SLAM NANLARI (TEVHD VE KELAM) Takdim Birka Sz Takriz Dilimin Dnd Radar Baz Dnce Ve zleylee SLAM NANLARI (TEVHD VE KELAM)

Takdim

Btn ilh dinler, hereyden nce tevhd kidesine, iz'n ve ihls ile inanlmas gereken mn esaslarna stinad eder. Bu bakmdan, akid dediimiz inan esaslar, her dinin temelini tekil eder. O kadar ki, bu esaslara katiyetle inanlmadan yaplan ibdetler ve dier gzel iler. Allah ka-hnda makbul deildir. te bu sebepledir ki, mslman olabilmek iin, nce salam ve tam bir akideye sahip olmak lzmdr. Zira akide dnin temeli, Allaha ibdet, slih amel ve gzel ahlk ise, dnin bina ve gayesidir. Nasl ki temel olmadan bina, kk olmadan gvde ve meyve olamazsa, sa-am bir akide olmadan da mslman olunamaz. O halde her mslman. hereyden nce man ve inan esaslarn bilmek ve bunlara samimiyetle inanmakla mkelleftir. Ancak bylece, Allah indinde yegne hak ve gerek din olan slm dnine girilebilir. Bu bakmdan. Zt Br'ye, Peygamberlie ve hirete taallk eden yce hakikatten bizlere reten Akid veya lm-i Kelm adn verdiimiz bu lmin. slm limler arasndaki yeri ok mhim ve yksektir. Geri slm limleri, bu ilme gereken ehemmiyeti vermiler ve bizlere kymetli eserler brakmlardr. Fakat bu eserlerin ou Arapa olduu iin, mPman halkmz bu eserlerden faydalanamamaktadrlar. Yazlan Trke eserler de, bilhassa son yllarda ok azalmtr. Onun iin, her gn biraz daha artan ihtiyac karlamak ve gen neslimizin de anlayaca yeni bir dille slm inanlarn halkmza sunmak gerekmektedir.

te bu mhim ihtiyac karlamak gayesiyle, dn ve akl ilimler zerinde uzun yllar alarak, ihtisasn yapan, ehliyet ve dirayetine gvendiimiz Mavere Hey'eti zasndan Dr, Ali Arslan AYDIN, tstm nanlar ve Felsefesi {Tevhd ve Kelm) adn verdii bu eseri hazrlam, mslman halkmzn ve gen neslin istifadesine sunmutur. Halkmza, tekiltmz mensuplarna ve bilhassa din tahsili yapan genlerimize emniyetle tavsiye ettiim bu kymetli eserin gen mellifini tebrik eder, daha birok ilm eserler hazrlyarak dnimize ve milletimize hayrl hizmetler yapmakta muvaffak klmasn Cenb- Hak'dan niyaz eylerim. 16 Rebiuevvel 1384 Ankara 24 austos 964 Hasan Hsn ERDEM Diyanet leri Bakan [1][1]

Birka Sz

Gen ilhiyatmz Dr. Ali Arslan AYDIN, ok faydal olduu kadar ehemmiyetli bir eser ile karmza kmaktadr. I Mellif, byk emek ve sabr mahsl olan eserinde, slm nanlar ve Felsefesi, Tevhd ve Kelm mevzuunu ele almaktadr. ki cildden ibaret olan bu kitabn imdilik yalnz birinci cildi neredilmekte ve muhtevasn, umm malmat ve lahiyat bahisleri tekil etmektedir. Mellif bu mhim eserini, bir giri ile iki byk ksma ayrmaktadr. Giri ksmnda Kelm ilminin tarifi, mevzuu, gaye ve fidesi, dier ilimler arasndaki yeri, Tevhd ve Kelm ilminin douu ve gelimesi ksaca anlatlmaktadr. Birinci ksm, Kelm ilmi ile alkal umm esaslara tahsis ed-imi olup drt blmden ibarettir. kinci, yani lahiyat ksm, Allhu Tel'mn Zt ve Sfatlar ile Fiillerinden bahseder. Bu ksm alt mhim blme ayrlmtr. slm'da mn'm hakikatine ve amel ile olan mnasebetine tahsis edilen bir fasl, bu ksmn banda yer almaktadr. Ayn ksmda, mevzu icab, muhtelif felsef grler de (mesel : Kant ve Descartes'-inkier) ve bunlarn slm talimat muvacehesindeki durumlar tes-bit edilmitir. Bilhassa maddecilerin (materialistes) bu lem hakkndaki grleri burada ^le almp izah ve ibtl edilmitir.

Ayn ekilde bu eserde, slm topluluu iinde teekkl eden muhtelif din ve felsef mezheblerin (E'arler, Mtrdler, Mu'tezile, Cebriyye ve Kaderiyye gibi) grleri ayrca tedkik edip haklarnda lzm gelen hkmler verilmitir Malm olduu zere, Tevhd ve Akid ilm mes'eleleri vaz ediyorsa, Kelm ilmi bunlarn mdfaasn (apologetique) yapmaktadr, slm inanlar ve felsefesi, yani Tevhd ve Kelm, dier tbirle, Theologie Dogmatique, bu eserde vazh bir ekilde zh edilmitir. Esasen bu kitab, Konya Yksek slm Enstits talebesinin bu sahadaki ihtiyalar ve mfredat program gznne alnarak telif edilmitir. Dolaysiyle bunu bir nevi d^rs kitab olarak telkki etmemiz cabeder. Bu yzden, telif esnasnda, mracaat edilen zengin bibliyografya teker teker gsterilmemitir. Fakat kitap okunurken, bu hakikat sezebilmektedir. Bu sahada yazlm eski kitaplarn oktan tkenmi ve birok bakmlardan esasen eskimi olmalar, son zamanlarda ise, zikre deer baka eserlerin vcuda getirilmemi bulunmas nazar itibare alnrsa, bu yeni eseri, ileride beklediimiz dier eserlerin imdiden hayrl bir mjdecisi olarak kabul etmemiz icabeder. Bu mhim branta ihtisas sahibi olan gen melliften bunu hakl olarak beklemekteyiz. Bu kitabn neri mnasebetiyle byk takdirimizi beyan eder, melife ilerdeki buna benzer ilm faaliyetlerinde baarlar dileriz. Ankara - 8 Eyll 1964 Muhammed Tayyi OK Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Profesrlerinden Muhterem stad'a sunduumuz msveddelerde, evvelce teksir ediliri baz-dip notlarnn yazlmad grlm ve bu notlar, baskya verilen nf ya yazlmtr. Tavzih eder. stad'dan zr dileriz. [2][2]

Takriz

slm jl'imler iinde rtbesi en yksek olan, phesiz ki, lm-i Tevhd ve Kelm'dr. nk, kulun Allah'na kar her eyden evvel medyun bulunduu mn vazifesinden bahseden lim, budur. Binenaleyh bu ilim, slm ilimlerin temel ta mesabesindedir. Maalesef uzun yllardr, memleketimizde, lm-i Kelm'a dir gnn mslmanlarn tenvir ve tatmin edecek eserler gittike azalm ve nihayet yok denilecek dereceye inmitir. Bu sebeple mslmanlar, din esstt lykyla

renememi; binnetice ortaya pazarlk mahsulne benzeyen, birbirinden daha acayip bir takm istisna mn ekilleri kmtr. Mesel : Bugn bir takm mslmanlar, Allh'dan baka bir eye inanmyor. Dier bir takmlar, Allah ile Peygamberden baka inanlacak bir ey kabul etmiyor. Bazlar, buna hret umurundan birini veya bir kan ilve ile tasdik ediyor. Bu suretle saysz man ekilleri meydana geliyor. Ve tabi bu ekl ve elvann sahipleri kendilerini mslman addediyor. Halbuki ha-kikatta bunlardan hibirinin mn tam ve salam deildir. Zira mn -. Ben neyi istersem onu kabul ederim, istemediimi atarm. demek deil, inanlmas zarur gsterilen eylerin tmne inanmaa derler. Bu konuyu inceleyen ilim de, Tevhd ve Kelm ilmidir. te, Diyanet leri Mavere Hey'eti zasndan ve Konya Yksek slm Enstits lm-i Tevhid ve Kelm retmeni muhterem arkadamz Dr. Ali Arslan Aydn bey te'lif buyurduklar, slm nanlar ve Felsefesi (Tevhd ve Kelm) adl eserle, bu hasta inanlar tedv yolunda pek m~ him bir adm atmtr. Yeni neslin de anlayabilecei bir dil ile kaleme alnan bu ilm eser, sahasndaki mhim bir boluu doldurmaktadr. Binenaleyh bu bapta sz uzatmaktan sarf- nazar ederek, muhterem mellifi tebrik eder, kendilerini daha nice slm mellefta muvaffak buyurmasn Cenb- Hak'dan niyaz eylerim. 27 Austos 1964 Ahmed DAV U DO LU stanbul Yksek slm Enstit Mdr [3][3]

Dilimin Dnd Radar

Dr. Ali Arslan Aydn Bey'i, henz Msr'da bulunduklar srada uzaktan uzaa ismen tanm, slmi ilimler sahasnda millete ve memlekete duyulan boluu doldurmak zere yetienlerin n safnda olduklarn renerek, keyfiyeti sevinle karlamtm. Yz yllar boyunca slm lemine khlariyle olduu kadar, kalemleriyle de hizmet etmi bulunan Trklerin kl ve kalem ehitlerinden armaan kalm yurdunda, artk hem dn ilimler retimi, hem dn ilimler retim messeseleri, herkesin bildii sebep ve miller yznden, zamanla indirsa uram, hatt bir

aralk, rgpl Hayri Efendi merhumun medreseleri slh yolunda atmak istedii admlardan, st ste gelen yenilgiler ve bu yenilgilerin husule getirdii sosyal alkantlar dolaysiyle msbet bir netice alnamam, bu da yetmemi gibi, Medreset-l - Mtehassisin kapanm, istanbul Dr-l - Fnnu'na bal lahiyat Fakltesi gelimeden ve daha kurulu hlinde iken kapsn isteklilerin yzlerine kapamak mecburiyetinde kalmt. Memleketin din limine olan ihtiyac se, gn getike artmaa, Bakyye-i Eslf dediimiz sekin zevatn, ezcmle : Elmalh Mfessir Muhammed Hamd Yazir, Arapkirli Hseyin Avni Efendilerin, zmirli smail Hakk Beylerin, Babanzde Nam Beylerin, Manastrl smail Hakklarm, smail Fennlerin, Ferid Kamlarn, Meh-med kiflerin, erefeddin Yaltkayalarm... birer, birer ya hayat sahnesinden ekilmeleri, veya tedris hayatndan uzaklamalar ile, bu uzun zamanlarn bereketli ve hareketli sahas ssz bir gl manzaras almaa balamt. Hsl olan boluu gidermek iin iki yol vard : | Bari kaderin ltfiyle hayatta kalm kimselerden husus surette ders alma yolu; Dieri, resm mzaheret grlmemesine ramen ferd teebbslerle, kazanlan frsatlarla slm leminin belli bal ilim ve irfan merkezlerinden birine giderek ve trl glklere katlanmay gze alarak, dn ilimler alannda sistemli bir tahsil grme yolu... Birincisi, belki madd imknlar bakmndan daha elverili, artlar itibariyle daha kolay bir yoldu. Lkin yeteri kadar.verimli olamazd. Teferruatl bulunan slm ilimlerin btnn bir zatdan almann zaman okdan gemiti. Esasen yle allme stadlar oktan gmt. kincisi, elbette glklerle, bir yandan gurbet, bir yandan da ilim ve taallm ilesine katlanma zaruretleriyle dolu bir yoldu. Lkin bu glklere gs gerdikten, ilelere katlandktan sonra netice, muhakkak surette gz ve gnl doyurucu, ihtiyalara gerei gibi cevap verici olacakt. ite aziz dostum, dnyada ve hirette man ve irfan kardeim Dr. Ali Arslan Aydn Bey, Allah akyle, Reslullh sevgisiyle, Tev-hd'e hizmet ahdiyle bu ikinci yola girenlerden, girdii yolun mez-himini gze alanlardan, olanca varln o ilh aka, o ruhan sevgiye, o ulv hizmet ahdine verenlerden biridir. Ruhunda duyduu, cem'iyette grd boluu gidermek gayesiyle, bir ilim ve irfan kaynana koanlardan, orada kemliyle dolup dnenlerden biridir. Kendilerini, yurda geldiklerinden sonra ahsen tanmak bahtiyarlna erdim. Bir aralk da, Konya Yksek slm Enstitsnde ksa bir mddet iin birlikte retmenlik etmek zevkini tattm. Benim oradaki retmenliim bir sel misli

geip gitti. Onun, kim ne derse desin memleket ve millet iin cidden lzumlu ve hayrl olduklarna inandm, bu inanla almalarna, gelimelerine ve yurt sathna yaylmalarna vs'um nisbetinde ve Allah'n ltfu lsnde altm Yksek slm Enstitlerinin birinde, Mevln'nm himmet ve rhaniyet glgesinde kurulan Konya Yksek slm Enstitsnde retmen olarak vazife grmesi, hem de kara, ka, icabnda, karaka ehemmiyet vermeksizin gidip gelmek zahmetlerini gze alarak, binbir mkile gs gererek, esas grev yeri Ankara'da iken Konya'da, Ankara'dan 255 kilometre tede ek grev kabul etmesi, tahsil iin Msr'a giderken gsterdii Allah aknn, Res-lullah sevgisinin, Tevhide hizmet ahd ve cehdnin vicdannda hl olanca diriliiyle yaadn gstermektedir. lim sahasnda 'I-yi Kelimetullah bence ite budur. Unutmamak gerektir ki; Kelimetullhi hiy-el - Uly. Ve ite ecri, cretten stn tutma zihniyeti... Dima hatrlamak gerektir ki; Inne-Allhe la-yudu ecr-el -muhsinn. Doya doya, tarife smaz hazlar duya duya okuduumuz bu eser, onun Konya Yksek islm Enstitsnde takrir ettii Kelm ilmi derslerinin z, gen bir Kelm liminin seviyeli szdr. ; Bu eser, lahiyat Fakltesinde ve Yksek islm Enstitlerimizde okuyanlar iin olduu kadar, islm dninin ilmiyyt ve fik-riyytmdan nasip almak isteyenler iin de elden drlmiyecek, bata tutulacak bir kitaptr; bir Kitb- mstetb'dr. Bilinen bir gerektir ki Kelm ilmi, m'min kiinin taklid eddini ap, tahkik haddine ulaabilmesini mmkn klan yegne yoldur. Geri mn, bir mevhibe-i Rabbaniyye, bir atyye-i Sbhaniy-yedir. Lkin o mevhibenin kran ve atyyenin imtinan borcu, ancak Kelm ilminin derinliklerine dalmakla, bu derinliklerden hakikat incileri almakla, bu incileri gnllere salmakla olur. Dr. Ali Arslan Aydn Bey, Urvet-l - Vska'ya yapmann, f; Habl-i Metn-i lh'ye sarlmann misalini vermi, bu deerli eseriyle Eb Hmid el Gazzl'lerin ve Fahr-i Fzierin nurlu yoluna girmitir. ty una inanyorum ki, Kur'n- Azm-an'n hakikatini anlamak, Resl-i adm-ul akrn'm hviyetini kavramak, iki ilmi elde etmee baldr : . Bu ilimlerden birincisi Kelm ilmi, ikincisi Tasavvuf ilmidir. Dier bir deyile, ilh gerekler burcuna ykselebilmek iin,

insan ruhuna iki kanat lzmdr : Kelm kanad, Tasavvuf kanad. Kelm : Kal'in makal olmas, Tasavvuf : Makal'in hl olmasdr.

