Rıfat Araz - Harputta Eski Halk İnançları ve Halk Hekimliği

7/28/2019 Rfat Araz - Harputta Eski Halk nanlar ve Halk Hekimlii

1/249


2/249


3/249

Editr : e bn em ERCEBECTrk Sanat Bil im ve U ygulam a K olu Uzm an

(Bu ki tabn basmnn gereklet ir i lmesine katk larndan dolayBabakanl k Tantma Fonu Kurulu'na Teekkrlerimizle )

ISBN 975-16-0789-2ILESAM 96.06.Y.0143.102

D i z g iT e lB a s k T e l

T U R K U A Z D i z g i & G r a f i k384 01 91L E V E N T O F S E T M a t b a a c l k v e Y a y n c l k L t d . t i .436 53 77


4/249

A T A T R K K L T R D L V E T A R H Y K S E K K U R U M UA T A T R K K L T R M E R K E Z Y A Y I N I N O : 108

H A R P U T ' T AE S K T R K N A N L A R IV EHA LK HEKML

Rfa t ARAZ


5/249

NDEKLER

sZBA :.. 7GR 9A. FZK VE TARH EVRE1. FZK EVREa. Ilaput'un Fizik Yaps, Yredeki Dalar, Tepeler, Ovalar,Akarsular ve Gller 9b. Bitki rts - Ulam 10c. Hayvanlar (Uar - Koar - Yzer ) 112. TARH EVREa. Trk Yerleimi ncesi 12b. Trk Yerleimi Sonras 13B. BEER EVRE

1. NF US YAPISIa. Nfus Hareketleri 14b. Boylar, Airetler, Etnik Gruplar 152. EKONOMK YAPIa. iftilik, Hayvanclk, Avclk, Ba ve Bahecilik 16b. Ticar Hayat 17c. Ekonomik Yap inde Kullanlan Madd Malzeme ~ 173. KLTREL YAPIa. Gelenekli Eitim ve Kltr Kurumlar 18b. ada Eitim ve Kltr Ku-umlan 19c. Haiput'un Gnmzdeki Kltr Durumu 19C. KO NUNU N SEM, AMACI VE ARATIRMA YNTEM1. Konunun Seimi 202. Ama 213. Aratrma Yntemi 21I. BL M : TEN GR, YELER , KOL U, KAMA. TENGR/TRK TENGRS/BR TENGR /TANRI 24B. YELE R.. 28


6/249

a. KORUYUCU VE YARDIMCI YELER1. Umay 282. AnaMaygl 31b. KARA YELER1. Alkans , 312. Kamos 36C. GK V E YER YELERa. GK YELER1. Gk / Felek yesi 372. Gne ve Ay yeleri 41b. YER YELER1. Ta, Kaya, Tepe ve Da yeleri 452. Yer yesi 503. Su yesi 544. Aa / Orman yesi : 58. EV, EK, OCAK, OD/ ATE YELERa. Ev yesi 61b. Eik yesi ., 63c. Ocak, Od / Ate yesi 65D. KOLU, ARVAK / ARBAK, ATA RUHU, TIN/RUHa. Kiiolu, Arvak / Arbak 70b. Ata Ruhu, Tn / Ruh 76E. KAM / OYU N / OZAN, OCAKLI 84II. BLM : TRENLER VE NANLAR

A. GE TRENLERa. DOUM1. Doum ncesi nanlar 902. Doum Sras nanlar 963. Doum Sonras nanlar 99b. AD VERME 104c. EVLENME / D N : 110. L DEFN VE YAS TRENLER 1181. L DEFN TRENLERla . l 118


7/249

Ib. M ezarv e Mezarlklar 1292. YAS TRENLER 134B. BEREKET TRENLER LE LGL NANLARa. Kurban, Adak ve Sa 142b. Yamur Duas 145c. Bereketle lgili Dier nanlar 152m . BLM : HALK HEKMLA. OCAKLAR:a. Karncalk ve Kumru Oca 158b. Dalama ve Alazlama Oca 159c. Uuk Oca 160. Sarlk Oca 160d. Ahsun (Efsun / Afsun) Oca 162e. Sehil / Sihir, By, Tlsm Oca 163f. Nazar Demesi ve Kurun Dkm e Oca 1671. Nazar Dem esi eitleri :la. Nazarn Gzle Dokunmas 167

Ib. Nazarn Sz le (Dille) Dokunmas .168Ic . Nazarn Nefesle Dokunmas, Nefese Urama 1692. Nazar Demesinden Korunma Yollan :2a. Nazar Kudretinin Bulunduuna nanlan KiilerdenUzak Durmak 1702b. Nazarlk Tamak 1702c. Ttslemek 1722. Muska, H?mail Tamak 1733. Nazar Demesinin Tedavisi in Yaplan ve lemler:3a. Ttsleme Yoluyla Nazarn Tedavisi 1763b. Kurun Dkme Yoluyla Nazarn Tedavisi 177g. Stma Oca 179h. Dalak Oca 179

1. nme / Fel / Yel Oca 179i. Dier Ocaklar 180B. ZYARET YERLER 180SZ SON U .............. 185


8/249

BBLYOGRAFYA .....187A. KAYNA K KLER 188B. KTAP VE MAKALELER 191C. ANSKLOPEDLER, SALNAMELER,DERGLER, L YILLIKLAR 214DZN1. K ADLARI DZN 2172. DEVLET, MLLET, B OY VE ARET ADLARI DZN 2213. YER ADLARI DZN 224RESMLER 229


9/249

S Z B A IHarput'ta Eski Trk nanlar ve Halk Hekimlii adm tayan bu aratrmamzda sz konusu yre halknn inanlarn ve bu inanlara bal pratiklerini incelemeye ahtk.almamz, "Giri" ksmnn dnda blmden meydana gelmitir.Giri'te Harput'un eski yaps ile bugnk dummunu ortaya koyan fizik yaps, beer tarihi, ekonomik ve kltrel yaps ksaca tasvir edilmeye ahd-mtr. Ayrca, aratrmaya ait konunun belirlenmesi, almann amac vearatrma yntemi hakknda bilgiler verilmitir.almann I. Blm'nde Trk nan Sistemi'nin esaslarn oluturan,tengri, iyeler, kiiolu, ata ve kamlarla ilikili inanlar ayr konu balklaraltnda ele alnarak deerlendirilmitir. Burada Tengri'nin balangtan beri

Trk inanlarndaki yeri ve etkisi aklanm, koayucu ve yardmc iyelerin,erir ruhlarn, gk ve yer iyeleri ile ev, eik, ocak ve ate iyelerinin gnmzdeki yaama biimleri, tesirleri, tadklar unsudar ile yap ve fonksiyonlar zerinde durulmutur. Ayrca kiiolunda mevcut olan e ruhlarn,ata ve ruhlar ile kamlara ait eski Trk inanlarnn yrede hayat bulduunugsteren yeterli sayda rnekler verilmitir.almamzn Trenler ve nanlar ksmn tekil eden II. Blm'de, yaay tarzmzda mhim yeri olan doum, ad verme, evlenme, dn, lm,

mezar, yas tutma, kurban, adak sa ve yamur duas ile ilgili trenlerin, eskiTrk inanlarndaki biimleri ve bunlarn yre halknn yaay tarzlar zerindeki tesirieri ele alnmtr.almamzn III. Blm'nde ise hastalk ve tedavi kurumlan aklanarak, ocak, ocakl ve ziyaret yerleri zerinde durulmutur.almamzn son sznde,bu blmde ele alnp ilediimiz inan vepratiklere ait,tespit ve tasvirlerin genel bir deerlendirilmesi yaplarak, ula

tmz sonu ortaya konulmutur.


10/249

Konunun seimi, pln, aratrma yntemi konularnda ve tezin allmas srasnda karlalan problemlerin zmnde dncelerimizi ve almamz srekli biimde tashih eden hocam, Prof. Dr. Dursun Yldrm'a sa-mimiyede teekkr eder sayglar sunarm.almam z srasnda yakn desteini grdm aileme, yakn alma arkadalarm ile alan almas srasnda bana destek olan akrabalara ve hepsinden te sz konusu aratrmann gereklemesinde byk pay olan Har-pt'un konuksever insanlarna itenlikle teekkr ederim. Bu alma byklde onlarn verdii samimi destek ile gereklemitir.

RfazARAZAnkara-1991


11/249

GRA. F Z K VE TARH EVRE1. Fizik evrea. Harput'un Fizik Yaps, Yredeki Dalar, Tepeler, Ovalar, Akar

sular ve Gller:Harput, kuzeyindeki geni ovaya hkim yksek bir da zerine kurulmumuazzam bir Ortaa ehridir. Dar sokaklar, i ie girmi toprak daml, tave kerpiten yaplm evleri ile bu zelliini hl korumaktadr. Su yolu,kaya mezarlar, talar zerine hakkedilmi kitabeleri ile slm ncesi devirlerin kalntlarn da tayan bu ehir, ata yadigar olan tarih abideleri vemimar yaplar ile gemiin azametini gnmze tar.' Gnmzde halkarasnda "Yukar ehir" olarak da adlandmlan, fakat kk bir kasaba grnmnde olan Harput'un, deniz seviyesinden ykseklii 1280 m'dir.^Yreye ait dalar, btnyle Gneydou Toroslarn kvrm kua iindebulunur. Bu da silsilesi gneybat, kuzeydou ynnde yer yer dzenli sralar oluturarak uzayp gider.3 Bu kvrm kua iinde bilinen belli bal dalar; Mastar Da (2137 m.) ilemelik Da, Hazar Baba (2230 m.), BalkayaTepesi (1640 m.), gneye doru Karaolan (2200 m.) ve bilahare batya ynelen da srasnda Bahtiyar (1850 m.) ke ve Karga (1965 m.). Dalar

grlr. Bu dalar. Bulutlu (2010 m.), Harolu (2110 m.) Krklar (1340 m.)ve tekrar Harput'a doru kvrlan Naldken ile Aslan Dalar takip eder. Buson noktada Seyran Tepesi (1290 m.) en yksek tepe olarak bilinir.^^dgeen Aslan Da'nn kuzeyinde Kzlda ve Yassca Da (1639 m.) vardr.1 i . Sungu rolu, H ar pu t Yo llar nd a, stanbul 1968, ci lt 4, s . 131.2 M. Ali nal , XV I. Y zy lda H ar pu t San ca (15 18-1 566 ) , Ankara 1989, s . .198; . Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul 1958, ci l t 1, s . 15; "Harput", slm Ansiklopedisi ,cilt 5, s. 296; "Harput", Trk Ansiklopedisi, cilt 18, s. 511; B. Keletimur, "Harput'unSosyal ve timai Yaps", Hedef Dergisi, yl 1, say 1, s. 23.3 M.Ali nal , a.g.e. , s . 3 1 ,3 2 .4 E l a z l 9 6 7 l Y ll , E l az 1970 , s. 73 .


12/249

5 (Hazrlayan: T. Akta - C. Grbz) Frat nv. Fen.Ed.Fak.Tarih Bl. (Baslmam lisanslezi) , Elaz 1985. s. 144; . Sungurolu, a.g.e., cilt I, s. 16.6 i. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s, 16.7 i, Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 25.8 Elaz 1967 l Yll, Elaz 1970, s. 74; t. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 16.9 I. Sungurolu, a.g.e., cilt I, . 20; . Grkem, "Hazar Gl zerine Anlatlan Efsaneler",Frat Havzas II. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1989, s. 131.10 Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul 1976, cilt 3, s. 864.11 Elaz l Kltr ve Turizm Envanteri , Elaz 1989, s. 4.12 M.Al i nal, a.g.e., s. 85.

Hicr 1301 Tarihli Mamuret'I Aziz Salnamesi'nde, Yassca Da'nda,Gavur Ta, Buzluk Ta, Ankuzu/Eykuzu Baba kayalklar, elever veMahlu Tepeleri ile Hasret Da'nn 1640 m.) bulunduu kaytldr.Yrede, sz konusu sradalardan yer yer ayrdarak tek bana ykselentepelere de rastlanr. Bunlardan, yrede yn anlamna gelen ve muhtemelenot ve buday kmelerinin ylmasndan tr bu adla adlandrlan itepe,ayrca Boztepe, Rdvan Tepe, yalnz anlamnda Yalavuz Tepe, Beyyurdu,Karakaya, Ho ve Kra Tepeleridir. Yreyi evreleyen bu da ve tepelerarasnda bugn sulama imknlarna da sahip Uluova, Kuzova, Karayaz veMercmt Ovalar vardr.Yrenin en nemli akarsular Murat ve Harput'a yaklak (50 km) mesafe

de Elaz-Malatya il snrn izen Frat Irma'dr. Alada'dan kan Murat;Peri, Munzur, arniur, emigezek ve Karasu kollar ile birletikten sonraFrat adn alr.Yrede halk arasnda Glck ad ile adlandrlan Hazar Gl'nn denizseviyesinden ykseklii, (1225 m.) olup, boyu (22 km.), en geni yeri (6km.), en dar yeri ise (3 km.)'dir. Derinlii (100 m.), evresi (80 km.), olaraktespit olunmutur.'- Evliya ELEB, bu gln suyunun ac olduunu, VanGl'nn zelliklerini tadndan, bu gl ile yer altndan birlemesi ihtima

linin bulunduunu, gl iindeki adada yz haneli bir kyn olduunu, ahalisinin Hristiyan olup, eee taptklarndan bahseder." Yrede Keban Barajile Cip Barajlarnn oluturduu sun gller de vardr." Harput yresinde,gebe airetler iin hayvanclk yapmaya elverili yaylak ve klaklarn bulunduu XVI. asr tahrir defterlerinden de tespit olunmutur. zellikle HazarGl'nn evresi yayla hayat iin uygun grlen alanlardr.'2b. Bitki rts - Ulam:Gneydou Tooslarn oluturduu da silsilesi zerinde, gnmzden

70-75 yl ncesine kadar olduka youn ard ormanlarnn bulunduu tespit


13/249

13 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 16.14 .VI.Ali nal, a.g.e., s. 89, 128: Hicr 1310 Tarihli Mamuret'l Aziz Salnamesi, (Haz:A. Seyrek) Frat nv. Fen-Ed. Fak. Tarih Bl., Elaz 1989, s. 19.M. Al inal,a.g.e ., s. 8.5.

