Vilfredo Pareto Sekinlerin Ykselii ve D Kuramsal Bir Sosyoloji Uygulamas Vilfredo Pareto Sekinlerin Ykselii . ve . . : - Duuu Kuramsal Bir Sosyoloji Uygulamas eviri: Merve Zeynep Doan DOUBATI VILFREDO PARETO (1848-1923) Vilfredo Pareto, italyan iktisat ve sosyolog. Torino niversitesi'nde matematik ve fizik eitimi ald. 1877'den itibaren ekonomik kuramlarla ilgili yaptlarn yaymlamaya balad 1893'te Lozan niversitesi'nde siyasal iktisat krssne atand. Matematii iktisadi zmlemelere uygulamasnn yan sra kitleler ve sekinler aras etkileim konusundaki kuramyla da tannr. Yaptlar Cours d'Economie Politique, 1896-97 (Siyasal ktisat Dersleri), Manuale d'economia politica, 1906, Trattato di sociologia generale, 1916 (Genel Sosyolojinin Temelleri) Pareto, sekinlerin dolam kuramna gre, idealist hedefleri olan bir grup (aslanlar) iktidar ele alr ama bu grup iktidar srekli olarak elinde tutabilmek iin muhalefete (tilkilere) esas idealleriyle bagdatrlamayacak dnler vermek zorundadr. Esnek tilkiler bu ekilde etkilerini artrrlar ve sonunda iktidar ele geirirler. The Rise and Fail of Elites: An application of theoretical sociology, 1901. Trke evirinin tm haklar Dou Bat yaynlarna aittir. Yayna Hazrlayan ; Neval Karanfil ngilizce'den eviren Merve Zeynep Doan Kapak Tasarm 3tasarm Bask Cantekin Matbaaclk Aralk 2005 Dou Bat Yaynlar Selanik Cad. 23/8 Kzlay/Ankara Tel: 0312 425 68 64- 425 68 65 e-mail: dogubati@dogubati.com www.dogubati.com ISBN 9758717-14-6 Dou Bat Yaynlar 14 - Sosyoloji 4 NDEKLER nsz.............-.......'..........................................................7 Baz Sosyolojik Kurallar.............-......................................25 Din Krizlerin Ykseli Dnemi.........................................40 Eski Sekinin D......................................................61 Yeni Sekinin Ykselii.....................................................77 znel Fenomen................................................................92 Dizin............................................................................101 Vilfredo Pareto nsz PARETO'NUN SEKNLER TEORS Sokrates: Ve demokrasi, inanyorum ki, zafer kazanan ezilmiler dier gruptan bazlarn yok ettiinde ve kalanlarn pskrttnde, geri kalan vatandalara eit derecede hizmet verdiinde gerekleecektir. Platon, Devlet 7. Kitap. I

Vilfredo Pareto (1848-1923)'nun bilim tarihindeki yeri ekonomi bilimine katklaryla salamlamtr. Pareto, ekonometrinin nclerindendir. Ekonometri de sosyal bilimlerde az rastlanan bir alan olduundan bir kiinin katks tam olarak saptanabilir. Pareto'nun katkda bulunduu teorileri yok saymak nemli bir kayptr. Pareto'nun sosyolojiye ve gelimi baz politik bilimlere yapt katklar onun daha geni evrelerde tannmasn salamtr ve Pareto nn byk oranda lmnden sonra elde etmitir. talya'da, Pareto'nun ld 1923 ylnda, kuruculuunu Mussolini'nin yapt bir gazete Pareto'nun "maalesef" faist olmadn ama faist dnceye katkda bulunduunu iaret etmekteydi. 8 nsz 1936 ylnda ABD'de sosyolojik almalar evrildiinde Pareto byk bir hrete kavutu. Szgelimi, Saturday Revi-ew oxv kapak yapm ve neredeyse btn bir sayy onun almalarna ayrmt. Fakat bu itibar yerini ok gemeden fkeye terk etmi ve Pareto bu gazabn kurban olarak kinci Dnya Sava srasnda dman destekleyen bir ideolog olarak anlmaya balamtr. Aktif sac gruplar Pareto'nun kendilerinden biri olduunu iddia etseler de, Pareto dierlerinden farkl, marur ve ironik bir adamd. Kendisini herhangi bir politik hareketle ayn safa koyma konusunda byk bir arzusu yoktu. Onun ak ve net bir ekilde savunduu ey, sosyal deiim yerine sosyal tabakalamay, kiinin kendi baars yerine bakalarnn yaptklarna atfta bulunmay, sertlik yerine yumuakl ho gren politik inanlarn yannda yer alan insanlara kar durmakt. Pareto'nun dncesine gre hkim bir grup, ancak dier kuaklara mensup en iyi bireylerin grubun ayrcalklar ve kazanmlarna katlmas iin frsatlar sunar, bu ayrcalk ve kazanmlar korumak iin g kullanmaktan ekinmezse ayakta kalabilirdi. Pareto'nun ironik bir ekilde kar kt, kat dnceliden ok hmanist ve yumuak huylu olan sekinlerdi. Pareto toplumun btn yetenekli yelerinin sekin snfa ykselmeleri frsatn savunur fakat ayrcalklardan mahrum olanlar iin merhamet hisleriyle hareket etmezdi. Byle insan duygularn ifade edilmesi ve yaylmas; sadece sekin kesimin ayrcalklarn korumas bakmndan zayf dmesine yol aard. stelik byle insan duygular kolaylkla sekin snf kartlarnn toplanaca bir platform oluturabilir. Pareto'nun savunduu ey udur: Muhalifler zafer kazandklarnda, kendi insancl platformlarn gerek anlamda hibir zaman temsil edemeyecekleri iin ahlk deerlerin hibiri hmanist argmanlar kabul etme yoluyla elde edilemeyecektir. Pareto kendini, tarih bir tiyatro oyununda dier seyirciler baz dramatik jestlerle, ahlk konumalarla ve oyuncularn Vilfredo Pareto 9 geli gidileriyle hl yanl ynlendirilirken, hikyenin ana konusunu nceden kefetmi, derin bilgiye sahip bir seyirci olarak dnr. O bilgisinin derinliiyle vnrken bunu saklamak iin bir neden de bulamaz. Birok okuyucu onun kendini beenmilik derecesinde kendinden bu kadar emin olmasndan rahatszlk duymaktadr. Pareto dikkatini mevcut olan potansiyel sekinlere yneltmekte, toplumun dier kesimleri hakknda ise ok az ey sylemektedir. Bu konuyu tercih etmesinde kendi sekinci hislerinin rol olabilecei gibi, onun, toplumun bu en yksek kesimine olan meraknn ayn zamanda baka gerekeleri de bulunmaktadr. Pareto insanlarn birbirlerinin yerine gemeleri ve toplumsal konumlarnn yeniden organize edilmesi anlamndaki sosyal deiimin -gezgin iiler hari- yksek snflara, dk snflara oranla daha hzl olduunu vurgular. Ayn zamanda Pareto'ya gre sekinler arasnda yaanan olaylar ve alnan kararlar, toplumun tarihi bakmndan, byk halk kitlelerinde alnan kararlara ve yaanan olaylara nazaran, daha fazla neme sahiptir. Gerek udur: Onun bak asn eletirenler halk kitlesine iki adan yaklamaktadrlar: Halk kitlelerini, ya yeni sekinlere yarayacak devrimlerin hazrland snflar ya da topluma atalet veya sabitlik veren etmenler olarak ele almlardr. Bu da Pareto'ya tarih deiim aratrmalarnn byk lde sekinlerin faaliyetleri etrafnda dndn gstermektedir. Pareto'nun, sekinlerin dolam konulu teorisini oluturan nermeler, elli yandan sonra yazm olduu, drt ana kaynakta bulunmaktadr:

1. "Teorik Sosyoloji Uygulamas" (Rivista Italiana di So-cioiogia, 1901, ss. 402-456) balkl, iinde sekinlerin dolam ile ilgili en ksa ve en kolay okunabilir nszn ieren monografisi. u anda ingilizce Sekinlerin Ykselii ve I 10 nsz D: Kuramsal Bir Sosyoloji Uygulamas bal altnda baskya yetimektedir. 2. ki ciltlik almas Sosyalist Sistemler (Giard, Paris, 1902-03) (Pareto, talyanca ve Franszca dillerinde ayn rahatlkta yazabiliyordu). Teorik nsz stteki monografiden daha nce yazlmtr. Bu almann nemi, temelde sekler . bir din olarak Marksizmin analizinde ve Pareto'nun insan faa- ,} liyetlerini etkileyen irrasyonel faktrlerin nemiyle ilgili tezi- \ nin belgelenmesinde yatar. 3. Ekonomi Politik Elkitab 1906'da talyanca's; 1909'da da biraz dzeltilerek Franszca's yaymland. Sosyolojik metodolojiye dair giri blm de 1901 ylnda kaleme alnan monografiden nce yazlmt. 4. 3000 sayfalk eseri, Genel Sosyoloji Dersleri( ciltlik. Barbera, Florence, 1916), Pareto'nun detaylandrlm sekinler kuramna ek olarak sosyolojik teorisinin baka blmlerini de ieren balca almalarndan birisi olarak kabul edilmektedir. Karmak, sistemi kt, fazla snflandrlm, okuyucuyu zorlayan fakat sonunda gsterilen abaya deen bir almadr. Franszca, ngilizce ve Almanca'ya evrilmitir. ngilizce'ye ilk olarak Mind and Society/Akl ve Toplum adyla evrilmitir (Harcourt-Brace, New York, 193). Yakn zamanda yaplan son basksnda Pareto Fonu tarafndan ad Genel Sosyoloji Dersleri(Dover, New York, 1963) olarak doru ekilde deitirilmitir. Sekinlerin Ykseli ve Dn aadaki incelememe esas kaynak olarak kullanacam. Dier kaynaklar kullandm taktirde, onlar dipnotlarda gstereceim. S. E. Finer'n Pareto'nun Sosyolojik Yazlar adl muhteem antolojisinde iaret ettii gibi, "Bu... uzun makale dikkate deer bir almadr: Pareto'nun ileride ortaya koyaca btn pozisyonlar nceden iaret etmektedir" (s. 20). Vill'redo Pareto 11 II Sekinlerin Ykselii ve Dnn giri blmnde, her biri tarihten alnm rneklerle betimlenmi kural niteliinde birka nerme yer alr. Kalan blmdeki nermeler ii snfnn iktidar mevkilerine trmann yorumlamak ve baz eyleri bir dereceye kadar nceden tahmin etmek amacyla kullanlmtr. Bu taslak, kitaba olduka modern bir grnm vermektedir. Buna benzer bir konuyu ilemi olan George C. Homans byle bir dzenlemeyi 1950'li veya 60'l yllarda kullanm olabilir. 1901'de ortaya kt gz nne alnrsa, bu teorinin, ak bir ekilde iddia niteliini tayan ilk sosyoloji teorisi olduu sylenebilir. Pareto, iddia yntemini kullanan dier modern kuramclar gibi, kendi kurallar konusunda ok fazla ey iddia etmez: "imdilik bu iln edilmi kurallar az ok akla yakn hipotezler olarak kabul edelim ve onlarn yardmyla olgular aklamada baarl olup olamayacamz grelim" (s. 27). ne srlen ilk iki yasa udur: -nsan eylemleri mantksal dnceden ziyade duygularla ekillenir (s. 27). -nsan akl d gdlerle hareket etmeye itilse de eylemlerini mantksal olarak kesin prensiplere balamaktan holanr. Kendi eylemlerinin doruluunu kantlamak iin a posteriori yaratr (s. 27). Pareto insan eylemlerinin eitlilii karsnda bir snflandrma yaparak "derivasyon (trem) olarak isimlendirilmi ok saydaki deiken unsurla birleerek insan eylemlerinin muazzam repertuarn oluturan daha az saydaki ana deikenleri -ki bunlar Dersler'de, "tortu" {residue) diye adlandrlmtr- tespit etmeye almtr. Bu metodolojik yntemin uygulanmasnn gerek sonucu u ekilde oluur: Tortular, insan eylemlerinin temel gdleridir. Tremler ise insan eylemlerinin dsal ayrntlardr. rnein; insanlarn kendi eylemlerinin sebeplerinden bahsederken bavurduklar konuma alkanlklar... Pareto, sosyal eylemlerin ardnda yatan alt 12 nsz

