Emir Abdülkadir'in Yükselişi-Adil Baktıaya

7/23/2019 Emir Abdlkadir'in Ykselii-Adil Baktaya

1/28

z19.yzyln pek ok nl yazar ve politikacsnn kendi alarnn en et-

kili simalarndan biri olarak Abdlkadir adnda, btn resimlerinde slami-

geleneksel giysiler iinde grnen bir Kadiriye eyhini gstermesi bugn-

den bakldnda son derece ironiktir. 19.yzyln ikinci eyreinde zellikle

ABDde Abdlkadir adndaki bu eyhin kamuoyunda yaygn olarak bilindii

ve takdir edildii, onun onuruna beste yapld ve hatta yeni kurulan bir kente

onun adnn verildii grlmektedir. Bu almada 1830daki Fransz igaline

kar Cezayir halkn rgtleyen ve onlara liderlik eden Emir Abdlkadir el

Cezayiriye Avrupa ve ABDde bu n kazandran tarihsel sre ele alnm,

ardndan ABDdeki Abdlkadir imaj bu lkenin eski dnyann olaylarna git-

tike artan ilgisiyle ilikilendirilmitir. Buna gre Abdlkadirin ABDde bu denli

sevilmesi, Fransann Cezayirde iledii katliamlara kar duyulan insani birtepkinin yannda Amerikada oryantalist literatr de douran ve gittike ar-

tan genel siyasi ve ekonomik bir ilginin ve Avrupann eitli gleriyle eitli

alanlarda ortaya kmakta olan rekabetin ilgin bir sonucu olarak grlebilir.

Anahtar Kelimeler: Cezayir, Abdlkadir, Oryantalizm, Amerika-AvrupaRekabeti.

1830: Fransann Cezayiri gali,Abdlkadirin Ykselii ve Amerikan

Kamuoyunda Abdlkadir Hayranl*

* Bu yazda kullanlan Franszca metinlerin evirisindeki yardmlarndan tr sayn hocam Prof. Dr. CemilOktaya ve Dr. lker Aktkne, ayrca John Conrad Viereckle ilgili bilgileri salayan Library of Congress MusicDivisionda alan uzman aratrmaclara teekkr ederim.

Adil BAKTIAYA**

** Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi.

1830: French Occupation in Algeria, the Rise of Abd el Qadir and theAbd el Qadir admiration in USA.

AbstractIt is ironic how many of the distinguished writers and politicians of the 19th Cen-tury have depicted a Qadirian Sheikh named Abd el Qadir wearing traditionalclothes as one of the most inuential gures of the time. This Qadirian Sheikhwas well known and much admired in the second quarter of the 19th Centu-

Adil Baktaya, 1830: Fransann Cezayiri gali, Abdlkadirin Ykselii veAmerikan Kamuoyunda Abdlkadir Hayranl,Ortadou Ettleri, Ocak 2010, Cilt 2, Say 2, ss. 143-169.


2/28

144Ortadou Ettleri, Ocak 2010

Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

""

""

. .

.

83 .

.

.

:.. ..

ry, particularly in the USA. Songs were written to honor him and a city wasnamed after his name. This study deals with the historical period when Abd

el Qadirs fame spread throughout Europe and USA for organizing the Alge-rian people against the French occupation of 1830. Also the image of Abdel Qadir was identied with the ever-mounting interest of USA to the affairsof the Old World. The Abd-el Qadir admiration in USA can be considered asthe outcome of human response to the massacre carried out by the Frenchin Algeria. But besides this fact, it can also be considered as the interestingoutcome of the advancing US-European competition in many elds and theever-mounting political and economical interest which also paved the way for

the emergence of oriental literature in USA.

Keywords: Algeria, Abd-el Qadir, Orientalism, USA-Europe Competition.


3/28


Cilt 1, Say 2

1830: Fransann Cezayiri gali,Abdlkadirin Ykselii ve Amerikan Kamuoyunda Abdlkadir Hayranl

1860 ylnda Lbnanda Drzilerle Maruniler arasnda sonradan btn

mezhepleri iine ekecek bir i sava patlak vermi, olaylarn haberi

ama vardktan ksa bir sre sonra olaylar ama da sramt. An-cak Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda Lbnandakine benzer bir g den-

gesi olmadndan, amda, sonradan Osmanl Devletinin sorumlularn ok

iddetli bir ekilde cezalandraca bir katliam yaanmt. Katliam srasnda

kentteki baz Mslman nde gelenler Hristiyan komularn korumaya

alm, bu amala evlerini snaklara evirmilerdi. Olaylarn kmas vebymesinde pay olan eraf blgeye olaanst yetkilerle gnderilen Fuat

Paa tarafndan cezalandrlrken Hristiyanlarn cann kurtaranlarsa hem

Osmanl Devleti hem de baz Avrupa devletlerinin hkmdarlar tarafndandllendirilmiti. dllendirilen Mslman liderler arasnda Emir Abdlkadir

el Cezayiri en ok onore edilendi. rnein am kenti durulduktan sonra pek

ok devlet veya hkmet bakannn gnderdii hediyelerin yannda ngiliz

kraliesi de Emire hediye olarak bir kutu iinde deerli bir silah gndermiti.

Emir Abdlkadir ayrca kimlerin dllendirilmesi gerektii konusunda bir re-

ferans kayna olarak da kullanlmt. Osmanl Devleti de Abdlkadiri Birinci

Dereceden Mecid nianyla dllendirmi; ardndan 1865te stanbula gel-

en Abdlkadir padiah tarafndan kabul edilmi, bu kez Birinci DerecedenOsman nianyla yeniden dllendirilmitir. 1860 olaylar Masonlarn da

Emire teekkr etmesine ve bylece kendisiyle irtibata gemelerine vesile

olmutur. Emire Henri Quatre of France Farmason Locas tarafndan zeri

elmasl bir mason nian gnderilmi ve kendisi kardeliin yesi olmaya

davet edilmiti.1

Olaylara dair pek ok belgede Abdlkadirin ad mehur Abdlkadir olarak

gemekteydi. Abdlkadirin hayatna ksa bir bak onun otuz yl ncesinden

yani 1830lardan itibaren Avrupada tanndn gstermektedir. Bu alma19.yzyln ikinci eyreinde uzun yllar boyunca gazetelerde ismine rastla-

nan, Fransann eitli yerlerinde sokaklarda portreleri satlan Abdlkadiri

bir kahraman haline getiren sreci ele alacak, yalnzca Avrupada deil At-

lantik tesinde de yaygn bir ekilde tanndn ve sekin bir siyasi ya da

akademik zmrenin haricinde kamuoyunda da bilindiini rneklerle gster-

1 Bu alma Abdlkadirin Osmanl Devleti topraklarna g etmesine kadar ki yaamn konu etmektedir.Beklenenin aksine Abdlkadir bu gten sonra kendi kabuuna ekilmemi, amda son derece ihtiyatl da

olsa siyasi olarak nemli ve etkili bir ahsiyet olarak yaamn srdrmtr. Abdlkadirin 1860 olaylarsrasndaki tutumu ve sonraki yaam bir baka almada ayrntl olarak ele alnmtr. Bkz. Adil Baktaya,19.Yzyl Arap Dnyasndan Bir Portre: Emir Abdlkadir El-Cezayiri, Bilgi ve Belge, Bilgi niversitesi

Y., stanbul, Yaz 2004, s.197-210.