16 S. Tonbul, "Elaz Batsnn Bitki rts zellikleri", Sosyal Bilimler Frat niversitesi Dergisi, 1987, say 1, cilt 1, s. 209.17 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 4, s. 246.18 i. Sungurolu, a.g.e., cilt 4, s. 294; Elaz 1967 l Yll, s. 167.19 A. olak. "Elaz vc evresindeki Balk Potansiyelinden Yararlanma Olanaklar", Elaz k lt r ve Tantma Vakf Dergisi, yl 2, say 2, Ocak 1990, s. 13, 14.

edilmitir.'-'' Bugn grebildiimiz baz da ve tepeler zerinde yer yer rastladmz ard ve al aalar, sz konusu ormanlarn gnmzdeki son kalntlardr. Bunun yannda, Hazar Baba Da ve evresinde yetitirilen amorman dikkatimizi ekmitir. Yredeki mevcut akarsularn ve ad geen gllerin evresinde yetitirilmi am, st, akasya ve kavak aalarnn yannda, bakml ba ve meyve baheleri de vardr. Bu trden ba ve bahelereHarput'un drt bir tarafnda rastlanr. Yrede suyun bereket ve okluu, eitli tarm rnleri ile birlikte muhtelif sebzelerin de yetimesine imkn salamtr.Dalk alanlarda ise hayvanclk yapmaya elverili geni odaklarmevcuttur.' Ayrca ormanlarn tahrip edilmedii (900 - 950 m.) civarndakiyksekliklerde, suya ihtiya duymadan kuru orman kuana rasUanr.'6

Harput, Elaz'a (5 km.) mesafede ve bu ilimize bal kk bir kasabadr. l merkezine asvalt bir yolla balanmtr. Ulam problemi yoktur. Ayrca ba ve bahelere giden stabilize yollar mevcuttur.c. Hayvanlar (Uar - Koar - Yzer):Yrede koyun, kl keisi, sr, manda, at, eek, katr gibi yetitirilen hayvan trlerinin yannda, da ve tepelerde bulunan kurt, ay, yaban domuz ve

sansar gibi yrtc hayvanlara; tavan, tilki, bldrcn, keklik ve ksmen de dakeisi gibi av hayvanlarna rastlanr. Ayrca Hazar Gl'nde, mart, leylek,yaban kaz, rdek, balkl ve su tavuu gibi uar hayvan trleri de grlr.'* Irmak ve ad geen gllerde bulunan (21) bahk eidinden en dikkatekici olanlar, sudak bal (tatl su levrei), kara balk ve aynal sazand r.'*'


14/249

20 N, Ardolu, Harput Tarihi, stanbul 1964, s. 6; Elaz 1967 l Ylh, s. 79.21 N. Ardolu, Harput Tarihi , stanbul 1964, s. 7; Elaz Ansiklopedisi, s. 2 4 8 8 .22 E. Bilgi, "Anadolu'nun lk Yazl Kaynaklarndaki Yer Adlar ve Yerlerinin Tayinizerine ncelemeler", Belleten, X/39 (1946) , s. 402; M. Ali nal, a.g.e., s. 13; 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 45. .23 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 43 .24 Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul 1976, cilt 3, s. 862.25 O. Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1973, s. 133.26 Hicr 1312 Tarihh Mamuret'l-Aziz Salnamesi, (Haz; S. Sertta), Frat nv.Fen.Ed.Fak. Tarih Bl., Elaz 1985, s. 199.27 Elaz Ansiklopedis i, s. 2 4 8 9 .28 N. Ardolu, a.g.e., s. 6.29 Elaz Ansiklopedis i, s. 2 4 9 4 .

2 . Tarih evrea. Trk Yerleimi ncesi:Harput, M.. 2000 yUarmda Hrrilerin hkimiyeti ahmdayd.20 Boaz

ky'de bulunan Hitit mparatorluu dnemine ait ivi yazs ile hazrlanmbelgelerde, Harput yresine "uva" adnn verildii gryoruz. ' M.. XIX.asrda Asur ivi yazs ile yazlm bir kitabede "Karpata" adnda bir ehiradnn getii ancak, bu ehrin yerinin tespit edilemedii anlalmtr.^^ Bizans kaynaklarnda Harput'un "Kharpeta" olarak getii tespit olunmutur kiyukarda ad geen ve fakat yeri tespit olunamayan ehrin Harput olacakuvvetle muhtemeldir. Hititlere ait ivi yazs ile yazlm bir belgede, "Har-puta" olarak geen yerin, Harput olduu hususunda grler vardr. ^ 3 Evliya ELEB, bu yreye "Harbit" yahut "Har-Birid" adlarnn verildiini ilerisrer. ^ 4 Yabanc kaynaklarda Harput yresinden "Sofen (Sophene)" olarakbahsolunduu tespit edilmitir. Arap kaynaklarnda "Hinzit", Ermenilerde ise"Handzit" olarak adlandrlan bu yerin, "Ziata Castelum" ad ile ranllar tarafndan zaptedildii bilinir. Araplar ayrca Harput'a "Hsn- Ziyd" adnvermilerdi.25 Hicr 1.312 Tarihli Mamuret'I Aziz Salnamesi'nde, Harput'un ad "Harpurt" ( C^J^J ) olarak geer.26

Yrede, 1945 ylnda, balayan ve aralklarla gnmze kadar gelen kazlardan elde edilen madd malzemeye dayanarak, buradaki yerleimin Paleoli-tik (eski ta) Dnemi'ne kadar uzand ileri srlmektedir. '

Harput yresinin tarih olarak en eski sakinleri bilinen Hurriler ye bu kavmin kurduu Mittani Devleti, M.. XIV. asrda Hititler tarafndan yklm-tr.28 M.. 1200 yllarnda ise Hitit mparatorluu'nun ykl ile HarputMukilerin eline geer.29 M.. IX. asrda Harput'u, Dou Anadolu'da kuru-


15/249

30 N. Ardolu, a.g.e., s. 7; . Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 65. .31 N. Ardolu, a.g.e., s. 8; N. Ardolu, "Harput Artuk Oullan'na Ait Kitabeler", Trkiyat Mecmuas, VI, (1939), s. 44; M. Ali nal, a.g.e., s. 13.32 N. Ardolu, a.g.e., s. 15, 22.

33 N. Ardolu, a.g.e., s. 24, 25; Elaz Ansiklopedisi, s. 2496.34 A. Siler, "Tarihte Harput ve Elaz", Elaz'n Sesi Harput, yl 1, say 1, s. 23.35 O. Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1973, s. 147; N. Ardolu,Harput Hkmdar Balak Gazi, Ankara 1966, s, 1, 3; N. Gngr Ksaparmak, MillEitim Cephesiyle Elaz, Elaz 1967, s. 6; 1. Ylmazelik, "19. Yzylda Harput veCivan Yer simleri zerine Bir Deneme", Frat Havzas H. Folklor ve EtnografyaS e m p o z y u m u , Elaz 1989, s. 325.36 .Turan, a.g.e., s. 151, 152.37 O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 152, 153; B. Keletimur,"Harput'ta Trk-slm Ftuhat ve Belek Gazi", Hedef, Austos 1979, say 3, s. 30, 31;N. Ardolu, a.g.e., s. 22, 28, 36; . Kuma, "Nurud Devle Balak Gazi", Elaz'n SesiH a r p u t , yl 1, say 1, s. 2, 3, 4.

lan ve merkezi Tupa (Van) olan Urartulann hkimiyeti altmda gryoruz.30Gnmzde, Elaz'm ilelerinden biri olan Palu'daki bir kaya kitabesinden,Urartulann Harput yresine "Supani" adm verdikleri tespit edilmitir. 'M.S.I. asrdan III. asra kadar "Sophene" ad ile aralklarla Romahlann siyasve asker nfuzu altna giren Harput, III. asrda kesin olarak Bizanshkimiyeti altnda kalm ve bu durum M.S. VII. asrn ortalarna kadar devam etmitir.32 Araplarn bu yreye yerlemeleri, 642-650 yllarnda balayarak X. asrn ortalarna kadar srer. Ancak bu sre iinde Harput, Arap-Bizans siyas ve asker rekabetlerinin devaml arpt nemli yerlerden birisi olmutur. Kaynaklarda, Battal Gazi Destan'nn bu savalarn hatralaretrafnda teekkl ettii, Fatih Ahmed Baba ve Ankuzu Baba hakknda sylenen menkabelerin bu mcadelelere dayand ileri srlmektedir.33 Harput,934'de el deitirerek tekrar Bizans hkimiyetine gemi ve bu II. Bizans ynetimi, Anadolu'nun Trkler tarafndan fethine kadar devam etmitir.34b. Trk Yerleimi Sonras:

Trkler 1071'de Anadolu'da kesin olarak yerletikten sonra, Alpaslan'nkomutanlarndan ubuk Bey, 1078 ylnda Harput'u Bizans hkimiyetindenkurtarr.35 Harput'ta, ubuk Oullan'nn ilk Trk devrini, Artuk Oullar'nnhkimiyeti takip eder. XII. asrn bandan itibaren 1234 ylna kadar sren budevrin, Harput'la ilgili en nemli olaylar, Hal Seferieri ve Ermeni isyanlarolmutur.36 Bu savalarda Belek/Balak Gazi'nin gsterdii baarlar son derece dikkat ekicidir.37 Belek Gazi'nin 1124'de lm ile Artuk Oullar'ndasaltanat kavgalar balam ve Nizameddin brahim, Seluklularn da deste-


16/249

38 N. Ardolu, Harput Tarihi, s. 44, 57; 'Artukoullan'", Trk Ansiklopedisi, cilt 111, s.4 1 9 .39 .N. Ardolu. a.g.e., s. 56, 64.40 i. Sungurolu, a.g.e., cilt I, s, 122: N. Ardolu, a.g.e., s. 74.41 N. Ardolu. a.g.e., s. 75.76; I. Sungurolu, a.g.e., cilt \ , a . 134.42 1. Sungurolu, a.g.e., cilt I, s. 211, 212.43 R. Ynan, " X V I . Yzylda Dou Anadolu ehirlerinin Mahalle Adlar", Trk Yer Adlar Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984, s. 229; N.G. K.saparmak, a.g.e., s. 7.

ini alarak Harput'u ele geirmitir. Ancak, Harput hkmdarlarnn muhtelifsebeplerle Eyyubilerin yannda yer aldklar grlnce, Seluklu sultanlarndan Aladdin Keykubat, 2 Austos 1234'de Harput'u alarak, Artuk Oullanhkimiyetine son verir. *Seluklu dneminde Haiput, bu devletin dou hududu zerinde bulunannemli bir serhat ehriydi ve Suba tarafndan klare ediliyordu. 1244 ylndaHarput Mool istilasna urad. Bilahare lhanllarn da hkimiyetinde kalanbu yre, XIV. asrda Dulkadir Oullan'nn eline geer.39 Harput'ta uzun srmeyen bu devri, Akkoyunlulann idaresi takip eder.^O Bir aralk ah smail'in de eline geen Harput, nihayet 1515 ylnda Osmanl topraklarna katl-mtr.41

Harput'un, XIX. asrda siyas ve asker nemini tamamen kaybettii grlr. Ovaya hkim bir tepenin zerinde bulunmas, ovaya nisbede ikliminsertlii, o gnk artlarda ulam zorluu gibi sebeplerle Harput'un terk edilip ovaya tandn ve burada 1834 ylndan itibaren Elaz ad ile yeni birehir merkezinin kurulduunu gryoruz. Bu yllarda padiah olan SultanAbdulaziz'in adna izafeten bu ehrin ad "Mamurat'l Aziz" olarak deitiri-lir." 2 Ancak syleyi zorluundan tr, 10.12.1937 tarihli cra VekilleriHey'etinin ald bir kararla bu adn Elaz'a evrildiini gryonz.43B. BEER EVRE1. Nfus Yapsa. Nfus Hareketleri: Tarih iinde muhtelif devletlerin eline geen Harput, asker ve siyas neminin yannda, ekonomik nemi ile de douyu batya balayan ipek ve baharat yolunun kavak noktas olmu ve bu zelliinden tr de nfus yapsndaki hareketlilik, ehir merkezindeki nfusun

srekli olarak azalp oalmasna sebep olmutur. Nitekim 1518 tarihindeyaplan tespitlere gre, Mslman evlerin toplam says 425, 1525'de ise463'dr. Ayn yllarda Ermeni, Rum ve Sryanilerden oluan na etnik


17/249

44 M. Ali na l, a.g.e. , s. 55 , 60 .45 Hicr 1301 Tarihl i Mam ure t' l -A ziz Sa lnam esi , (Haz: T . Akta - C, Grbz) Fratnv. Fen. Ed. Fak. Tarih Bl . , Elaz 1985, s . 144; Hicr 1305 Tarihl i Mamuret'l-AzizSalnamesi (Haz: E.Krkl), Frat nv. Fen.Ed.Fak.Tarih Bl. (baslmam lisans tezi),Elaz 1985, s . 90.4 6 1. Su ng ur olu , a.g .e., s. 19 1, cilt 1,47 i. Su ng ur olu , a.g .e.. s. 192 , cilt 1.48 i. Su ng uro lu . a.g .e., cilt 1, s. 197.49 "Harput", T rk An sik lop ed isi , ci lt 18, s . 51 1.50 E. Ak ora, "Harput'ta 20 . Y zyl n Balarna Kadar Trkler ile Ermeni To plum unu nSosyo-Ekonomik Durumu ve Ermeni syanlar", Frat niversitesi Dergisi , Sosyal Bi-l imltr, 1988, 2 (1) 5-31 , s . 6.

gmbun toplam hane says ise 320 iken 495'e ykselmitir. XVI. asrda ehirnfusunun 10.000'i at anlalmaktadr.'^^Hicr 1301 ve 1305 tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamelerinde, Harput kasa

basnda Hseynik ve Saray dahil olmak zere toplam 8153 nfusun bulunduu, bunun 4303'nn slm, 3850'sinin ise Hristiyan ahalinin tekil ettii vetoplam 3297 evin bulunduu kaytldr.'^'' . Sungurolu, "Turgie D'asie" adlesere dayanarak verdii malumatta, 1892 ylnda Harput'ta toplam nfusun27.910 olduunu, bunun 15.900'n Mslman ahalinin oluturduunu. Ermeni nfusunun 7.910, Protestanlarn 2745, Katoliklerin 705 ve Ortodokslarn ise 650 kiiyi tekil ettiini gryoruz.'*^ 1897 tarihli bir belgede, Har-put'taki toplam nfusun 15.070. olduu, bunun 8736'sn Mslmanlarn,6334'n ise Ermeni, Protestan, Katolik, Sryani ve Latin gibi muhtelif mezhep ve rklara mensup etnik zmrenin oluturduu tespit olunmutur.1955 Nfus saymna gre, Harput kasabasnn nfusu, merkez ve baheevleri ile birlikte 1943'dr.'**^ 1965 ylnda ise nfusun 2205 olarak tespitedildiini gryoruz.'*^ 7.7.1990 tarihinde Harput Muhtarl'ndan bizzat aldmz bilgilere gre, Harput'un bahe evleri ile birlikte toplam nfusu 1675olarak tespit edilmitir, almamzn ilgili yerlerinde de iaret ettiimiz gibiHarput'un, dalk ve kayalk bir alanda olmas, iklim ve ulam zorluklan, ti

caret yollarnn deimesi, al veri merkezi olma zelliini kaybetmesi gibinedenler, nfusun azalmasna sebep olan faktrler arasndadr.b. Boylar, Airetler, Etnik Gruplar:Trkler Harput'a geldikleri zaman bu ehirde Sryani, Rum, Latin ve Hristiyan zmrelerin yannda Ermeniler de vard. Ermeniler, mevcut nfusun%10'unu tekil ediyor ve kendilerine has Sinebut, ehroz, Grcbey ve Nor-ses adndaki mahallelerde otumyorlardL^'-"


18/249

51 M.Ai nal, a.g.e., s. 8 5 - 8 7 ; Hicr 1305 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi, s. 85.52 Hicr 1302 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi, (Haz: . Glpnar) Fratnv.Fen,Ed.Fak.,Elaz 1985, s. 100; Hicr 1310 Tarihli Mamuret' l-Aziz Salnamesi,Frat nv. Fen.Ed.Fak. (Haz: A.Seyrek), Elaz 1989, s. 19, 32; Elaz 1967 l Yll, s.152 ; M.Ali nal, a.g.e., s. 1 0 2 - 2 2 5 .53 M. Ali nal, a.g.e., s. 101, 102.54 M.Ali nal, a.g.e., s. 85; Elaz 1967 l Yll, s. 168.55 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 3, s. 197. .56 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 4, s. 301.57 M.AInal,a.g.e. , s. 103.

