Anka nın Yükselişi ve Düşüşü - Oral Sander

7/29/2019 Anka nn Ykselii ve D - Oral Sander

1/224

ANKARA N VERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 563

ANKA'NIN YKSELVE D

Osmanl Diplomasi Tarihi

zerine Bir Deneme

Do. Dr. Oral SANDER

Ankara, 1987


2/224


3/224

ANKARA N VER STES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI.- 563

ANKA'NIN YKSELVE D

Osmanl Diplomasi Tarihi

zerine Bir Deneme

D o . D r . O r a l S A N D E RA,. Siyasal Bilgiler FakltesiSiyasi Tarih Anabilim Dal

Ankara, 1987


4/224

Copyright: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1987

SYASAL BLGLER FAKLTES VE BASIN YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA -1987


5/224

NSZ

Osmanl devletinin dnya tarihinde gelmi gemi en byk impara-torluklardan biri olduunu sylemek herhalde yanl olmaz. Byle bir dev-letin tarihi bugn kadar genellikle "i tarih" asndan yazlm, dnyadevletler sistemi iindeki yeni pek az ele alnmtr. Bu tutumun sonucu

olarak, dnya ve zellikle Avrupa g dengelerindeki yeri, siyasi tarihinana konusu olan temel gelimeler ya da deiikliklerdeki pay ortaya ko-namamtr. Ancak, bu byk imparatorluu, dnya tarihinin genel ak-nn, g dengelerinin iine yerletirmek, bir bakma "tarihsel balam"iinde deerlendirmek ve zellikle Avrupa diplomasi tarihi iindeki nemlipayn elden geldiinde ortaya karmak gerekiyor. Bu nitelikteki al-malar, ayn zamanda, imparatorluun baz bakmlardan "mirass'' olanve ok kk lde de olsa temelde Osmanl corafyas zerinde kurulanTrkiye Cumhuriyeti'nin izledii politikalarn daha anlaml bir perspek-

tif iinde deerlendirilmesine de yardmc olacaktr.

Osmanl tarihinin bu ynyle mmkn olduu kadar eksiksiz, tmOsmanl tarihini kapsayacak biimde incelenmesi, gelecek kuaklara ka-lyor ister istemez. Bugn iin milyonlarca belgenin snflandrlmas, okun-mas ve deerlendirilmesi ok zordur. Bir de, Osmanl diplomasisinin zel-liinden gelen snrlandrmalar var. Osmanllarn 600 yllk hayatnn ilk400 ya da 450 yl boyunca, devletin d ilikilerinin dzenli ve sistematik

bir biimde incelenmesine olanak verecek haberlemeler ok snrlyd. Bu

dnemde d politikay, gerek merkezde ve gerekse yabanc lkelerde pln-layp yrtecek kurulular yoktu. Byk Avrupa imparatorluklarnn dpolitika tarihlerinin yazlmasnda temel kaynak olarak, merkez-elilik ya-zmalar, yani yabanc lkelerde bulunan temsilcilerin gnlk olarak tut-tuklar notlar, merkeze gnderdikleri raporlar ve merkezden aldklar y-nergeler kullanlmtr. Dolaysyla, tm Osmanl belgelerinin snfland-rlp deerlendirilmesi durumunda bile, d ilikilerinin aknn anlat-mnda nemli boluklarn kalaca aktr.

Btn bu snrlamalara ramen, Anka Kuu gibi, ok uzun bir sregrkemli bir biimde yaayan ve sonra kendini 1. Dnya Sava'nn ateiiine atp, kllerinden yepyeni bir benlikle doan bu gerekten olaanst

III


6/224

devleti, yeni bak alaryla deerlendirmek gerekiyor. Bu yolda, eliniz-deki almann amac, siyasi tarih iinde Osmanl devletinin d ilikile-rinin genel akn ve belirgin kalplarn ortaya koymaa yardmc ol-maktr.

Beni bu almaya iten gd, konular birlikte olgunlatrmaa al-tmz rencilerimin derslerde sorduklar ynledirici sorulardr. Onlar

bu sorularn hi olmazsa bir blmnn cevaplarn bulabilecekleri biraba iine girmemi saladlar. Bende yeni sorular, yeni grler ve yeni

bak alar yaratmaa altlar. Bu bekleyilerini tam olarak karlaypkarlayamadm bilmiyorum. Bildiim, bu almay onlara borlu ol-duumdur.

Oral Sander

Ekim, 1987Ankara

IV


7/224

NDEKLER

NSZ III

GR 1

BRNC BLM-,

BE DENZ YAYLASINDA DOUI. BE DENZ YAYLASI 5

II. GEBELK-YERLEKLK LKS 0

III. BE DENZ YAYLASINDA STNLK 7

IV. ANADOLU'DAK OCUKLUK 9

1. Anadolu'da stnlk 112. Osmanllara zg Kurulu stnlkleri 14

3. Trkler ve Bizans 15

KNC BLM:

GENCN AVRUPA'DA DRKL

I. AVRUPA'DA DEVLET .. '. 17

II. AVRUPA'DA MPARATORLUK 21

1. Fetih ve Btnletirme 21

2. Asya'da Ksa Sren Dalma 243. Yeniden Glenme 28

III. AVRUPA'DA STNLK : 31

1. stanbul'un Alnmas 312. Grek Ortodoks Kilisesi 333. stanbul'un Fethi Sonras 364. Sava: Bayezit-Cem atmas 39

5. Akdeniz Gc ve Doudaki Tehdit 436. stnln Doruu .- 477. Diplomatik Temaslar ve Kapitlasyonlar 518. Akdeniz "Gazileri" 54


8/224

NC BLM:

YETKNN AVRUPA'DA DURGUNLUU

I. GENEL OLARAK DURAKLAMANIN NEDENLER 59

II. DURAKLAMANIN BELRTLER ... 64

III. DURAKLAMANIN BALAMASI 68

IV. SAVUNMA DAVASI VE KARLOFA 72

1. Avrupa Devletleriyle Eitlik 72

2. Son Hamle 77

3. Avrupa G Dengesinde Osmanllar 79

V, KAN DAVASI: PRU1 VE PASAROFA 84

1. Kan Davasnn Nedenleri 842. Uzun Srmesinin Nedenleri 86

3. Prut ve Pasarofa 88

4. Ksa Sren Uyan: Lale Devri 90

VI. TEN DAILMA SREC 92

VII. TANZMATA KADAR DPLOMAS VE RGT 95

DRDNC BLM:

YALININ AVRUPA'DA GERLEMES

I. GERLEME NEDENLER ... ... 101

II. FRANSIZ DEVRMNN ETKLER 100

1. Devrimin Temel lkeleri ve slm Dnyas 106

2. Devrimin-Devleti Etkiledii Kanallar 108

3. Devrimin Etkisi 110

III. KANADIN KIRILMASI: 19. YZYILIN LK OSMANLI-RUS SAVALARI ... 112

1. III. Selim Dneminde Genel Durum 1122. Napolyon ve Osmanl-Rus Sava 114

3. Yunanistan ve Osmanh-Rus Sava 116

IV. DPLOMASNN CANLILII: MEHMET AL VE SONRASI ... 119

1. Mehmet Ali Ayaklanmas 119

2. ngiltere ile likiler 122

3. Ticaret Szlemesi ve Tanzimat 128

4. Dileri Bakanlnn ve Sivil Brokrasinin Temelleri 131

V. MALYENN ZORLAMALARI: KIRIM VE SONRASI 137

1. Bor-Ykmllk-Reform Zinciri 137


9/224

2. Krm Savann k Noktas 140

3. Krm Sava 145

4. Paris Antlamas ve slahat Ferman 148

BENC BLM:

YALININ AVRUPA'DA LM

I. GENEL DURUM 155

II: MALYE VE ORDUNUN TKEN: AYASTEFANOS VE SONRASI 157

1. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava 157

2. Birinci Merutiyet 163

3. Yeni Dost: Almanya 165

4. Ar Bunalm Dnemi 167

5. kinci Merutiyet ... ... 172

6. SivU Brokrasinin D , ... , 175

III. YALININ NTHARI: BRNC DNYA SAVAI 177

1. Bloklarn Yakndou Politikalar 177

2. Alman Asker Misyonu ve Osmanh-Alman ttifak , 180

3. ntiharn Aracu Goeben ... 183

4. Cepheler 190

5. Otopsi: Paralama Anlam.. alar 193

6. Defin: Mondros ve Sevres 201

SONU 204

YARARLANILAN KAYNAKLAR e , 208

vn


10/224

" \


11/224

G R

Phoenix, Grek ve Msr mitolojisinde beyz yl yaadktan sonra ken-dini atee atan ve klleri arasndan yeniden doup sonsuza dek yaayanbir kutur. O kadar yaadktan sonra bu intihar neden kendisine lykgrd pek belirli deilse de, ayn kalp iinde uzun sre yaamann ya-ratabilecei sknt bir neden olarak dnlebilir. Hele, klleri arasndanbaka bir ku olarak yeniden yeryzne dnmesi ve sonsuza dek yaamakistei dikkate alnrsa, bu aklama akla yakn grnmektedir. Phoenix'inTrke'de tam karl yok. Her trl doa st yetenee sahip ve o-umuzun yakndan tand "Anka Kuu"nun Phoenix yerine kullanlmasyanl olmasa gerek.

14. yzylda kurulan ve 20. yzyln banda mrn tamamlayanOsmanl devletinin kabaca alt yzyl yaayan grkemli bir imparatorlukolduunda yerli yabanc btn tarihiler birleiyor. Dolaysyla, yaam

srelerindeki benzerlik, Anka ile Osmanl devleti benzetmesi iin iyi birbalang noktas olabilir. Devletin, hem de yneticilerinin ounun isteive iradesi ile 1. Dnya Sava'na girmesi ve savan sonunda mrn ta-mamlamas, benzetmeyi biraz da d gcmz kullanmamz gereki-yor daha da ileri gtryor. 19. yzyln balangcndan beri hemen he-men tm Avrupa'nn heran yklmasn bekledii bu "yal devlet", dar-dan (ve oumuzun zaman zaman biraz da akayla kark syledii gibi,ierden) gsterilen tm abalara ramen, bu yzyl iinde varln sr-drm ve hatta seyrek de olsa "canlanma" belirtileri gstermitir. Belki

de "miyadn doldurmu" bulunan imparatorluk, "ya hep ya hi'' anla-yyla (Enver Paa'nm savan kazanlmas halinde devletin gelecei iinkurduu fantazileri dnn) bir dnya savann atei iinde, bir bak-ma "intihar etmitir". Phoenix'in kendisini atee atmas btnyle lmesianlamna gelmediine gre, Osmanl devletinin klleri arasndan yeniTrkiye Cumhuriyeti'nin domas, Osmanl-Anka benzetmesini tamaml-yor- -

' Roma ve ngiliz imparatorluklaryla birlikte, tarihin kaydettii b-yk ve uzun mrl imparatorluktan biri olan Osmanl devleti, kendinden


12/224

ncekiler gibi, kurulu, ykseli ve d aamalarndan geti. Ancak, bu-gne kadar bu aamalarn hem belirlenmesinde ve hem de aklanmasn-da genel olarak i eler ele alnm ve konulara daha ok i tarih asn-dan baklmtr. Bu yaklamn, devletin gerek kurulu, gerek ykseli ve

gerekse ykl dnemlerinin stnlkleri ve zayflklarnn ortaya kon-mas asndan doru olduunda kuku yoktur. Ancak, byle bir yakla-mn sonucu, Osmanl devletinin uluslararas sistem iindeki yerinin vednya politikasndaki etkinliinin derecesinin tam anlalamamas, belir-ginleememesidir. Byk lde bu yzden baarlarn en st noktasndaOsmanl imparatorluunun sanki dnya sisteminin tek devleti olduu vetm uluslararas politikay etkiledii ya da denetledii gibi yanl bir yar-gya varlmaktadr.

zellikle Batl genel tarih yazarlannda bunun tam tersi bir tutumgryoruz. Bunlar, Arap ile slamiyeti zdetirdiklerinden, Abbasi dev-letinin ykld 13. yzyla kadar slm dnyasnn stnlklerini anlat-makta ve sonra yava yava ykselmekte olan Bat Avrupa gelimelerinegemektedirler. Arada kalan beyz yl iinde dnyadaki Trk-slm et-kinlii grmemezlikten gelinmekte, genel olarak Hristiyan dnyann s-tnl zerinde durulmaktadr. 19. yzyla gelindiinde, bu tr tarihkitaplarnda, birdenbire karmza "Avrupa'nn hasta adam" kvermek-tedir. Nasl doduu, gelitii ve hi olmazsa karasal stnl anlatl-

madan, Osmanl hkmetinin Avrupa'nn gl devletlerinin elinde bir"oyuncak" haline geldii, uluslararas politikada hibir etkinliinin kal-mad ve 20. yzyln banda da hemen hemen hibir iz brakmadanortadan kalkt sylenmektedir.

Oysa, Osmanl devleti ne ykseliinin en st noktasnda dnya poli-tikasn denetleyen bir "baat g" (dominant power) haline gelebilmi,ne de yklnn son yllarnda tmyle etkisiz bir devlet rolne indir-genebilmitir. in ilgin yn, bu yanla Trk tarihilerinin bir bl-mnn de dm olmasdr. Kanun Sultan Sleyman dneminde Os-

manl devletinden daha stn bir g yoktur; 1. Dnya Sava ncesiyllarda da Almanya'nn elinde bir oyuncaktr! te, bu tartmal nokta-larn biraz olsun akla kavuturulabilmesi ve tarihsel sre iinde b-yk "atlamalarn" yaplmamas iin, Osmanl devletinin uluslararas sis-tem iindeki yerinin belirlenmesi, yani d ilikilerinin arlkl olarak in-celenmesi gerekiyor.

Byle bir yaklam, yalnz Osmanl devletinin dnya politikasndaoynad roln belirlenmesi ile kalmayacak, ayn zamanda onun "klleri"

arasndan doan Trkiye Cumhuriyeti'nin 70 yllk d politikasnn dahaiyi anlalmasna da yardm edecektir. Bunun en ak nedeni, Trk dpolitikasn etkileyen ve hatta biimlendiren eler arasnda, Osmanl dev-

2 ; - . . .