.

MakaTin de, hl'in de gayesi: Azamet-i Ehadiyye ve hakikati Muhammediyye karsnda ntka-i beeriyyenin ll olmasdr. Kelm : ilim gcyle Sidret-l-Mnten'ya var, Tasavvuf : rfan nevesiyle, burhan feyziyle aczin kemalini idrak ile Hakikat-l - Hakyk'n tecelligh olan Sdde-i Kibriya'da yalvartr. Kelm ilminin balamasyladr ki ek'ler yakn'e, Tasavvuf sistemlemesiyledir ki olu'lar bulu'a, seziler gre inklb etmitir. ilminin

Kelm : lmi nura iletmi, Tasavvuf : Ruhu huzura yitirmitir. Kelm : Ver Rsihne fi'l-ilm tavsif-i Rabbanisine, Tasavvuf : El - inne Evliya' Allah tebr-i Sbhnsine mazhar olan zevtm yoludur. Gerek Kelm, gerek Tasavvuf, slm dininin yaylma alarnda Veseniyyet'den gelen artc, yanltc, phe tuzana drc cereyanlara kars uyarc, aydnlatc, kurtarc hizmetler grmtr. Bu hizmetleri burada sralamaya, saymaya lzum yok. Lzum yok; nk bu cidden deerli eseri m'n gzyle okuyanlar, Kelm ilminin ehemmiyetini gerei gibi kavrayacaklardr. Tasavvufa gelince, o, ayr bir sahadr. Erbabnn himmetim bekliyor. Dr. Ali Arslan Aydn Bey'i byle bir eseri ilim lemimize kazandrdklarndan dolay tebrik eder, emsalinin nerinde de kendisini muvaffak klmasn Cenb- Hak'dan niyaz eder, deerli ilim adammzn yolundan gidenlerin oalmasn candan dilerim. 23 Rebilevvel 1384 Ankara Keml Edb KRKOGMJ lahiyat, Dil - Tarih Faklteleri Sabk retim G stanbul ve Konya Yksek slm Enstitle

Sabk retim yesi[4][4]

Baz Dnce Ve zleylee

Sayn Dr. Ali Arslan AYDIN, benden bu eseri iin bir dnce yazs stedi. Verdii msveddeyi dar vakitte tamamiyle okuyamadmdan, esas ynnden de kendimi bu ie dilediim derecede yetkili bulmadmdan bahsettim. Ancak onu, bu konuda ikna edemedim : Beni deerlendirmekte ok ileri gidiyordu. Tevecchl szleriyle, bir vazifeyi yapmaya arlm durumda kalm oluyordum. te bunun iin Sayn Aydn'tn eserinin, Tevhd le ilgili baz zleyilerimi bir daha belirtmeye vesile olacan syledim. Bizim kuamzn ocuklar, okumaya, besmeleyle ve Ey beni Yetitiren, kolaylat da gletirme; ey beni Yetitiren, hayrla tamamlat. anlamnda Arapa bir dua ile balatlrd. Bu balangtan nce, aile hayatmzda byklerimiz, dn bilgiler, telkinler ve rneklerle bizi hazrlamaa alrlard. Kur'n, ilk okuma kitabmzd. Trke okumaya ondan sonra balardk. Sbyafi (lk okula basamak), btida ve Rd (ilk retimin birinci ve kino devreleri), dd (Orta-Lise) mekteplerinde, bize genie bir din bilgisi verilirdi. Din bilgisinin (lm- Kelm) demlen dalndaki bahisleri,, dd'nin bi-rinci snfnda Mevidl n'm Fi Berhn-i Akaaid'il slm balkl bir kitaptan ve bu dersin hocasndan renmeye balamtm. kinci snfta, Akaaid, lm-i Kelm adlar altnda slm inanlar hakknda bilgi almaa devam ederken, Hakyk- eya (Eyann hakikatleri) meselesi etrafndaki felsef grler yznden bir sarsntya uradm. Bu sarsnty, dilimize evirdiim bn Rd Felsefesi'nin ikinci nsz'nde [5][5] yle deyimlemi-tim : bn-i Rd'n felsefesini, delikanllk amda Mlkiye-i hne (Mercan) ds'sine devam ederken, Arapa metninden dilimize evirmeye zenmitim; birka sahifesini evirmitim de.. Bu cesaretli teebbse o zaman lm, felsef ve dn phelerimin bir buhran hlini almaya balamas yznden girimitim. Mektep dersleri, beni duyuramyordu; hem gnlm.hem zihnim a kalmt. Buhrandan kurtulmak iin kendilerine gvenme! ve dayanmak istediim byk apta mtefekkirlerden biri de bn Rd ol mutu. Orta renim hayatmda bir yandan fizik, kimya, biyoloji, matematik gibi olumlu bilimlerle' aklcln etkisi altnda bulunuyordum. te yandan lm-i Kelm dersleri de, aklcla slm bir eni vermek istiyordu. Bylece, lm-i Kelmla, bir nevi slm aklclk yolu tutulmu bulunuyordu.

Felsefeye ynelmemde ve dalmamda, lm-i Kelm'n Hakyk-t eya = Eyann hakikatleri bahsiyle uradm sarsntnn byk lde hazrlayc etkisi olmutur. bn Rd'n Felsefesi kitabnn yukarda ilk satrlarn naklettiim kinci nsz'nde, o sarsntyla baltyan uyankln ben eritirdii merhaleyi belirtmeye almtm. stanbul Yksek slm Enstits Dergisi'nin II nci saysnda kan (S. 47} -Kur'n'da Akl balkl yazmdan da o merhaleden yoluma nasl devam ettiim anlalr. Sayn Aydn'n eserine takt ad ki slm nanlar ve Felsefesi (Tevhd ve KelmJ'dr slm inanc tarihinden bir zettir. Kendisiyle konuurken, bu ad nasl ve niin setiine dair ileriye srd dnceler, eserini yazmak iin harcad emein deerini de belirtmi oluyordu. Kendisine bu mnasebetle slm dininde akl, vahy bahsiyte ilgili zleyilerimden sz atm. O, bu konular kitabnn ikinci cildinde ileyeceini, bu yoldaki derinletirmeleri iss, htisas snflarna brakacan syledi. Bu duruma gre, ben de onun, dn inan tarihimizin akna gre yryen eserinin; okuyanlarn zihinlerinde, bu tarihi ileriye doru koturan, slm inancn, vahiyle kaynam dinamik akl anlayyla geni ufuklar iinde daha ok aydnlatan bir takm sorular uyandrmasn umuyorum. Akl da vahy de ayn kaynaktan feyz alan ilh ba (mevfribe)'lardir. Rahmetli stadm smail Hakk zmirli'nin Mulhhas lm-i Tevhd'i ve Yeni lm-t Kelam-1!, Tevhd ve Keim' yrtmek yolunda alm birer r, atlm birer admd. Sayn Aydn'n eseri de o yolda harcanlm deerli bir emein verimidir. Hira Danda ykselen ilh kra' = Oku! emri karsnda insanl, btn olgunluuyla ve ululuuyla temsil eden Peygamberimizin duyduu yce rpermenin ve heyecann yanklar, inanm yreklerde hl devam ediyor. Birliki bilim (lm-i Tevhd); insanln bu emri derinliine kavrya-bilmesi ve yaayabilmesi iin, yine o emri yorumlyan ve aan yetlerin altnda Birletirici bir kuvvet ve hidayet kaynadr. stanbul - 28 Austos 194 Nevzad AYASBEYOLU stanbul Y. islm Enstits slm Felse ve Mukayeseli Dinler Tarihi Hocas Ey Rabitimiz! Bize, Yce Katndan Rahmet Ver, Ve (Her) imizde (bizi) IJaarya Hazrla (Ulatr.)

(Kur'an- Kerm - Kehf : 10 Meali) [6][6]

NSZ KNC BASKIYI SUNARKEN YEN BASKIYI SUNARKEN GENLETLM YEN BASKI ZERNE

NSZ

Rahman ve Rahim olan Allah adiyle nam en erefli varlk olarak yaratan, bu lemi ve lemdeki her trl yarat onun emrine veren ve bizleri man, slm ve akl nuruyla ziynetlendiren Yce Allah'a sonsuz hamd ve sena... Beeriyeti Tevhd inancna, hidayet yoluna ve en gzel ahlka yneltmek iin gnderilen, Peygamberlerin en by ve sonuncusu sevgili Peygamberimize, onun nezih aile efradna, fedakr ve vefakr ashabna ve yolunda yryen manh ve iyi ahlkl insanlara sonsuz selm, sevgi ve sayg... slm, dini, ilh vahye dayanan semav dinlerin sonuncusudur, slm; btn beeriyeti hidyete ve doru yola davet eden, ferd ve cemiyet olarak insanlar zel ve sosyal hayatlarnda refah ve saadete kavuturan her trl esaslar getiren ve onlar en gzel ahlka ynelten, bunun yollarn reten ilh bir nizamdr, slm dini, bu dnyay imr ve slha memur edilen, bunun iin de, lemdeki btn varlklar emrine ve hizmetine verilen insanlarn, daima ykselip ilerlemesini salayan ilh nizam, yani gerek inanlar, iyi ve gzel amel, sosyal adalet ve gzel ahlk esaslarn getiren en son ve en mkemmel bir din, ilh bir yoldur.

slm dninin getirdii ilh gerekler, akla ve manta, hikmet ve burhana dayanr. nk o, dima akl- selime hitabeder ve onu sapk inanlardan koruyarak, hak ve geree yneltir. nsan aklna ve ilm gelimelere k tutar. slm dini, insan aklm ilh nur ile aydnlatan, ona ilim ve irfan yolunu aan ve insan ortaksz ve benzersiz bir tek Allah'a ibaelet ve iyi amel yoluyla nefsini slh edip, onu kemle ve gzel ahlka erdiren, akl ve irfan, hak ve adalet, ahlk ve fazilet dnidir. Bu yce dnn en byk kayna, ilh vahye istinad eden Kur'n- Kerm'dir. Bu yce kitap, zamanmza kadar ilh hviyeti muhafaza edilen ve beer sz kartrlmayan yegne hak ve mukaddes kitaptr. Aslnda ilh ve mukaddes olduuna inandmz Tevrat ve In-cil ise, zamanla tahrif ve tebdil edilmi ve bylece ilh hviyetini kaybetmitir. Bu husus, Allah Kelm olan Kur'n'da bildirilmitir [7][1] Tevrat ve incil'in hakk nshalarnn mevcut olduunu, bu dinin slikleri dahi iddia ve isbat edememektedirler. Dinler Tarihi, Tevrat ve ncil'in eitli ve birbirine uymayan nshalar, bu gerei isbat etmektedir. Buna mukabil, slm dninin ilh kayna olan Kur'n- Kerm, Peygamberimize nasl ve ne ekilde nazil olmusa aynen ve harfiyyen teabit edilmi, hafzalara nakedilmi, Vahiy Ktipleri tarafndan derhal yazlm, Peygamberimize inzal olunan Allah Kelm olarak bize kadar aynen ve tevtren nakledilmitir. Bu gn, btn slm leminde Mukaddes Kitap olarak inanlan ve Allah Kelm olarak kabul edilen Kur'n- Kerm, ondrt asr nce Peygamberimize Allh-u Tel tarafndan Cebrail vastasiyle vahyolunan Kur'n'n ayndr. Hi bir kelimesi deitirilmemitir. Kyamete kadar ilh hviyetini muhafaza edeceini yine Allah, Kur'n'nda iln etmektedir [8][2] Yukarda ksaca ifadeye altmz slm dninin zellikleri, onun ilh ve gerek din olduuna inanan kimselerin hislerine ve dn inanlarna dayanan ind ve mesnetsiz szlerinden ibaret olmayp, akla ve vahye dayanan eitli Ism ilimlerde, ilm metodlarla tenkid ve tahlil szgecinden geirilerek isbat edilen kesin hakikat-lardr. Biz bu kitapta, slm dninin btn ynlerini deil, yalnz ti-kad ve inan esaslarn, bu esaslarla ilgili Kelm mes'elelerini ve bunlar anlamakta yardmc olan genel bilgileri beyan etmek, bu inanlar isbat eden dn ve akl delilleri zikretmek, eitli grlerin tahlilini yaparak, bunlardan kabule yn olann gerekesiyle birlikte belirtmekle yetineceiz. Kitabmza niin bn ismi verdiimize ve ihtiva ettii blmleri beyana gemeden nce, u hususu da hatrlatmak isteriz ki; her i bir inancn eseridir. Yani inan esas, yaplan iler de o esasdan doan eserlerdir. Yaplan ilerin doru, iyi ve gzel olmas ise, gayedir. O halde gerek ve salam inan, insan iyi ve gzel iler yapmaa, dolayisiyle kemle ve gzel ahlka ermee sevkeder.

Bu ksa ve mantk istidlalden de anlalaca zere, insann gzel ahlk sahibi olabilmesi, ilh vahye istinad eden man ve inan esaslarn bilmesine ve bu esaslara kalbinin btn samimiyetiyle inanmasna baldr. O halde, man ve inan konulan, her eyden nce gelen, bilinmesi ve benimsenmesi gereken esaslardr. Bu gn dnyay iki kitleye ayran ve eitli mletleri bir cephede toplayan en kuvvetli sebep, inan mes'elesi, ksacas Allah'a ve manev varlklara man veya onlar inkr dvas deil midir? te bunun iindir ki, btn ilh dinler, man ve inan mes'e-lesini hereyden nce ortaya koymu, onu ana ve en mhim dva olarak insanlarn idrk ve iz'nma sunmutur. Btn semav dinler, insanlar tevhd akidesine armlar, ortaksiz ve benzersiz bit tek Allah'a ibadete, O'nun elileri olan Peygamberlerine, ilh kanunlar olan Kitaplarna, ruhan ltif yaratklar olan Meleklerine, ilh hikmet ve ezel takdiri olan Kaza ve Kadere ve nihayet lmden sonra dirilmeye, ilh adaletin tecelli edecei ikinci ve ebed bir hayatn kurulacana inanmaya davet etmilerdir. Nitekim, semav dinlerin sonuncusu ve en mkemmeli olan s-lm dini, btn insanlar her eyden nce Tevhd akidesine davet etmi, man ve inan esaslar zerinde srarla durarak, mslman olabilmek iin btn bu inan esaslarna tereddtsz ve kesin olarak inanmann art olduunu bildirmitir. Btn bu aklamalardan, man ve itikad mes'elelerinin ne kadar nemli ve her mslmann bilmesi ve inanmas gereken konular olduu ortaya kmaktadr. te bu sebepledir ki, slm bilginleri ve dnrleri slm akidesi ve tikad mes'eleleri zerinde nemle durmular, Kur'n- Kerm'den ve Peygamberlerimize isnad kesin olarak binen sahih hadislerden kardklar slm inanlarn beyan ve mdafaa gayesiyle ok nemli Islm bir ilim vcuda getirmiler, bu konuda ciltlerle eserler yazmlardr. Yce Allah'n Zt ve Sfatlarndan, Peygamberlik, Vahiy ve Mucize gibi ok yce dn esaslardan bahsetmesi bakmndan Islm ilimlerin reisi mevkiinde grdkleri bu ilme, Fkh- Ekber, m-i Uslu'd - Dn ve tlm-i Tevfad gibi eitli isimler vermilerdir. Zamanla gelien eitli fikir ve felsef cereyanlar karsnda slm inanlarn akl delillerle kuvvetlendirmek ve akl metodlarla mdafaa ederek Mslmanlarn akidelerini korumak gayesiyle gelien ve slm inanlarnn bir nevi felsefesini yapan bu ilme llm-i Kelm adn vermilerdir. Bata Tevhd akidesi olmak zere, inanmamz gereken gerek inanlar aklayan ilme, llmi Tevhd ad verildii halde, akid konularnda ortaya kan eitli mezheplerin grlerini de beyan ve mnakaa ederek, tenkidleri cevaplandrmak ve pheleri rtmek suretiyle slm nanlar zerinde tefekkr yolunu aan ilme de, bilhassa Trkiyemizde tlm-i Kelm ad verilmesi bir nevi stlah ve teaml haline gelmitir. Bu grn tabi bir neticesi olarak, bu ilim, Yksek islm Enstitlerimizde Tevhd ve Kelm ad ile iki ilim halinde mtala edilmitir.