XVI. asrda Harput Sanca'nda bulunan mslman halkn byk bir blmnn Trkmen cemaatine mensup olduunu, dier bir ksmnn ise,Ekrd aireUerinin tekil ettiini gryoruz. l Gnmzde Harput halknntamam Trk ve Mslmandr.2 . Ekonomik Yap :a. iftilik, Hayvanclk, Avclk, Ba ve Bahecilik : Harput hakkndaki yazl kaynaklardan, salnamelerden ve il yllklarndan elde edilen bilgilere gre, yrede eskiden beri ekonomik yapya bal olarak iftilik, hayvanclk, avclk, ba ve bahecilik gibi i ve mesleklerin yapldn gryoruz.^2Yrede belli bal tarm rnleri arasnda buday, arpa, dar, fiy, merci

mek, patates, pancar ve pamuk gibi rnler dikkat eker.53Harput'un ekonomik yapsnda hayvancln yeri byktr. Bu yredehayvanclkla uraan gebe airetler iin elverili yaylak ve klaklarn bulunduu, XVI. asr tahrir defterlerinden de tespit olunmutur.54 Gnmzdeaz rastlanan at yetitiricilii ve atln, eski Harput'un dn ve belli balzel gnlerinde dzenlenen at yarlar ve cirit oyunlarnda, nemli bir yerinin olduunu gsterir.55 Eski dnemlerde yaplan avclk ve balklk gibimeslekler, gnmzde olduka zayflamtr.56Bugn Harput ve evresinde baclk ve meyvecilik redmi, yre halknn nemli bir gelir kaynan tekil eder. 1566 ylna ait kaydarda HarputSanca'nda 2.739.240 kk asmann olduu 1518 tarihli Tahrir Defterindeise 45.302 md meyvenin elde edildii tespit olunmutur.^^ GnmzdeHarput'un ba ve bahelerinde zm, elma, armut, kays, ceviz, kiraz, dut,badem, nar ve ayva gibi meyve trlerinin bolluu dikkat eker. Bu ba vebahelerde ayrca sebzecilik de yaplr. zm, dut, kays, ceviz ve badem ii

ile elde edilen bastuk/pestil ve orcik olduka yaygndr. Harput'ta bilinen


19/249

58 i. Sungurolu, a.g.e., cilt 4, s. 131 -202.59 M. Ali nal , a.g.e., s. 55.60 Hicr 1310 Tarihli Mamuret'l -Aziz Salnamesi, s. 30.61 M. Ali nal , a.g.e., s. 224, 225.

baheler; Efendigillerin, Msrlolu'nun, Sara Alilerin, Hac Mehmet Efendilerin baheleri ile Mrd baheleridir. Ayrca, Gke Goll, Ein, AlaYaprak, Kurtdere ve Ozan Balan ile Sugz, Yedigz ve Cuma Balar,Harput'un drt bir tarafn evreleyen balar arasnda saylr. 'b. Ticar Hayat:

Harput'un gemite nemli ticaret yollarnn zerinde bulunmas, ehrinekonomik, ticar ve sanay faaliyetlerinin canlanp gelimesine ve nemli birticaret merkezi olmasna sebep olmutur.59 Nitekim Hicr 1310 Tarihli Ma-murat'l-Aziz Salnamesi'nde, kasaba dahilinde 20 adet han, 800 dkkn,12 bezirhane, 3 adet pamuk fabrikas, 1 adet mensucat fabrikas ve ok sayda dokuma el tezghlar ile 7 adet hamamn bulunduu kaytldr.^0 Bu ticarhayata bal olarak kuyumculuk, bakrclk, demircilik, boyaclk, dericilik,yemenicilik, dokumaclk gibi gelenee bal el zanaatlar olduka yaygnd.' ' Gnmzde, sz konusu bu canl ticaretten en kk bir eser kalmamtr. Ad geen zanaatlar, bugn Elaz il merkezine tanm ve herbirisi-nin kuyumcular, yemeniciler, tenekeciler, bakrclar, demirciler ars gibi,kendi adlarn tayan ar adlar ile anldklarn gryoraz. Bugn Harput'ta 5 adet dkkn, 2'er adet kahve, frn ve lokanta, I 'er adet kasap, berber, ayakkab tamircisi ve semer ustas ile 1 adet marangoz atelyesi vardr.c. Ekonomik Yap iinde Kullanlan Madd Malzeme:Gnmzde yrede olduu gibi Anadolu'nun hemen her yerleim biriminde de kullanlan ve bilinen madd malzemelerden ziyade, yrenin azzelliklerinde yaayan ekonomik yap iindeki malzemeleri belirtmeyiuygun bulduk. Yrede kullanlan sz konusu madd malzemeler unlardr :Dink (deirmen ta), gem (dven), ct (topran altn stne evirmeyeyarayan alet), tapan (topra dzeltmeye yanyan ara), soku (bulgur dlenoyuk ta), dehre (aa kesmeye yarayan ara), krtn (semer), palaz (kei klndan rlm kilim), harar (byk uval), telis (uval) sarat (kalbur), szek(kevgir), sitil (kova), kegere (gbre tamaya yarayan ara), hasavan (adrbezinden yaplan ve olgun meyvelerin silkelenerek toplanmasnda kullanlan


20/249

62 1. Sungurolu a.g.e., cilt 3, s. 286, 287, 288, 289; F. Gngr Ksaparmak, Dil FolkloruAsndan Harput Az, stanbul 1982, s. 5 0 - 9 3 ; O. Acpayaml, Zanaat TerimleriS z l , Ankara 1976.63 i . Sunauoalu, Harput Yollarnda, stanbul 1959, cilt 2, s. 1; FJaz,]967 l Yll, s.

1 2 1 .64 Elaz 1967 l Yll, s. 121.6 5 ' A.g.e., s. 121.66 Hicr 1301 Tarihli Mamuret'l -Aziz Salnamesi , s. 144, 145.67 Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul 1976, cilt 3, s. 863.

geni rt), ei (demirden yaplm ocak arac), cart (ate krei), bero(kk kazan), ve elice (kk sepet) gibi alet ve aralardr.3 . Kltfel Yapr :a. Gelenekli Eitim ve Kltr Kurumlar : Harput, almamzn tarihievresi iinde de grlecei gibi, ilk asrlardan balayan Trk yerleimi sonrasna kadar geen tarih ak iinde devaml el deitirmi, nemli kltrmerkezlerimizden birisidir. Artuk Oullan dneminde yaptrlan UluCamii'nin ayr, zamanda bir redm kurumu olarak da kullanld tespitolunmutur. ^ 3 Ayn dnemde yazlm "Eltenkihat" adl bir risaleden, Harput Beyi Nizameddin brahim Olu Ahmed'in ilim adamlarn tevik ve himaye ettii, dolaysyla bu dnemde ehrin bir ilim ve kltr merkezi olduuhususunda grler vardr.' ^Harput'ta Seluklu dneminde yaptrlan Esediye Camii ile, Akkoyunlularzamannda in edilen Sara Hatun Camii'nin yannda, yine ayn dnemlerdebirer medresenin de aldn gryoraz.65 Harput'un bir kltr merkezi haline gelii Osmanllar dnemine rasdar. Bu dnemde toplam 16 medreseninretime aldn, bu medreselerde, Sarf ve Nahif, Kelm, Mantk, Hadis,Feraiz, Fkh gibi dil ve din ilimlerin yannda, Tarih, Hendese, Corafya,

lm-i Hey'et ve Hikmet (Fizik) gibi dersler de okutuluyordu. Sz konusumedreselerin bnyesinde bulunan ktphanelerin dnda, ayrca 3 adet ktphane falkm hizmedne sunulmutu.66 Evliya elebi, Harput'ta 6 adet medresenin bulunduunu, bu kurumlarda vakf tarafndan tayin olunmu mderrislerin grev yaptn, ayrca 50 adet de okulun retime ak olduunubeyan eder. ^(Jsmanl nparatorluu dneminde Haiput'un Aa, Meydan, Camii-KebirZahriye ve Ahmed Bey adl mahallelerinde, kz ve erkek rencilerin ayn

ayr okutulduu toplam II mahalle mektebi bulunuyordu. Bu mektepler-


21/249

6,S i. Su m uo iu. a.g.e. , ci l t 2 . s . 8 ; N .G.Ksaparmak. a.g.e. , s. 1.3; Elaz 1967 l Y l l , s.69 Elaz 1967 l Yl l , s . 123 . 124 .7 0 1. S u n g u r o l u , a.g.e. . ci l t 2 . s . 76-79.71 Islak Su ng uro lu, d n ci l tl ik eserind en II . ci ldin by k bir b lm n bu hus usa ayr-nlr. GcnL bilgi iin bk/... Harput Yol l ar nda .72 Hi cr 1305 T ar i h l i Mamuret ' l -Az i z Sa l names i , s . 70 .73 E . Ak ora , a .g .m . , s . 8 ,9 .1 0 .

de Ku-'- Kerim retiminin yannda, Trke ve Amfl-i Erbaa (drt i.lem)dersleri de veriliyordu. '^b. ada Eitim ve Kltr Kurumlar:Osmanl mparatorluu idaresinde Mrif Nezareti Tekilat'nn kurulmasndan sonra. Cumhuriyetin ilnna kadar Harput'ta, devlet tarafndan 1892ylnda bir Kz Rtiyesi'nin 1893 ve 1896 yllarnda ise iki ayr ilkokulunaldn gryoruz.^'^^ Ayrca, 1915 ylnda Harput'ta bir Dar'iil-Hilfet'lAliye'nin ald, bu kurumun 1924 ylnda mam-Hatip Mektebi haline dntrld, 1928'de ise kapatld tespit edilmitir.'^'^ Ancak, Harpulhalk, renim andaki ocuunu kendisine 5 km. uzaklkta bulunan Elazil merkezindeki Rtiye, Asker Rtiye. dadi, Dar'l Muallim (retmenokulu), Nafia Fen Mektebi ve Dar'l Hakik (ipek bcekilii) gibi okullaragndererek, ok sayda ilim-irfan ve din adam yetitirmitir.^'Balangtan beri Trk'n karakterini oluturan adalet, hogr ve insanlk anlay, Harput'ta aznlklara tannan kltrel haklarda da kendisini gsterir. Nitekim bu .ehirde, 1840 ylnda rtiye tahsili yaptran ve ilkretimide iinde bulunduran bir Flristiyan Mektebi alm, bunu 1845 ve I847'deErmenilerin al ptida ve R.tiye Mektepleri takip etmitir. Merutiyetin

ilnndan sonra Harput'taki aznlk mekteplerinin say.s 6'y bulmutu. Ayrca, 1857 ylnda bir Amerikan Koleji ile 1883 ylnda bir Fransz Koleji'ninretime aldn gryoruz."^^ Ancak, ilim yuvalar grnm ile alanbu aznlk okullar, her frsatta, fitne ve fesat yuvalar haline gelmi ve bu zararl faaliyetlerini kapatldklar dneme kadar devam ettirdikleri tespit olunmutur. -^c. Harput'un Gnmzdeki Kltr Durumu:Uzun bir tarih dnemi iinde nemli bir kltr merkezi olan Harpul,zaman iindeki asker, siyas, sosyal ve iktisad yapsn kaybettii gibi, kiil-


22/249

1. Konunun Seimi: Trk kltrnn aratrlmasnda nemli bir yrezellii tayan Harput, bundan dolay birok aratrmacnn dikkatini zerine ekmi.dr. almamzn tarih evresi iinde de grlecei gibi, batnnve dounun kltr ve medeniyetlerini uzun sre barnda yaatan bu tarihehir, Trk yerleimi sonrasyla da, Trk-slm kltr ve medeniyetinin beii olmutur. Nfus yapsnn esasn tekil eden Trk unsurunun yannda,Rum, Sryani, Latin ve Ermeni gibi yabanc aznlklara tannan serbestlik,bu etnik graplarn kendi kltr yaplarna uygun bir hayat tarz srmelerineimkn tanmtr. Htt geni ve denetimden uzak olan bu serbestlik, belli tarihlerden balayarak Harput'ta misyoner faaliyetlerinin ve Ermeni isyanlarnn patlak vermesine sebep olmutu.' ^ yg benzer durumlardan tr, Harput Trk tresine, adet, gelenek ve inanlarna zarar verebilecek bu trykc faaliyetlere kar daima temkinli ve dikkatli olmu, kltr deimelerine ramen, kendi geleneklerini, greneklerini ve inanlarn gnmze kadarkorunutur.

Yrenin folklor sahasna inhisar eden malzemesi zerine dayanan kapsaml bir alma henz yaplmamtr. Mevcut almalar, daha ziyde muhtelif konularla ilgili aratrmalardr. Sz konusu olan bu aratrmalarda folkloru ilgilendiren bahislere dolayl olarak temas edilmitir. Yre ile ilgilialma konumuzu seerken, hem sz konusu folklor zenginliini ve hem dekonu ile ilgili almalarn snrlln gz nne aldk. Tez ynedcisi hocamn da tevikiyle, yrede yaayan inanlarn aratrmasn tez konusu se-dm .