13/224

letinden devralnan madd ve manev mirasn da bulunduu gereidir.Trkiye, zerinde oturduu toprak paras ok daha kkse de, Osmanldevletinin corafyasnda bulunmaktadr ve dolaysyla stratejik konumlararasnda byk bir benzerlik vardr. Stratejik konumun bir lkenin d

politikasn etkileyen en nemli elerden biri olduu, ok iyi bilinen birgerektir. Bu yzden, Osmanl devletinin davranlarn etkileyen d e-ler, belki de daha kk oranda, Trk d politikasn da etkilemektedirve hatta teknolojinin iletiim ve ulam alanlarnda ortaya kard ge-limeler, Trkiye'nin mevcut toprak bykln ok aan etkileimlersalamaktadr. stelik, Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran ve onu ada birulus-devlet haline getirmek isteyen Mustafa Kemal ve teki sivil-askerbrokrasinin hemen hemen tm Osmanl devletinin i ve d politika-larn plnlayp yrten kadrolardan gelmitir; dolaysyla d politikadeneyimlerini Osmanl devleti iinde kazanmlardr. Ksaca belirtmekgerekirse, Trk d politikasnn ve onda sreklilii salayan elerin an-lalp zmlenmesinde, Osmanl devletinin d ilikilerinin hi olmazsaana hatlarnn bilinmesi gerekmektedir.

iin gereine baklrsa, 18. yzyln sonlarna kadar tam anlam ilebir "Osmanl diplomasisinden ya da "Osmanl d politikasndan sz et-

mek pek doru grnmyor. Teknik anlamda "diplomasi" resm temsil-ciler araclyla devletler arasndaki ilikileri yrtme ii ya da sanat-dr (Plano, 1982: 234-5). Bu faaliyet bir devletin tm d ilikiler srecinikapsayabilir. Geni anlamnda ele alndnda, bir devletin diplomasisi iled politikas ayn eydir. Dar anlamnda ise, d politika, devletin ulus-lararas sistemden beklentileri, yani amalardr; diplomasi bu amalaravarmak iin kullanlan ara ve mekanizmalardr. Ksaca, nasl tanmlanr-sa tanmlansn, diplomasi faaliyeti d politikann uygulanmas kadar belir-lenmesi srecini de kapsayabilir.

Bu bilgilerin altnda, 18. yzyln sonlarna kadar Osmanl im-paratorluunun teki devletlerle ilikilerini "diplomasi" ya da "d poli-tika" kavramlar ile aklamaa almak yanltc olur. Osmanllar, 18.

yzyla kadar teki devletleri kendileriyle eit deerlendirmedikleri iin,Avrupa'da oluan uluslararas hukuk kurallaryla kendilerini bal say-mamlardr. Gl olduklar dnemlerde srekli bykeli gndermedik-leri gibi, bir iki istisnas dnda, baka devletlerin srekli bykelilerinide kabul etmemilerdir. Dolaysyla, kuramda da olsa "eitlik" kavram-

nn ilikilerin temeli olduu uluslararas sistemde teknik anlamda "diplo-masi" yapmamlardr. te yandan, son zamanlara kadar merkezde dpolitikay belirleyip biimlendirecek bamsz bir kurum (dileri bakan-


14/224

l) olmadndan ve byle bir politikay eitli ynergeler ve amalardorultusunda uygulayacak d temsilcilikler de kurulmadndan, teknikanlamda Osmanl "d politikasndan da szetmek pek doru grnm-

yor. te, bu dncelerin altnda, Osmanl devletinin uluslararas sis-

temdeki yeri ve rolnn deerlendirilmesi ancak "Osmanl d ilikileri"bal altnda yaplabilir.

Gerekten, Karlofa Antlamas'na (1699) kadar Osmanl d ilikile-ri, Hristiyan Avrupa'ya giren bir Asya-Mslman gc olarak, karlk-llk temeline dayanmayan, tek-yanl bir iliki tryd. Bu iliki biimi-nin belirgin zellikleri, uluslararas bir yasa ve kural tannmamas (bun-larn Avrupa devletleri arasnda yava yava olutuu dikkate alnmal-dr), kendilerini sanki yeryzndeki tek devlet olarak grmeleri, Avru-

pa'nn yerleik diplomatik temsilcilerinin kabul edilmemesi, darya s-rekli ve yerleik diplomatik misyon gnderilmemesi ve Avrupa devletle-rinin aa grlp horlanmasdr. Doal olarak, bu tr ilikiler btn,Avrupa lkelerinin 17. yzyldan sonra ulus-devletler biimine dnpglendikleri dnemde Osmanl imparatorluunu yalnzlk iine iterek,"izole" etmitir. te yandan, devletin Avrupa'ya doru ve Avrupa iindegenilemee balad 15. ve 16. yzyllarda bu yalnzclk politikas ya-rarl olmu, devlet Avrupa'nn zayflatc ve karmak diplomatik oyun vedolaplarnn iine girmemitir.

18. yzyla gelindiinde, Osmanl devletinin taraf olduu uluslararasanlama ve antlamalarn, artk uluslararas hukuka uygun ve Batl dev-letlerin alk olduklar biimde yazldn gryoruz. Bu durum, artkOsmanl devletinin Avrupa'ya kar genilemeci deil, gerileyici bir golduunu aka ortaya koymaktadr. 18. yzyla gelinceye kadar Osmanldevletinin Avrupa devletlerine kar kulland "silah", diplomasiden oksava iken, bu tarihten sonra Osmanllar Avrupa'daki rollerinin artk sa-

vunma olduunu, devletin varlnn srdrlmesi iin mttefiklere da-

yanmak zorunda kaldklarn ve bylece srekli ve yerleik diplomatikmisyonlara nem verilmesi gerektiini anladlar. Bu, Osmanl devletinindiplomasisinin baladn gsteriyor.


15/224

Birinci Blm

BE DENZ YAYLASINDA DOU

I. BE DENZ YAYLASI

Gebe Trklerin Mslman dnya ile temasa getikleri yerlere "Or-tadou" blgesi denmesi hem bizim ve hem de blgenin teki devletleriasndan birtakm sorunlar ortaya karmaktadr. "Ortadou" terimi ok

yakn zamanlarda (2. Dnya Sava'nn iinde) zellikle asker niteliktekullanlmaa balanmtr. Bu terim blgenin ulusal snrlarnn, zellikleAvrupallar tarafndan belirlenmesinde yararl saylabilirlerse de, tarihbakmdan nem tayan kltrel ve coraf blntlere ters dmekte, e-itli karklklara yol aarak, blge devletlerinin kimilerinde yine Batlbir kavramla "kimlik bunalm" yaratmaktadr. stelik, blgeye "Dou"adnn yaktnlmas da belirli bir Avrupa nyargsn gstermektedir (An-derson, 1982:6). Blgeye, 2. Dnya Sava'ndan nce "Yakndou" ad ve-rilmekteydi ve k noktasn da 16. yzyln coraf keiflerinden almak-tayd. Son derece mantkl olarak, yeni kefedilen ve Avrupa'dan uzaktaolan beldelere "Uzakdou", buras ile Avrupa arasnda kalan blgeye de"Yakndou" denmekteydi. "Ortadou"dan daha anlalr ve nasl ortayakt belli bir terim olan Yakndou, zamanla Osmanl devletinin yne-timi altnda bulunan tm Avrupa ve Asya topraklarna verilen ad oldu.

"Yakndou Sorunu" balkl yzlerce kitabn, daha birinci sayfas al-madan, Osmanl devleti ile ilgili yaptlar olduu kolayca anlalabilirdi."Ortadou" terimine ise, ilk defa 1944 ylnda Msr'da kurulan "ngilizOrtadou Komutanl" asker birliinde rastlyoruz.

Neresinden ele alnrsa alnsn ve dnyann neresinden baklrsa ba-klsn, "Ortadou" terimi karklk yaratcdr ve Asya ile Afrika bakasna gre hemen hemen hibir anlam da yoktur. Bu karkl farke-den kimi bilim adamlar yeni terimler arayp bulmularsa da, bugne ka-dar hibiri "Ortadou" kadar tutunamamtr. Bunlardan bazlar unlar-dr: "Be Deniz blgesi", "Dou Akdeniz", "Merkez Blge", vs. (Ismael,1970: 3-5). Bunlarn ve saylmayan bakalarnn tartlabilecek ynleri


16/224

varsa da, aralarnda "Be Deniz blgesi" ilgi ekici ve belki de "romantik"bulunabilir. Yrenin ortasndaki yaylay ve l alanlarn saatin ters y-nnde eviren be deniz, Hazar Denizi, Karadeniz, Akdeniz, Kzldeniz veBasra Denizi olsa gerek. Yeryznn ilk uygarlklarnn doduu Mezo-potamya ve Anadolu blgelerini kucaklayp kuatan bu denizlerin snr-lad alan, tarihin eski dnemlerinde olduu gibi bugn de dnyann enstratejik noktasn oluturuyor.

te, Trklerin, Orta Asya'daki gebe yaantlarn yava yava b-rakp, yerleik dzene gemee baladklar blge, bu Be Denizin yayla-sdr. Ancak, Trklerin blgede yerlemee balayp yerel stnl elegeirmelerinin ksa yksne gemeden nce, "gebe uygarlk" kavramzerinde biraz durmak, stnln nasl salandnn aklanmas a-sndan gereklidir.

II. GEBELK-YERLEKLK LKS

Modern devlet ve ada uygarlk temelde birbirine zt gibi grneniki dncenin bileimi, iki ayr toplum trnn etkileimi ile olumusaylabilir (Wells, 1959: 127-31; McNeill, 1963: 102-10,361-411). Biri, yerle-ik uygarlklarn temsil ettii inan ve itaat toplumudur. Bu tr toplum-larda gl bir inan sistemi hakimdir ve hiyerarik olarak rgtlenenmerkez otorite stndr. Tm uygarlk rnlerine ramen, aradan belirli

bir sre getikten sonra duraanlar. kincisi, gebe uygarlklarn temsilettii irade toplumudur. Bu tip toplumlarda kendi kendine yeterlilik vebireysel aba geerli karakter zelliidir. Srekli yer deitiren ve herynden saldrya ak toplumda, toplum son derece rgtl ve dikkatli,birey ise kendine yeterli ve disiplinli olmak zorundadr. Gebe toplumunkendisini greceli olarak gvende hissedecei bir kalesi, koruyucu birakarsuyu ya da denizi yoktur. Ayrca, byle toplumlarda nderler halknzorlayan zorbalar deil, izlenecek efler olma durumundadr. Genellikle

seimle ibana gelirler ama kendisine ballk tamdr; ani bir saldr du-rumunda nderin verecei karar tartacak zaman yoktur. Ksaca, ge-beler yerleik insanlardan daha iradeli ve salam kiiler olmak durumun-dadrlar. Yerleik toplumlarda ise krallarn doutan gelen ve seimle il-gisi olmayan tanrsallklar vardr ve doal bir hak olarak ynetirler.

Bu belirtilen koullar altnda gebe halklar, yerleik toplumlara d-nem dnem yeni ynetici ve aristokrasi salamlardr. Buna, "tarihin eskidnemlerinin ritmi" deniyor (Wells, 1959: 130-1). Binlerce yllk dnemseldeiiklik gebe halklarn yerleik toplumlar fethetmeleri ile balar. Bu

fethin ve sonucu olan etkileimin yaratt yeni uygarlk belirli bir sresonra yerini rme ve durgunlua brakr ve sonra yeni bir fetih baka

6 ' ' '


17/224

bir uygarl ortaya karr. Yeni toplum ve ada uygarln temelindeite byle bir etkileim vardr.

III. BE DENZ YAYLASINDA STNLK

Kabaca 1000-1500 yllar arasndaki beyz yllk sre iinde eitlistep gebelerinin zellikle bat ynndeki hareketleri, Be Deniz blge-sinin yerleik uygarlklar zerinde etkili oldu ve uzun sreli deiikliklere

yol at. Dolaysyla, blgenin siyasal ve kltrel dengesi altst oldu. Budnemde nce ndo-Avrupallar, bunlar izleyerek Trkler ve daha sonraMoollar batya g ettiler. Ancak, bu kavimler arasnda blgede en uzun

ve kalc etkide bulunan Trkler oldu.G hareketlerinin gei noktasnda bulunmas yznden tarih boyun-

ca yzlerce fetih ve igale tank olan, ancak ou igalcinin blgeninkltr iinde eridii bu blgede Trklerin uzun sreli varl ve ben-liklerini yitirmemeleri nasl aklanabilir? Trkler, savakan zelliklerini,rnein Moollarla da paylatklarndan, bu tam bir aklama getiremiyor.Bu yzden, Trklere blgede etkinlik salayan baka nemli zellikleriortaya koymak gerekiyor.

Bir kere, bugn ran dediimiz blgede gebe ve yerleik toplum-larn yaadklar alanlar birbirinden kesin hatlarla ayrlm deildi. G-ebeler alk olduklar yaamlarn srdrrken, yani daha ok hayvan-clkla urarken, ayn zamanda yerleik toplumlarla yararl ticaret de

yapabiliyorlard. Bu srekli ve engellenmeyen etkileimle, Trke konu-an kavimler ran'da yaayan toplumlarla kaynam ve Trk dili Aralgl ile Hazar Denizi'nin gneyine doru genilemitir. kincisi, Trklerburada kk salm olan slm dinini kabul etmekle birlikte, slm dnya-snda kaybolup, rnein baz ndo-Avrupa kavimleri ve Moollar gibi,

benliklerini yitirmemilerdir. Asker glerinin, rgtlenme yetenekleri-nin ve birlik duygusunun gururuna dayal stnlkleri, Trkleri tekitopluluklardan belirli lde ayr tutmu ve dilleri ile savaken kltrle-rini korumulardr.

nc bir avantaj da Trklerin Be Deniz blgesinde asker ve si-yasal baar salamalarn kolaylatrd. Trkler, slm dnyasnda nemlibir e olarak boy gsterdiklerinde, ii yneticiler blgenin hemen hemenher yerinde egemendiler. Byk lde manev bamszlklarn koru-mak iin, Trkler Snnilii setiler. Snnilik ilk Halifeler yllarnn say-gn ve bozulmam doktriniydi ve blge Mslmanlarnn ounluu daSnni idi. Snni Mslmanlar Trk ynetimi altna girerek ya da buna


18/224

aka kar kmayarak hem dindeki "sapmaya" etkin bir cevap vermioluyor, hem de eskinin grkemli ve huzurlu gnlerine geri dnmeyi milediyorlard. Osmanl Trkleri'nin Anadolu'da saladklar prestij de te-melde buradan kaynaklanmaktadr. Son olarak, "Gaziler" tarafndan y-

rtlen "kutsal cihat" kavram, ksaca slam dnyasnn snrlar dndaHristiyan ve inanmayanlara kar sava, zaten savakan olan Trklereuygun dm ve onlara slm dnyasnda byk bir prestij ve dolay-syla stnlk salamtr (McNeill, 1963: 487-90).

te, bu coraf, dinsel ve kltrel koullar, Trklerin kitlesel olarakslmiyeti kabul etmelerine, 11. yzyl izleyerek Mslman ynetici veaskerlerin ounluunu oluturmalarna ve slmiyetin hem Hristiyandnyasna ve hem de Hindistan'a doru genilemesine yol at.