Dier slm lkelerinde ise, llm-i Tevhd veya llm-i Kelm veya Akid ad altnda ve bir ilim halinde tedris edilmektedir. Kasm 1962 de tedrisata balayan Konya Yksek slm Enstitsnde Tevhd ve Kelm lminin tarafmdan tedris edilmesi Mill Eitim Bakanlnca uygun grlmesi zerine, bu dersleri Enstit krssnden takrir etmee baladm. Hazrladm ders notlar, teksir ettirilerek talebeye datlmakta idi. Bu konudaki neriyatn son yllarda pek az olmas sebebiyle artan genel ihtiyac ksmen karlamak maksadiyle arzu ve temennilere uyarak bu notlar seri makaleler halinde neretmeye baladm. Bylece notlarn byk bir ksm, bu gne kadar aylk iki Islm dergide yaynland [9][3] Yaptm lahiyat tahsilinden sonra, mrmn alt ylm alan Kelm, Felsefe ve Mantk zerindeki ihtisas, eitli ilm etd ve niversite retim yelii pyesindeki (stziyye) Doktora almalarmn verdii nazar bilgilerden ve hocalk tecrbelerimden faydalanmak suretiyl", her mslmanm bilmesi ve inanmas gereken btn slm inanlarn ihtiva eden bir eser vcuda getirmee karar verdim. nk bu konuda son yllarda yeni ve yeterli eserler yazlmadna- n, byle bir esere iddetle ihtiya duyulmakta, tale-be-i ilim ve mnevver halkmzca aranmaktadr. 3-i Kelm ve slm Felsefesiyle ilgili btn ana kaynaklara inmek ve bu konularda yazlan Trke ve Arapa btn eserlerden de faydalanmak suretiyle vcuda getirdiim bu kitaba, slm nanlar ve Felsefesi adm verdim. Kullandm Felsefe tbiri, stlah mndaki mutlak felsefe veya ilahiyat felsefesi olmayp, mhiyet ve muhtevas bakmndan bir nevi Islm inanlarn felsefesi saylan lm-i Kelm'a rfen verilen bir isimdir. Kitaba verdiimiz bu yeni isim altnda, Tevhd ve Kelm ilimlerinin ihtiva ettii konula-ru incelendiine iaret gayesiyle, parantez iinde Tevhd ve Kelma kelimelerini yazmay uygun bulduk. Balbama birer kitap mevzuu olan bir ok kelm konularn btn teferruatyla ilemek ciltler dolduracandan ve daha geni ve uzun zamana ihtiya gstereceinden, kitabn ihtiva etfii bahisler, imkn nisbetinde zl ve sde bir dille yazlm, konunun nemine gre baz bahisler ll hududlar iinde derinliine lenmeye allmtr. Her konunun hazrlanmasnda faydalanlan ana kaynaklar dip notunda belirtilmi, ilm etd yapmak veya daha geni bilgi almak isteyen okuyucularn faydalanaca ilm eserlere iaret edilmitir. Kitaptan mnevver genliin de kolayca faydalanabilmesi iin slbun sadeliine ve ifadenin aklna bilhassa dikkat edilmi, trkemize giren ve millet olarak benimsenen yeni kelimelere yer verilmitir. Ancak, ilm stlahlarn henz benimsenmeyen ve konuyu kolayca anlamaya engel olan trkeleri yerine, bu stlahlarn aynen kullanlmas uygun grlmtr. Okuyucularmn bu hususu tabi karlayacaklarn mit etmekteyim.

Bu eser, okuyucularmza iki cilt halinde sunulacaktr. Bu yl basmna muvaffak olduumuz birinci cild, eitli blmleri ihtiva eden iki byk ksmdan ve giri mahiyetindeki n bilgilerden teekkl etmektedir. Giri ksmnda, nce, Kelm ilminin tarifleri yaplp herbiri aklanm, bu ilmin mevzuu, mesaili, fayda ve gayesi, dier ilimler arasndaki yeri beyan edilmi,, daha sonra Tevhd ve Kelm ilminin douu ve gelimesi hakknda ksa ve zl bilgiler verilmitir. Kelm ilmiyle ilgili genel esaslara ve temel bilgilere tahsis edilen birinci ksm drt blmden meydana gelmektedir. Birinci blmde; er' hkmler ve bunlarn drt Islm kayna saylan Kitap, Snnet, Kyas ve cma' hakknda bilgi verilmekte, Snnet, Kyas ve cma'n nevileri, zellikleri, Hadis'in eitleri, ttihd ve Mtehidin mn ve artlar ksaca aklanmaktadr. Bu konular, aslnda birer Usl- Fkh mevzuudur. Ancak, mn ve inan konular akl delillerle birlikte, kesinlik ifade eden dn delillere de dayandndan, dinin tikad ve inanla ilgili emir ve hkmlerini anlamak iin er' hkmler, dolaysiyle bu hkmlerin kaynaklar olan Kitap, Snnet, Kyas ve cma' hakknda ksa bilgiler vermek zarureti hsl olmutur. kinci blmde; dn ve akl deliller hakknda Mantk ilmindeki esaslar dahilinde genel bilgiler verilmitir. nc blm, ilmin sebeplerini ve yollarn beyana tahsis edilmi, nce Eyann hakikati var mdr? suali ksaca cevaplandrlm, sonra Kelmclann yapt ilmin iki mehur tarifi aklanm, ilmin sebebi olan Selim Duyu Organlar, Akl ve Sdk haber hakknda genel bilgiler verilmitir. Daha sonra ilmin yollar, Kelm ilminin metodu izah edilmi ve din ile akln ksa bir mukayesesi yaplmtr. Drdnc blm, akl hkmleri tekil eden; Vcib, Mmkin (Caiz) ve Mstahil (Muhal) ile ilgili genel bilgileri ihtiva etmektedir. Kelm ilmiyle ilgili ve ana kaynaklarda yer alan daha bir ok akl, felsef ve mantk bahisler varsa da, kitabmzn hacmi ve gayesi bakmndan bu konulara imdilik yer verilmemitir. Kitabn ikinci ksm, Allah- Tel'nm yce Ztndan, mukaddes Sfatlarndan ve ilh Fiillerinden bahseden tlhiyyt bahislerine ayrlmtr.

te bu ksmda ve ikinci ciltte inceliyeceimiz Peygamberlik ve Peygamberlerle ilgili Nbvvt ve ikinci hayatla ilgili Sem'iy-yt bahisleri, slm Akaidini ihtiva eden Kelm ilminin byk ksmn tekil eder, Her mslmanm inanmas gereken mn ve itkad mes'eleleri bu ksmlarda incelenir, mnakaa, mnazara ve mdafaa edilir. Hak ve gerek inan, kesinlik ifade eden akl ve din delillerle beyan ve isbat edilir, inkarclara kars savunulur. Bu : ciltteki lhiyyat ksm . alt mhim blm-ihtiva etmektedir

Bunlardan birincisinde; mann lgat ve stlah mnlar, mann hakikati, amel ile olan alkas hakknda bilgi verilmitir. kinci blm, man esaslarnn birincisi ve en nemlisi olan Allah'a man bahsi ile, varln isbat eden eitli delillere tahsis edilmi ve bu deliller byk gurupta toplanmtr. D lemden karlan Tabi Deliller, akl yoluyla karlan Metafizik Deliller ve beer tabiatndan karlan Ahlk ve Vicdan Deliller ad verilen bu guruplarda; slm Kelmclariyle, ilhiyat Filozoflarn en mehur ve en kuvvetli grdmz delilleri beyan edilmi, mufassal Kelm ve Felsefe kitaplarnda zikredilen btn akl ve felsef delillerin sralanmasna lzum grlmemitir. Ancak, daha fazla bilgi istiyen okyucularmza yardmc olmak maksadyla bu blmn sonuna konumuzla ilgili en mhim eserler yazlmtr. Bu blmn sonunda Maddecilerin bu lem hakkndaki grleri zetlenmi ve bu gr tartlarak, sapk bir mezhep olduu ortaya konmutur. nc blmde; Allah' Tel'nm mukaddes sfatlar, bu sfatlarn nevileri icml ve tafsili olarak beyan edilmi, bu konudaki eitli grler tartlm, bilhassa Vahdaniyet ve Kelm Sfatlar hakknda geni bilgiler verilmitir. Drdnc blmde; Hak Tel'nm fiilleri hakknda inanlmas gereken en mhim konular ele alnm, bunlardan Hak- Ef'l-i tbd ve bu bahisten doan Hayr ve er, Kaza ve Kader Akidesi hakknda etrafl ve geni bilgiler verilmi, Kaza ve Kadere inanmann man esaslarndan olduu beyan edilmitir. Bu blmn sonlarnda; Rzk, Ecel ve Hsn - Kubuh mes'eleleri hakknda toplu ve zl bilgiler sunulmutur. Beinci ve altnc blmlerde ise, man esaslarndan Meleklere ve Mukaddes Kitaplara man konular incelenmitir. Bylece kitabn birinci cildi olan bu eserde; sl&mda man esaslarnn drd nakkm-da geni bilgiler verilmitir. Mnasip zaman ve imkn bulunca tamamlayarak okuyucularmza sunmay arzu ettiimiz bu kitabn ikinci cildinde; slm inanlarnn ve man esaslarnn iki byk rkn olan Peygamberlere ve hi-ret gnne man bahislerini tetkik

konusu yapacaz. Ayrca kitabn sonuna, en mehur tikad (Kelm) Frkalar hakknda zl bir bilgi ekliyeceiz. Bu byk konularn her birine ayracamz ksmlarda, bilhassa Peygamberliin nemi, lzumu, Peygamberlerin zellikleri, Vahyin mahiyeti ve keyfiyeti, Mucizenin nemi, msbet ilim karsnda izah, lmden sonra dirilmenin keyfiyeti, Ba*s, Har ve Neir, ruhun mahiyeti ve ebediyyeti, kinci hayatn keyfiyyeti hakkndaki Islm ve felsef grler, Cennet, Cehennem, Hesap, Mizan ve Srat ile, hiret nFmetler gibi en mhim dn inan konular ve hiret Ahvali hakknda geni bilgiler verilecektir. Bu mnasebetle u hususu da aklamak isteriz ki, Nbvvet (Peygamberlik) ve ikinci Hayat mevzularnda Arapa olarak hazrlanm ve he7 nz Trkemize evrilmemi iki nemli eserimiz mevcuttur. Birincisi, Kur'an'a ve slm Filozoflarna gre Peygamberlik ikincisi ise, Kelmcara ve Filozoflara Gre Ruhun Ebedlii ve kinci Hayat adl 600 sayfalk stziye Doktora tezimizdir. Kitabn ikinci cildinin ihtiva edecei konular, daha nceden zerinde altmz ve eser yazdmz bahislerdir. Trkeye evirmeyi kararlatrdmz bu Arapa eserlerimizden de faydalanmak suretiyle, ikinci cildin daha mkemmel olacan mit ve temenni etmekteyiz. Lu-lur,-inayet ve tevfk yalnz Allah'dandr. Bu niz eserimizle ilme ve dine kk bir hizmette bulunabilir ve okuyucularmzn hayr dualarn alrsak, kendimizi bahtiyar addedeceiz. unu da belirtmek isteriz ki, bu eserin -her bakmdan mkemmel ve kusursuz olduunu iddia etmiyoruz. nk mutlak kemi Allah'a, hatadan uzak kalmak ise, ilh vahye mazhar olan Peygamberlere mahsustur. Bu sebeple, kymetli okuyucularmzdan istirhammz, bu kitapta grecekleri kusurlar iyi niyetimize balamalar ve yapacaklar ilm tenkidlerle kitabn daha mkemmele doru gelimesinde yardmc olmalardr. 12 Rebilevvel 1384 Ankara Ali Arslan AYDIN [10][4] 20 Austos 1964

KNC BASKIYI SUNARKEN

Rahman ve Rahim olan Allah adyla Btn varlklarn Rabbi ve sahibi olan Yce Allah'a sonl hamd ve sena... lemlere rahmet olarak gnderilen sevgili Peygamberim! O'nun line, ashabna ve yolunda yryen m'minlere saysz seli sevgi ve sayg...