74 O. K l , "XIX, Yzy lda Harput ' t a M isyo ner Faal iye t ler i " , Sosyal Bi l imler , Frat ni vers i tes i Dergis i , say I, ci l t 3 , Elaz 1989, s . 12 3 .

trel yapsna ait nemini de yidrmidr. Nitekim yukarda sz konusu edilenmektep, medrese, ktphane ve resm kurum ve kurululardan gnmzdegeriye kalan sadece bir okul, bir Kur'n Kursu binas ve bir de Harput Mze-si'dir. 7.7.1990 tarihinde okul idaresinden aldmz bilgilere gre, ilk ve ortaokul rencilerinin mterek olarak renim grd bu resm kuruluumuzda toplam 221 renci vardr. katl Kur'n kursu binasnda ise. MillEitim Bakanl'nn denetimine bal, toplam 20 renci renimini srdrmektedir.C . K O N U N U N S E M , A M A C I V E A R A T I R M A Y N T E M


23/249

2. Ama:Toplumu ve insan hayatn tarih boyunca etkileyen unsurlar arasndainanlar, nemli bir yer tutar. Trk hayatnda, kiinin karakterinin olumasnda olduu gibi, aile ve toplum yeleri ile olan ilikilerin dzenlenmesinde, gelimesinde ve yrtlmesinde de bu inanlarn mhin rol oynad grlr.Harput ve evresinde yaptmz almada, yre halknn hayatndainanlarn ayn zellikler iin srdn gzledik. Yredeki inanlar ve bunlara bal pratiklerin aratrlmas srasnda, bunlarn Orta Asya Trk inanlar ile paralellikler tadn tespit etdk. Sz konusu inanlar ile ilgili derlediimiz bilgileri snflamak ve ilgili her madde ile bal malzemeyideerlendirmek suredyle doru biimde tasvir etmeye altk.almann amac, eski Trk inanlar ile, yrede yaayan inanlar arasn

da bir benzerlik ve devamllk olup olmadn ortaya koymakt. almaygerekletirdiimizde elde ettiimiz sonucun, amacmz doralayacak seviyede neticelendiini grdk.3 . Aratrma Yntemi:Konunun seiminden sonra n almalara, inanlarla ilgili bilgimizi zenginletirecek kaynak eserlerin okunmas ile baladk. Bunu, alacamzyre hakknda daha nce yaynlanm almalarn bibliyografyasn hazrlamak ve bu almalar gzden geirmek izlemitir. Bu n almay yaptktan sonra konuya, kendimizi fikren hazr hale getirmeye ve eksiklerimizi gidermeye altk.Sahada malzemenin derlenmesinde, gzlem, mlakat ve katlm metodla-rn kullandk. Elde ettiimiz bilgileri not defterimize, bazen de teyp araclile kayda geirdik. Ayrca bu bilgilerin aklanmasnda yardmc olacakmeknlar fotoraflaryla tespit ettik.


24/249


25/249

I . BLMTENGR, YELER, KOLU,KAM


26/249

1 1 . Kafeso lu , T rk Mi l l Kl tr , l s tanb ul 1 988, . 29 .5 .2 Y. Kalafat , Dou Anadol u ' da E ski T rk nan l ar n n z l er i , Ankara 1990 , s . 20 .3 i. K af eso l u , a.g.e. , s . 295 .4 i. K af eso l u , a.g.e. , s . 29 5. , ,5 i. Kafesolu , a.g.e. , s . 295 .6 1. K af eso l u , a.g.e. , s . 2 9 5 .7 A . ay , T rk Mi l l Kl trnde Hayvan Mot i f l er i -1 , An kara 1 990 , s . 1 03 ; . Kafesolu , T r k B o z k r K l t r , Ankara 1987 , s . 90 .8 1. K af eso l u , a.g.e. , s . 90 . '

A. T ENGR /T RK T ENGRS /B R T ENGR /T ANRI :Trk inanlarna ait bilgilerin,eski in kaytlarndan, Gktrk bidele

rinden, Trk ve yabanclara ait baz belgelerden, bu inanlarla ilgili az okbilgi veren muhtelif yazl kaynaklar ' ile, Orta Asya ve Sibirya Trklerininyaadklar sahalarda, XIX. ve XX. asrlarda yaplan aratrmalarla elde edilen etnografik bilgi ve malzemelerden tespit edildiini gryoruz.^Sz konusu kaynaklarn, Trk sahasndan derlenen bilgi ve malzemelerin,tetkik ve deerlendirilmesini yapan ou aratrclar ve bilim adamlar, Trkinan sistemini oluturan, unsurlarn, Tengri'nin evresinde halkalandklar-n; Tengri'nin ise yaratan, yaatan ve ldren en yce bir varlk olarak, bu

inan sisteminin merkezini tekil ettii gtinde birlemilerdir.M.. 176'da Asya Hun Hakan Mo-tun'un, in mparatoruna hitaben yazd mektupta, kendisinin Tengri tarafndan tahta karldn, asker alandakazand zaferleri, "Gk-Tanr'nn inayetine" baladn gryoruz.^ M..I33'de inliler tarafndan dzenlenen tuzaktan kurtulan Hun Hakan Kn-in; "Tanr takdir buyurduu iin kendisini koruduunu" beyan eder. ^ Baka bir Trk hkmdar gsterdii baar neticesinde, kollarm havaya kaldrarak; "Ey Gk (Tanr), sana krler olsun" diyerek. Gk Tengri'ye duadabulunduunu anhyoraz.^ Avarlarla Bizansllar arasnda yaplan bir andla-mada, Avar Hakannn "Gk Tanr" adna yemin ettii tespit olunmutur.''Hun Trkleri sonbahar mevsiminde Gk Tengri'ye, atalar ruhu ile, iyi vekt karakterli ruhlara kurban keserlerdi.^ Gktrklerin byk kutsal trenleri vard ki, bu trenlerde Tengri'ye ve ata ruhlarna kurban sunduklarngtiyoruz.S Bozkr Trk topluluunun esasa mteallik olan dini, Gktrkdini idi ve bu dinde Tengri en yksek bir varlk olarak itikadn zn tekil

ediyordu. Keza, semav mahiyeti haiz ve tam iktidar sahibi olan bu Tengri,


27/249

9 1. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 295.10 Divan Lgat'it Trk, cilt II, s. 284.11 M. Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1973, s. 78 (Dou 10); H.N. Orkun, Eski Trk

Yaz t l ar , Ankara 1987, s. 34. (I.D.IO); H. Tanyu, slmlktan nce Trklerde TekTanr nanc , stanbul 1986, s. 29.12 Y. Kalafat, a.g.e., s. 18.13 M. Ergin, a.g.e., s. 21-35 .14 H. Namk Orkun, a.g.e., s. 5 0 - 5 2 ;15 M. Ergin, a.g.e., s. 52.16 E.Esin, "llteri Kaan", Erdem, say 4, cilt 2, Ocak 1986, s. 176; H.N. Orkun, a.g.e., s.35(1 D 12).17 O. Turan, Seluklular ve slmiyet, stanbul 1971, s. 21; H.N. Orkun, a.g.e., s. 43 (1 D29) .18 M. Ergin, a.g.e., s. 22 (15-16) ; O. Turan, a.g.e., . 3.19 1. Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1988, s. 295.20 H. Namk Orkun, a.g.e., s. 41 (I D 25).

ou zaman Gk Tengri ad ile anlyordu.^ Divan Lgat'it Trk'de "kk"muhtelif anlamlarda getii gibi, "asl" anlamna da geldiini gryoruz.'^Bunu "Kk Tengri" kavramndaki yerine k o y d u u m u z d a . Asl Tengri / EsasTengri / Hakiki Tengri gibi kavramlar b u l u y o i T i z ki, bu hususu zerinde dnmee deer sanyoruz. Zira semav dinler de dahil btn dinlerde, yabanc dinlerden karm bir takm hurafelerin bulunduu bilinmektedir. GkTanr dininde de bulunmas muhtemel olan bu tr yabanc inan unsurlarnakar esasn korunmas amacyla "Hakiki Tengri, Esas Tengri" anlamnda"Kk Tengri" kavramnn kullanlm olduu dnlebilir. Nitekim, BengTalar'da, Tengri'nin bir defa Trk sfat ile kullanld ve Trk Tengrisiekliyle getii tespit edilmitir.'^ Y. Kalafat, bunun dier milletlerin inand Tanr veya Tanrlardan farklln gstermek iin yapldn ifade eder.'2

Gktrk Kitabelerinde Tengri, mukaddes yeri, suyu tanzim eder.'3 Zaman takdir eden, lmn gereklemesini salayan O'dur.' Kaanlarn "hakanlk" kurmas Tengri'nin istei ile olmutur.Ordudaki askerlerin kurtgibi kuvvetli olmalar, O'nun verdii kuvvet sayesindedir.'6 Kaanlar, Tengri'nin verdii buyruk istikmetinde alar doyurmak, plaklar giydirmek, azmilleti ok etmek, lmek zere olan milleti diriltmek ve treyi koruyup gzetmek mecburiyetindedir.' Tengri'nin buymu ile drt bir tarafa ordularsevk edilir, il'li ilsizleir, kaanl millet kaanszlar, dman kendilerinetab klnr.'8 Bu kitabelere gre, "Tanr kainatn ilk sebebi, yani ilk yaratc-sdr."'9 Tengri, mkafadandrc ve balayc hususiyetlerinin yannda O,


28/249

cezalandrc vasfyla da kaanlar ve kiiolu zerindeki kudretini gsterir.^lGktrklerde ikinci bir Tanr kavramna rastlanmaz. 2 hususla ilgili olarak Kl Tigin Abidesi'nin kuzey cephesinde; "d Tengri yaar. Kii ol koplgeli tlimi" ifadesi gemektedir ki, M . Ergin bunu : "Zaman Tanr yaar.nsan olu hep lmek iin tremi" eklinde okumutur. 23 H.N . ORKUN,ise "Zaman Tanr takdir eder. Kii ol hep lmek iin tremi" ekliyle tercme etmitir.24 Divan Lgat'it Trk'de "d" muhtelif anlamlarnn yannda, "z" ve "kendi" anlamlarnda da geer.25 Dolaysyla "d Tengri / zTengri/Kendi Tengri" veya "Bizzat Tengri" haliyle, "Tanr bizzat yaar, yaniebeddir. Kiiolu (ise) lmek iin tremi" (tir), eklinde okunmas da muhtemeldir. Ancak, "d Tengri yaar" ifadesinde, fiil olan yaar'n; "yaar m"yoksa "yasar m" veya "aysar m" olduu hususunda farkl grler mevcuttun^^ Divan Lgat'it Trk'de"yas" fiili, "lm" anlamnn yannda, "zarar,ziyan" anlamlarna da gelir. ''' "d" kelimesi i.se "zaman" anlam ile kullanldnda, cmlenin anlam; "Zaman Tanr zp datr, kii olu heplml yaratlm" (tr), ekliyle ortaya kar ki, D . Y I L D I R I M ' a ait olan butahlile tamamen katlyoiTiz. '-' 11. T A N Y U , kitabelere dayanarak verdii malumatta; Tengri'nin ezeli ve ebed olduunu, yaratma, yaatma, ldrme, kadere hakim olma, kainat dzene sokma, bilgi verme, dualar kabul etme gibivasflarn sralyarak, O'nun irade ve kelam sahibi olduunu ve bu sfatlarile Tengri / Tanr'nn slm dininde bildirilen Allah'n sfatlar ile benzerliiiaret eder. O A . N A N bu kitabelerde dikkate deer hususun, Tengri'ninbaka tanrlarla kartrlmadan tek bana sylenmesi meselesidir diyor. '

21 H.Namk Orkun, a.g.e., s. 64, 66 35).2 2 Y. Kalafat, a.g.e., s, 18. 23 M. Ergin, a.g.e., s. 75. 30 (10).2 4 H.N. Orkun, a.g.e., .s. 5 0 ( I 10)25 Divan Lgat'it Trk, cilt I, s, 24; Divan Lgat'it Trk Dizini, Ankara 1972, s. 91.2 6 D. Yldrm, "Kk Trk anda Tanr m Tanrlar m Vard", IV. Uluslararas TrkF o l k l o r Kongresi Bildiri leri, Antalya 1991.27 Divan Lgat'it Trk, (11. 59; Divan Lgat'it Trk Dizini, s. 146.28 Divan Lgat'it Trk, I. 25; Divan Lgat'i t Trk Dizini, s. 91.2 9 D. Yldrm: "Kk Trklerde Kaanlk Sreci; Ya / Kaldrma, Ktrme ve Oturma",IX . Llu.slararas Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1991; Y. Kalafat, a.g.e., s.18 , 19.3 0 H. Tanyu, slmhktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, stanbul 1986, s. 33.31 A. nan, amanizm, Ankara 1986, s. 26; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, stanbul,1976 , s. 16.


29/249

32 . \V. Bang - R. Rahmeti Arat, Ouz Kaan Destan, stanbul 1936, s. 32, 33; H. Tanyu,a.g.e., sr3.5; N.S. Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, s, 18.

33 Ouz'un verdii bir lende, ocuklarna yle hitap ettii grlr;"Dmanlar-n lagurdum "Dmanlar alattmDostlarum-n men kltrdm Dost lann ben gldrdmKk Tcngri-gc men tedim Gk Tann'ya ben (borcumu) dedimSen-ler-ge bire men yurttum" Sizlere (de) yurdumu veriyorum"B k z . , W. Bang - R. R. Arat, Ouz Kaan Destan, stanbul 1936, s. 33; . Elin, HalkEdebiyatna Giri., Ankara 1981, s. 91; F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul1 9 8 1 ; s. 51; B. gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, cilt 1, s. 127; N.S. Banarl, a.g.e., s.2 0 - 2 1 .

34 A. Bican Ercilasun, "Ouz Kaan Destan zerinde Baz Dnceler", Trk Dili A r a trmalar Yll, Belleten 1986, Ankara 1988, s, 15.35 H. Tanyu, a.g.e., s. 35, 37, 38.36 bn Fazlan Seyahatnamesi (Haz; R. een) stanbul 1975, s. 31; A. nan, Tarihte veBugn amanizm, Ankara 1986, s. 27.37 B. gcl, Trk Mitolojisi, 1000 Temel E,ser, cilt 2, s. 117; H. Tanyu, a.g.e., s, 135.38 B. gel, a.g.e., cilt I, s. 437.