ana tortudan bahseder (Bunlarn her birinin, burada ele almayacamz alt blmleri bulunmaktadr). Bunlar: 1. Uyuma: Macera yaratma ve maceraya balama eilimi. 2. Korunma: Gvenlii oluturma ve salamlatrma eilimi. 3. Anlamllk: Hissedilenleri eitli semboller araclyla aka gsterme eilimi. 4. Sosyalleme: Dier insanlarla iliki kurma eilimi. 5. Btnlk: Kiinin kendisi iin oluturduu iyi imaj srdrmesi eilimi. 6. Seks: Sosyal olaylar erotik anlam kalplaryla deerlendirme eilimi. Pareto esas olarak sekinler ile ilgili bu analizinde ilk iki ana psikolojik temeli; yenilik ve birletirme duygusunu -yani, kaba bir ekilde ifade edilecek olursa, ynlarn kaynama ve korunma igdsn- kullanr. Kavramlar kiilere uyarladmz zaman karmza yenilikiler ve konsolidatrler* kmaktadr. Bu iki tipten biri, bir eylere sahip olmak iin dar alr; dieri ise sahip olduklarna tutunur. Gnmz toplumunda konsolidatrler, yallk maa, hayat sigortas, atom bombas sna, i gvenlii, kat boanma kanunlar sendikal iyeri isterler. Paralarn tasarruf bankalarna ve devlet tahvillerine yatrrlar ve polise bavurmakta olduka hzldrlar. Yenilikiler ise orijinal eyler yapar, yeni yorumlar getirirler; paralarn borsaya yatrrlar, radyoaktivite snaklar satarlar, yeni giriimlere nclk eder ve anlamalar yaparlar. Yenilikiler kategorisi ierisinde baka iki mehur sosyolojik tip karmza kmaktadr: Schumpeter'in 'giriimci'si ve We-ber'in 'modern kapitalist'i. Tremler, Pareto tarafndan Bacon'n piyasa idollerini anmsatan drt genel kategori ieri- * Var olan dzenlerini merulatrmak isteyen, eski dzen savunucular (n). Vilfredo Pareto 13 sinde toplanmtr: 1. Dorulama 2. Otoriteye bavurma, 3. Prensiplere bavurma, 4. Lafazanlk. Pareto bu snflamay i-deolojilerin ierik analizinde kullanr. Bu kategorizasyon sekinlerin analizinde dikkate alnmayacaktr. Sekin; g, zenginlik ve bilgi gibi sosyal deer veya servet ('fayda') bakmndan en yksek baarya ulam kii anlamnda, deer yarglarndan bamsz bir terim olarak ele alnmaldr. Genelde Pareto, sekinlerle ekonomi ve siyas rgtlenme erevesinde ilgilenmektedir. Ama terimin nesnel kullanmn bilime (en bilgili), belki dine (en kutsal), belki sanata (en sanatsal) ve hatt etie (en erdemli) kadar geniletmek mmkndr. Pareto, bir sekindeki baskn tortular gz nne alarak nemli bir tipoloji ortaya karr {Dersler, 2231 -38). Bu tipolojiyi u ekilde sunabiliriz: Baskn Tortu Ekonomik Sekin Siyas Sekin Uyuma 'speklatr' 'tilki' Korunma 'rant' 'aslan' 'Sekinlerin dolam'; sadece, parann ve gcn ortaya kard yeni sekinlerin eskilerin yerini almas demek deildir. Tm bunlarn tesinde, "sekinlerin dolam" sekinler-deki baskn tortunun deimesi anlamna gelir. Yenilikiler, konsolidatrlerin; konsolidatrler de yenilikilerin yerine geer. Sekinlerin dolam dzensiz fakat sreklidir ya da Pareto'nun, Marx'n tarihle ilgili hkm niteliindeki szlerini -biraz deimi haliyle- anmsatan bir cmlesinde ifade ettii zere: "nsanlk tarihi sekinlerin durmadan devam eden yer deitirme tarihidir: Biri ykselirken dieri alalr" (s. 36). Pareto'nun anlatmak istedii sre budur; fakat nedenleri karmaktr. Pareto, Systemes'de (Blm 1), bu nedenleri farkllk gsteren doum oranlar ve sava arasnda sralar. 14 nsz Sekinler savata, genel nfusun verdiinden daha byk oranda kayp verirler. Sekin aileler toplam nfusa gre daha az oranda ocuk sahibi olduklarndan, yok

olma eilimi gstermektedirler. Bununla birlikte, nfusun byk ounluu, eitli etkenlerin belirledii, sekinlerin dolamn aklayan birbirine bal iki farkl zincirden olumaktadr. Dersler'de (blm: 12-13) yle bir dnce dizisi gelitirilmitir. Sekinler yaamn sradan gereksinimlerini etkili bir ekilde karlayabilmek iin, bazen yeniliki bazen de var olan dzeni merulatrc eylemler gerekletirmek zorunda kalrlar. Bu yzden hem uyuma hem de korunma tortusunun var olmas gereklidir. Yenilik var olmaldr; insan bazen ikna eder, inandrr, tatl szlerle kandrr, tehdit eder, dostunu maniple eder ve bazen de birtakm zmlere ulamaya kar kar. Konsolidasyon var olmaldr; insan, gvenlii ve istikrar salar; vicdan, inan ve normal sosyal basklar yetersiz kaldnda, dostlarn ve dmanlarn gl bir bask ile harekete geirir. Bunun sonucunda biz aadaki nermeyi elde ediyoruz. Sekinlerin ounluu yalnzca yenilikilerden ya da yalnzca konsolidatrlerden olumakta; ok az bir blm ise, normal yaamn sradan gereksinimlerini karlayabilme yeteneine sahip kiilerden meydana gelmektedir. -Pareto'ya gre, zellikle belirtilmesi gereken nemli husus; konsolidatrlerin mevcut dzeni korumak iin fiziksel g kullanmada daha istekli olmalardr. Fiziksel g kritik durumlarda gerekli olabilir, nk iinde baarl silerden oluan kk bir topluluk, polisi ve orduyu kullanamayan ya da bunu yapmaya isteksiz olan ok daha byk bir kurumu bile rgtl iddet aracl ile alt edebilir. Yenilikiler ve dzen savunucularnn arasndaki dengesizlik, yeni yelerin sekinlerin arasna serbeste girii salanarak nlenebilir. Byk lde dzen savunucularndan oluan sekinlerin, zeki ve baarl yenilikileri aralarna kabul etmeleri zel bir nem tamaktadr. Bu politikay srdrrken ba- Vilfredo Pareto 15 arszla urarlarsa baz zorluklar hatt devrimler bile ortaya kar. "Devrimler, toplumun yksek tabakalarnda ya snf dolamndaki yavalamadan ya da baka nedenlerden ileri gelen bir birikim sonucu ortaya kar. Yksek snflarn gerilemi, km unsurlar, kendilerini gl klacak temel psikolojik etkenlere daha fazla hkmedemezken ve g kullanmaktan ekinirken; toplumun daha dk snflarndaki stn nitelikli unsurlar sivrilir ve devlet fonksiyonlarn yrtmek iin gereken temel gdlere hkmeder ve g kullanma konusunda da gnll olurlar" {Dersler, 2057). Bu dolama bir baka sre yardmc olur ve ona elik eder. Pareto'nun kural niteliindeki ifadelerinden biri de udur. Etikte, dinde ve politikada i evrelerindeki dolama benzeyen dalgalanmalar gibi, aka gzlemleyebileceimiz duygusal bir ahenk vardr (s. 31). Bu dalgalanmalarn kapsam iinde tarihilerin 1600'lerle 1700'leri karlatrrken zerinde durduklar, din anlamda inantan phecilie doru ilerleyen deiimler gibi olan uzun soluklu akmlar ya da Avrupa'da 1914'ten sonra gelecee duyulan gven konusunda iyimserlikten ktmserlie doru gerekleen yn deitirmeler veya dnce iklimlerindeki dier deiimler yer almaktadr. Eer bu duygusal dalgalanmalarla ilgili varsaymmz, daha nce kaydettiimiz iki kuralla birletirirsek yeni bir nermeye ularz: Bu akmlar tarafndan -genellikle farknda olmadan- srklenmi, daha nceden de ifade edildii ekilde, gnlsz hareketlerini gnll gibi, mantk d eylemlerini mantkl gibi gstermek isteyen insanlar, kendileri iin hayal sebepler yaratrlar ve eylemlerinin altnda yatan gdlerin doru olduuna dier insanlar inandrmaya altklar gibi kendilerini de inandrrlar (s. 35). 16 nsz Bunun iyi bir rnei artan veya azalan gven dalgalanmalar srasnda borsa etrafnda konuulanlarn bir analizinde ortaya kar. "Bir trendin ykselme aamasnda btn deliller, krl bir yatrmn rahatlkla kabul greceini kantlamak iin ortaya konur. Bir trend de getiinde ise, (...) yatrm yapmay reddeden kii, gnlk ekonomi haberlerinden gelen binlerce kk etkinin altnda kaldnn farknda olmakszn, kendine zg geerli bir sebebin ona yol gsterdiine inanr. Daha sonra ykselen bir trend srasnda borsadaki ayn hisselere -baar ans daha fazla olmasa da- para yatracak; ve yine, sadece belli geerli sebeplerin belirledii yolu izlediini dnecek; ama bu

gvensizlikten gvene geiinin, kendi etrafndaki atmosfer tarafndan yaratlan duygulara bal olduu gereinden habersiz kalacaktr" (s. 93). imdi bir sekinin deiiminin zamanlamas hakkndaki kritik hipotezimize geliyoruz: Din-insan duygular ykseldiinde, sekinler daha lml, ? daha insancl ve kendi glerini korumaya daha az eilimli olurlar (s. 59). Yukarda bahsedilen bu duruma, sekinlerin iinde yenilikilerin hkim olduu bir dnemde rastlanrsa, sonu dramatik olur: "Dier yandan sekinler agzllklerini ve bakalarnn mallarna olan hrslarn kaybetmezler. Fakat daha ok, gayrimeru yollardan mmkn olduu oranda zimmete geirme ve ulusal miras gasp etme eilimindedirler. Bu durumdaki sekinlerin bamllklar daha ar hle gelirken, dier yandan bu ba korumak iin daha az gce sahip olurlar. Bu iki durum, sekinlerin mahvolaca bir felkete yol aar" (s. 59). Bir toplumda insan duygularn ykseliiyle, sekinler iinde yenilikilerin stnl ele geirmeleri ayn zamana rastlarsa, bu durumun sonular olduka kt olur. Yeni sekinlerin ykselii konusunda sylenecek baz eyler kalmaktadr. Ykselen sekin ayn zamanda gce ynelmesini hakl gsteren konuma alkanlklarnn etkisi altnda- Vilfredo Pareto 1 7 dr. Bu alkanlklar muhtemelen ykselen ayn dinsel ve insan duygular tarafndan ekillendirilmitir. Bylece yeni bir nerme elde ediyoruz: Eskilerin yerine gemek iin abalayan veya sadece gcn ve itibarn arttrmak isteyen yeni sekinler, byle bir niyetleri olduunu aka kabul etmezler. Btn bu basknn liderliini stlenmek yerine, kendi iyilikleri yerine, ounluun iyilii peinde koacaklarn, bunun byk bir mcadeleye yol aacan fakat bu mcadelenin snrl bir snfn haklar iin deil; neredeyse btn vatandalarn haklar iin olacan iln ederler (s. 36). Bylece Pareto bu teoriyi ideoloji ve propaganda dzeyinde sonulandrabilmektedir, "Eski sekinlerin d, insan ve fedakrca duygularn ykselii olarak ortaya kar; yeni sekinlerin ykselii ise, cizlerin ve zayflarn, nfuzlu kiilere ve gllere kar stnlk salamas olarak kendini belli eder" (s. 41). Tabi ki bu, yalnzca konuma alkanlklar dzeyindedir. Gerek ise farkldr. Zafer bir kez kazanld m, yeni sekinler eski dostlarn ya buyruklar altna alrlar ya da en fazla onlara baz resm ayrcalklar sunarlar (s. 36). Galip gelen sekin ayrca, btn ganimetleri tekeline alma eilimindedir. Sekin, baarsndan sonra daha kat ve kendi iine kapal hle gelir (s. 86). ark dnn tamamlamtr. Yeni sekin imdi yerini garantiye alm ve sre yeniden balayabilecek hle gelmitir. III Pareto'nun teorisi bugne kadar, -ksmen endstriyel sosyoloji hari- sosyolojide snrl bir etki yaratmtr. Harvard Meslek Okulunun 1920'lerin sonlar ile 1930'larn balarndaki Hawthorne aratrmalarnda, alanlarn verimliliinin; 18 nsz dinlenme aralar, alma gnnn sresi, aydnlatma gibi alma ortam koullarndaki iyiletirmelerden olumlu bir ekilde etkilenmedii kantlanmtr. Daha nemlisi; alanlarn belli artlar altnda mantksal olarak kazanlarn en yksek seviyeye kartmaya almak yerine; retimi snrlandrma yolunda hareket ettikleri ve sonu olarak kazanlarn drdkleri saptanmtr. Pareto'nun insanlarn mantktan ok duygularyla hareket ettiine dair teorisi kefedilen bu bulgularn yorumunda bir giri niteliindedir. Fakat Pareto'nun teorisinin endstriyel sosyoloji alanna tam olarak uygulanmas henz mmkn olmamtr. Eer mmkn olsayd bu teori, irket hiyerarilerindeki ynetici kliklerinin ykseli ve dn aklard. Kendi teorisinin ilham kayna olan siyaset sosyolojisi alannda Pareto'nun grlerine pek itibar edilmemitir. C.'Wri-ght Mills'in ktidar Sekinleri adl kitabnda, ayn dnemde Amerika'nn iinde bulunduu durumu Pareto'nun terimleriyle aklama giriiminde bulunduu; fakat bu iddiann Pareto'nun, Mills'in veya her ikisinin de almalarnn yetersizliini ortaya koyduu

