SMET ZEKEYUBOGL U ANADOLUNANLARI ANADOLUMTOLOGS nan-SylenceBalants GETKTABEV AnkaraCad.FahrettinKerimGkay Vakf hanNo:31/6SRKEC-STANBUL P.K.135BEY AZIT-ST ANBUL Tel:52607Ol Yaynyetkisi sakldr. ANADOLUNANLARI ANADOLUMTOLOGS nan-SylenceBalants Yaymlayan:GETKTABEV YaynNo:17 Kapakdzeni: Dizgi Bask Cilt SaitMaden RebelMatbaaclk AlemdarOfset AcarMatbaaclkTesisler STANBUL1987 NANLAR SYLENCELERSTNE -1-Bualmannbirinciblmdahance,"Anadolu nanlar" adyla yaynlanmt.kinci blmn oluturansylencelerde"AnadoluMitologsi"balaltnda toplanmtr.nanlarla sylenceler (mitologivarlklar) arasndakkenbirliivardr.Neinanolmadansylence,nedesylencedenkopukbirinanszkonusuedilebilir.Buikie,ilkbaktaayrniteliklertarmgibi grlrsede,zoluturanelerbirdir,bakalksreningeiiylegerekleenbiimlenmededir.Buolayda oktanrcdinlerdentektanrcdinleregeiindebyk etkisivardr.Bugnsylencetrnegireninan trlerinin hep oktanrcdnemlerle ilgili olduu bilinmektedir artk.Tektanrcdinlerindahakesinbirtanmolmas, yazyageenkurallar,koullarbulunmasnedeniyle sylenceye ynelme pekseyrek grlr.Sylence nitelii tayanlardaoktanrcdnemdenkalpbiimdeitirenlerdir. 5 Trkemizde"sylence"diyeanlanrnlerineski Anadolu dillerindekikarl"mitos"dur.Bu szck son aa deinGreke sanlm, yazya yle geirilmitir.Oysa, yaplan dilaratrmalarnda,buszcn;kkenolarakGrekeyleaklanamad,dahaokDoukaynakl olduuanlalmtr.zelliklebu"mit "kkGrekdilinin yapsna pek uymamaktadr. Grekede"mitos" szc,ayrca,"iplik"anlamnadagelmektedir.te yandan"mydos" sz"slaklk","kr',"mythos" ise "sz","sylev" karldr,sylence anlamn sonradan kazanmtr."Mitologi" szc ise"mythos" ile"logos" szcklerindenoluturulmu,yenialarazgbirkavramdr, "sylence-bilim" karldr. Bu szc, bugnk syleniiyle,TrkeyeFranszcadangemitir,"g"sesinin Fransz dilinde "j" diye sylenmesi sonucudur; dahas bu"logos" szcn"loji"biimindesylemekdilbilim bakmndanyanltr,szcnkkndeitirmedir. teyandan,ArapadanOsmanlcayageen,sylence karlsylenen"usture(ouluesatir)"szcde Greke"aratrma","yk","sylenti" anlamlarnieren"historia"szcndendeitirilerekalnmtr.Bu ksaaklama,Arap-ran-Osmanldillerinde,kkensel olarak,bir"sylence"kavramnndomadn,bukavramnanlamnayaknanlamlarieren,ancakszcn btngereinikapsamayan,bakadilvarlklarnntretildiinigstermektedir. ran-Arapuluslarnn,oktanrcdnemlerindenkalma,birtakmzgnsylencelerivardr,ancakbunlarn daeskiHind-Mezopotamyakkenliolduu(inanrn olarak) bilinmektedir. nsanlarn tanrlatrlmas, tanrlarnkiiletirilmesibtndoudinlerindevardr(oktanrcdnemde),zellikle Msrtoplumunda buolayok yaygnd.Babil-Msr-Smerinanlarndakrallarn, dorudandoruya,tanrlarlakonutuklarn,onlardantoplumynetimiyleilgilibuyruklaraldklarngsteren kabartmalar,yazlbelgelerelimizegemitir.slamdi-6 ninde,tanryaykletilennitelikler,tanradlarincelenince,bunlarninsanla,insaneylemleriylebalantl olduuanlalr.Birinsaneylemi, insan nitelii ar syutlatrlarak, anlam smrla.r geniletilerek tanrsal klasokulmaktadr.Buolay,butektanrcdinin douunda,oktanrcinanlarngletkisinisergilemektedir.Sontektanrcidininkutsalkitab,tanrnn elilerine, dorudan doruya bildirdii buyruklar btn olaraknitelenir,sayggrr.Bubuyruklarnoluturduu btn bir yasa niteliindedir, kesindir,tartlmaz, genel geerlik tar,lmszdr.Bu tanr elileri de'yce" kiilerdir, saygnlklarnn snr yoktur. mdi bu olaydan yola karak, daha eski dnemlere gittiimizde bir benze-. riyle karlarz..18.yy.da yaadbilinen,nl yasakoyucuHammurabi'nintanrlardanbuyrukaldn simgeleyenbirkabartmavardr.BukabartmadaHammurabi,tanrsylakonuur,ondanyasa niteliindebuyruklar alr, diye gsterilmektedir. Bu yasann zellikle on blmokilgintir.Buonblm,Hammurabi'denen az drtyz yl sonra gelmitanrelisi Musa 'nn kurduu dindedebulmaktayz,buna"OnBuyruk"denmektedir. Musada,Hammurabigibitanrylakonuur,ondanbuyrukalr,aldbuyruklarbirkesinyasaniteliitard, yle inanlr. Ondan sonra gelen tektanrc dinlerin kuruculardatanrilekonumu,ondankesinyasageerlii tayanbuyruklaralmtr.Bununbenzeriolaylar,eski ran inanlarnda, Hind inanlarnda da somut olarak grlr. te yandan, bu tr inanlarla balantl olarak, yenibirolayortayakar.Tektanrcdinlerindouundan sonra, tanrsal zellikler tayan birtakm kiiler toplumda boy gste1r.Bunlara bilici,ermi,kutlubg.nitelikler yklenir. Bu kiiler yerle, sreyle balantl saylmaz, bir sre iinde deiik yerlerde grlebilir,gelecei bilebilir, birolayoluundanyllarcanceaklayabilir.Bunlar inan byle syler,byle yayar.zerinde ilgiyle durulursabutrolay larmok tanrcdinlerdenkaldkolayca 7 anlalr.Demekinan,sylenceortadankalkmyor,yalnz giysi deitiriyor, baka bir boyaya brnerek etkinliinisrdryor.Buolaylar,dahasonrabualmann iki blmnde,konularnayrlnedeniyleyenidenele alacaz.mdibakabirsorunageelim. Uygarln geliimiyle atba yryen nemli bir olay vardr, o da kiinin uygarla kar kmas yannda onun rnlerindenalabildiineyararlanmas,uygarlaaykrdncelerini-inanlarnyineuygarlnverileriyle beslemeye,.srdrmeyealmasdr.Birinan,kiiye kar kt akmn verilerinden yararlan, iine gelen yann al, gelmeyeni yer, ktle, geersiz sayarak sula diye tlerverirse,butleriyerine getirmeye alanlarn says oalrsa, hyle bir toplumda inan-dnce bunalm,kntvardemektir.Bir inan kurumu,etkinliinisrdrmekiin,karktbirgeliimodandan yararlanmada saknca grmyorsa, onda tutarszlk, kendikendineyetersizlik,slk,zlmesonsnrlarna varmtr.Kimikavramlar,kartyorumlarlabesleme- gelitirme- ayaktatutmaeilimikiideaktre sarsntsndan,dengesizliktenkaynaklanr.Aktredenen,btndirilerarasndayalnz kiiolundabulunan, davrandzenikarktndanyararlanmayolumlu grdyerdezndenkopmu,gcnyitirmi,daha glnnelinde tutsakolmutur,bununbaka trlbir yorumu,aklanyoktur.Zaman btnglerin stndebirerkledonanmtr,budadoasnngereidir.Zamannzdeebalbirkavramolmas,kaynann kesinlikle bilinmeyii ya dabilinii, konuyu deitirmez. Bugn, ne denli yetersiz saylsa bile, kimi ynleriyle dndenokdahagldr.Gelecekisebugndendaha salkl,dahaetkilidir.Bunedenlezamanndeitirmeyecei,eskitmeyeceibirkurumyoktur.Bu "eskitme" ikianlamldr.Biri,geersizklma,deerden dtirme,tekiisegemiteortayakonmubirbaar rnolarakuygarlngeliimindeetkisinisrdrme. 