4/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

ecek, ardndan ABDde Abdlkadire ynelmi bu ilginin nedenlerine dair

yantlar bulmaya alacaktr. Bu amala hem Abdlkadirin ykseliini hem

de Fransann ABD kamuoyu nezdinde itibar kaybediini hazrlayan sreleredeinmek, dolaysyla 19.yy Cezayir tarihiyle ilgili baz gelimelere yer vermek

kanlmaz olmaktadr.

nceden belirtmek gerekirse Abdlkadir (Emir Abdlkadir bn Muhyiddin El

Cezayir, 1807-1883), Cezayiri 1830da igal eden Fransaya kar Cezayir

halknn yrtt ve uzun sre baarl olmu olan bir direni hareketinin lide-

ridir.

Gerek igal, gerekse buna kar rgtlenen direni zerine dnemin pek

ok nl dnr kir beyan etmitir. rnein Friedrich Engels Komnist

Manifestonun yaynlanmasndan bir ay kadar nce kaleme ald bir yaz-

snda Fransann Cezayiri igalini ve Abdlkadirin yenilgisini medeniyetin

ilerlemesi adna nemli ve talihli bir olay olarak alklamt.2Engels dokuz

yl sonra 1857de grlerini tamamen deitirmi, Fransz smrge yneti-

mini knamaya ve Fransz igaline kar oluan bu direnie sempati duyma-

ya balamtr.3

Victor Hugo da ayn ekilde balarda barbarlara aydnlkgtrmekten yanayd. Ancak sonradan bar yaylma taraftar olacak,

Fransadan srldkten sonra Fransz ordusunun Cezayirde yaptklarn

bir skandal olarak niteleyecekti.4 Srgndeki Victor Hugo, Abdlkadire,

1852de yazd Orientale adl bir iirinde vgler dzecek kadar sempati

duymaya balamt.5

2 August Nimtz, Class struggle under Empire: in defence of Marx and Engels, International SocialismJournal, International Socialism, Say 96, K 2002.

3 Ibid.4 Hugo 1830larda yazmaya balad Sefiller romanna uzun bir sre ara vermi, 1862de ilk blmnyaynlamtr. Kimi eletirmenlere gre Sefillerde Hugo, Cezayir igalinin bir sonucu olan sefalet vedknl anlatmaktadr. Hugo Cezayirdeki asker operasyonu yrten Mareal Bugeaud ile 1841 ve1846da olmak zere iki kez grm, Bugeaud Cezayir btesi iin o sralarda Yksek Meclis yesiolan Hugodan destek istemitir. Hugo bu grmelere dair hibir not almamtr, ancak ei Adle Hugobu grmeleri dorulamakta ve bilgi vermektedir. Hugo bu yllarda hala barbarlara uygarlk gtrmemisyonuna sahip kmaktadr. Ancak Abdlkadir teslim olduktan sonra Fransann verdii sz tutmayponu hapse atmas Victor Hugoyu rahatsz etmitir. Kendisi srgndeyken eski bir askerden FransannCezayirde yrtt vahete dair duyduklar onun grlerinde nemli deiikliklere yol amgrnmektedir. Bkz. Gilles Manceron, Victor Hugo et la colonisation de lAlgrie, http://ldh-toulon.net/spip.php?article138, 14 Aralk 2004.

5 O, palmiyelerin altnda doan sultan/ Kzl kurtlarn dostu / Dingin gzl vahi hac / Dnceli, yrtc,

lkin yumuak Emir / O, soluk fakat kar konulmaz kiilik / ...Malak beyazlnda solgun hayalet / O,mkemmel asker, mkemmel din adam... Bkz. Victor Hugo, Oeuvres Compltes de Victor Hugo: Posie.IV, Les Chtiments, Paris: J. Hetzel, A. Quantin, 1881, s.147-149. (Dizelerin Trke evirisi u eserdenalnmtr: Raphael Danziger, Bir Bakaldrnn Anatomisi, ev. Tuba Elgn, stanbul: Akabe Y., 1998, s.i.


5/28


Cilt 1, Say 2


Cezayir zerine dncelerini beyan edenler arasnda Alexis de Tocquevillein

ayr bir yeri bulunmaktadr. Tocqueville yalnz bir dnr deil bir siyaseti-

dir ve igalin hem gerekliliine hem de icra biimine dair ne srd d-nceler son derece etkili olmu, denilebilir ki sertlik dozu artrlmak suretiy-

le Cezayirdeki Fransz ordusu tarafndan hayata geirilmitir. Tocquevillein

Abdlkadirle ilgili dncelerine direniin geliimine paralel olarak aada

biraz daha yakndan deinmek yararl olacaktr.

Fransann Cezayiri gali ve Abdlkadirin Ykselii

Osmanl hakimiyetine 16. yzylda giren Cezayir, Osmanl Devletinin 17. yz-yldan sonra gl bir donanmaya sahip olmay nedeniyle Msr ve Suriye

gibi vilayetlerden hep daha bamsz olmutur.6 19.yzylda Cezayir gr-

nte Osmanl Devletine tabi olmakla birlikte ili olarak bamsz olan, ya-

banc lkelerin anlama imzalamak zere resmi olarak tandklar bir devletti.

Cezayirin Osmanl devletine sadakatinin srmesinin nedeni devlet tekilatnn

Osmanl sultannn rzasyla Dou Akdeniz kylarndan devirilen Yenierilere

(Cezayirin banda Yenierilerin arasndan seilen bir Day bulunmaktayd)

dayanmasyd.7

Cezayirdeki Day ynetimi, 1798deki Msr seferine hazrlanan Napolyon

Bonapart, ihtiya duyduu buday kredili olarak satmak suretiyle destekle-

mi, ama sonradan alacaklarn tahsil etmekte glk ekmiti. Bu konudaki

tartmalar Cezayir Daysnn Fransz konsolosuna hakaret etmesiyle yeni bir

boyut kazanm, sonuta bunu bahane eden Fransa 1830 ylnda Cezayiri

igal etmiti.

Andre Raymond (Marsilyal iadamlar hari olmak zere) Fransann Cezayiri

smrgeletirmekte aslnda ok istekli olmadn belirtmektedir. Buna gre

Fransz hkmeti, daha ok, Cezayirde elde edilecek bir zaferi i politika-

daki bir zafere tahvil etme niyetindeydi. Ancak elde edilen zaferin monariyi

kurtaramad grlecekti.8Fethedilen durumundaki Cezayir Days Fransaya

getirilirken tacn kaybetmi olan fatih Fransay terk ediyor, X.Charles ayn ay

iinde Cezayiri kazanrken Fransay kaybediyordu.9

6 Carl Brockelmann, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, Ankara: TTK, 1992, s.328.7 Andre Raymond, Smrge ncesi Dnemde Kuzey Afrika, slam Tarihi: Kltr ve Medeniyeti, cilt 3

iinde, P.M. Holt, A.K.S. Lambton, B. Lewis, ev: H. Akta, . Pamuk vd,stanbul: Kitabevi Y., 1997, s.169.

8 Raymond, s.172-173.

9 e War in Algeria, e Littells Living Age, Boston, Nisan-Mays-Haziran 1853, s.237


6/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

X.Charles ngiltereye srekli igalden saknacana ve sadece korsanlar ce-

zalandrmak niyetinde olduuna dair verdii szde samimi olsa bile onun ye-

rini alan Louise Philippe iin Cezayiri elde bulundurmak ciddi bir zorunluluk-

tu. te yandan Yunan bamszlk savann Akdeniz dengelerini Fransann

aleyhine deitirdii hatrlandnda, Fransann Cezayiri igalinde bu etkeni

de gz nnde bulundurmu olmas gl bir ihtimal olarak belirmektedir.