sklkla ifade edilmektedir. Sosyal tabakalama alanndaki hikyeler ayndr: Bu konu hakknda Rein-hard Bendix ve Seymour Martin tarafndan baslm Snf, Stat ve ktidar gibi benzer baka bir antolojinin, Pareto'dan herhangi bir alnt veya onun teorisinin herhangi bir zetini iermemesi de bunun bir belirtisi niteliindedir. Pareto'ya byk ilgi gsterenler genellikle, kendilerini, disiplinlerinin klasik geleneklerine ve sosyal dncenin tarihine adam sosyologlardr. Bu noktada dikkat ekici olan Talcott Parsons'un kitab Toplumsal Eylemin Yaps'nn, Pareto'ya ait dncelerin uzun ve baarl bir zetini iermi olmasdr. Bununla birlikte Parsons ncelikle Pareto'dan etkilense de, daha sonraki almalarnda Freud'a yaklam grnmektedir. Pareto'nun teorisinin test edilmesinden ok orijinalliinin tartlmas iin aba sarf edilmi olduu anlalyor. Bu teori Vilfredo Pareto 19 Michels, Mosca ve Sorel'in benzeri konulara nemli katklar salad dnemde ve Machiavelli ile Vico'yu da iine alan entelektel gelenek ierisinde yazlmtr. Ayrca bu teori, Avrupal sosyal bilimcilerin tamamna yaknnn, Marx'n snf atmalar varsaymyla ilgili bir gr belirtmek gereini duyduklar bir dnemde yazlmtr. Pareto'nun sekinlerin ykselii ve d kavramnn orijinallii tartmas Mosca ile ilikili olarak ortaya kmtr. Mosca, "sekinlerin dolam" kavramnn ilk defa kefedildiini hibir zaman kabul edemeyeceini belirterek fkesini ifade etmekte ve Pareto'nun gerek bir hrszlk yaptna bu konudaki asl erefin hakl olarak kendisine ait olduuna inanmaktayd. Yaynlarn kronolojik ncelii konusu Livingstone tarafndan Ynetici Snf adl ingilizce eviride yeniden ele alnmtr; fakat biz bu konuyu burada ele almayacaz. Konu aslnda basit ve sade grnmektedir. Pareto'nun nermelerinin her biri Mosca tarafndan genel dncelerinin bir paras olarak ifade veya im edilmi veya her nerme daha nceki yazlarda eitli ekillerde yer alm olabilir. Bununla birlikte, Pareto'dan nce hi kimse bu ok eitli nermeleri onun yapt ekilde bir araya getirmemitir. Pareto'nun teorisinin etkileyici nitelii, teoriyi oluturan byk paralarn tek bana ele alnnda deil, hnerli bir ekilde yapt birleimde ortaya kar. Yani teorinin stnl, tek tek paralardan ok, onlarn birleiminden meydana gelmektedir. Bu birleim yenidir ve kuram koyucu yntem, Pareto'nun adalarnda ve daha sonraki sosyal teorisyenlerde bile benzerine rastlanmayan metodolojik ve sofistike bir yaklam ortaya karr. Pareto'nun teorisinin doruluunun ispat ne kadar yerindedir? Pareto, Sekinlerin Ykselii ve Dnde teorisinin ispatn belgeli deliller olarak deil, aklayc rnekler olarak sunmutur. Sosyalist Sistemler ve Genel Sosyoloji Derslerindeki ampirik rnekler daha kapsaml olmakla birlikte, bugnn bilimsel yasalar gibi tamamlanm deildir. En iyi ihti- 20 nsz malle sadece unu syleyebiliriz: Pareto'nun bir btn olarak ele alnan ampirik materyali, onun nermelerini, dier nermeleri reddederek kendininkileri ispat etme yntemine (nega-tiori) gre daha ok inanlr hle getirmitir. Pareto'nun teorisini baka kaynaklar referans alarak destekleyen deliller, Pareto'nun kendi gsterdii delillere oranla daha az sistematiktir. Daha nce de belirttiimiz gibi Pareto ve teorisi, bilim adamlar arasnda sk sk gz ard edilir. Sosyal've KltrelDinamikleradl eserinde Pareto'nun, inanlln ve pheciliin tarih iindeki dnm ile ilgili nermesini nemli bir kltrel deiim teorisi dzeyine ykselten Sorokin'in almalarn nemli bir istisna olarak grebiliriz. Bununla birlikte, Sorokin'in bu ve daha nceki Toplumsal Hareketlilik adl almas Pareto'nun teorisine duyarl olsa da, ykselen ve den snf yelerinin kiilikleri ve ideolojileriyle dorudan ilgili olan herhangi bir aydnlatc aklama gelitirememitir. te bu konu ise aratrmaclarn hl zerinde durmas gereken ok nemli bir alandr... nan hareketlerinin tarih ierisinde urad deiimler hakkndaki varsayma gelince; Sorokin'in almalar, hem yntem hem de sonu olarak, Pareto'nun tm teebbslerine gre daha stn niteliktedir. Sorokin, Bat medeniyetinin, u an yeni bir inan dnemiyle birlikte ortaya kan bir kargaa ierisinde olduu sonucuna varmtr. Pareto ise, insan-din duygularn yzyln sonunda zaten

ykselite olduuna inanmaktadr. Zamann eilimlerini ortaya koyma konusundaki bu kk farktan daha nemli olan ise; Sorokin'in, sekinlerin ok saydaki devrimsel dnmn tablolatrmasdr. Sorokin'e gre bu devrimsel dnmlerin en sk ortaya kt dnemler, inanla ilgili hareketliliklerin yukar ya da aa doru deitii veya sosyal ilikilerin ailev nitelikten, zorlayc, szlemeli bir karaktere brnd dnemlerdir. Pareto ise sekinlerdeki deiimin en kolay olarak din duygularn ykseldii anlarda gzlemlenebileceini savunuyordu. Ve Pareto'nun vard bu Vilfredo Pareto 21 hkm, Sorokin'in almalarndan sonra ayrntl olarak ele alnm ve dzeltilmi bir ekilde varln srdrmektedir. Pareto'nun teorisi ortaya ktktan sonra bu teoriyle ilgili baka birok alma yaymlanmtr. Bunlar, i evreleri ve ordu mensuplar ile politik sekinleri kapsayan nicel almalardan gazete yazlarna kadar uzanmaktadr. Dilias'n Yeni Snf almas gibi... Getiimiz yllarda kazanma gdsnn lmn mmkn klan nemli bir metodolojik bulu ortaya konulmu ve eitli lkelerdeki birok snf zerinde yaplan lmler, McClelland'n Kazanan Toplum adl almasnda rapor edilmitir. Ayrca, Adorno ve alma arkadalar, konsolidasyon gdsn anlamak iin yakn zamanda lmler yapm ve bu lmleri de Otoriteryan Kiilik adl eserde tanmlamlardr. Konsolidasyon ve baar tortularnn nasl ortaya ktn belirlemek esas zor olan noktadr. Pareto bu zor konuya deinmek mecburiyetinde kalmamak iin aratrmasn maksatl bir ekilde snrlamtr. Onun iin, bu tortularn varlna dikkat ekmek ve bunlarn sosyal doku iinde ne gibi sonular dourduunu incelemek yeterlidir. Sosyal psikologlar konsolidasyon ve kazanma zelliklerine sahip kiileri ortaya karan yetitirme koullarn aratrmak gibi ok byk ve nemli bir grev stlenmilerdir. Zikredilen son iki kitap bu konuda ilgi ekici fikirler vermektedir. Kazananlarn konsolidatrlere dnmesinin veya tam tersinin gereklemesinin altnda yatan koullarn daha ayrntl bir ekilde aratrlmas gerekmektedir. Pareto'nun teorisi iin Coser'n Toplumsal atmann levi adl kitabn tavsiye edebiliriz. Bu kitap Simmel'in atma teorisiyle ilgilenir, eitli aklamalarda bulunur, onu mantksal olarak modern aratrma bulgularyla karlatrr ve gerekli yerlerde dzeltmeler yapar. Sekinlerin dolam konusunda dier bilim adamlarnn katk salam olduklar baz etkenlerin Pareto'nun ele ald ereveye eklenmesi gerekmektedir. Daha tamamlanm bir teori Pareto tarafndan ele 22 nsz alnmam birka etkeni iermek zorundayd. rnein Max Weber'in kiisel sadakat balaryla kuatlm insanlarn lideri olan ve bu insanlar, geleneklerin emrettii kurallar inemeye ya da bozmaya ynelten karizmatik lider nosyonu, bir sekinin ykseliini aklama konusunda nem tamaktadr. Ayn ekilde, George Sorel'in mit kavram, duygusal olarak gelecek vizyonunu nceden belirlemi olarak kestirmek, kurulu/ dzeni bozmada ve hkim dzene yeni bir sekin ve yeni dnceler kazandrmada benzer etkiye sahiptir. Herhangi bir modern sekinin g kullanmadaki gnlllnn vurguland lde rasyonellik ihtiyacnn da vurgulanmas gerekmektedir. Sekinler arasnda alnan kararlar az ya da ok toplumun her bir kesine ulaan etkili sonular ortaya karr. Bu kararlarn rasyonel olmas ve bilgiye dayanmas tarihin seyri asndan ok nemlidir. Malanheim'n varsayd gibi i evrelerinde ve devletteki modern sekinler, gemiteki sekinlere oranla karar almada daha merkez bir konuma sahiplerse, sekinlerin yakn zamandaki ykseli ve dlerini anlamak asndan bu durum nem arzetmektedir. nk modern sekinler, kendi sekin statlerini srdrmeye ynelik imdiki ilevleriyle pek de ilgisi olmayan kararlar alrken bile, akll ve kavray sahibi olmak zorundadrlar. Bu, dnce sekinlerin eylemlerinde duygu ve akln oynad rollerin ayrntl bir aklamasna zemin hazrlar. Pareto'nun ileri srd gibi, insanlarn eylemlerinin akldan ziyade duygular tarafndan belirlendii phesiz dorudur. Entelektellik kart ideologlar bu nosyonu akln duyguya teslim oluunu kantlamak iin ele alrlar. Onlar politik bir mitingin duygusal taknln,

bir komisyonun yapt aratrmaya dayanan ve hantal ama rasyonel bir brokrasi tarafndan uygulanan, yava ilerleyen reform almalarna tercih ederler. Souk ispat hesaplamalar yerine romantik sezilere ncelik verirler, bilim yerine metafizii seerler. Pareto ak bir ekilde onlarn tarafnda deildir, onun istedii irrasyonel davranlarn Vilfredo Pareto 23 rasyonel aklamalarn yapmaktr. Fakat ayn ekilde Pareto bir sekinin ayakta kalmas iin en kritik etkenin akln duygular kontrol ettii son nokta olduuna inanan aydnlanmac filozoflarla ayn dncede de deildir. rnein entelektellerin oluturduu ynetim Pareto'ya gre neredeyse mutlak bir felkettir. Sekinlerin dolamnda akln rol konusuna "akl duyguya kardr" eklinde yaklald iin bu meselenin zmn-deki baarszl ak bir biimde grebiliriz. Bir sekinin ayakta kalmasn salamak iin en st dzeye karlmas gereken akl ya da duygu deil verimliliktir ve verimlilik akln ve duygunun zenli ve dengeli bir karmyla ortaya kar. Biri dierine kar almaz fakat her ikisi de i bandadr. Son tahlilde unlar sylenebilir: Seilmi, atanm veya kendi kendini semi olsun muktedir sekinler, kararlarnn sonularn kabul etmi olanlardan, mallarn ve hizmetlerini satn alanlardan, din trenlerinde hazr bulunanlardan ve bilgilerini kabul edenlerden tatmin edici bir destek grrler. Dzeni, zenginlii, gzellii, kutsallk ve erdemi yeniden tanmlayp bunu toplum sathna yayma iini lykyla yerine getirmek, sekinlerin meru olarak benimsenmesini salamann yannda toplumdaki ayrcalkl yerini srdrmesine de yardmc olur. Hans L. Zetterberg KAYNAKA Adorno, T. W., The Authoritarian Personality, New York, Harper, 1950. Bendix, R., ve Lipset, S. M., Class, Status andPover, Glencoe, Illinois, Free Press, 1953. Coser, Lewis, The Functions of Social Conflict, Glencoe, Illionis, Free Press, 1956. 24 nsz Finer, S. E., Vilfredo Pareto, Sociological Writings, London, Pall Mail Presi, 1966. McClelland, David C, The Achieving Society, Princeton, N. }., Van Noshand, 1961. Mills, Wright C, The Power Elite, New York, Oxford University Press, 1956. Mosca, Gaetano, The Ruling Class. Arthur Livingston'un nszyle birlikte, NewYork, London, McGraw-Hill, 1939. Pareto, Vilfredo, Les Systemes Socialistes, ki cilt, Paris 1902; kinci basm, 1926. Pareto, Vilfredo, Manuale di economia politica, Milan, 1906, gzden geirilmi Franszca basks {Manuel d'economie politiue) Paris, 1909. Pareto, Vilfredo, Trattato disociologia generale, 3 cilt., Floransa 1916, ikinci bask, 1923; Franszca basks, Traite de sociologiegenerale, iki cilt, Paris 1917; ngilizce basks The Mind and Society, eviri: A. Li-vingston ve A. Bongiomo, 4 cilt, New York ve London, 1935; Treatise on General Sociology, New York, Dover Yaynevi, 1963. Parsons, Talcott, The Structure of Social Action: A Study in Social Theory with Special Reference to a Group of Recent European Wri-ters, Glencoe, Illinois Free Press, 1949. Sorokin, Pitirim A., Social and Cultural Dynamics, Drt cilt; New York Bedminster Press, 1962. (Orijinal basks: 1937-1941). v Sorokin, Pitirim A., SocialMobility, NewYork, Harper, 1927. BAZI SOSYOLOJK KURALLAR Bu almann amac baz sosyolojik teorilerle olgular karlatrmaktr. Genelde, sosyoloji ve ekonomi-politik ile ilgili konular hakknda yazanlarn zihinlerinde, savunmaya altklar baz pratik dzenler vardr. Ben burada bu alkanl sulamak istemiyorum, sadece okuyucuyu bu genel eilimi takip etmeyeceim konusunda bilgilendirmek istiyorum. Bence bu en dorusudur, nk bu alkanln sonucunda yazarn szleri, aslnda tam olarak kastettiinden ok daha geni bir aklamaya yol aar. Bu yzden o, A dzenindeki baz eksiklikleri