8 Birinci anlamda olumsuz, ikincisinde olumlu,rneklendiricibirevardr.Bizcenem tayandaikincisidir.Gleceektutmayan,gelimeyinlerkenondan yararlanmadandagerikalmayanbirdncebei olumsuzdur,geersizdir,kiinintinselvarlngerileticidir. Dnce-inan kurunlar, yalnz tarlalarn verimli klnmas iin evlerden uzaktutulmas gereken gbre deildir. Kendini ayakta tutabilmek iin, kendine aykr gelenlerden yararlanma yolunu geerli sayanbir inan, bir dnceancakverimsizbalarn iindekiacklboluu doldurmaya,kiiyiyeterligsteripyetersizliesrklemeyeyarar. mdi,kiiyi,bellideimezlikleriineiterek,kendi yararadnadeimeyeelveriliklan,ancakgrnte deimezbirtutumubenimseyenbiryaratnizinisrmek,bir insanolarak kendideerinibilmemek, bakalarnnelindebirdenekolmaktanteyegeemez.Kii, kendine yetersizlii yznden bir denek olunca onun vurulmayaca ba yok demektir. Bu denek krlp kendini tutannelinikanatncayadeinigrr,sonrayabir kyyaatlrrmeyebraklryadaocaktayazgsnn yargsnaboyuneiverir.Uygarlnenbykbaars, flsefnin temel sorunlarndan biri olan insan denek olmaktan kurtarmak,onaevren btnnde saygdeer yerinigstermektir.Buyerigrmektenkanpdenek olmayyeleyenlerin-yeletenleringnnbirindedaha ktbirerdenekolacaklarnakukuyoktur.nsan,btn eksikleri,gszlkleri ile de"insan"dr,doada zel bir yeri, bakavarlklarladeitirilemeyendeeri vardr. Bilim, bilgi deeri kavramay salar.Budeeri kavramak da insann kendini bilmesidir, baka nesneler arasndabirnesneolmadn,olamayacananlamasdr.Bir dncerna,bir flsefretisine,birinan-sylence kurumunabalanmakyalnzinsann baarabileceibir itir.Ancakbuakmn,buretinin,buinan-sylence kurumunun kurucusu elinde, bakalarnn banavurul-9 makndenekolmak"insandeeri"y lebadamaz, badatnsyleyenlerinnce birinsanolarakkendilerini eksiksiz anlamalar gerekir. Bunu anlamayan, evresindetoplananlar;gnlnnuyarncakullanlmas gerekenbirerdenek,sayanlarn"insanl " okmuok tartmagtrr.Bilim,insankaranlklaraitmek,onlarbireraragibikullanmakiindeil,onlaraydnlatp karanlklardankurtarmakiindir.teyandanbilgide birsstaksdeildir,birykgibigemitengelecee tanmaz,birtakmdeimezlikleriindeyzdrlmez. Yinebilgi,bakalarnbaskaltnaalarakdenekletirmek,bireraradurumunagetirmekiindeil,gelitirmek,ilerletmek,bir"tarihvarl "olarak znn bilincine vardrmak iindir.Enverimli felseferetisibile,deimezlikkazandsredekendikendine geersiz klar, bir kyya atlmasna yolaar.Dourucu olmayan,yalnzkendikendisiyleayaktadurmayaalan birdnceakm,birinankurumuuygarlnngeliimyolundaayaklarataklanyararsztalardr.Kimi kurumlar,insanlarbuayaklarataklantalardurumuna getirmeyi, bu talarn saysn oaltmay baar sayacak lde bilinsizdir.Bu bilinsizlik,nce kendi znn elerinibilmemekten,kaynantanmamaktangelir. Sy lenceler,tanrlatrlminsanlarn,insanlatrlmtanrlarn-tanralarnegemenliksrdklerigeni birvarlkalandr.Bualannyaratcsda,yaatcsda yineinsandr.nsanyarattnn"kulu"oluncakendi zndenuzaklar;varlnbiimlendireneler, 'dzenleyendeerlerzlr.Buzlmeinsannkendinden kopmas,kendineyabanclamasdr.Kiikendineyabanclarsa, bakalarnn elinde denek olmas da kolaylar.amzda,kimitoplumlar,adauygarlk ndan uzaklatka, bilimsel verilerden yoksun kalma sonucu bir inan bunalmna srklenmekdedir. Bu bunalm, an ndan yararlanmay yeleyen birtakm sylencernleriyaratmaktadr.angidiineayak 10 uyduramad,insandeerleriniyeterincekavrayamadiinayaklaryerdenkesilenkiiler,bilinmeyenbir uurumadorusrkleneninsanmza,kendinikurtarmanntekyoludiyegemiesnmaynermekte,tlemektedir.Oysasanlmakistenen gemi,dahafce ortayakonmu,birsylencednemindenkaynaklanm, kendiniayaktatutabilmekiineskiyiyenigiysilerleortaya karmaktan te bir i yapamamtr.Sylence a doay anlamada yetersizdi,sylenceler yeni doumlarla yeni ocuklar ortaya kard,birertarih rn olarakkyya ekildi.Bu ocuklar bydler, gelitiler,ancak tuttuklaryolatalarnnkindenayrdeildi.Sonunda onlarn dabanaatalarnnkileregelenlergeliverdi.Artk;gemiednerek,snarak,yaslanarakyenibirsylenceayaratmayakalkmanngereiyoktur. Sylenceanbitirmi,kabuunaekilmitir;amz kendinegresylenceleryaratabilir. Sylence-inan balants gncel olaylar etkileyecek birierikkazanmaktaeski,dahancekieskiylebeslenerek,etkinliinisrdrmeyealmaktadr.Buolay,uygarlngeliimiindeonauzaktanbakmayaalm kimselerin,sylencesizyaamaolanabulamadkansnuyandrmaktadr.Kii,bunuyapmakla,kurtuluu, kalknmay gemiin ypranm elerine gncel geerlik kazandrmaktabulacansanmaktadr.Budurum,dnmeyen balarn anmas,ancakanmlndagemiesnarakgidermeyealmasdemektir.Bizbuna adageliimindensapma,sylenceyesnmadiyoruz. Bu snma eskiyi renerek, uygarln geirdii geliim aamalarusergilemeanlamnagelmez,geleceekorkuyla bakn yaratt bir kaygnn doal sonucudur.Eski,yenininkarsnadahagl,gncelletirilmesi gereken birnesnediyekarlrsaykcdr.Sylencebile olsa,deimezlik,dokunulmazlkklnagirincesakncaldr. 11 Peki, buolumsuzdurumlarakarlk,insaninanszsylencesiz yaayabilir mi? Kukusuz yaayamaz.En gereki,deneyeen okbalkalankimseninbileuslabadamayanalkanlklar,biliminznekarteilimleri olabilir.Bu.konudatoplumsal.yapnnetkinliiaktr. Ancakbuetkinlik,bilimselalmadasaptrc,engelleyici olmaya baladJ gn bilginin, bilgenin ii glemi demektir,bilimselanlaytan dn verme yolu almtr.Yeterince geliememi toplumlarda sylence-inan birikimlerini"kurtarce"olarakanlama,srdrme gelenei yaygndr.Bututumun bir baar sayldn ileri srenlerin says da az deildir. Oysa bilimsel gerek bambakadr. Sylenceler,bireryaratrn olarak kaldsrece, topluluklarn dgcn, yaama anlayn, evrene hangigzlebaktklarngsterme. bakmndanzerindedurulmaya deervarlklardr.Ancak bir sylence,biim deitirerek,inanklnagirerdegncelyaam ynlendirmeyekalkrsasnrlardnatam,sakncaldurumagelmidemektir.Engl sylencebile,bilimin balad yerde biter, kendi ortamna,tkilir. Bunun kart,toplumsalknilkbelirtilerini .steren,bir kantniteliindedir. * 12 -il-Sylence-inanbalantsmrdilleilgiliolduunu,bu ikitrrnndilden kaynaklandn,dahancesylemitik.Birtoplumunsylence-inankonusundakiyaratclnanlamakn,diliningelimeolanan kavramakgerekir.Dil,kendidoalortamnda,sylenceinanalanndayaratcolduusreceilerler,serpilir. Sylence-inan yaratamayan, bakalarndan aktarmalarlayetinenbirtoplumdayaratcdnceninpekgeliemediidegrlmektedir.Byksylencelerin,byk dncernleriortayakoyabilendillerdedoduuak bir gerektir.Sylenceleri a, yetersiz, doyurucu olmayan topluluklardadilynndendebirelverisizlikvardr. Sylence-inandenen rn,szckleringenilemeolanaylabalantldr.Anlambakmndangenilemeye,tretimeelverilibirdillebutrrnlerinoalmasda kolaydr.stelikyeniverilerinortayakonmasndada yardmcedir.Dilin yaratalangeniledikesylenceinanrnlerinde,sanatbakmndanetkinlikararken, yeni bulularortayakoymaabasdaglenir.Ancakbu aba,inanlailgilikavramlarsnrlandrr,onlara "deimezlik" kazandrma eilimi gderse dncede duraklama,gerilemebalar.Sylencernleribellibiryaratc gcn gelimesi dorultusunda yardmc e olarak kullanlr da,kimisorunlarnzmndebalangsaylrsa flsefe alannda k tutucu olabilir. Szgelii evrenin oluu, insani ortaya k, dnmenin balangc, amac, erei bg."soru sorma" biiminde bir ilerleme grlebilir. Bu soru sorma felsefnin uyanmasna tutulan ilk k, ilkuyarniteliindedir.Sorularausadayalzmaranrsa,bulunanyant nedenli ilkelolursaolsun,geliime aktr. 13 Sylencede grlen bu gelitirici zellik inanlarda da vardr.Btnglk,sorusormannkatlatrlrasnda kendinigsterir.Sorusormadenetimaltnaalnr,bulunacakyantlarnynnceden belirlenirsegelimedeil gerilemebalar.Budasylencenin,inancnkaynana aykrbirolaydr.nancnda,sylencenindekaynailkel birsorusormadr.Busorusorma ona yantbulmauygarlnilkverileridir.teyandansorulansoruyla verilen yantn nitelii toplumun rasn belirler, o rann olutuu topran uygarlk bakmndan verim aamasn gsterir.Kiininyelediolay,sylence,nesneonun rasn ortayakoyar,bu dnce toplum iin de geerlidir. Kant 'n esinlettii budnce, flsefeyle sylence arasndabirbalantkurmayadayarar.Gereksylence,gerekseinaninsannmutluluunadeginrnlerininde kaynadr.YineKant 'nsyleyiinegre "ustayanhersonluvarlndileimutluolmaktr".Bugrtenyolaklrsasylencelerinierdii mutlulukelerikiisel-toplumsalyaamnbiryann aklamak iindir,kansnavarlr.nanlarda,sylencelerdeyalan ile gerek arasnda srekli biratma grlr.Buikikartesylenceninde,inancndatemel ta niteliindedir. Bunu da yalnz insan baarabilir. NitekimyalannbirinsanrnolduunusyleyenDostoyevski"SuveCeza"adlyaptnda,alan, insanlann btnteki yaratklarakarbiicikstnldr:Yalan sylersinve bylece gereeularsn: Beiyn1an sylediimiininsanm. "demektedir.teinancn, sylencenintemelindedebuyalansakldr.Yalan,sylenceyarataninsannbirbuluudur,ancakgenelgeerli deildir,birrnek-kuraldurumunagetirilemez.Sylencede geen yalan, insann rasn ortaya koyan, eliik durumlarngsterenbirolaydr.Dahas,buolaykiinin doast olana kar duyduu eilimin belirtisidir.nsan buolaydaycelmek,doalsnrlarnntesinegemek, kendiniamakister. 