Trklerin Be Deniz blgesindeki egemenlii ok temel ve uzun srelideiikliklerle sonuland. Ancak, Trklerin slm dnyasnda egemenliiellerine aldklar 11. ve 12. yzyllarda blgede kurulan Trk devletlerinin(Grn, 1981; Cahen, 1979: 21-146; Avcolu, III, 1979) genellikle geici ni-telikte olduu grlyor. En istikrarls saylabilecek olan Seluklu devleti,ancak 1037-1091 yllar arasnda btnln koruyabildi ve sonra dald.Bu devletin hkm srd dnemde Hristiyan dnyaya kar Trk iler-

lemesinin nemli dnm noktas 1071 tarihli Malazgirt savadr. Bylece,Trkler Orta Anadolu platosunu ellerine geirmiler ve daha batya, H-ristiyan dnyaya doru ynelileri iin nemli bir s elde etmilerdir.

Seluklular'dan daha baarls belki de Selhattin Eyyub olmutur.1. Hal Seferine kar (1097-1099) Mslman dnyada beliren tepkidenyararlanarak, Irak, Suriye ve Msr' birletirmi ve 3. Hal Seferinin(1189-1191) baarszl Selahattin'in gcn gstermitir. 1250 ylnda

bu hanedanln son yneticisi de lnce, Msr'daki Trk tutsak askerleri

olan Memluklar iktidar ele geirip ilgin bir oligarik rejim kurmular veOsmanl sultan 1. Selim tarafndan yklncaya, yani 1517 ylma kadar,Selahattin'in imparatorluunu denetlemilerdir. Blgenin teki ucunda, yi-ne bir Trk tutsak askerinin olu olan Gazneli Mahmut, bugnk Afga-nistan'daki ana ssnden Pencap ve Ganj vadilerine aknlar dzenledi(998-1030) ve ardllar tm Kuzey Hindistan' igal ettiler.

Bu arada, Be Deniz blgesi 13. yzylda D Moolistan'n ykseksteplerinden gelen gebe kavimlerin istilsna sahne oldu. Ancak, bu is-til daha nceki Trk istilsndan olduka farklyd. Moollar blgeyevahi ve barbar savalar olarak geldiler. Blge halkna, peinde ko-tuklar hayvanlarna nasl davranyorlarsa yle davrandlar; yani yerine

8 : ' . ' - - , ' ' ; .. ' : ' ." ; / . : '' ; - . :- ' ' ' \ ", . > . :


19/224

gre uysallatrma ve yerine gre katletme. Cengiz Han, bu yntemlerle(1206-1227) Asya'da byk ve disiplinli bir kabileler konfederasyonu kur-du ve ksa zamanda in'e, Be Deniz yaylasna ve Avrupa'ya baarl akn-larda bulundu. Gebelikten gelme stn ynetim, hareketlilik ve genel-kurmay konusundaki baar, Moollara dmanlarna kar ksa sreli s-tnlk salad. ldnde Volga'dan Amur'a kadar tm Asya stepleri tekve geni bir asker konfederasyon biiminde birleti. Ancak, Trklerin ak-sine, Cengiz'in olu ve torunlar devleti srdremediler. Paralanmadansonra Mool imparatorluunun bat yakasnda sahneye Trkler yenidenve Osmanl devletiyle ok gl ve srekli bir biimde kacaklardr.

IV. ANADOLU'DAK OCUKLUK

ncelikle Osmanl d ilikileri ile ilgilenen bir kitapta, Ouz Trk-lerinin Orta Asya'da kurduklar konfederasyonun dalmasndan sonraAnadolu yarmadasna gelip yerleik dzene gemelerinin uzun ve birazda kark tarihi zerinde fazla durmaa gerek yoktur. Bu gl step in-sannn, 10. yzyla gelindiinde, gneyde Aral denizi ve Siri Derya akar-suyu (Jaxartes), batda Hazar Denizi ile Volga akarsuyunun gneyi vekuzeydouda rti akarsuyu ile evrili blgede yaad bilinmektedir

(Itzkowitz, 1972: 4). Bunlar ounlukla gebe bir hayat srdrmektedir-ler. Gnenleri daha ok deve, at ve koyuna dayanmakla birlikte, baz

yerleik gruplar tarm da yapmakta ve kasaba pazarlarnda hayvan ve or-man rnleri karlnda gneydeki kentsel Mslman merkezlerden yer-leik toplumlarn rnlerini almaktaydlar. Mslmanlkla bu ekonomiktemas, yerleik-gebe etkileiminin ok rahat olduu blgede, Ouz Trk-lerinin Mslmanl kabuln kolaylatrm olsa gerek. Bilinen, 10. yz-

yln sonunda Ouz Trkleri aarsnda slmiyetin tam anlam ile yerle-tii ve aman inancnn, baz zellikleri srdrlmekle birlikte, yenitek-tanrl dinin iinde eridiidir.

Mslmanln kabulnden sonra Trkler Seluk ailesinin nderli-inde Siri Derya akarsuyunu gneyine doru atlar. Be Deniz yaylas-na gelen hemen hemen her Trk kabilesinde olduu gibi, Seluklular datarih sahnesine Mslman beyliklerin kiraladklar savakan askerler ola-rak ktlar. Yine tarihsel srecin temel kalbna uygun bir biimde, za-manla belirli eyaletlerin yneticileri ve sonunda geni topraklarn zerkhkmdarlar oldular. Seluklular, ran'a egemen olduktan sonra Turul

Bey'in nderliinde batya yneldiler ve Halifeliin merkezi olan Badat1055 ylnda Trklerin eline geti. Tarihin bu dneminde Seluklular


20/224

her ne kadar Halifenin hizmetinde grnyorlarsa da, Badat'tan bam-sz hareket etmekteydiler.

te bu Seluklu aristokrasisi, yerleik dzenin gerektirdii siyasal vehukuk kalba uyduklarnda, Trkmenler, yani Mslmanl kabul etmi

gebe Trkler tarafndan tehdit edilmee baland. Trkmenler, gerekyerleik Seluklu toplumunda dinin kat bir biimde uygulanmas ve ge-rekse yerleikliin nemli ve gerekli sonularndan olan vergi yk y-znden, merkez otoriteye kar kmaa balamlard. Asl istedikleri,yamaya izin verilmesi ve bamszlklarnn korunmasyd. Bu isteklerinen iyi bir biimde snr blgelerinin zgr atmosferinde karlanabileceinidnen Seluklu yneticileri, merkez otoriteyi tehdit etmee balayanTrkmenleri kendi blgelerinden uzaklatrmak iin, Anadolu'da Bizans'ndou blgelerine doru yaylmalarn tevik ettiler. Trkmen kabileler,Bizans'a yakn blgelerde yerletikten sonra, slmiyetin snrlarn geni-leten, bu' dnyay Hristiyan saldrlarna kar koruyan ve bylece b-yk bir saygnlk kazanan "Gaziler" durumuna ykseldiler.

Bu gelimelerin sonucu olarak Bizans'a snr olan blgelerde Trk-menlerin says kabardka, Bizans topraklarna saldrlar da artmaa

balad. Bu durum, doal olarak, stanbul'dan tepki gelmesine yol at vemparator IV. Romanus Diogenes byk bir ordunun banda douya do-ru yrmee balad. stanbul'un bu tepkisini karlayan Seluklu Sul-tan Alparslan oldu. Seluklularn kazand Malazgirt zaferi (1071) d-nemin en nemli savalarndan biridir. nk, bu zaferle Anadolu yar-madas yerleim iin Trklere alm ve blgenin Trkletirilmesi veMslmanlatrlmas balamtr.

Bu arada iki nemli gelime Anadolu'da yava yava yerlemekteolan dengeyi bozdu. 13. yzyldaki Mool istils, Anadolu'nun yerleik

ve gebe halklarnn hareketlenmesine yol at. Moollar 1243'te DouAnadolu'daki Kseda yaknlarnda Seluklu ordusunu yendiler ve bu ta-rihten sonra Anadolu Seluklular bamszlklarn yitirerek koruma al-tnda bir devlet statsne dtler (Uzunarh, I, 1972: 9-21). Moollarn

Anadolu'daki egemenlii 1308'de son Seluklu Sultan lnceye kadar sr-d Bu gelimelerin nemli bir sonucu, zayflayan Seluklularn, artk"Gazilerin" Bizans'a olurolmaz saldrlarn nleyememeleridir. Ayrca,

Anadolu bu dnemde Mool istilsndan ve baskc ynetiminden batyakaan yeni Trkmen kabileler, vergi yknden kaan kyller ve ran'da

Mool egemenliine kar direnme rgtlenmekte olan dervilerle dol-maa balad. Bu konuda son olarak sylenecek olan, Anadolu'daki mer-

10 , :


21/224

kez hkmetin Moollar tarafndan yklmasnn, Anadolu'yu ok saydabamsz siyasal birime blddr (Itzkowitz, 1972: 10).

Anadolu'nun dengesini bozan ikinci nemli gelime, batdan stan-bul'a ynelik Katolik tehdidinin Bizans'n dikkatini Balkanlara evirme-

sidir. Bunun sonucu olarak Anadolu'daki savunmas zayflayan Bizans, 14.yzyln banda Bat Anadolu'dan ekilmek zorunda kald. Artk Ana-dolu eitli beyliklere blnm olan Trklerin egemenliine gemitir.Bunlardan biri olan Osmanllar, beyliklerinin kklne ramen gide-rek gleneceklerdir.

1. Anadolu'da stnlk

Osmanl devletinin kuruluu, modern tarihle ilgilenenlerin nemlikonularndan biridir. St'te, yani Seluk-Bizans snrnda kurulan k-k bir u beyliinin, modern zamanlarn en gl imparatorluklarndanbiri haline gelmesi, tarihilerin srekli merakn ekmektedir. Nasl olduda, bu slmiyet ve Bizans imparatorluk mirasn devralan Osmanllar,Balkanlar ve Anadolu gibi son derece stratejik, kark ve savunulmaszor bir blgede istikrarl ve kskanlacak kadar uzun mrl bir impara-torluk kurabildiler? ;

Bu nemli ve aklayc soruya cevap verebilmek iin, Osmanl dev-letinin kurulmasndan biraz nceki dneme geri giderek, Anadolu'dakikitlesel nfus hareketlerini, Gazi beyliklerin kurulu aamalarn, Osman-llar'm kuruluunu etkileyen eitli toplumsal ve ekonomik eleri ve Os-manllar'm kurulular srasnda sahip olduklar stnlkleri ksaca daolsa gzden geirmek gerekiyor.

Daha nce de belirtildii gibi, 13. yzyldaki Mool istils, Be Deniz

blgesinde bulunan Trkmen kabileleri, ran ve Azerbeycan'dan batyadoru hareketlendirmiti. Bu yzyln ortalarnda Be Deniz blgesindeMool hkmranlnn tannmas, Anadolu'nun Moollar tarafndan i-gali ve blgede Mool ynetiminin kurulmas, Anadolu Seluklu devleti-nin bat snrlarna, yani Bizans'a komu olan blgelere kitlesel nfushareketlerini balatt. Bu harekette, Trkmen kabilelerinin, srleri iindaha iyi otlak bulabilme umutlar ve Hristiyan topraklarna ganimet iinsaldr istekleri sonunda Seluklu merkez hkmetine "yurt" (yazlk veklk oturma alan) iin basklar gibi kabilelere zg, topraklarn d

saldrlara ve zellikle Bizans'a kar koruyabilmek gibi Seluklulara zgdnceler rol oynamtr.

U


22/224

kinci byk g hareketi, 1277 ylnda Seluklular'n Moollara karAnadolu'da kurduklar ittifakn rndr. Seluklu yneticilerle birlikteMsr Memluklulan ve Trkmenler Mool egemenliine kar "kutsal ci-hat" atlar. Douda Moollara kar kazanlan zaferlerden sonra yenidenbilenen saldrgan "cihat ruhu", zamanla "kutsal cihat" olarak batya, iyikorunanayan Bizans'a yneldi. Bu srada lhanl imparatorluunun iin-de sren i sava (1291-1295) ve Anadolu'da baz Mool asker valilerinayaklanmalar ve uyguladklar basklar, daha ok sayda Trkmenin ba-tya doru hareketlenmesine yol at (Bu arada, Osman Gazi'nin ad, ilkdefa olarak, Bizans topraklarna aknlar yapan Trkmen kabilelerinin n-deri olarak Bizans kaynaklarnda gemektedir).

yle grlyor ki, byk demografik potansiyeli ve "kutsal cihat"ideolojisi ile Bizans snrlarnda kurulan beyliklerin ve zellikle Osmanl-

larn, o sralarda karklklar iinde bulunan Hristiyan dnyaya kargenileyip baar kazanmalar kanlmazd. Genileme u aamalarla ger-ekleti (nalck, 1981-2: 74-5):

(i) Trkmen gebe gruplarn Bizans ky vadilerine doru mev-simlik hareketleri;

(ii) Ya ganimet iin aknlar ya da paral askerler olarak i bulmakiin, kabile kkenli Gazi nderlerin ynetiminde kk aknc gruplarnkurulmas;

(iii) Birok yerel efi ynetimi altna alma baarsn gsteren n-derlerin ortaya kmas ve bunlarn fethedilen topraklarda beylikler kur-malar;

(iv) Belirli siyasal ve ekonomik amalar olan bu Gazi beyliklerin,Ege blgesi ve Balkanlar'da blgesel stnlk mcadelesine girimeleri vebylece daha nce tam ynlendirilemeyen genileme gdlerinin yeniamalar zerinde odaklamas.