dile getirdiinde A dzeninin btnyle sulanmas olaan gibi kabul edilir. Bunun daha da tesinde; o kiinin A'nn kart olan baka bir B dzeninin tarafn tuttuu varsaylabilir. rnein bir kii genel oy hakk konusunda birtakm yanllklar bulduunda bu, onun snrl oy hakkn savunduu anlamna 26 Baz Sosyolojik Kurallar gelir. Ayn ekilde demokrasinin kusurlar hakknda konuan bir kiinin de aristokrat ynetim eklini savunduu anlalr. Monariyi baz alardan ven biri de mutlaka cumhuriyete kardr. Ya da bunun tam tersi. Ksacas kelimesi kelimesine zgl bir ifade daha geni bir anlam dnyasn ortaya karr. Byle olmas btnyle yanl deildir, yazar daha az ey syledii hlde fazlasyla onayland iin, sk sk bu durumun tam isabet kaydettiini bile syleyebiliriz -bu edebiyatta vgye deer bir durumdur belki ama bilimde ounlukla byle deildir. Bu yzden bu almada her bir ifadenin kendi spesifik anlamndan daha fazlasn tamamas ve daha geni yorumlara sebep olacak anlamlar yer almamas gerektiini vurgulamann nemli olduu sonucuna ulatm. Ayrca neden gemiin olgularndan ok bugnn olgularn setiim konusunda da birka ey syleyebilirim: Bugnn olgularnn byk bir meziyeti vardr. Bu olgular daha saduyulu bir zihinle ve daha az duygu ve nyargyla incelenebilirler. Fakat onlarn da bizim tarafmzdan tam anlamyla anlalamama gibi bir dezavantajlar vardr. Ayrca bugne ait duygularmz gemie ynlendirme alkanlmz olduundan yukarda bahsedilen bu meziyet geree gre suni kalmaktadr. rnein bu yzden Alman mparatorluu'na bal bir Alman tarihisi, Sezar ve Augustus hakkndaki kt yorumlara msaade etmeyecek ve bizim demokratmzn Aristophanesle bir atmas olacaktr. imdi sz konusu bala giri yapalm ve olgulardan tretilmi ve imdi tekrar bu olgularla karlatracamz sosyolojik kurallar bildirerek balayalm: Burada Claude Bernard tarafndan nerilen; olgulardan kavramlara ve kavramlardan geri dnerek olgulara giden yntemi izleyeceiz. almann bu yaymlanm blmnde okuyucular sadece ikinci ksm bulacaklardr. Birinci ve daha uzun olan ksm, u an zerinde altm sosyolojik incelemede -eer tamamlayp yaymlayabilirsem- darda braklmayacaktr. imdilik bu iln edilmi kurallar az ok Vilfredo Pareto 27 akla yakn hipotezler olarak kabul edelim ve onlarn yardmyla olgular aklamada baarl olup olamayacamz grelim. lk olarak, insan eylemlerinin byk bir ksmnn kkeninde mantksal dnme deil duygunun yer aldna dikkat ekebiliriz. Ekonomik olarak gdlenmemi eylemler iin genellikle bu dorudur. zellikle ticaret ve endstri ile ilgili ekonomik faaliyetler iin bunun aksi sylenebilir. nsan akl d gdlerle hareket etmeye itilse de eylemlerini mantksal olarak belli baz ilkelere balamaktan holanr ve bu yzden kendi eylemlerinin doruluunu merulatrmak iin bu prensipleri a posterion olarak kabul eder. Bylece gerekten B nedeninin sonucu olan A eylemi, onun sahibi tarafndan genel bir hayali C nedeninin sonucu olarak gsterilir. Bylece dier insanlar aldatan kii ncelikle kendini aldatr ve kendi savlarna kesin olarak inanr. Buradan her sosyolojik fenomenin iki farkl ve btnyle karmak ekli olduu anlalr: Gerek nesneler arasndaki ilikileri belirleyen nesnel bir form ve psikolojik durumlar arasndaki ilikileri belirleyen bir znel form. Nesnelerin biimini bozan kavisli bir ayna dnn; bu ayna, gerekte dz olan eri; kk olan byk gsterir. Tam tersi de dnlebilir... Ayn ekilde insan bilinci de tarih ve adalarn tanklyla bilgimize ulaan nesnel fenomeni yanstr. Bu yzden, nesnel fenomeni tanmak istiyorsak znel fenomenle tatmin olmamamz gerekir. Fakat ayn zamanda nesnel fenomene, doru olarak znel fenomenden ularz. Bu, esas olarak kkenlerin basit maddeci eletirisinden te, insan ruhunun eletirisine ynelmi tarihsel eletirinin grevidir. Pers istilasndan korkan Atinallar, Delphi'deki khine danmak iin haberciler yolladlar. Khinin syledikleri arasnda Zeus'un Tritogenia'ya alamaz tahta bir duvar balad da vard. Bunun zerine Atinallar donanmalarn onardlar ve Salamis'te zafer kazandlar. Bu anlatlan fenomenin Herodot tarafndan

bizlere aktarlan ve pek ok adan bildii hlidir fakat nesnel form btnyle farkldr. Gnmzde kimsenin Apol- 28 Baz Sosyolojik Kurallar lo'ya, Tritogenia'daki Athena'ya veya Zeus'a inand dnlemez. Bu nedenle Salamis zaferini aklamak iin daha baka, daha gerek bir neden bulunmaldr. Gerekte bu zafer, Atinallar' donanmalar iin, hazine parasna el koyacaklar konusunda ikna eden Themistocles tarafndan hazrlanm bir zaferdir fakat Herodot'un olaylar anlatrken gerek sebebi im bile etmemi olmas dikkat ekicidir. Gzel bir tesadf sayesinde gemiler hazrdr ve bu yzden khine itaat etmek kolay olmutur. Yazarmza gre Atinallar'n eitli fikirleri sadece Apollo'nun hangi yolun izlenmesinin daha iyi olduuna dair verdii cevabn doru anlalmasyla ilgiliydi. Bazlar tahtadan duvarlarn kayalklar olduuna inanrken dierleri Tanr'nn donanmay im ettiini sylyorlard. Themistocles -yine Herodot'a gre- sadece khinin yorumlarn ele ald. Buradan da gerek fenomenle znel fenomen arasndaki ztlk ak bir ekilde gze arpmaktadr. Sadece iki fenomen ve onlarn karlkl ilikileri zerinde durmak yeterli deildir. Bu noktada nc bir problem ortaya kar: Gerek fenomen, znel fenomeni veya znel fenomen, gerek fenomeni deitirmek iin ona nasl tesir eder? Darwinizm bu soruya ok basit bir yant verir, ne yazk ki bu sadece ksmen dorudur. Onun doktrinine gre iki fenomen arasndaki iliki, bu ilikiye uymayan bireylerin aama aama elenmesiyle oluur. Yukarda ele aldmz durumda hibir eleme olmadn gryoruz. Ve Atinallar'n neden khinin bir yorumuna dierinden daha fazla inanmaya yakn olduklarn ve Themistocles'in ileri srd argmanlarnda niyetinin ciddi olup olmadn hibir zaman bilinemeyecei gibi gnmzde de benzer olaylar meydana geldiinde ne mutlak bir inan ne de mutlak bir inanszlk ortaya kmaktadr. Bu yzden o zamann insanlarn, gnmzde yaayan insanlar gibi yarglamak mmkn olabilmektedir. Biz bu gerek nedene inanmaya daha yaknz. Bu gerek neden, Themistocles'in bilinaltn etkileyen Atina'nn denizcilik gc- ?????.. Vilfredo Pareto 29 dr ve Themistocles, bu etkinin altnda nce kendini, sonra da dierlerini Tanr'nn donanmay kastettii konusunda ikna etmitir. Setiimiz bu rnek fazla ak olduundan baz insanlara eksik gelecektir. Fakat eer biz eskilerle ok benzer olan baz modern rnekler1 seseydik byle dnenler fikirlerini deitirirlerdi. Ayn Themistocles'in khinin sylediklerini yorumlamas gibi, Fransa'da birok insan "1789'un lmsz ilkelerine", "cumhuriyeti korumaya" veya dier lkelerde "muzaffer monarileri savunmaya" ynelmilerdir. O insanlar bu ekilde gerek nedenleri saklarken, hareketlerini hayali nedenlere balamlardr. Dier insanlarn gzndeki o zerrecii gren kiinin kendisindeki fark etmediini sylemek her zaman iin dorudur ' Modern olmas gerekli bile deildir; modern inanlarn bunun ierisinde rolnn olmas yeterlidir. Bylece Constantine'in din dnmn tartrken Boissier yle sylemeye cesaret edebilir: "Eusebius'un anlattklarnn bu ilk ksm nemli lde olasdr. (...) Bakalarna gre bu anlatlanlar bir hayldir. Ben hibir ey sylemeyeceim. Bu mucizev olaylar eletiriyi akla getirmez. Ve onlar tarihin gerek, kendine zg bilgi alanna da ait deildirler. nsanlar ya istedikleri gibi inanabilir ya da Eusebius tarafndan anlatlan gereklerin doru olduunu dnebilirler, bu takdirde biz gerek mucizeleri ele almaktayz..." {La fin du paganisme, . s. 39). Bu olaanstdr! Bir yazar ykler ve mucizeler anlattnda, tarihi saygl bir ekilde sessiz kalmaldr, "nk byle olaylar eletirinin iine girmedii gibi tarihin gerek, kendine zg alanna da ait deildirler'"! Fakat Constantine tarafndan alglanan mucizev hayalet konusuna pheyle yaklamamz gerekiyorsa, Salamis'te Yunan gemileri geri ekildiinde bir kadnn hayaletinin grnp onlar yle azarlad konusunda kuku duymamza neden izin verilmitir? "Sizi sefil adamlar! Gemilerinizi daha ne kadar geri ekeceksiniz?" Bana kalrsa Eusebius'a Herodot'tan daha ok gvenmek iin bir neden yoktur. Buraya girmeyen Boissier'in eletirisi ve genelde birincinin ikinciye gre daha uzun hikyeler anlatt konusunda beni ikna etmektedir.

30 Baz Sosyolojik Kurallar ve eski hurafelere glen insan genelde onlarn yerine daha makul veya gerek olmayan modernlerini koyar. imdi daha az bilinen ve biraz nce bahsedilenlere ekleyeceimiz fikirlere dnelim. Spencer'n genel bir hareket yasasna dntrd ritm yasasnn tam olarak kendine zg bir uygulamas olan bu ekonomik krizler, en dikkatli haliyle bizim zamanmzda, zellikle Je-vons, Clement, Juglar ve dier saygdeer beyefendilerin almalarnda ele alnmtr. Ekonomi Politik Derslerinde -yeni bir aratrmayla- salamlatrdn fikirlerimi ifade etmekteyim: Bu krizler yalnzca ekonomik sebeplerden meydana gelmemekte; insan doas tarafndan da belirlenmektedir. Daha da tesi bunlar pek ok psikolojik dengenin gstergelerinin sadece bir ksmdr. Baka bir deyile, az nce belirttiim gibi; etikte, dinde ve politikada i evrelerindeki dolama benzeyen dalgalanmalar gibi, aka gzlemleyebileceimiz duygusal bir ahenk vardr.2 Tarihilerin dikkatinden kamam olan bu dalgalanmalar dn teorileri gibi teoriler hari doal rotasndan fazlasyla sapm olduklar iin genel olarak ritmik hareketin ksm belirtileri olarak kabul edilmemilerdir. Sadece en dikkat ekici durumlarda sz edilen birtakm analojilere belli yerlerde rastlamaktayz.3 2 Bunlar edebiyat alannda Prof. G. Renard tarafndan La Methode sci-entifique de l'histoire litteraire'de baarl bir ekilde ele alnmtr. Paris, 1900. 3 Friedlander, Ludwig, Sittengeschichte Roms, 2. basm (Cologne: Phaidon, 1957). Daha nceki basklar Darstellungen aus der Sittengeschichte Roms adnda Franszca evirisi Vogel tarafndan yaplan Ci-vilisation et moeurs romaines, ngilizce evirisi Roman Life and Man-ners Under the Earfy Empire, 7. eviri ve geniletilmi basks (Londra: Routledge & Sons Ltd, 1908-1939). Aadaki alnt T. H. Freese'in ngilizce evirisindendir 3. cilt, s. 90. "XVIII. yzyln anti-Hristiyan eilimlerinin gel-gitleri en yksek noktaya ulatktan sonra hzla yavalar ve bu gl ekime dayanama- . ...? VilfredoPareto 31 Roma tarihi rencileri, eitimli snfn cumhuriyetin son dnemleri ile bizim amzn ilk yzylnda iinde bulunduu inanszlk hlinden, imparatorluun sonlarnda imana gemesine neden olan byk dalgalanmay aratrmaktadrlar. Zaferini ayn adaki doktrinlerinin ve prensiplerinin byk deiiklikleri ve asimilasyonu olmadan kazanmayan ve Hristiyanln kayna olan din hareket, kendisinden nceki btn antik dnyay silen genel bir hareketti. Pagan yazarlar Hristiyan dstur ve dnceleri ifade ettiler, yle ki Seneca ve St. Paul arasndaki ilikiler kendilerinden ncekilerin duygularn aklamak iin ipucu olarak alnd. Renan, Hristiyanln o dnemde mevcut olan din duygularn girdii pek ok ekilden sadece biri olduunun farkna varmtr. Tarihi, Hristiyanlk ile esasen birbirinden farkl olduunu dndmz dier dinler veya doktrinler aras bir atma olarak incelemeye alknz ve eer Hristiyanln yerine Mithra klt ve dier baz doulu kltler baar elde etmi olsalard veya paganizm yeniden geliseydi modern tarihin tamamen farkl olacan tahmin edebilirdik. Bunlarn hibiri geerli deildir. Gerekten A, B, ve C mezhepleri arasnda -ykselen bir din duygu olarak tanmlayabileceimiz- tek bir nedenden ortaya kan bir atma vardr; fakat esas olan gerek tamamyla X'tir ve A, B, C vakalar sadece ikincildir. Bu onlarn hi nem tamad anlamna gelmez nk z tarafndan belirlenen fenomeni deitirmede eklinde nemi yan eitimli dnyann byk bir ksmn da beraberinde gtren gl bir gerileme balar. Benzer ekilde Greko-Romen dnyasnda, stnlk salam ve ayn evreleri etkilemi pozitif inanlar istikametinde gl bir reaksiyonun izledii birinci yzyl literatrnn hkim eilimlerini de buluruz. Ayn zamanda inancn kendisi kaba hurafeler, mucizevlik arzusu, dindarlk ve fanatizm ierisinde birok adan dejenere olmutur. 32 Baz Sosyolojik Kurallar vardr. Fakat hata, ikinci srada kalmas gereken bir eyi birinci sraya koymaktan kaynaklanr.4