Bu dnemde hem Yunanistan hem de Osmanl Devleti (dolaysyla Akdeniz)

zerinde ngilterenin etkisi ok artmtr. te yandan Fransa Cezayiri istek-

sizce igal etmi ve yalnzca i politikada kullanlabilecek bir zafer elde etmek

istemi olsayd sz verildii zere Day ynetimini cezalandrmakla yetinip

sratle ekilmesi beklenirdi. Cezayirin igalinin sonraki geliimi Fransannkararlln gstermitir. Fransann bir kararszl varsa bunun, igalin ky

eridiyle mi snrl kalaca yoksa lkenin ilerine de yaylp yaylmayaca ve

bunun zamanlamasyla ngilterenin gsterecei muhalefetin ne ekilde ste-

sinden gelineceiyle ilgili olduunu dnmek daha akla yatkndr. Herhal-

karda Eyll aynda Cezayire kan Franszlar Ekim aynda ilk rnek iftliklerini

kurmulard bile.10

Osmanl Devleti o sralarda ordusuz, donanmasz kalm ve diplomatik olarakda elleri kollar balanm bir lke olarak tarihinin en byk bunalmlarndan

birini yaamakta olduundan Cezayirin Fransa tarafndan igaline ciddi bir

tepki gsterememitir.11

galin Geliimi ve Abdlkadirin Devleti

lk hamlenin baars zerine Fransa, lkeyi kolay bir ekilde igal edebileceini

dnmeye balamken i kesimlerde hi beklemedii bir direnile karlat.Yirmili yalarnn ortalarnda bir gen olan Abdlkadir el Cezayir lkesinin

Fransaya kar yrtt ve balangta babasnn liderlii altnda rgtle-

nen direni hareketinin bana gemi, dank kabileleri birletirip 1832de

bamsz Cezayiri ynetmeye balamt. Kazand asker zaferlerin ardndan

10 Brockelmann, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s.329.

11 Henz Yunanistann bamszln kazanmasnn oku yaanrken Msr sorunu patlak vermi, Osmanlordusu 1831de ihtirasl valisi Mehmet Ali Paayla Suriyede savaa tutumutu. Msrla ksa aralklarlayaplan savalarda Osmanl Devletinin her seferinde bozguna urad grlecek, sonunda mparatorluun

bakentini korumaya yetecek kadar dahi gc kalmayacakt. ngilterenin Osmanl padiahna verdiiMehmet Ali Paaya kar destek sz Yunanistann bamszlnn tannmasnda da etkili olmutu. Bkz.M. Smith Anderson, Dou Sorunu (1774-1923): Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, ev. dil Eser,stanbul: Yap Kredi Y., 2001, s.95.


7/28


Cilt 1, Say 2


Abdlkadir, Fransayla yaplan Desmichels (1834) anlamasyla lkenin

batsndaki iktidarn iyice glendirmi, 1836da Bugeaud komutasndaki

Fransz ordusuna yenilse de bunun bir yl sonrasnda yeniden kendi lehine

bir anlama (Tafna Anlamas-1837) yapmay baarmt.121834 tarihi zel-

likle nemlidir. Zira Fransa bu tarihte Cezayirdeki varln resmiletirmi,

Cezayirin bana askeri bir genel vali atamtr.

Abdlkadir Fransayla yapt bu anlamalar kendi egemenliine braklan

topraklarda hakimiyetini salamlatrmak ve liderliini pekitirmek iin

kullanmtr. 1839a gelindiinde Abdlkadir artk Cezayirin te ikisini ynet-

mekteydi; hkmetinin ileyen bir brokrasisi vard; vergi topluyor, eitimi

destekliyor, kamu hizmetlerini yrtyor ve ekonomiyi canlandrmak zere

tarm ve imalat alanlarnda koperatif tr birlikler kuruyordu.

Abdlkadirin hkmetinin baars Alexis de Tocquevillein kirlerinin dei-

mesinde de etkili olmutur. Daha nce Abdlkadiri ve ailesini yeni yeni ortaya

kmaya balayan milli bir aristokrasi olarak grp saygyla sz eden Tocqu-

eville, onunla ba etmenin gl ortaya ktktan sonra, 1841de yazdbir yazda, artk, Abdlkadirin vakit kaybetmeden imha edilmesi gerektiini

dndn belirtmektedir.

...biz Abdlkadir hkmetinin sahilde kendine bir yer edinmesini kabul ede-

meyiz ve o da bunsuz edemez. Dolaysyla salam ve srekli bir bar tesis

etmek mmkn olmayacaktr.13

nk bu tarihe gelindiinde, Tocquevillein ifadesiyle modern yntem veteknikleri ithal edip uygulayan Abdlkadirin hkmeti, daha merkez, daha

atak ve nceki btn Trk ynetimlerinden daha gldr.14Bylece balar-

da Fransz ve Cezayir rklarnn karmasn savunan Tocquivelle bu krinden

vazgeip Fransann Cezayirde uygulad iddeti tasdik etmeye ve gerekli

grdn beyan etmeye balamtr.

12 Anlamalarn metinleri ve ilgili yorumlar iin bkz. Danziger, Bir Bakaldrnn Anatomisi, s.317-328.

13 Alexis de Tocqueville, Writings on Empire and Slavery, haz. Jennifer Pitts, Baltimore: Johns Hopkins

University Press, 2001, s. 68.14 Jennifer Pitts, Introduction, Alexis de Tocqueville, Writings on Empire and Slavery, iinde haz. Jennifer

Pitts, Baltimore: Johns Hopkins University Press, , 2001, xxxvi; Tocqueville, Writings on Empire andSlavery,s.17,18 ve 64.


8/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

Abdlkadir Tocquevillein de gzledii gibi slamn ilk yllarndaki ynetimi tak-

lit etmekteydi, Emir el Mmininsfatn kullanyordu ve kurduu devlet slam

bir devletti. Fransaya kar cihat ilan etmesi nedeniyle Mslmanlar arasnda

prestiji yle bykt ki en yakn destekisi olan Fas Sultan bir sre sonra

Abdlkadirin kendisini tahtndan edip yerine gemesinden endie etmeye

balamt.15Ancak Abdlkadir lke ynetimi szkonusu olduunda kendisi-

ni eriatla snrl tutmamt. Ira M.Lapidusun Abdlkadir iin kulland Dini

prestiji, peygamberin hayatn taklid etme ve Kadiriyye tarikatini yayma a-

balarndan tr, blge kabilelerinin ou onun otoritesi[ni] benimsemiler-

di ve memurlarn nde gelen dini nderlerden semekteydi16gibi ifade-

ler Abdlkadirin izledii i politikann zn tam olarak yanstmamaktadr.Abdlkadirin biyograsini kaleme alan Ralph Danziger aka yle syle-

mektedir:

Ben ne Emirin stnln salamak iin Kadiriye [e sfatn] kullandn

gsteren bir dkmana [rastladm], ne de yerleik halkn Abdlkadirden Ka-

diriye e diye sz ettiini [duydum].17

Ayrca Danziger Abdlkadirin st dzey memurlarn ounlukla dinsel sfat-larndan dolay deil etki ve ynetim tecrbelerinden yola karak setiini

gstermitir.18

Razzia ve Fransann tibar Kaybetmesi

Fransz ordusu elbette Abdlkadirin kuvvetlerinden ok daha iyi rgtlen-

mi, daha iyi eitilmiti. Ancak bariz bir teknolojik stnl bulunmamak-

tayd. Fransa Cezayirde kendilerinkinden geri kalmayan silahlarla savaandireniilerle karlam, bunun zerine asker saysn gittike artrmt. 1846

ylna gelindiinde Franszlar Abdlkadirin 2.000i ngiliz tfei (bunlar Fas

zerinden gelmitir) olmak zere 8.000 tfee sahip glerini yenmek iin

asker saysn 108.000e, yani Fransz ordusunun te biri dzeyine karmak

zorunda kalmlard. Bylece Fransann Cezayiri igali, teknolojik stn-

15 Franszca gazetelerde de Fas Sultannn bu korkusundan sz eden haberler yaynlanmaktayd. Cezayirdeyaynlanan FranszcaAfrique gazetesinden yaplan bir aktarma iin bkz. Littells Living Age, Cilt 4, Ocak-ubat-Mart, 1845, s.391-392.

16 Ira M. Lapidus,Modernizme Gei Srecinde slam, ev: . Safa stn, stanbul: M FVY, 1996, s.152.

17 Danziger, Bir Bakaldrnn Anatomisi, s.209-210.

18 Ibid., s.206-209.


9/28


Cilt 1, Say 2


lkten mahrum bir emperyalizm versiyonunun sergilenmesi olmutu; sonu

hazineyi seferber edip, asker gcn muarznn katlarca kat stne kacak

ekilde ymak ve kuralsz, merhametsiz bir sava yrtmekti.191845te baz

gazetelerde bu faturann yksekliiyle ilgili kir veren haberler grlmekteydi.

rnein bunlarn birinde 15 yl iinde Fransa 40 milyon sterlinden fazla para

harcad ve 250.000 askerin kemiklerini Cezayirde brakt denmekteydi.20

Fransz ordusunun Cezayiri igali Fransz subaylarnn ifadeleriyle de des-

teklenip zenginleerek belgelenmi olan byk bir vahet gsterisi eklinde

ilerlemiti. Daha 1834te bir parlamento komisyonu yapt incelemelerin ar-

dndan ciddi itiraarn yer ald bir rapor yaynlamt. Raporda tek kelimeyleuygarlatrmak istediimiz barbarlar, barbarlkta atk, ondan sonra kalkm-

z, niye baarl olamadk diye yaknyoruz deniyordu.21

1837den itibaren Achille de Saint-Arnaudnun komuta ettii lejyonlar

Cezayire akmaya balad ve General Bugeaudnun komutas altnda bu kuv-

vetler daha da byk katliamlara giriti. Aka ilan edilen hedef Cezayiri

Cezayirlilerden soykrmla temizlemek, boalan yerlere de Fransz kolonilerini

yerletirmekti. Bunun iin zenle kullanlan deyim Araplar belli bir noktayakomprime etmekti (Comprimer les Arabes). Tocquivelleden alnan bu te-

rim Amerikada yerliler iin kullanlan kknn kaznmas (extermination)

deyimine tercih edilmitir. General Bugeaudya gre ama Araplarn peinde

komak deildir, zaten bunun hibir yarar da yoktur. nemli olan Araplarn

ekmesini, bimesini, otlatmasn, arazilerinden, krlarndan yararlanmasn en-

gellemektir. Her sene gidip onlarn rnlerini yaknz ve en sonuncusuna

kadar kklerine kibrit suyu dknz! Bu askeri stratejinin ad silip sprmek

anlamna gelenrazziayd. Razziagiderek rutinleti.22

Razzialara katlan asker ve komutanlarn anlar ve mektuplar bu stratejinin

niteliine dair ak bir kir vermektedir. rnein Cezayire astemen olarak

19 Daniel R. Headrick, e Tools of Imperialism: Technology and the Expansions of European ColonialEmpires in the Ninenteenth Century, e Journal of Modern History, Cilt 51, No. 2, Haziran 1979,s.253.

20 e French in Algeria, Littells Living Age, cilt 6, say 64, 2 Austos 1845, s.243. Bu haberdeki l saysabartl olmakla birlikte maliyet hesabnda pek ok kaynak birbirine yakn rakamlar vermektedir.

21 Lounis Aggoun ve Jean-Baptiste Rivoire, Prologue: Les trois guerres dAlgrie: 1830-1848 : une logiquegnocidaire, Franalgerie: Crimes et Mensonges dEtats: Histoire Secrete, Dela Guerre dIndependance a laTroiseme Guerre dAlgerie, dAlgerie, http://www.algeria-watch.org/fr/article/mil/francalgerie/ prologue.htm, 01 Austos 2004.

22 Ibid.


10/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

gelip 15 yl sonra Fransaya general rtbesiyle dnen Montagnac yle de-

mektedir:

Garabalar kabilesinin bir blm tamamen soyulup soana evrildi. 900 k-

sur kz 3000 koyun, 300 kei, 60 at, 3 katr, 20 deve, ok sayda tavan ve

tavuk, buday, arpa, adr, hal, yedi kadn, birka erkek. Sanyorum ki bun-

dan daha iyi birrazziayapmak ok gtr. ok keyii bir i.23

Montagnac kadnlar, ocuklar, amak zorunda kaldklar o sk makilere sap-

lanp kaldlar. Bize teslim oldular diye devam etmektedir.

ldrldler, boazlandlar; lm korkusuyla canhra barmalar yan taraf-

taki hayvanlarn brmelerine karyordu. Hemen her asker adeta bir hay-

van gibi avlad birka ocuk ve kadnla geliyordu Bana soruluyor bunlar

ne yapacaz diye; birka tanesini rehin olarak tutunuz, onlar atlarla deiti-

ririz, geri kalanlar hayvan gibi pazarda satlr, aralarnda birka tane de gzel

kadn vardr.24

Montagnacn yarbay ise bir mektupta unlar yazmaktadr:

Her taraf her ey harap edilmeli; ya, cins, cinsiyet ayrm gzetilmemelidir.

Fransz ordusunun getii yerde ot bitmemelidir. Bizim hayrseverler ne der-

lerse desinler amaca ulamak iin btn vastalar mbahtr. Komuta etmekten

eref duyduum btn askerlere ilan ediyorum: bana bir Arab canl getirir-

lerse onlara klcmla vururum. te aziz dostum Araplarla nasl savalmas

gerektiini anlatyorum. 15 yana kadar btn erkekler ldrlmelidir. Geri

kalanlar vapurlara doldurularak Markiz adalarna veya baka adalara gnde-rilmelidir. Tek bir szckle her ey yok edilmelidir. Bizim nmzde kpek gibi

durmayan herkes yok edilmelidir.25

Dnyada ok tepki toplayan olaylar arasnda (aada sz edilecek olan

Abdlkadiri Yakalamakadl iirde de anlmaktadr) Fransz ordusunun birka

yerde savatan kap maaralara saklanan sivillerin -maara giriinde ate

yakmak suretiyle- dumanla boulmalarn salamas da yer almaktadr ki d-

23 Ibid.

24 Franois Maspero, LHonneur de Saint-Arnaud, Paris:Plon, 1993, s.193ten aktaran bid.

25 Ibid.


11/28


Cilt 1, Say 2


nemin baz Fransz subaylar bunu tilki av olarak adlandrmaktadr. Bir ba-

ka rnek gen ressam ve yazar Eugne Fromentinin Un t dans le Sahara

(Saharada bir Yaz) adl kitabnda yer almaktadr.