Gerekte, Yksek slm Enstits rencileri iin bir ders kitab olarak hazrladmz, sonra baz ilveler yaparak, slm nanlar ve Felsefesi = Tevhd ve Kelm adyla mslman kardelerimizin istifadesine sunduumuz bu kitap, Diyanet mensubu meslekdalarmz, zellikle Yksek slm Enstitleri ve mam - Hatip Okullar retmen ve rencileri tarafndan okunan ve aranan bir eser haline gelmitir. Bu sebeple, ilk iki yl sonunda mevcudu ok azalmsa da, kitabn ikinci cildi hazrlanamadmdan, ikinci basky yapmak cihetine gidilmemiti. Fakat, srarla aranmas sebebiyle, ikinci basky yapmak lzumu hsl olmutur. Bu frsattan faydalanlarak kitap yeniden gzden geirilmi, ilk baskda gzden kaan baz hatalar dzeltilmi ve bir ok ilveler yaplmtr. Bu arada, kitaba yeni bahis eklenmitir. Bunlar : 1- slm'da mn'n mns ve amel ile olan mnasebeti konusuyla yakndan ilgili bulunan ve Kelmclar arasnda, El - Kebre ad verilen Byk Gnah bahsi, 2- Allah'u Tel'nm Fiilleri bahsinde nemli, ihtilafl ve mehur bir konu olan, Salh ve Aslh bahsi, 3- Her mslmann merak ettii, grlmeyen gizli yaratklardan Cin ve eytan hakknda bilinmesi gereken baz nemli bil-giler'dir. Bu basknn getirdii bir yenilik de; zellikle ders kitab olarak okuyacak olan rencilere kolaylk olmak zere, her konuda geen tariflerin, stlahlarn, yet, hadis meallerinin ve nemli pragraf-arrn siyah harflerle dizilmesidir. Bu mnasebetle, kitabn ikinci cildinin niin hazrlanan ad ve baskya verilemedii hakknda okuyucularmza bilgi vermeyi lzumlu gryoruz : Peygamberlik, Vahiy ve Mucize bahisleri, kinci Hayat ve hi-ret Ahvli ile ilgili nemli mn konulan hakknda geni, itikad mezhepler hakknda ise lzumlu bilgiler vermeyi vadettiimiz ikinci cildi hazrlamak, derin aratrmaya ve geni vakte ihtiya gstermektedir. Gnlk resm grevimiz, ayrca bu grevle ilgili olarak hazrlamamz gereken ilm makaleler ve Radyo konumalar ile, vermekte olduumuz derser, ikinci cild zerinde devaml almamza imkn vermemitir. Fakat btn imknlarmz kullanarak ikinci cildi tamamlamak ve kymetli okuyucularmzn istifadesine aunmak azmindeyiz. Yce Allah'dan dileimiz, bu arzumuzu ksa zamanda tahakkuk ettirmesidir. Burada okuyucularmza u hususu haber vermek isteriz : Diyanet ileri Bakanl dergisinde, slm'da mn ve Esaslar ad altnda yaynladmz seri makalelere, henz neredilmeyen yeni bahisleri de ekliyerek, ment'de ifade edilen alt mn esas ve her biri ile ilgili nemli konular hakknda her

mslmann okumas gereken ve zl bilgiler veren bir kitap hazrlam bulunuyoruz. Bu kitap, orta boyda (takriben 300 sayfa) kadar olacaktr. zerinde yapacamz son almalar Eyll ayma kadar tamamlayarak, Ekim aynda baskya vermek emelindeyiz. Kitabn ismi; slm'da imn ve Esaslar olacaktr. Yapmakta olduumuz Radyo konumalarn da. ilerde bir kitap halinde yaynlamay dnmekteyiz. Gayret bKlen, tevfk ise yalnz Yce Allah'dandr. 1 Temmuz 1968 5 R.hir 1388 Ali Arslan AYDIN [11][5]

YEN BASKIYI SUNARKEN

Banman ve Kahini olan Allah Adyla Keremi ve Rahmeti sonsuz, ltf ve ihsan saysz Yceler YP Rabbimize hamd senalar olsun. lemlere rahmet gnei, insanlara hidayet rehberi ve gzel ahlk timsli olarak gnderilen Sevgili Peygamberimize, O'nun nezih Aile Efradna ve' yldzlar misli Ashabna saysz salt ve selm; nurlu yolunda yryen m'minlere selm, sevgi ve sayg... Islm ilimlere merak olan ve dn neriyat takip eden muhterem okuyucularmz bilirler ki; bu eser, nce, dn yksek tahsil yapan genlerimiz iin bir ders kitab olarak hazrlanmt [12][6] Sonra geniletilerek, Diyanet ve ilahiyat mensubu meslekdalarmla, Yksek slm Enstits ve mam - Hatip Okulu retmen ve rencilerinin ve nihayet azz ve mmtaz dinkardelerimin istifadelerine sunuldu. Btn bu zmre ve ahslarca hsn kabul grd, arand ve okundu. Daha ok ilgi ekmesi temennisiyle kitaba verilen isim de, muhtevas gibi beenilip benimsendi. Tekrarlanan basklar da bittii ve srarla arand iin yeni bir bask yapmak zarureti hsl oldu. ikinci bask mnasebetiyle belirttiim resm grev ve megaleler, Din ileri Yksek Kurulunun yedi yesine ait seimlerin Dantayca iptali sebebiyle daha da arttndan, geni vakte ve derin aratrmaya ihtiya gsteren kitabn ikinci cildi hazrlanarak baskya verilemedi [13][7] Bu sebeple

zntmz byktr. Ancak hemen belirtelim ki, aziz okuyucularmza bu konuda verdiimiz va'di, inaallah yerine getirmek azmindeyiz. Yce Rabbimin yardmn, ilh takdir ve ltfunu bu niz kulundan esirgememesini niyaz ediyorum. Kitabn zaruret haline gelen yeni basksnn, mensubu bulunduum Diyanet ileri Bakanlnca yaplmasn arzu ve temenni ettim. Samim dostlarmn tavsiyesine uyarak gerekli mracaat yaptm. Esasen bu eser, daha nce Din leri Yksek Kurulunca incelenerek uygun -^ faydal olduuna karar verilmiti [14][8] Bakanln kanun grevleri cmlesinden olan slm nanlar konusunda hazrlanan ve mslman milletimizin hsn kabulne mazhar olan byle bir eser'in, Diyanet neriyat arasnda yer almas Bakanlka da uygun ve faydal mtala edildi [15][9] Mart 1962 tarihinden bu yana, Msevere ve Din Eserleri Tetkik Hey'eti Azal ve Din leri Yksek Kurulu yelii yapan bir Diyanet mensubu olarak, bu eserimin Bakanlk yaynlar arasnda yer almasndan byk bir memnuniyet ve bahtiyarlk duyuyorum. Byle bir hayra vesile olanlara, kitab inceleyen Din leri Yksek Kurulu ye ve yardmclarna, matbaa tashihlerini titizlikle yapan Yayn Mdrl mensuplarna ve emei geen matbaa personeline teekkrlerimi sunuyorum. Geen basklara konmayan Genel ndeks hazrlanarak, bu cildin sonuna eklenmitir. Kitabn ismi Yksek Bakanln tensip ve takdirlerine braklmtr. Okuyucunun tand ve benimsedii isimle neredilmesi kranla karlanmtr. Tevfk ve teysir Yce Allah'dandr. Ankara 15 Kasm 1973 19 evval 1393

Ali Arslan AYDIN [16][10]

GENLETLM YEN BASKI ZERNE

Hamd ve sena; rahmet ve mafireti sonsuz olan, lemlerin Rabbi ve Din Gnnn Sahibi Yce Allah'a mahsustur. ehdet ederim ki; Allah birdir, ei ve benzeri yoktur; yine gehdet ederim ki; lemlere rahmet olarak gnderilen Hz. Muhammed (s.a.v.) O'nun kulu ve en son peygamberidir.

Salt ve selm; hidayet rehberimiz Sevgili Peygamberimize, O'nun nezih Aile Efradna, islm' yaayan ve yayan Ashabna; selm, sevgi ve sayg; slm'n nurlu yolunda yryen btn m'min kardelerimize olsun... Diyanet ve lahiyat mensubu deerli meslekdalarmla, din neriyat takib eden aziz okuyucularmz iyi bilirler ki; yce dinimizin temeli saylan iman ve itikad esaslarn - delilleriyle - anlatan bu kitap, ana Islm kaynaklara ve muteber dier faydal eserlere dayanlarak hazrlanmtr. kranla kaydedelim ki; kymetli meslek-dalamnzn, Islm ilimler zerine retim yapan faklte, enstit ve meslek okullarnn deerli retmen ve rencilerinin rabet ve itimadna mazhar olan bu eser, beenilip benimsenmitir. Her basksnda yeni ilvelerle geniletilen kitap, yaplan basklar bittike srarla aranr hale gelmitir. Btn bunlar ve gnmz artlar iinde doan ihtiyalar dikkate alnarak bu baskda u yenilikler yaplmtr : 1- Kitap yeniden gzden geirilmi, birok cmleler aklanm, g anlalacak baa kelimelerin karl konarak, konular daha kolay anlalr hale getirilmitir. 2- Baz blmlere yeni ilveler yaplm ve dipnotlar her blmde ayr olarak devam ettirilmitir. 3-Meslekten olmayan muhterem okuyucularmzn, zellikle genlerimizin Yce Allah'a imanlarm kuvvetlendirmek maksadyla, Msbet limcilerin Allah'n Varln tsbat Eden tlm Delilleri bal altnda ok faydal bilgiler verilmi, yeni deliller sunulmutur. 4- Kitapta.geen din terimler ve kullanlan baz kelimeler iin kitabn sonuna (zellikle yeni nesil ve renciler dnlerek) geni bir Lgate ilve edilmitir. 5- Yaplan yeni aklamalar ve ilvelerle kitabn hacmi bir hayli genilediinden bundan nceki baskya eklenen Genel indeks de yeniden tertip ve tanzim edilerek dzenlenmitir. Bilindii gibi; nce Yksek slm Enstits lm-i Tevhid ve Kelm dersleri mfredatna uygun olarak hazrlanan bu eser, o zamanki haliyle teksir edilerek Enstit talebesine datlm; 1963-1964 yllarnda kan tslm ve Oku adl mecmualarda tlm-i Kelm Dersleri genel bal altnda yaynlanmtr. Bu yaynlan kitabn birinci basks olarak kabul edebiliriz. Daha sonra ilaveli bask daha yaplmtr. Diyanet leri Bakanlnca yaplan son bask da yl nce bitince, srarl aramalar zerine, imdi sunduumuz Geniletilmi ve

Lgateli 5. bask yaplarak, meslekdalarmzm ve din tahsil yapan genlerimizin ve aziz okuyucularmzn istifadesine sunmak zaruret haline gelmitir. Bylece, yldr aranan ve bulunamayan bu eser, takriben otuz forma (480 sayfa) olarak, lks bir cilt ve yeni bir mizanpaj iinde okuyucularmza sunulmaktadr. Kitabn birka bin nshasnn 1. hamur kda baslmas kararlatrlm ise de, son zamlar ve ar fiat art zerine bundan vazgeilmitir. Bilinen kt sknts ve dier eitli sebeplerle, kitabn ofset tekniiyle baslarak piyasaya arznn, en az iki ay geciktiini zlerek kaydediyorum. Bu mnasebetle, deerli okuyucularma bir hususu aklamay zarur grmekteyim: Bilindii gibi kitabn son basks, Din tleri Yksek Korulu'nun 13.4.1966 tarih ve 39 numaral karan ile, bu karara dayanlarak ayn Korulca verilen 26.5.1973 tarih ve 1472 sayk mtala zerine Bakanlk Yaynlan arasnda yer alm, 1973 yl sonlarnda, (154) yayn numarasyla muhterem okuyucularmzn hizmetine sunulmutu. Sz konusu kararlarda; ... Bakadmz'n kanun grevleri cmlesinden olan slm nanlar mevzuunda m si liman halkmz aydnlatan ve sahasnda mhim br boluk dolduran... diye tezkiye edilen bu eser, Bakanlka (10 bin) nsha olarak bastrlm ve ilm hviyetine ramen yl gibi ksa saylacak bir sre iinde mevcudu kalmamtr. Diyanet leri Bakanl Din Yaynlar Dner Sermayesi limitinin ok az ve snrl oluu sebebiyle karlalan mal problemler nedeniyle, bu kitabn da yeni basks iki yl yaplamamtr. Bilhassa Yksek slm Enstits rencileri tarafndan srarla aranmas zerine yaptm mracaat Bakanlka dikkate alnarak, kitabn yeni basksnn yaplmas kararlatrlm ve 1978 yl Haziran a^nnda Babakanlk Matbaas na verilmitir. Bu defa da, had safhaya kan kt problemi sebebiyle, geen bir yla ramen kitabn yeni basks Bakanlka yaplamamtr. lgili Daire Bakan ve Yayn Mdr ile yaptm temaslar sonunda; mevcut kt problemi nedeniyle kitabn 1979 yl iinde de bastrlamayacan anladm. Bunun zerine; yapacam yeni ilveler ve bir (Lgate) ile, eserimin (serbest piyasa imknlarndan faydalanlarak) tarafmdan bastrlmasna izni verilmesini, 1. Haziran. 1979 tarihli dileke ile istemek zorunda kaldm. Talebimi inceleyen ve mevcut artlar dikkate alan Bakanlk; isteimi hakl bularak, 28.6.1979 tarih ve in Yay. Dn. Ser. Md. 2297 sayl onayla, eserimin basma ve yayma hakkn, 5846 sayl Fikir ve San'at Eserleri Kanununun 58. maddesi gereince tarafma geri vermitir. Bu kanun hak zerine kitabn mellifi olarak, eserde yukarda belirttiim ilveleri ve yenilikleri yaptktan sonra, ar Yaynlar sahibi ile, yeni retim mevsimine yetitirilmek kaydyla bu bask iin anlatm. Kitabn

tashihini, bizzat ve titizlikle yaptm. Buna ramen; dizgi, ofset bask ve gerekli kt temininde elde olmayan gecikmeler oldu. Fakat, eserin yaplan geniletilmi, ilaveli ve lgateli bu basksnn, aziz okuyucularm tarafndan ok bee -nilip sevileceine ve daha faydal bulunacana inanyorum. Bt bu ahs gayret ve almalarmza ve ar Yaynevi nin kran la karladm dikkat ve itinalarna ramen, gzden kaan hatalarn hos grlmesini temenni etmekteyim. Burada bir noktay daha belirtmeden geemeyeceim : Bakanlktaki devaml ve kesif mes]erim ve araya giren dier telif eser almalarm [17][11] sebebiyle, deerli okuyucularmn istifadesine bu gne kadar sunamadm bu kitabn 2. cildini inaallah tamamlamak ve deerli okuyucularmn istifadelerine sunmak az-mindeyim. Cenab-i Hakk'n, bu arzu ve emelimizi tahakkuk ettirmekte bizi muvaffak klmasn niyaz ediyorum. Bu kitabn II. cildini senelerdir bekleyen ve srarla arayp soran vefakr okuyucularma kranlarm ve zr dileklerimi sunmay bir bor biliyorum. Takdir, tevfik ve yardm, yalnz Yce Allah'dandr. Ankara - 1. Ekim. 1979 9. Zilka'de. 1399 Ali Aralan AYDIN [18][12]

GRS 1- Kelm lminin Tarifi 2 - Kelm lminin Mevzuu 3 - Kelm lminin Mesil (Meseleleri) 4 - Kelm lminin Fayda Ve Gayesi 5- Kelm lminin Mertebesi 6 -Kelm lmi Denmesinin Sebepleri

GRS

renmek istenen herhangi bir ilmin ihtiva ettii esas ines'e-leleri incelemeye balamadan nce, evvel o ilmin tarifini, mevzuu-nun ve mes'elelerinin ne olduunu, faydasn, gayesini ve dier ilimler arasndaki yerini bilmek ve renmek gerekir. Aksi halde insan, nasl olduunu bilmedii mehul bir eye ynelmek ve onu arzulamak gibi doru ve mkul olmayan bir duruma der. O halde, her eyden nce, o ilmin tarifim, mevzuunu ve mes'elelerini renmek, fayda, gaye ve mertebesi hakknda fikir edinmek en tabi bir yoldur. Esas mes'elelerden nce bunlar renmek, insana ok eyler kazandrr. Mesel : i Kelm ilminin tarifini yapmak, mevzuunu bilmek ve temas ettii mes'eleleri renmek, bu ilim hakknda insana toplu bir fikir Verir. Onu dier ilimlerden ayrr ve bizi bilinmeyen bir eye ynelmek gibi mkul ve makbul olmayan halden ve gz kapal durumdan kurtarr. Nasl bir ilimle megul olacamz retir. Fayda ve gayesini bilmek, dier ilimler arasndaki yerini, derece ve mertebesini renmek ise; bizi bu ilmi elde etmee tevik eder, ona ilgimizi ve nem vermemizi salar, bu ilmi niin tahsil etmemiz gerektiinin srrn retir, nasl bir sonuca varacamz anlatr. Bu bakmdan, yukarda sz geen hususlar, her ilimde incelenip n plnda anlatlan bir Mukaddime yani Giri olarak kabul edilmitir [19][1] Bu sebeple, biz de burada ayn metodu takip edecek, daha sonra, lm-i Kelma niin bu isim verildiini ve nasl doup gelitiini beyan edeceiz. [20][2]