14 Sylencevarlklarsanatn,insandakiyaracgcn ilkrnleridir.Burnlerdeinanverileri,doast alanasrayaraketkinliinisrdrr.Buveriler,insannnedenlisnrszbir alanda yaamaysevdiini gsterenbiredir.Bu edeyaratcgcn btnolanaklar sergilenir,zellikle dgcbtn yetisiniortaya koyar. Bunedenlesylencevarlklartoplumlarn;yaratalannda,kimliiniteliindedir. Anadoluinanlar-Anadolusylenceleriyukardaanlatlan olaylardizisinde grlmelidir.nanla sylenceyi birbirinden ayrmak,bakabakakaynaklardan geldiini sanmak yanltcdr. Burada, daha dorusu bu yanltc durumda, etkili olantektanrc inanlarndaha ncekileri geersizsaymasdr. Tektanrc inanlar; daha ncekilerigeersizsaynca,yenibirzleortayakmdiye grlr.Oysa,gerekte,yanltcolanbudurumdur. Tek tanrc inancn, baka birlkeden gelmesi zgnlngstermeyeyetmez,olkededeoktanrcinanlarn varlbiliniyor.Yeryznde,oktanrcdnemlerden esinlenmeyen,beslenmeyen bir inan alanbulmak kolay deildirbilimselolanlarndnda). mdi,burada,yenibirsorugndemegelmektedir: Sylencenininancadnmesindebalcaetkennedir? Busorununyant, ortayakonubiimindedir.ncesylence,zgerei,kurumlam,genelgeerlik kazanm, nerdeyse bamsz bir alan oluturmu inanlar birikimidir.Onun balangcn, gelii m basamaklarn bilecek durumdadeiliz.Uygarlnelindeyalnzsonbiimini alm,ilkeldeolsa,yaygnbirdinniteliikazanmsylencebirikintr vardr.Bugnkimsekp,Smersylencelerininbaladdneminsnrlarnizemez.Yine kimseHindsylencelerinin,balangylnsaptadn ileri sremez.Durum Msr,Fenike, Anadolu, ran iin de yledir.Tarihinderinliklerindengelensylencelerinyounluk kazand,egemenliksalad alar aokbilinebilir.Bualarbalangdeilsonutur.yleyse 15 sylenebilecektekszckinanlasylencenin;ekkenli olmaklabirlikte,deiikdorultudayrddr.Bu yrynklavuzuda,yukardasylendiigibi,snradanortayakantektanrcinankurumlardr.Szgelii,Anadolusylenceleriarasndanemlibiryeriolan OlimposTanrlaroktanrcdininennlkurumunu oluturur.Oysabunlannhangidnemdeortayakt, hangidnemdegnmzegelenbiiminialdsylenemez.teyandanbutanrlarn,tanralarnhepbirlikte ortayakonduudailerisrlemez.kinciblmdeaklanaca gibi, Olimpos Tanrlar'nn adlarzerinde yaplandilaratrmalarbunlarndeiikkaynakl olduunu, pekdebat kkenli olmadn ortayakoymutur.Bugnkimse Zeus'undoum-lmyllaryledursun,alarnbilebilemez,bilebileceiniilerisremez, srerseancakkendikendinikandrr.BugnKubabaKbebe-KibelegibideiikadlarlaanlanAnaTanra'nn Anadolu kkenliolduubiliniyorsada,ortayak dnemi bilinemiyor.Buluntular onun eneski dnemininbileepeygelimi,kurumlambirinan biri'imininsonucuolduunugsteriyor.DurumUrartu tanrlar iin de yledir.Otanrlar da Urartu insanlarylabirinankurumuniteliikazanmgrnyorsada, onlarladoduunukantlamyor.Urartuinsanlarnn yaadklar blgede, ok nceleri de insanlarn bulunduklarnbiliyoruz. Buradatekgereksylenceninvarldr,kaynann bilindii, ylnn saptand deil.Bir topluluk bakasndanaldnada,kendizndenyarattnada kendincebirad verebilir. Tektanrc dinlerinortaya kndansonrabir"deimezlik"geleneidomutur,ancakbuoktanrcdinleriingeerlideildir.Geerliolsa sylencelertrltrladlaraltndayaatlamazd.Bu ad deiikliibugn iin kesinlikle aklanamyor,ortaya zm g bir kken sorunu kyor.Tek zm, elde bulunanverilerineneskisinedayanarakaklamayap-16 maklakalyor. te Anadolunun zelliideburada,verimiyanagrekanybildirmek. Sylencelerinaklanmasiindilalmalarnngerekliliini vurgulamtk.Dilalmalar,elden geldiince,szcklerinkkeninevarmayamalar.Bulunan kaynak, sylence varlnn balangc deilse de, geliim yeri konusunda bilgi verebilir. nanlarla ilgili birinci blmdeaklandgibi,butrrnlerde,srekli bir deime-dnmegrlmekted. ir. nancnkaynadoal yapyla,zerindeyaanantoprandurumuylailgiligrlyor.Szgeliitimsahnyaamadbiryredetimsahlailgiliinancn,sylencenindoamayacagibi. Durumbitkileriindebyledir. teAnadoluinanlar, Anadolu sylenceleri bu doa varlklaryla balantl bir alma yntemiyleelealnrsanemlisonulara varlr. * F/2 17 -III-Anadolunanlar-AnadoluSylence/eriniierenbu almadaelealnankonular,geliigzelbirsemenin, deil, elde bulunan belgelere,kantlara dayanan bir aratrmannrndr.' KimininkkeniAnadoludeilsede Anadoludayaam,yaayaninsanlarngncelilerine karm,oileriynlendirmi,etkilemiolduugznndetutularakburayaalnmtr. nemliolan,bizce, bu inan rnlerini, "mitoloji" kavram altnda toplanan sylenceleri Anadoluinsannnbugnyaamas,gemitebenimsenmesidir. kinci blmoluturan sylencelerintaa,kayaya,toprakara-gerelereilenmi kalntlar elimizdedir,mzelerimizde sergilenmektedir. Bu nedenle, bu almay okuyucuya sunann zel buluu, drndeildir.Anadoluuygarlnyaratanlarn, yaatanlarn Anadolulu olduklar grn bir daha vurgulayalm.Anadoludndangelenyokturgibibirsav szkorusuedilemez.Ancak,Anadoludane- varsada balamanngeersizliidetartlamayacaknitelikte aktr.Bunedenlekimiaratrclarn"Anadolu Uygarl klar "kansnakaryz,bizcesylenmesigerekenodeil,yalnz"AnadoluUygarl "dr.Buuygarlnbellidnemlerinivurgulamaknsylenen "uygarlklar"szcnebirdiyeceimizyok.Ancakbu "uygarl klar"szcndenanlalmak-anlatlmakistenen,Anadoludadeiiktopluluklarn yaad,birbfrinden bamsz-zgn uygarlklar kurduu savysa buna katlmaolanayoktur.Bunuilerisrenlerin,Anadoluya sonradangeldiklerinisyledikleritopluluklarn,geldikleriyerlerdedezdebaarlarngsterdiklerinisomut kantlarla, belgelerle ortaya koymalar gerekir.Yoksa bir tarih btnn blerek ayr baarlar diye grmenin gstermeninanlamolmasagerek. 