Badania krwi

Badania moczu

Posiew moczu

Dobowa zbirka moczu

Badania kau

Badania nasienia

Cytologia

Badania piersi

Biopsja

Markery nowotworowe

Badania DNA

Tomogra a komputerowa

Rezonans magnetyczny

PODSTAWOWE BADANIA LABORATORYJNE

PRZYGOTOWANIE DO BADA

ZAKRES I PRZEBIEG BADA

NORMY WYNIKW BADA

INTERPRETACJA WYNIKW

PORADYLEKARZA RODZINNEGO

Spis treci

Wstp 1

1.Badaniakrwi 2

2.Badaniamoczu 16

3.Posiewmoczu 20

4.Dobowazbirkamoczu 21

5.Badaniakau 22

6.Badanianasienia 23

7.Cytologia 24

8.Badaniapiersi 25

9.Biopsja 27

10.Markerynowotworowe 27

11.BadaniaDNA 29

12.Tomografiakomputerowa 30

13.Rezonansmagnetyczny 31

Wydawnictwo Literatul. azienna 28 87-100 Toru tel.: 56 6539540 e-mail: wyd.literat@lit.com.plwww.ksiegarnia-najtaniej.pl

Opracowanie: Zesp redakcyjny

Konsultacje medyczne:lek. Jolanta Piekarczyk

Skad komputerowy i projekt okadki:Dariusz Stompor

Copyright by LITERATISBN 978-83-7774-405-5

1WSTP

1

Normy bada laboratoryjnychNajbardziej wiarygodnym rdem norm laboratoryjnych jest zwykle personel laboratorium, ktry wykonuje badania, oraz lekarz. Wynika to przede wszystkim zkorzystania zrozmaitych metod analitycznych majcych rn dokadno.

Ponisze dane pochodz zliteratury medycznej is wartociami uznawa-nymi za prawidowe. Mog si one zmienia wciy. Wszelkie wyniki bada laboratoryjnych odbiegajce od niej podanych naley niezwocznie skonsultowa zlekarzem. Pamitajmy jednak, e kady wynik morfologii krwi jest obarczony pewnym ryzykiem bdu. Moe to by spowodowane nieprawidowym odczytem aparatu lub pomyk wlaboratorium. Nie wpadaj-my wic wpanik inie doszukujmy si cikiej choroby np. po jednorazowym podwyszeniu OB. Nie kade bowiem odchylenie od normy jest chorob inie kady prawidowy wynik morfologii krwi wiadczy openi zdrowia.

Czste infekcje, apatia, wzmoone pragnienie to oznaka, e trzeba skontrolowa swoje zdrowie! Nawet jeeli nic nam nie dolega, warto robi okresowe badania laboratoryjne. Jeli wykryjemy szybko chorob, to leczenie bdzie skuteczniejsze i tasze!

W wynikach bada odzwierciedlaj si dieta, stresy i codzienna aktywno.

Czstotliwo wybranych bada

Morfologia krwi z rozmazem, OBraz w roku

Badanie oglne moczuraz w roku

Poziom glukozyod 20 lat: raz w roku

Poziom cholesterolu30-40 lat: co 3-5 lat; 40-50 lat: co 2 lata; od 50 lat: raz w roku

Test na krew utajon w stolcuod 50 lat: raz w roku

AspAT i AIATod 30 lat: raz w roku

Hormony tarczycyod 50 lat: raz w roku

Samobadanie piersiod 20 lat: raz w miesicu

Cytologiaod 20 lat: raz w roku

Badanie wzroku30-40 lat: co 3-5 lat; 40-50 lat: co 3 lata; od 50 lat: co 2 lata; osoby z cukrzyc i nad-cinieniem: raz w roku

Badania krwi

2

1. Krew Krew jest bardzo wanym skadnikiem or-ganizmu czowieka. Stanowi okoo 7% masy ciaa, czyli u dorosego czowieka odpowia-da to 5 litrom. Wikszo krwi to osocze (55% objtoci). Najwaniejsz funkcj krwi jest dostarczanie tlenu, hormonw, skad-nikw odywczych i enzymw do kadej komrki organizmu. Poza tym krew trans-portuje takie substancje, jak: cukry, biaka, immunoglobuliny (biaka odpowiadajce za odporno organizmu), aminokwasy, lipoproteiny (poczenia biaek i tuszczw), trjglicerydy, witaminy, zwizki mineralne, zbdne produkty przemiany materii, np. CO2, mocznik i inne. Krew chroni rwnie organizm przed wni-kaniem do organizmu chorobotwrczych mikroorganizmw. Dziki swojej krzepli-woci bierze udzia w zablinianiu ran.W skad krwi wchodz:

krwinki czerwone erytrocyty krwinki biae leukocyty pytki krwi trombocyty osocze pynna cz krwi.

Badania poszczeglnych parametrw krwi uatwiaj w znaczny sposb diagnostyk bardzo wielu chorb. Do-starczaj informacji odziaaniu niemal wszystkich narzdw organizmu. Pozwalaj rwnie na odpowiednie dobranie lekw do danego schorzenia.

Przygotowanie do badania krwi

Na badania krwi z reguy naley zgosi si na czczo, w godzinach rannych (6.00-9.00). Pacjent powinien by wypoczty.

Nie naley przyjmowa lekw, gdy niektre z nich mog wpyn na wynik badania. Jeeli zachodzi ko-nieczno przyjmowania lekw, naley zgosi ten fakt lekarzowi interpretu-jcemu wyniki.

Przebieg badania

Krew jest pobierana od pacjenta przez osob do tego uprawnion. Krew pobiera si w pozycji siedzcej, ewentualnie lecej, je-eli pacjent zgosi przypadki omdle w cza-sie poprzednich pobiera krwi. Wzaleno-ci od rodzaju badanego parametru pobiera si krew yln, ttnicz lub woniczkow.Pobieranie krwi ylnej

Krew ylna jest pobierana zazwyczaj zyy koczyny grnej w zgiciu okciowym. Pobierajcy zakada pacjentowi opask uciskow powyej miejsca pobierania i prosi pacjenta ozacinicie pici w celu lepszego uwidocznienia yy. Miejsce pobrania musi zosta odkaone. Nastpnie badajcy naku-wa y i pobiera krew do probwki. Metody pobierania

Mona pobiera krew do strzykawki. Mona wku tylko ig i podsta-wi probwk, aby krew sama do niej ciekaa. Stosowanie probwek prniowych; do specjalnej igy, ktr wkuwa si pacjentowi, podczana jest prniowa probwka, do ktrej krew swobodnie spywa.

Po pobraniu wystarczajcej iloci krwi (wzalenoci od rodzaju i iloci badanych parametrw) pobierajcy wykuwa ig, jednoczenie przyciskajc miejsce pobrania wacikiem. Pacjentowi zalecane jest mocne przycinicie wacika do miejsca wkucia i niezginanie rki.

3Pobieranie krwi ttniczej

Krew ttnicz pobiera si z ttnicy promieniowej lub udowej. W przypadku pobierania krwi z ttnicy promieniowej czasami potrzebne jest nacicie skry wcelu uwidocznienia ttnicy. Wykonuje si to w znieczuleniu miejscowym. Krew ttnicza jest pobierana gwnie wcelu wykonania gazometrii.Pobieranie krwi woniczkowej

Krew woniczkowa najczciej pobierana jest z palca lub patka usznego. Badane miejsce najpierw naley ucisn w celu przekrwienia. Nastpnie miejsce pobrania odkaa si. Po odkaeniu wykonywane jest mae nacicie jaowym noykiem. Wypy-wajce krople krwi zbiera si do specjal-nych, cienkich kapilar. Krew woniczkow pobiera si gwnie od noworodkw. Od dorosych pobierana jest w celu wykonania badania gazometrycznego, a take oznacze-nia glukozy i elektrolitw.

Badania krwi mona wykonywa bez skierowania od lekarza, ale s wtedy patne.

Parametry oznaczane we krwi i interpretacja wynikwMorfologia (badanie podstawowe) wie si z okreleniem liczby krwinek biaych, czerwonych, wartoci hematokrytu (sto-sunku objtoci krwinek czerwonych do objtoci penej krwi) i stenia hemoglo-biny. Wraz z morfologi czsto mierzy si wskaniki oceniajce krwinki czerwone.Krwinki czerwone (erytrocyty, RBC) su przede wszystkim do transportu tlenu w organizmie, maj czerwon barw (dziki barwnikowi zwanemu hemoglobin), jest ich najwicej spord elementw morfo-

tycznych we krwi i to wanie one nadaj jej czerwony kolor; czas przeycia erytrocytw wynosi okoo 120 dni, pniej rozpadaj si w ledzionie i wtrobie.