Eski Trklerin bir Tengri'ye inandklar hususunda, Ouz Kaan Destannda da nemli saylabilecek kaydar vardr. Nitekim, Xin. asrda UygurTrkesi'yle yazlm destanda, Ouz'un Tengri'ye yalvard grlr.32Keza, ayn destanda Tengri'nin Gk Tengri olarak getii tespit olunmu-tur .33 A. Bican ERCLASUN, Ouz'un ocuklarna verilen adlarn, inancadayal birer motif olduklarna iaret ederek, Kk, Ta, Tengiz, Kn, Ay,Yultuz gibi adlarn bu ocuklara bir tesadf olarak taklmadn, bunun kainatn yaradlna dair ilk Trk inanlarnn deiik bir biimde destana yansmas olduunu, dolaysyla iinde gne, ay ve yildzlann yer ald uzaynyaradlnda Gk Tengri'nin, yer yznn yaradlnda ise "yer-sular'n" rolnn bulunduunu beyan eder.34 Nitekim, bu adlar arasnda Gk'n diertabiat varlklar gibi ad olarak kullanlmas, ayrca, Ouz'un yznn gkrenginde yaratlmas, yahut, ktan'gk tyl, " gk yeleli bir erkek kurdunkmas" gibi inan motifleri Gk'n, Tengri'den tamamen ayr bir anlamageldiini gsterir.35 bn FAZLAN, X. asrda Ouzlarn, herhangi bir felaketkarsnda balarn semaya evirerek; "Bir Tanr" dediklerini ifade eder.36B.GEL, Altay amanizmi'nde gn katlarnn resmi izildii halde, Tengri'nin eklinin izilemedii hususunu ileri srerek, O'nu" mcerret ve ekilsizbir g" olarak nitelendirdiini gryoruz.

Altay efsanelerinde de Tengri birdir ve yaratcdr. Nitekim W. RAD-LOFF ta:aflndan tespit edilen Altay efsanesinde, "Tengere Kayra Kan" ile


30/249

3 9 W . Radloff, Si b i rya ' dan Semel er , (ev . A . Temir ) , s tanbul 1976, s . 215 ; A . nan, am a n i z m , s . 14 .40 A. nan, a m a n i z m , s . 19 .41 i . Kafesolu , T rk Mi l l Kl tr , s . 2 9 8 ; O . T ur an , Se l ukl u l ar ve s l mi ye t , s . 13 ,1 4.42 Y. Kalafat , a . g .e. , s . 19 .43 Y. Kalafa t, a . g .e. , s . 20 . ' .

onun yaratt "Kiji/Kii" vard. Tengri, kiinin aracl ile yer'i V e bununzerinde irili ufakl tepeleri yaratt. Kiiye bu bilgileri veren "TanrKuday'dr".39 XIX. asrn ortalarnda VERBITSK tarafndan tespit edilenAltay Trklerinin yaratl efsanesinde ise lgen : "Yer yaratlsn!" dedi, yeryaratld, "Gkler yaratlsn!" dedi, "Gkler yaratld. Bylece btn dnyayyaratt",40 ifadelerine rastlanlmtr.

Semav dinlerde, Tanr'nm evresinde onun emirlerini yerine getiren meleklere, resullere, kitaplara ve azizlere de kutsal bir gzle bakldn gryoruz. Bu inan benzer ekliyle Trk inan sisteminde de mevcuttu."^' Nitekim,Trk Tengri'sinin etrafnda Tengri tarafndan yaratlan ve onun emriyle hareket eden "iye/ige/s/ts" gibi muhtelif varlklarn, ayrca ad geen sistemiinde mtaala edilen gne, ay ve yldzlar gibi gk cisimleri ile beraberyer, yer-su ve Umay gibi glerin kutsal olarak addedildikleri tespit edilmi-tir.42 Bahsolunan bu "koruyucu ve kurtarc" fonksiyonlara sahip varlklarlailgili inanlarn izlerine, yrede hayatn hemen her safhasndaki pratikleriinde de rastlanlmtr.Trk inanlarnda Tanr, balangtan beri hep gkyznde tasavvur edilmi ve bu ekilde inanlmtr.' ^ jnan gnmzde yrede de tespit edildii gibi. Trkiye Trklerinin halk inanlarnda da hl yaamaktadr. Nite

kim yrede rahmetin de, belnn da gklerden geldii ifade edilir. Tanr'yayaplan duada ellerin havaya kaldrlmas, avularla beraber yzn havayaevrilmesi gibi pratikler, Tanr'nn gkte bulunduuna ait inanlarn bir devam niteliindedir.B. YELER

a. Koruyucu ve Yardmc yeler:1. Umay : Eski Trk hayatnda, doum srasnda olduu gibi, doumdansonra da ocuun byyp er adn almasna kadar geen sre iinde ona


31/249

4 4 Y. Kalafat, a.g.e. , s, 21 .45 A. nan, M aka le ler ve nc elem eler , Ankara 1987, s . 397, 398; A. nan, a m an izm , s .3 6 , 3 7 .46 A. nan, a m an izm , s . 37 .4 7 N . E r d e n t u , H a I K y ' n n E t n o l o j i k T e d k i k i , A n k a r a l 9 8 3 , s. 8 8,48 Div an L gat ' i t T rk, (1 ,111); Div an Lg at ' i t T rk Diz in i , s . 134.49 A. nan, a m an izm , s . 34 , 35; M ak ale le r ve nc elem eler , s . 398; Esk i T rk Din i Tar i hi, stanbul 1976, s. 26.

yardmc olan ve onu kara iyelerin her tri ktlklerinden koruyup gzetd-ine inanlan himayeci ruhlar vard.^^ Orta Asya ve Sibirya Trk kavimleriarasnda Umay , Yakut Trklerinde ise Ay st ad verilen bu kom yucu veyardmc iyelere ' ^ ait inanlar, yrede "e" veya "son" ad verilen varlabal pratiklerle izlerini srdrmektedir.Yrede doumu mteakip alnan ve "ocuun ei" veya "ocuun sonu"ad verilen nesne, ykanp beze sarldktan sonra darda uygun grlen biryere ukur almak suredyle gmlr. Ayrca Harput'a yaklak 40 km. mesafede bulunan Hal Kynde N. ERDENTUG tarafndan tespit olunan birpratikte "son"un ykanp tuzlanmasna mteakip bir beze sarlarak ahrntavan aralna yerletirildiini de gryoruz."*^ Yrede, topraa gmlensonun iyice kapatdmasna zellikle dikkat gsterdir. Zira bu nesneye pveya dikenin batmas, yahut kedi veya kpein paralayp yemesi ile ocuun gzlerinin kr olacana ya da deiik gz hastalklarna yakalanacanadair inanlar mevcuttur. Ayrca doum yapt halde, ocuklar yaamayankadnn doum srasndaki ei, doumun yapld yere bir ukur kazdmaksuretiyle gmlr. Bununla doan ocuun yaayacana inanlr.

Yrede sonla ilgili ve son derece nem arzeden bir dier pratik de,doum yapm inein einin alnarak, tabi hali ile evredeki herhangi biraacn dalna almasdr. Bu pratikle, hayvann bir sonraki doumunda yavrusunun dii, stnn bereketli ve damarnn ise kuvvetli olacana inanlr.ocuun veya hayvann ei ile ilgili yreye ait bu inan ve pratiklerde,son'un yapsnda, "oalma ve bereket" unsuriarnn bulunduunu, ayrcason'un "himaye etme ve kurtarma" fonksiyonlarna da sahip olduunu tespitediyoruz. Umay ve aysdarla ilikili olduu grlen bu pratikler, ayn veyabenzer ekilleri ile eski Trk inanlarnda da mevcuttu. Divan Lgat'itTrk'de, "Umay; son, kadn doduktan sonra kamndan kan sonu" olarakgeer. "Kadnlar Umay ile tefel ederler. Umayka tapnsa oul bolur"48 eklinde atalar sz mevcuttur. Altayl Trk boylarnda "Umay iyesi" veya"Umay" ad ile adlandrlan bu varlk, yrede olduu gibi ocuklarla beraberhayvan yavmlarlnn da hamisi saylan koruyucu bir ruhdu.^^ Kalarn ate


32/249

t i

t r . 57 Umay'n ku eklinde tasavvur edilii ile ilgili benzer inanlara YakutTrklerinde de rastlanlmtr. Dolaysyla kaynan balangtaki Trkinanlarndan alarak yrede hayat bulan bu inan kalntlar. Dou Anadolu'nun hemen her yerleim biriminde grlmektedir.5950 A. nan, amanizm, s. 35.5 I A. nan, Maka le le r ve nceleme ler, s. 399: a mani zm , s. 35.52 Z. Gkalp, Trk Me den iye ti Tar ih i, stanbul 1976, s. 323, 324.53 Z. Gkalp, a.g.e., s. 325.54 S. Bulu, "aman", s lm Ansik lopedi si, cilt XI, s. 330.55 A. nan. amanizm, s. 36, 173.56 M. Elgin, Orhun Abideleri, s. 25, 26, 72; H.N: Orkun, a.g.e., s. 44; A. nan, Eski TrkDin Tarihi, s. 24: W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Ankara1 9 7 5 , s. 18; A. Rza nder, "Yamur Duasndan Ana Tanna'ya", Trk Folkloru A r a t r m a l a r , 1 9 8 1 / 2 , Ankara 1982, s. 60.57 Y. Kalafat, a.g.e., s. 22.58 A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 26; amanizm, s. 37.59 Y.Kalafat, a.g.e., s. 2 1 , 2 2 .

dualarnda Umay, "Imay ana" ad ile anlmakta ve ate rahu olarak gemek-tedir.50 Yakut Trklerinde bu ruha "Ogu mta" (ocuk ms) ad verilmiti.-''' Yakutlarn ayrca "Ayzt" adn verdikleri "oalma ve bereket" unsurlarna sahip koruyucu ruhlar vard. Bunlar ayn zamanda kadnn namus veismetinin de sahibi idi.52 Yrede tespit edilen hayvan einin aa dalma aslmas ile ilgili inan, Yakudarda da tespit edilmitir. Nitekim Yakut Trkleri,doum esnasndaki nesneleri ormana gtrerek bir aacn dalna asarlard.53Teletlerde, ata ruhlarndan olup "egemender" veya "enekeler" ad ile adlandrlan koruyucu ruhlarn, Umay'm grev ve sorumluluunu stlendiini gryoruz.54 Krgzlar ile Kazak-Krgzlar da ocuun sonu yrede tespit ettiimiz ekilde ukur alarak topraa gmlrd.^5 Umay'la ilgili inanlara,Gktrklerde de rastlanlmtr.56Yrede baa kuun konmas veya kiinin bana kuun pislemesi- gibi eldeolmadan ortaya kan haller uurlu saylr. Bu gibi durumlarda "Bana devlet kuu kondu" anlamnda "Basan dvlet guu gondu?" temennisiyle ilgilikiiler szle de olsa vlerek yceltilir. Zira bu kiilerin yakn bir tarihtemal, mlk ve makam sahibi olacaklarna inanlr. Bu inan Umay iyesi ileilikilidir. Nitekim VII. asrda Avrupa'ya geerek bu yerleri vatan tutup yerleen Avar Trkleri'nde Umay'n ku eklinde tasavvur edildii, bu kuunglgesi kimin bana derse o kiinin kaan olaca inanc tespit edilmi


33/249

6 0 D. Yldrm. "Corafya'dan Vata'a Gei ve Vatan le G Edi Problemi", Trk YerA d l a n Sempozyumu Sildirileri, Ankara 1984, s. 159.61 Y. Kaial'al, a.s.e.. s. 22,2.3; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, .s. 6.62 Y. Kalafal. a.g.e., .s. 23.

63 A. nan. amanizm, s. 169.6 4 A. nan. Makaleler ve ncelemeler, s. 261, 262.E. Ahndov, Azerbaycan Halk Yazm rnekleri, (Dzenlevc. S. Te/.can). Ankara.1 9 7 8 , s . 446, 447.E. Saraolu, "Kbrs'ta Doumla lgili Gelenek ve Grenek ve nanmalar". 111. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1987, cilt IV. s. 335.

67 M. Cihat znder, "Trkiye'deki Kazak Gmenlerinin Din Yaplar vc Samanlk Baki-veieri" , H. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 9 8 2 , cill IV. s,4 2 5 . .68 Y. Kalafal, a.g.e.. s. 25.

6566

2. Ana Maygl :Gnmzde Anadolu'nun her yresinde yaayan "anayurt, ana vatan"

kavra iT i lar ^" yrede de ayn ekHyle yaamaktadr. Ayrca evlenerek "babaocandan" ayrlan oul ve kz ocuklar iin; "ata ocamdan aynld" vcy;"ata yurdundan ayrdd", "ana yurdundan ayrld" gibi ifadelere rastlanlmtr. Bu ifadelerde "ana yurt" kavramnn, eski Trk inanlarnda, btnyurdu ve halk korumakla grevli olan "Bodun inli" veya "Ana maygl" iyesiile ilikili olduu hususunda grler nievcuttur.t htiyatla da olsa ileri srlen bu grlere biz de katlyoruz. Zira anayurt kavramna bal olarak teekkl eden deerler, "Bodun inli" veya "Ana maygT'n yap ve fonksiyonlarna bal olarak ortaya kan kutsal deerlerle, ksmen de olsa benzeipbtnlemektedir.62b. Kara yeler :1. Aikars : Trk zmrelerinde Alkans, Albast, Albis, Albs, Alnis^J,Abas, Al64, HaK'-'' Alperisi, Alanas , Ajruh 67 ve Alm68 gibi muhtelif adlarla bilinen bu erir ruhun, genellikle lohusa kadnlara ve yeni domu o-,cuklara musallat olduuna inanlr. Tad yap ve fonksiyonlar ile karaiyeler zmresinden olan bu varln kiilii gibi, fizik grnm de sreklideikenlik gsterir. Eski Trk inanlannda, bu kudretli varln ortaya koy

duu hastalk ve lm gibi ktlklerden ancak, kamlarn aracl ile kurtulmak mmknd. Alkans hakknda balangtan beri devam edip gelen buinanlar, yrede hayatn douma bal nemli bir saflasmda olduu gibi,gnlk hayatta grlen bir takm olaylarda da yaamaktadr.


34/249

69 A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 261; a m a n i z m , s. 171, 172.70 A. nan, a m a n i z m , s. 169.71 A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 259; a m a n i z m , s. 169, 170.72 A. nan, a m a n i z m , s. 170.73 A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 259; a m a n i z m , .s. 169.

Yrede doumun kolay olmas ve ocukla birlikte lohusann Alkarsndankorunmas amacyla birtakm tedbirlere bavurulur. Bunun iin doum esnasnda yere serilmi olan yatan etraf, kara bir rken (kei klndan imaledilmi urgan) le sarlmak suretiyle evrilip snrlanr. Yatan bana ekmekpiirmede kullanlan ve ei ad verilen demir bir iin ucuna, zerine uvaldz sa j Da nm bir adet soan geirilerek braklr. Yatan kenarna uvaldzkonularak, lohusann zerine bir ine taklr. Ayrca ocuun da yastnnaltna bir ekmek paras ile ine braklr. Bununla Alkans'nn, lohusa ve, ocua bir zarar veremeyeceine inanlr. Ancak alnan btn bu tedbirlere ramen, lohusa ile birlikte ocuun en az krk gn sre ile yalnz braklmama-sna zellikle dikkat edilir. Zira bunlarn yalnz kaldklarn her halkrdabilerek, eve gelen Alkans'ndan ancak akll ve dirayetli kadnlar, yanlarndabulunan uvaldz onun bana, srtna veya gsne saplamak suretiyle kurtulabilirler. Aksi taktirde lohusa ile birlikte ocuun da cierlerinin sklerek gtrleceine dair inanlar mevcuttur.