Mteakip gnlerde 2000 kadar ceset vard. te ikisi ehirdeydi. Kann ze-

rinde yryorduk, cesetlerden ilerlemek mmkn deildi. Hayli bir zaman

ehir ceset koktu. Sanmyorum ki koku tamamen ortadan kalkm olsun. e-

hirde kimse kalmad, garnizondakiler dnda. Canl kalanlar katlar. Sahipsiz

kalan kpekler bile korkularndan kitle halinde oray terk ettiler.26

Bugeaudunrazzialar merkez hkmete bilinmiyor deildi; hatta parlamen-

toda bunlara muhalefet edenler ve Napolyonun spanya seferinin baarszl-

nn bir nedeni olarak Fransz askerlerinin orada sergiledii vahet olduunu

hatrlatanlar da vard.27Buna karn igalin en bandan itibaren, yaplanlar

Mareal Soultun ifadesiyle Avrupada uygarla kar bir su olarak sayla-

bilecek bir eylem Afrikada acil bir gereklilik olabilir diye savunulabiliyordu.28

Pelissier de Reynaudun ifadesi de ayn lde aktr: Fransz ynetimi,

inanm olduu gibi, Cezayir halkna genel iliki ve toplumsal tekilatlanma-

dan mahrum fertler topluluu olarak demekteydi.29

Bugeaudya destek tartmalarla birlikte devam etti. Bu iddet senelerinin so-

nunda Cezayir, nfusunun drtte birini kaybetti. 1830-1849 aras 3.000.000

olduu tahmin edilen Cezayir nfusundan 700.000 kii ld. Bu olaylar

Fransada hibir zaman sevilen biri olmay baaramam olan Bugeauda olan

antipatiyi daha da artrd. Hatta 1847de Parise gelip Sava Bakanln zi-

yaret ettiinde onun Mareal Soultun yerini alp yeni Sava Bakan olaca

dedikodular dolat ve Fransay Cezayire evirecei korkusu yayld. An-cak Bugeaud aslnda Tocquevillein dncelerine klcyla gereklik kazan-

drmaktan baka bir ey yapmyordu. Nitekim Tocqueville savan sonunda

General Bugeaudun baarlarn vmtr.30

26 Franois Maspero, LHonneur de Saint-Arnaud, s.230dan aktaran ibid.

27 Algeria, Littles Living Age, cilt 10, Boston, Temmuz-Austos-Eyll, 1846, s.240.

28 e War in Algeria, Littles Living Age, Boston, Nisan-Mays-Haziran, 1853, s.244

29 Aktaran Andr Noushi, Smrgecilik Dneminde Kuzey Afrika: Cezayir (1830-1962), slam Tarihi

Kltr ve Medeniyeti, ev: Yusuf Yazar, Cilt 3, s.189.30 Alexis de Tocqueville, Rapports sur lAlgrie, in Oeuvre compltes, op cit, p 806.den aktaran Olivier Le

Cour Grandmaison, Torture in Algeria: Past Acts that Haunt France: Liberty, equality and colony, LeMonde Diplomatique, Haziran, 2001.


12/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

Abdlkadirin Yenilgisi

Fransz kuvvetleri 1839da Konstantiyyiyeyi igal ederek 1837de yaplan

ikinci anlamay bozdular. Abdlkadir Miticaya saldrarak buradaki yerle-

imleri imha etti. Zayf olduklar yerlerde Fransz kuvvetlerine saldryor, gl

olduklar yerde kayordu. Abdlkadirin hkmeti ordusuyla birlikte srekli

baka bir yerde kamp kuran seyyar bir hkmete dnt. Ancak Fransz

hkmetinin Cezayire yd mali ve askeri g karsnda kabile ittifakla-

rnda da meydana gelen zlmeler sonucu Abdlkadirin gc gerilemeye

balad. 1840tan itibaren Cezayirdeki Fransz kuvvetleri daha byk bir hzla

takviye edildi, sonunda Bugeaudun kuvvetleri, yukarda da deinildii gibi,108.000 kiiye yani Fransz ordusunun te biri dzeyine ulat. Bir keresinde

Abdlkadirin kamp/seyyar hkmeti basld ve en iyi komutanlarndan bazlar

ldrld, bazlarysa esir dt; sonuta 1843te Abdlkadirin devleti kt.

Abdlkadir kendisini srekli destekleyen Fas Kral II. Abdurrahmann yanna

kat ve Fastan Cezayire aknlar dzenlemeye balad. Ancak 1847nin son-

larnda Abdlkadir, Msr ya da Suriyeye gitmesine izin verilmek artyla (bu

art Cezayir genel valisi Duc dAumale tarafndan kabul edildi) Oran vilayeti

komutan General Louis de Lamoriciree teslim olmak zorunda kald. Emir,Fas Sultannn askerleriyle General Lamoricire komutasndaki Fransz sva-

rilerinin eliinde Fransz hkmetine ait bir gemiye bindirildi. Yaplan ak-

lamaya gre Msr Valisi Mehmet Ali Paann kendisini alp almayaca ve

lkeden kmasna izin vermeyecei konusunda garanti verip vermeyeceine

dair cevap gelene kadar Abdlkadir Fort Lamalquede hapiste tutulacakt.31

Ancak Abdlkadir, anlamaya aykr olarak, biraz da 1848 devrimlerinin neden

olduu karklk nedeniyle Fransada be yl boyunca esaret hayat yaamakdurumunda kald. Fransann szn tutmam olmasndan pek ok kii gibi

Victor Hugonun da byk rahatszlk duyduu bilinmektedir. III.Louis Napo-

leon 1851deki darbe ile tahtn salamlatrdktan bir yl sonra Cezayirnin

salverilmesini emretmitir. Napoleon kendisine ykl bir maa da balamtr.

Napoleonun bu karar almasnda uluslararas kamuoyu basksnn da etkisi

olmutur. rnein Vane Londonderry adnda bir lord ayn amala birka kez

Morning Postta Napoleona ak mektup yazmt.32Gazetelerde yaynlanan

bu mektuplarla Abdlkadirin ho, hznl ve grkemli yz dnyaya ta-

31 Foreign Miscellany, e American Review, Cilt 7, New York, 1848, s.343-344.

32 Abd-el-Kader-Londonberry-Louis Napoleon, e Living Age, cilt 35, say 437, 2 Ekim 1852, s.40-42.


13/28


Cilt 1, Say 2


ntlm, her ne kadar bu giriimde Londonderry naif slubu nedeniyle kimiyazarlar tarafndan alaya alnsa da zamanla Abdlkadir daha da poplerle-

mi, Pariste ok sayda Abdlkadir portresi bulunur olmu ve Abdlkadirinserbest braklmas gndemde tutulmutu.33