Bolivya hakknda yazan D'Orbigny yle der: "Vadinin giriinde ve tepelerin stnde her iki tarafta btn yol boyunca, tepelerine tahta ha yerletirilmi, eitli boyutlarda ta kmeleri olduunu fark ettim ve daha sonra onlarn apachectas olduunu kefettim. Sonra Bolivya Cumhuriyeti'nin Kzlderililerce iskan \ edilmi ksm boyunca bunlara rastlaynca inancm dorulanm oldu. Bu ta kmeleri spanyollar'n geliinden nce de vard. Bu setler, grnmez ilhlar, her eyin ynlendiricisi Pachacmac, kendilerine zirveye ulamalar iin cesaret verdiinden dolay, o-na teekkrlerini sunan ve yollarna devam etmeleri amacyla yeni bir g vermesi iin ona dua eden, srtnda ykleriyle dik bayrlara zorlukla trmanan yerliler tarafndan yaplmtr. Durdular, bir mddet dinlendiler, kalarndan kopardklar kllar rzgra braktlar ve inedikleri koka yapraklarn sahip olduklar en deerli eymi gibi ta kmesinin en tepesine koydular. Fakir olanlar ise etraftaki bir ta alp dier talarn arasna koymakla yetiniyordu. Bugn ise yerlilerin artk Pachacmac yerine han sembol olduu Hristiyanlarn tanrsna teekkr etmesi dnda hibir ey deimedi.5 Maury "Sicilya'da" der, "Meryem Ceres'in ve Vens'n btn tapnaklarn almtr ve pagan yinleri ksmen ona adanmtr."6 Kendini eitli ekillerde gsteren ortak bir duygu olduu ok aktr. 4 Ayrca Duruy, Victor, Histoire des romains depuis les tempe les p/us recules (Paris: Hachette et Cie., 1870-79), Cilt. V, s. 702: "Hristiyanlk tarihi yazlrken baka hibir eye baklmamaktadr, pagan toplumu iinde meydana gelen yenilenmeye hi dikkat edilmemitir." 5 D'Orbigny, Alcide, L'Homme americain {de l'Amerique Meridiona-le), considere sous ses rapportsphysiologiques et moraux (Paris: Pito-is-Levrault, 1839) Cilt. 1. 6 Maury, Louis Ferdinand Alfred, La magie et l'astrologie dans l'an-tiguite et au moyen ge, ou etde sur les superstitions paiennes qui se Vilfredo Pare t o 33 Bu ekiller duygunun kendisiyle karlatrldnda ikinci derecede nemlidir. "Sunak" diye ekler Maury: "Dier zamanlarda ilhlar adna kabul ettii balar, bir aziz adna kabul etmeye devam eder".7 Bu durumda temel olgu hangisidir? nsanlar bu suna doyurmaya iten duygu mu? Yoksa bu veya baka bir azize ya da tanrsal varla dua etme biimindeki bir duygu mu? Cevap muallkta kalmamal. Baz tanrsal varlklarn araclyla gzlerinin iyiletirilecei inanc temel olgudur ve bu ama iin Aesculapius veya Santa Lucia'ya ynelmek ise ikincildir. Bylece temel olgu byle bir duann yararna duyulan inanken, Pagan Hecate yerine Hristiyan eytan bile arlr. Bir inancn kaynan baka birinden elde ettiini sanmak tam olarak doru deildir. Hepsinin ortak bir kaynaa sahip olduklarn dnmek geree daha yakndr. Bu inan, insann gizemli gleri kendisine hizmet etmeye zorlayabileceine dair hisleridir. A mezhebinin B, ve C... mezheplerine kar zaferinin, genel olarak zn deil bir biimin zaferi olduu aktr. Lucian'n fikirleri ile peygamber Alexander'n takipilerinin fikirleri arasnda ze dair bir sorun ortaya kar. Ve eer Lucian'n fikirleri kazansayd Avrupa tarihi bizim bildiimizden tamamen farkl olurdu. Fakat Alexander'n takipilerinin grleri ile dier peygamberlerin takipilerinin dnceleri arasnda biimle ilgili zel bir problem vardr. Bu fikirlerden biri veya dieri kazanm olsayd bile tarih ok az deiirdi. Galip olan yenilmi olana biimsel bile olsa taviz vermek zorundadr. Bu byk duygu akmlarnn nasl doup nasl gelitiini soruturmann yeri buras deildir. Bu akmlarn, kaynaklarn sadece ekonomik koullarla ilikili olarak tarihin maddeci yorumlarndan veya dier elerden alp almadklar saptanamamtr ve bu konuda bir uzlama salanamamtr. Btn problemleri son t perpetuees jusqu'a nos jours, yeniden incelenmi ve dzeltilmi 3. basm. (Paris: Didier et Cie., 1860), s. 153. 7 Maury, op. c/t., s. 158. 34 Baz Sosyolojik Kurallar ayn anda zmeyi beklemek bilim d bir yntemdir. Bunun yerine onlar zerinde tek tek almak gerekir. Bugn iin bu akmlarn varln olaan kabul edelim. Baka bir zaman ve zeminde, daha ileri dzeyde aratrmalar balatmay deneyeceiz.

Genellikle farknda olmadan bu akmlar tarafndan srklenmi, daha nce de ifade edildii zere gnlsz davranlarn gnll gibi, mantk d eylemlerini mantkl gibi gstermek isteyen insanlar eylemlerinin gerek gdleri ile ilgili hayali sebepler yaratrlar ve eylemlerindeki gdlerin gerek olduuna insanlar ve kendilerini inandrmak iin bu hayali sebepleri kullanrlar. Genelde A ve B mezhepleri arasndaki biimsel atmalar, konudan konuya atlayan dank sylevlerde yok olur. rnein Bizans dnemindeki Hristiyan mezheplerinin atmalarn aratrmay deneyen birinin aratrmas bu kiinin kendisini akl hastanesinde bulmasyla son bulur. Genel olarak z'meselesi, biim sorununun iinde olusa bile Montesquieu'nn teoloji hakknda sylediklerini hatrlamak yerinde olacaktr: "Ele alnan konuya ve konunun ele alnna gre iki defa anlalmaz kalr..."8 Fransz milliyetilerinin nutuklarn okuduunuzda, bu insanlarn akllarnn banda olup olmadna dair kuku duymaya balarsnz; fakat budalaca grnen ve yle de olan bu szlerin ardnda ze dair bir sorun sakldr: "Milliyetilik", bugnlerde Fransa'da ortaya kan sosyalizme kar bir direni eklidir. atma makul lde olduunda bile, ze gnderme yaplarak verilen sebepler ok azdr. Fransa'da 1789 Devrimi'nin arifesinde Jacobenler suikast ve yama yaparlarken konuulan tek ey "insanlk", "duyarllk" ya da "kardelik"ti. Bugn bu gzel oyun yeniden balyor ve bugn bizim burjuvamz, eninde sonunda kendisini yok edecek felketler hazrlanrken, nazik bir ekilde "dayanmay" tartyor. 8 Montesquieu, Charles Louis de Secondat, Baron de la Brede et de, Lettres Persanes (Paris: Hachette et Cie., 1913), CXXXIV. Vilfredo Pareto 35 Ksa aralklar dnda insanlar her zaman bir sekin aznlk tarafndan ynetilmilerdir. Sekin (elite) kelimesini (t. aristro-crazia) en gl, en enerjik ve ktlk kadar iyilie de yetenei olan anlamnda, etimolojik balam iinde kullandm. Oysa nemli doal bir yasa nedeniyle sekinler srekli bu halleriyle devam edemez, tkenirler. Bu yzden insanlk tarihi sekinlerin durmadan devam eden yer deitirme tarihidir. Biri ykselirken dierinin alalmas gibi... Bu gerek bir fenomendir fakat bize baka biimde gzkebilirler. Eskilerin yerine gemek iin abalayan veya sadece gcn arttrmak isteyen yeni sekinler byle bir niyetleri olduunu aka kabul etmezler. Btn bu basknn liderliini stlenmek yerine, kendi iyiliklerinin deil, ounluun iyilii peinde koacaklarn, bunun byk bir mcadeleye yol aacan fakat bu mcadelenin snrl bir snfn haklar iin deil btn vatandalarn haklar iin yaplacan iln ederler. Tabi ki yeni sekinler bir kere zafer kazandklarnda eski dostlarn buyruklar altna alrlar ya da onlara baz resm ayrcalklar sunarlar. Bu tarih, Roma'daki plebler ile patriciler arasndaki atmann tarihidir ve burjuvann, feodal kkenin asaletini, soyluluunu kendi tarafna ektii bir zaferin tarihidir ki bu zafer modern sosyalistler tarafndan iyi bir ekilde ele alnr. Profesr Pantaleoni yeni bir incelemesinde9 sosyalizmin zafer kazanaca iddiasn reddetmektedir. Ben de sosyalizmin zaferinin mmkn ve hatt kanlmaz olduunu savunmutum.10 Bu iki dnce birbiriyle eliiyor gibi grnmesine ramen aslnda yle deildir; nk ikimiz ayr meseleleri ele almaktayz. Pantaleoni dikkatini znel fenomene yneltmitir bense nesnel fenomene... Aslnda ikimiz de ayn fikirdeyiz. ' Pantaleoni, "II secolo ventesimo secundo un individualista", Flegrt, 20 Nisan 1900. u Pantaleoni, Journaldes Ecomistes'de, Mays 1900. ? 36 Baz Sosyolojik Kurallar lk Hristiyan topluluklar Yahuda'da ortaya ktnda birinin unlar savunduunu farz edelim: Bu insanlar hibir zaman dnyann efendileri olmayacaklar. nsanlar arasndaki btn zenginlik, kltr ve sosyal stat farkllklarnn kaldrlabileceine inanmak samadr. Btn insanlarn gerekten karde olacana, btn dnyev zevklerden vazgeeceklerine, bir kadn bedeninde sadece ebed hayatn gzelliini greceklerine inanmak budalacadr. Bundan bin yl sonra da zengin ve

fakirin, krallar ve tebann, gllerin ve cizlerin olaca fikrine almalsnz. Ve ok sayda canlnn kardelerine ihanet etmeye devam edeceinden emin olabilirsiniz. Bu kii hakl olabilir. Kesinlikle sa'nn hkmdarl ilk Hristiyanlarn hayl ettii gibi hl gelecektedir. Fakat bir kii Hristiyanln zafer kazanaca eklinde bir iddiada bulunurken hibir ekilde hataya dmemektedir. Olgular bunu dorulamaktadr. Bir tek ve ayn terim burada btnyle farkl durumlara gndermede bulunur. Bizim tarafmzdan daha iyi bilinen bir dnem iin daha yetkin bir karlatrma yapabiliriz, nk bu dnem zaman olarak bize daha yakndr. Bir kii u szleri sarfederken,^ kendimizi Fransa'da 1789 Devrimi'nin afanda hayl edelim: Devleti yeniden dzene sokmak, deitirmek, dzeltmek isteyen bu iyi insanlar hayl gryorlar. Bu toplum szlemesine kim inanr? -Evrensel irade hata yapmayacaktr.- Elbette! Bu yzden herhangi bir yer ve zamanda kt ve delice olduu hlde btn btl inanlar ve yanl fikirler insanlarn ounluunun desteini alr. nsanlarn hepsinin iyi doduu ama onlar kt yapanlarn krallar ve papazlar olduu masalna ocuklar bile inanmaz. Eer bu gzel prensip yeni devletinizin dayanaysa bunu uygulamada grebilmeniz iin binlerce yl beklemeniz gerekecektir -akln egemenlii balamak zeredir.- Ne zavall bir psikologsun sen! Birok insan eylemi gelecek birok yzyl boyunca da duygu tarafndan yn- Vilfredo Pareto 37 lendirilmeye devam edecektir -akln egemenlii altnda, insanlar arasnda iyi, yetenekli, erdemli ve "duyarl" olanlar, yava yava ve sarsc sonulara yol amadan olaylarn imdiki durumunu deitirecekler.-11 Buna inanan, vahi hayvanlarn uysal gvercinlere dneceine de inanr. Sizin btn edebiyatnz yanl esaslara dayanmaktadr ve doal insann erdemlerinden bahsederken kendinden geen gzel kadnlarnz neden bahsettiklerini bilmeyen aptal kadnlardr. Emin olabilirsiniz ki, gelecek yzyl da bizim yzylmzdakilere benzer insanlara ahit olacaktr ve filozoflarn ileri srd yeni dnem gelmeyecektir! Byle bir devrim eer eski sekinler gl ve ayn zamanda hogrl ve bilge olsalard kansz olabilirdi. u sz hatrmzda tutalm; si vispacem, para bellurn . Eer eski sekin gl ve ayn zamanda hogrl ve akll olsayd, byle bir zafer kansz olurdu;12 ayrca, si vis pacem, para bellurn ataszn dikkate alsayd bir yandan cesurca savamaya hazr olur dier yandan da kendi snflarna yeni sekinleri oluturacak olan sradan insanlar nasl kabul edeceini bilirdi. Fakat deiim eski sekinler iin daha ok gzya ve daha fazla kana ml olacaktr. nk eski sekin bir yandan delilie derek silahszlanr ve aptalca hmanist konumalarla gcn kaybeder, br yandan yeni se- " 1759'da d'Argenson yle yazar: "Anti-monarist ve zgr bir devletin filozofik rzgr esiyor. Ruhlara etki ediyor ve belki ilk frsatta uygulamaya gemek iin insanlarn zihninde bu devlet zaten nceden kurulmutu. Belki devrim tahmin edilenden daha az muhalefetle gerekleir ve alklarla, tezahratlarla baarya ular." * Bar istiyorsanz, savaa hazrlann (n). 12 Eski Roma Devleti'yle karlatrma yapmak iin setii rlandallar hakknda konuurken Niebuhr yle der ve bu her yerde ve her zaman iin dorudur: "Yoksullarn ac ve umutsuzluklar liderlere kar en gl silahtr. Eer yasa bu cizleri genel bir birlik altnda toplamasa, bu liderler, yoksullarn ikyetlerine kar ilgisiz kalrlard" 3 8 Baz Sosyolojik Kurallar kini destekler ve bylece onu ayaa kalkmaya ve savamaya zorlar." Olaylar her zaman her iki grn de doru olduunu ve birbiriyle elimediini kantlamtr. Tocqueville, "Fransz Devrimi'nin dinsel devrim etkisi yaratan politik bir devrim olduunu ve byle bir ekle brndn" syler. Yksek snflarn hazrlad ve bu snflara kar uygulanan gc yeni bir sekine, burjuvaya devreden Fransz Devrimi'nin kesinlikle dinsel bir devrim olduunu dorulayan ve pheli kalan ksmlar bu nermeden karlabilir.