Ege blgesindeki beyliklerin belirli bir diriklik kazanmalarnn vebunlar arasnda Osmanllarn giderek glenip evre beylikleri egemen-likleri altna almasnn nedenleri arasnda, Anadolu'ya zg baz toplum-sal ve ekonomik eler bulunmaktadr. Bunlardan nemli bir tanesi, s-nr topluluklarnda uzun sreli sonular douran esir ticaretidir (nalck,1981-2: 76). O dnemde esirlerin fiyat, ran'da ve Arap lkelerinde talepok olduundan, yksekti. stelik, snr blgelerindeki "dinsizlerin" tut-

sak alnmas hem dine uygun bir hareket, hem de krl bir ticaret olu-yordu. Dolaysyla, esir toplamak iin dzenlenen aknlar ve Avrupa'da


23/224

paral asker olarak ie alnma olanaklar, Trkmen snr topluluklarndabelirli bir uzmanlamaya ve toplumsal farkllamaya yol at. Bu ileriuzmanca ynetebilmek iin "sava nderleri" ortaya kmaa balad veyrenin ya da nderin adn tayan beylikler kuruldu.

Bu olaylarn en nemli ve uzun vadeli sonucu, kabile balarnn ya-va yava zayflamas ve bunun yerine giderek genileyen ve glenenbeylik balarnn kurulmasdr. Aknlarn giderek yaygnlamas ise, grupbalarn glendirerek nderin evresinde salam bir toplumsal grubunkenetlenmesine yol amtr. Bu arada, Anadolu'ya gelen "derviler" hemgaza ideolojisini kuvvetlendirmiler, hem de nderin siyasal otoritesineslmiyetin din yaptrmn eklemilerdir. Aslnda bunun Orta Asya'yakadar geri. giden bir sre olduu sylenebilir ve dorudur. Ancak, Ana-dolu'da yeni olan, hareketin boyutlarnn genilemesidir ve bu nicelikfark ilerde nitelik farkna dnecektir. Bunun nedenleri ise, nfus bas-ks karsnda merkez hkmet otoritesinin ve Bizans'n savunmasnnzayflamasdr.

Beyliklerin glenmesini salayan bir baka e, anlatlan deiik-liklerin hem nedeni ve hem de sonucu olarak deerlendirilebilecek olan-at yetitiriciliidir. Trkmenlerin yerletikleri yaylalar at yetitiriciliiiin son derece elveriliydi. Dolaysyla, Anadolu'da at yetitiricilii ya-ylarak, Anadolu atlarnn nleri artt ve komu lkelerde aranlr oldu.

Bu durum, bir yandan Anadolu'da zenginliin birikmesine yol aarken,te yandan Trk-Mool sava taktikleri ve silahlaryla glenen Trk s-varisi Hristiyan Avrupa'ya kar Anadolu'nun temel stnl halinegeldi. At ve svarinin kazand nemin toplumsal sonular da oldu: pi-

yade varln srdrmekle birlikte, svari, yani "sipahi", asker bir elitve ynetici snf biimine dnt. Ksaca, ata binmek bir ayrcalk oldu.

Anadolu'da kabile balarn zayflatp, ilerde Osmanllarn gl birmerkez devlet kurabilmelerini kolaylatran bir baka e de paral as-kerlik kurumudur (nalck, 1981-2: 77-8). Ele alman dnemde Balkanlar'da

ve talya'daki kk devletlerde paral asker toplamak, srekli bir ordubulundurmaktan ok daha ucuz ve etkili yoldu. Ucuz olmasnn nedeni,paral askerlerin nakitten ok ganimet ve tutsak peinde komalar, etkiliolmasnn nedeni ise, bu askerlerin oluturduu gruplarn savakan ve di-siplinli olmalardr. Orta Asya'dan gelme nl Trk yay ve grubun uzun

yllar birarada arpm olmalar, rgtlenme yeteneklerini ve profesyo-nelliklerini en st dzeye karm bulunuyordu, iin aslna baklrsa, bu"paral blklerin" yaptklar i hi de kolay deildi. Tanmadklar Hris-tiyan yrelerde, bazen kendilerinden ok daha gl birliklerle savayor-

lar ,bazen de yok ediliyorlard. te bu yzden, daha gl ve etkili birnderin arkasnda disiplinli bir biimde rgtlenmi blklerin baar an-


24/224

s doal olarak artyordu. Bu durum da, Anadolu'da gl beylerin ortayakmasn ve evresindeki halk birletirmelerini kolaylatrmtr.

te, bu Anadolu beylikleri arasnda Bizans'a en yakn blgede ku-rulmu olan Osmanllar, glenerek Bizans'n tek paral asker kayna

ve dolaysyla "en sadk dostlar" olmulardr. Burada bir baka nemlinokta da, Orhan'n olu Sleyman Paa'nm tarih bir karar vererek, a-nakkale'den Gelibolu'ya, yani Avrupa yakasna gemesidir. Bylece, Os-manllara Avrupa yolu alm, ilerde Avrupa sisteminin nemli bir esihaline gelecek olan Mslman bir devletin temelleri atlm oluyordu. Ay-n dnemde, Anadolu'daki teki beyliklerin byle bir niyeti yoktu. Onlar,kendilerini Anadolu ile snrlandrmlar ve sonunda Avrupa kaynaklarnda kullanarak giderek glenen Osmanl devletinin snrlar iinde bam-

sz varlklarn yitirmilerdir.

2. Osmanllara zg Kurulu stnlkleri

Buraya kadar zerinde durulan zellikler, Bat Anadolu blgesindekurulan Trkmen beyliklerinin hemen hemen tm iin geerlidir. Bu

yzden, Osmanllar gl klan ve byk, uzun mrl bir imparatorlukkurmalarn salayan baka ve Osmanllara zg zellikler ortaya kon-maldr.

Bunlarn banda corafya esi gelir. Osmanllar, Bizans'la, yani H-ristiyan dnya ile snrda bir yerde kuruldular. Bunun en nemli sonucu,Osmanllarn "kfire" kar Mslman davasn yrten bir "Gazi toplu-luu" haline gelerek, Mslman dnyada byk prestij salamalardr.Bu prestijlerinin hakkn da vermesini Midiler; hl gebe deerlerle do-luydular ve Trk savalarnn savama yeteneklerine sahiptiler. Dolay-syla, "kfire" kar nemli bir davann en bata gelen savunucular ol-dular.

ikinci olarak, devletin kurucusu olan Osman'n, asker fetihlerin mey-velerini etkin bir siyasal yap biimine dntrmesindeki baars, Os-manl beyliini teki Anadolu beyliklerinden ayran nemli bir stnlksaylabilir. Kurucu Osman, iyi bir asker olduu kadar iyi bir yneticiydi;akll, sakin, sabrl ve etkileyici kiilikliydi. nanm bir Mslmand veada Halife Osman gibi ilk Mslman nderlerin saf dinsel hevesi iledoluydu (Hammer, I, 1983: 77-8). Taraftarlar kendisine ok bal olup,blnmemi kiisel hkmranla sahipti. Bunlarn sonucu olarak, Osman-llar, Seluklu beyliklerinin oundaki hanedanlk atmalarndan uzak,

birleik bir beylik olarakdodular. Ksaca, siyasal yaplar glyd (Kin-ross, 1977: 25). .. .

14 - . ; y .-


25/224

Osmanllarn bir baka stnl, daha nceki Mslman-Arap fe-tihlerinin yaratt imgenin aksine, Osmanllarn dmanlarna, yani H-ristiyan Avrupa halklarna, dinsel banazlktan uzak bir biimde bakma-lardr. Osmanllarda kural olarak Hristiyanlarn zorla Mslmanlat-

rlmalar yoktu. Komu olduklar Bizans', bu son Roma mparatorluu'nuyakndan inceleyip, onlarn ynetim yeteneklerinden ve deneylerinden ya-rarlandlar. stelik, Bizans'n merkez otoritesi bozulunca, gvenliklerikalmayan ve vergi yk altnda ezilen Bizans halknn bir ksm Osmanltabiyetine geti ve Osmanl yaamna uyum gsterdi; dinler aras evlilik

yaygnlat (Kinross, 1977: 26). Dolaysyla, Osmanllarn Hristiyan halk-larla ilikisindeki bu toplumsal hogr, devletin kuruluunun nemli s-tnlklerinden biri oldu.

Belirtilmesi gereken bir baka nokta da, yine corafya zelliine ba-

l olarak, Osman Gazi'ye balananlarn ayn zamanda ek ekonomik avan-taj da salamalaryd. Ganimetin, tutsak ticaretinin ve at yetitiriciliininyansra, Osmanl beylii, nemli Konya-stanbul kervanyolu zerinde bu-lunuyordu (Itzkowitz, 1972: 11).

Btn bu zellikleri zerinde toplayan Osmanllar, Asya ile Avrupa,gebelik ile yerleiklik elerini biraraya getirmiler ve dnyaya bak-larnda pragmatik, daha doudaki beyliklerin kat kltrel ve toplumsalsnrlamalarndan uzak bir devlet oluturmulardr. Ksacas onlar, Bi-

zans' miras olarak alabilecek ve dntrebilecek bir toplum kurmular-d (Kinross, 1977: 26).

Osmanllar, drt byk uygarln, drt byk asker ve siyasal g-cn brakt boluun ortasnda kuruldular ve dolaysyla bu drt gboluun toplam snrlarnn iini dolduracak kadar genileyecekleri, enazonlarn gcne eriebilecek bir devlet kuracaklar, belki de daha balan-gcnda belliydi. Roma mparatorluu'nun yklmasndan doan boluuBizans, Arap devletlerinin yklmasndan doan boluu da Seluklulardoldurmutu. imdi Seluklu ile Bizans'n yklmasndan doan geni gboluunu Osmanllar dolduruyordu.

3. Trkler ve Bizans

Osmanl-Bizans ilikisi, slmiyetin glenip Hristiyan dnya ile te-masa getiinden bu yana, Hristiyan ve Mslman halklar arasndakiilikilerde ok ilgin bir biriciklik gsterir. Trkler, Bizans'n aile ve hane-danlk mcadelelerine karmlar, stanbul'un savunulmas iin asker bi-le gndermilerdir. Trkler, eitli seferlerinde Bizans'tan birlik kiralam-

lardr ve mparatorun oullar ile Bizans devlet adamlarnn Osmanl se-ferlerine elik ettikleri bile grlmtr. Bizans, Papalk'tan ok Msl-

.' . ' S


26/224

man Osmanllarla mzakereyi yelerken, iki devletin ileri gelenleri bir-likte avlanmlar ve birbirlerinden kz alp vermilerdir.

Ancak, btn bunlar Trkleri Bizans'n eitli kent ve topraklarnellerine geirmekten alkoymam, Osmanllar Srp ve Bulgarlar Bizans'a,

Bizans da Osmanl devletinin dousundaki Mslman halklar Osmanlla-ra kar oynamaktan geri kalmamlardr. Bu, Mslman ve Hristiyanhalklar arasndaki garip iliki biimi, her iki devlette de etkili olmu,nemli sonular dourmutur. Bizans, asker bakmdan zayf olduu kom-ularna kar khne varln koruma politikasn eitli dolaplarla sr-drmek zorunda kalm, bu da zsaygsn yitirmesine ve moralinin bo-zulmasna yolamtr. Trkler ise, zellikle stanbul'un ele geirilmesin-den sonra, Bizans'n entrika atmosferinden etkilenmi ve bu zellik Os-manl saray yaamna girmitir. Karde, oul ve baba katli gibi daha n-ceki Trk toplumlarnda bulunmayan ve Bizans'a zg crmler, Osmanlsarayna da girmitir. .

Ksaca, Trk ve Bizans politikalar o kadar birbirleri iinde erimi-lerdir ki, Trklerin Bizans' mttefik mi, dman m ya da teba m ola-rak deerlendirdikleri, Bizans'n ise Trkleri tiranlar m, ykclar m,yoksa koruyucular m olarak grdkleri sylemek kolay deildir (Wells,1959: 569).

16


27/224

kinci Blm

GENCN AVRUPA'DA DRK

I. AVRUPA'DA DEVLET

Osmanl devleti bulunduu coraf blgede son derece dirik bir siya-sal birlik olarak dodu. Onda, ne Bizans'n miyadn doldurmu rm-l, ne de daha doudaki Mslman kabile ve devletlerin duraanl

vard. Dnya grnde pragmatik, ynetim bilgileri gebe gemileri-ne dayandndan son derece derin ve etkili, sava strateji ve taktiklerikonularnda yetenekli yneticilere; salam bir birlik bilinci olan salklbir halka sahiptiler. Devlet kurucusu olarak Osman'n en byk ve ka-lc baars, bir u beyi olarak evresine dayanma iinde bir halk topla-

m olmasyd. Olu Orhan'n grevi ise, babasnn balad ii bitirmek,yani Osman'n evresine toplam olduu halk, uzun sre yaayacak birdevlet gcne eritirmekti. 1329 ylnda znik, 1337'de de zmit Osmanl-larn eline geince, Orhan'n hkmdarlnn sonunda devletin nfusu

yarm milyona vard.