Amerikan Kamuoyunda Abdlkadir

Abdlkadirin D Destek Aray ve ABD

Fransann igaline kadar ABDde Cezayir ad, karlan ve dye istenen

ABD vatandalaryla ve el konulan ABD gemileriyle birlikte anlmaktayd.ngilterenin korsanlara verdii haralar Amerikan Devrimi sonrasnda doalolarak, artk, Amerikan ticaret gemilerinin korunmasn iermez olmutu. Kor-sanlar ABDnin Akdenizde ticaret yapmasnn nndeki en nemli engeller-den biriydi ve Amerikal yneticiler bunun ngiltere tarafndan kkrtldn

dnmekteydi. yle ki Franklin Eer Cezayir diye bir lke var olmasayd,ngilizler onu yaratrd demekteydi. Cezayir korsanlarnn verdikleri zarar-lar ABDnin bir donanma kurmasn hzlandran etkenlerden biri olmutur ve

ancak bylesi bir donanma 1795te kurulduktan sonradr ki Cezayir ABD ileanlama yapmaya yanamtr.34 Yaplan anlama ile ABD halihazrda eldebulunan rehineler iin deyecei bir dye ve her yl denecek gmrk be-deli karlnda pek ok avantajn yannda Cezayirde konsolos bulundurmahakkn da elde etmiti.35Bu tarihten sonra ABD ile Cezayir arasndaki ili-

ki anlamann koullarna uyup uymamayla ilgili anlamazlklara bal olarakseyretmi, bylesi anlamazlklardan birinin sonucunda 1815te sava nokta-sna gelinmitir. ABD sava atnda Cezayir, ayn anda spanya, Hollanda,Prusya, Danimarka, Rusya ve Napoliyle halihazrda sava halindeydi. Buna

gen Amerikan donanmasnn stn silah gc karsnda donanmasn kay-betme tehlikesi eklenince ABDnin artk hara vermeme koulunu kabul et-mek zorunda kalmt. 1816da Cezayir kendi yararna olmayan bu anlamaybozmaya teebbs etmise de baka bir anlamazlk dolaysyla ngiltere ve

Hollanda tarafndan donanmas yok edildiinden, nceki yl yaplana benzeryeni bir anlama imzalamak zorunda kalmtr36Bu dnemde Viyana Antla-

33 e Arabs and Abd-el-Kader at Amboise, Bentleys Miscellany,cilt 31 (1852), s.259.

34 ABDnin 1800 ylnda korsanlara dedii fidye ve haralarn tutar yllk gelirinin %20sini tutmaktayd.Bkz. Library of Congress Country Studies: Algeria, http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/cshome.html

35 ar Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara: mge Kitabevi, 2001, s.44-50.

36 Ibid.


14/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

mas korsanl ve kle ticaretini yasaklam, gelien gemi teknolojisi bu ya-

san uygulanmasn mmkn klm, sonuta Cezayir iin bir dnem kapan-

mtr. kinci anlamann imzaland tarihten 1830a kadarki ksa dnemde ise

Cezayir-ABD ilikilerinde nemli bir gerginlik ortaya kmamtr.

1830lara gelindiinde Abdlkadirin, mcadelesine d destek salamak ko-

nusunda sadece ABD nezdinde deil hibir byk lke nezdinde ok baarl

olamad grlmektedir. Yalnzca burnunun ucundaki Fransann askeri var-

lndan korkan ve ngilterenin diplomatik korumas altnda bulunan Fasn

desteini alabilmi, onun dnda Bat diplomasisi iinde kendi direni hare-

ketine katk salayacak nemli bir baar salayamamt.

Abdlkadirin bavurabilecei ilk merci elbette Fransann rakibi ngiltereydi;

Fransaya kar ncelikle ngiltereden destek istedi. ngiltere Akdenizi ken-

di sorumluluk alan olarak grmekteydi. rnein igalden sonraki dnem-

de spanya ile Fas arasndaki bir gerginlik sz konusu olduunda Fransa

ngiltereye zme birlikte katk bulunmay nermi, ngiltere beklenilecei

gibi bunu reddetmiti. nk bu, Cezayiri elinde bulundurmasndan dola-y Fransann btn Kuzey Afrika zerinde zel bir kar olduu varsaymn

kabul etmek anlamna gelecekti. Oysa ngilterenin de bir Monroe doktrini

bulunmaktayd ve bu doktrin sadece Fas kapsamamaktayd.37

Akdenizin ngiltere iin nemi 19.yzylda yeniden artmt. ngiltere bir

ka yl kararsz kaldktan sonra nihayet Osmanl-Rus savann sonlarnda,

1829da, Osmanl Devletinin toprak btnln korumak konusunda kesin

bir kararllk gelitirmiti. Bu dnemde Yunanistann bamszln kazanmasngilterenin dikkatini bu lkenin siyasi ve ekonomik potansiyellerine ekmi,

Mehmet Ali Paann ykselii ve Kuzey Afrikadaki Fransz faaliyetleri bir b-

tn olarak Akdeniz blgesinin nemini artrmt. te yandan yaklak drt

yzyldr Douyla mit Burnu rotas zerinden haberleen ngiltere, 1830da

Hugh Lindseyadl buharl geminin Bombaydan Sveye bir ay gibi ksa bir

srede ulamasyla birlikte, Akdeniz zerinden ngiltereye posta ve yolcu ta-

maclnn sadece elli dokuz gnde yaplabileceini fark etmiti.38

37 Ibid., s.15 ve s.47-48.

38 F.R. Flournoy, Political Relations of Great Britain with Morocco, from 1830 to 1841, Political ScienceQuarterly, Cilt 47, No. 1, Mart 1932, ss.54-55.


15/28


Cilt 1, Say 2


Emir 1836nn balarnda bir elisi araclyla ngiliz konsolosuna ngiltereyle

yaplacak bir anlama karlnda Cezayirde bir liman vermeyi teklif etmiti.

Eer bu kabul edilmese bile ngiltere ile iyi ilikiler kurma amacndayd. Ancak

her iki istei de ngiltere tarafndan kibarca reddedildi.39

ngiltereden arad destei alamayan Abdlkadir ABDye yneldi. ngiliz

konsolosuyla yaplan grmeden iki ay kadar sonra Abdlkadir baka bir

elisi araclyla Amerikan konsolosu James R. Leibe bir mektup gnder-

di. Bu mektupta Birleik Devletlere yine, yaplacak bir anlama karlnda

bir liman ve rn destei nerilmekteydi. Ancak ABD de ayn ngiltere gibi

Emirin istedii destei vermedi. 1837deki baka bir olay Emir AbdlkadirinABDyle baka trl bir temas abas olarak da kabul edilebilir. Emir 1835ten

beri Cezayirde ticaretle uramakta olan ABD vatanda Carlo Garavaniyi

Fransann kontrolndeki Cezayir kentine kendi temsilcisi olarak atamak is-

temiti. Ancak Fransa Garavaniyi konsolos olarak kabul etmedi. Emir bunun

zerine o bar dneminin lmllna ters den bir sertlikle tepki gstererek

Garavani konusunda srar etmi, hatta Cezayir Genel Valisini sava yeniden

balatmakla tehdit etmiti. Emir teklinin hkmete sorulmasn istiyordu. Ge-

nel Vali, Garavaniyi ancak ABD konsolosu olarak tanyabileceklerini bildir-mi, ardndan Fransa kralnn da ayn ynde karar verdiini Emire iletmiti.40

Bylece Abdlkadir iki lke arasnda kurulacak bir kprden mahrum olmu

oluyordu. ABD hkmeti Emirle ilgilenmemiti, ama te yandan ayn sralarda

Abdlkadir ABDde gittike revata olan bir ahsiyet haline geliyor, kendisine

ynelmi hayranlk gittike yaylyordu.