18 nan deiiklerine dayanlarak bir topran tarihini, uygarln blmlere ayrmak, baka kaynaklara balamak, stelik bu konuda birtakm varsaymlardan te kantgsterememekbilimselbirtutumdeildir.Bilimsel tutumuntemelivarsaymdeilsalamkanttr,gvenilir belgedir.Anadolununhangi buca,hangikys gezilirse gezilsin,aratrc-inceleyici bir gz iin umulmadk uygarlk verileri sergilenir boyuna.Yzeysel bir bakla anlalamayanbukalntlarnaklandayreseltutumlabadamaz.Tarihinderinlerindengelen,ariitenkulaklarnduyamad,glsesidinlemek,onu izleyerek bilinmeyen kaynaa doru adm adm yrmek gerek. Bunszbitirirkensevgiliokuyucudanbir dileim var,o da udur:Anadolu uygarl konusunda, benim ncemekatlmayankimiaratrclar,benimiin"sylediklerinekantgstermiyor"derler.Buszleri Halikarnas Bal ksiin deok mu ok sylediler.Okuyucubylednyor,onlarnsylediklerinegveniyorsa,gelsinkendisiyleyleVan'danUrfa'yadorudou illerimizigezerekbiryryeyleyelim.NemrutDa'nn doruundan gneye doru bakalm, sonra Frat'n lkemizdenayrldyereinelim,Akdenizkylarndan Orta Anadolu'ya Bat Anadolu'ya ynelelim, anakkale'ye geldikten sonra yine douya doru uzun, yorucu bir geziyekalm,Amasra'danierleregirelim,Kastamonu zerindenAnadolu'yauzanalm,sznksasAnadolu'yuyeryer,mzemzetanyalm.stenenkantlar, belgelerionagsteririm.ylescackodalarda,yumuack koltuklarfa oturarak, bakalarnn, yine. kendileri gibigrkemligrleredayanarak aktardklarnadeilde topransunduklarnabakalm.Mzedegrdbiruygarlk rnnnzerindekisslemeyi, ilemeyi bakasnnyazdnahakarakyorumlamayaalan,topran sylediine kulaklarn tkayan bir kimseye szmz yok burada. Dinledii bir Karadeniz trksnn ne olduunu 19 anlamak iin Avrupalumanlarnaklamalarn gerekseyen bir bilginin szlerine inanmak iin,onun anlaynda olmak gerekir. stanbuldan ayrlmaksznSivas tarihi yazan,Urartuyuanlatmayakalkan,Seluklularkonusundauzmankesilenniceaydnlarbiliriz.Biruygarlk ortaya kt yerde, rnlerini verdii alanda renilebilir,kuruyazlardan deil.Denilecekki,birHindistan-tarihiyazmakiinHindistan'amgitmeli?Evetgitmeli sevgili okuyucu,gidilemezsegidenlerinyazdklarylayetinmeli,zel bir gr, kiiselbirkan ortaya atmamal., HindlilerinnlKrina'sntanmakiinodestanevimizegetirebiliriz,ancakHindinsannanlamak iin orayagitmedensyleyecekszmzolamaz(zgn nitelikte). * 20 -IV-almamzn ikinci blmnn byk bir kesiminde dzyazdanuzaklalm, sanat bakmndan iir denmese bile,ona yaknbir biim yelenmitir. Bunu yapmamzn nedeni,sylencelerdeiirindzyazdannce gelmesidir. Eskia inanlarndan gnmzekalan yazlrnlerin ou iir biimindedireTapnalarda dznlenen trenlerde sylenen vgler, yakarlar, adak sunmalala ilgli szler iirtrndendi.Ancak,burada,"iir"szcnden birsanatrndeil,birsyleyibiimianlalmaldr. Bunlar syleyen din grevlilerinin bir sanat kaygs yoktu,iiride gnmzdeki anlamda dnmyorlard. Bunda hangi amacn gdldn kesinlikle saptamak gse de,iir dilinin daha etkili olduu kasn gndeme gelmektedir.Nitekim Tevrat'n en etkili, dokunakl, duygulu b-1 mleri dedzyazdan okiire yakndr.Msr Firavunlarndanbirinintanr Aton'a syledii vg biriirdir. Kimi uzmanlarbuna "esiz biriir"biledemektedirler. Bunedenle,bualmannikinciblm,iirsylemek kaygsyla yleyazlmdiyednlmeli,bir"iir" olarakgrlmemeli.Yazar,ikinciblmngiriinde"iir" szcn kullanrken dahadar bir anlamgznnde bulundurmutur. Peki, bu eskia dinleriyle ilgili yazl belgelerde,iir trneyaknbirsyleyibiimininseilmesindebaka neden yokmudur? Vardr kukusuz.Dzyaz kiinin iinden taan, birpenbire doan duygular yanstmaya pek elverilideildir, azdaolsabirtakmkurallargerektirir. Oysa iirde ylebir koul yoktur, lye uyma gerei duyulmaz.iirin bellekte daha kolay kalr gibi bir dncenin tutar lndan yana deiliz. Gl bir bellek iin iirle dzyazayrmyoktur,ayrmolsaolsaalkanlktadr. Kur'an'batansonunadein belleine yerletirmi,an-21 cakbirkadrtlktenoluanbiriirieldesyleyebilecekdurumdaolmayankimselerbilirizevremizde.Bir deuvardr:iiriin"by "derler,ozanlardabyc olaraknitelerler,Kur'anbylebirkanyortayaatmtr.Bu durum iirin daha etkiliolmasndandr.oktanrcdinlerinegemenolduualarda,tapnaklarda bulunan grevlilerin, hepsinin deilse de nemli bir blmnn bycolduubilinmektedir.Bubyclkbugnkanlamdadeildi,dinleyenlerzerindekietki gcndenkaynaklanyordu.Grevli,lmden sonra tinlerinyaadna,bakabirgvdeyegetiiniyadalnn yaknlar evresinde dolatna inanyordu.Onlara etkili, duygulu bir dille sesleniyor, ktlk etmemelerini, koruyucu, iyiliki olmalarn istiyordu. te grevlinin bu tutumu,tinlereseslenibiimi,sonradan"byc"olaraknitelenmesineyolamolsagerek.Onunbirtakm bitkilerden, kklerden, yapraklardan, kemiklerden yaptemler(ilalar)salkkorumadaetkiliydi.Buetkigrevlininszlerindendeil,emyapmndakullanlan nesnenindoalzndengeliyordu.Grevlininszleri debuetkiningizliglerindenkaynaklandizleniminiyaratyordu.Byyeinanmannkaynabudu rumolabilir.Etkialtndakalan,bozulmusal dzelen kimse,bunu kulland emden ok yapann szlerindenbiliyordu.Birolayndoalnedenibilinmeyince onubyye,gizliglerebalamakokkolaydr,stelik bilimingeliemedii,kiilerinyeterinceaydnlamad alardabueilimdahahzldr.imdi,bunlaryazarken,nmde"El-Kevakib '1-DrriyefUsuli'l-Cifiye, 1144"adlArapabiryazmavardr.Saylarkutsall, birtakmgizemler (esrar) tadn ileri sryor, bunlar aklamaya alyor, kendine gre bilimsel (!) kantlar ilerisruyor,grlersergiliyor.Bu trinanlarn yeniolmadgibislam dininin temel ilkelerine aykr dt, dahas yasaklanddabiliniyor.Oysaadigeen yaptn : :zar,cze"Bismillahirrahmanirrahim"diyerek tanr-*!nn adyla baladktan sonra,"EsrBr hadist f kni'l hu szlerine geiyor. Bunlarn anlam da udur: "Harfleringmleriiindeolaylarngizemleri".Yazar,daha sonrasaylarele alyor,onlarna dagizemlerini, olaylanhangi etkinlikle ortaya kardn, her olayn belli bfr harf ya da sayya dayandn aklamaya koyuluyor. Gnmzdenenaz262ylnceyazlanbuyaptnortaya konduudnemde Avrupadadoa aratrmalar,oaa gre, en parlak dnemini yayordu.Gkbilim byk bir gelime gstererek gne, ay, yldz gibi gkvarlklarnn devinimaamalar,yrngeleri,yaplar,devinim hzlar,ekimyasalaraydnlakavuturulmu,Douinsannn "gemsr" diye niteledii olaylarn birer doal olgu olduuortayakonmutu.Oysa,gnmzde bile, saylarla harferin birtakm gizemler tadna inananlar az deildir.Bunlararasndayksekrenimgrm,deney bilimleri okumu, uygarln en gelimi verilerinden yararlanmada, o verileri ortaya koyanlar bile geride brakmkiilergrlmektedir.Buolayinsann,somut gereklerdenok,gizemlisaydilereinandn sergiliyor.nsan,annbilimselgeliimaamalarndanuzaklamay,bilim-dolanngereksaylmasn istiyor, te yandan da benimsediine aykr dendenyararlanmayseviyor,bylebirelikiden tedirgin olmuyor, tutarszlnn bilincine varamyor. Dahas saylarda, yazlarda birtakm gizemler bulunduunu ilerisrerekislamdinine balln davurgulamaktan, din geleneklerine uymaktan geri kalmayan bu tr kimseler,busaylarn, harferin Hind kkenliolduunu,slam lkelerine _ok sonradan geldiini bile bilemiyorlar.Kur'an'nyaymlandbugnkyazHindyazsdr,Peygamberandabuyazbilinmiyordu,18harfi "hurufu enbar" ad verilen, brani kkenli bir yaz kullanlyordu. Yabanc kkenli bir yazda; slam dini ilkelerine uyduunu syleyerek,gizemler aramann, birtakm tanrsal gerekleringizlendiiniilerisrmeninneanlamageldiini 23 kestirmek kolaydeildir.Kolayolan,kiide bilimle badamasabile,birtakmusdeilimlerinbulunduu, bunlarn sklp atlamayacadr. Bu eilimlerin etkisi altndakalaninsananndnaktnbileanlayamaz,anniindeolduunu,btnyappettiklerinin doruluunusavunur.Yanlmannbalcakaynada budur.Kendi yanl\nn doru olduunainanan bir kimse,gerektebakaarnndoruluunugremediinden yanlgyadtkleriniilerisrer,onlarnkendisineuymalargerektiinibileilerisrmektenkanmaz. Oysasaylarla,harferlegizliliklerirereyealmakilkaoktanrclnnyaygnilemlerindenbiriydi.FelsefedePhagorassayilevarln