Krwinka czerwona erytrocyt

Wartoci prawidowe i przy-czyny odchyle od normy

Liczba erytrocytw

NORMAMczyni 4,5 x 1012 6,5 x 1012Kobiety 4,0 x 1012 5,5 x 1012

Poniej normy

Powyej normy

niedokrwistoci pierwotne iwtrne

nadkrwistoci pier-wotne iwtrne

fizjologicznie uko-biet wciy

odwodnienie orga-nizmu

przewodnienie organizmu

fizjologicznie wre-jonach wysokogr-skich

Badania krwi

4

rednia objto krwinki czerwonej (MCV)

NORMA85-98 l

Poniej normy

Powyej normy

niedokrwistoci pierwotne iwtrne

hipotoniczne prze-wodnienie

zaburzenia gospo-darki wodno--elektrolitowej

niedokrwisto megaloblastycz-na, zniedoboru witaminy B12 i/lub kwasu foliowego

rednia zawarto hemoglobiny w krwince czerwonej (MCH)

NORMA27-32 pg (1,7-2,0 fmol)

Poniej normy

Powyej normy

niedokrwistoci niedobarwliwe

niedokrwistoci megaloblastyczne

przewodnienie

rednie stenie hemoglobi-ny w krwince (MCHC)

NORMA20-24 mmol/l

Poniej normy

Powyej normy

niedokrwisto zniedoboru elaza

sferocytoza

zaburzenia gospo-darki wodno--elektrolitowej

odwodnienie

RetikulocytyS to niedojrzae krwinki czerwone posia-dajce pozostaoci jdra. Powstaj z ko-mrek szpiku kostnego majcych zdolno podziau.

NORMA5-15 oglnej liczby krwinek czer-

wonych lub 30000-70000/l

Poniej normy

Powyej normy

niedokrwistoci hipoplastyczne iaplastyczne

stany niedotlenienia

nieleczone niedo-krwistoci megalo-blastyczne

znaczna utrata krwi

zesp hemoli-tycznyw przebiegu le-czenia niedokrwi-stoci zniedoboru witaminy B12 ielaza

Hematokryt (HCT, Ht) Jest to stosunek objtociowy elementw morfotycznych (erytrocytw, leukocytw)

5do osocza krwi, okrelany jako procent objtoci krwinek wpewnej objtoci krwi. Ustalenie tej wartoci moliwe jest poprzez odwirowanie prbki krwi.

NORMAMczyni: 40-54%Kobiety: 37-47%

Poniej normy

Powyej normy

zmniejszenie liczby krwinek czerwo-nych

zwikszenie liczby krwinek

przewodnienie powikszenie roz-miaru krwinekzaburzenia wodno- -elektrolitowe (odwodnienie)

Hemoglobina (HGB, Hb) Jest to barwnik wystpujcy w krwinkach czerwonych.

NORMAMczyni: 13-17 g/dlKobiety: 12-16 g/dl

Poniej normy

Powyej normy

niedokrwistoci pierwotne i wtrne

nadkrwistoci pier-wotne iwtrne

przewodnienie organizmu

odwodnienie

Odczyn opadania krwinek czerwonych (OB odczyn Biernackiego)Odczyn oznacza szybko opadania krwi-nek w prbce krwi. Przyspieszona prdko opadania krwinek wskazuje na moliwo obecnoci w organizmie ognisk zapalnych.

NORMAOdczyt po 1 godzinie Mczyni: 3-8 mmKobiety: 3-10 mm

Odczyt po 2 godzinach Mczyni: 5-18 mmKobiety: 6-20 mm

Poniej normy

Powyej normy

choroby krwi, np. nadkrwisto

infekcja bakteryjna lub wirusowa

schorzenia wtroby i serca

Krwinki biae (leukocyty, WBC)

Su przede wszystkim do obrony orga-nizmu czowieka przed drobnoustrojami (bakterie, wirusy, pasoyty).Wyrnia si kilka rodzajw krwinek biaych:

granulocyty (eozynofile, bazofile ineutrofile) limfocyty T i B monocyty.

Badania krwi

6

Krwinka biaa leukocyt

W diagnostyce bierze si pod uwag zarwno ogln liczb krwinek biaych, jak i liczebno poszczeglnych rodzajw krwi-nek, wyraon jako procent oglnej liczby biaych krwinek.

Oglna liczba krwinek biaych

NORMA4 x 109 10 x 109/l

Poniej normy

Powyej normy

grypa fi zjologicznie wciy i po duym wysiku

aplazja szpiku stany zapalne

zimnica niektre biaaczki

choroby autoimmu-nologiczne

Granulocyty obojtnochonne zjdrem podzielonym

NORMA40-70%

Granulocyty obojtnochonne zjdrem paeczkowatym

NORMA0-5%

Poniej normy

Powyej normy

niedobr witami-nyB12

ostre zakaenia

niedobr kwasu foliowego

nadczynno nad-nerczy

ostre biaaczki szpikowe

choroby nowotwo-rowe

Granulocyty kwasochonne (eozynofi le, EOS)

NORMA1-4%

Poniej normy

Powyej normy

choroba Cushinga choroby alergiczne ipasoytniczeniedoczynno przysadkiziarnica zoliwa

Granulocyty zasadochonne(bazofi le, BASO)

NORMA0-2%

7Poniej normy

Powyej normy

choroba Cushinga przewleka biaaczka szpikowabiaaczka bazofi-lowa

Limfocyty (LYM)

Nale do komrek immunokompetent-nych, czyli zdolnych do wytwarzania prze-ciwcia. Wyrniamy dwa typy limfocytw. Jeden to limfocyty T, ktre dojrzewaj w grasicy, druga grupa to limfocytyB pro-dukowane w szpiku kostnym. Najwiksza liczba limfocytw, okoo 70%, znajduje si w wzach chonnych.Limfocyty B po wykryciu antygenu namnaaj si i przeksztacaj w komrki plazmatyczne, ktre produkuj due iloci przeciwcia.Do grupy limfocytw T zaliczaj si:

komrki T pomocnicze stymuluj limfocyty B do wytwarzania przeciw-cia komrki T hamujce, przeciwdzia-aj nadmiernym reakcjom immuno-logicznym organizmu komrki T cytotoksyczne, bezpo-rednio niszcz obce komrki oraz komrki wasnego ciaa zainfekowane wirusami.

NORMA20-45%

Poniej normy

Powyej normy

choroba Cushinga mononukleoza

zakaenia

biaaczka limfa-tyczna

Monocyty (MONO)

Monocyty s najwikszymi leukocytami. W krwi przebywaj krtko, zwykle okoo dwch dni, po czym rozprzestrzeniaj si do rnych tkanek. Ich zadaniem jest niszczenie cia obcych na drodze fagocy-tozy. Przypada im rola zapocztkowywania reakcji immunologicznej oraz uruchomienia wytwarzania przeciwcia.

NORMA20-45%

Powyej normy

zakaenia pierwot-niakami iriketsjamimononukleoza zakanabiaaczka monocy-towa

Grupy krwiKrew zawiera dwie substancje: antygeny i przeciwciaa, wpywajce na okrelenie grupy, do ktrej ona naley. Istniej cztery grupy krwi: A, B, AB oraz 0. Antygeny znajduj si wkrwinkach czerwonych, aprzeciwciaa w osoczu.

Badania krwi

8

Krew grupy A ma antygen A i przeciwciao anty-B

Krew grupy B ma antygen B i prze-ciwciao anty-A

Krew grupy AB ma oba antygeny (A iB), ale adnego przeciwciaa

Krew grupy 0 nie ma adnego anty-genu, ale posiada oba przeciwciaa (anty-A ianty-B)

Dziedziczenie

Dziecko dziedziczy dwa geny grupy krwi, po jednym od kadego z rodzicw. Geny te cz si ze sob, dajc jedn z czterech grup krwi. Przedstawiona poniej tabela obrazuje procentowe prawdopodobiestwo wystpie-nia jednej z nich przy okrelonych genach rodzicw.

Czynnik Rh

W grupach krwi wystpuj rwnie antygeny ukadu Rh. Moe by on dodatni

Grupy krwi rodzicw

Geny Grupy krwi dzieci0 A AB B

0 + 0 00 + 00 100%

0 + A 00 + AA00 + A0 50%

100%50%

0 + B 00 + BB00 + B0 50%

100%50%

0 + AB 00 + AB 50% 50%

A + A AA + AAAA + A0A0 + A0 25%

100%100%75%

A + B AA + BBAA + B0A0 + BBA0 + B0 25%

50%

25%50%25%

100%50%50%25%

A + AB AA + ABA0 + AB

50%50% 25%

50%25%

B + B BB + BBBB + B0B0 + B0 25%

100%100%75%

B + AB BB + ABB0 + AB 25%

50%50%

50%25%

AB + AB AB + AB 25% 25% 50%

9(85%ludzi) lub ujemny (15% ludzi). Czyn-nik ten ma wpyw na przetaczanie krwi, osoby z grup Rh- mog otrzyma jedynie grup krwi Rh-. Przetoczenie krwi z czyn-nikiem dodatnim wywoaoby powstanie przeciwcia anty-Rh. Natomiast osoby zgrup krwi Rh+ mog otrzyma zarwno krew o czynniku dodatnim, jak i ujemnym.Na szczegln uwag zasuguje sytuacja, gdy brak zgodnoci midzy Rh matki a Rh podu. Moe si tak zdarzy, gdy matka ma grup Rh-, a ojciec Rh+ i dziecko odziedziczy po ojcu dodatni wspczynnik. Wtedy przy porodzie krew matki moe zmiesza si zkrwi dziecka i doprowadzi do zaburze. Przy pierwszym porodzie nie ma jeszcze wikszego niebezpieczestwa, ale przy drugim dziecku moe pojawi si zaburzenie zwane erytroblastoz podow, prowadzc do rozpadu krwinek podu. Wtakich przypadkach cia powinna by pod szczegln obserwacj lekarsk, a matce podaje si gammaglobuliny. Nie ma takiego ryzyka, gdy matka ma grup Rh+.