1- Kelm lminin Tarifi

Kelm ilmi; inceledii ana konular, veya hedef olarak tayin olunan (ve seilen) gayesi itibariyle olmak zere, iki trl tarif olunur. Bu tarifler yardmyla insan. Kelm ilmi hakknda toplu bir bilgi edinir ve nasl bir ilimle megul olacan renir. Ayn zamanda bu ilim-, tarifi ve kendine mahsus zellikleriyle dier ilimlerden az ok ayrlm (temayz etmi) olur. te bu sebebden; tarif'in, dier hususlardan nce incelenmek zere baa alnmas, Kelm bilginleri arasnda gerekli grlm ve det haline gelmitir. a) Kelm lminin, Mevzuu tibariyle Tarifi :

Kelm ilmi; Allahu Tel'nn Yce Ztndan, ilh Sfatlarndan, Peygamberlerden ve Peygamberlikle ilgili mes'elelerden ve mebde' (balang) ve med (son bulu ve dn) itibariyle varlklarn (kinattaki yaratklarn) hallerinden slm kanun ve esaslarna gre bahseden bir ilimdir. Grld zere bu tarif vastasyla Kelm ilminin ne gibi mes'elelerle urat ve bize neler retecei hususunda toplu bir fikir sahibi olduk. Bylece mutlak bir mehule (bilinmeyene) ynelmekten kurtulduk. Ayn zamanda, tarifin ihtiva ettii fasl hkmnde olan kaytlarla, bu ilmi, dier ilimlerden ve Felsefeden ayran zellikler hakknda ilk bilgiyi elde ettik. Bu bilgi yardm ile, Kelm ilminin tetkik sahasna girenleri ve bu saha dnda ka-anlan tasavvur edip anlayabilme imknn bulduk. imdi bu tarifi ve bahsettiimiz zellikleri ksaca aklayalm : Bu tarife gre, metafizikten (yani tabiat tesinden) bahseden ilahiyat Felsefesi ile, Kelm lmi'nin konular arasnda bir benzeyi gze arpmaktadr. nk lahiyat Felsefesi de Kelm lmi gibi, Cenab- Hakk'm Zt ve Sfatlarndan bahseder. Bundan baka, Msbet ilimler dediimiz Fizik, Kimya, Matematik ve Biyoloji gibi ilimler de, Kelm ilmi gibi, kinatta mevcut olan eyann hallerinden bahsetmektedir. Ancak Ilm-i Kelm; felsefeden de, msbet ilimlerden de, metod ve gaye bakmndan tamamiyle ayrlr. Bu ayrla, tarifteki Mebde' (balang) ve Med (son bulu) itibariyle ve slm kanun ve esaslarna gre kaytlar iaret etmektedir. Kelm lmi, birinci kaytla msbet ilimlerden, ikinci kaytla da felsefeden ayrlmaktadr. nk : Kelm ilmi; varlklarn hallerinden Mebde' ve Med itibariyle bahseder. Yani kinatn balangcn ve sonunu, nereden geldiini ve nereye gideceini aratrr. Grlen ve grlmeyen varlklarn neden ve niin var edildiini, var eden Yaratcnn kim olduunu, hayatn son bulmas ile nereye gidileceini, ikinci bir hayat varsa (ki vardr), oraya nasl vs niin dnleceini inceler. Bu hususlar hkme balar. Bu hkmlerin mmkn olduunu akl yoluyla ve vahyin yardmyla slm kanun ve esaslarna gre, yani Kitap ve Snnet ile sabit olan dn esaslara uygun olarak inceler. Bu incelemeler esnasndaki gayesi, dn inanlar ortaya koymak, onlar korumak ve savunmaktr. Msbet ilimler ise, kinattaki varlklar, balanglarnn ne olduu ve sonularnn ne olaca bakmndan incelemez. Grlen ve hissedilen hdiseleri ve birbiri arasndaki ilikileri, mhade (gzlem) ve tecrbe (deney) yolu ile inceleyerek, tbi olduklar ve bal bulunduklar kanunlar kefe alr. Bir eyi incelerken daima, Nasl oluyor? sualine, onu tecrbeye tbi tutarak cevap

vermee alr. Her eyi gzlem ve deney yoluyla tahlil edip, inceler. Elde ettii neticeye gre, deimeyen nisbetleri gsteren kanunlar bulup koyar. Gzlem ve deney yoluyla inceleyemedii konular kendi sahas dnda sayar. Eyann asln, var edilmekteki gayesi, mebde' ve medm (yani balang ve son buluunu), her eyin neden ve niinlerini ise, Felsefe ve Kelm ilmine brakr. Msbet ilmin almalarnn gayesi ise; elde ettii bu tabi kanunlar vastasyla; yeni yeni keifler yapmak ve bylece insanln ilerlemesine ve madd ynden refahna hizmet etmektir. Bu ynden msbet ilimler, hem metod, hem de gaye bakmndan Kelm ilmi'n-den ayrlmaktadr. TarifdeM Mebde* ve Med itibariyle kayd, bu ayrla iarettir. Tarifdeki slm kanun ve esaslarna gre kayd da, Kelm lmini lahiyat Felsefesinden ayrmakta ve ikincinin konular da, lm-i Kelm'n inceleme sahas dnda kalmaktadr. Evet, her ikisi de hemen hemen ayn konularla megul olmakta, Hak Tel'nm Zt ve Sfatlarndan ve varlklarn hallerinden Mebde' ve Med itibariyle bahsetmektedir. Fakat Kelm ilmi bu konular, vahiy yoluyla sabit olan ve kesinleen. slm kanununa gre inceler. Kesin olarak bilinen ve dinde zarur saylan Islm esaslara uymay bir prensip olarak kabullenir. Akl hatadan vahiy ile muhafaza eder. Metodu budur. Bu sebeple, vard neticeler, daima slm kanununa ve dn esaslara uyar. Gayesi ise, dn inanlar delillerle isbat ve onu dima savunmak ve korumaktr. Habuki Felsefe; akldan baka bir esasa tbi olmaz. Her eyi daima akl esaslarna uygun olarak inceler. Vard neticenin, yalnz akl esaslara ve akl kanunlara uymasna dikkat eder. Islm esaslara uygun olup olmadna bakmaz. Bu sebeple, felsef mes'e-leler ve sonular dn esaslara *bazan aykr olduu halde, Kelm ilmi'nin vard neticeler; dn esaslara, Kitap ve Snnetle sabit olan kesin hkmlere dima uygundur. Bundan baka, lln-i Kelmn gayesi, akideyi isbat ve onu korumak olduu halde, Felsefenin gayesi, bir eyin asln bulmak, hakikatna akl yoluyla ulamaktr [21][3] Grlyor ki her ikisinin de konusu hemen hemen ayn olduu halde, birbirinden metod ve gaye bakmndan ayrlmaktadr. Tarifdeki slm nizam ve esaslarna gre kaydyla, lahiyat felsefesi de Kelm ilmi'nin sahas dnda kalmtr. te bylece, yukardaki tarif bize yalnz Kelm ilmi hakknda toplu bir bilgi vermi ve onu dier ilmilerden ayrmtr.

b) Kelm lmnin Gayesi tibariyle Tarifi : Kelm ilmi, hccetleri (yani kesinlik ifade eden delilleri) beyn ederek, pheleri ortadan kaldrmak suretiyle, dn akideleri isbt hususunda insan daima tam bir kudret sahibi yapan bir ilimdir. [22][4] Buradaki dn akideden maksat, Kitap ve Snnet ile bildirilen Islm inanlardr. Kelm ilmi, bu dn inanlar, bazan akl, bazan nakl, ok defa da hem akl, hem de nakl kesin delillerle isbat eder. pheleri ortadan kaldrmak veya hasm ilzam etmek, yani susturmak suretiyle dn akdeleri korur ve onlar nakl ve akl delillerle isbat ederek savunur [23][5]

2 - Kelm lminin Mevzuu

Her ilmin olduu gibi, Kelm ilminin de kendine mahsus mstakil bir konusu vardr. Bir ilmin tarifini yaptktan sonra, herey-den nce o ilmin mevzuunun ne olduunu bilmek gerekir. nk ilimler, mevzularma gre ayrlrlar ve biribirlerinden mevzulanyla temayz ederek seilir ve ayr ayr birer ilim haline gelirler. Mevzularn ayrl, eitli ilimleri kolayca anlayp renmeye yardm eder. nk, incelenecek eyann okluu, vasflarnn eitlilii ve eyalar arasndaki olay ve nisbetlerin karkl, onlar toplu olarak anlayp kavramay son derece gletirmitir. Bu sebeple; birbirine benzeyen, aralarnda genel mnasebet ve alka bulunan eylerle ilgili, mes'eleler toplanarak, dierlerinden ayrlm ve mstakil bir ilim haline getirilmitir. limleri mevzularma gre ayrmak ite bu zaruretten domutur. Hlsa : Birbiriyle ilgili eylerle ilikisi (taalluku) olan meselelerin ana konulan, o ilmin mevzuunu tekil eder. Allah (c.c), Kur'n, Peygamber ve hiret gibi [24][6] Bu ana konularn herbiri ile ilgili itikad mes'eleleri vardr [25][7] Bu mnasebetle u hususu belirtmek isteriz : Bir ilmin, tarifi vastasyla dier ilimlerden temayz ederek seilmesi, o ilmi mstakil' bir ilim olarak dierlerinden ayrmas bakmndandr. -Mevzuu vastasyla dier ilimlerden ayrlp seilmesi ise, birinci derecede o ilmin ihtiva ettii bilgiler bakmndandr. Yani mevzu ile, evvel o ilmin ihtiva ettii malmat temayz ederek ortaya kar, daha sonra da bu temayze tbi olarak o ilim dierlerinden ayrlr. Bu farkllk, tarif vastasyla elde edilen temayzden (yani seilmeden) daha kuvvetli ve ak olduundan, bilginler arasnda ilimler, mevzulanyla temayz eder sz mehur olmutur [26][8]

Mutlak mevzu hakknda verdiimiz bu bilgilerden sonra, Kelm ilminin mevzuunu (konusunu) aklamaya geebiliriz. Bu konuda gr mehurdur : 1- Kudemya (yani nceki limlere) ve Mteahhirin (sonraki limler)'den Kz Ermevi'ye gre lm-i Kelm'n mevzuu : AHahu Tel'nm Zt ve Sfatlardr. i

nk bu ilimde : Allah'n Ztndan, Subt ve Selb Sfatlarndan, dnyay yaratmas ve lleri diriltmesi gibi fiillerden, Peygamber gndermesi, ceza ve mkfat vermesi gibi hkmlerinden bahsolunur. Bu hususlarda inanlmas gereken dn akde isbat vb mdafaa olunur. O halde, Kelm lmi'nin ana mevzuu; Allah'n Yce Zt ve Sfatlardr. 2- ikinci fikir, Mteahhirinden olan mm- Gazi ve ona uyan Kelm bilginlerinin grdr. Bunlara gre Kelm ilminin mevzuu : , . Mevcut Olmas tibariyle Her Mevcuttur. Yani Kelm ilmi, var olan her eyden u veya bu keyfiyeti ve hususiyeti bakmndan deil, yalnz mevcut olmas bakmndan s-m esaslara gre bahseder. Bylece Kelm ilminin mevzuu geniletilerek, dier ilimlere muhta olmaktan kurtarlmtr. 3- Daha sonra gelen ve Mteahhirn adyla anlan Kelm bilginleri, ikinci gr de kfi grmiyerek, Kelm ilminin mevzuunu daha fazla geniletmilerdir. Bunlara gre : islm akaidinin iba tn a sebep veya vasta olan her malum (yani her bilinen ey), Kelm ilminin mevzuunu tekil eder. Yani slm inanlar isbata yakndan veya uzaktan bilfiil ve bilvasta sebep olan ve bilinmek snndan saylan her ey... Evet Kelm ilminde malum olan (bilinen) her eyin hallerinden bahsolunur. Bu malmat kendisine isnat olunan ey (mahmul) ile, ya dorudan doruya dn bir akideyi tekil eder : Allah birdir, Hz. Muhammed (S.A.V.) Allah'n Resuldr gibi... Veya dn akidenin isbtma vesile olan bir kaziyye (nerme) Lerdir. Cenb- Hakk'm isbatna vesile olan, Bu lem hadistir, nermesi gibi.-. Malm, mevcut olan eylere dellet ettii gibi, harite mevcut olmayan, delil, kyas ve bunlara arz olan hallere de mil olduundan, Kelm ilmine de mevzu olarak kabul edilmi, bylece slm ilimlerin en yksei ve en ereflisi olarak

kabul edilen Kelm ilminin, dinin esas olan akaidi sbat esnasnda dier ilimlere. Mantk ve Felsefeye muhta olmas nlenmitir [27][9] Kelm ilminin mevzuu hakkndaki bu gr ayrlklar, daha ok zamanla gelien ilimlerin dourduu ihtiya sebebiyle meydana gelmitir. [28][10] 3 - Kelm lminin Mesil (Meseleleri)

Her mevzu ile ilgili bir takm zat arazlar, ona isnat olunan s-fat'ar vardr. Herhangi bir mevzua mahsus olan bu eitli sfatlar, o mevzua hamlolununca, muayyen bir hkm ifade eden birok ka-ziyyeler (nermeler) elde edilir. te bu kaziyyeler. o mevzu ile ilgili mes'elelerdir. Mesel; Allah, Peygamber ve Kur'an, Kelm ilminin mevzularndandr. Bu mevzularn herbirine mahsus zti sfatlar (arazlar) vardr. Bu zt sfatlarn o mevzulara hamlolmasyla; Allah birdir, Allah ezel ve ebeddir, Allah her eyin yaratcsdr, Peygamber Allah Elisidir, Peygamber her sznde sdktr, Kur'an Allah kelmdr, Kur'an en byk mucizedir... gibi eitli kaziyyeler elde edilir ki; bunlarla ve dier mevzularla ilgili olan ve herbiri birer hkm ifade eden buna benzer birok kaziyyeler, Kelm ilminin mes'elelerini tekil eder. O halde her ilimde, o ilmin mevzuunu tekil eden ve birbiriyle 'ilgili konularla yakn ilikisi bulunan zat arazlar (sfatlar) vardr ki, bunlar, o ilmin meselelerini meydana getirir. Herhangi bir ilmi renmek isteyen kimseye, ilmi tetkik ve tahlile gemeden nce o ilmin meselelerinin ne olduu hakknda toplu bir fikir vermenin sebebi; o kimseyi uyarmak ve renmek istedii eylere kar daha basiretli, uurlu ve anlayl olmasn temin etmektir. Her ilmin mesaili, o ilmin asl maksatlar (Makasd-i asliyyesi) dir. Bunlar o ilmin hakikatim tekil ederler. Bir de, Mebd denilen ilk esaslar vardr ki, bunlar, bizi asl maksatlara (hedeflere) ulatran vesileler olup, ilmin hakikatmdan haritir. Ancak, asl maksatlar; bu prensiplere iddetle muhta bulunduundan, mebd yani ilk esaslar da, o ilimden bir cz saylabilir [29][11] Kelm ilminin mesaili de : Bu ilmin hakikatim teidl eden asl maksatlar (hedef ve gayeler)*Ia, bu maksatlara varmak itik birer balang olan mebd (ilkeler ve ilk esaslar) dir.