aklanabileceini, saylarn birer olu ilkesi nitelii tadnilerisrmt.Ancakonundncesidinlebalantldeildi,dahaokmatematiedayanyordu. oktanrcinanlarakarkantektanrcislamdinine bugeleneisokanlar,dininzneyaptklarktln bilincindebile deildi, ylesine gerekleri kavramaktanuzaktaydlar.mdibutr inanlarlayenibirolayn aklanacanilerisreninnaslbiranlayortamnda bulunduunuaklamakpekkolaydeildir,bundadnmeninsalklolmaynayolaanolaylarlailgili umanlaraszder. Anadoluinsan,Anadolunundoalkonumunedeniyle,ok deiik topluluklarn ura,konaolmu, onlardanbirokizlenimalmtr.Buizlenimlerininanlarla, zelliklesontektanrcdinlerlegelenlerigibi sarsc,doa gereindenkoparcsgrlmemitir.Kutsal kitaplarn dokunulmazl, halk ounlunun anlayamad bir nitelikteyadadildeyazyageirilmiliiyanimalarn, dinle getirilmek istenenin saptrlmasnn balca nedenidir. Halka seslenen bir dinin, halka yabanc bir dille kendinibenimsetmesiinsantanryayaklatrmaz,ondan uzaklatrr,sonundabylebyclerin,frklerin, saylarlaharferdegizliglerbulunduusansnyay-24 maya alanlarn oalmasna olanak salar.Toplumun diliylekonumayanbirtanrnntoplumareteceide yoktur.Kiinin tanrdanuzaklamas,tanryanlamadbirdillekonuturmasndankaynaklanr.Tanrnndiliylekiinindiliarasndakopuklukbalaynca bycnn,frknn,harferle-saylarlaigrenlerin etkinlii oalr. Geri kalm toplumlarn deimeyen yazgsnbesleyendebukii-tannarasndakidilkopukluudur. * 25 BRNCBLM ANADOLUNANLARI Gelenekler Alkanlklar Toplantlar Dernekler Dnler Bayramlar Elenceler Uyglamalar Bilmeceler Giri Anadoluinanlar,Anadolu'nunkenditarihak iinde,yansyan birkimlii,kiiliidir.Birlkenin tarihi,ondayaayaninsanlarnbandangeenbaarlya da baarsz olaylarn bir yk niteliinde dizilmesi, anlatlmasdeildir.Tarihbiryaratmalardizisi,birgeliim doultusudur.Onunzndeyklerin,gerekdtretimlerin,vnmelerin,yknmelerinyeriyoktur.Bir gerektirtarih.vnmeninbakeyekurulduu,bir engel sakiz gibi boyuna inendii yerde tarih, taih bilinci,tarih anlay, daha atarih znoluturanuygarlkeleriyoktur.Gmileboubounavnenlerin oald, yaygnlat yerde bilim bilinci, gerek sevgisi clzlama ya,ortadankalkmayayztutar.vnmeden, gerek gibi tiksinen irenen bir varlk yoktur,olamaz da. Gerekvnmeyi,bbrlenmeyigerektirmez.vnen boyuna"uyaptkbunuyaptk,gemitebyleydik" diyenlerin oald bir ortamda insanlk duygusu, insanlk sevgisi ortadan kalkar. vunme baarszlarn,geriye dnmeyi baar sayanlarn snadr. Bir bo avuntudur onlariin.Baaran vnmez,vnemez.vnmeyi ortayakonan baarrnleri,yaratmalargereksiz klar.Baaraniinbiraryktrvnme,utBntr. 29 ByledirAnadolu'nuntarihide.Onunlagerekten onusevenler,deerini bilenlervnmyor, vnmegereindekalmyor.Anadolu'nuneski,geni,verimliuygarlklarnbilmeyenler,onlarbenimsemebilincinden yoksunolan,bilinsizlerbakalarnnyaratmalaryla vnmeyi bir grev edinmiler kendilerine.Anadolu'nun tarihini1071savaylabalatacakldebilimndan,bilim bilincinden,tarihgereinden uzakkalmlar, neylesinlerbaka... . En eski tarihi,en eski gemii, en eski uygarlklarylabirblnmezbtndrAnadolu.Hangitakaldrsanzaltndanbutopraneneskiyerlerindenkalmabir yaratmarn,birbaarkalnts,birdncebelgesi bulursunuz.Buvarlklar,bukalntnitelii tayan buluntular Anadolu'nun gerek tarih belgeleri, kantlardr bizimiin. Buadan,buanlaylleriiindebakncaAnadolu'nunbtnlkarortayaboyluboyunca.Bilmecesiyle,masalyla,inanlarylasalarbublnmez btnlAnadolu.Bunlardronuntoprandanfkraninsanlarnyarattklardncevarlklar.Gnolur bilmecelerle, inanlarla konuur Anadolu.Gn olur saysztanrlar,tanralartoplarbiliminyanharmannda.Ekinlergibi,yemilergibidkerortayadnce rnlerini.Burnlerin yaratlmasnda, bilimharmannakonmasnda kadn,kz,erkei, oluuocu ilealm,emektketmiAnadolu.Bilmeceler,inanlar, yklerdaha ok kadnlarmzn,bclarmzn,ninelerinizin dillerinde,gnllerinde yaam,adanaa,dildendile,gnldengnleakagelmibiryansu yumuaklnca. Anadolu'yubandakiyamaa,giydiioraba,evlenecei gn gveinesunaca mendile ileyenler,kadnlarsevmi,yaatm.Karataa,ayanmermere, Yazlkaya'yaoyanlar,elindeki gme, testiye,suitii aakaba,evinintavanna,kapsnnstne,ocann 30 yan tana,kana, bakrna, ss taklarna oyanlar bildirmi,retmi bize.OnlarnalnlarndandklenterdenfkrmAnadolu'nunyeili,onlarngzlerinden szlpsalannlarlaaydnlanm,mAnadolu.O adsanunutulmugitmilerinemeidirAnadolu'nun gerektarihi.Onlarn omuzlar stnde ykselmi Side, Aspendos,Bergamatiyatro.ar,antlar.Onlarnbalar stndedurmueskiaAnadoluuygarlkyaptlar.Hititncesidnemdengnmzedeinkalaninsankokulu,bilgigllne varsa Anadolu'nuneski yerlilerinden gelirbize,geleceklerdevarbilmediimiznicesinden. Anadolu,btnliinde,birtarihsrecidir.T- kenmeyen,boyunakendikendiniyenileyen,besleyen, gemitengeleceedorukesintisizbirkrmagibi akp giden bir sre.Bugnn aratrmalar sonucu elde edileneskiuygarlkbuluntularna,kalntlarnagre en azndandokuz binyllkbirtarihgemiivarAnadolu' -nun.Oysa, birtakm Bat lkelerinden mitos'larn ikibinbeyzyllkbalangcvardr. zellikleRoma'da byledir. nan, insan bir yerde durdurur, gelecee kar gzlerinea gererse ykcdr.Anadolu'da,eskialardankalan,inanlararasndabylebirniteliktayanpek yoktur.Blonlarndoadan fkrmalar,halkn yaamnakarmalaryzndendir.Tektanrcdnemlerin inanlarbyledeildir.Braklmaz,atlmazbireryasa nitelii tayan bu tektanrcdinlerininanvarlklarinsan olduu yere akyor,onun dnce zgrln, bamszln baskya alyor, bir oluyor ortadan kaldryor. nancnen kts deimezbir yasa niteliine brnenidir. lir inan sessiz diliyle kiiye, sen benim gsterdim yolda:itme gereindesin,benimdmdabir gerek yok-tur,banauymadn gn yerin altndabinlerce yl yanacaksn,katranlarnkzgnlndarpnacaksn,akla gelmedik aclar, szlar ekeceksin,ben amaz,deimez bir yasaym,derseinsanngmegittiigndr.Bir deo 31 inan,bakbenbirtanrbuyruuyum,diyeortayaatlrsa,insaninsanlktankar.nan,gnmzde,kayna kesinlikle, bilinmedii iin insan kokuludur. Yoksa tanrbuyruu olduu btn plakl ile bilinirse, grnrseondainsanemeiyokturartk.O,birdeimez kuraldr,insanbasklarlainleten,titretenbiryasadr. zerinde durduumuz Anadolu inanlarnn byle bir niteliiyoktur.Balangtaonlardadoadinlerinden domutu; Ancak doa birer varlk olmaktan uzaktrlar.Onlarn zndedeimez,amazbir yasa,bir kural nitelii,genelgeerliiyoktur.Onlarzamanla,evreyle deiir.Tektanrcinanlarisezamanla,evreyledimez,ya da-le olduklar ileri srlr,yle kalmalaristenir.tebylebalarinancninsanyiyiciliiinceden inceden.Oysa,birinaninsan yediiorandakendikendiniyer,tketir.Anadoluina.nlar,zamanla,evrenin anlay llerine gre birtakm deiiklere uram, ancakznden,temelyapsndanbsbtnuzakla?mtr.yleolsagnmzedeingelmezdi,gelemezdi.Bu trinanlarnalaramasboyunadeienyaamla orantl,balantlolmasyzndendir.nankesinbir yasaniteliinebrnrsezamanlainsanskar,braklr,unutulur.Yahudidinindenmslmanladeinglentektanrcdinlerindouu,birbirinekarkbu yasalaan,deimezlii ileri srlen inanyounlamas yzndendir.nan dinin tekeline girince erge batar,sner. Anadolu inanlardinlerin (tektanrcdinlerin) tkelindedeildir.Zamana,evreye,insanyaamnagre dtan deime olanaklar vardr. Bugn tektanrc dinlerekarolanlarn,tektanrcdinleringetirdiianlayla aktanaaatanlarnbilehalkdncesindeyaamas bundandolaydr.Halknyaratcgc alar ap gelenynyninancakendiyaamakoullarnagre biranlamveriyor,onu yeni yaam koullariinde youruyor,yorumluyor.Yenidnceverileriyleyorulan inanlarn yaama gleri de artyor. nanlarn oalma-32 nnzelliklerinitamasnnnedenidebudur.Bir bakarsnz bir kutsalsuyun(ayazma'nn)bandaYahudisi,Hristiyan,Mslman,Yezidisitoplanverir.Ona sayg duyar, ondan kendi anlayna gre bir eyler umar, bekler.Bu durum inancn evreden evreye,insandan insana yorumdeitirmesisonucudur.Bunakartdurumlardabylezl,yaygnbirkaynamaolmaz.Szgelimi, birok deiikinantainsan gider kutsal saylan birsudan ier, onun iinde ocuunu ykar, ondan bir uur bekler de papaza yalnz Hristiyan, hocaya yalnz Mslman, hahamayalnzMusevigiderokunur,ondanyardm umar,skntsnabirgiderimyoluarar.Burneklerden ilkioktanrcdoadinlerinden,ikincisiinanlartekelindebulundurantektanrcdinlerdenkalmadr.Birin cilerdeinsananlaynagreyourulma,ikincilerdeise tanrdan geldiisylenen bir buyruknitelii vardr.Din grevlisi iini yaparken kitabadayandn,tanrbuyruunuyerinegetirdiinisyler.Doaiseanladn,dilediini,dndnkendignlnceyap,yorumlader. * F/3 33 TOPLUMLAR-NANLAR nanNedir? nan,bi kimseningnlk yaamn,davranlarm etkileyen,bakalarndanrenmeyoluylakazanlandncevarldr.Onunedinilmesindekiinindenemeyolunasapmas,geerliinikendiyaamasndageenbir olaylatanmasgereklideildir. nandenenmeden,us kurallarna,mantkilkelerineuygulamadanbenimsenen,genelgeerliiniyalnzcabakalarndanaktarlan olaylara,sylentilereborluolanbirdncerndr. nanlarnengenel,enyaygnolanlarbiledeneylesaptanamaz.Btninanlarkaynaklardnaktka,deneyd,usdbirnitelik tar.(1) nanladoaolaylar arasnda,gerekletiricinitelikte,birbalamyoktur. (Buradaszgeengnmzdekiinanlardr).Btn inanlarnzndedoaolaylarvardr,ancakbuolaylar inancndoruluunu,kesinliini,genelgeerliliinigerektirmez. napdo' olaylankarsndabirsanolmaktanteyegeemez.Inancmdoaolayndandomasna karlk,doaolayinanclyaananbir gereklebalantl olduunuda gstermez. nan doa olaynnnedenini bilmeme yznden yaplanzelbiryorumdur. (1) Burada szkonusu olan bilimverilerinin, flsef sorunlarnn dourduugranlamngeleninandeildir .... 37 "Gecesokaasuatanarplr"diyeninancndou nedeni,okeskiada byleyapan birkimsenin biryerinin arplmas (bir yerine inme inmesi) olabilir.Ancak bu arplmann nedenibilinmediiiinsu atma olaynabalandaktr.Yoksaarplmakorkudan,sinirbozukluundan,gvdedebakabirhastalktanolmutur. tebu nedeni bilinmeyen arplma olay zamanla dilden dile aktarla aktarla bir inan klna brnmtr.Bu nedenleinan,nedenibilinmeyen,birolayn yorumuoluyor. Evet,inanikincianlamda,biryorumdur.Birinci anlamdasanyd.Biryorum,birsan olan inankiiden kiiye, evredenevreye toplumdan topluma,ulustan ulusa gredeiir;sanlarn, yorumlarn deitiigibi.Bu yz. den uluslarn inanlar dakendi zelliklerini yanstc niteliklertar. nanlar,birbakma,uluslarn, toplumlarnkimlikleridir.Topluluklarazellik,nitelik kazandranbuinanlardr.Birulus,uygarlkalannda, hangi aamada ise inanlarda o orandadr.Gene bir ulusun inanlarnn niteliiyapsneyse,uygarlk alanndakibaarorandayledir. nanlaruygarlklarnl talardr. nanlarn alabildiine soyut, doad olan bir toplumdauygarlk baarlardaylesinesoyut,doaddr.O toplumda yaratc bir atlm,gelitirici bir fkrma yoktur. Bunun en ak rneini slam lkelerinde gryoruz. nanlarnnyzdeseksenitanrya,dinverilerine, kutsalkitaba,deimezdinkurallarnadayanan slam topluluu yzyllar boyunca kendini kurtarc, komu uygarlklaracbiratlmgsterememitir. slamtoplumnunyazg 'yadayananinanlarbukonuda rtlmezbirerkanttr.Yazg'yadayanbtninanlarda baar tanrdan, doast birgtenbeklenir. nsannyapacabtniler,eylemler,atlmlaralnyazs ilesnrlandrlmtr. nsanancakkendinencedenbelirlenerekverileniyapabilir,onundnakamaz. 38 Tanrbyktr,Tanrnn diledii olur, Kii alnna ne yazlmsaonu yapar; onu grr,kii alnyazsn deitiremez. te byle bir yn inan insan olduu yere akar, onudurgunluaiter.Ondakiileriatlmgcn,yaratma abasn engeller.Bat uygarlnn ykselii,uluslarnnbirbirineeklenensayszbaarlarkendi alnyazlarn yenmelerinde,tanrnndilediideil,al aninsannistediiolurdiyebilmelerindedir.Engll inan, en yaratc, atlm salayc inaninsann kendine inanmas,kendiznortayakoyabilmesidir. nan insann kendi kendine koyduu bir snrdr. Baarl insan o snr aan, baarsz insan da osnrn iinde skp kalandr. Bat insan bu snr am, Dou insan bu uydurma snrn iinde skp kalmtr. nan bir atlm kayna olduu srece yararl, yere aklp kalmay nerdii,saladsrecezararldr. stemesen yarat Grmesengster diyenozannszlerinibyleatlmyapmayngrenbir adandeerlendirirsek,insanzndekigcnnemini daha iyi kavrarz. Bu dizelerde dile gelen dnceyi boyunabakalarndanbekleyen,ununbununelinebakan, ondanbundanyardmumanbirkimseyeyolgsterecek anlamdayorumlarsakDoudankopupBatyaynelmi bir anlayn aklan olarak kavrarz. nanlarn en kts olduu gibi kalan, insan durduran, en gzeli de an baarlarnaayakuydurarakdeieni,insan ileriye, yeniye,gzmedoruekenidir. * 39 NANTRLER nanlar genellikle ikitrldr.Birsomutvarlklar lailgiliolaninanlartekisoyutvarlklarabalanan inanlar.kinci trden olanlardahaokDouinanlardr. SomutvarlklaradayananlarDoaolaylarileilgili inanlardr.Bunlar ekinekip bimek (tarmabal olanlar), ev yapmak, insan yaamna karan, gnlk yaama olaylarna ynveren,evlenme, komuluk,karlkl yardm, alma gibi toplum olaylarna dayanan inanlardr. Butrinanlardoaolaylarnizler.Gnein,ayn,yldzlarnyrngelerizerindekidevinimlerine,yellerin esiine,havadeiimlerinemevsimlereuyarakyaam dzenlemeyeyarayaninanlarkaynakbakmndangenelliklesom\tniteliktedir.Bunlardoavarlklarndan doduu iin,doaolaylarkarsnda,insandavranlarn, yaamn gerekli kld atlmlar, eylemlerietkiler. Eski Msr, Smer, Babil, Akad Anadolu inanlar bu trdendir.Oalarninsanlarbtndavranlarnilemlerini,savalarntoplumilikilerinibiledoa olaylarna,adgeensomutvarlklarndurumunagre dzenlerlerdi. nan ile doa arasnda birbirini gerekli klansreklibalamlarvardr.40 Soyutvarlklarlailgiliinanlarbirtakmdncelerinyorumundan,sanlarnaklanndandoaninanlardr.Bunlarinsandncesininyaratt,doadan kopuk inanlardr. Ermi,kutsal saylanbir kimsenin sz,birdnyorumuzamanlainanniteliikazannca soyut kaynaklinanlardoar.Tektanrcdinlerin yarattinanlar buniteliktedir.Gerinedenlisoyut kaynaklolursaolsuninsanyaratmasolanbirinanbellibir yerde doayadayanr, onun da kayna doadr. Acak, bu trinanlardoaolaylarylabalantlarn bsbtnkopardiin soyutkaynakllardan ayrlyor. zleri, yaplar, yorumlar onlara pek benzemiyor. Busoyut kaynakl inanlara doadan kopuk i nanlar dadenebilir belli bir anlamda. * 41 NANLARINKAYNAKLARI An8dolu in8nlarnn d8,teki uluslardaki inanlarn da byk kayna vardr.oktanrcdinler,tektanrc dinler,gnlk yaam olaylar. Bu kayna.lar birbirindenayrolarakincelemegereiyoktur.Ukaynakda birbirinigerekliklar,ylesineiie,zzedir. oktanrcdinler doa dinleri olduundan bu dnemle,bukaynaklailgilibtninanlardoavarlklarna baldr.Doavarlklarnnbirertanr,yardmctanr olaraknitelendiidnemlerdeonlarlailgiliedimler,eylemler,grevlerzamanlabirerinanniteliikazanmtr.Gnein,ayn,yldzlarntanrolduualarda onlarlabalantlilerdebirergerekimniteliindeydi. Onlarndurumunagredavranmagrevyapmagerei vard.Gne tanr olunca ona kar sayg gsterme de bir dingreviydi.tebugibigrevlerigerektireneylemler, davranlarzamanlaznden,gerekanlamndanuzaklaarakbirerinanklnagirdi.Aybirtanryd,ona kartkrmek,svmek,saygszlketmeksutu,uursuzluk,cezaygerektirenbireylemsaylrd.alarn akiindebununanlambirtakmdeiikliklereurad. Ayla ilgili davranlar birer inan oldu. Halk bu inanlar,znbilmediiiin,olduugibibenimsedi,kendi yaamnauygulad.Durumtekidoavarlklar,doa olaylariindebyledir.Yldrm,imek,rzgar,yamur,rmaklar,dalarkayalareskidenkutsald,sonradanbukutsalldourananlamunutuldu,yalnz onlarlailgiliinanlarkald. 