Badania biochemiczne krwiOznaczenie skadu osocza ocenia si na podstawie bada biochemicznych krwi. Osocze pyn otrzymywany po odwiro-waniu krwi penej (takiej, ktra zawiera wszystkie prawidowo wystpujce elementy komrkowe). Skadnikami osocza s:

enzymy (np. ALAT, ASPAT) hormony (np. T3, T4, TSH) biaka (np. albuminy, immunoglo-buliny) elektrolity (np. Na, K), pierwiastki ladowe (np. Cu, Mb).

Badania biochemiczne dostarczaj infor-macji na temat funkcjonowania prawie wszystkich narzdw, gruczow, a take stanu nawodnienia organizmu. Opracowano tzw. profile oznacze, ktre cznie najdo-kadniej przedstawiaj stan funkcjonowania danego narzdu.Profile oznacze

Profil kontrolny (oglny) sd, potas, chlorki, mocznik, kreatynina, bilirubina, AST, ALT, albumina, biako cakowite, wap, fosfor, kwas moczowy. Profil nerkowy sd, potas, mocz-nik, kreatynina. Profil wtrobowy transaminazy. Profil kostny biako cakowite, albuminy, wap, fosfor, fosfataza alkaliczna. Profil sercowy transaminazy, kinaza kreatynowa, potas. Profil lipidowy cholesterol, trigli-cerydy, cholesterol HDL. Profil tarczycowy TSH, T4.

Gospodarka wodno- -elektrolitowaZalicza si do niej oznaczanie sodu, potasu i chlorkw, stanowi ona wany element rwnowagi ustrojowej, a jej zaburzenia wystpuj wprzebiegu wielu chorb.

Sd (Na+)

NORMA135-145 mmol/l

Badania krwi

10

Poniej normy

Powyej normy

utrata w przebiegu wymiotw ibie-gunki

nadmierne pocenie

niewydolno nerek utrata wody

kwasica metabo-liczna

niedobr ADH (hormon antydiure-tyczny)

Potas (K+)

NORMA3,8-5 mmol/l

Poniej normy

Powyej normy

leki moczopdne niewydolno nerek

wymioty, biegunka cukrzyca

zmniejszona poda wdiecie

choroba nowo-tworowa (rozpad komrek)

zasadowica

Chlorki (Cl-)

NORMA98-108 mmol/l

Poniej normy

Powyej normy

wymioty kwasica metabo-liczna

kwasica oddechowa zasadowica odde-chowa

zasadowica meta-boliczna

Przemiana wglowodanwWykadnikiem przemiany wglowodanw w organizmie jest glukoza, jej stenie jest bardzo wane w procesie odywiania organizmw. Stenie glukozy jest regulowane na drodze hormonalnej. Oznaczanie glukozy ma przede wszystkim znaczenie w cukrzycy, ktra jest najczstszym zaburzeniem gospo-darki wglowodanowej.

NORMADla krwi ylnej:

noworodki 2,8-4,4 mmol/l (50-115 mg/dl)niemowlta 0,33-3,3 mmol/l (6-59 mg/dl)dzieci 3,9-5,8 mmol/l (70-105 mg/dl)doroli 3,9-5,6 mmol/l (70-100 mg/dl)

Dla krwi kapilarnej:55-100 mg/dl

Poniej normy

Powyej normy

przedawkowanie insuliny

cukrzyca insulino-zalena typ I

insulinoma cukrzyca insulino-zalena typ II

alkoholizm cukrzyca ciarnych

niedoczynno hor-monalna przysadki

choroby trzustki

toksyczne uszko-dzenie wtroby

zaburzenia toleran-cji glukozy

11

Gospodarka lipidowa (tuszczowa)Gwnymi skadnikami tuszczowymi osocza krwi s triglicerydy (TG), cho-lesterol (Ch), fosfolipidy (PL) i wolne kwasy tuszczowe (WKT), we krwi lipidy wystpuj wpoczeniu zbiakamii tworz lipoproteiny (chylomikrony, VLDL, LDL, HDL). Kada z tych lipoprotein posia-da okrelon zwarto poszczeglnych skadnikw lipidowych osocza. Zaburzenia gospodarki lipidowej s odpowiedzialne m.in. za powstawanie miadycy.

Cholesterol cakowity (Ch)

NORMA< 5,2 mmol/l (< 200 mg/dl)

Poniej normy

Powyej normy

nadczynno tarczycy

niedoczynno tarczycychoroby wtroby

choroby nowotwo-rowe

HDL (dobry cholesterol)

NORMAMczyni: 0,90-1,42 mmol/l

(35-55 mg/dl) Kobiety: 1,16-1,68 mmol/l (45-65 mg/dl)

Poniej normy

Powyej normy

ryzyko rozwoju miadycy

nie ma znaczenia diagnostycznego

LDL (zy cholesterol)

NORMA< 3,90 mmol/l (

Badania krwi

12

Poniej normy

Powyej normy

choroby nerek zbiakomoczem

wymioty, biegunki

cikie oparzenia przewleke choroby zapalne

przewodnienie marsko wtroby

Albuminy

NORMA3,9-6,2 mmol/l (150-240 mg/dl)

Poniej normy

Powyej normy

niedoywienie odwodnienie

zesp nerczycowy

choroby przewodu pokarmowegooparzenia

CRP (biako C-reaktywne)

NORMA< 1 mg/l

Poniej normy

Powyej normy

jest wskanikiem diagnostycznym procesw zapalnychzawa serca

Mocznik (azot mocznika, BUN)

NORMA3,3-6,7 mmol/l (20-40 mg/dl)

Poniej normy

Powyej normy

niedobory biakowe choroby nerek

uszkodzenia w-troby

choroba popro-mienna

Kreatynina

NORMAMczyni: 60-106 mol/l

(0,7-1,2 mg/dl)Kobiety: 53-97 mol/l (0,6-1,1 mg/dl)

Poniej normy

Powyej normy

dystrofi a miniowa niewydolno nerek

niewydolno kreniazmiadenie mini

Diagnostyka enzymologicznaEnzymy wystpujce w organizmie s potrzebne do przeprowadzania wielu reakcji niezbdnych do ycia i funkcjonowania organizmu, miar zawartoci enzymw nie jest stenie, ale ich aktywno wyraana w unitach na litr (U/l).

13

Aminotransferaza alaninowa (ALT, AlAT, GTP)

Enzym wewntrzkomrkowy, wystpujcy gwnie w wtrobie, w mniejszych ilociach w miniu sercowym, miniach szkieleto-wych i nerkach. Zwikszenie aktywnoci tego enzymu we krwi moe wiadczy o uszko-dzeniu komrek, szczeglnie wtrobowych.

NORMA5-40 U/l

Aminotransferaza asparaginowa (AST, AspAT, GOT)

Enzym wewntrzkomrkowy, najwysze stenie wykazuje w miniu sercowym, nisze w wtrobie, erytrocytach, miniach szkieletowych i nerkach. Zwikszenie aktywnoci tego enzymu we krwi moe wiadczy ouszkodzeniu komrek.

NORMA10-40 U/l

Dehydrogenaza mleczanowa (LDH, LD)

Wystpuje w duych ilociach w miniach szkieletowych, wtrobie, nerkach. Wzrost aktywnoci tego enzymu mona obser-wowa w przebiegu zawau, w chorobach wtroby, nerek oraz mini.

NORMA60-230 U/l

Fosfataza alkaliczna (ALP, Falk, FAL)

Wystpuje w kociach, wtrobie, nerkach, cianie jelita, oysku i gruczole sutkowym w czasie laktacji. Wzrost jej aktywnoci

obserwuje si w przebiegu nadczynnoci przytarczyc, niedoboru witaminy D3, przy niedoborach wapnia i fosforu w poywieniu, w przebiegu krzywicy, w zespole Cushinga, chorobie Pageta. Spadek aktywnoci wyst-puje przy zaburzeniach wzrostu koci.