Osmanllar, Hristiyanlara kar tm hogrlerine ramen, temeldeMslman bir devlet kurmulard. Devleti ve ulusu belirleyen ana edindi. Devletin snrlar iinde yaayan Hristiyanlar ve baka dindenolanlar, askerlik grevinden baklklarndan dolay toprak sahibi deolamyorlard. Orduyu beslemek iin (savunmalarnn karl olarak)

vergi veriyorlar ve tmyle Mslman denetimi altna girmemek, siyasalbakmdan dk olan statlerine ekonomik bir kart arlk salamakamacyla, kentsel alanlarda oturuyorlard. Ancak, u da var ki, istediklerizaman kolayca Mslman olabildiklerinden, kkenleri hemen unutulabi-liyor, vergiden baklklar salanabiliyor ve toprak sahibi olarak yne-tici Osmanl elitine girebiliyorlard. lerde grlecei gibi, Osmanl sad-razamlarnn kmsenmeyecek bir blm teki dinlerden dnmelerdenoluacaktr. _

17


28/224

Osmanl toprak sistemi feodal nitelikte olmakla birlikte, bu, Avru-pa'da grlen feodal sistemden ok farklyd (Sunar, 1974: 3-6). Halknsahip olabilecei toprak ok kkt ve Avrupa'dakinin aksine, verasete

bal deildi. Toprak genelde devletin mal olup, sultanlar fethettikleri

topraklara mutlak anlamda sahiptiler. Byk lde bu yzden, Osman-llar'da, Avrupa'da grlen ve geni toprak paralarna sahip olan soylusnf ortaya kmamtr.

Zamanla Osmanl nfusu byd. Bu artn en nemli sonucu, ncetek olan fetih amacnn eitlenmesidir. Kfire kar Kuran'a gre Gazi'nintemel grevi olan fetih, imdi baka amalarla da yrtlmee baland.nk, Anadolu'da nfusun basksyla, ekonomik ve toplumsal genilemeihtiyac ortaya kmt. te, bu noktadan sonra zellikle Avrupa'ya do-ru Osmanl fetihlerinin temel amac, Bat'nn zenginliklerini eline geir-mek ve artan nfusa boalm ve yerleim alan salamak oldu.

Osmanllarn Bat Anadolu'da genilemesi, Orta Asya steplerinden ge-len Trkleri imdi hi tanmadklar iki e ile kar karya brakt: denizve Avrupa ktas. Bunlardan nce Avrupa, ya da onun Anadolu'ya en ya-kn paras olan Balkanlar, sonra da denizle uratlar.

Moollarn Bat Asya'ya barbarca ve ani girmelerinin aksine, Trkle-rin Avrupa'ya girmeleri birdenbire ortaya kmayp, tedric bir szma veyerleme biiminde oldu. Belki de, Osmanllarn Yakndou'da uzun s-reli ve salam bir devlet kurmalarnn nemli bir nedeni budur. Bu sz-may kolaylatran baka iki enin bulunduu da dorudur. Bunlar, bl-genin egemeni durumunda bulunan Bizans mparatorluu'nun zayfl vePapa'nn Hristiyan dnyadaki otoritesinin sarslmasdr. Bizans da ile-rinde olmak zere, 14. yzylda Balkanlar'daki Hristiyan devletler dinsel

ve dolaysyla siyasal bakmdan dank bir manzara gsteriyorlard. Ba-

t'ya kar Dou, Katolik'e kar Ortodoks ve Ltin'e kar Grek srekli birmcadele iindeydi. Bu durum, 1204 tarihindeki Drdnc Hal seferi iledaha da ktlemiti. Trklerin ilerlemesine kar seferber olan Hallar,Mslmanlardan ok Bizans ile savamlar ve bir ara stanbul'u bile el-lerine geirmilerdi. Bylece, bu tarihten balayarak 1453 ylna kadar Do-u Roma mparatorluu tam bir "hortlak" gibi (Kinross, 1977: 35) yaa-mn srdrecektir.

Trklerin Balkanlara szmalarn kolaylatran bir baka e, Papalk

makamnn eski otoritesini yitirmesidir. Papalk, byk Hal seferlerin-den sonra Anadolu ve Trakya'y igal etmekte olan Trklere kar Avru-pa uluslarn ayaklandrmak iin geni apl rgtlenmeye girimi ve ha-

18


29/224

rekete gemiti. Ancak, 12. ve 13. yzyllarda etki ve basks en st nok-taya kan Papalk, Osmanllarn Avrupa'ya getikleri 14. yzyldan bala-

yarak, eski etki ve saygnln yitirmee balam bulunuyordu (Uzunar-l, 1972: 235-5). Bu durum ise genliinin tm dirikliine sahip Osmanl-

larn iine geliyordu.Osmanllar Avrupa'ya, ilgin bir biimde, Bizans'n mttefiki ve hat-

ta akrabas olarak girdiler (Uzunarl, 1972: 130-142; Kinross, 1972: 38-42;Hammer, I, 1983: 124-143). Bunu salayan en nemli gelime Bizans'takii sava oldu. 1345 tarihinde John Cantacuzene adl bir Bizans soylusutaht iin John Paleologue ile rekabet halindeydi. Cantacuzene, kz Theo-dora'ya karlk olarak Osmanl yardm istedi. Bunu kabul eden Orhan,soylunun yardmna 6.000 atl gnderdi ve byk lde bu sayede Can-

tacuzene Karadeniz kylarna egemen olarak taht eline geirdi. 1346'daOrhan Avrupa kysnda byk bir trenle Theodora ile evlendi. 1347 y-lnda ise iki soylu ortak imparator iln edildiler. Paleologue, teki impa-ratorun bir baka kz ile evlenince, Orhan, Avrupa'ya geerken, bir im-paratorun damad, tekinin bacana ve hatta ilerde Bulgar ar'nn dadamad olmutu.

Bu tedric szma ve Avrupa ktasna kimi Hristiyan devletlerin mt-tefiki ve hatta akrabas olarak girme, Osmanl-Avrupa ilikilerini, tekiAsya-Avrupa ilikilerinden ayran son derece nemli bir noktadr ve yenidevletin gcnn de temeli olmutur.

1353 ylma gelindiinde, Bizans, Edirne'yi eline geiren Srp kralnakar yeniden Osmanl yardmn istediinde, bu yardm Trakya'da birkale karlnda kabul edildi. Orhan'n olu Sleyman Paa kaleyi almakiin anakkale Boaz'n batya doru geti ve Gelibolu'yu eline geirip,buraya Trkleri yerletirdi. Bu, Avrupa'ya ilk yerleme ve Trklere Bal-kanlarn yolunun almasdr.

Bu arada, Avrupa'da Osmanllarn iini ok kolaylatran nemli top-lumsal zelliklerden de szetmek gerekir. Osmanllar fethettikleri yerler-den, ister Ltin olsun ister Grek, rs toprak sahibi snf kovarak, Balkankylsn bir bakma baskdan kurtarm oldular. Osmanllar, kendileritoprak sahibi olamadklarndan, ok az bir vergi karlnda dolayl vegreli olarak hafif bir ynetim kurdular ve karlksz almay, yani Av-rupa feodal sistemini, kaldrarak kylnn ynetime balln saladlar.Bylece, Balkan kyls, Mslman igalinin, kendisinin feodal ve bas-kc Hristiyan toprak "aalarndan" kurtarlmas olduunun bilincine var-

d. Sonu olarak, Osmanllar, Bizans'n toplumsal ve siyasal blntlereurad bir dnemde, bu adem-i merkeziyeti durumu, gl bir merkezdevlet denetimi ile ortadan kaldrdlar. Bu da, Osmanllarn Avrupa'da

- . , , ' ..- ' ' - . S


30/224

genilemesinin ve gl bir devletin temellerini atmalarnn nemli birnedeni saylabilir.

Ayrca, Trklerden nce Balkanlarn igali geici nitelikte olmutu.

En ar yenilgilerinde bile, Bizans imparatorlar, felketlerin geici oldu-unu ve gelenlerin "geldikleri gibi gittiklerini" grmt. Sava-yenilgi-eski dzene geri dn sreci, Trk fetihlerine kadar srp gitmi ve Bi-zansllar rahatlatc bir "kadercilie" srklemiti. Bu sre, Trklerlebirlikte durdu. Osmanl fetihleriyle birlikte, Balkan yarmadasna yerle-tirilmek zere aileleriyle birlikte Trk gmenlerin getirilmesi, Osmanldevletinin bu yarmaday ve giderek Avrupa ktasn benimsediini gs-teren nemli bir olayd. Osmanl devleti bu bilinli ve doru davranyla,ayn zamanda, fetih hareketleri iin geride brakaca yerlere Trk g-

menleri yerletirmek yoluyla arkasn gven altna alarak, Balkanlara yer-letirmek niyetini aka ortaya koymutu (Uzunarl, 1972: 179-80).

Orhan'n 1359 ylnda lm ile Osmanl tahtna Murat geti. Osman-l devletinin kurucularndan ikincisi olan Orhan, siyasal ve asker ama-larn, sava yeteneklerinden ok, bir diplomatn beceriklilii ile gerek-letirmitir. Babasnn evresine toplad halk bir devlet erevesi iin-

de rgtleyen Orhan, yukarda da belirtildii gibi, Avrupa'ya salt g yo-luyla, yani asker gcn dorudan kullanarak deil, bu gc bir pazarlkesi haline getirerek, dolayl bir biimde ve dnemin koullar ile kar-latrldnda, modern bir ordu ile gemitir.

te, Osmanl devleti Avrupa'da bu salam temeller zerine oturdu.imdi sra, Bizans'n geriye kalan topraklarn ve Balkanlarn Hristiyankrallarnn arazilerini eline geirerek, devleti geniletmee gelmiti. Bugrevi, gerek asker bir nder ve gerekse devlet adam olarak dede ve ba-

basndan stn olan Murat (Hdavendigr) yapacaktr. Roma ve Grek

dnemlerinde Dou nasl Bat'nn stnlne girmise, imdi artk BatDou'nun stnl altna girmee balayacaktr (Kinross, 1972: 43). Busrecin ilk adm, Osmanl Trklerinin Balkanlara girmeleri ve buradagl bir devlet kurmalardr. Avrupa'ya ynelen tehdit, eskiden olduugibi ksa sreli deil, ok uzun sreli hale gelmiti.

Sultan Orhan'la birlikte artk snrlar genilemekte olan Osmanl bey-lii, yava yava airet kurallarndan ayrlarak bir "devlet" olma yolunututmutu. Bylece, ynetimsel, adl ve asker rgtler kurulmas ve zaten

kurulu olanlarn da bir devlete yakacak biimde gelitirilmesi gereiortaya kmt. Balkanlarn bir blmn eline geirerek, iine Hristi-yan halklar da alan, iki kta zerindeki bu siyasal birim, artk bir devlet

2 0 '' ' ' , -'


31/224

olarak rgtlenmeli ve ancak snrl sayda halk birarada tutabilecek ai-ret kurum ve kurallarndan ayrlnmalyd.

Osmanllarn ilk hkmet rgt, lhanl ve Seluklular rnek ala-rak kuruldu. lk kez olarak, Orhan'n taht knn nc ylma rast-

layan 1327'de hkmdarlk ve dolaysyla bamszlk belirtilerinden ola-rak Bursa'da ake, yani gm sikke kestirildi. Devletin merkezi ve en stkarar alma makam "divan"d. Bu divana devlet bakan olan sultan yada vezir bakanlk ederdi. Sultann vekili olan vezir, lhanllar'dan esin-lenilerek, 14. yzyln sonlarna kadar hep ulem snfndan olanlara ve-rilmi, yani asker snf dndan tayin edilmitir. Belki de bu yzden, ve-zirler asker ilere karmazlard; bu iler "beylerbeyi" tarafndan yrt-lrd (Uzunarl, 1972: 124-7). te, bu basit ama merkez rgtlenme,

Avrupa'nn karmak, rekabetlere, cinayetlere ve dolap evirmee uygun

ynetim sistemine gre, Osmanllara nemli bir stnlk salam ve dev-letin istikrarl bir biimde genilemesine ve glenmesine yol amtr.

II. AVRUPA'DA MPARATORLUK

Orhan, Avrupa'da Osmanllarn ncsyd; Murat ise ilk byk sul-tan ya da Bat'daki unvan ile imparatoru olmutur. I. Murat, devletinsnrlarn ok ksa bir srede tm Balkan yarmadasn iine alacak bi-

imde geniletmi ve burada beyz yl gibi benzersiz uzunlukta bir ege-menliin tohumlarn atmtr. Bu genileme ve imparatorluk haline gel-me, birbirinden ok farkl rk, din ve dil elerini ayn potada birarayagetiren yeni Osmanl uygarlnn douunu simgelemektedir.

1. Fetih ve Btnletirme

Balkanlar'da Osmanl ilerlemesi, Bat'da kle ayn zamana rastla-

d. Esnek olmayan ve dirikliini yitiren Avrupa toplumu kmek zereydi.Kyl toprak sahiplerine, iiler tccarlara bakaldryorlard. Kara lm(veba) gney ve Bat Avrupa'y mahvetmiti. Balangc bu dneme rast-layan byk coraf keifler ise Avrupamn geriye kalan enerjisini, Av-rupa'nn Osmanllarn ilerlemekte olduklar dousundan, Atlantik Okya-nusu'nun tesine dndrmt. Bir lde ansa da balanabilecek olanbu durum, dirik Osmanllarn iine geliyordu. Son bir feryat ve gayretle,Papa Urban Osmanllarn Balkanlar'da ilerlemesine kar bir Hristiyanbirlii salamak istediyse de, Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasndaki

dmanlk ve Papa'nn siyasal ve din etkinliinin azalmas byle bir bir-lii engelledi (Uzunarh, 1972: 234-37). Katolik dnyasnn nl "Osman-

21


32/224

hlar yalnzca dmandr ama hizipi Grekler dmandan da beterdir" s-z bu zamana aittir (Kinross, 1972: 46).

Osmanllarn Balkanlar'da genilemesi ve eitli halklar ynetimi al-tna almas, nemli ve hemen zlmesi gereken bir sorunu da birliinde

getirdi: Bu kadar deiik rk ve din tek bir siyasal at altnda nasl birara-da bulunacak, nasl btnletirilecekti? I. Murat, hereyden nce, Balkan-lar'm koruma altndaki devletlerin Hristiyanlarna belirli bir hogr gs-tererek an ve muhtemel bir tepkiyi nlemesini bildi. stelik, bu devlet-lerin asker nderlerini Osmanl hizmetine geirerek, kendi komutanla-rnn komutas altnda Osmanl amalar iin savaan binlerce askeri dekullanmaa balad. Bu hizmete karlk olarak, vergiden baklk ve be-lirlenen devlet topraklarndan yararlanma hakk tand.