Bu mes'eleler, ya dn br akde (inan), veya bu inanc isbta vesile olan nazar bir hkm, yani nazar bir kaziyye (nerme)'dir [30][12] Mesel : Allah birdir, Allah, vcibi'l-vcuttur, Allah bu lemin yaratcsdr, Allah din gnnn sahibidir. Hz. Muham-med (S.A.V.) Allah'n kulu ve Resuldr, Kur'n'a ve btn Mukaddes Kitaplara inanmak her mslman iin farzdr. lmden sonra diriltmek haktr ve slm'da mnn bir artdr... gibi dn akdeler, Kelm ilminin mes'elelerini tekil eden asl maksatlar ve asl hedeflerdir. lem hadistir, Hadis olan her ey deiiklik halindedir,. Her cisim arazdan hli deildir, Her eserin bir messiri vardr gibi kaziyyeler ise, dn bir akideyi isbata vesile olan bir mebde (esas) ve nazar bir hkmdr. Kelm ilminin mesailini tekil eden bu hkmlerin nazar olmas kayd, umumiyet itibariyle ve ekseriyete gredir. nk ba-zan bu hkm, istidlale (isbatlamaya). muhta olmayan bir sezgi de olabilir. Kelm ilmi, dn ilimlerin en yksei olup, btn er' ilimlerin reisi mevkiindedir. nk en erefli ve en- yce varlk olan Allahu Tel ve Mukaddes Sfatlar bilinip isbt edilmeden, Nbvvet (Peygamberlik)'in mahiyet ve lzumu anlalmadan dn hibir ilim sz konusu dahi olamaz. Bu sebeple ,btn dn ilimler, Kelm ilmine muhtatr. O halde byle bir ilmin hibir mes'elesi, kendine muhta olan dier ilimlerde beyn olunamaz. Bu ilim, dn bir akideyi isbat esnasnda hibir ilmin ilkelerine muhta duruma demez. tte bu dnce ile Kelm bilginleri, bu ilmin, baka hibir ilme muhta olmasna raz olmamlar ve dn inanlar isbata vesile olan btn nazar ve mantk konular bu ilmin mesaili arasna almlardr. Bu gibi mes'eleler bylece, Kelm ilminin mebdni, yani dn akideyi isbata vesile olan ilkelerini tekil etmitir [31][13] Bu ilke ve esaslar asl maksat ve hedefleri tekil eden dn inanlar gibi daima sabit olmayp, metod bakmndan zamanla ve asrn idrak ve ihtiyalarna gre deiebilir. Yeni yeni ilm esaslar ve me-todlar bulunup, dn bir akideyi isbatta faydanlabilir. [32][14]

4 - Kelm lminin Fayda Ve Gayesi

Her ilmin kendine gre bir faydas ve hedef edindii bir gayesi vardr. Bunlar bilmek, ksan o ilmi renmeye daha fazla tevik eder. Elde edecei faydann nemine gre o ilme olan rabet, dikkat ve ihtimamm arttrr. Aksi halde, byle bir ie balamas dahi tasavvur edilemez. ayet bu husustaki bilgisi yanl

olursa, baka bir neticeye varacandan, belki bu netice, maksadna uygun olmaz ve bu yolda yapt alma abes (yersiz) saylr. O halde, bir ilmi tetkike balamadan nce, o ilmin gayesini ve ondan elde edilecek fayday bilmek gerekir. Kelm ilminin gayesi pek yksek, faydas ok ve mhimdir. Bunlar, eitli cihetlere gre ylece zetlenebilir : 1- Bu ilmi iyi bilen bir kimse, her eyden nce, kuvvetli bir gre, stn bir manta ve burhana (kesin delillere) sahip olur. Bu sayede; taklitten (bakalarna bakarak inanmak durumundan), her inancn sebeplerini ve kuvvetli delillerini renerek, tahkik ve yakn derecesine ular. 2 - Bu fayda, Kelm ilmini bilmeyenlere nazarandr. nk bu gibilerden doru yolu arayan kimselere, tikad mes'elelerini ve delillerini gzelce reterek onlar ird eder, aydnlatr. Grnde inat edenleri de kuvvetli deliller serdederek ilzam edip susturur. 3- Bu fayda, slm'n esasna, temel prensiplerine baklarak tesbit edilmitir. nk Kelm lmi, dinin esasn tekil eden akideleri, btl yola giden sapklarn ileri srd phelerle sarslmaktan korur. 4- Bu fayda ise, Islm ilimlere kyasladr. Zira btn dn ilimler, Kelm ilmine istinad eder. nk, lim ve kaadir olan, kinat yaratan, btn insanlara ilh kitaplar ve peygamberler gnderen Allahu Tel'nn varl bu ilim vastasyla isbat ediliner den, Tefsir, Hadis, Fkh ve Usul Fkh gibi Islm ilimlerin vcda gelmesine imkn yoktur. 5- Yaplan ameller niyete gredir. Niyetin salaml ve kuvvetli ise, man ve inan kuvvetiyle olur. O halde, kuvvetli itikad niyeti ve sonu olarak ameli kuvvetlendirir. Amel ile ilgili olan bu fayda da, Kelm ilmini iyi renerek kuvvetli ve salam bir inan sahibi olmakla elde edilir. Btn bunlardan gaye ve elde edilen en byk fayda ise, kuvvetli akde ve gzel ameller sayesinde, dnya ve hiretle ilgili vazifeleri tam olarak yerine getirmek, bylece her iki dnyada huzur ve saadete ermektir [33][15] Bu gzel netice ise, arzularn en by ve gayelerin en ykseidir. O halde, her iki dnyada da saadeti temin etmek, Kelm ilmi'nin bir gayesi ise de, asl gaye; delilleri gzler nne sermek ve pheleri yok etmek suretiyle dn inanlar isbat etmek ve onlar korumaktr. [34][16]

5- Kelm lminin Mertebesi

Bir ilmin dier ilimlere nazaran mertebesini bilmek; insana o ilmin kymetini, dier ilimler arasndaki yerini, eref derecesini retir ve o ilmin hakkn tam olarak eda etmeyi temin eder. Bir ilmin eref ve derecesi ise; mevzuunun genellii ve ycelii, gayesinin ykseklii ve delillerinin kuvvetiyle mtenasiptir. Kelm ilmi; mevzu, gaye ve delil itibariyle btn ilimlerden stndr. nk mevzuu; her eye dellet eden Malum olmas bakmndan en geni, Yce Allah'n Zt ve Sfatlarndan nemle bah-[ setmesi itibariyle en erefli mevzudur. Gayesi; her iki dnyada huzur ve saadeti temin etmesi bak-' mndan en erefli gayedir. Delilleri; kesinlik ifade eden ve nakille (vahiyle) tasdik ve te-yid edilen akl burhanlar [35][17] olmas ynnden en kuvvetli delildir. te byle olduu iin Kelm ilmi, btn ilimlerin en ereflisi, dn ilimlerin de reisi saylmtr. nk btn eref derecelerim kapsamtr [36][18]

6 -Kelm lmi Denmesinin Sebepleri

Bu ilmin birok isimleri vardr. Bunlar ksaca aklayacak, sonra niin Kelm ilmi ad verildiini beyan edeceiz. 1- Fkh- Ekber : nk akdesiz amel olamyaca iin, amel ile ilgili olan dn ve fer' hkmlerden bahseden ilme Fkh dendii gibi, akde ve man ile ilgili olan dn asl hkmlerden bahseden ilme de, En byk fkh mnsna gelen Fkh- Ekber denmitir. 2- lmi-i Uslu'd - Din : nk bu ilim, dinin esasn tekil eden akde ve inanlardan bahseder. Bu ynden, Dinin Usul ilmi ad verilmitir. 3- Akid : nk bu ilim slm Dini'nin temelini tekil eden akideden, dn inanlardan bahseder. 4- lmi Tevhd ve Sfat : nk bu ilimde esas gaye; Allah'n birliini ispat ederek tevhd akidesini gnllere yerletirmek ve Yce Allah'n mukaddes sfatlarn retmektir. Bu sebeple, en mehur cz' ile isimlendirilmitir.

5- llm-i Kelm : Bu isimle adlandrlmasnn sebepleri ylece zetlenebilir : a) Bu ilmin inceledii mes'elelerin en mehuru; Ehli- Snnet ile, Mu'tezile arasnda byk ihtilf ve mcadele mevzuu olan Ke-lmllah (Kur'n'm mahlk olup olmad) bahsidir. Bu sebeple, en mehur konusu olan Kelm adyla isimlenmi ve bylece hret bulmutur. b) nce gelen limler, her bahsin banda; El-Kelmu fi... diye baladklar iin, zamanla bu ilmin hepsine birden, Kelm ilmi denmitir. c) Dier ilimler, okumak ve dnmekle tahsil edildii halde, bu ilim ayn zamanda ok szle, mnakaa ve karlkl kelm ile, yani sz sylemekle elde edildiinden bu isimle adlandrlmtr. d) Delilleri ok kuvvetli olduundan; Sz (Kelm), yalnz bu ilmin szdr. Hasmnn sz (kelm) deildir mnsna iaret etmek iin Kelm ilmi denmitir. e) Nasl ki; Mantk, akl ve felsef konularda insana sz syleme kudreti, verir, Kelm ilmi de dn ve er' bahislerde sz syleme kudreti verir. Bu sebeple, Felsefede ok faydal olan Mantk ilmine karlk olarak, dn ilimlerde ok faydal olan bu ilme Kelm ilmi denilmitir [37][19]

TEVHD VE KELM LMNN TARHES 1- Tevhd lmi'nin Douu Tevhd Ve Kelm lminin Geirdii Devreler BRNC BLM er' (Din) Hkmler Ve Kaynaklar I - er' (Dn) Hkmler (Ahkm er'iyye) Ve Nevileri 1- man Ve tkad Hkmler (Ahkm tikdiyye) 2- Amel Hkmler (Ahkm-1 Ameliyye)

3- Kalb Ve Ahlak Hkmler (Ahkm Hulkiyye Ve Kalbiyye) I - eit Hkmlerin Kaynaklar 1- Kitap 2 - Snnet 3- Kyas 4- cma' Netice. KNC BLM Dini Ve Akli Deliller I - Dell'tn Lgat Ve Istlah Mnalar I - Delil'in Nevileri NC BLM nc Blm lmn Sebebleri Ve Yollar I - Eyann Hakkatlar Var Mdr? I lmin Tarifleri 1 lmln Sebebler! (Esbabu'l - Um) 1 _ Salam Duygu Organlar 2 - Akl 3 - Sdk Haber (Haberi Sdk) B) Resuln Iarert (Haber- Resul)

TEVHD VE KELM LMNN TARHES [38][1]

1- Tevhd lmi'nin Douu

slm dininin iki byk kayna; mukaddes kitabmz Kerm e, sevgili Peygamberimizin Snnet-i erfeleridir.

olan Kur'n-

Resul Ekrem Efendimize bizzat muhatap olma saadetine eren, sohbet ve iradlanyla kalpleri nurlanan ilk mslmanlar, bu sohbetin feyiz ve bereketiyle temiz bir vicdana, kuvvetli bir mana sahiptiler. nk, h vahyin nuru ve Resulullah'm sohbeti, onlar, btl inanlardan, kt huylardan uzaklatrim, kalplerini temizlemi, gnllerini saffete, fikirlerini kemle erdirmi, aralarnda sev gi ve muhabbeti, birlik ve beraberlii temin etmiti. Zira dsturlar Kur'n, mridleri sevgili Peygamberimiz (S.A.V.) olmutu. Here-yi O'ndan renirler, rendiklerinin hak olduuna tereddtsz inanrlar ve bu ilh hkmlerle aynen amel ederlerdi. Peygamber Efendimiz, vahiy yoluyla kendisine bildirilen btn ilh emirleri, dinimizin temel ve yardmc fikirlerini, man ve amele ait hkmlerini, fert ve cemiyeti refah ve saadete ulatran dsturlar beyan buyurur. Ashb- Kiram da bu hkmleri dikkatle tatbik ederlerdi. lh nasara, nasl bildiriliyorsa ylece inanrlar, mklleri olursa, onlar bizzat Peygamberimiz (A.S.V.)'e, daha sonra da Ashabn limlerine sorarak hallederler, kendilerine faydas olmayan eyler zerinde zihinlerini yormazlard. Gayeleri, ilh emirlere uymak ve yasaklanan her eyden kanmakt. Ashb- Kiram'dan sonra gelen Tabin de, Ashabn bu hayrl yolunu tutmulard. Onun iin hdiseler ve ihtilf edilen mes'eeler az oluyor, bir mkl zuhurunda o mkl kolayca hallediliyordu. Bu sebeple onlarn ilk zamanlarnda dn akideleri izah ve isbat eden bir ilim vcda getirmeye lzum grlmemiti. Fakat; aradan uzun bir zaman geince, Nbvvet (Peygamberlik) nurunun insanlardan uzak kalmas, o ilh feyizden istifade edenlerin azalmas vaziyeti deitirdi. Genileyen slm lkesindeki yeni temaslar, eitli dinlere mensup kimselerden bir ksmnn zahiren mslman olmalar, yeni yeni fikirlerin ve birtakm frkalarn domasna ve dolaysyla mslmanlar arasndaki saffetin, birlik ve beraberliin bozulmasna ve kt fikirli kimselerin oalmasna sebep oldu. Bu sapk fikirler, baz zayf imanllarn bozuk fikirlere ve sapk inanlara meylini arttrd. Bylece fikirlerde ayrlk, gnllerde nefse uyu artt. Hakk ile btl, doru ile yanl birbirine karmaya, din limlerine mracaatlar ve verilen fetvalar artmaa balad, ite bu artlar altnda, dinin esaslarn tesbit etmek, doru ve gerek inanlar, yanl ve btl olanlardan ayrd etmek, Kur'n ve Snnete dayanan slm akideleri, sonradan uydurulan sapk fikirlerden korumak lzumu hsl oldu. Bylece man ve ak-de esaslarn bildirip, delillerle isbat eden ve mslmanlar btl fikirlerden koruyan Tevhd ilmi dodu.[39][2]