NORMANoworodki: 50-165 U/lDzieci: 20-150 U/lDoroli: 20-70 U/l

Kinaza kreatynowa (CK)

Wystpuje w miniu sercowym, wmi-niach szkieletowych oraz w komrkach nerwowych (mzg). Wyrnia si 3izo-enzymy kinezy specyficzne dla kadego zpowyszych narzdw: serce CK-MB, mzg CK-BB, minie szkieletowe CK-MM. Wzrost aktywnoci poszczegl-nych izoenzymw moe wiadczy o uszko-dzeniach komrek danych narzdw.

NORMAKobiety: 40-285 U/l

Mczyni: 55-370 U/l

Gamma-glutamylo-transferaza (GGTP)

Wystpuje w wtrobie, trzustce i nerkach. Podwyszenie jej aktywnoci moe wiad-czy o przewlekym i ostrym zapaleniu trzustki, ostrym zapaleniu wtroby, wyst-powaniu choroby wrzodowej odka, mo-nonukleozy zakanej i choroby alkoholowej.

NORMA10-115 U/l

Badania krwi

14

Diagnostyka endokrynologicznaDiagnostyka endokrynologiczna zajmuje si oznaczaniem hormonw. Hormony s substancjami produkowanymi przez gruczoy organizmu. Ich odpowiednia ilo oraz prawidowe dziaanie jest niezbdne do prawidowego funkcjonowania organizmu.

Hormony gruczou tarczowego (tarczycy)

Nale do nich tyroksyna (T4) i trijodotyro-nina (T3). Wydzielanie tych hormonw jest zalene od poday jodu, natomiast hormony przysadki i podwzgrza kontroluj wydzie-lanie T3 iT4. Najwaniejszymi badaniami stosowanymi w rozpoznawaniu chorb tarczycy s oznaczania stenia wolnej trijo-dotyroniny fT3 i wolnej tyroksyny fT4 oraz stenie hormonu tyreotropowego TSH.

Tyreotropina (TSH)

Hormon wydzielany przez przysadk, kontroluje wydzielanie hormonw tarczycy. Jego stenie wzrasta w pierwotnej niedo-czynnoci tarczycy i w nadczynnociach wtrnych, maleje natomiast wniedoczyn-nociach przysadki i podwzgrza.

NORMA120-200 ng/dl

Tyroksyna (T4)

Jej stenie wzrasta w chorobie Gravesa--Basedowa, we wtrnej nadczynnoci tar-czycy wywoanej nadmiernym wydzielaniem TSH. Stenie T4 maleje w hipotyreozie.

NORMA10-25 pmol/l (0,8-2 ng/dl)

Trijodotyronina (T3)

Wzrasta w nadczynnoci tarczycy, zmniej-szenie stenia wystpuje w zaburzeniach dejodynacji tyroksyny, atake przy znacznej utracie biaek osocza.

NORMA4,5-9,5 pmol/l (0,65 ng/dl)

Hormony przysadki

Przysadka mzgowa jest narzdem odpo-wiedzialnym za wydzielanie hormonw bezporednio dziaajcych na organizm oraz hormonw tropowych, dziaajcych na inne narzdy wydzielajce hormony.

Hormon wzrostu (GH)

Jego nadmiar wywouje akromegali igi-gantyzm, natomiast niedobr karowato przysadkow.

NORMA0-5 g/l

Prolaktyna

Nadmiar wywouje bezpodno i zaburze-nia miesiczkowania, niedobr zaburzenia laktacji.

NORMA1,39-24,5 ng/ml

Kortykotropina

Niedobr tego hormonu wywouje wtrn niedoczynno nadnerczy, anadmiar cho-rob Cushinga.

15

Luteina/folitropina (LH/FSH)

Hormony odpowiedzialne za dojrzewanie. Zwikszenie ich stenia powoduje przed-wczesne dojrzewanie, natomiast niedobr wywouje hipogonadyzm oraz bezpodno.

NORMA LHFaza folikularna: 2-15 j/l

(jednostek/litr)NORMA LH

Faza lutealna: 5-20 j/l Owulacja: 100 j/lNORMA FSH

Faza folikularna: 2-8 j/l Faza lutealna: 2-8 j/l Owulacja: 15-30 j/l

Stenie tych hormonw jest bardzo due po okresie menopauzy.

Diagnostyka koaguologicznaDiagnostyka koaguologiczna zajmuje si badaniem ukadu krzepnicia krwi i jej fibrynolizy, czyli rozpuszczania skrzepw. Wprocesach tych bior udzia tzw. czyn-niki krzepnicia. Nastpstwami zaburze tych procesw mog by skazy krwotocz-ne (np. hemofilia) lub tworzenie zakrze-pw i zatorw.

Czas kefalinowo- -kaolinowy (aPTT)

Oceniane jest krzepnicie krwi po dodaniu kefaliny, kaolinu i jonw wapnia. Przeduo-ny czas aPTT moe by spowodowany nie-doborem wikszoci czynnikw krzepnicia, jak rwnie nadmiern aktywacj heparyny lub antytrombiny III.

NORMA30-50 sekund

INR

Jest to wspczynnik wyraajcy czas protrombinowy, ktry wydua si przy niedoborze czynnikw krzepnicia oraz przy zmniejszonym steniu fibrynogenu oraz zwikszonym steniu heparyny i pro-duktw rozpadu fibrynogenu. Zwikszenie wspczynnika obserwuje si w chorobach wtroby iwzespole zego wchaniania.

NORMA0,7-1,5

Fibrynogen

Oznaczanie to stosuje si w diagnostyce wrodzonych hipofibrynogenemii (obni-one stenie firynogenu), w diagnostyce rozsianego wykrzepiania rdnaczyniowego (DIC). Zwikszone stenia fibrynogenu obserwujemy po krwotokach oraz wniekt-rych chorobach nowotworowych.

NORMA2-4,5 g/l

Badania moczu

16

2. Mocz Badanie moczu nale-y do podstawowych bada laborato-ryjnych. Analiza moczu moe pomc w rozpoznaniu chorb nerek, drg moczowych, wtroby. Uatwia te diagnoz cukrzycy itaczki. Podstawowe parametry

biako glukoza bilirubina zwizki ketonowe urobilinogen.

Poza tymi zwizkami oceniane s take skadniki osadu moczu oraz waciwo-ci fi zyczne moczu, takie jak:

barwa przejrzysto zapach ciar waciwy pH (odczyn).

Badanie moczu wykonuje si z jednorazowo oddanego moczu lub te z dobowej zbirki moczu. Poza tym mona rwnie wykona posiew moczu wcelu identyfi kacji bakterii zakaajcych ukad moczowy oraz oceni osad moczu.Przygotowanie do badania

Naley przygotowa plastikowy pojemnik do zbirki moczu do kupienia w aptece lub pobrania wla-boratorium.

Mocz naley odda rano, na czczo, najlepiej zaraz po obudzeniu. Mocz pobiera si ze rodkowe-go strumienia, czyli w rodku jego oddawania. Pobrany mocz trzeba dostarczy jak najszybciej do laboratorium. W czasie miesiczki nie powinno si oddawa moczu do badania, gdy nie mona wtedy stwierdzi, skd pochodzi krew w moczu. Mocz oddaje si do pojemniczka po umyciu narzdw wod zmydem lub innym rodkiem myjcym.

Parametry oznaczane w mo-czu, zakres normy i przyczyny odchyle od normy

Parametry fi zykochemiczne

Dobowa ilo moczu

Zaley przede wszystkim od iloci wy-pijanych pynw, ukadu termoregulacji ifunkcjonowania ukadu moczowego.

NORMA0,6-2,0 l/dob

Gsto (ciar waciwy)

Zaley od iloci substancji rozpuszczonych w moczu, wielkoci przesczania ifunkcji kanalikw nerkowych.

NORMA1,002-1,035 g/ml

17

Poniej normy

Powyej normy

przewodnienie organizmu

zmniejszona poda wody

moczwka prosta biakomocz

niewydolno kana-likw nerkowych

cukromocz

biegunki, wymioty

stan gorczkowy

pH moczu (odczyn)

Zaley od substancji obecnych w moczu, wpyw na to maj gwnie odywianie istany chorobowe, prawidowe pH moczu powinno by lekko kwane, czyli okoo 5,5.

NORMA5,0-8,0

Poniej normy

Powyej normy

godzenie dieta jarska

kwasica zasadowica

leki zakwaszajce leki alkalizujce

Barwa i przejrzysto

Zaley od obecnoci substancji barwni-kowych i od gstoci. Barwnikiem moczu jest urochrom, barwicy mocz prawidowo na somkowy kolor. Intensywno koloru wiadczy o iloci wypijanych pynw im jest ich wicej, tym mocz jest janiejszy i odwrotnie. Zabarwienie moczu moe si zmieni na skutek przedostania si do niego rnych barwnikw, np. po zjedzeniu

buraczkw mocz staje si rowy, przy prze-dostaniu si krwi rowy lub purpurowo-czerwony. Prawidowo oddany mocz jest przejrzysty i klarowny mtny wystpuje w ropnych zapaleniach ukadu moczowego i kamicy nerkowej.