Amerikada Abdlkadir maj

1830lardan itibaren Fransz ordusunun giritii katliamlar, yamalamalar,

yaplan anlamalarn nce Fransa tarafndan ihlal edilmesi vb. konulardaki

haber ve bilgiler Amerikan basnnda kolaylkla yer bulabilmekteydi.41Ayrca

Abdlkadirin eline esir den kimi subaylarn ya da Cezayire giden macera-

39 ngiltere hibir zaman ak destek vermemitir. Ancak Fas zerinden ngiliz tacirlerinin Abdlkadire silahsat yapm olmas ihtimal dahilindedir. Bkz. John King, Arms and the Man: Abd el-Kader, HistoryToday, Austos 1990, ss.22-28.

40 Danziger, s.141 ve 170.

41 e French in Algeria, Littells Living Age, cilt 6, say 64, 2 Austos 1845, s.242.


16/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

clarn kaleme ald yazlar yaynlanyor, yabanc bir dildeyse hzla ngilizceye

evriliyor ve Cezayir ve Abdlkadirle ilgili daha bamsz, daha tarafsz bilgi

ediniliyor, sonuta ilgi de gittike artyordu.42William B. Hodgsonun Notes

on Northern Africa, the Sahara and Soudan, in Relation to the Ethnography,

Languages, History, Political and Social Condition of the Natives of those Co-

untries adl kitab; J.H BlofeldinAlgeria: Past and Present; James Scottun

Journal of a Residence in Esmailla of Abd-el-Kader and Travels in Morocco

and Algiers; J. Clark Kennedynin Algeria and Tunis in 1845;Almanca ve

Franszcadan ngilizceye evrilen iki ciltlik The French in Algiers. I. The Sol-

diers of the Foreign Legion. II. The Prisoners of Abd-el-Kader adl kitaplar

henz Abdlkadir Fransaya kar savarken yaynlanan kitaplardan yalnzcabir kayd.43

Dergilerde, gazetelerde kan yazlar da Abdlkadirden hayranlkla sz edi-

yor, bulabilenler Abdlkadirin bir portresini de yazlarna eklemeyi ihmal et-

miyordu. rnein 1846 tarihli bir yazda Abdlkadir, kendisinden iki bin yl

nce yaam Numidya Kral Jugurthaya benzetilmekteydi. Bu yazda yazar

Abdlkadirden de Jugurthadan da vgyle sz etmektedir. Jugurthann bir

savata gsterdii kahramanlk ve etraf sarldktan sonra mucizevi bir ekil-de kurtuluu, yazara gre Abdlkadir tarafndan neredeyse tekrar edilmitir.

1841de Milienayaknlarnda etraf sarlan ve yakaland sanlan Abdlkadir de

yalnzca kendisinin alt Fransz askerini ldrd bu savatan, ayn Jugurtha

gibi mucizevi bir ekilde kurtulmutu. Yazdaki ifadeyi tekrarlamak gerekirse

Abdlkadir en sevdii sava ln -naallah-atm, beyaz atn mah-

muzlam, gzpek bir srayla elikten lmcl barikat am ve yara al-

madan kamtr.44

Yazara gre Fransz generalleri arasnda da Jugurthay anlatan Romal tarihi

Sallustu okumu biri olmal ki Romann Jugurthay yenmek iin izledii za-

limce yol Franszlar tarafndan btn Avrupay ok eden razzialar eklinde

uygulanmt. Yazar ayrca Romallarn yapt ve Fransz ordusunun izledii

42 e French in Algiers,e United States Democratic Review, Cilt 16, No 84, Haziran 1845, ss.614-615.

43 Bu kitaplarn birka tanesiyle ilgili tantm yazs rnekleri iin bkz.Littells Living Age, Cilt 4, Ocak-ubat-Mart, 1845, s.733-736. Abdlkadirle ilgili yaplan bibliyografya almalar onunla ilgili yazlarn saysnninanlmaz rakamlara ulatn gstermektedir. 1895te hazrlanan bir bibliyografya binlerce kitap, bror

ve makale iermekteydi ve yl sonra yazar kitabna bir ek yaynlamt. Danziger Franszca, Arapa,ngilizce, Almanca ve talyancada 49 adet kitap biiminde bibliyografyay incelemitir. Bkz. Danziger, BirBakaldrnn Anatomisi, s.15.

44 Clieve Everard, Jugurth and Abd-el-Kader, Bentleys Miscellany, say 20, 1846, s.88


17/28


Cilt 1, Say 2


stratejiye ok benzeyen bir rnek aktararak alayc bir ekilde Bugeaud ve

Lamoricireyi baz noktalarda aslna sadk kalmaya davet etmektedir.45

Amerikan Kongre Ktphanesinde bulunan ve Sheet Music46olarak snan-

drlan John Conrad Vierecke ait Abdel Qadirs Quick Step adl beste Ame-

rikan kamuoyunun Abdlkadire duyduu ilginin ilgin bir baka rneidir.47

Viereckin bestesinin yer ald brorn kapanda Abdlkadirin bir portresi

de yer almaktayd. Bu portre ya yukarda sz edilen Pariste dolaan Abdl-

kadir resimlerinin birinden alnm ya da daha byk bir ihtimal yukarda sz

edilen kitaplarn birindeki tarife dayanlarak temsili olarak izilmitir. 1845te

ngilizceye evrilerek yaynlanan bir kitapta Abdlkadirin eline tutsak den

bir Fransz subay onu yle tarif ediyordu:

Abdlkadir 28 yanda [kitabn yazm tarihi 1836dr], ok ufak tefek; uzun

ve ok soluk yzl, byk siyah gzleri yumuak ve mahzun, az kk ve

narin, burnu ise kartal gagasn andryor; sakal seyrek fakat simsiyah.. yu-

muak ve narin yzne sava havas veren ince bir by var Elleri kk

ve biimli, ayaklar ok gzel ve kendisi de bunlara bir yosma kadar ihtimam

gsteriyor; ska ykyor, soyulan yerlerini temizleyip, mindere oturduunda

ayak parmaklarn eline alyor, hep elinde tuttuu nes sedef kakmal kk

bayla trnaklarn trplyor.48

an teknolojik dzeyi gerei Abdlkadirle ilgili hemen her yaz bylesi ay-

rntl bir Abdlkadir portresi izmekteydi. Viereck de muhtemelen temsili bir

resmin bestesinin cazibesini artracan dnmt.

Nisan-Haziran 1846 tarihli Littles Living Ageadl popler bir derleme dergi-

sinde yine Abdlkadirle ilgili imzasz bir iir dikkat ekmektedir. Catching Ab-

45 Ibid.

46 Trkeye tabaka ya da yaprak mzii olarak evrilebilecek olan Sheet Music, ismini yaplan mziintrnden deil bunun basl olduu materyalden almaktadr ve ksaca tek bir tabaka kada baslan mziiifade etmektedir. Bir tabaka kat ikiye katlanp drt sayfa ya da drde katlanp sekiz sayfa notay basacakbiimde bir bror haline getirilmektedir.