42 Tektanrcdinlerleilgiliinanlarn znde debuoktanrc dnemdinlerinin etkileri vardr.Zamanlaoktanrcdnemlerininanlar,dinkurumlarbiim,z deitirerektektanrcdinleregeti.Odinlerdebirer buyruk, birer tanr buyruu,bir bakma din grevi niteliikazand.Eskidendoaolayilebalantlolanbir inansonradankitabageti.Eskidoaczndenuzaklat,eskidnemdekianlamzamanlaunutuldu.Szge-liicamiduvarnaieyenarplrinancokeskidir. oktanrc dnemlerden kalmadr. Eski tapnaklara, kutsal varlklara kar ilenen saygszlnykmla sonulanacanbildireneskibirinancnzamanladeien kalntsdr.Ekmeinkutsall,onunlailgiliinanlar budayn tanrsal bir varlk olarak sayg grdalardankalmadr.Hitit,Urartudinlerindebudaykutsald, tanrsalbirzledonatlmt.Bundandolayonakar byk bir sayggsterilirdi.Bu inan zamanla deie deietektanrcdinleregeti,slamdinindebykbir nem kazand,nimet (enecek kutsalvarlk) olarak nitelendi.Tektanrcdinlerdeyalvalarn(peygamberlerin) kutsal saylmasbile oktanrc dnemlerdeki tanr krallardan kalmadr. Yalvalar, tanr krallarn birer kalntsdr.oktanrcdnemlerdekralkutsald , tanrlkbir z,ycebirgcolduunainanlrd.Buinansonradantanradnakonutuu,tanrkatndangnderildii sylenenyalvalarageti.Tanrkrallarnyerleriniyalvalarald.Bunun enak rneislamdinindegrlr. Muhammed,tanrnn evreni dzene koymak iin gnderdiibirgrevlidir,bundandolayonunbtnszleribir yasaniteliindedir.Oyalvaolduuorandabirynetici, bir devlet bakandr da.Onunla ilgili inanlargeri gemiegtrdkesa'ya,Musa 'ya,dahaeskiyalvalara, sonundatanrkrallaravarlr.Tanrkrallartanrile konuur,tartr,yemekyer,ikiier,yeryzntanr adna ynetir, insanlar gerektiinde cezalandrrd. Hitit krallar, Msr Firavunlar, Smer, Asur, Akad,Babil k-43 rallar birertanryd,tanradnainsanlarynetenbirer yce grevliydi. Zamanla onlarn yerlerini Davud, Sleyman, Musa, sa, Muhammed gibi yalvalar ald. Bunlarn daszleri,eylemleri,davranlaruulmas,uygulanma-.sgerekenbireryasa,birerinanoldu. nanlarndouunda etkili olannc kaynak gnlkyaamolaylardr.Bunlarartardasralananbirtakmgeliigzelolularnzamanlabirilkeniteliikazanmassonucukesinlemitir. nsannbandangeenbirolaylabirdoaolayarasnda benzerl ik, balant zamanlainanolmu.Szgeliicevizaacnnaltnda uyuyan birkimseninhastalanmas,meeaacnnglgesindeoturanbirkimseninbanndenkozalakla yarlmasilkelinsanndncesindegizlibirgcnetkisi diyeyorumland.Bundanoaalarlailgiliinandoup geliti.BugnDouKaradenizkylarnda,zellikle Trabzon,Makaevrelerinde,yaylada,kydeyaykalkanrkenkaymakkolaycayaadnmezsezifin(zafnos) denen aan ince dalndan bir para alnr, kk birocuunremeorganboyuncakrlpyayaatlr. Bylecekaymakkolayca yaadnr,yaykvurmaii bitermi.Bunukendiyaamsresincegrenler,uygulayanlarvardr( 1). nanlarndouu,geliimibakmndanbuolayok ilgintir.Bunubirazeeleyince,eskialaragidinceerkekremeorgannnkutsalbirniteliktadnainanl-( 1 )Bu olay, bundan krk yl nce, bizimyaylamz olan,Maka' nnAalaksayaylasnda banauyguland. Yayn erken olup olmadn bilemiyorum, yalnz olaybir trl unutamadm.Bu eylemin ilgin bir yanda yalnz snnet edilmemi kk ocuklarauygulandr.Snnetedilmiocuklarlabylebirdeney yaplmaz.Bununda okeskidinlerleyaknbirbalants olduugrlyor.Bugn bile ad geenyaylada,onakomu yaylalardageolanyayklariinbuinan,bugeleneksrdrlr. 44 d,fllosadaltndasayggrdn,onatapldn anlarz. te bugn yaamla yanyana yryen bu inancn znde byle bir nitelik, byle bir anlam sakldr. Zamanladeien, boyas bakalaanbuinaninsanyaamile skbirbalantiindedir. nanlarn en ok bilgisiz evrelerde tutunduu, gelitiigznndebulundurulursaaklanlardahakQlay olur.Bir kylnn yaamndaikigizlignemlidir: yi ile kt.Kylye yarardokunan btn olaylaronuniin iyi'dir.Ktona ykmgetiren durumlardr.Bakasna yararlolanonazararlolursagenekt'dr. yininde, ktnn de ls onun kendidir.Kylnn bir kayadan, birbayrdanhayvanmyuvarland,orasuursuz 'dur, tekin deildir. tii birsouk sudan,yediibirottan, yemitenmihastalandonesne,osuuursuz'dur. tetek tekdeneylerzamanlagenellik kazanr, yaylr.Byle bir olaybandangemeyenkimsebilebakalarnnetkisi altnda kalarak onun iyilik,ya da ktlk'ne inanr. Yredenyreye,dilden,dileyaylanbuolaybirsresonra inanoluverir. Kylerdedoan,gelien bir inan zamanla kente iner. Buini kentegelen,ehirdeyerleen,yadakyegiden, ky yaamnn etkisinde kalan kimselerle gerekleir. Bu bakmdan ky kaynakl inanlar okluk gnlk yaamla, kygerekleriylebalantldr.Kentinanlarisedaha oksoyutkaynaklaradayanr.Birbakarsnzkyde,krda, yayladaaa,da,ta kutsaldr,uurludur,uursuzdur.Kentteiseflanermi'insoluu,flanhocann okuyup femesi.Kydedoadan fkraninanlar,kenttedahacokyaznlayaylr. * 45 ANADOLUANLARIIIN GENEL NiTELiKLERi Anadolu inanlar,Anadoluhalknn yaamyla, tarihiyle,zellikleriiyakndanilgilidir. yleki,inanla Anadolu'yu,Anadoluilebuinandzeninibirbirinden ayrmaolanayoktur.AnadoluinanlarAnadolu'nun genelzelliidurumundadr.NereyegitsenizAnadolu kaynakl bir inanc onun kokusundan, boyasndan,dokusundankolayca tanrsnz,seersiniz.Buinanlar bir btnolarakyaamla,doaoluumlarylaskskya balantldr.Ekinden,yemitentapnmalaradeinbtninantrlerinindnyaile,iindeyaanlanevrenle, yaamaortam ileilintisibalamvardr.Anadolu halknninanc yaamnakarm, btn eylemlerine, davranlarnaynvericibirnitelikkazanmtr. nan yaamdankopmu, arada biruygulananbitvarlkdeildir ona gre.Su ierken, ineini saarken, aa keserken, evininduvarn rerken,evlenirken,ocuunu yetitirirken,yolagirerken,sznksasbtndavranlarnda, tutumlarndainanlarlaiiedir.Halkntrksne,dnne,derneine, bayramna inan girmi, btn evresini inanlar rm kuatmtr. Anadoluinanlarnn bu durumueskiadangeliyor.EskiAnadoluuluslarnda bir din kurumu, din kuruluu biimindegelienvarlklar zamanladeiedeieinanolarakgnmzegelmi, toplumunbtnkatlarnayaylmtr. nanlarnbylesine deiik, bylesine trl trl oluuAnadolu' da yaayanuluslarn, .kurulanuygarlklarndeiikoluundan 46 ilerigeliyor.Zaman bu deiik uluslar, onlarn yarattklarayrayruygarlklarbellibirdncedzeyinde eritmi,sindirmi, ondan yeni bir btn yaratmtr.te binlerce yldrunutulmayan,deiiktoplum kesitlerin4e srpgideninanlarbubtn 