NORMAprzejrzysty, somkowy

Zmianymtny

tobrzowy

krwisty

czerwony

zielony

niebieski

czarny

fioletowy

pomaraczowy

Parametry chemiczne moczu

Biako (biakomocz)

Nie wystpuje w wykrywalnych ilociach w prawidowym moczu. Dla dokadnego okrelenia wielkoci biakomoczu powinno si oznacza biako w moczu dobowym. Oznaczanie biaka jest bardzo istotne, gdy biakomocz jest nastpstwem wielu chorb nerek i drg moczowych. Obecno biaka w moczu musi by niezwocznie zgoszona lekarzowi. Biakomocz w stanie fizjologicz-nym wystpuje u kobiet pod koniec ciy.

Badania moczu

18

NORMAponiej 100 mg/dob

Poniej normy

Powyej normy (>150 mg/dob)

szpiczak mnogi

zapalenie kbusz-kw nerkowychstany zapalne drg moczowych

Cukier (glukoza)

W prawidowym moczu zawarte s nie-wielkie iloci wglowodanw. Gdy stenie cukru w surowicy krwi przekracza 180 mg przez duszy czas wcigu doby, mona si spodziewa, e glukoza zacznie pojawia si wmoczu.

NORMAbrak

Wystpowaniecukrzyca

choroby nerek

Zwizki ketonowe

W moczu prawidowym nie wystpuj, ich obecno w moczu moe by spowodowana ich podwyszonym steniem we krwi na skutek nieprawidowej przemiany cukrw ituszczw. Poza tym mog wiadczy ole leczonej cukrzycy.

NORMAbrak

Wystpowaniecukrzyca

biegunka, wymioty, odwodnienie

godzenie

dieta bogatotuszczowa, a ubogocukrowa

stan gorczkowy

Bilirubina

Jest to barwnik powstajcy w wyniku roz-padu krwinek czerwonych, nie powinien si znajdowa w moczu zdrowego czowieka.

NORMAbrak

Wystpowaniechoroby wtroby

choroby drg ciowych

taczka

Urobilinogen

Jego stenie wiadczy o czynnoci w-troby i drg ciowych oraz o metaboli-zmie hemoglobiny w moczu wystpuje wilociach ladowych.

NORMA0,1-1,0 mg/dl

19

Poniej normy

Powyej normy

noworodki taczka hemoli-tyczna

leczenie antybio-tykami

choroby wtroby

taczka mecha-niczna

Skadniki morfotyczne moczu

Krwinki czerwone

W prawidowym moczu krwinek nie powinno by wicej, ni wskazuje norma. Wmoczu ludzi zdrowych liczba wydala-nych erytrocytw nie powinna przekra-cza 3milionw na dob. Rozrnia si krwinkomocz gdy obecno krwi nie jest wykrywana goym okiem i krwiomocz, gdy jest widoczna goym okiem.

NORMA0-3 wpw (w polu widzenia

pod mikroskopem)

Poniej normy

Powyej normy

kamica nerkowa

skaza krwotoczna

zapalenie kbusz-kw nerkowychnowotwory ukadu moczowego

Krwinki biae (leukocyty)

W cigu doby zdrowy czowiek wydala do okoo 4 milionw biaych krwinek, co odpowiada 1 do 8 leukocytw wpolu widzenia; stwierdzenie powyej 10 leukocy-tw wskazuje na wystpienie leukocyturii, najczciej dzieje si tak przy bakteryjnych zakaeniach ukadu moczowego.

NORMA1-8 wpw

(w polu widzenia pod mikroskopem)

Poniej normy

Powyej normy

zapalenia drg moczowychzapalenia nerek

infekcje ukadu moczowego

Waeczki

S to odlewy cewek nerkowych wiadczce o powanej patologii nerek. Wprawi-dowym moczu moe wystpowa tylko niewielka liczba waeczkw szklistych, innych waeczkw nie powinno w ogle by w moczu.

NORMAbrak lub pojedyncze waeczki szkliste

Poniej normy

Powyej normy

uszkodzenie nerek

choroby zakane

Posiew moczu

20

Nabonki

S to zuszczone komrki nabonka paskie-go lub komrki nabonkowe pochodzce znerek i drg moczowych, ich obecno nie ma istotnego znaczenia dla rozpoznawania chorb.

Bakterie

Jeeli mocz zosta pobrany prawidowo, obecno bakterii moe wiadczy ozakae-niach ukadu moczowego.

3. Posiew moczuPosiew moczu to hodowla bakterii pobra-nych z prbki moczu na specjalne podoa. W wieo i prawidowo pobranej prbce moczu osoby zdrowej nie powinno by bakterii (posiew ujemny). Obecno bakterii w porcji moczu ze rodkowego strumienia moe wiadczy o zakaeniach ukadu moczowego. Ponad 105 komrek bakteryjnych w 1 ml sugeruje zakaenie (posiew dodatni). Zakres 104-105 mikroorganizmw w 1 ml to wynik niepewny i wymaga powtrzenia badania. Obecno bakterii w moczu w przebiegu zakae ukadu moczowego przebiega ze wzrostem liczby leukocytw w moczu. Jeeli wynik wskazuje na obecno bakterii w mo-czu, ale bez leukocytozy, to przyczyn jest najczciej za technika pobierania prbki moczu, a nie infekcja.Przygotowanie do badania

Naley przygotowa jaowy pojem-nik do zbirki moczu do kupienia waptece lub pobrania wlaboratorium Mocz oddaje si do pojemniczka po umyciu narzdw wod zmydem lub innym rodkiem myjcym.

Mocz pobiera si ze rodkowe-go strumienia, czyli w rodku jego oddawania.

Badanie zleca lekarz w przypadku zgoszenia przez pacjenta nastpuj-cych dolegliwoci:

trudno w oddawaniu moczu czste oddawanie moczu bez cako-witego oprnienia krwiomocz biegunka.

Poza tym posiew moczu powinien by wykonany u kobiet w ciy oraz u osb z zakaeniem wywoanym przez zaoony do pcherza moczowego cewnik.

Ukad moczowy mski

nadnercza

nerkalewa

yabiodrowawsplna

ttnicabiodrowawsplna

pcherzmoczowy

trjktpcherzowy

cewkamoczowa

od prciaujcie zewntrznecewki moczowej

moszna

szyjkapcherzamoczowego

moczowody

ttnicajdrowa

yajdrowa

ya gwnadolna

ttnicanerkowa

ujcia moczo-wodw

Dobowa zbirka moczu

21

4. Dobowa zbirka moczuDobowa zbirka moczu suy diagnozowa-niu przewlekych chorb nerek ipozwala na ocen stopnia tracenia pewnych zwizkw chemicznych wchorobach metabolicznych. Dziki temu badaniu otrzymuje si obiek-tywne stenie badanej substancji, niezale-nie od zmiennego jej wydalania. Przygotowanie do badania

Brak specjalnych zalece. Mocz jest zbierany przez pacjenta od porannej porcji przez 24 godziny, czyli do nastpnego dnia rano. Zbiera si go do specjalnego soja lub pojemnika z podziak po to, by jak najdokadniej okreli ilo wyda-lonego moczu.

Przebieg badania

O godzinie 6.00 rano oddaje si pierwsz porcj moczu do toalety. Nastpn porcj oddaje si ju do specjalnego pojemnika. Ostatni porcj do pojemnika oddaje si o 6.00 rano nastpnego dnia. Zebrany do pojemnika mocz naley dokadnie wymiesza, spraw-dzi objto, a nastpnie odla do pojemniczka okoo 200ml izanie do badania.

Sj z moczem przechowuje si w temperaturze pokojowej w chod-nym i zaciemnionym miejscu.

Wyniki badaniadobowej zbirki moczu

Biakomocz pozwala na rozpo-znanie przewlekych zapale ukadu moczowego. Cukromocz uzaleniony jest od poziomu cukru i waha si w cigu dnia, okrelenie dobowego wydalania glukozy pozwala na ocen leczenia cukrzycy, a take stwierdzenie, czy w przebiegu cukrzycy nie doszo do uszkodzenia kbuszkw nerkowych. Liczba leukocytw (biaych krwi-nek) okrela si liczb wydalonych krwinek biaych w cigu doby lub 12godzin (liczba Addisa), badanie pozwala na rozpoznanie zakae ukadu moczowego. Waeczki badanie wykonywane rzadko, pozwala na rnicowanie chorb nerek. Liczba mineraw ocenia si wy-dalanie takich mineraw, jak: wap, fosfor, potas, sd; pozwala to na kon-trolowanie leczenia kamicy nerkowej, oraz na ocen metabolizmu wapnia. W moczu mona oznacza hormony, jednak jest to zlecane rzadko, suy do diagnostyki patologii hormonalnych.