Kaynan Trk inan sisteminden ald anlalan bu ve benzeri pratikler, kltr ve medeniyetin tekml seyrine ramen, sadece krsal kesimlerdeveya kapal cemiyet iinde yayan halkn deil, okumu aydn topluluunmaeri vicdannda, duyu, dn ve inanlarnda da yaama imknn bulmutur. Fergana zbekleri "albast" adn verdikleri bu ruhtan, yrede olduu gibi lohusa ve ocuu yalnz brakmamak suretiyle koruyabiliyorlard. ''Krgzlar ve Altayl Trk boylar, adrn orta yerine dikilen diree, bir ucuduvara balanm ve hamile kadnn koltuklarnn arasndan geecek ekildedzenlenmi kaln bir urgan balayarak lohusay, Alkans'ndan korumayaalrlard.Bu pratiin kk bir farkllkla yrede, yatan urganla snrlandrlmas inanc ile btnletiini gyoruz. Krgz-Kazak Trklerinininanlarnda, "kara albast" ve "san albast" ad verilen bu erir ruhtan, lohusa kadnlarn ancak, bakslann afsunlar sayesinde kurtulabildikleri tespitedilmi.tir. ' Benzer inanlar Bakurtlarda da grlr.^2

Trk zmrelerinde albastnn tfek sesinden, demirci ve ocakllardankorktuu anlalmaktadr. 3 Gnmzde bu inancn deiik bir ekli olarak,uvaldz, ine, ei gibi demirden imal edilmi aletlerin Alkans'ndan korun-


35/249

74 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 4, s. 46; Elaz Ansiklopedisi, s. 2561, 2 5 6 2 ; F.G. Ksaparmak, Dil Folkloru Asndan Harput A z , stanbul 1982, s. 50.75 B. Seyidolu, "Gezgin Efsaneler zerine Bir Aratrma - Norve ve Trkiye (Erzurum)Efsaneleri", HI. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildiri leri, Ankara 1986, cilt II,s. 359.

mak amac ile kuUaralmas, bu eski inancn fonksiyon deiimine urambir biimi olarak yaamaktadr.Yrede Alkans ile ilgili yaplan konuma ve sohbetlerde bu ruhun, fizik

yaps, kiilii, yaants, olaanst g ve kudred, yakalanmas ve ar ilerde altrlmas, ocuklar ve sllesi hakknda dikkat ekici olaylar anlatlr. Bu olaylar korku ve heyecan iinde dinlenir. Bu anlatlarda Alkans,olduka esmer, iriyar, gr ve dank kzl salar, ince uzun demirden teekkl etmi elleri, lohusann cierlerini skmeye yarayan ince uzun ve engellidemir parmaklan ile korkun bir grnm arzeder. ri ve dolgun olan gslerini omuzlarndan geriye doru atarak dolaan bu dii iye, nerede, hangievde ve ne zaman doum olaynn olduunu veya olacan bilir. Olaanstzellikleri sayesinde bu varln eve giri ve kn herkesin grmesiimknszdr. Ancak tavandaki ayak seslerini, duvarlarn sarsntsn, kaplarn hzla alp kapanlarn ve bir anda oluan sessizlikteki mrltlar oradabulunan herkes grr, duyar, hisseder. Buna ramen lohusa ve ocuk yalnzolduklar zaman bunlarn karsnda btn heybedyle grnen bu kara iyeden artk kurtulu midi yoktur. Yrede temas kurduumuz kaynak kiilerden bazlar, kendi akraba ve komu evresinden tanyp bildikleri hanmlarn, Alkans tarafndan cierlerinin sklmesi suretiyle ldrldn beyanetmilerdir. Hatt lohusann aznn kanlar iinde kaldn, sklp gtrlen ciere ait kan damlalarnn, cmle kapsna kadar devam ettiini bizzatgrenler mevcuttur. Bu hususla ilgili olayn getii yer, zaman ve kii adile, lohusay bu hali ile gren dier kiilerin adlar tereddt edilmeden bildirilmektedir. Alkars'na ait bu inan ve tasavvurlar, Harput'un evresini saranba ve bahe evlerinde olduu gibi, evre kylerde de btn canll ile yaamaktadr. Alkars'nm fizik yaps ve fonksiyonlar ile ilgili bu inan ve telakkilerden bir ksm, yreye ait baz matbu eserlerde de mevcuttur. 4

Yrede fizik yapsnda bir deiiklik gstermeyen Alkans'nn, Anadolu'nun baz yerleim birimlerinde, olaanst yetenei sayesinde, deiik ekillere de girdii tespit edilmitir. Nitekim. Erzurum efsanelerinde su halinednerek emeden akp giden bu erir ruhun^S , Kars yresinde kl ekline


36/249

dnp, lohusaya yedirilen yemein ierisinde kadmm midesine inerek,onun cierlerini skp gtrd inancm gryoruzJ^Alkans'nm fizik yapsna ait bu ve benzer inanlar, eski Trklerde detespit edilmitir. Fergana zbeklerinde, dank sal ve kocakar suretindegrnen bu ruh^^, ayn ekliyle Takent ve evresindeki Trklerde de yaamaktadr.^^ Kazak-Krgzlarda kei suretinde grnen, Urenha Trklerindekei sesi ile baran bu kara iye, yrede de olduu gibi Anadolu'nun hemenyer yerleim biriminde mnltl sesler karp, fena sesle barmaktadr.'^^Ayrca Krgz-Kazak Trklerinin ilhilerinde, Albast'ya geni yer verildiini, htt bu ilhilerde lohusann sklp gtrlen cierlerinin geriye iadesine ait inanlar da gryoruz.^*^ Yredeki pratiklerle son derece benzerliklergsteren bu inan, sadece cierin geriye iadesi ile yredeki inanlardan ayrlmaktadr. Benzer inanlar Yakut Trklerinde de tespit edilmitir.^'Yrede ssz ve harabelik yerlerde, su kenarlarnda, derin gllerin tabannda yaad ifade edilen Alkans'nm, ocuklannn, yuvasnn ve kendisineait bir kabilesinin bulunduuna dair inanlar da vardr. Ayrca bu kara iyeninyakalanarak altrldna da inanlr. Nitekim, Harput'a yaklak 9-10 km.mesafede bulunan Gneyayr Ky'nde, gnmzde 60-65 yl nce yaayan ve ok sayda hayvan, tarlas, ba ve bahesi olan varlkl bir ailenin,uvaldzla Alkans'n yakalayp uzun yllar en ar ilerde altrd, kyhalk tarafndan anlatlmaktadr. Hatt yakalanan bu varln, bir gn ev sahibinin hanmna alayarak, uzun sre yalvarmas ve yedi gbek boyunca kendilerine hi bir zarannm dokunmayacan bildirmesi zerine, insafa gelenkadnn, bu varln bandaki uvaldz ekerek onu azat ettii, kurtulan Alkans'nm, kadna ve uzun yllar altrld eve dnerek:"Mal mlk elden getmiyeEvin zibili de bitmeye"diye dua ile kark bir kargta bulunduu ifade edilmitir. Htt kurtulanAlkans'nn giderek derin bir gle atlad, ancak dier alkanlan tarafndan7 6 . Elin, Ha lk Edeb iya t Ara tr m ala r , Ankara 1988, ci l t II, s . 42 5; "Albast", T rkAnsiklopedisi , ci l t II , s . 12, 13.77 A. nan, M ak ale le r ve nc elem eler , s. 26 1; B . Seyido lu, "Gezgin Efsaneler zerineBir Aratrma - Norve ve Trkiye (Erzurum) Efsaneleri , "III. Mil let leraras TrkFo lklo r K on gre s i Bi ldir i ler i , Ankara 1986, c il t II, s . 360.78 A. nan, M ak ale le r ve nc elem eler , s . 261 .79 A. nan, a m an izm , s . 172.80 A. nan, a m an izm , s . 169.81 A. nan, a m an izm , s . 171.


37/249

82 E. Ahundov, a.g.e., s, 502.83 A. nan , amani zm, s. 170; Makaleler ve ncelemeler, s. 261.84 A. nan, am ani zm , s. 172; Makaleler ve ncelemeler, s. 261, 262.85 A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 260.86 A. nan. a.g.e., s. 260.87 A. nan, a.g.e., s. 262.88 E. Saraolu, "Kbrs'ta Doumla lgili Gelenek - Grenek ve nanmalar", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt 4, s. 335.89 A. inan. Makaleler ve ncelemeler, s. 263, 264; Y. Kalafat, a.g.e., s. 27.

kabul edilmeyerek boulduu ve suyun zerinin kan haline dnt, yrehalkmm ifade ve inanlar arasndadr.Yrede Alkans doumun olmad zamanlarda da kiioluna zarar ver

mek Ahrlara besmelesiz olarak balanan veya, yemi, suyu besmelesiz olarak verilen atlara ve ineklere de musallat olur. Adann yelesini ve kuynunurdkten sonra zerine binip, akamdan sabaha kadar drtnala koturarakonlar kan ter iinde brakr. Yre halk atn terli ve yorgun, yelesi ile kuyruunun rlm olmasndan, veya inein terli ve bitkin grnmnden trbu hayvanlarn Alkans tarafndan binildiine hkmeder.Yreye ait btn bu inan ve pratiklerde Alkans'nn; doumu zorlatran,ailenin gelime ve oalmasn engelleyen, baz hayvanlara eziyet ederek on

larn kuvvet ve bereketlerini azaltan, efsanev grnm ile konuan, duyan,hisseden, ailesi, yuvas, kabilesi bulunan, yakalanp gcnden istifade edilen, demir ve buna ait alederden korkan, yapsnda kiiolu iin hastalk,korku ve lm gibi ac ve zdrap unsurlarn tayan erir bir ruh olduunutespit ediyoruz. Bu inanlar, yukarda ayn veya benzer rneklerini verdiimiz gibi eski Trklerde de tespit olunmutur. Ayrca Azerbaycan Trklerinde "Hal" ad verilen bu kara iyenin, yrede tespit ettiimiz ekliyle lohusala-ra zarar verdiini, ahrlara girerek atlarn yelesini rdkten sonra bunlarabinip dolatm gryoruz. 2 Altayl Trk boylarnda bu ruhun, Erlik'in maiyetinden birisi olduuna inanlr.^3 Tuba (Urenha) Trklerinde bu varlnkayalklarda ve kumsal yerlerde yaad bilinmektedir. Ayn inanlarKazan Trklerinde de tespit edilmidr. Alkars'na ait inanlar, Bakurtlar-da^6 ve Kara Krgzlarda da mevcuttur. Kbrs Trklerinde "alanas" veya"alperisi" ad ile bilinen bu ruhun cad surednde tavsif edildiini gryoruz.Tarihten nceki dnemlerde Alkans, yapsnda koruyuculuk ve kurta-ncdk unsurlarn tayan ve ate/od iyeleri ile ilikili grlen hami ruhlardanbirisi olduu, zaman ve mekn iinde kstrlen bu ruhun, kara iyeler zmresine katld hususunda grler mevcuttur. ^


38/249

90 A. inan, amanizm, s. 39.91 Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1976, s. 84, 85.

Gnmzde Alkans'na ait yaamakta olan inan ve pratikler, Trk inansisteminde varl tespit olunan kara iyelere ait inanlarn birer devam niteliindedir. 2. Kamos:Yrede tespit edilen hususiyetleri ile kara iyeler zmresine dahil ^ebile-ceimiz bir dier varlk da "Kamos" ad ile bilinen erir bir ruhdur. Bu ruh,evde, tarlada, ba ve bahede, tek bana kalarak uyumak zere olan kiilerinzerine arl ile ker. Bu yolla kiinin korkup, arplmasna dayal birtakm hastalklar verdiine, veya kiiyi bomak suretiyle ldreceine inanlr. Kamos zellikle geceyi ve onun karanlk lemini sever. Bu ruhun fizikyaps hakknda birbirini tutmayan tasvirler ve buna bal inan ve tasavvur-*1ar da mevcuttur. Kamos'un, bazen banda prk (brk)' olan iri-yan birinsan eklinde grnd, bazen kara bir kediyi andrd, baz hallerde ise,yine banda prk olduu halde, iki kar boyundaki insan suretine girerekgeldiine inanlr. Kiiye zarar vermek iin gelen bu mehul varln, kard ayak seslerini, kedi sesini andran mrltlarn henz uyku haline gememi olan kii, duyup, hissettii halde hi bir davranta bulunamaz. Bylehalkrde kiinin, kannn ekildii, damarlarnn kuruduu ifade edilir. Yrede ayrca bu kara iyenin brkn almay baaran kiinin elinde bu baln,arlnca altn olacana dair inanlar da vardr.Bu inan ve tasavvurlarda kamosun, deiiklik gsteren fizik yapsnnyannda, onun gerek kiiliini ortaya koyan, ahsna ait yap ve fonksiyonlarn da tespit ediyoruz. Nitekim baz hallerde olduka ufak-tefek olduumahade edilen madd yapsna ramen, sahip olduu kuvvet ve kudret unsurlar ile kiiolunun zerinde brakt "manev arln" tesiri, gnlerce,aylarca srer. Dolaysyla kiinin salna zarar vererek, onun ar hastalklara yakalanmasna, hatt lmesine sebep olur. Kamos bu kiilii ile bizeeski Trk inanlarnda tespit edilen Krms' hatrlatmaktadr. Nitekim,

Erlik'in maiyetinden olup, kt ruhlar zmresinden saylan krmsler de,yine kiioluna muhtelif hastalklar vermek, onlann ruhlarn alarak yeraltdnyasnn karanlk lemine gtrmekle grevliydi.^O Keza, gecenin karanlk lemini seven Kamos, bu zellii ile, yeraltnn karanlk dnyasn mesken edinmi "tkerler", "yaman zltler" ve "aynalar" ile mterek yaayankrmslerle ' benzeip btnlemektedir. Ayrca "Kamos", kavram olarakgetirdii ses ve tad gnlam itibariyle de "Krms" kavram ile bir benzerlik arzeder. Tespit edilen bu zelliklerinden tr Kamos'un, Krms'le ili-