Btnletirme ve zmlemeye bir baka are olarak, I. Murat, babastarafndan koruma biri biiminde kurulan Yenieri birliini gelitirerekbir milis gc haline dntrd (Uzunarl, 1972: 508-12; Hanuner, I,1983: 99-101; Kinross, 1972: 51). Bu birlik, Hristiyan ocuk ve genlerdentoplanp, devirme yntemleri, ballk ve disiplinleri, en iyi asker olacak

biimde titizlikle yetitirilmeleri, yaam boyu meslek gvencesi ve birlikiinde son derece birletirici olan Bektailie ballklaryla, ok ksa birsre iinde, Avrupa'nn en gl ve korkulur asker birlii haline geldi.in aslna baklrsa, Yenieriliin dayand devirme sistemi, slm dn-

yasnn yabancs deildi. Abbasiler zamannda, Trkler Orta Asya'nnsteplerinden tutsak ya da ganimet olarak alnyor, Mslman yaplyor vesonra Badat'ta asker ve ynetici olarak yetitiriliyorlard. Bu Trklerinbir blm zamanla yksek asker ve idar kademelere kadar ykselebi-liyorlard. Hatta, Memluklularda grld gibi, tutsak asker olarak g-trldkleri baz yerlerde ynetimi de ellerine geirebiliyor, uzun srelihanedanlklar kurabiliyorlard. te, Murat'n bu gelenei izledii syle-nebilir. Murat'n yetitirdii Yenieri oca, Sultann tm Balkan sefer-lerine katld ve fetihten sonra bu yerlerin yattrlmas ve Trk nfu-

sunun yerletirilmesi gibi konularda yardmc oldu.

Trakya'nn fethi, Osmanllara srasyla Bulgaristan ve Makedonya'nnyolunu at. Murat, lkedeki i ekimelerden de yararlanarak Bulgaris-tan' igal etti ve 1371'de kolayca Dou Makedonya'y ele geirdi. Bir yi]sonra Osmanl ordular Vardar akarsuyunu getiklerinde, Srpllar Os-manl koruyuculuu altna girdiler. Murat, iktidarnn son yllarnda, Tu-na'ya doru genilemek iin Sofya'y, Srbistan'n anahtar durumundabulunan Ni'i ve Vardar akarsuyunun batsndaki topraklarn denetimiiin de Manastr' hkmranl altna ald. ldnde Osmanl devletinin

2 2 . . - ' :


33/224

snrlar ok genilemi ve Trkler Avrupa'da kalc bir e olduklarn bi-linen tm dnyaya aka gstermilerdi. Murat, 27 yl nce iktidara gel-diinde lkenin dousundan batsna gnde gidiliyordu. ldnde, l-kenin ap 42 gnlk bir seyahati gerektirir hale geldi. 27 yllk bir sreiinde bir devletin snrlarn 14 kat geniletmesi, modern zamanlarda yahi rastlanmayan ya da ender rastlanan bir baardr.

ktidarnn ikinci ylnda Ankara'y eline geirdikten sonra, Muratkuvvetlerinin byk bir blmn hep Trakya'da tuttu. Bunun ak olanbir nedeni, o dnemde asl tehdidin Avrupa'dan gelebileceini grm ol-masysa da, asl nemli olan neden, Anadolu'nun zmlenmesinin, ancakdaha zengin Avrupa'nn insan ve teki kaynaklaryla salanabileceiniakllca anlam olmasdr (Kinross, 1972: 56). Belki de bu nedenden do-lay, Murat'n Anadolu seferleri Avrupa'dakiler kadar gz kamatrc de-

ildir (Uzunarl, 1972: 245-51). Olu Bayezit'i Germiyan beyinin kz ileevlendirerek, stratejik Ktahya kenti de dahil olmak zere, komu Grer-miyan topraklarnn byk bir blmn ve gller blgesini eline geir-dikten sonra, Karaman beylii ile savaa tutumu, ama Karaman beyineeline ptrtmekten teye nemli bir baar elde edememitir. KendileriniAnadolu Seluklularnn varisi sayan ve daha nce kk bir u beyliiiken ksa bir sre iinde geni toprak sahibi ve hatr saylr bir devlethaline gelen Osmanllar ekemeyen Karaman beylii, Murat'tan sonrabir sre daha Osmanl egemenliine kar direnecektir.

Murat, saltanatnn son yl olan 1389'da Kosova seferine kt (Uzun-arl, 1972: 252-8). Srbistan, Bosna-Hersek ve Arnavutluk'un snrlar-nn birletii Kosova'da Srbistan'n bamszlk kaderi kararlatrlm-tr. Murat, zaferden o kadar emindi ki, savatan sonra hibir kalenin y-klmayacan, hibir yerin yaklmayacan ve talan olmayacan em-*retmiti. Bunun nedeni, zengin bir blgenin kaynaklarn uzun vadeli bir

biimde kullanmann, imparatorluun Balkan topraklarnn btnletiril-mesi asndan nemini anlam olmasdr. kinci neden olarak, blge hal-

knn dmanln ekmekten kanarak zmlemenin daha kolay sala-nabilecei yolundaki dncesi olsa gerek.

Kosova savann sonuna doru sava alannda bir Srplnn hazrla-d suikast sonucu len I. Murat, Osmanl mparatorluu'nun ilk byksultan saylabilir. Bir kuak gibi ok ksa bir dnemde, atalarnn kurdu-u devleti Avrupa'da sz sahibi bir imparatorluk haline dntrd. Da-ha sonraki tarihlerde Fatih ve Kanun gibi sultanlarn genileteceklerisalam bir temel kurdu. Murat, iyi bir sava olmakla birlikte, asl ye-tenei bar sanatndayd ve byk bir siyasal zekya sahipti. Yeni elegeirilen Hristiyan topraklarnn gelecei konusundaki temel dncesi,

yredeki ekonomik ve toplumsal yaamn en az zarar grerek devletin s-

23


34/224

nrlar iine alnmas, yani temel yap bozulmadan btnleme ve zmle-menin salanmasyd. Bu Hristiyan Avrupa topraklarna, Osmanl hk-met geleneinin tam anlamyla uymadnn bilincinde olarak, zamana,

yere ve1 geleneklere gre yeni hkmet biimlerinin gelitirilmesi gerek-

tiini dnmekteydi. Bunu son derece baarl bir biimde salad; H-ristiyanlara kar hogrl davrand ve Yenieriler darda tutulacakolursa, zorla din deitirtmedi. Ortadoks patrii 1385 ylnda Papa'ya yaz-d mektupta, Sultan'n kilisesini tam bir serbesti iinde braktn yaz-maktadr (Kinross, 1972: 59). Murat, bylesine bir zmleme sreci ile,uzun yllar salkl bir biimde ileyecek olan ok rkl, ok dinli ve okdilli bir imparatorluk kuran hkmdardr.

2. Asya'da Ksa Sren Dalma

Babasnn salam deerlerine pek sahip olmayan I. Bayezit (Yldrm)dnemi, sava alanlarnda eitli baarlara ramen, Anadolu'da, ksa s-reli de olsa, paralanmann yksn anlatr. Azim ve irade sahibi, hare-ketli, yrekli ve deerli bir komutan olmakla birlikte, ikiye dkn, si-nirli, aceleci, hrn ve inatyd (Uzunarl, 1972: 322).

Bayezit, tahta oturur oturmaz Anadolu'da imparatorluun geleceinitehlikeye drebilecek giriimlerde bulundu. Mentee, Saruhan ve Aydn

beyliklerinin bamszlklarna son vererek, zmir hari tm Ege blgesi-ne egemen oldu ve Akdeniz'e dayand. Akay sava ile Karaman beyli-ini ykarak Konya, Kayseri ve Sivas' eline geirdi. Bylece, Osmanldevleti Anadolu'nun byk bir blmne egemen olmutu (Uzunarl,1972: 260-7). Ancak, burada nemli olan nokta, Bayezit'in atalarnn zm-leme ve btnletirme politikalarn Anadolu'nun ele geen topraklanzerinde uygulayamamasdr. u da var ki, belki Anadolu'nun Mslmanhalknn ve zellikle Karaman beyliinin zmlenmesi, Balkanlar'n H-ristiyan haklarnnkinden daha zordu. Bayezit'in igal ettii topraklarda

kalan ya da buradan kaanlar Osmanl ynetimini kolaylkla benimseme-diler ve eski yneticilerinin geri dn iin frsat kollamaa baladlar.Bayezit'e kar, Osmanl devletini Anadolu'da paralayan Timur'un kul-land en nemli koz bu oldu.

Bayezit, yukarda da belirtildii gibi, Anadolu'nun zmlenmesi veburalardaki ynetimin yerleip glenmesini beklemeden Avrupa cephe-sine dnmek zorunda kald. Bu batya dnte, Macar kralnn Osmanllarzerine yeni bir Hal seferi dzenlemesinin yaratt tehdit asl rol oy-nad. Trklerden gelecek byk tehlikeyi sezen Macar kral Sgismund,bu devletle yalnz basma uraamayacan daha nceki deneylerinden an-lad iin, teki Avrupa devletlerine bir ortak sefer nerisinde bulundu,

24


35/224

Avrupa'nn hemen hemen her yresinden 120.000 kiilik gl bir ordutoplamay baard. Ama, Yzyl Savalar'nm sona ermesiyle Kutsal Ro-ma Germen mparatorluu'nda hkm srmekte olan ender bar hava-sndan ve Bayezit'in Anadolu'da megul olmasndan yararlanarak, Trk-leri, tehlike daha da bymeden, Balkanlar ve dolaysyla Avrupa'dan at-makt. Ancak, Bayezit'in Nibolu zaferi (1396) bu son Hal seferini ba-arszla uratt ve Trkler Balkanlara salam bir biimde yerletiler.Artk, uzun sre, "Anka"nn gl penesini Avrupa'dan uzaklatracakyetenee sahip bir Avrupa gc ortaya kmayacaktr.

Ancak, Bayezit'in eline geirdii topraklarla birlikte, Osmanl impa-ratorluu tam anlamyla "iki cepheli bir devlet" durumuna dt. Batda,"Hristiyan Avrupa"ya giren bir Mslman "Dou" gc olarak, Osmanl

ynetiminin snrlarn Anadolu ile snrlamak isteyen ve giderek gle-

nen Avrupa devletleri ile aradaki uzun bat cephesi ile, douda Osmanlynetimine kar kan ve yine bu ynetimi Dou Anadolu yksek blge-lerinin batsna sktrmak isteyen Mslman devletlerin ve bu arada englleri durumuna ykselecek olan ran ii otoritesinin oluturduu do-u cephesi. Bu durum, Osmanl devletinin kuruluunun ve ykselmesininen st noktasnda bile, yeni devletin en nemli potansiyel zayfln ya-ratacak, yani "iki cepheli devlet" olmas sonucunu douracaktr. TarihinOsmanl devleti iin uygun bulduu davran kalb udur: Osmanl y-neticileri, Avrupa'ya kar giritikleri asker kampanyalarda genellikle el-de ettikleri asker zaferlerin siyasal ve ekonomik meyvelerini tam topla-maa frsat bulamadan devletin batdaki meguliyetinden yararlanmakisteyen dou devletleri tarafndan Anadolu'da sktrlmlardr. Bylecedevletin enerji ve dikkati douya evrilmitir. Burada da genellikle eldeedilen asker baarlarn meyveleri tam toplanmadan, Avrupa Hristiyan-lar tarafndan bu kez batda bask altnda braklmlardr. Genel olarak,tarihsel sre iinde bakldnda, Osmanl seferlerinin, bir saatin sarkacgibi bir douya, bir batya ynelmesinin temel nedeni, Osmanl ynetici-

lerinin iradesi deil, bu olsa gerektir.

Bu aklamalarn erevesi iinde deerlendirildiinde, Bayezit, Ni-bolu zaferinden sonra Balkanlar'da daha ileri bir hareketta bulunmaabalayaca bir srada, bu kez doudan ok byk bir tehlike ile kar kar-ya kald. 200 yl kadar nce, tm Ortadou'yu yerlebir eden Cengiz Hanve onu izleyen Mool kabileleri gibi, bu kez ayn slleden geldiini iddiaeden Timur Be Deniz blgesi ve Anadolu'nun dousunu eline geirmeealyor ve bylece Dou Anadolu'da Osmanllarn gvenlik blgesineayak basm bulunuyordu.

25


36/224

Ancak, Timur'un Bayezit'le savamak niyetinde olup olmad tambelli deildir. Timur'un amacnn Osmanl imparatorluunu ykp yerinekk bir Osmanl beylii ve Anadolu'da ok sayda ufak siyasal birimbrakmak olduunu yazan tarihiler vardr (Uzunarl, 1972: 301-9). By-

le bir hareketin siyasal ve asker mantn anlamak zordur. Ne de olsa,Timur'un kurduu imparatorluk, Osmanl imparatorluunun aksine, birAsya ya da dou devletiydi. Bayezit'le anlat taktirde, bu byk devletbatsndan greli olarak gvenlik altna alnabilirdi. Anadolu'nun kkve zayf siyasal birimlere blnmesinden en ok yararlanabilecek glerya Hristiyan Bizans ya da onun batsndaki Avrupa devletleri olabilirdi.Timur, bunu kestirebilecek siyasal zekya sahip bir yneticiydi. Belki de,

Anadolu'dan daha nemli sayd Suriye ve Msr'a gitmeyi tasarlyordu.Merkezi Asya olan bir imparatorluun genileyebilecei doal alanlar bu-

ralaryd.v

, .Ne olursa olsun, Bayezit'in Anadolu seferlerinde yerlerinden ettii es-

ki Anadolu beylik yneticileri, Timur'u bir "kurtarc" olarak grp, ken-disinden yerlerine iadeleri ve Timur'un igal hareketlerinde Osmanl dev-letine snan yneticilerin de Timur tarafndan geri verilmesi istendi-inde, iki gururlu hkmdar arasnda anlamazlklarn kaca akt.Bayezit'le Timur arasnda, anlamazlklarn rn olan mektup alveriiyapld. Bu mektuplarda Bayezit'in Timur'dan daha kibirli olduunu veilkel dzeyde de olsa, mevcut "diplomatik kurallarn" dna ktn g-ryoruz. Timur, bir tanesinde unlar yazyor:

"Avrupa'da Hristiyanlara kar baz zaferler elde ettin. Klcn Peygam-ber tarafndan kutsandndan ve Kuran'n akidelerine uygun davran-dndan kfirlere kar baarl oldun ve bunlar slm dnyasnn snrve siperi olan lkene kar harekete gemememin tek nedenidir. Aklnkullan, dn, piman ol ve bann stnde sallanan cmzden kurtul.Bir karncadan baka birey deilsin ve neden filleri tahrik ediyorsun?Yoksa, ayaklaryla seni ezerler!" (Kinross, 1972: 73).