Wskazania

choroby nerek choroby wtroby cukrzyca choroby ukadu moczowego.

Badanie oglne moczu powinno si wykonywa przynajmniej raz w roku, nawet przy braku wystpowania nie-pokojcych objaww.

Badania kau

22

5. Badania kauBadania kau s przydatne gwnie wdiagnozie chorb ukadu pokarmowego. Badania te polegaj na mikroskopowej ocenie rozmazu kau oraz na poszukiwaniu krwi w kale. Poza tym ocenia si rwnie wygld kau, kolor i konsystencj.

Badania na krew utajon w kale pozwalaj na rozpoznanie choro-by nowotworowej jelita grubego, krwawicych wrzodw odka lub krwawie z innych przyczyn. Natomiast badania mikroskopo-we pozwalaj na ocen czynnoci wydzielniczej trzustki oraz pracy jelit. Poza tym wykonuje si rwnie badania na obecno rnych bakte-rii i pasoytw.

Przygotowanie do badania

Przed badaniem nie naley przyj-mowa lekw przeciwbakteryjnych i przeciwpasoytniczych. Jeeli bdzie wykonywane badanie na obecno krwi w kale, naley 3dni przed badaniem powstrzyma si od jedzenia misa, a w szczeglnoci potraw z krwi. Nie naley rwnie przyjmowa elaza, witaminy C i aspiryny.

Pobranie kau

Ka pobierany jest przez pacjenta do spe-cjalnego pojemniczka. W celu pobrania prbki ka naley odda do specjalnie przygotowanego, wczeniej umytego wod z detergentem, pojemnika. Moe to by np. nocnik lub basen. Nastpnie za pomoc szpatuki lub yeczki naley

nabra niewielk ilo kau (2 g) do specjalnego pojemnika. Pojemniczki na ka mona kupi w aptece. Pojemnik powinien by opisany imieniem i nazwi-skiem pacjenta.

Badanie jest wykonywane na zlece-nie lekarza. Jedynie badania okreso-we na nosicielstwo wykonywane s bez zlecenia.

Wskazania

choroby trzustki (ocenia si wtedy zawarto kulek tuszczowych) choroby zakane przewodu pokar-mowego zapalenie jelit (choroba Leniowskiego-Crohna) nowotwr jelit oraz choroba wrzo-dowa odka.

Wyniki i interpretacja

Nazwabadania

Badanyczynnik Norma

Ka

krew utajona

wynikujemny

lamblie wynikujemny

pasoyty wynikujemny

tuszcz iskrobia

wynikujemny

Badania nasienia

23

6. Badania nasieniaBadanie nasienia ma podstawowe znaczenie w wykrywaniu niepodnoci mskiej. Polega ono na ocenie plemnikw oraz wydzieliny z prostaty i pcherzykw nasiennych. Oceniane s takie parametry, jak: liczba plemnikw, rodzaj ruchu plemnikw, ich budowa i ywotno. Poza tym ocenia si stenie fruktozy, fosfo-ranw i cytrynianw.

Najwaniejsze zastosowanie to usta-lenie przyczyny braku potomstwa. Poza tym nasienie bada si rwnie w celu ustalenia ojcostwa.

Przygotowanie do badania

Zaleca si zachowanie wstrze-miliwoci pciowej przez okoo 5dni przed badaniem. Jeeli w dniu badania jest pla-nowane pobieranie krwi, nasienie naley oddawa zawsze po pobraniu krwi. Przed badaniem naley zgosi:

* sposb uzyskania nasienia* urazy okolicy jder* przyjmowanie lekw* stosowanie uywek.

Przebieg badania

Przed pobraniem materiau naley umy rce oraz prcie wod z mydem. W celu uzyskania nasienia naley zastosowa masturbacj. Nasienie musi pochodzi zpierwszego ijednego wytrysku. Oddaje si je przed badaniem do czystego, jaowego

pojemnika, ktry powinien by ogrzany do temperatury ciaa czowieka.

Po pobraniu materia naley nie-zwocznie dostarczy do laboratorium.

Wskazania

brak potomstwa, mimo prb za-podnienia kobiety ustalenie ojcostwa.

Nazwa badania: Badanie nasienia

Badanyczynnik

Norma

objto > 2 ml

pH zasadowe

barwa mleczna

ruchliwo > 50%

liczba plemnikw 20-250 x 106/ml

ywotno > 70% ywych

samoistna homogenizacja

cakowita po 30-60 min

morfologia > 30% form prawidowych

spermatocyty poniej 1 x 106/ml

granulocyty poniej 5 x 106/ml

Cytologia

24

7. CytologiaBadanie cytologiczne polega na ocenie mikroskopowej wymazw z kanau itarczy czci pochwowej szyjki macicy. Obec-nie zaleca si ocen wymazu systemem Bethesda (dawniej Papanicolaou), polega-jc na pobraniu ispecjalnym wybarwieniu komrek nabonka wielowarstwowego paskiego, pokrywajcego cz pochwow szyjki macicy.

Badanie suy przede wszystkim wykrywaniu stanw przednowo-tworowych i nowotworowych szyjki macicy. Poza tym pomocne jest wocenie stanw zapalnych pochwy oraz ocenie hormonalnej.

Przygotowanie do badania

Naley powstrzyma si od stosun-kw pciowych co najmniej 24godzi-ny przed badaniem. Kilka dni przed badaniem nie powinno si stosowa lekw dopo-chwowych ipukania pochwy.

Przebieg badania

Badanie wykonywane jest przez ginekologa. Pacjentka ukada si na stole ginekologicz-nym. Lekarz zakada wziernik dopochwowy tak, by uwidoczni szyjk macicy. Pobierany jest materia do badania poprzez pocieranie powierzchni tarczy czci pochwowej szyjki macicy metalow lub plastikow szczotecz-k. Nastpnie zpobranego materiau wyko-nuje si rozmaz iodpowiednio si go barwi. Czasami podczas badania mog wystpi lekkie dolegliwoci blowe i niewielkie plamienia.

Wyniki

Wynik podawany jest w formie poni-szej klasyfi kacji:

Grupa I obraz fi zjologiczny prawi-dowe komrki nabonka

Grupa II

agodne zmiany, bez cech nowotworowych oprcz komrek prawidowych widoczne rwnie komrki z cechami zapalenia, bakte-rie, luz

Grupa IIIzmiany o cechach rako-wych obecne komrki dysplastyczne, o zmienionej budowie

Grupa IVrak przedinwazyjny po-jedyncze komrki atypowe charakterystyczne dla nowotworw

Grupa V zmiany zoliwe liczne komrki atypowe

Interpretacja wyniku

Grupa I wynik prawidowy

Grupa IIzmiany wymagaj leczenia, nie s jednak poddawane leczeniu onkologicznemu

Grupa IIIpodejrzenie obecnoci raka (niepewne, zlecane dalsze badania)

Grupa IV due podejrzenie raka

Grupa V rozmaz przemawia za rakiem

Badania piersi

25

Nowa klasyfi kacja zmian

CIN Idysplazja maego stopnia (zmiany w budowie komrek w przebiegu procesu zapal-nego)

CIN II dysplazja redniego stopnia

CIN III dysplazja duego stopnia

CIS rak przedinwazyjny

Wskazania

badania okresowe, profi laktyczne wykonywane raz na rok u kobiet zwysokim ryzykiem wystpienia raka szyjki macicy i raz na dwa lata u ko-biet zmaym ryzykiem wystpienia nowotworu u kobiet w ciy w I i III tryme-strze ciy ocena stanu nabonka pochwy.

8. Badania piersiRak piersi jest jednym z najczstszych i najgroniejszych nowotworw zoliwych u kobiet. W Polsce znajduje si na pierw-szym miejscu zarwno wrd zachorowa, jak i zgonw wywoanych nowotworami wrd populacji eskiej. Rocznie w Polsce umiera z jego powodu okoo 5000 kobiet. Moe rwnie wystpi u mczyzn, ale zdarza si to bardzo rzadko.Samodzielne badanie piersi jest prost metod wczesnego wykrywania guzkw iinnych nieprawidowoci wpiersiach. Skada si z dwch etapw: ogldania ibadania dotykowego (palpacji).

Zalecenia

Badanie powinno si wykonywa zawsze w 2-3 dni po miesiczce (u kobiet niemiesiczkujcych raz w miesicu). Przed badaniem naley rozebra si od pasa w gr. Lustro do ogldania musi obejmo-wa sylwetk co najmniej do pasa. Ksztat, wielko, symetri, uoe-nie piersi oraz doy pachowe naley oglda w kilku pozycjach (np. z r-koma uniesionymi, opuszczonymi, zaoonymi za gow). Trzeba oglda take skr oraz brodawki sutkowe. Zawsze naley bada obie piersi. Nie wolno zapomina o zbadaniu dow pachowych, dokw nad oraz pod obojczykami w poszukiwaniu ewentualnie powikszonych wzw chonnych. W umiejscowieniu kadej wy-krytej zmiany naley posugiwa si podziaem piersi na kwadranty (cztery wiartki iosobno brodaw-ka sutkowa, jej otoczka i fragment pooony bezporednio przy pasze) lub metod zegara (przyrwnanie piersi do tarczy zegara ilokalizowa-nie zmiany przez okrelenie numeru godziny).