39/249

92 Kal ')is ( : Uykuda basan a r l k , karabasan . Bkz . , F . Devel l iolu , O s m a n l c aT rke Ans i k l opedi k L gat , A nkar a 19 7 0 , s . 5 7 3 .93 A. inan . Makal e l er ve nce l emel er , s . 429 .94 A. inan . Fski Trk Dini Tarihi , s . 105 .95 Felek ( l i iJ- ) : Gk yz, sem . Bkz . , F . Devel l iolu , a.g.e. , s. 305; GenL bilgi iinbkz . , T rk Ans i k l opedi s i , "Felek", ci l t XVI, s . 202, 203,96 "Gn e dd m gn e d, tmG l geden gne ddmFelek gzn kr o l sunD edi i n gne ddm

Drt lkteki "gzn" ve "dediin" kavramlar , fe lein canl b i r var l k o larak ahs landnl -dgm gs termektedi r , Bkz, , F . Memiolu , H a r p u t A h e n g i , stanbul 1966, s . 20; S . Saa t i , "Harput i l e Kerkk Yres i Halk Edebiyat rnler i Aras ndaki Benzer l ik ler" , F r a tH a v z a s F o lk l o r ve E t n o g r a f ya S e m p o z y u m u , Elaz 1985 , s . 322 .97 "K ahb e felek girm ez ele

Komaz derdim eks i leO ca mda a t e yana rAte tu tmaz kz olur !B kz . , F . Memi o l u , H a r p u t A h e n g i , s . 1 15 .

i


40/249

98 "Dalar tama felekDner bama felekAkbet ku kondururMezar tama felek"Bkz. , F. Memiolu, a.g.e., s . 66; F.G. Ksaparmak, Di l Folkloru As ndan HarputAz, stanbul 1982, s. 32.9 9 "Felek bana ne hal ettin

Yaktn beni kl ettinGittin kadir kymet bilmezBir namerde kul ettin!Bkz. , F. Mem iolu, a.g.e., s. 115.

ve kudretli bir varlktr. Bu varlk, kiiolunu grd, duyduu, onun muradn bildii ve doumundan lmne kadar hayatnn her merhalesinde onuyaknen takip ettii halde, kendisi hi bir zaman ona grnmez. Yrede "Ahfelek ah" diyerek ac ve zdraplann ortaya koyan kii, iine dt hertrl kaza ve belnn, hastaln, yoksulluun, felaketin, lmn^^, kar kiiye verilen huzurun, refahn, maln, mlkn, servetin, nihayet "aslan kediye boduranm"^^ msebbibi olarak grd felein yapt, bunca ktlkler karsnda acizdir, aresizdir. Bu kudretli varln zulmne kar direnmegcn kendinde bulamayan kii, ona "zalim" ve "kahbe" sfatlarn yklemekle ayrca, "Felek evin yklsn", "Felek gzn kr olsun", "Felek ocan snsn" gibi karg (beddua)lar yapmakla yetinmektedir.

Bu inanlarn dnda yrede, gkle ve onun ortaya koyduu fonksiyonlarla ilikili birtakm pratikler daha vardr. Mesela, baharn gelmesiyle gkteki ilk grleme sesini duyan yre halk, ellerini vcutlarnn kol, bacak, gsve srt blgelerinde svazlayp, dolatrrlar. Bununla o yl vcutta hi bir arnn, ac, sz ve hastaln olmayacana, vcudun din, kiinin salkl biryl geireceine inanrlar. Ayrca, bu ilk grleme sesinin duyulmas ile kiiolu kble ynnde srtn bir duvara dayayarak, "Belim demr, bamda" szn syleyip, bann zerine doru kaldrd bir ta parasn geriye doru frlatr. Bununla, uurlu, salkl ve bereketli bir yln tamamlanacana inanlr.Harput'ta nisan yamurlar, bolluk ve bereketin sembol olarak deerlendirilir. Tabiata bereket ve canllk veren ot ve dier bitki tohumlarnn, nisanyamurlar ile birlikte gkten yeryzne doru savrulup dkldne inananyre halk, kendisi iin mehul gibi grnen gk', bu inanlarla farknda olmadan ululatrmaktadr.

Yrede konu ile ilgili bir dier pratik de, afat olarak nitelendirilen ve tarlaya, baa, baheye zarar verip, hayvanlarn telef olmasna sebep olan dolu-


41/249

10 0 H. Tanyu, slamiyetten nce Trklerde Tek Tanr nanc, s. 134; Y. Kalafat, a.g.e.,s. 27, 28.101 B. gel , Trk Mitolojisi (lOOOTemel Eser), ciltli, s. 131.10 2 Felek hakknda geni bilgi iin bkz., H. pekten, Fuzul (Hayat, Edeb Kiilii Eserleri ve Baz rlerinin Aklamalar ), Ankara 1973, s. 159, 160; H. Tolasa, Ahmet

Paa'nn iir Dnyas, Ankara 1973, s. 424 - 426.103 Divan Lg at'it Trk, ciltl , s. 41.10 4 T.-Tekin, "Karahanl Dnemi Trk iiri", Trk Dili, say 409/Ocak 1986, s. 105. Farkl bir aklama iin bkz., A. Caferolu, Trk Dili Tarihi , stanbul 1974, s. 44.

nun, yamaya balamas ile birlikte, nne bir demir paras atlr. Bununlayaan dolunun dindirilip, durdurulacana inanlr. Bu pratikte gkten gelenfelketin, yapsnda koruyuculuk ve kurtarclk unsurlarn bulunduran"demir"in, kudredyle kaldrld inancn gryoruz.Gnmzde yrede olduu gibi, Anadolu'nun hemen her yerleim biriminde nazardan korunmak iin alnan bir tedbir olarak kullanlan nazar boncuklarnn, mavilii ynyle, gkle ilikili olduu, gk'n renginin ise eskiTrklerce kutsal sayld bilinmektedir.'00Tesbit edilen bu pradklerde "felek", her ne kadar "gk" anlamna geliyorve bu ekilde tasavvur ediliyorsa da, temas kurduumuz kiilerin bu konudamuhtelif inan ve telakkilerinin olduunu grdk. Dolaysyla felee, "koru

yucu ve kurtarc" olmaktan ok, "Kiinin muradn gznde koyan","onu ac ve zdraplar iinde dertten derde dren" canl, kudretli fakatzalim bir iye olarak inanldn tespit ediyoruz. Eski bir Trk iirinden alnan u drtlkte:"Tengri ajun trtti "Tanr Acun yaratt.Yulduzlar erkeib Yldzlar sralanrrt edh tezginr Felek uurlu dnerTn kn ze yrgenr" Gece gndz rter"'O'

Felek'02 jn dnnn uurlu olarak nitelendirildiini gryoruz. Bunaramen, efsanev bir Trk hakan olarak kabul edilen Alp Er Tonga'nn, lmne ait sagudan alnan u drtlkte ise:"Alp Er Tonga ldi m "Alp Er Tonga ld m?siz ajun kald mu Kt dnya kald m?dlek in ald mu Felek cn ald m?Emdi yrek yrtlur"' 0 3 imdi yrekler paralanyor. ' 0 4

Felein, c alan korkutucu bir iye olduu inanc tespit edilmektedir.Demek oluyor ki felek, "zalim" ve "kahbe" olmasna ramen yapsnda


42/249

105 B . g e l , T r k M i t o l o j i s i , c i l t l i , s. 131.106 A. inan. M a k a l e l e r ve n c e l e m e l e r , s. 414.107 H. Tanyu, a.g.e., s. 131.108 H . T a n y u , a.g.e., s. 134.109 B. gel , Trk Mitoloj is i , c i l t II, s. 140; A. Dilaar, Kutadgu B i l ig nce lemes i , Ankara 1972,5.76, 118, 119, 120, 126. 127, 130; H. Tanyu, a.g.e., s, 134.110 1. Kateso luTrk M i l l K l t r , s. 289.m A. nan, Eski Trk Din i Ta rih i , s. 78.112 A. nan, M a k a l e l e r ve n c e l e m e l e r , s. 52.

"uur" unsurunu da tamaktadr. Bugn yrede, kiinin ans, talihi dndanlamnda: "felek yzne gld" ifadesine rastlyoruz ki, Trk inan sisteminde de "gk rann dn, kiioluna iyi ve kt talih getiriyordu. "Nitekim Trkler slmiyetten sonra da talih ve kaderlerinin neticesini "feleinbir oyunu" olarak telakki ediyor ve bu ekilde inanyorlard.'^5

Bu tespitlerde izah gerektiren olduka girift bir mesele ortaya kmaktadr ki o da, Trk mill kltrnn unsurlar ierisinde anlam olarak ayn vefakat tad yap ve fonksiyon itibariyle birbirinden tamamen farkl birzellik arzeden Telek ve gk'n "esasta birbirlerinden ayr bir iye olup, olmadklar hususudur. zerinde altmz inan ve pratikler felein, koruyucu,kurtarc ve ayn zamanda zulmeden bir iye olduunu aka ortaya koymaktadr. Ancak, felek "gk" anlamnda tasavvur edildii zaman, "gk" Trkinan sisteminde hi bir zaman bah bana bir ruh olarak dnlmemitir.Nitekim gk, ata ruhlar ile beraber, "ann tst" ad verilen semav ruhlar,sahip olduklar hususiyetlere gre muhtelif katlarnda bulunduran' ve buzelliinden tr de kutsal addedilen, snr belirsiz, ucsuz-bucaksz birkubbe olarak dnlm ve byle inanlmtr.Keza, asl yaratc veesiz kudret sahibi olan "Bir Tengri" gn katlarnda bulunan gnein veyldzlarn da tesinde "zeliksiz" ad verilen ykseklerin yksei olan sonsuzluktayd.'0^ Bu snrsz, kutsal mavilik, eski Trke'de "kalk" ad ileanlyor ve stmzde grlen havadan daha farkl bir zellik arzediyor-du .l09

Eski Trkler, gne, ay ve yldzlarda olduu gibi, gk grlts, imekve yldrmda da bir takm gizli kuvvederin mevcut olduuna inanm vebunlar da birer ruh olarak telakki etmilerdi."* Nitekim gklerde kudret sahibi olan "lgen" gk grltsn oluturup, yeryzne yamuru ve doluyugnderiyordu.'" Dolaysyla Sagay Trkleri, en muhteem din ayinlerini"Gkkurban" ad verilen merasimlerde icra ederlerdi." M.S. 450 yllarn-


43/249

113 B. g el , T rk M itolo jisi , ci lt 11, s . 169.114 B. g el , T rk M itolo jisi , ci l t II, s . 169.115 W . Radloff , Sib iry a'd an (ev: A. Tem ir) , stanbul 1956, ci l t II, s . 10; Sib iry a'd anSemeler (ev; A. Temir) , stanbul 1976, s . 219, 275, 277.116 B. g el , T rk Mito lojisi , Ankara 197 1, ci lt I , s . 131.117 B. g el , T rk M itolo jisi , ci lt II, s . 170.

da, Orhun ve Volga Nehirleri arasnda byk bir kavimler topluluu oluturan Kao-larn, be byk gruptan teekkl ettirdikleri bir merasimde, gekurbanlar sunduklarn gryoruz.'Bugn yrede tespit edilen inanlar ve pratikler, sz konusu eski Trkinanlarnn esas mahiyetleri unutulmu, pratik alanlar deimi biimle-riyle yaayan izleridir.2. Gne ve Ay ye leri:Gne ve ay ile ilgili inanlar, yreye ait efsane, tekerleme, masal, deyim,dua, karg ve bilmecelere kadar girmi, hatt gnmzde kiiolunun gnlk hayatta ortaya koyduu birtakm pratiklerde de yaama imknn bulabilmitir.Bu inan ve pratiklerde gne kz, ay ise erkekdir. Anne ve babasn kaybetmi bu iki ksz kardeten ay, gecenin karanlk, ssz ve rktc grnmnden tr kardei gnein, kt kiilerce karlabileceini veya bu sszatmosferden korkabileceini ileri srerek ona gndz dolamasn tledi-i, gnein ise bunu kabul ettii anlatlmaktadr. Eski Trklerde genel olarak"gne ana" ve "ay baba" deyimlerine rasdyoruz."^ Semnn yedinci katnda "kn ana", altnc katnda ise "ay ada" oturmaktayd. Trk mitolojisinde ay erkek, gne ise diidir."^ Yakut Trkleri, gne ve ay yrede tespitolunan ekliyle, iki karde olarak telakki etmi ve inanmlard."^Yrede gnein douu ve bat esnasnda uyumak veya doan gneklarnn kiinin zerine dmesini beklemek ho karlanmaz. Kiiningne domadan evvel uyanmas ve o gnk ilerine sarlmas gerekir. Zirastne gne doan kiiden hayr gelmeyecei, evinden-barkndan ve ognk iinden "gnn bereketinin gidecei" ifde edilir. Keza, gnete snan su ile banyo yapmak, bu su ile ocuun kirli bezlerini ykamak, ocua

ait amarlar gn (gne) de kurutmak, kiinin veya ocuun hastalanacainancndan kaynaklanan uyulmas gereken yasaklardr. Grlyor ki bu pratiklerin znde, kiinin farknda bile olmadan gnee kar besledii sevgive hrmet duygular yatmaktadr. Nitekim, Hunlarn gnee, aya ve gky-


44/249

118 M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, stanbul 1977, s. 377; B. gel, Trk M i t o lojisi , cilt 11, s. 168.119 Y.Kalafat, a.g.e., s. 30.120 T.Tekin, "slm ncesi Trk iiri", Trk Di l i , (Trk iiri zel Say s ) , say 409, cilt l.Ocak 1986, s. 9.121 T.Tekin, a.g.m., cilt 1, s. 38, 39.

zne sevgi ve sayg gsterip bunlar kutlulatrdklarn in kaynaklanndanelde edilmi bilgilerden reniyoruz.'' ^ Trk hayatnda ktlklerle savaphuzur ve bereketi temin eden gnein varlna hrmet gsterilmesi ve onun"koruyucu" bir iye olarak telakki edilmesi, Tengri'nin ona verdiine inanlanolaanst niteliklerinden ileri geliyordu.' Gnee ve aada gstereceimiz misllerde de grlecei gibi, aya kar gsterilen bu kutsiyet, Manihe-izm dinini kabul eden Uygurlarda ok daha ileri bir merhaleye gtrlmt.Nitekim bir Uygur ilahisinde:

"Krgme kn tengri "Gren Gne TanrsSiz bizni kzeding Siz bizi koruyun !Krngme ay tengri Grnen Ay TanrsSiz bizni kurtganng Siz bizi kurtann!'20Gnein ve ayn "koruyup", "kurtaran" birer Tanr olduuna inanldngryoruz. Ayrca Uygurlarn Altun Yank (Suvarnaprabhasa) adl eserinden alnm u msralarda:

"Kn Tengrining yaruk "Gn Tanrnn ngsz bolt rtmi teg" Renksiz oldu Snme"'2'Gnein, Tanr'dan ayr olarak telakki edildiini ve ancak onun olduu inancn tespit ediyoruz ki, Trk hayatnda gnein ululatrlp kendisine

sayg gsterilmesi bu ana kaynaklara dayanmaktadr.Bugn aratrma yaptmz yrede 7-12 ya grubu arasndaki ocuklarn,souk ve bulutlu havalarda hep bir azdan syledikleri ve bu an, byle birhavada bizzat tespit ettiimiz tekerlemede:"Bulut get, gne gelAyran ekmek ye de gelKzn tandura dmOlun bucaa.... mBir top ate al da gel"

ifadeleri yaamaktadr. Bu tekerleme, muhtevasnda gne ve ksmen deatele ilgili ok nemli inanlar saklamaktadr. Nitekim getirdii ses, tad his, dnce ve inan unsurlar ynyle kamlarn, muhtelif trenler sra-


45/249

1 22 A . nan , M a k a l e l e r ve n c e l e m e l e r , s. 415 ; Eski Trk Din i T a r i h i , s. 83.1 23 A. nan , a m a n i z m , s. 34.1 24 B . g e l , Trk Mitoloj is i , cilt II, s. 178.1 25 B . g e l , a.g.e. , cilt II, s. 178.1 26 B . g e l , a.g.e. , cilt II, s. 177.1 27 A. nan , a m a n i z m , s. 29; Y. Kalafat , a.g.e-, s. 31 .

smda syledikleri dualar hatrlatmaktadr. Bu tekerlemede "gne" madd vemanev yapsyla; gren, duyan, acyan, seven, olu-kz, yemesi-imesi olan"koruyucu" ve "kurtarc" bir ana olarak telakki edilmektedir. Balangtakiinanlarda olduu gibi, burada da gne, koruyucu vasfndan tr bir iyemevkiindedir. Bu iye ayn zamanda "tandr", "bucak" gibi madd unsurlarnbulunduu bir meknda yaamaktadr. Trk inan sisteminde semav ruhlarzmresinden, olup, ayn zamanda kiiolunun yeryzndeki muhafzlnyapan "suyla", "ay knn krkn" (ayla gnein krpnts) olarak adlandr-1,1.122 yg grevini ifa iin srekli olarak yeryznde bulunurdu.'^3

Yrede temas kurduumuz yaklak 65-70 yandaki kiiler, ocuklukalarnda gne ve ay tutulmalarna kar ellerine birer teneke olarak grltler kardklarn, byklerin ise davul alp, havaya silh sktn, bununla gne ve ay tutulmalarnn nne geildiini, ancak bu davranlarn gnmzde pek kalmadn ifade etmilerdir. Yre halknn hafzalarndansilinmek zere olan bu pratiklerin menei, eski Trk inanlarna dayanmaktadr. Altay Trkleri, ay tutulmas karsnda "yine yelbegen ay yedi" diyerek, bu hadiseyi yedi bal devin ay yemesine balyorlard. '24 Yakut Trklerinde ayn hadisenin kurtlar tarafndan yapldn gryoruz.' ^ 5 Orta Asyave Sibirya'da ayn, kutsal hayvanlar tarafndan karlarak paralanmas inanc yaygnd.'2 6 Muhtelif Trk zmrelerinin inanlarnda ay ile gnein srekli olarak kt ruhlarla mcadele iinde bulunduklar tespit olunmutur.Keza, ay ve gne tutulmasnn sebebi, bu mcadelede ayn ve gnein ktruhlar tarafndan karanlklar dnyasna gtrlmesine balanyordu. '27Bugn gneli bir havada yamurun yamasn, "tilkilerin dn" olaraknitelendiren yre halknn bu inanc, ayrca Kars ve dr yresinde ayniklim olaynn "gurt balalyr" .(kurt yavruluyor) inanc ile deerlendirilmesi, sz konusu eski Trk inanlarnn yaamakta olan izleridir.

almamzn ilgili blmnde de akland gibi, kutsal gecelerde darya karak ay nda glgesini tedkik eden kiilerin, glge zerindeki balarn gremedikleri zaman o yl iinde leceklerine inanmalar, ay iyesi ileilgili eski inanlarn bir devam niteliindedir. Ayrca el zerindeki siyillerinyok edilmesi iin, birbirini takip eden aramba gecesi, gkteki aya bakarak;


46/249

"Ay seni ho grdmSiil yerin bo grdmAy seni ho grdmBedir yerin bo grdm!tekerlemesini syleyip, eller zerinde bulunan siyillerin el ile svazlandktansonra yok olacana inanlmas da yine ayn inantan kaynaklanan davranlardr.

Yrede gnein normal grnmnn dnda, plak gzle grlebilecektarzda krmz bir renk almas, yakn bir tarihte kan dkleceine, byk birsavan olacana, seferberliin iln edileceine ve memlekette ktln ba-gstereceine bir iaret saylmaktadr. Gece ayn etrafnda kl bir dairenin(hle) grnmesiyle, ertesi gn havann yamurlu; hamile kadnn aya bakt-nlmas ile de doacak ocuunun gzel ve parlak olacana inandmas, Trkinan sisteminde kamlarn ayna ile fala bakmalar inan ve pratiinin devameden izlerinden baka bir ey deildir. Nitekim, Altay efsanelerinde gne veay birer "toli" yani ayna idi.'28 Kamlar fala bakarken, dnyada olmu ve olacak her trl hadiseleri ay ve gnein birer sembol olduuna inandklar aynaya bakarak aklamaya alrlard.'29 Bugn gece aynaya bakma yasann sebebini "krk kzn bahtnn balanmasna" balayan yre halk buinan ve pratiin asl sebebini unutmu ekliyle yaatmaktadr. Tunguzlardakamn cbbesinde bulunan ayna, onun baka lemleri grmesine, ruhlar biraraya toplamasna yardmc oluyordu.'30 Buryadarda "toli" ad verilen velm ata ruhlar ile temas kurmak iin kamlarn boynuna aslan veya hrkann n yahud arkasna dikilen maden aynalar bulunurdu.' ' Altay, Kazak,Yakut, Krgz ve Bakurdann kamlarna ait davul ve cbbelerinde koruyucubir sembol olarak ay ve gne motiflerini gryoruz.'32

Bugn yre halknn az zelliklerinde canl bir ekilde yaayan; "Gngrp murad almyasm", "Zalim herif yavruma bir gn gstermedi","Gzn aydn olsun", "Aydnlk iinde olasn" gibi, sz, dua ve beddualarda bulunan; acnma, yaknma, kin, nefret, refah, huzur ve mutluluk gibi tamamen iyi ve kt davranlarn tesiriyle oluan duygularda, sylenen sznderinliine nfuz etmi olan , aydnl ve onun asl kaynan grme-

128 B.gel, Trk Mitolojisi, cilt 11, s. 171.129 A. nan, Makale ler ve ncelemeler, s. 109; P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkl o r u , stanbul 1984, s. 101.130 M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 268, 269.131 M. Erz, a.g.e., s. 269.132 G. ney, "Tek ve ift Bal Kartallar", Malazgirt Armaan, Ankara 1972, s. 170.


47/249

133 B.gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 131.134 A.Buran, "Eski Trk Gelenek ve Greneklerimizin Frat Havzasndaki l/lcri". B e l g e lerle Trk Tarihi Dergisi, say 12, 1986, s. 43.

mek mmkn deildir. Nitekim, Uygurca yazdm Ouz Kaan destanmdageen; "Ay han'm gz aydm oldu, bir erkek oul dourdu" '33 ifadesi, "koruyucu iyesi" inanc ile sylenmi olup, yredeki ifadelerle btnlejnekte-dir.Trk inan sisteminde, koruyucu birer iye mevkiinde olduklar anlalangne ve ay ile ilgili inan ve pradklerin, deiik ekilde de olsa, yre halknn hayatnda devam etmekte olduunu gryoruz.' 3 4b. Yer yeleri1. Ta, Kaya, Tepe ve Da yeleri: Trk hayatnda, yapsnda baz gizligleri bulundurduuna inanlan ve bu hususiyederinden tr de ululatr-lan bir takm talarn, baz kayalar ile yksek da ve tepelerin mevcudiyed

bilinmektedir.Yrede bu trden saylacak talara, kayalara ve yeryz yksekliklerinerastlanlmtr. Sosyal ve kltrel hayatn belirli zaman dilimlerinin iindekiinin duygu, dnce ve davranlarna yn veren, muhtelif pradklerde kutsiyet kazandrlm talar, kayalar ile ulu dalar; kiiolunun hastalklardanifa bulmasna, refah, saadet ve mutluluunun artmasna, i hayatnda baargstermesine, aile iindeki huzuruna, oluk-ocuk sahibi olmasna, evinde,barknda, ba ve bahesinde bolluun berekedn oalmasna, kapal bahtnnalmasna, grnmez kaza ve belnn define vesile olan ve yapsnda gizlikuvvet ve kudret unsurlarn tayan varlklar olarak telakki edilmektedir.Yrede ad geen bu kutsal varlklarn kuvvetine, tesir gcne inanmayanlarn balarndan bir kaza ve belnn geeceine veya arplacaklarna dairinanlar da mevcuttur.

Yrede yaptmz aratrmada, byk bir kaya parasnn, dan uygunbir yerine kaymas neticesinde oluan ve farkl yerlerde bulunan ayr delikli ta grp, fotoraflaryla da tespit ettik. Bunlardan birincisi Harput'ayaklak 1 km. mesafede, Hseynik Ky'nn hemen st tarafnda, tepelerzerindeki kayalklardadr. kinci delikli ta Harput'a 2 km. mesafede Sug-z mevkiindeki tepeler zerindedir. Olduka byk olan bu delikli tannnde, "ekme Baha'ya Ho Geldiniz Ruhuna Fadha" ibaresinin yazl olduu bir levha bulunmasna ramen, evrede herhangi bir trbe veya mezararastlanmamtr. nc delikli ta ise yre halknca "Dilek Ta" olarak adlandrlmakta ve Harput'a yaklak 3,5 km. mesafede Yedigz mevkiindeki


48/249

135 Y. Kalafat, a.g.e., s. 37.136 Z. G k a l p , Trk Tresi. (Haz: H.Dizdarolu) Ankara 1976, s. 7 3 - 7 7 ; Y. Kalafat,a.g.e., s. 31 .

kayalklarda bulunmaktadr.Dertlerin halli, dileklerin kabul iin bu talanziyarete gelenler, belirli usl ve esaslarla talarn iinden geer, evresini dolar, uygun duvarna ta yaptrrlar. Keza; kurban kesme, sa mahiyetindebez ve iplik balama, para ve amar brakma inan ve pratiklerine de rastlanr. -

Yrede nadir bulunan ve "sabr ta" olarak bilinen yumurta byklnde bir ta vardr. Yapsnda, "sabr, diren ve kurtarclk" unsurlann tayansz konusu taa, yre halk; tahamml edilmez derecedeki dertlerini, ac vezdraplanmn kaynaklarn, bunlann sebeplerini anlatarak, srlarn bu talapaylarlar. Bu tan, kendisine anlatlanlardan tr adamas ile tahammledilmeyen dertlerin arln, dayanlmaz aclarn bykln grp, srsahibinin sabr ve diren kazanacana inanrlar. Bu inan yrede deyim haline gelmi "sabr ta olsa atlard" ifadesinde btn canlh ile yaamaktadr.'35

Yrede akmak ta ile yzdeki bulunan yaralarn, azda kan uuklarntedavi edildiine inanlmaktadr. Ancak, bu ta kullanan kiilerin mutlakadenizi grmeleri ve tedavi ilemine balarken de defa:"Gara Denizi grdmGara sardan gelimGara hisara gidimAdm gara EhmetYkm gara sakz"

tekerlemesini sylemeleri arttr. Bu tekerlemenin her msrasnda bulunanayrca, Trk Halk Edebiyat'nn muhtelif nazm ve nesir trlerinde olduugibi, folklorumuzda da genellikle acnn, gecenin, zulmetin, yoksulluun,uursuzluun, korkunun, ktln, irkinliin, ihtiyacn ve inanszlnsembol haline gelen "kara" kavramnn, eski inanlardaki gne ve ay tutulmasna sebep olan "kara iyeler"le'36 nemli bir ilikisinin olduu kanaatindeyiz. Zira ocaklnn, bu tekerlemeyi sylemekteki esas amac, tedavi srasnda erir ruhlar artmak, hastaln asl sebeplerini uzaklatrmak,onlarn tedaviye engel olmalarn nlemek inanc ile almak istedii bir tedbirdir.

almamzn ilgili blmnde ayrntl olarak aklamalar yaplan pratiklerde de grlecei gibi; lnn kaldrlmasna mteakip yatana ta ko-


49/249

137 M. Cnbur, "Frat Havzas Etnografyasnda Anadolu Gazilerinin Yeri", Frat HavzasH. Folltlor ve Etnografya S e m p o z y u m u , Elaz 1989, s, 81.138 A. l^urai, "Frat Havzasnda Eski Trk Gelenek ve Grenekleri", Frat Havzas Foi i i -lor ve Etnografya S e m p o z y u m u , Elaz 1985, s. 36, 37.

nulmas, l evinden kan kiinin bir tan zerine oturmas, gece vakti ieriye alnan kazann iine ta konulmas, "belm demr bam da" sznn sylenmesi; ulu ve bilge kiilerin trbe ve mezarlarndan alnan talarlayamurun yadrlmas; trbe, mezar ve kutlu su kaynaklarnn "msait duvarlarna ta yaptrlmas gibi yreye ait inan ve telakkilerde, balangtatan kutsiyeti ile ilgili inanlarn, muhtelif pratikler iinde hayat bulan deiik ekilleridir.

Harput'ta kayalarla ilgili inanlar da mevcuttur. Nitekim, halk tarafndan"eyer kaya" ad ile bilinen ve ekil olarak da gerekten bir at eyerini andranbyk bir kaya paras vardr. Harput'a yaklak 3 km. mesafede bulunan bukayann zerine belirli gnlerde veya yedi defa inip-binen ocuksuz hanmlarn ocuklarnn olacana, baht bal genlerin ise bahtlarnn alacana inanlr. Ayrca Harput'a yaklak 6 km. mesafede Ozan balan ad ilebilinen bahelerden birisinde, olduka byk bir kaya paras vardr ki, yrehalknca kutsal addedilmektedir. "Ziyaret ta" ad verilen bu kaya parasndan belirli gnlerde seslerin geldiini, baz geceler

Documents

Rıfat Araz - Harputta Eski Halk İnançları ve Halk Hekimliği