Bu mektupta, Timur'un Bayezit'le kapmak istemedii ve Osmanl

devletini bir tampon devlet olarak grd bir dereceye kadar anlalabil-mektedir. Timur'un mektubuna Osmanl sultan ok sert bir cevap verdive "seninle ne zamandan beri muharebe etmek isterdim, imdi bunu fiilekarmaa azmettim; sen gelmezsen ben gelirim" dedi (Uzunarl, 1972:303). Ayrca, Timur'un mektuplar, ierikleri ne olursa olsun, diplomatikbir stille, yani iki hkmdarn adlar yanyana yazlmt. Ama, Bayezit,tm diplomatik uygulamay hie sayarak, kendi adn altn harflerle en

baa, Timur'unkini ise kara harflerle en alta yazyordu. Bu alay, kkdrme ve Timur'un Bayezit'ten bamsz ve hkmran bir devletin ka-

bul edemeyecei isteklerinden sonra, sorun artk "diplomasi"den savaakald.

26


37/224

ip

Bayezit'in 1402 tarihli Ankara yenilgisi, hereyden nce diplomatikbeceriksizliinin rndr. Kendisi, baba ve dedesinin akll diplomasisinikullanamamtr. Yenilginin yakn asker nedeni ise, taktik hatalardanok, devletin o andaki snrlamalarn ok am olmasdr. ok erken birtarihte ve yeterli kaynaklara sahip obuadan, Mslman Dou'da, Mool is-tillarndan ncekileri (Emev ve Abbas) aratmayacak byklkte birimparatorluk kurmak istemitir. Babasnn "Avrupa'nn zengin ve greliolarak kolay elde edilen kaynaklar tam anlam ile ele geip zmlenme-den, Anadolu'da byk apl bir "servene girimeme" yolundaki akllpolitikasn unutur grnmtr. Ksaca, Gazi geleneinin ok tesine git-mitir. Bylece, karsnda, belki de asl amac, devletinin bat snrlar-nn tesindeki Gazi Osmanl devleti ile iyi ilikiler kurup, Avrupa ile ara-sna gvenli bir tampon blge koymak olan ve temelde gneye ynelraek

isteyen Timur'u bulmutur.

Bu konudaki dncelerimiz ne olursa olsun, Bayezit'in yenilgisininasl ilersi iin ders veren ve belki de uzun srede devlet iin yararl olan so-nucu, imparatorluun Anadolu'da tam anlam ile paralanm olmasnaramen, Balkanlar'da dimdik ayakta kalm olmas ve bylece ksa bir sreiinde yalnz paralarn biraraya getirmi olmakla kalmayp, dnemin engl ve geni imparatorluklarndan birini kurup srdrmesidir.

Ankara yenilgisinden sonra Timur'a tutsak den Bayezit'in birlikleribatya doru ekildiler. Burada nemli olan nokta, bu birliklerin anak-kale'den Avrupa yakasna Ceneviz ve Venedikliler tarafndan tandgereidir. Bu Hristiyan devletler, bildikleri, tandklar ve srekli ilikikurabildikleri bir "dman", bilmedikleri bir Dou tiranna tercih ettik-lerini ak bir biimde gstermilerdir. te, Osmanl devleti iki kuak gi-

bi ksa bir sre iindeki akll politikasyla kendini Balkanlar'm Hristi-yan halkna bylesine kabul ettirmi ve Bizans'n gerek halefi olarak

kabul edilmitir. Anadolu'da daha nce Seluklu devletinin Mool istilsile paralanp yklmalar gibi, onlarn ardl Timur karsndaki bu nem-li Anadolu yenilgisi de Osmanl imparatorluunu ksa mrl yapabilirve devlet Anadolu'nun tarihi gelenek ve kalbna uygun olarak dalabilirdi.Nitekim, devlet Anadolu'da belirli bir sre daldysa da Avrupa'da ayak-ta kald; Anadolu'yu kurtaran Avrupa balantsyd.

Burada ilgin olan bir nokta da, Osmanl devleti kurulu blgesi olanAnadolu'da paralanm olmasna ramen, Balkanlar'da Trk ynetiminekar hibir halk ayaklanmasnn ortaya kmamasdr. Herhalde, Osmanl

ynetimi buraya, halkn istei dorultusunda yerlemi olmasa, devletinbu son derece g durumundan yararlanmak isteyecekler, ncelikle Hris-

27


38/224

tiyan Balkan halklar olurdu. Osmanllarn, Balkanlar'daki fetihlerinin enbelirgin nitelii, "geliigzel, sergzet ve apul olarak deil, bir programaltnda bilinli bir yerleme" biiminde ortaya kmasdr. Bu da, igaledilen yerlerdeki halkn yeni ynetimden honut olmalarna dayandrla-bilir (Uzunarh, 1972: 184).

Ankara yenilgisiyle, hem devletin Anadolu'daki birlii tehlikeye d-t, hem de Bayezit'in byk bir imparatorluk kurma d belirli bir sreortadan kalkt. Ama, Bayezit, bu baarszlna ramen, Osmanl hk-meti, toplumu ve ynetim biimi asndan nemli bir miras da brakma-m deildir. Bilindii gibi, Anadolu Seluklu devleti zamanndan beriMslman olmayan gen tutsaklar (Gulam) saray ve devlet hizmeti iin

yetitirilmekteydiler. lk kez I. Murat, din yasaya gre hakk olan ya-mann bete birlik hissesi iinden gelen sava tutsaklarn Yenieri olarak

rgtlemiti. Bayezit ise Gulamlara nemli asker ve ynetsel grevlerverdi. Bir blmne Anadolu'da tmarlar bile balanmt. Bunlar, Ana-dolu'da eitli beyliklerinin Mslman yneticilerinin yerine geirilmeebalandlar. "Kapkullar" olarak bilinen ve tmyle sultann iradesinebal olan Bayezit'in bu tutsaklar, merkez ynetimi daha da glendiripdirik bir biime getirdiler. Ancak, merkez hkmetin glenmesi, Anado-lu'daki din bilginlerinin ve yerlemi Mslman ailelerin tepkisine de yolat. Bunlarn, Bayezit'in yeniliklerine kar kmalar, Hristiyan kken-lilere tmar datlmasndan ve ynetimin st kademelerine yerletirilme-

sinden honutsuzluklar, Bayezit'in Anadolu'da gl bir imparatorluk ku-ramamasmda etkili olmutur. Dolaysyla, Bayezit'in Anadolu'daki baar-szlnn bir nedeni de bu yeniliklerdir (Itzkowitz, 1972: 20-1). st dzeyyneticileri ile Anadolu'nun ulema ve beyleri arasndaki bu mcadele, aslII. Mehmet'in lmnden sonra ortaya kacak ve Cem ile II. Bayezit ara-sndaki taht ekimesinin sahne ve aktrlerini oluturacaktr.

Ankara yenilgisinden sonra Bayezit'in drt olu, Osmanl devletindeilk kez ve cidd iktidar mcadelesine baladlar. mparatorluun topraklar

kabaca ikiye blnd: Edirne'de byk olu Sleyman tarafndan yne-tilen Avrupa ile, Bursa'da en kk olu Mehmet tarafndan ynetilenAnadolu. Osmanl tarihinin ilk i savandan galip kan Mehmet, 1413ylnda tahta oturdu. I. Mehmet (elebi), yine Osmanl tarihinde ilk kezi politikada etkilerini gstermee balayan Yenieriler ve Anadolu bey-liklerinin desteiyle ve "Osmanllarn en adil ve deerli ehzadesi" olarakmerkez otoriteyi yeniden salad (Uzunarh, 1972: 347-9).

3. Yeniden Glenme "

I. Mehmet'in olu ve II. Mehmet'in babas olan II. Murat, 30 yllksaltanat sresince, adil ruhu, itenlii, basitlii ve lkesinin gnencine

2 8 ' ' . '


39/224

dknl yznden, Osmanl halknn sevgi ve saygsn kazand. Ba-basnn denetim altna alm olduu on yllk i karklktan sonra lke-sinin dzen ve istikrarn salamak iin srekli bar arad. Bunu ayn za-manda kendisine huzur iinde okuyacak ve dnecek zaman bulabilmek

iin de yapt. ki kez olu lehine tahttan ekilmesi ve sonra yeniden dn-mek zorunda braklmas bunu gsterir. II. Murat, ayn zamanda, mmknolduu kadar askerlerinin krlmasn nlemek istemitir. Dmanlarylamzakerelerde son derece adil olmu ve imzalad antlamalara da so-nuna kadar sadk kalmtr (Khross, 1972: 83).

Ancak, tahta ktnda stanbul kentinin surlar arasna skp ka-lan Bizans'la bir alp veremediinin kalmamasna ramen, kendini batba-snn dmanlar olan iki g karsnda bularak, isteksizce srekli asker

mcadele iine ekilmi ve bu mcadelelerin hemen hepsinden galip kp,sava olarak da n salmtr. Bu dmanlardan biri, stanbul'u alp birPanislav devlet kurmak isteyen Macaristan ile denizlerdeki stnlnsrdrmek isteyen Venedik'tir.

1430 tarihinde Venedik'ten Selnik'i ele geirdiinde, askerlerinin ken-tin sakinlerini katletmelerini, yakp ykmalarn, atalarnn uygulamala-rn srdrerek, engelledi; bir kiliseyi Hristiyanlarn ibadeti iin ayrd

ve yapt antlama ile Venediklilere Osmanl lkesinde serbest dolamave denizlerde ticaret yapma hakk tand (Kinross, 1972: 85). Bu arada, Ma-

caristan'da John Cornivus Huniades (Hnyadi Yano) gelecek yirmi ylOsmanllarn bana bela oldu. Osmanllara bu Bat tehdidinde ilgin olannokta, Karaman beyliinin de Srbistan ve Macaristan ile ayn ittifak iin-de olmasdr; Osmanllara kar bu Mslman Dou ile Hristiyan Bat ara-sndaki birlik ne ilk ve ne de son olaydr. Birbirinden uzak ve Osmanldevleti geniledike daha da uzaklaacak olan iki cepheli tehdit, gelecekOsmanl tarihinin de ana temas olacak ve devletin nce duraklama vesonra gerilemesinde en nemli elerden birini oluturacaktr.

Hnyad, tarihi tekrarlayarak "Trkleri Avrupa'dan atmak" iin birHal ordusu kurma amacndayd ve Osmanllara Karamanllarn ynelt-tii tehdit de cesaretini arttrmaktayd. Asker harekatta nceleri baarlolduysa da, Trakya ovasnda Trk basksyla karlaarak geriye ekilmekzorunda kald. Bata da belirtildii gibi bir bar adam olan II. MuratHal ordusunu Tuna'nn tesine takip etmedi. Segedin'de (Szeged) 1444tarihinde on yllk bir brakma imzaland. Buna gre, Srbistan ve EflkOsmanl denetiminden kt; Macarlar da Tuna'y gememee ve Bulga-ristan zerinde hak iddia etmemee raz oldular. Mzakerelere katlan Po-

lonya Kral Ladislas ncil, Murat ise Kuran zerine yemin ettiler ve me-tinler iki dilde yazlp teati edildi (Uzunarl, 1972: 427).

29


40/224

II. Murat'n Avrupa'da meguliyetinden Karaman olu brahim beyyararlanmakta gecikmedi ve Osmanl topraklarna saldrd. Doudan ge-len bu tehdit zerine Osmanl sultan Anadolu'ya dnd ve Karamanl-lar byk bir yenilgiye uratt. Karaman beylii bir daha Hristiyan Av-

rupa ve gneydeki Araplarla ittifak yapmayaca gvencesini verdi. Bun-dan sonra Murat, devlet ilerini o srada hayatta kalan tek olu Mehmet'e,Sadrazam andarl Halil Paa'nm nezaretinde brakarak, tahttan ekildi.Bu ekilme, Kral Ladislas'n yeni bir Hal seferi dzenlemesine yol at.Macarlar, Bohemya, Eflk, Hrvatlar, Polonya, eitli Alman devletleri,Papa taraftarlar ve gizlice donanma vererek Venedikliler, Osmanllarakar birletiler. Osmanllar bu byk ittifaka kar 1444 tarihinde Varnazaferini kazandlar. Sava alannda len Polonya Kral Ladislas'n baSegedin antlamasnn yanna aslarak, antlamalara uymamann ne an-

lama geldii ak bir biimde gsterildi.1444 ylnn sonunda, olu Mehmet adna tahtndan feragat etti; Ma-

nisa'ya ekilerek kendini dine ve bilime adad. lgin bir nokta olarak,Trk dilinin Arapa ve Farsa'dan bamsz olarak gelimesi iin alt(Kinross, 1972: 92). 1446'da bir kez daha arlarak Edirne'ye gitti. a-rlmasnn nedeni, Mehmet'in, Osmanl ordular Arnavutluk ve Yunan cep-helerinde savarlarken, yani uygun olmayan bir zamanda, stanbul'ukuatma plnlar yapmas ve bu konuda babasnn sadrazam andarl ileatmas olsa gerek. Murat, bu kez Yunanistan'n byk bir blmnkoruyuculuu altna alacak olan sefere kt. 1448 ylnda, daha nce Os-manl ordusunda grev yapm bulunan skender bey (George Kastriota),Macar kral Hnyadi, Srbistan ve Bosna ile ibirlii yaparak Osmanllarakar yeni bir saldrya girimiti. II. Murat, bu ittifakn ordularn I. Mu-rat'n ldrld Kosova'da kolayca yendi.