Przebieg badania Badanie rczne zaczyna si w po-zycji stojcej. Naley stan przed lu-strem tak, aby widzie swoj sylwetk od pasa w gr.

Badania piersi

26

Piersi bada si ca doni, zatacza-jc mae kka po wikszych okrgach lub wzdu wskich pasw od oboj-czyka do dolnej krawdzi gruczow. Kad okolic (mae kka) trzeba zbada trzykrotnie, za kadym razem zwikszajc si nacisku.

Po wykonaniu caego cyklu (zdjcia 1.-3.) naley przej do badania dou pachowego (zdjcie 4.).

Nastpnie naley wygodnie si pooy, zakadajc za gow rk po stronie piersi, ktr si bdzie bada dotykiem (zdjcie 5.). Badanie powta-rza tak, jak w pozycji stojcej.

Kobiety powyej 20. roku ycia powinny wykonywa samobadanie piersi raz wmiesicu, okoo 2-3 dni po miesiczce.

1.

2.

3.

4.

5.

Markery

27

Biopsja

9. BiopsjaJest to inwazyjna metoda badania, pole-gajca na pobraniu komrek zmienionych chorobowo tkanek. Materia do badania pobiera si zazwyczaj za pomoc igy. Po pobraniu materiau biologicznego ocenia si go pod mikroskopem (badanie histopato-logiczne).

Badanie biopsyjne pozwala na do-kadn ocen zmienionych chorobowo tkanek. Biopsj stosuje si do badania: wtroby, nerek, szpiku kostnego, szyjki macicy, tarczycy, wzw chonnych, prostaty i innych.

Biopsja tarczycyPrzebieg badania

Pacjent do badania przyjmuje pozycj lec. Zabieg nie wymaga znieczulenia. Lekarz wprowadza cienk ig do tarczycy, kontrolujc miejsce wprowadzenia ultraso-nografem. Pobierany jest fragment tkanki, ktr nastpnie rozprowadza si na szkieku i przekazuje do badania mikroskopowego. Wynik wydawany jest jako opis, najczciej po kilku dniach.

Wskazania

diagnostyka nowotworw tarczycy okrelanie stopnia zoliwoci guzw tarczycy choroba Hashimoto.

Biopsja tarczycy z reguy nie wie si z adnymi powikaniami, ewentual-nie moe wystpi krwiak wmiejscu wkucia.

10. Markery nowotworoweMarkerami nowotworowymi nazywamy substancje, ktrych stenie iobecno s zwizane z rozwojem nowotworu. S to substancje wydzielane do pynw ustrojowych, takich jak krew czy wysiki, lub znajdujce si na powierzchniach komrek, zarwno nowotworowych, jak i nienowotworowych. Te ostatnie wy-krywa si wbadaniu histopatologicznym tkanek.Podzia

antygeny podowe i zarodkowe normalnie wystpujce u podu, apojawiajce si w komrkach nowotworowych w wyniku ekspresji genw antygeny oyskowe wystpujce normalnie w krwi kobiet ciarnych i zanikajce po porodzie antygeny wydzielane przez komrki typowo nowotworowe hormony wytwarzane nadmiernie przez nowotwory inne.

Przygotowanie do badania

Badanie na obecno markerw nowotwo-rowych nie wymaga specjalnego przygo-towania. Najczciej oznacza si markery krce we krwi, poza tym wykrywane s te w badaniach histopatologicznych tkanek, uzyskanych np. przez biopsj lub w trakcie operacji.

Markery

28

Rodzaje markerw

Antygeny podowe i zarodkowe

Antygen rakowo-podowy (CEA)

Podwyszone stenie tego markera wystpuje u chorych na raka jelita grubego, odbytu, szyjki macicy oraz przy przerzutach do wtroby. Poniewa brak tego markera nie wyklucza obecnoci nowotworu, jest stoso-wany raczej w ocenie skutecznoci leczenia ni w diagnostyce.

NORMA0,5-4 g/l

-fetoproteina (AFP)

W wikszych ilociach wystpuje upodu oraz u noworodkw i kobiet wciy, pniej jej stenie zmniejsza si wraz z dorastaniem. Podwyszone stenie wystpuje w raku wtroby ijder, poniewa wzrost stenia tego antygenu wystpuje tylko w tych nowotworach, moe on by stosowany do ich diagnostyki.

NORMA6-20 g/l

Antygeny oyskoweGonadotropina kosmwkowa

Fizjologicznie jest wydzielana przez komrki oyska, a u chorych na nowotwory zoliwe przez te nowotwory. Jej poziom wzrasta w ko-smwczakach, potworniakach jder i jajnika.

NORMAdo 10 j.m/l (w ciy do 190 j.m/l)

Antygeny wydzielane przez komrki nowotworowe

Antygen CA 19-9

Wydzielany przez komrki raka odka, trzustki, okrnicy oraz drg ciowych.

Antygen CA 125

Jego stenie zwiksza si w raku jajnika, ale moe te by podwyszone ukobiet wciy i w chorobach nienowotworowych.

Antygen CA 15-3

Wykryty w komrkach raka sutka iuznany za marker tego nowotworu, przy czym wiksze jego iloci pojawiaj si dopiero w fazie inwazyjnej, dlatego obecnie suy on bardziej do oceny skutecznoci leczenia.

Antygen gruczou krokowego (PSA)

Jest syntetyzowany w gruczole krokowym, jego aktywno zwiksza si wprzypadku raka prostaty.

Antygen tkankowy (TPS)

Jest syntetyzowany przez komrki wielu nowotworw, pozwala na odzwierciedle-nie dynamiki rozwoju raka.

Wskazania

ocena skutecznoci leczenia diagnostyka i wykrywanie przerzutw ocena skutecznoci i dokadnoci operacyjnego usunicia nowotworu.

Badania markerw nowotworowych s wykonywane na koszt pacjenta lub, wprzypadku zlecenia przez lekarza, za darmo. Z wynikiem naley si zgosi do onkologa.

Badania DNA

29

11. Badania DNAW ostatnich latach bardzo duo syszy si o DNA oraz zwizanych z nim poj-ciach, takich jak:

gen mutacja klonowanie.

Najwaniejsze dla czowieka jest to, e badania DNA mona wykorzysta wcelach diagnostycznych wielu chorb.DNA to dwuniciowy acuch kwasu dezok-syrybonukleinowego, skrcony spiralnie. Jednym ze skadnikw tych nici s zwizki chemiczne zwane zasadami. W DNA wystpuj 4 zasady zwane odpowiednio:

adenina (A) guanina (G) cytozyna (C) tymina (T).

Zasady z kadego z acuchw cz si odpowiednio w pary:

adenina z tymin guanina z cytozyn.

Kolejno tych par w acuchach DNA two-rzy tzw. kod genetyczny. Jest to informacja o budowie poszczeglnych biaek organizmu. Bdy w kodzie, czyli mutacje, polegaj m.in. na zamianie jednej pary zasad na inn lub wypadniciu jednej lub wicej par zasad z acucha. Kod zostaje wtedy bdnie odczytany, aco za tym idzie biako kodowane przez dany odcinek kodu jest niepoprawnie zbudowane i zmienia swoje waciwoci.

Zastosowanie

wykrycie skonnoci do zachorowa na poszczeglne choroby umoliwienie diagnostyki chorb genetycznych ustalenie ojcostwa uatwienie policji znalezienia spraw-cw (badanie DNA z pozostawionych ladw, np. niedopakw papierosa, ladw krwi czy spermy i porwnanie ich z DNA podejrzanego).

Badania DNA wykorzystuje si rwnie wdiagnostyce niektrych mikroorgani-zmw.W cigu ostatnich lat w Polsce powstao bardzo duo orodkw, w ktrych mona prywatnie wykona badania DNA.

Jednostki chorobowe, ktre mona zdiagnozowa za pomoc testw DNA

Choroby nowotworowe

mutacja genw BRCA 1 i BRCA2 odpowiada za skonno do dziedziczenia nowotworw piersi oraz jajnikw; badanie zalecane: oso-bom, uktrych w rodzinie wystpiy w co najmniej dwch pokoleniach przypadki zachorowania na nowotwr zoliwy; kobietom, u ktrych w ro-dzinie wystpi przypadek zachoro-wania na raka piersi przed 50. r..; kobietom, u ktrych wystpuj zmiany w piersiach lub jajnikach diagnostyka HPV, czyli wirusa bro-dawczaka ludzkiego wirus ten po-woduje raka szyjki macicy lub zmiany przednowotworowe; badanie zalecane kobietom pomidzy 20.a 59.rokiem ycia

Badania DNA

30

HTGR wykrywa mutacje genw biaek naprawczych wraliwych na hormony pciowe, uszkodzenia tych genw zwikszaj ryzyko zachorowa-nia na raka piersi, tarczycy, jajnika, je-lita grubego; jest to badanie polecane kobietom przyjmujcym hormonalne rodki antykoncepcyjne ostre biaaczki szpikowe.