Devrimin, Ansiklopedistler'in ve Voltaire'in kz ocuu olduu sylenir. Bu iddia, sadece hmanist kukuculuun yksek snflar zayflatmas anlamnda belli bir adan dorudur. Voltaire'in ve Ansiklopedistler'in daha aa snflardaki etkisi sfra yakndr. Ve devrim aslnda alt snflarn din duygularnn, daha yksek snflarn kukuculuuna kar bir tepkisidir (geni anlamda). Ayn ey ksmen reform zamannda da meydana gelmitir. O zaman da papalar ilh kazanlardan ziyade dnyev karlarla ilgilenirken, teokratik st snflar septik olmaya balamlardr. Kukucu ve hassas talya'da din deitiren ok az kii ortaya karken Hristiyanln daha canl olduu kuzeyin sert mizal insanlar arasnda reformun balamas ans deildir. O dnemde din tepki Hristiyanlk biimindeydi, 1789'da Fransa'da ise sosyal, yurtsever, devrimci ve anti-Hristiyan bir ekle brnd. Bu iki durum farkl klklara girmi ayn duygular ierir. Yeni sekinin egemenlii Fransz Devrimi'nden kaynaklanr. Bu, sadece ksa bir sre devam etmi ve byk isyandan bir yzyl sonra -en azndan Fransa'da- byk dnn iaretlerini gstermi burjuvann egemenliidir. te yandan bu egemenliin ABD, Almanya ve dier lkelerde gcn hl nemli derecede koruduu dorudur. Fenomeni nesnel bak asyla dnrsek; gerei kategori altnda snflayabiliriz: Vilfredo Pareto 39 1 - Krizin trman dneminde olduumuzu ispatlayan ykselen din duygularn younluu. 2- Eski sekinin d. 3- Yeni bir sekinin ykselii. Kiisel olarak bu kategorilerden birincisinin, bilincimizde ok fazla arptlmadan yanstldn dnyoruz. br yandan dier iki olgu kategorisi gereklikten daha farkl ekillere brnmtr. Eski sekinlerin d, insan ve fedakr duygularn ykselii olarak gzkr. Yeni sekinin ykselii ise ciz ve gszn, nfuzlu ve kuvvetliye kar hakl kmas olarak grnr. DN KRZLERN YKSEL DNEM En yzeysel alma bile son yllarda uygar uluslar ierisinde din duygularn arttn ve hl ykselmekte olduunu gstermektedir. Bu sadece Hristiyan mezhepleri eklindeki din formlara yarar getirmedi, ayrca kendini sosyalizmde gsteren din duygulara, yeni bir dzene enerji verdi. Sosyalistler arasndaki birok deerli dnr, kartlar gibi sosyalizmin artk bir din olduunu onaylamaktadr. Tarih rencileri bu din fenomenin, bugne kadar grlmlerin en nemlileri arasnda doru yeri aldnn ve sadece Budizm, Hristiyanlk, slm, Protestan Reform ve Fransz Devrimi'yle karlatrlacann farkna varmaldrlar. stelik Almanya'da yetkin bir eletiri yazsnda "Alman tanr-olarak bahsedilme noktasna kadar gtrlen yurtseverlik, ngiltere'de emperyalizm araclyla, Fransa'da milliyetilik ve ABD'de ovenlik vastasyla en yksek noktalara trmanm ve din bir ekil almtr. Vllfredo Pareto 41 Eski dinlerin dirilii srasnda ve yeni ve gl bir dinin ykseliinde kendini gsteren bu byk fenomenlere ek olarak daha az neme sahip olan dier fenomenler din duygularn insan faaliyetlerini nasl istila ettiklerini aa vurur. Bylece bu fenomenlerin din ekle girmek konusunda snrlanamaz bir eilim sahibi olduklar grlr.13 rnein alkoll ieceklerin tketiminin insan rkna zararl olduunu savunan drst kimseleri ele alalm. Bu insanlar salk iin gerekli ve yeterli olan koullar salamakla yetinmezler. Din cokuya ulamak iin bu hijyenik ltleri aarlar.14 Bu hareket 13 Deherme, Cooperation des idees gazetesinde aka yle yazar: "Mesih'in deliliine sahip olan havarileri incelediimiz gibi dayanma lgnln da incelemeliyiz." Molinella'nn grevcileri Meryem Ana'nn, ilahelerin ve azizlerin resimlerini attlar ve yerlerine Marx ve Prampolini'ninkileri koydular. 14 Rastgele bir rnek setim: "Alkol! Alkol! Hayatlar sona erene kadar ellerinden geldii srece, kararllkla sana kar sava amazlar. Senden nefret ederler, senden korkarlar -en azndan syledikleri budur- fakat i seni yok

etmeye gelince duraksarlar. Ve Sen yine de en masum ruhlar kirletir, en akllca fikirleri yoldan karr, yanna gelenleri ve sana kur yapanlar tuzaa drr (alkole kur yapmak, ne gzel, ne iirsel bir imge) ve sonunda onlar yok edersin. Nfusun byk bir ksm, zne kadar ryp yok olana kadar zehrin son bardayla birlikte bitkinlikten srnm ve lm ngraklar arasnda yere dm, gvdesini ykmtr (Le b/en social). Bu son ifadeler iirsel bir nitelik kazandklar iin biraz abartlmtr. "Alkol insanln bana gelen felketlerin onda dokuzunun (kim bilir byle bir istatistii nasl elde etti?), btn sularn te birinin (kendi kesinlii iinde dehet verici kriminal bir istatistik) nedenidir. Alkol yoksulluk, vahilik, hastalk, erken yalarda bunama ierisinde olan, saylamayacak kadar zavall insan yaratr. Alkol ktdr, ei olmayan bir felkettir, btn ailelerin ykmlarnn, ocuklarn hastalklarnn nedenidir. Alkol byk bir lanet ve nefret verici bir eydir -herkesin ayaa kalkp onunla savamas gerekiyor gibi gzkmektedir (Kulaa, inanan birinin inanca aykr bir dnceyi tartmas gibi geliyor?). Bu ynde 42 Din Krizlerin Ykseli Dnemi insan bir bardak arap imekten koruduu srece her fedakrla hazr asketikler, apostollar ve martyr'ler yaratr. Bunda baarl olurlarsa Hristiyan havarilerinin bir insann ruhunu kurtardklarn sylemeleri gibi bir insan kurtardklarn iddia ederler.15 Fransisken, Dominiken gibi din tarikatlarla karlatrla- hibir ey yaplmad. Bu zehrin dman olan ancak bilinsizce ve aptaka tedavi edici arap reeteleriyle bu zehrin yaylmasn salayan birok byk fiziki yok mu? (stupid, stupidly, Fransz terimleri eitimli insanlar tarafndan nadiren kullanlr: Akas nazik konumak iin sadece su imek yeterli deildir)", (Le bien Social) Bu byk hakaretin tek amac kna aac (cinchona) arabnn kullanmn ktlemektir... nascetur ridiculus mus. yeleri vgye deer bilim adamlar olan bir kurulu bir el iln datt ve ilnn zerinde yle yazyordu: "...Alkol zellikle beyin iin bir zehirdir... kk dozlar kesinlikle dnsel sreleri" yavalatr. Bu Kraeplin, Smith, Furer, vs.'nin almalarndan da takip edilebilir..." Gerekten de, ok fazla bira ien Bismarck iin dnme srelerinin ok yava olduu sylenebilir. Benzer ekilde 1. Napoleon, Cromvvell, Caesar, Sokrates, Vergil, Horace, vs.'nin zek olarak biraz geri olduu sylenebilir. Ayn ey ok aznn sadece su itii bilindii iin yce insanlar olarak dndmz btn insanlarn neredeyse tamam iin doru olmaldr. Asl dehalar kendilerini alkoll ieceklerden uzak tutanlar olmaldr! arap ienler bunu itiklerinin hl farknda deillerse belki bu sadece dnsel srelerinin yavalam olmasndan kaynaklanyordur. Kolaylkla oaltlabilecek bu rnekleri vermemizin nedeni bu insanlarn mcadele etmek istedikleri eyin sadece alkol bamll olmadn, normal miktarda alkol kullanmna kar bile sava atklarn gstermektir. Bunun iinde din ve mezhepi duygular seilebilir. 15 Ren"n, Marc Aureie'de Hristiyanln pek ok rakibinden biri olan Mithra kltnden bahsederken yle der: "Onun apelleri kk kiliseleri andrr. yeleri arasnda kardelik balar yaratmtr. Yirmi defadan fazla syledik ki bu, zamann byk bir ihtiyacdr. nsanlar birinin dierini sevecei, birbirlerini, kardeliklerini grecekleri ve glendirecekleri ve btn kk kibirlere, sinagoglarn ocuka tutkularnn zararszca gelimesine kar bir ka sunan din cemaatler isterler." Vilfredo Pareto 43 bilecek alkol kart olan Good Templars gibi tarikatlar bulunmaktadr. Onlarn yelie kabul trenleri, seremonileri ve gizemli ilikileri vardr ve mistik sylevlerin ardndan kendilerinden geerler. Bunun yannda ok sayda hijyenci, akln n tamamen kaybetmemi insanlara delice grnen bu doktrinleri savunma telana dmlerdir. Onlar deta bir insan salkl klmak iin ldrmeye hazrdrlar. Bu yzden ruhlarn kurtarmak iin insanlar yakan engizisyon bile onlardan daha duygusal davranmtr. Bakalar "ahlk d literatr" arayp bulurlar ve sansrn snrlarn fazlaca aarlar. Aralarnda kesinlikle takdire lyk, gerekten saygdeer insanlar da vard. Fakat dikkatlerini bu konuya younlatrm, baka bir ey

dnemeyen o insanlarn arasnda bu saygdeer insanlar fark edebilmek yadrgatc bir durum arzetmitir Bu tip insanlar ileri derece ahlk fikirleri, ahlk d terimlerle ifade etmektedirler. Bir ehirde gen orta okul rencilerinden genelevlerin kapanmas iin bir dileke imzalamalarn istediler. Bu dilekenin dili gerekten mstehcendi. Bazen bu kiiler arasndan daha gergin biriyle konutuunuzda, cinsiyetlerin birlemesi konusunda srekli sylenirken, akn zevklerinden holanan birine kar inanlmayacak derecede iddetli bir kin sergilerken yznn nasl kzardn, gzlerinin aydnlandn ksacas bir erkein bir kadn ne kadar ok arzuladnn iaretlerini gzleyebilirsiniz. Fakat, genellikle din duygularn dnda burada baka bir sebep daha vardr. Yanlmyorsam o da udur: Daha nceden, ba- Bugn de ayn eyi grmekteyiz. Hijyen bahanesi altnda baz aptalca prensipler konusunda vaaz veren bir kurumun sekreteri, kendini byk bir adam sayar. Kilisenin yelerinin yeilayc veya etiki vs. kurulular iin kendi mabetlerini veya kiliseleri terk ettii konusunda ikyet eden vaizler, papazlar vardr. Bkz. Renan, Ernes, Oevres completes'de Marc Aurele (Paris: Calmann-Levy, 1947-58), Cilt V. (1952). 44 Din Krizlerin Ykseli Dnemi zen erotik duygularn din duygu maskesine brndne, zellikle histerik kadnlarn durumuna dikkat ekilmi ve byle birok durumdan bahsedilmitir. Dier zamanlarda, mesela XIII. yzyln sonlarna doru yaam ve zerlerinde bask kuran erotik duygulara henz hazr deillerken kendilerini brakm insanlar vardr. Bugn farkl evrelerde bulunduklar iin vicdan azab duymakta ve kendilerini olabildiince kontrol etmektedirler. Bir yandan da bastrlamayan arzularn szcklerle beslerler. Genelde bu insanlar ahlk yanls olarak ahlk d bir meselenin iinde yer edinme frsatn bulduklar iin memnundurlar. Bakalarnn ald zevki kendilerine balarken vicdanlaryla bar iindedirler.16 Bir arkadam genlik yllarnda fazla namuslu olmayan, yalanmaya balad hlde hl arzular alevlendirmeye yetecek kadar ekici, zengin ve gzel ama sonra derinden ve samimiyetle dindar olan bir kadn tanmt. Bu kadn takdire lyk bir evk ve byk fedakrlkla hayatnn her ann fahielerin rehabilitasyonu iin alan bir enstitye adamt* Arkadam bu bayann niyetinin drstl konusunda ikna olmutu. O, bu bayann gemiinin yansmasndan meydana geldiini ve hl eitli zevkleri arzulad gereiyle birlikte, sadece vicdan azabyla deil gzel bir i yapma duygusuyla giritii bu mritlik grevine kendisini adamas konusundaki olaanst gayretini anlatt. Baz gururlu ahlklarn daha az ileci insanlara kar gsterdikleri iddetli kine gelince; bu kinin kayna sadece doktrinlere kar olanlarn bu yzden lecekleri veya kendilerini yok 16 Ibid., "Encrati'lerin szde namusluluklar hibir eydir sadece bilin d bir aldatmacadr. Aziz Neree ve Achillee'nin hikyesi olduka gvenilmez ve rahatsz edicidir; insanlar hibir zaman daha fazla cinsellikle bu kadar aldatlmam, evlilik hibir zaman daha saf bir edepsizlikle tartlmamt... Yukarda anlatlan bu insanlar en ok sevenler kadnlardan korkan erkeklerdir ve hakl olarak biri asketiklere unu ne kadar sk syleyebilir?:'Fallit te incautumpietas tua.'" Vilfredo Pareto 45 edecekleri din veya mezhepi duygular deildir. Tketici olmayann tketiciye, hadm olann erkek olana bilmeden ve istemeyerek de olsa ierlemesinden kaynaklanr. Vejetaryenler ayrca daha da gln bir gruptur. Onlar topran etten daha ok tahl ve pirin retebildiini hesaplamaktadrlar. Mistik-sosyal bir tarikatn imdilerde byk bir hrete sahip olduunu gryoruz. Kendi tezlerinin desteklenmesine yarayan baz psikolojik deneyimlerin yol gstericiliiyle, bu insanlar hepimizin ok fazla yemek yediini ve kat bir diyete girmemiz gerektiini ileri srmektedirler. Diyelim ki kymetli beyefendilerin dedii gibi bu, "sosyal problemi" zecektir. nk bylece btn insanlar iin daha ok yemek olacaktr. Bilhassa daha fazla ocuk sahibi olmak mmkn olacaktr. Bu zavall fanatiklere gre, bir erkein erkek ocuk douramayan bir kadnla yaamasndan daha byk bir hata yoktur. Onlar btn Yunan ve Latin airlerini