Bu ikinci Kosova Sava, artk bamsz Srbistan'n sonu olmutur.Macar gc ise uzun sre bu yenilginin etkisinden kurtulup belini do-rultamad; Bosna Osmanl koruyuculuu altna girdi. skender bey ise,

yenilgiye ramen, Arnavutluk'taki yksek kalesinde Osmanllara kar et-kili bir ete savana giriti ve yalnz Murat'n deil, Mehmet'in de uzunsre bana bela oldu. 1451 ylnda II. Murat ld. ldnde, Osmanl dev-leti yzyln bandaki paralanmann btn etkilerinden kurtulmutu.Kurucu sultanlarn "Avrupa'da devlet" haline getirdikleri Osmanl beyli-i, paralanma tehlikesini atlattktan sonra yeniden glenmi ve II. Mu-rat da onu "Avrupa'da imparatorluk" biimine sokmutur. Bylece oluII. Mehmet'in (Fatih) snrlarn daha da geniletecei ada bir impa-ratorluu miras olarak brakmtr. Bundan sonra devlet, yalnz Avru-

pa'da imparatorluk olarak kalmayacak, ayn zamanda bu ktada g s-tnln de eline geirecektir.

3 0 ' .


41/224

III. AVRUPA'DA STNLK

1. stanbul'un Alnmas

Avrupa'nn Hristiyan devletleri ve hatta doudaki Mslman devlet-ler, nceleri II. Mehmet'i byk bir hkmdar olarak grmediler ya dagrmek istemediler. Belki de babasnn sava alanlarnda kazand top-raklar, imdi bu gen ve deneysiz sultandan diplomasi yoluyla, hi olmaz-sa bir blmyle, geri alnabilirdi. En kt olaslkla, babasnn fetihlerineyenilerini ekleyemez ve Osmanl devleti "duraan" bir devlet olarak ya-amasn srdrebilir, sonunda da Avrupa'dan atlrd. Hristiyan devlet-ler ve zellikle Bizans, byk lde byle dndklerinden, II. Meh-

met'in tahta geiinin hemen ardndan, bar arlarnda bulunmaa ba-ladlar. s

II. Mehmet bu arlara kulan tkamad ve saltanatnn banda ba-r emellerle tannmas iine de geldi. Tarihi Gibbons, "dudaklarndabar ama yreinde sava vard" diye yazyor (Kinross, 1972: 98). Vene-dik, Ceneviz, Eflk ve Rodos valyeleri gibi yabanc elileri kabul ede-rek, babasnn antlama ykmllklerine sayg gstereceini belirtti. Bi-zans Kral Konstantin'in elileri Sultan tarafndan nceleri dosta kabul

edildi. Varlan antlamaya gre, Bizans topraklarna sayg gsterilecek veBayezit'in torunu Orhan'n stanbul'da tutulmas karlnda Bizans'a be-lirli bir para denecekti (Uzunarh, 1972: 454).

II. Mehmet'in dnya gr iki kii tarafndan etkilenmitir. Bunlar-dan birincisi, ulemadan gelen ve slm anlayn simgeleyen Sadra2;amandarl Halil Paa idi. Paa, ite glenme, dini yerletirme ve dardabar politikas yanlsyd. kincisi ise, bir Kapkulu olan ve Mehmet'inehzadeliinde Manisa'da hocas durumunda bulunan Zaanos Paa idi.Zaanos Paa, Gazi geleneine uygun olarak genileme ve zellikle stan-

bul'un alnmas yanlsyd. Arkasn Yenierilere dayayan andarl'mn,II. Mehmet'in daha nce ksa sren iki saltanatn sona erdiren Yenieriayaklanmasn hazrlad dedikodu olarak bilinmekteydi (Uzunarh,1972: 441). Bu davrann gen Mehmet zerinde byk bir etki yaptve andarl'dan nefret ettii anlalyor. Btn bunlarn sonucu olarak,II. Mehmet tahta getikten sonra drt ynl ya da aamal bir politikaizlemee balad: stanbul'u almak, andarl Halil Paa'dan kurtulmak,Yenierileri rgtleyip glendirecek tam anlam ile kendisine balamakve Gaza felsefesini devlet politikas haline getirmek. Grld gibi, ilk

i stanbul'un alnmasyd. Fetih sonrasnda kazanaca byk prestijle,etkisi ok geni ve gl olan andarl'ya kar harekete geebilecek, ba-

31


42/224

sz kalan Yenierileri yola getirebilecek ve sonunda da stanbul'un tesin-de fetihlere giriebilecekti. Dolaysyla, stanbul'un alnmas, daha sonratasarladklarnn n koulu haline gelmiti (Itzkowitz, 1972: 25).

Burada, ok iyi bilinen stanbul'un fetih ayrntlarna girilecek de-ildir. Mehmet'in keskin zeks, bitmek tkenmek bilmeyen enerjisi, ver-dii karar sonuna kadar gtrmesi ve ll ihtiraslaryla, Bat teknolo-

jisini en st dzeye karan Osmanl topuluu ve Osmanl ordusunun di-siplin ve savakanl biraraya gelince, Bizans'n zaten zayflam olan sur-lar ve daha da nemlisi "hortlak" biiminde varln srdrmee alansiyasal bamszl ykld. "stanbul'u iine almayan bir imparatorluu

ynetmektense, ynetmemek daha iyidir" diyen (Kinross, 1972: 100) II.

Mehmet imdi "Fatih" olarak tm Mslman dnyada nam sald.Fatih, fetihten bir gn sonra andarl Halil Paa'y tutuklatp ldrtt.

stanbul'un fethinin Osmanl tarihinde nemli bir dnkm noktas olduuok iyi bilinmektedir. Ancak, andarl'nm ortadan kaldrlmas da bir d-nm noktas olarak kabul edilebilir. Yal ve iki imparatora hizmet edensadrazam, devlet ynetiminde eski, yerlemi Mslman aile yelerininsonuncusudur. II. Mehmet bundan sonraki sadrazamlarn kiisel tutsak-larndan seecektir. andarl engelini kaldrdktan sonra Yenierileri g-

lendirip tamamen kendisine balayan Fatih, artk drdnc lks olankutsal Gaza savalarna giriebilirdi.

stanbul'un alnd 29 Mays 1453 tarihi, tarihin dnemlere blnme-sinde, Ortaa ile Modern a arasndaki dnm noktas olarak geer.zellikle Osmanl tarihileri bunu byle deerlendirirler. Bu deerlendir-me Avrupa tarihileri arasnda pek yaygn deildir. stanbul'un Trklerineline gemesinin iki a birbirinden ayran nokta olduu simgesel adandorudur. in aslna baklrsa, stanbul'un fethi, tarihsel sreklilii bozandeiiklik gleri iinde birok noktadan biridir. En doru anlatmla bu

tarih, byk Roma mparatorluu'nun doudaki son kalntsnn da y-kldn ve zayf Bizans'n Balkanlar ve Bat Anadolu'da yani Bykiskender'in asl at koturduu blgede brakt siyasal ve asker bolu-un, 1300'leri izleyen 150 yllk bir sre iinde ve aama aama, Osmanlbeyliinin Gazi serhat savalarnn oluturduklar bir imparatorluk tara-fndan doldurulduu tarihtir. Geni bir blgeyi daha 450 yl ynetecek olan

bu imparatorluk, artk Avrupa ile Asya arasndaki bu kilit kenti denet-leyecekti. Belki denetlemeden de teye, eski Roma mparatorluu'nuntopraklar zerinde yaayan halklar uyum iinde birarada tutacak bir

"Pax-Ottomanica" kurma heves ile iradesini ortaya koyacak, Avrupa k-tasnda siyasal ve asker stnl eline geirecektir.

32


43/224

II. Mehmet'in tahta getiinden beri kendini Roma mparatorluu'nunve onun devam olan Bizans'n varisi olarak grp grmediini (Kinross,1972: 111-2) kesin biimde sylemee olanak yok. Ancak, byk genile-

meci dnceler ve geni ufuklarla byd, stanbul'un fethinden son-ra giritii seferlerin temel mantndan aka ortaya kyor. II. Meh-met'in kendini Trk, slm ve Bizans geleneklerinin bir bileimi olarakgrdn de kesin bir biimde bilemeyiz. Ancak, stanbul'u byk birimparatorluun, dnya gc olacak bir imparatorluun, Dou ile Rat'y,Hristiyan ile slm kltrlerini bir pota iinde eritecek bir imparatorlu-un, belki de Roma'y da ieren bir devletin merkezi yapmak istedii sy-lenebilir. Ona gre, Osmanl imparatorluu, slmi kurallar iinde, bir za-manlar Bizans'n Hristiyanlk erevesi iinde yapmaa alt gibi, e-itli dinden, dilden ve rktan insanlarn birarada, dzen ve uyum iinde

yaadklar kozmopolit bir imparatorluk olacakt. Kurup gelitirdii "mil-let sistemi"nin temel mant bunu gstermektedir.

lerde de deinilecei gibi, artk Hristiyanln Dou Kilisesi, slmdevletinin hkmranl altndayd ve belirli bir vergi demek durumun-dayd. Ama, bunun karlnda Hristiyan topluluk ibadet serbestlii vegeleneklerini srdrme ayrcal kazand. II. Mehmet'in ynergesiyle,Mslman olmayan unsurlar, halknn ynetiminden ve iyi davranndan

sorumlu olan ve merkez hkmete hesap veren kendi nderlerinin yne-timinde, kendi yasalar ve yaama biimlerini koruyan "milletler" bii-minde rgtlendiler. Fethedilmi halk olarak artk birinci snf yurttaolma ayrcalklar ve siyasal zgrlkleri yoktu. Ama, bu snrlamalar iin-de bar ve gelime olanaklarndan yararlanmaktaydlar ve zamanla ticarzenginlikleri artmaktayd. Fatih, Mslman olmayan halkn imparatorlukiin yararl olacan sezmiti. Trklerin pek itibar etmedikleri endstri,ticaret ve denizcilikteki becerileri devletin kar dorultusunda kullanla-bilirdi. Sultann emirleri zerine, lkenin fethedilmi blgelerinden, dev-

letin ticaret ve endstri alanlarnda gelimesine yardmc olmak zere oksayda tccar ve zanaatkar getirildi. Bunlarn arasnda Selanik ve A\TU-pa'nn teki kentlerinden .buralarda kendilerine eitli basklar yaplan

Yahudiler de vardr. O kadar ki, 25 yl iinde Yahudiler stanbul'da Ms-lman ve Hristiyanlardan sonra nc byk cemaati oluturdular vekendi milletlerine sahip oldular (Kinross, 1972: 117).

2. Grek Ortodoks Kilisesi

Yukarda sralanan dncelerin rn olarak, II. Mehmet OrtodoksKilisesi'ne bir patrik bulmakta duraksamad. Ltin ve Ortodoks kiliseleriarasnda birlie kar km olan ve Bat Hristiyanlar ile eskiden gr-

33


44/224

len dolaplara karmayaca anlalan Getanadius Scholarius'u bu i iinuygun buldu. Ona ok iyi davrand ve Ortodoks toplumun bal buluna-ca anayasay tartt. zet olarak, Ortodokslar kendi ilerini kendileriyneteceklerdi ve baskda bulunulmayacakt (Kinross, 1972: 113). Burada,

son zamanlarda hakknda ok szedilen bu kilisenin yararland ayrca-lklar zerinde biraz durulmas yerinde olur. nk, Osmanl topraklarzerindeki din kurulularn sahip olduklar hak ve ayrcalklarn tarihiindeki seyri, devletin temel rgtlenmesi konusuna k tutacak nitelik-tedir.

II. Mehmet stanbul'u ald zaman, Grek Ortodoks Kilisesi (Arnakis,1952: 235-51) basz bulunuyordu. Ltin ve Ortodoks kiliselerinin birleme-sine kar olanlar tarafndan istenmeyen III. Gregory 1451 ylnda kentiterketmiti. Sultan, Ortodoks tebann Papa'nm etkisi altna girmesinin ya-

rataca tehlikeleri ok iyi grm ve deerlendirmiti. Osmanl devleti-nin uzun vadeli kar, Hristiyanln Dou ve Bat dallarnn birbirin-den tmyle ayrlmasnda yatyordu. Bu sonuca varmak iin, iki kilisearasnda zaten var olan dmanl kullanmak hi de zor deildi.

Yeni Patrik Scholarius grevine resmen 6 Ocak 1454 tarihinde ba-lad. Greve balamadan nce saraya arlp Fatih'le birlikte yemek ye-mek erefine nail oldu. Kendisine eitli payeler verildi ve Osmanl gururve geleneklerine uyduu lde Bizans tre ve merasim adabnn korun-

masna aba gsterildi. Sultan Patrie, kimsenin kendisini rahatsz etme-yecei, kar kmayaca, tm vergilerden bak olduu ve kiisel do-kunulmazl yolunda gvence belgeleri verdi. Bu belgeler, Osmanl h-kmdarlarnn devlet iindeki eitli milletlere verdii ilk berat saylabi-lir. Bundan byle Osmanl yneticileri, geleneksel olarak, her patriin se-iminde benzer belgeleri vereceklerdir. Bu durum, Osmanl devletinde,zamanla yerlemi ynetim kalplarna uygun davranma ynnde bir me-tot ve dzenlilik olduunu gstermektedir. Eyaletlerde paalar da yenipiskoposlara ayn ya da benzer ayrcalklar tanyacaklardr.

ster sultanm, ister yerel yneticilerin verdii olsun, her berat, Genna-dius Scholarius'a 1454 ylnda verilen haklarn ounu korumutur. Za-manla stanbul'daki Patrik, tm Rum milletinin, yani sultann egemenli-i altndaki Ortodoks Hristiyanlarn nderi durumuna ykseldi. Osmanlynetiminin gznde din ve milliyet ayn anlama geldii iin, Osmanl h-kmeti Rum milletine, din hogr erevesi iinde, nemli lde zerk-lik tanmtr. Gvenlikleri tehdit edilmedii taktirde, Osmanl ynetimi-ni ilgilendiren tek ey teba milletlerden vergilerin toplanmasyd (Arna-kis, 1952: 238).

1572 tarihinde patriklie seilen II. Jeremiah Tranos, Sultan II. Selimtarafndan atanan ve haklarnn resmen verildiini kesin bir biimde bil-

34


45/224

diimiz ikinci patriktir. Saltanat hazinesine armaan olarak 2000 Florinvermi ve Sultan da kendisine bir berat balayarak, ona btn Ortodokshalk ve din adamlar zerinde hkmranlk ve y

Documents

Anka nın Yükselişi ve Düşüşü - Oral Sander