Tevhd Ve Kelm lminin Geirdii Devreler

Yukarda izah ettiimiz artlar iinde doan bu akde ilmi, evvel Tevhd, Fkh-i Ekber adyla kaleme alnm ve gelimesinde balca devre geirmitir. a) Birinci Devre : Bu devre, mslmanlarn akidelerini bozmak maksadyla ortaya kan btl inanlar yok etmek iin hakik din limleri tarafndan Tevhd ilmini vcuda getirmekle balar. Bu devrin ilk ve en mehur eseri, mm- zam Ebu Hanfe (H. 80/150)'nin Fkh- Ekber adl kitabdr. Bu kitap, Mtekaddimn diye anlan ilk Kelm limlerinden Selefiyye mezhebinin grn ve daha sonra Ehl-i Snnet adyla hret bular, hak mezhebin esasn tekil eder. tte bu devrede, yani Hicret-i Nebeviyye'nin birinci asr sonlarnda ortaya kan Bid'at ehli, btl inanlarn yaymak ve Ehl-i Snnet mezhebiyle mcadele etmek maksadyla bir ilim vcda getirdiler. Bu ilme de llm-i Kelm ismini verdiler. Hocas Hasan- Basr'nin derslerini terketmesi sebebiyle Mutezile adyla hret bulan mezhebin (ekoln) kurucusu ve reisi olan Vsl b. Ata (Vefat H. 131) bu babda ilk eseri yazm ve bilhare Ebu'l-Huzeyl ve brahim en Nazzm gibi M'tezile reisleri, yazdklar eserlerle fikir ve grlerini savunarak Ehl-i Snnet akdesiyle mcadele etmilerdir. Bylece mslmanlar arasnda, Ehl-i Snnet ve Ehl-i Bid'at adyla iki ana mezheb ve ekol vcda gelmi, Ehli- Snnet mezhebinin akidesini bildiren ilme Tevhd lmi veya Fkh- Ekber, Ehi-i Bid'at Frkasnn itikadn bildiren ilme de Kelm lmi denmitir. tmm- zam ve dier mctehid imamlar tarafndan ktle-nen ve retilmesi yasaklanan lm-i Kelm, M'tezile gibi Bid'at ehlince tedvin olunan lm-i Kelm'dr. ste bu sebeple, Ehl-i Snnet limleri, bu gibi eserlerle mcadele etmiler ve mslmanar zerindeki kt tesirlerini yok etmek gayesiyle lm-i Tevhd'f-dair birok eserler vcda getirmilerdir. Bu devre. Hicri III. asrn balarna kadar devam etmitir. b) kinci Devre :

Bu devre, hicretin III. asr balarnda gelen Basrab Abdullah K Said el - Kllb (V. H. 240 dan biraz sonra) ile balyarak asr kadar devam etmitir. bn-i Kllb, M'tezile mezhebinin hret ve rabet bulduu ve Ahmed b. Hanbel gibi Ehl-i Snnet mamlarnn ezy mruz kaldklar bir zamanda ortaya karak yazd eserlerle, yapt mnakaa ve mnazaralarla M'tezile ve Cehmiyye taifelerinin grlerini reddetmi, bu iki taife arasndaki elikileri ve her ikisinin dt hatalar ortaya koymutur. Halfe Me'mun'un meclisinde hasmlaryla yapt mnazaralarda, ilm kudreti ve fevkalde olar mnakaa kabiliyeti sayesinde bid'at ehline galip gelmi ve onlar perian etmitir. lbn-i Kllb, Selefiye mezhebinden baz hususlarda ayrlan, yeni bir Kelm ilmi vcda getirmi ve kendisinden bir asr sonra gelen Eb*l - Hasan El - E'ar'ye zemin hazrlamtr. Bu Kelm lmi, Selefiyye denilen Kelm (Tevhd) limlerinin Ehl-i Snnet mezhebiyle, M'teze arasnda mtevasst (orta), fakat daha ok Selef mezhebine yakn bir Ehl-i Snnet .mezhebi grn temsil eder. bn-i Kllb, M'tezile reislerinden Eb El - Huzeyl ve ibrahim El - Nazzm'a muasr (ada) dr. Bu iki zt, Yunancadan, Arap-aya tercme edilen felsefenin tesiri altnda kalarak, felsefenin usuln, kelmn usul ile kartrmak suretiyle mezheblerine, dolaysyla Kelm ilimlerine yeni bir ekil vermilerdir. Bu Kelm frkalarndan baka, mslmanlar arasnda Felsefe de yaylyordu, tik islm filozofu olarak tannan Vakub b. tshk El - Kindi (Hicr 185 / 252 takriben) Yunan filozoflarndan Mual-lim-i evvel olarak hret bulan Aristotales'in felsefesine dayanan bir felsef ekol te'sis ediyordu. Mslmanlar arasnda bylece drt byk mezhep ve ekol hret bulmutu : Birincisi : Ahmed b. Hanbel ve dier mctehid imamlarn temsil ettikleri Ehl-i Snnet-i Hssa denilen Selefiyye mezhebi, kincisi : bn-i Kllb El - Basr ile Badad mutasavvflar reisi Haris elMehasib'nin temsil ettikleri Ehl-i Snnet-i mme mezhebi, ncs : Eb El - Huzeyl ve ibrahim El - Nazzm'm temsil ettikleri M'tezile frkas, Drdncs ise : Ya'kub b. Ishak el-Kind'nin temsil ettii Felsef ekol. Bunlardan baka, ileri temsil eden Btiniyye Frkas, msl-manlarn fikirlerini kartryor ve aralarnda fesat ve ilhd yayyordu.

ite byle kark ve fikirlerin buland bir zamanda gelen Eb el-Hasan elE'ar (H. 260/234), nceleri M'tezile ekolnde idi. Sonra M'tezile'nin hatalarn grd ve bu mezhebi terketti. Daha sonra, Ibn-i Kllb'n fikirlerinden de faydalanarak El - E'ariyye mezhebini kurdu ve Ehl-i Snnet mezhebinin imm E'ar'si olarak hret buldu. Ebu'l - Hasan El - E'ar ilk hocas M'tezile imamlarndan Eb Ali El - Cbbi ile arasnda geen mehur thve-i selse karde mes'elesindeki ilzam edici ve susturucu sorulardan sonra, hocasn; acze drp, susmaya mecbur etmi ve M'tezile mezhebini terk etmitir. Bu karde mes'elesi M'tezlie mezhebinin esaslarndan biri olan Salh ve Aslh mes'elesine, yani; Cenb-i Hakka, kallar iin en uygun ve en hayrl olan eyi yapmak vcibdir fikrine dayanr. Imm- E'ar ile hocas Cbb arasnda geen bu konuma yledir. E'ar : Biri bid, samim bir m'min, dieri isyan eden bir fskr ncs ise kk yata bula ermeden len kardein akbeti hakknda ne dersiniz? Cbb : Birincisi cennetle mkfatlanr, ikincisi cehennemle cezalanr, ncs ise ne mkfatlanr, ne cezalanr[40][3] E'ar : Kkken len ncs; Ya Rabbi! Niin beni kk olarak ldrdn? Bana da mr verseydin d#, byyerek sana man ve itaat etseydim ve bylece cennete girseydim derse, Cenb- Hakk ona ne cevap verir? Cbb : Cenb- Hakk ona; Sen eer yaayp byseydin si olacak ve cehenneme girecektin, bunu bildiim iin senin maslahatm, (yani menfaatim ve hayrn) dikkate alarak seni kkken ldrdm der. E'ar : Eer fsk olan ikincisi; Ya Rabbi! Onun hayrna olan bildiin gibi, benim hayrma olan da biliyordun; niin onun men-faatna riyet ederek onu

kkken ldrdn de, benim menfaatma riayet etmiyerek bykken ldrdn? Ben de kkken lseydim de isyan etmeseydim ve cehenneme girmeseydim derse, Hakk Tel ona ne cevap verir? Cubb; bocalyarak acze dt ve : Vesvese ediyorsun, dedi. E'ar : Vesvese etmiyorum; fakat eyhin merkebi kpr zerinde durdu (yani acze dt ve sz bulamad, sepette pamuk kalmad) [41][4] diyerek hocasnn meclisini ve mezhebini bylece terketti. E'ar, m kudreti ve mnakaa mahareti sayesinde mu'tezil hocasn bu ekilde ilzam edip acze drmtr. nbe gn evinde kaldktan sonra mam E'ar bir cuma gn Basra'da, M'tezile mezhebini terk ettiini ve eski grlerinden vazgetiini iln etti. Sonra Vl'tezile grn ykan ve Ehl-i Snnet yolunu ihya eden mezhebini kurdu. Her tarafta yaylarak hret bulan ve gnmze kadar hak (doru) olarak kabul edile gelen E'ar'ye mezhebinin reisi ve Ehl-i Snnetin en byk imam oldu. Allahu Tel'nn Zt ve Sfatlarna, Nbvvet (Peygamerlik) le ve Ba'su ba'de'l mevte (lmden sonra dirilmek) ile ilgili olan byk slm man esaslarn beyn ederek bunlar akl ve nakli delillerle isbat etti. 'a'nm Imamiyye kolunu reddetmek maksadyla mmet-i Kebir bahislerini de ele alarak, Ehl-i Snnet lm-i Kelmn geniletti. Btn btl frkalar red hususunda birok eserler ve risaleler kaleme ald. Bunlarn en mehurlar : El - tb&ne an - Usli'd - Diyne, Kitbu'l - Luma' ve Makltu -Islmiyyn'dir. E'ar mezhebi, ameldeki drt hak mezheb limlerinin destei ile de kuvvet bularak bilhassa arkta, Msr'da ve Marb'de olmak zere btn slm memleketlerinde intir ederek yayld. Daha sonra islm felsefesinin gelimesi ve Farb ile bn-i Sn felsefelerinin hret ve taraftar bulmas sebebiyle, E'ar akidesine zd olan felsef nazariyelere de cevap verebilmek iin llm-i Kelm daha da geniletmek, nazar ve akl ilimlerin en yksei mertebesine karmak gerekti. Bu mhim hizmeti de, Kz Eb Bekir el-Bkllni (Vefat: H. 403) [42][5] yapt. Bu kudretli lim, Es'ar lm-i Kelmn tehzb ederek, ona akl mukaddimeler koydu. Cz'' - L yetecezz^' (Para-lanmyan en kk cz), -\

sbt- hl (boluun isbti) Arazn araz ile kim olmamas, Arzm iki zamanda kalmamas... gibi akl konular Kelm ilminde incelemek suretiyle mm- E'ar'nin delillerini kuvvetlendirdi In'iks-i Edille yni, Delil btl olursa, medlul (dva) da btl olur nazariyesi, Bklln tarafndan kabul edilen nazariyelerdendir. tikad'da Ehl-i Snnet'in ikinci hak mezhebi, Eb Mansur Mu-hammed b. Muhammed b. Matamd el-Mtrd (H. 280/336)'nin kurduu mezhebdir. mm- Mtrd bilhassa M'tezile, Karmta ve Revfz ti-feleriyle mnakaa ve mcadele etmitir. En mhim eserleri; Ki-tabu't - Tevhd, El - Maklt, erhu' El - Fkh- el - Ekber ve Te'vi-l'l - Kur'n'dr. Bunlarn her biri, son derece deerli eserler ise de, maalesef lyk olduu ilgiyi grmemitir [43][6] Mtrd ve mezhebi, Selef mezhebine E'ar'ye mezhebinden daha yakn olup, en ok Trkiye, Irak, Trkistan ve Pakistan'da intir etmitir. Ancak, yazd kymetli eserler, kfi derecede tannmamaktadr. Daha sonra gelen mm- El - Haremeyn Ebu El - Mel El -Cveyn, (Vefat, H. 478) Ebu Bekr El - Bakilln'nin llm-i Kelmn daha fazla geniletmi, akla daha ok gven gstererek, akla aykr grd nakli te'vil etmitir. El - rd adl eseri, daha sonra gelen Kelm ulemsnn deer verdii mhim bir kaynak olmutur. Kelm'm ikinci devresi ve MtekaddimnJdenilen ilk rm asr, Imm-i Gazl'nin gelmesiyle sona eJi oldu. e) nc Devre : Hccet'I - slm Ebu Hn i d Muhammed El - Gazl (H. 450 -505) 'nin zuhur etmesi ve getirdii yeni Kelm ekoliyle, llm-i Kelmn nc devresi ve Mteahhirn denilen kelmclarn mezhebi balar. Iram- Gazl, daha nce gelen Kelm limlerinin mezhebleri-ni, dier frkalarn grlerini, Frb ve bn-i Sn gibi slm filozoflarnn fikirlerini dikkatle tetkik ederek, btn bu grleri iyice anlayp kavradktan sonra, Ilm-i Kelm'n metodunda baz deiiklikler yapmtr. Bylece Kelm ilmine yeni bir vehe vermi ve Kudern'nn mezhebinden balca u noktada ayrlmtr : 1- Mantk esaslarn kabul etmek, 2- In'iks- edille nazariyyesini reddetmek, 3- Felsef esaslar iptal gayesiyle, baz felsef konulan lm-i Kelm'm mevzular arama almak.

Bu hususlar ksaca izah edelim : 1- Gazl'den nceki Bklln ve Ebu'l - Mel Fgibr Keim-clar, mantk esaslarn ve ona dayanan felsefeyi reddederek onlar iptal ederlerdi. nk Mantk'n esaslar, Kelmclarn koyduu kelm delillerine aykr idi. Bu sebeple, Mantk esaslarnn kabul, kelmclara mahsus olan delilleri reddetmek demek olur. n'iks- edille, yani, Delilin iptalinden, medluln de iptali lzm gelir nazariyesini kabul eden kelmclar, bu nazariyyeyi ykan mantk esaslarn tabi olarak kabul edemiyorlard. Bu hal, kendi mezheb-lerine son derece sdk olmalarndan ileri geliyordu. mm- Gazl ise, iniks- edille nazariyyesini mkul bulmad ve fikri hatdan koruyan mantk esaslarn kabul etmekte bir mahzur grmedi. Aristo felsefesine iddetle kar olduu halde, onun kurduu mantn esaslarn, yani akl terkibleri, kll-i tabinin harite sabit olduunu, mahiyet-i nev'nin mevcudiyetini, cins, nev'i ve fasl gibi Klliyt- hamse'yi, hudud ve resimle tarif usln ve kys yoluyla istidlali kabul ederek, Kelm delillerini bu mantk esaslara uydurdu. Mant Usul-u Fkha ve dier ilimlere de tatbik ederek uygulad ve Mantk bil m iyon in ilmine itimat edilmez dedi. 2- Yukarda bahsettiimiz In'iks- Edille nazariyyesi, Mtekaddimn diye anlan Kelm limlerinin kabul ettii en mhim esaslardan biriydi. O kadar ki Bklln Delilin iptali ile, medlul de iptal olunur, yani delil btl olursa, o delilin gerektirdii medlul de btl olur nazariyesini, dn akideler derecesinde tutuyordu. nk; Mukaddimeyi tekil eden kaziyyeleri inkr, delilleri inkr, delilleri inkr da, dn inanlar inkr sonucuna gtrr. O halde : Kelm ilmine mahsus olan delillere aykr bulunan mantk esaslarm kabul edersek, bu delillere dayanarak dn akidelerimizi de ykm oluruz. diyordu, mm- Gazl ise, bu fikrin aksini iddia ederek, Mantk, Kelm delillerinin bazsna muhalif ise de, asl akideye aykr deildir; delilin iptalinden medluln de iptali, yani, delilin btl olmasndan, medluln de btl olmas gerekmez diyerek, baz kelm mukaddimeler yerine, istidlal ve kys yoluyla doru olduu anlalan delilleri sralyor ve akdeyi bu delillerle isbt ediyordu. Bylece Mteahhirn kelm mesleinin esasn kurdu ve El - ktisd fi'l 'tikd adl eserini vcda getirdi. 3- El-Kind ile balyarak, Frb ve bn-i Sna gibi slm filozoflar vastasyla gelien ve llm-i Kelm'a muarz olan bu felsef ekol, Gazl zamannda mslmanlar arasnda hret bulmu ve onlar iki guruba ayrmtr. Bir ksm felsefeyi tamamiyle inkr ediyor, dier bir ksm da ona aynen ve kr krne inanyordu. Bu sebeple tmm- Gazl nce felsefeyi tetkik ve tahsil ederek Maksd'l - Felsife adh eserini, sonra da islm akidesine aykr grd yirmi meseleyi mnakaa ederek, filozoflarn grn reddeden Tehft'l -