ahlkl olmadklar iin yakabilirlerdi. Onlarn ideali hi et yemeyen, arap imeyen, ta ki liberalim quaerendorum causa* olana kadar hi sevgi hissetmeyen ve kalan tek zevklerinin dayanma iin syledikleri ilhilerinin zevki olduu, asketiklerin oluturduu bir nfustu.17 * ocuklar elde etmek amacyla/ocuk sahibi oluncaya kadar (n). 17 Byle deliliklere her lkede rastlayabiliriz. Baz insanlar kendilerine ve bakalarna eziyet etmekten zevk duyarlar. Yapmamz gereken tek ey, Buckle'm tpk bizim modern asketiklerimiz gibi demokratik olan sko Presbiteryen Papazlar hakknda yazdklarn okumaktr: "Onlarn dsturuna gre btn doal istekler toplumun btn hazlar, btn elenceler ve insan kalbinin her trl haz igds belli bir miktarda gnahtr... Gzellie nem vermek yakkszdr. Daha da tesinde gerek gzellik yoktur. Dnyada seyretmeye deecek ne vardr? Hibir ey. Ta ki sko Kilisesi dnyadaki en gzel ve esiz ey olana kadar... (Bugn dayanma sko Kilisesi'nin yerine gemitir)... Pazar gn bir ehirden bakasna gitmek veya bir arkada ziyaret etmek gnahtr. Meyve fidan dikmek, tra olmak gnahtr (Bugn kanun mdahale etse bile: Kk bir toplumda bir vatanda kilise zaman kendi tketimi 46 Din faizlerin Ykseli Dnemi Benzer asketikler Montanistler'in Hristiyan Ortodoks Kilisesi konusunda yaptklar gibi Sosyalistlere kar kmaktadrlar. Kilisenin doktrinlerini aptalca abartan, bir yerde kontrol edilip ele geirilen ama sonra yeniden fakat deiik bir ekilde baka bir yerde ykselen, hatt Ortaa'n kendini krbalayan insanlarna veya Jansenist hayalperestlere dnen bu kiilerden kendisini kurtarmas iin gerekte yapmas gereken ok ey vard.18 iin suyu kullandndan dolay kendisine dava alr...). Fakir, pis, a olmak...daima i ekmek ve szlanmak ksacas srekli zgn olmak kutsallk, ztt ise Tanr'ya kar saygszlk belirtisidir." Uzun sre nce keiler bu eit delilii en yksek noktasna tadlar. Gibbon'un ok iyi ifade ettii gibi: "Haz ve gnah manastr dilinde eanlamldr." Bizim modern asketiklerimize gre bu durum deimemitir. 18 Birok olay arasndan bu makale baskdayken meydajna gelen aadaki olay zikretmek yeterli olacaktr: 18 Temmuz 1900 tarihli Avanti, Sosyalist Parti'nin bir blmnde meydana gelen tartmay yle anlatr: "11. kurulu toplantsnda Sosyalist Parti'nin yerel ubeleri ortak alnan kararla iki B kardei kendi snflarndan kovdu. Birinci karde, ki tr meydan okumay ortaya koyduu iin ve bir sosyalist olarak kiisel farkllklar yiitlikle zmek konusunda kendi hakk zerinde srarla durduu iin... kinci karde... tamamyla kardeiyle ayn fikirde olduunu iln ettii iin... ve ak szl bir ekilde delloya olan rabetini, eilimini birka yoldaa itiraf ettii iin." Yukarda bahsedilen gazete saduyuyla yle der: "Bir kardein kovulmasnn sebebi kendi kardeiyle ortak ama edinmesidir." Btn bunlar bize bir partinin nasl olmas gerektiine dair yanl grlerin belirtildiini gstermektedir... Dier trl siz bugn bir sosyalistin bir delloda savamamas gerektiini parti ilmihalinde yazarsnz, yarn baka biri bir sosyalistin yeilayc olmasna dair bir kanun talep eder, ertesi gn bir sosyalistin kilisede evlenmemesi gerektiini syler, bireysel hayatn btn alanlarna parti mevzuat tarafndan saldrlana kadar bu byle devam eder. Bu durumda partilerin mezheplere ve din tarikatlara dntne inanmaktayz." Vilfredo Pareto 47 talya'da yaayan, akl banda insanlarn yan sra fanatiklerin oluturduu kk kliklere de rastlanabilecek yurt dndaki blgelerde uzun sre bulunmam olan insanlarn, modern asketiklerin doktrinleri hakknda kesin bir fikirleri yoktur. Onlar bu doktrinleri gerekte anlatm yetersiz, hafif, gerek tesi ve abartlm sylevler olarak grrler.19 Romallar'dan gnmze kadar talya, din duyguya ok az yer veren bir lke oldu. Kim bilir belki bir gn talya, Protestan Reform hareketi tarafndan durdurulmu olan Rnesans gibi baka bir Rnesans yaratr. Spiritalizm, okltizm dier benzer bo inanlar dini duygularn genel olarak artmasyla birlikte ok sayda takipi kazanr ve ykselie geer. rnein Mars gezegeninde konuulan dilde yazan zavall histerik bir kadnn deli samalarn

nemli lde ciddiye alan insanlar vardr ve bu ilgin konuda mistisizme bal kadnlarn, kzlarn topland konferanslar yaplmtr. Fakat hizipiler silahszlanmaya kar karlar. Evrim, dersini alr. 30 Temmuz'un Avanti si Pisa blgesinin yukarda bahsedilen mzakereleri halka ak bir ekilde protesto etmekten sulu olan yoldan ihra edilmesi zerinde karar vermekte olduunu anlatmaktadr. Bu yoldalar arasnda biri Avantnn muhabiriydi. Onun parti iin yapt iler hi saylmad; sradan bir burjuva gibi aforoz edildi. Belki bir gn sosyalist inancn Kutsal Engizisyonu olacak. 19 Hangi talyan, Atlantik'in br tarafndan, yksek bir sosyal snftan gelmi, kltrl ve onurlu gen bir kzn, bir yandan tensel zevklerle ilgili madd unsurlar sevgiden ayrd iin son derece ahlk bir kural olarak grd, dier bir yandan da insan rknn salam olarak gelimesi iin nemli bir aracrne srdnden dolay yararl bir ey olduunu iddia ettii yapay dllenme konusunu, bir halk toplantsnda ele almasna armaz? Baz asketik ve ahlklar tarafndan byk vgyle karlanm ve gen kzlara tavsiye edilmi bir kitap olan L'ecole de la purete kesinlikle gzel bir ekilde sona erer ama bu sona zemin hazrlayan argmanlarn ou mnferittir. Ve sonu, sebepleri hakl gstermedike onlar mazur grmek zor olacaktr. / 48 Din Krizlerin Ykseli Dnemi Ba Melek Cebrail, Paris'te gen bir kzn azndan konuup sohbet etmektedir. Her eit arlatan mistik yntemlerle hastalar iyiletirmektedir ve eer kahramanlklar anlatacak bir Lucian yoksa, Abonotechia'daki Alexander rol iin kimse aday olmak istememektedir. Biz krizin k dneminde deilsek byle fanteziler kk bir grup insann tesinde kimseyi etkilemez ya da sadece kk bir etki yaratr fakat bir krizin ykseli dneminde bu insanlarn faaliyetleri geni bir alana yaylr ve genel bir hareketlenme balatr. Mistisizm, "sembolizm" ve dier bo iler, edebiyata, sanata ve bilime saldrda bulunurlar. Siz ise hl hangi ilhiyi20 syle- 20 Sosyalist biime ve Fransa'ya gelince, 12 Mays 1900 tarihli Avan-t/de bu fenomen ok iyi tanmlanmtr. "Dreyfus vakas srasnda zgrlk ve demokrasi iin cesur bir savaa giren Fransz Sanat, snflarn terk etmedi ama ayn adaki radikal dncelerin uc gstergelerine yardm etmeye devam etti. Anatole France ve Octave Mirbeau, Ma-urice Bouchor ve Laurent Tailhade, Paul Adam ve Camille Mauclair'in adlar en dzensiz devrimci provokatr sosyalistler ve anaristler sfatlaryla birlikte anlrlar... Ayrca Dreyfus seferberliinde altn yaldzl sahtekrlarn tarafnda duran Barres ve Lemaitre'in ii snfn hakl karmaya olan sempatileri zayflamtr. Fransz edebiyatnn ayn adaki egemen zellii burjuva kart bir tutuma sahip olmasydi' [Bu vurgu beni tatmin etti; bu iddia ounlukla dorudur. Okuyucu, bu burjuva kart kitaplar alan ve bu yzden onlarn baslmasndan sorumlu olanlarn burjuva olduuna dikkat etmelidir. Biz bu gzlemi daha sonra ele alacaz]. "Fransz sanat, kararl bir biimde yalnzca sosyal atmann etki alanna girmekle kalmaz ayn zamanda kendi isteiyle cizlerin ve yoksullarn savunmasn da stlenir. Geleneksel, din ve siyas ahlk iddetli bir ekilde azarlanmtr. Yeni balayan krizin btn huzursuzluu k yolunu ve yanksn en ok alklanan yazarlarda yank bulur. En ge ve en yakn zamandaki Fransz edebiyatnda XVIII. yzyl Fransz yazarlarnn farknda olmadan yerine getirdikleri grevin izlerine rastlarz, dzen iin tehlikeli olan dncelerin atele-sanatsal renklerin batan karclyla bir aradadr... Mirbeau . Vilfredo Pareto 49 mek istediinize gre din eklinizi seebilirsiniz. Fakat bu ilhi nceden sylenmi bir ilhi olmaldr, yoksa halk kitabnz almayacak ve bu yzden de hibir yaync kitab basmak istemeyecektir. tarafndan sunulan fikirlerin ve figrlerin eytan dans, gelecekteki muhtemel felketin en yakn etkisidir. Bu dnya slah iin yeterli deildir." "-...Paul Adam... O da bir anaristtir ve onarc bir devrimin gerekliliinin propagandasn yapar... Onun btn ezilmiler iin bitip tkenmez iyilii, sefaletin yalnz ve yoksul kadnlar iine srkledii aalanmla kar hassas ve nazik merhameti, uysalca kaderini kabul eden ve ldrmekten baka

amalarla zengine el uzatan aalk adamlara kar nefretin ve hor grmenin tek bana haykrdr" (ldrlen olduu srece zengin ve nefret edilen burjuva Adam'n kitaplarn almaktadr, bylece o kitaplarn baslmalarn salarken, ksmen o korkun cinayetlerin su orta olur). "Fakat si edebiyatnn kendine ait alannn dnda, modern edebiyatn burjuvazi kart ve yeniliki eilimi aka grlmektedir. Kim aile ilikilerini Marcel Prevost'dan daha zlim bir ironiyle zebilmitir?... Ve btn edebiyata geleneksel, eski veya otoriteler tarafndan kurulmu olan her eyin aalanmasna dayanan iddetli bir ruh nfuz etmitir. Btn bunlar bir kanuna dayanr ve hepsi bir polisin ve yargcn yaptrmn kabul eder." Yazar burada sorunun sadece bir tarafn grmektedir. Brunetiere gibi, eski din formlara geri dnmek isteyen yazarlara geldiimizde, eitli konularda benzer aalamay buluruz. Ayn ey "milliyetiler", "anti-semitistler", vs. iin de sylenebilir. Hepsi btn zamanlarda btn lkelerde mezhepiler arasnda grlen bir alkanlk gibi birbiriyle mnakaa ederler. Yazar, zekice ekler: "Bu edebiyat Paris'in edebiyatla ilgilenen kiilere empoze ettii durumlarla aklanr..; Kitap geri kalanlar gibi ticar bir giriim olduuna gre... italya'da yazarn kendi kariyeri var olmazken yazar Fransa'da kariyer sahibi olur." Fakat yazarn elde ettii bu kariyer konusunda bu ok nemli bir nokta olsa da bu ticar rnn dayand esas tketicilerin, yaymlanan kitaplarda yerilen burjuvalar olduunu sylemez. 50 Din Krizlerin Ykseli Dnemi Bizim yeni mistiklerimiz tartmalarnn rasyonel olduunu sanrlar fakat gerekte onlar maalesef mantk sanatn gcendirirler. Ve genelde eski mistiklerin tiratlarnn tekrarndan baka bir ey yapmazlar. rnein insan varlnn Mars'a ruhsal g hakkndaki baz hikyelerde doruluk pay olduunu dnelim. Onlar ciddi olarak "bilimin her eyi aklayamadn" sylerler. Bu iddia doru olabilir. Fakat Tizio'nun bir fenomeni aklayamamasnn sonucu mantksal olarak, Caio'nun bu fenomeni kabul etmesi demek deildir. Tizio, gkgrltsnn nasl olduunu bilmiyor olabilir. Fakat gkgrltsn meydana getirenin Jpiter olduunu iddia eden Caio'nun dnceleriyle i ie geen bir mantkla Tizio'yu snrlandramayz. Baka insanlar, daha ince kurnazlklaryla zaten epeyce eski olan bir argman tekrar ederler. Szgelimi onlar yle der: "Byle bir ey doru olmal nk doru olmas insan iin yararldr." Yzyllardr bilinen bir gereklik imdi yeniden kefedilmitir, yani bu adam akldan ziyade duygu ile ynetilmitir. Buradan dini duygularn sosyal dzeni srdrmede nemli rolnn olduu sonucuna ulalabilir. Fakat en st dzeyde sosyal fayda salama noktasnda bu roln ne kadar byk bir yere sahip olmas gerektii bu nermeden tek bana karlmaz. Ve A biiminin B ve C'ye gre insan iin daha yararl olduu sonucundan daha azn bu nermeden karamayz. rnein A dncesi yle der: "nsan byk lde duygular tarafndan ynlendirilir." Bu yzden tamamen bir dine boyun emelidir. A da bu mantk diiliin rnei olduu iin insan bu A dinine boyun emelidir. Alkol kartlar kk bir hayvann derisine arap enjekte ederler ve bu hayvan rpnarak lr. Buradan da mantksal olarak, bir insann arap imemesi sonucunu karrlar. Ayrca bu deneyleri insanlar zerinde de yrtrler. Onlar alkol alan bir insann duyularnn ksa bir zaman dilimi ierisinde, beyne daha yava iletildiini gzlemlerler. Buradan alkoln sinir sistemine zehir etkisi yapt ve insanlarn bundan saknmas gerektii sonucunu karrlar. Eer bu dnce tarz mantklysa devam da yle olmaldr: "Biri ye- Vilfredo Pareto 51 mek yer yemez, sindirim ilemi devam ederken beyin tembelleir ve her trl entelektel aktivite yavalar. Bu yzden yediimiz yemekler sinir sistemi iin bir zehirdir. Bu yzden insan bundan saknmal ve alktan lmelidir." Eer denildii gibi alkoll iecek tketimi birka yl iinde dnyadaki btn trleri yok edecekse, su ienlerin yapmas gereken, zamanlarn beklemektir. Ksacas doal seim araclyla bunlar dnyada yalnz kalacaklardr. Bu ise bir mucizedir, nk Nuh'tan bu yana byle bir ey henz gereklememitir. "Dayanma" adna A'nn B'ye para vermesi gerektii sylenir nk A, B'nin zevki iin ona refah salamaldr, B ise dayanma adna A'ya ciddi hasar ve honutsuzluk vermekten hibir zaman vazgememelidir. Grld gibi toplum organik bir btndr ve bir tarafn urad zarar btnn dier paralarnda da