'netkisiyzndendir. Onlar yaatan, yayan, gelitiren, znde saklayan bu btn 'dr.Btninan trlerinin saklandbir kaynaktr bu btn. Anadolu'nun inan bakmndan kimlii, kiiliibu btn'desakldr.BubtnbirbakmaAnadolu'dur.A1adolutoplumudur. Anadolu'yuayaktatutan,ona genelzelliini kazandran,alarnszgeindengeerekgnmze dein gelen,buinsanyaratmalar,buinanbiiminegiren dncevarlklardr.Bundan dolayAnadoluinanlarnaAnadolu'nunyaamdiyebiliyoruz.Ancakburada inanlarlagelenekleri,grenekleri,ayrmak,ednce ortamnda ele almamak gerekir. Gelenekleri, grenekleri ayrmak, e dnce ortamnda ele almamak gerekir.Gelenekleinanayrayrdncedzeyinceoluanvarlklardr.zleride,biimleride,ortamlardabakadr. Anadolu inanlar bir btnlk iindedoadan, doa olaylarndan fkran varlklardr.Anadolu'yadardan, komuuluslardangelen,Anadolu'dazmleneninanlarda, genellikle, bu nitelik yoktur. Onlar daha ok soyut kaynaklaradayanr.Butrdeninanlarngnlkyaamla pek ilgisi yoktur. Bunlar, daha ok, yorumla,gerekst birevrenin,varsanlanvarlile,oluumuile balantldr.nanlaroluurken yaamolaylarylaolan balantlaritenie srp gidiyor.nanlarAnadolu'da yaamnbigerektiriminiteliinebrnyor.Birbakmainanlaryaamndzenleyicisidurumunageliyor. Anadoluinsanevresinikuataninanlarn rgs iindebtnlevaryor, kendi kendini btnlyor.Anadolu'dayaamdankopuk,boluktainanyoktur.Btn inanlarn belli ller iinde yaama yardmc bir yanlarvardr,halkiinde. 47 Anadoluinanlarnnoluumundaayrkaynan bulunduu,bunlardanbirinineskiaAnadoludinleri, ikincisininSmer,Akad,Msrgibikomuuluslarndncekalntlan,ncsnndetektanrcdinlerinet.kisiolduugrlyor.Yunan-Romadnemindenkalan inanlarda o uluslarn zelliklerini yanstan yanlar olduugibi Fenikeuygarlnnizleridevardr. ..nc bin ylndan . S. V.yy.kadarsrebir dnemiindeinanlararasndayounbirkarpkaynamagrlr.Lidya, Frigya,Bergama,Libya,Trakyauluslarnn yarattklar inanlar,zellikle Orpheus, Phogoras dnce rlarnnkarmsonucuortayakaninanlarbugnbakaBektailikolmakzerebirok slamtarikatlarnda akagryoruz.Butrinanlaryalnzyaamyoluyla, halkdncesindeyerleme,yaamauygulanmasonucu srp gidiyor. Onlar yazl kaynaklarla, belgelerle kalmyor.Halknbylebir zellii, bylegizli bir gcvardr ite. nanlarnyaamak,adanaagemekiinbelli birdiligereksediidepekbellideil,grenekler,geleneklergibi.Onlarda dille (konumaaracolandille,szlerle)deilgorunendavranlarnuygulan, benimseniiylekalyor boyuna. Anadoluhalknn younlam,deiiksoylardangeleninsantopluluklarnnkarm,zmlenmibirbtnolduubesbellj.Anadoluinanlardabyledir. Kaynaklarnndeiikliine,trnegrebiimlenir, halk elinde, halk dilinde zmlenir. Szgelii ekinle, ekip bimekte,tarmlailgiliinanlarnouHititlerden, Urartulardankalmadr.BunlararasndaSmerlerden, Msrllardangelenlerdevardr.Anadoluinanlarnn Anadolu'nuntarihiiledeyaknbirbalaimvardr. Anadolutarihinindnemlioluugibiinanlarda dnemlidir. Tarmlailgiliinanlar,tarmilerininyrtlmesi sonucudomutur. Bunlar iin belli belirli bir zaman sylenemez. nanlar zamann ocuklardr,ancakdou yl-48 lan,alarbellideildir.Birinancnyanbulmaya kalkmakkendikendinialdatmaktanteyegeemez(1). teAnadoluinananlarnnzelliklerindenbiride budur. Anadoludnda (ok eski alar bir yana) bir kaynaklaryoktur.Yukardadasylendiigibiortaadaslamdinininyaylile gneyden gelenbirokinanbile Anadolu' da erimi, zmlenmi yeni bir biim, apayr bir nitelikkazanmtr.Asya' dan geldii ileri srlen inanlarn en belirgini ocuklara, lohusalara balanan,onlarla ilgili olan albast'dr.Bu bileeskiaAnadoludinleriyle, dinlerin iyiile ktdiye ikiye ayrlmasyla balanthdr. Albast 'da kttinyeni doan ocua,anasnaykm getirir.Eskiadinlerindededurumbyledir.Kttinler ocuklarn,annelerininbanar,onlaraktlk eder. Anadolu'da,zellikleAlevi,Kzlba,Yezidi,topluluklarndayaayaninanlarnkkndebiryandanBat Anadoluuygarlklarnn,biryandandaeskiAnadolu dinlerinin derin izleri grlr.Bu topluluklarninanlarnnslam diniyle badaamamasnn nedenlerinden biridebudur.HalifeAli'ninvarlndabirtanrnn bulunduunu,grnalannaktnilerisrendnceninkkeniinsann,kralnbirtanrolaraksayg grd,kutladdnemlerinevrenanlay,insangrdr. (1) Bundanaltm ylnce byledilvarlklarnnkaynaklarn aratrrkenyclarn(douyllarn) bilebulmaya,gstermeyekalkanlarolmutu.Anadolu'dayaayanbtngelenekleri, grenekleri,inanlarAsya'dangetirmeyekalkan,Anadolu'da bulduubtUndncernleriniAsya'dan,gelmigsteren, Anadolu'nun tarihi1071 ylylabalatanbu rkdnce zamanlabirgldrolupkalm. F/4 49 Anadoluinanlarnn bakabir zellii,bir blmleiidahavardr. Bu da aktreileilgili inanlar,tze ile ilgiliinanlar,retim-tketimile ilgili inanlar diyeayrmlanabilir.Bu son trdenolaninanlarbir yandan tarmladailgisibulunaninanlardr. * 50 NANKAYNAMALARI Anadolu, inanlarn kaynap kart,harman olduu bir yerdir. Bu yzden btn inanlarn kkenini genel birgeerliiolankesinliklesnrlandrmaolanayoktur.kkeniolduunusylediimizinanlarbirbir ayrp,kesinliklebelirleyemeyiz.Smerlerdengeldii sylenenbirinancnbenzeriniMsr' dadabulabiliriz. Kayna kesinlikle bilinenpeksaylinanlarndnda kalanlar srekli bir karp kaynama sonucu domu da olabilir. Yalnz Asya kaynakl olduu sylenen pekazsayda inan iin bir belirleme yaplabilir. Bunlar zleri, nitelikleribakmndan Asya uluslarnn genelgrlerini, aktreanlaylarn yanstc bir yapdadr. aman diniyleilgliinanlarbutrdendir. Alevi, Kzlba,Yezidi, Bektai inanlar ise genellikle eskia Anadolu inanlarnn zmlenmesisonucu yenibiryap,yenibirbiimkazanmtr.Bunlardayalnz slamln,eskia Anadoluuygarlklarnndeil,Hind dinlerinin bilak etkileriolduugrlr.Hinddiniyleolan yaknlamann .. IV. yy.da skender'in Asya savalarsonucuolduusylenirsedebukesindeildir.Daha nceki alarda ran-Hind yaknlamalar dolaysiyle birtakminanal-verilerininolduubir gerektir.Bunu, bu ikieskiulusundillerindeki benzerlik (ars-Sanskrit dilleribenzerliiortayakoyuyoraka. 51 Anadolu'dainankaynamalareneskialardan balayp Yunan, Roma dnemine dein srmtr.Bir olmu Anadolu' dan Bat'ya yn yn inan gitmi, bir olmuAnadolu'dan gideninanlarBat'dayenibir biime girerek, deiip dnerek yine Anadolu'yagelmi, yeniden zmlenmitir. Frigya, Bergama, Lidya, Pontos uluslarylaYunan-Latinuluslararasndakurulaniliki inankaynamalarndabesbellikolaylatrmtr.Homeros'da, Herodotos'da,gzearpan inanlar bunu gsteriyor.Bunlardanbaka,Hesiodos,Kallinos,Tyrtaios, Theognis,Arkhilokhos,Simonides,Sappho,Anakreon, Pindarosgibi. . VII.ileVI.yy.lardanyaamYunan ozanlarileVergilius,Ovidius gibi. .. S. I.yy.da yaam Latin ozanlarnn iirlerinde grlen inan benzerlikleri,tpklklarAnadoluuygarlklarnnetkisisonucu gelieninankaynamalarnn,zmlenmelerinrndr. Buinanlarn rgsndekullanlan dnce iplikleri Anadolu keteninden eirilmitir. nalarn byle kaynamasnda,zmlenmesindeilkabilgilerinin,bilginlerinin,ozanlarnn,yazarlarnndakatklarolmutur. Platon 'unyazlarndagrlenbirokinanrnekleri, Ksenophon'un Anahasisadl yaptnda aklanan tutumlar,davranlar (Anadolu' dabulunduusreyiierenler) bukaynamalarnakrnekleridir. Platon'unyazlarndaskskgeen yeraltdnyas (Tartaros) en eski Anadolu dinlerinde de vardr