Felsife adl mehur eserini te'lif etti. Bylece, dn inanlara aylan olan felsef bahislerin red ve iptali hususu da, Kelm ilmine sokulmu oldu. Daha sonra gelen Kelm Ulems ayn yolu tkib ettiler. Fah-ruddin Muhammed mer El-Bz [44][7] (H. 550/631), Gazl'ni Kelm mezhebini ikml etti. Ondan sonra gelen Seyfddin El - Amidi [45][8] (H. 550/631) ise, onu daha fazla geniletti. Gazali, felsef bahisleri, ancak red ve iptal gayesiyle Kelm ilmine i d hl etmi, Kz ve mid ise, keim le felsefeyi kartrarak adet bir ilim haline koymulardr. Daha sonra gelen Nasruddin El - Beyzv [46][9] (Vefat H. 641) ise, kelm ile felsefeyi birbirinden ayrlamyacak bir hale getirmitir Beyzv'den sonra gelen Kelm limleri ayn yolu takib etmiler, Beyzv'nin Tavli' adl eserini rnek tutan Mevkf, Mak-sd, Akid En - Nesefiyye ve bunlarn erh ve haiyeleri gibi eserler vcda getirmilerdir. Bu eserler, Kelm ilminde zamanmza kadar en mhim kaynak olarak kabul edile gelmitir. mm- Gazlnin esasn kurduu Mteharrn'un ln-i Kelm, islm felsefesinin islm leminde intirn, durdurmutur. Ehl-i Snnet Kelmclan, M'tezile ve Cehmiyye gibi bid'at ehlinin saplk meslek ve mezheplerini inkraza urattklar gibi, Selefiyye mezhebinin de yaylmasna engel olmulardr. eyhu'l - slm Ibn-i Teymiye ile, talebesi !bmr l - Kayym El -Cevziyye gibi zatlar, son asrlarda Selefiyye mezhebini ihyaya a-hmlarsa da, baarl olamamlar, Mteahhirn'un kelm meslei ve itikad mezhebi zamanmza kadar yaylmaya devam etmitir. Burada u hususu belirtmek isteriz-ki; din akideler, zamann deimesiyle deimez. Ancak, felsef, ilm ve fenn gelimelere gre bu akideleri isbat yollar, metod ve delil ekilleri deiebilir. Her zamann gidi ve dncesine, btl nazariyye ve sapk fikir cereyanlarna kar Kelm ilmi'nin mevzu ve metodunda bir yenilik zarureti mevcuttur. te bu sebeple Kelm ilmi de gelimile bu u devreyi geirmitir. [47][10]

BRNC BLM

er' (Din) Hkmler Ve Kaynaklar

Daha nce de belirttiimiz vehile, AIahu Tel'mn Zt ve Sfatlar, Peygamberlik ve Peygamberler, ldkten sonra dirilme ve ikinci hayat gibi man ve inan mes'eleleri, Kelm ilminin esas mevzuunu tekil eder. Ancak bu mes'eleleri tetkik ve izaha gemeden nce, btn bu inanlar bize bildiren ve hak olduunu beyn eden dinimizin itikad hkmlerini ve bu hkmlerin zelliklerini bilmemiz gerekir. Bunun iin de, fert ve cemiyetle ilgili btn slm hkmler ve bunlarn dn kaynaklar, yani er' deliller hakknda toplu bir fikir edinmek faydal olur. Bu sebeple burada nce er' hkmleri izah edecek, sonra bu hkmlerin kaynaklar olan Kitap, Snnet, tema' ve Kyas hakknda zet bilgiler vereceiz. [48][11]

I - er' (Dn) Hkmler (Ahkm er'iyye) Ve Nevileri

slm dini, bu dnyay imr ve slha memur edilen, bunun iin de btn varlklar emrine ve hizmetine verilen dem oullarn, fert ve cemiyet olarak refah ve saadete kavuturan itima, iktisad, hukuk ve ahlk en gzel hkmleri bildiren ilh bir nizamdr. islm dini, insanlarn gelime ve ykselmesiyle Allah tarafndan gelitirilen ve her trl ihtiyca her zaman cevap verebilen gerek inan, iyi amel ve gzel ahlk esaslarn getiren en son ve en mkemmel bir dindir. Beeriyeti dima doru yola sevkeden ve hidyete eritiren ilh bir yoldur. nk o ,insan, nce Yce Rabbine, sonra nefsine, daha sonra ailesine ve iinde yaad cemiyete kar olan vazifelerim reterek en gzel ahlk zere olmasn, dnya ve hirette saadete ermesini temin eder. islm dini getirdii ilh gereklerle ilme ve irfana, hikmet ve burhana dayanan, dima akla hitabeden ve onun slhn hedef tutan bir dindir. nk bu yce din; akl, cahillikten ve sapk inanlardan koruyarak, onu hak ve geree yneltir, ilim nuruyla aydnlatr. Bu ilh din, kalbi ve nefsi, Allah'a ibadet yoluyla slh ede-lek gzel ahlka ulatran, dima nizam ve birlii, itidal ve msavat, ferd ve mlk hrriyeti gaye bilen, ilh hkmleriyle sosyai adaleti temin eden, akl ve irfan, hak ve adalet, ahlk ve fazilet dndir. te dima akla hitap eden, nefsi, kalbi, fert ve cemiyeti slh gaye edinen dinimizin ilh hkmleri, u byk guruba ayrlr :

1- man ve inanla ilgili olan itikad hkmler (Ahkm- tikdiyye), 2- Ferd ve beeri iler ve insan ilikilerle ilgili olan emirler ve yasaklar, yani amel hkmler (Ahkm- Ameliyye), 3- Kalble, ahlk ve vicdanla ilgili olan ahlk veya kaVb hkmler (Ahkm- Hulukiyye veya Kalbiyye). imdi bu hkmleri srasiyle aklayacaz. [49][12]

1- man Ve tkad Hkmler (Ahkm tikdiyye)

man lgatte; mutlak inanmak ve tasdik etmek manasnadr. Yani bir kimseye, bir habere veya bir hkme kesin olarak ve iten gelerek inanmak ve o eyin doru olduunu kabul etmektir. tikd da; inanmak ve tasdik etmek mnlarn ifade eder. Bir eye kalb ile inanarak, ona gnlden balanmak, o eyin doruluunu, varln veya yokluunu kalb ile tasdik etmek demektir. nanmak, aslnda bir kalb iidir. Bu sebeple, bir eye man, a eyi kalb ile tasdik etmekle vki olur. Dil ile ikrar ise, kalb ile tasdik edileni bakalarna iln ederek, ona inandn bildirmek iindir. Bu gr, Kelm ulemsnn ekserisinin fikridir. Bunlara gre man, kalb ile tasdikten ibarettir. Dil ile ikrar ise, mann bir rkn veya shhatinin art deildir. Kalb ile tasdik edilen bir eyin dil ile ikrar edilmesi, yalnz yeni msliiman olan bir kimseye dnya ile ilgili hkmleri uygulayabilmek iin arttr. man dil ile ikrar, kalb ile tasdiktir sz ite bu zaruretten domutur. O halde slmda tikd hkmler; kalb ile tasdik edilerek kesin olarak inanlan ve gnlden balanlan dn mes'elelerdir. Bunlara tikad Mes'eleleri denir. slm dininde tikd hkmlerin banda; Allah'n varlna, birliine, btn keml sfatlarla muttasf, noksan sfatlardan mnezzeh olduuna inanmak gelir. Bu inan, Cenb- Hakk' birleyen ve O'nu takdis eden Tevhd ve Tenzih akdesidir. slm dinindeki tikd hkmlerin esas ve temeli bu inantr. Bundan sonra ikinci temel inan; Hz. Muhammed (a.s.)'in Allah'n kulu ve Resul olduuna inanmak, Cenb- Hakk'm insanlk lemine bildirdii btn dn hkmlerin doruluunu kalb ile tasdik etmektir. te bu iki man esas,

slm'n ehdet kelimesi olan; Ehed enl ilahe illallah ve ehed enne Muhammeden Abduh ve Rasnluh cmlesinde ifadesini bulmutur. Allah'dan baka hibir ilh bulunmadna ve Hz. Muhammed (s.a.v.)'in Allah'n kulu ve Resul olduuna ehdet ederek, bu iki esas kalb ile tasdik etmek, slm'n dvetine icabet etmek demektir. Bunun iindir ki, bu iki esasa kalbi ile inanan ve onu diliyle | iln eden kimse, slm dinine girmi ve mslman olmu saylr. { nk Hz. Muhammed (i3.a.v.)'e inanmak, O'nun getirip tebli et-! tii dier man esaslarna ve tikd hkmlere de inanmay gerek-i tirir. Bu man esaslar, Ament'de ifadesini bulan; Allah'a, Me-! , leklerine, Kitaplarna, Peygamberlerine, Ahiret gnne, Kadere, : yni hayrn ve errin Yce Allah'n takdiri ve yaratmas ile oldu-[ una ve ldkten sonra tekrar dirilmenin hak ve gerek olduuna ; inanmaktr. leride her biri zerinde durarak geni bilgiler vereceimiz bu man esaslar ve tik dendir. Yni, Ztullah ile kaam olan, ezel subt ve vcd bir sfattr. Hak Tel bu sfatla, her eyi; emirlerini, yasaklarn ve dier hkmlerini Meleklerine ve Peygamberlerine bildirir. lh kitaplar, bu sfatn taallukuyla zuhur etmi ve meydana gelmitir. Kelm Sfat; lim ve trade sfatlarndan baka mstakil bir sfat olup, lim Sfat gibi vacibe, caize ve mstahile, hlsa herzeye taallk eder. HiL.. ey, bu sfatn taallkundan hari kalmaz. Kelm Sfat bir sfat keml olduu iin, Zt Br'nin onunla it-tisf vcib, zdd olan dilsizlik ise, bir noksanlk olduundan Hak Tel'ya mstahildir. - Ehl-i Snet'den Selef Ulemsna Gre : Ehl-i Snnet'den Selef ulemsna gre Kur'an- Kerm, Kel-mullahdr. Yani Kur'an, Allah ile kaaim olup, mahlk deildir. Kur'an'la mtekellim olan ve onu ind-i ilhden inzal buyuran bizzat Allahu Tel'dr. Kur'an, havada veya baka bir yerde yaratlmam, bakasyla balatlmamtr. nk Kur'an, KelmuIIah olmas itibariyle kadimdir. Gayr- mahlktur. Allah'dan balamtr ve sonunda yine O'na avdet edecektir. Bunun iindir ki, Selef; demilerdir Selefe gre Hak Tel, diledii vakitte mtekellimdir. Bu demilerdir. (E'arlere bebledr ki gre ise Kelm, lim ve Kudret gibi Zt- lh'ye lzmdr. Dima lim ve kaadir olduu gibi, dima mtekelimdir.) Selef ulems nazarnda Kur'an, yalnz hurf ve lfzdan, veya yalnz menden ibaret deildir. Belki o, hem hurf, hem de manalarn mecmudur. nk hem harf ve lfz, hem de mn, Kelm'm msemmsmda ve anlamnda dahildir. O halde Kelm, lfzda hakikat, mnda mecaz olmayp, her ikisinde de hakikattir. Bu bakmdan Kur'an'n harfleri ve lfzlar mahlk deildir. Eer mahlk olsayd, Kelm- tlh yalnz mndan ibaret kalr, lfz da, bakasnn kelm olurdu. Yani o mny Allah tekellm etmemi olurdu. Halbuki Peygamber Efendimize Cibril-i emn vastasyla in-zl olunan Kur'an-i Kerm, hakikaten Kelmullahdr. Bu hususta ittifak vardr. Nitekim Usl Fkh ulems nazarnda da Kur'an, lfz ve mnnn mterek ismidir.

Selefe ve Usulclere gre ayrca, Kelm- Nefsi denilen, Zt- tlh ile kaaim bir mn yoktur. Kur'an okunurken iitilen Kur'an, yani Kur'an- mesmu mahlk olmamakla beraber, okuyann ses ve tilveti, beer bir fiil olmas bakmndan mahlktur. 2- E'arere Gre : a) Kelm Sfat ve Kelmullah : Daha sonra gelien fikirler ve birok itirazlar karsnda zuhur eden bir mezhebe gre Kelm, mnda hakikat, lfzda mecaz olarak kabul edilmitir, tttihdiyye ad verilen, daha sonra E'a-rler ve Mtrdler tarafndan da esaslar benimsenerek gelitirilen bu mezhebe gre : Gayr- mahlk olan Kur'an'n mns bir olup, bu mn kadm ve Zt- lh ie kaaimdir. Bu mnya Kelm- Nefsi denir. O halde Keim-i Nefsi; nefiste bulunan ve nefis ile kaaim olan mn, demektir. Mesel : Bazan dilimizle skt ettiimiz halde, kalbimizle birseyler syleriz, bir mn tasarlarz. Sonra kalbimizdeki bu mny (mefhmu) kelimeler ve ses vasitasiyie dilimizle sz halinde ifade ederiz, ite kalbde, nefiste bulunan bu szlere Kelm- Nefs, lisanla ifade edilene de, Kelm- Lfzb ad verilmitir. E'arler Kelmullah' bylece ikiye ayrmakta, birincisine Kelm- Lfz, ikincisine de Kelm- Nefs adn vermektedirler. E'arere gre Kelm- tlh, Kelm- Nefsi ilh'yi idrake vesile olan ve ona dellet eden ibareler ve iaretlerden, yet ve srelerden mrekkeptir. Kur'an- Kerm Peygamberimiz Muhammed (s.a.v.J'e inzal olunan Kelm- Lfz-i Ilh'dir. Bu lfz, Ztullah ile kaaim olan, Kelm Sft- ezelsinin ilh bir tecellisi ise de, Mus-haflarda yazlan, hafzalarda saklanan ve dillerde ibdet gayesiyle okunan lfzlar, birbirini takibeden kelimeler olduu iin mahlktur. Bu lfz ve ibarelere Kelmullah denmesi meczendir. Alkas ise, bu lfzlarn, Kelmullah- Kadm'e dellet etmesidir. Bundan baka, yazlan, hfzedilen ve okunan bu lfzlarn Hak Tel ile' daha yakn alkas vardr. Bu alka ise : a) Bir rivayete gre bu lfzlar; Allahu Tel'nm Levh-i mahfuzda vcda getirdii ekillerdir. Delili [316][64]: b) Dier bir rivayete gre, de Cibrl-i Emn'in lisanndan duyulan sesler olduudur [317][65] Delili. :[318][66] Bu esasa gre, mushaflarda yazlan ve dillerde okunan Kur'an. hadis ve mahlk olduundan, bu ciheti isbat iin M'tezile tarafndan E'arere kar serdedi