Diagnostyka chorb genetycznych:

hemochromatoza mukowiscydoza dystrofi a miniowa choroba Parkinsona choroba Alzheimera.

Diagnostyka mikroorganizmw:

Chlamydia Trachomatis bakte-ria wywoujca choroby narzdw pciowych Chlamydia Pneumonice bakteria powodujca zapalenia ukadu odde-chowego Toxoplasma gonidii pierwotniak powodujcy poronienia, zakaenia, a nawet mier podu Mycobacterium Tuberculosis dia-gnostyka grulicy na wczesnym etapie rozwoju HSV diagnostyka wirusa wywo-ujcego opryszczk HBV, HCV diagnostyka wirusw wywoujcych zapalenie wtroby.

Sposb wykonania bada DNA

Badanie polega na pobraniu od pacjenta materiau do badania, najczciej krwi. Materia ten poddawany jest badaniu, awy-

niki s gotowe po mniej wicej 10 dniach, w zalenoci od rodzaju badania.

acuch DNA

12. Tomografi a komputerowaTomografi a komputerowa jest jedn z nowo-czesnych metod wykrywania i diagnozowania wielu chorb. Istot tomografi i komputerowej jest odwzorowywanie narzdw w przekro-ju, tzn. wykonywanie zdj poszczeglnych warstw narzdu. Warstwy te maj bardzo cienk rednic (od 2 do 10mm), co pozwala na wykrycie nawet kilkumilimetrowych zmian wstrukturze narzdu.

Podstaw tomografi i komputerowej jest promieniowanie rentgenowskie, czyli takie samo, jakie jest uywane przy zwykym przewietleniu. Lampy emitujce to promieniowanie przesu-waj si wzdu ciaa pacjenta.

31

RezonansTomografi aPromieniowanie jest w rnym stopniu po-chaniane przez poszczeglne tkanki iczci ciaa, co pozwala je od siebie odrni. Poza tym w celu zwikszenia rnic pomi-dzy poszczeglnymi tkankami podaje si kontrast najczciej s to zwizki jodu. Informacja o iloci pochonitego promie-niowania jest przekazywana do kompute-rw tomografu. Specjalne programy zamie-niaj t informacj na obraz i tak powstaje tomogram, czyli wynik badania.Przygotowanie do badania:

Pacjent powinien pozostawa na czczo od 6 do 8 godzin przed wyko-nywanym badaniem. Naley zgosi si do pracowni TK p godziny przed wyznaczonym czasem badania. Badanie trwa 10-30 minut, w zale-noci od przewietlanych czci ciaa.

Przebieg badania

Badanie jest wykonywane w pozycji lecej, unieruchomionej. Pacjent ley wspecjalnym tunelu. Z uwagi na to, e pacjent musi lee nieruchomo, maym dzieciom lub osobom pobudzonym podaje si rodki usypiajce. Lekarz wykonujcy badanie powinien zapyta pacjenta, czy nie cierpi na lk przed zamkniciem, gdy wystpienie ataku takie-go lku moe utrudni badanie.Zastosowanie

przede wszystkim w diagnostyce chorb mzgu oraz krgosupa, szcze-glnie przy diagnozowaniu dyskopatii przy podejrzeniu guza mzgu przy urazach czaszki pozwala na wykrycie krwiakw powstaych w czasie urazu

przy podejrzeniu ttniaka aorty do rozpoznawania nieurazowych zmian w mzgu, takich jak ttniak, wodogowie czy krwawienia tomografi a klatki piersiowej bardzo wane badanie w podejrzeniu nowotworw puc, informuje o rozle-goci zmian nowotworowych, ocenia, czy powikszone s rwnie wzy chonne; badanie to decyduje o dal-szym leczeniu ipozwala na ustalenie rozlegoci operacji badanie TK jamy brzusznej i mied-nicy pozwala na wykrycie zmian patologicznych, przede wszystkim nowotworw takich narzdw, jak: wtroba, trzustka, nerki, ledziona, wzy chonne jamy brzusznej (w tym przypadku podawany jest kontrast) w diagnostyce nowotworw jajnika, prostaty, macicy oraz pcherza moczo-wego.

Tomografi a komputerowa nie nadaje si do diagnostyki chorb jelit, ponie-wa gromadzce si w jelitach gazy uniemoliwiaj ocen zmian w tym narzdzie.

13. Rezonans magnetycznyRezonans magnetyczny, podobnie jak to-mografi a komputerowa, naley do nowocze-snych metod diagnostycznych przydatnych w wykrywaniu rnorodnych schorze. Rezonans pozwala na zobrazowanie prze-kroju narzdw wewntrznych we wszyst-kich paszczyznach. Jest to moliwe dziki temu, e ciao ludzkie, tak jak wszystko na wiecie, skada si z atomw.

Rezonans

32

W rezonansie magnetycznym najwiksze znaczenie maj atomy wodoru znajdujce si we wszystkich tkankach czowieka. Do przeprowadzenia badania uywa si specjalnego aparatu, ktry wytwarza pole magnetyczne oraz fale radiowe. Pacjent umieszczany jest w silnym polu magnetycz-nym wytwarzanym przez skaner. Powoduje to uporzdkowanie osi obrotu atomw wodoru. Nastpnie, dziki zmiennemu polu elektromagnetycznemu, dochodzi do wzbudzenia rezonansu jder atomw. Jdra zaczynaj wysya sygnay (fale radiowe), ktre s odbierane przez specjaln anten umieszczon wok pacjenta. Intensywno tych sygnaw jest rna w zalenoci od typu tkanki. Sygnay te s przetwarzane przez komputer na obraz. Badanie rezonansem magnetycznym moe wymaga podania rodka kontrastujcego. Obecnie najczciej stosuje si takie pier-wiastki, jak mangan Mn2+, elazo Fe2+ oraz gadolinium Gd3+.Przygotowanie do badania

Pacjent powinien by na czczo co najmniej 6 godzin przed badaniem. Maym dzieciom podaje si rodki uspokajajce. Pacjent nie musi rozbiera si do badania. Pacjentka powinna poinformowa lekarza o tym, e jest w ciy. Zalecane jest niestosowanie maki-jau oraz lakieru do wosw, a take lune ubranie bez metalowych zapi czy suwakw.

Do pomieszczenia, w ktrym znajduje si aparat, nie naley wnosi adnych metalowych rzeczy, gdy moe to spo-wodowa uszkodzenie aparatu (klucze, breloczki, biuteria, zegarki itp.).

Lekarza wykonujcego badanie naley poinformowa o obecnoci:

sztucznej zastawki serca protezy naczyniowej sztucznego biodra wkadki wewntrzmacicznej innych metalicznych cia, np. opi-kw, odamkw metalowych, gwodzi, pytek.

Naley poinformowa lekarza o klau-strofobii i skonnoci do krwawie.BEZWZGLDNYM PRZECIW-WSKAZANIEM do przeprowadze-nia rezonansu magnetycznego JEST POSIADANIE ROZRUSZNIKA SERCA!Pacjenci zrozrusznikiem nie powinni nawet wchodzi do pomieszczenia, wktrym znajduje si magnes, gdy grozi to zakceniami pracy rozrusznika i w efekcie moe doprowadzi nawet do mierci pacjenta. Rwnie pacjenci z wszczepionym neurostymulatorem nie mog by badani metod RM.

Przebieg badania

Pacjent ukadany jest na leco na rucho-mym stole. Nastpnie zostaje przesunity do rodka aparatu, czyli tzw. gantry. Wcza-sie badania pacjent nie moe si porusza. Badanie trwa od 1 do 3 godzin. Wtunelu zamontowane jest owietlenie w celu pod-niesienia komfortu badanego.Pacjent w czasie badania ma cay czas kontakt z lekarzem poprzez kamer oraz mikrofon. Poniewa temperatura w rodku wzrasta do okoo 25C, naley lekko si ubra. Podczas badania pacjent syszy dwik przypominajcy pukanie.

PORADNIKI W SERII Nordic Walking Alergia Pierwsza pomoc Grypa i przezibienie Serce i ukad

krenia Cholesterol

Cukrzyca Zdrowe potrawy

dla dzieci Odchudzanie.

wiczenia Pami doskonaa Refleksoterapia stp

Zdrowy tryb ycia,aby uniknnowotworu

Ukad krenia Zdrowa tarczyca Zdrowe oczy i inne

POLECAMY

www.ksiegarnia-najtaniej.pl wyd.literat@lit.com.pl