yanksn bulur, yani A blmnde meydana gelen bir etkinin sonular B blmn de etkiler. Buradan A'nn B'ye yardm etmesi gerektii ve byle yapt sonucu karlr. Sonu mantkl deildir: 1 - Kangren balaynca kolun kesilmesi gibi A da B'yi bertaraf edebilir. 2- Eer B'ye yaplan yardmlarn sonucu olarak evreye uyum salayamam dejenere bireyler hzla oalyorsa, B'ye yaplan yardm sadece A iin deil btn toplum iin zararl olacaktr. Bu argmanlarn yanl olduunu ispat etmek veya bunu denemek bouna bir abadr, nk bu argmanlara bavuran kiiler ilk bata bunlar tarafndan ikna edilmemilerdir. Ama bunun tesinde a posterioriyle inandrlm olarak eylemlerini dorulamak iin bu argmanlar yaratrlar. En mmkn olmayan olayda bile insanlarn aklna empoze edilecek ve insanlar, kendi argmanlarn deitirmeye zorlayacak olan bu argmanlar ok net ve gl olmaldr. Birka istisnay saymazsak farkl kaynaklardan doan bu insanlarn inanlar hibir ekilde deimedii srece, daha nceki argmanlar dierleriyle eit derecede veya da- 52 Din Krizlerin Ykseli Dnemi ha fazla hatal olarak kullanldklar iin hibir ey kazanlmayacaktr. Hatt pozitif bilimler bile din duygularn saldrlarndan korunmu deildir. Sekin bir astronom olan ve gne sisteminin kaynaklarn inceleyen H. Faye unu eklemeyi gerekli bulmaktadr: Yaratl'n ilk ksmna gereken nemi vermeden gemiimizdeki ilkel zamanlar arkamzda brakmayalm. Yaratl inanc, insanln, fetiizmin samalklar, politeizmin zarif absrd-? Kikleri ve astrolojinin alaltc fantezilerinden olumadn kantlar.21 Yazarn Yaratl'n ilk ksmnn ilkel insan betimlediine inanp inanmadn kim bilebilir? Faye, eski insanlar veya tarih ncesi insan hakkndaki tarih aratrmalar hibir zaman duymamtr. Kitabn bu hayatn bir gn sona ereceini ifade ederek bitirir: "Fakat umuyor ve inanyoruz ki bu, ilh modelimize gre bize daha yakn olan akl sahiplerinin faaliyetleri iin sorun olmayacaktr. Akl sahipleri hayatta kalmak iin ne a ne scaa ne de yeni bir dnyaya ihtiya duyacaklar.-Bir araya gelecekler ve bu yzden yok olmayacaklar." Yazarn ne demek istedii ve btn hayat sndnde "akl sahiplerinin eylemlerinin" nasl srecei ak deildir. Byle bir samalkla karlat -rlrsa, ruh g dncesi bile bilimsel bir gereklik deeri tar. Dnya btn dier canllar tarafndan terk edildiinde hayatta kalacak olan "akl sahiplerinin faaliyetleri" arasnda, yazarn "dayanmay" bytmemesi bir anstr. Astronomi zerine baka incelemelerde de dayanma kavramnn ortaya frlayacan tahmin ediyoruz. Laplace'in sylemleri Faye'inkilerden farklyd ama deien zamanla birlikte bilge kiiler de deimektedir. Kopernik ve Galilei'nin teorileri bile tehlikededir. En azndan dolayl olarak... Yetenekli bir matematiki olan Mansion, Uluslararas Katolik Bilimsel Kongresi'ne (4 Nisan 1891) sunduu bir raporda Batlamyuscu sistemin modern sistem kadar veya ona 21 Faye, Herve, Sur l'ongine du monde (Paris: Gauthier-Villars, 1884), s. 24. ? . Vilfredo Par et o 53 yakn bir oranda doru olduunu kantlamak iin aba sarfetmitir. "Yer merkezli sistemin seilmesinin daha derin ve anlalmaz baka bir nedeni de eskilerin astronomiyle, tanrsal fenomenin bilimi ile yldzlarn hareketlerinin nedenlerinin aratrlmasn net bir ekilde ayrmalardr... Astronomik hipotezlerin seiminin onlara gre bir nemi olmad iin dtan grnenlere daha uygun olan ve dierine gre daha uygulanabilir olan geo-sentrik (yer merkezci) bak asn benimsemede bir dezavantaj grmediler." Eskilerin Batlamyus'un sunduu seenek yerine, grnene daha uygun ve daha uygulanabilir diye Newtoncu teoriyi izleyebileceklerine kendimizi inandrmak cesaret ister. Astronomi hakknda ok az ey bilen Brunetiere, "Bizi Galilei'nizle yalnz brakn" diye barr. Yetenekli bir bilim adam olan dnrmz meseleyi minik farklarla hilekrca ele alr: "XVI. ve XVII. yzylda Galilei'nin yarglanmasndan nce ve sonra astronomik fenomenin felsef aklamas ile

astronomik hareketin aratrlmas arasndaki ayrm bilim adamlarnca gayet iyi bilinmekteydi. O zaman da bu farktan dolay Galilei'nin felsefe adna mahkum edildiine ve bu durumun hibir ekilde astronomik aratrmay engellemediine inanlmtr."22 Zavall Gali- 22 Yazarn sofizmi una dayanr: Btn teorilerimizin hipotetik olduu ve hibir eyin mutlak bilgisine sahip olmadmz kesinlikle dorudur. Newtoncu teori Batlamyus veya Hesiod'un teogonisi gibi bir hipotezdir fakat buradan bu eitli hipotezler arasnda bazlarnn dierlerine gre bilimsel olarak daha ok tercih edilir olmad sonucu karlamaz. "Modern bilimin bak asndan bakan biri olsun veya olmasn belli bir yldzn dierinin etrafnda dndn savunmakla bunun tersini sylemek arasnda fark yoktur. Yukarda bahsedilen raporun sahibi sadece fenomenle ilgilenildii, onlarn sistematik tarifleri veya kinematik tarifleriyle ilgilenildii srece sorun olmad yantn verir." Kesinlikle, eer bir adam bir caddede yryorsa kinematik bak asndan 1 - Cadde boyunca evlerin sabit durduu ve adamn hareket ettii; 2- Bunun yerine, adamn sabit durduu ve evlerin hareket ettii varsaymlar ortaya atlr. Bu ikinci hipotez bazen bir sarho tarafndan uygun bulunur fa- 54 Din Krizlerin Ykseli Dnemi lei, dnyaya geri dnseydi bizim neo-katoliklerimiz onu hemen hapishaneye geri yollamak iin sorumluluk duyarlard. Mansion'n Galilei'nin sulu bulunmasnn ve hapse yollanmasnn "astronomik aratrmalar hibir ekilde engellemediini" savunmas ok daha komik olmaktadr, ikincil iaretleri terk edip esas olanlara dndmzde, ykselen din duygularn, eski biimlerden ziyade, yeni bir din ekli olan sosyalizmin yararna olacan grrz. En azndan bu, byk din krizler boyunca meydana gelen bir eydir. Daha sonra bu avantajn paganizm ile ilgili olan Hristiyanlk rneindeki gibi eski inanlar yok etmeye kadar gidip gitmeyecei veya ayn Budizm ve Protestan Reformu olaynda olduu gibi bu inanlarn yaamalarna izin verilip verilmeyecei konusu bulanktr. Sosyalizmin baz deiikliklere maruz kalacan ve rakip dinlerden byk bir miktar dn alacan eklememiz kouluyla ikinci hipotez bana* daha mmkn grnmektedir. imdiki sosyalist hareketin Hristiyanln douuna olan benzerliine defalarca dikkat ekilmitir, fakat onun Protestan reformuna olan benzerlii daha az bilinmektedir. Sosyalist hareket Hristiyanln douuna benzedii kadar Protestan reforma da ok benzemektedir. Ayrca byle analojiler yapmaktan ekinmememiz gerektiine ama ayn zamanda byk bir din kriz nerede meydana gelirse onun benzerlerini bulabileceimize de dikkat ekmeliyiz. Ksa bir sre sonra bu analojinin yalnzca din fenomenin tesine getiini greceiz. kat imdiye kadar hi kimse compos sui bir adamn byle bir teoriye inandn duymamtr. Tabi ki, bir lokomotif, tren raylar boyunca ilerlerse kinematik bak asndan 1 - Lokomotifin hareket ettii ve tren raylarnn durduu 2- Bunun yerine, lokomotifin durduu raylarn hareket ettii varsaylr fakat yukardaki iki hipotezden hangisi seilirse seilsin, teorinin ayn yere varacan sylemek komiktir. Yazar, Le Verrier'in -eer Batlamyus'un hipotezini izleseydi- Neptn gezegenini kefetmeyi nasl becereceini aklama derdiyle uramamtr. :?:? - i; ? :.;'?? ?;;?!?,.? i ir; V:r-?.>? '.??'^~, Vilfredo Pareto 55 Yakn bir benzerliin baz ayrntlar asndan gzlemlenebilir olmas nemlidir. lk Hristiyanlarn, sa'nn dnyadaki egemenliinin yakn olduuna inandklar olduka iyi bilinir. Ayn ekilde sosyalistler de birka yl nce doktrinlerinin zaferinin ok yakn olduuna inanyorlard. Bu sebeple Engels, ngrlerini, gerekler onun iddialarnn aksini ortaya kardndan beri saklamaktayd. imdi bu ngrler daha uzak bir gelecek iin de olsa Binylc Hristiyanlar arasnda da ka getii gibi yeniden ykselmektedir. "O vakit geldiinde" der Lattanzio23 "dnya zulme uradnda ve insanlar hrszlardan oluan byk ordusuyla dnyay boyunduruu altna alan, dnyaya hkmeden tiranlara kar koyma gcn kaybettiklerinde, byle bir felket ilh yardm gerekli klacak." "O zaman" yle demiti sosyalistler ve hl demeye devam ederler: "Zenginlik birka elde toplanacak ve ekonomik krizler daha sk ve daha iddetli olacak, kolektivizm dnyann yardmna komak zorunda kalacak." "Dnya"

der Lattanzio,24 "verimliliini kantlayacak ve kendiliinden bolluk iinde, gelecek rnlerini retecek. Bal dalarn kayalarndan fkracak, arap su gibi akacak ve nehirler stle dolacak. Ve dnya en sonunda mutlu olacak, doa ktln, Tanr'ya kar saygszln, gnahlarn ve hatalarn hkimiyetinden bamsz olarak en-akrak ve keyif verici olacak." Benzer bir mutluluk, kolektivizmin ynetimi altndaki dnyay beklemektedir. Bu iddia herkes tarafndan ifade edilmitir ama bu noktada De Amicis'i anmak yeterlidir. Baz Hristiyanlar sa'nn hkm srecei gnleri yakn bir gelecekte gerekleecek bir olay olarak beklemekten yorgun dmlerdir. Aralarnda en bilge olanlar, rakiplerine kar zafer kazanmak iin daha pratik ve hogrl olmalar gerektiinin farkna varmlardr. Bu yzden ideal bir ama olarak orijinal 23 Lattanzio, L. Cecilio, Divinarum institutionum liber (Torino: t. Sale Siana, 1889) VII, s. 19. 24 Ibd, s. 24. 56 Din Krizlerin Ykseli Dnemi i doktrinlerini korurken, pratikte sradan insanlarn dncelerine ve yaam ekillerine yaklamlardr. Sosyalistler minimum programlaryla benzer bir eylem tarzn benimsediler ve Bernste-in aka bunun yeni yolunu uygun buldu. Hollanda'da btn yollar devlet sosyalizmine karken, devrimci, uzlamaz sosyalizm yok olmaktadr. Dier sosyalistler bu ynde ilerlemi ve hl ilerlemektedirler ve papazlar dnda halkla ortak bir noktada bulumaktadrlar. Fransa'da sosyalistler bir iktidar partisi oluturmulardr. Millerand, Waldeck-Rousseau kabinesinin yesi olmutur, ingiltere'de Fabian'larn ounluu emperyalizm aleyhinde oy kullanmlardr, Almanya'da Alman mparatorluu'nu yceltmekten memnun bir sr sosyalist vardr. Semt papaz olan Naumann, kitab Demoktratie und Kaisertuni'da aka imparatorun, sosyalistlerin ba olmas gerektiine dair vaaz veriyordu. Aslnda bu kolektivist Hristiyan, Almanya'nn dmanlarna ve dmanlar olmasa da onun klesi olmay reddedenlere kar militarizmi, sava ve topyekn imhay telkin eder.25 sann Galilei'de sevgi ve huzuru tledii gnden, sava din adamlarnn cppelerinin zerine zrh giydii ve lh Efendimiz adna 25 Constantine zamanndan nce imparatorluk sevgisiyle zayf dm Hristiyanlarn olduu bilinmektedir. Bkz. Renan, op. cit: "Biz imdiden Melito'nun, gerein koruyucusu olmay setiinde imparatorluk iin en byk ilerlemeleri saladna ahit olduk. Bu ilerlemeler Apolo-gide vurgulanmaktadr." Melito, Naumann'm deerli bir mjdecisidir. O Marcus Aurelius'a Hristiyanlarn dininin doduu nn imparatorluk iin ansl bir an olduunu sylyordu. Bu andan itibaren, Marcus Aurelius ve Aurelius'un olunun deerli miraslar olduu grkemli Roma gc balar. Daha sonra, Renan yle der: "mparatorluk normlarna uygun olarak ar itaat ve dalkavukluk Athenagoras ve btn Apologist'lerin karakteriydi." Bundan da te: "Hristiyanlk ve mparatorluk arasndaki kin bir gn birbirini sevecek olan insanlarn arasndaki kindir. Severines'in egemenlii altndaki kilise dili Antonines'in egemenlii altnda olduu gibi kalmtr: Kederli ve hassas." Kesinlikle bugn Almanya'da grlmeye baland gibi. ....... ? Vilfredo Pareto 57 ldrmek iin yola kt gne kadar birok yzyl gemitir. Ama Alman Marx'n proleterler iin mutlu haberler verdii gnle,