47 J.C. Viereck,Abd el kader quick step, Philadelphia: A. Fiot, 1844.Viereck tannm bir mzisyen deildir.Hakknda pek biyografik bilgi bulunamayan bestecinin 1838 ile 1862 yllar arasnda Philadelphia ve

New Orleansta yaynlanm ve ounlukla two-step, galop, mar ve vals gibi trlerde besteleri olduu;Donnizettinin Lucia de Lamermoor operas, Balfenin Bohemian Girl ve Bellininin Norma and LaSonnambulasndan piyano dzenlemeleri yapt bilinmektedir. Dolaysyla Viereckin neden Abdlkadiradna bir beste yapmaya karar verdiine dair genel atmosferin dnda kiisel sebepler varsa bunlar bir srolarak kalmaktadr. AncakAbdel Qadirs Quick Stepin bestecisi Viereck d olaylara byk ilgi gsteren birmzisyen olarak ne kmaktadr.

48 e French in Algiers, e United States Democratic Review, cilt 16, say 84, Haziran 1845, s.614-615


18/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

dlkadir49adl iir bir btn olarak Fransann Abdlkadiri yakalayamamasn-

dan duyulan memnuniyeti ve Abdlkadirin Fransay kk drdn ilan

etmektedir. Fransa Cezayire byk mali ve askeri g ym, ama sonuta

Hristiyan sfatyla barbarlk yapmtr. iirde ad geen John Bullun (ngiliz-

leri temsil eden bir adlandrmadr) ahsnda ngiltere de her ne kadar Fransz

ordusunun yaptrazzialar eletirse de somut bir ey yapmamakla, eletirile-

rinde samimi olmamakla sulanmaktadr. iirderazzialara srekli gndermeler

bulunmaktadr. Bugeaudnun birlikleri merhametsizdir ve Abdlkadirin gs-

terdii direni, sonuta bu vaheti sona erdirmeyi amaladndan desteklen-

melidir. air Abdlkadirin Bugeaudnun elinden srekli kurtulmasndan mem-nuniyet duymakta, Fransz kaynakl haberlerin her seferinde yanl ktn

sylemektedir. Fransz yneticilerin tersine, Abdlkadirin yakalanmayacan

dnmekte ve ummaktadr. iir bu dncenin ifade edildii alayc bir zde-

yile sonlanmaktadr.

Abdlkadirin poplaritesi yeni kurulan bir ehre onun ismini verme noktasna

kadar varmtr. 1846 ylnn Hazirannda, Iowada Turkey nehrinin kysnda

ilk iftliklerin kurulmasndan on yl kadar sonra, Timothy Davis, John Thomp-son ve Chester Sage adl yerleimciler yeni ehirlerinin adn kimi gazete ya-

zlarnda ad unconquerable [fethedilemez/ele geirelemez] olarak geen

Abdlkadire ithaa Elkaderkoymulardr.50Son olarak 1851de ABD senato-

sunun, ABD Bakanndan o sralarda teslim olmu olan Abdlkadirin serbest

braklmas iin araclk etmesini isteme karar aldn belirtmek gerekir.51Bu

kararn alnmasnda da Abdlkadirin poplaritesinin yaratt basknn bir et-

kisi olduu tahmin edilebilir.

49 Catching Abd-el-Kader, Littles Living Age, cilt IX, Nisan-Mays-Haziran, 1846, s.96-97

50 Elkader kentinin ksa tarihesi iin Elkader, Clayton co., Iowa Town & Village Histories,http://www.rootsweb.com/~iaclayto/1882/elkader.htm adresine, yine tarihe ve ilk yerleimlere aitgrsel malzeme iin dier pek ok kaynan yannda Explore Elkader-Iowa, http://www.elkader-iowa.com/history.htmye baklabilir. Elkader kentinin kuruluundaki Cezayir sempatisinin yanklar bugnde devam etmektedir. Bu kentin eski Belediye Bakan Ed Olson 1984te, beraberindeki heyetle birliktekarde ehir ilan edilen Maskaraya gitmi, ertesi yl iade-i ziyaret yapmak zere Maskaradan gelen heyetCezayir ulusal maryla karlanmt. 1990da ise Elkaderde yaplan bir festivalde ba konuk, o sralardaCezayirin ABD bykelisi olan Abdlkadirin nc kuaktan torunu dris el Cezayirydi. Bu tarihtensonra da Elkader, ABD Dileri Bakanlnn talebi zerine hem ABD-Cezayir diplomatik ilikilerindehem de ABD-Arap ilikilerinde, eitli grmelere ev sahiplii yapmak ya da Belediye Bakan araclyladostluk temelli grmelere katlmak suretiyle katk salamaya devam etti. Bkz. Jeff Bigger, A town inUSA named after a MUSLIM revolutionary, Pacific News Service, 19 Kasm 2001.

51 Journal of the Senate, 9 ve 20 Aralk 1851.


19/28


Cilt 1, Say 2


Abdlkadire lginin erevesi: Avrupa Emperyalizmi, Amerikan Liberalizmi ve

ABDde arkiyat almalar

Cezayirin igali bir adan sembolik bir neme de sahiptir. Napolyon

Bonapartn 1798de Msra yapt kartma ve Fransann buradaki ksa

sreli varl bir yana braklrsa, Cezayir igal edilen ilk Arapa konuulan yer-

dir; dolaysyla neredeyse Araplarn yaad tm topraklarn Avrupal Dev-

letlerce smrgeletirildii bir srecin balangcn temsil etmektedir.

Bilindii gibi Avrupa Fransz Devriminden sonra ancak 1815te Waterlooda

sona erecek bir srekli sava hali yaamtr. Ancak 1815 sonrasndaki g-rece bar ortamnda Avrupa hzla yaylmaya, ucuz endstriyel mamlleriyle

emek- youn pazarlar, zellikle de Osmanl Devletinin egemenlii altndaki

alanlarn pazarlarn doldurmaya balamtr. rnein 1820lerin sonlarna ka-

dar amda, Avrupallarn ticari bir varl bulunmamaktadr. Ama 1820lerin

sonlarnda Avrupa, zellikle de ngiliz mallar Suriyede dolama girmi; n-

gilizler ile Franszlar arasnda ticari alanda bir rekabet balam, bu rekabet

konsolosluk kurumlar ama yarna dnmt. Ksa bir sre iinde ngiliz

pamuklular bata olmak zere Avrupa mallar am ticaretinin en nemli kale-mi haline gelmi, 1836da Badata bu tr mallar gtren bin develik kervan-

lar grlmt. ldeki Bedeviler ngiliz dokumalar giymeye balamlard.52

Osmanl Devletiyle yaplan 1838 Ticaret Antlamas bu sreci hzlandrd. Be-

lirli bir hacme ulaan Avrupa mallar ticareti, kendi kredi sistemini de olu-

turdu. Misyonerlik kurumlar ve blgedeki cemaatlerle kurulan yakn ilikiler

Avrupa nfuzunu ticaret alanndan dinsel-kltrel alanlara tad.

yle anlalyor ki Avrupa emperyalizminin gittike hzlanan dnyay payla-ma gayreti ve ayn dnemlerde kta iinde karsna kan muhalif hareketleri

iddetle bastrmas 19. yzyl ortalarnda kendi bamszlk savalarnn ans

halen canl olan ABD kamuoyunda bir rahatszlk yaratmaktadr. rnein ok

sayda Amerikal mzisyenin 1848in Avrupadaki eitli milliyeti hareketle-

rini yetmi yl nceki kendi bamszlk hareketlerine benzeterek bunlarla bir

duygudalk yakalad grlmektedir. Marseillesin pek ok versiyonunun ya-

nnda Avrupadaki 1848 devrimleriyle ve Napolyonla ilgili ok sayda para

yaplmtr. ABD Kongre Ktphanesinin koleksiyonunda 1820-1860 arasn-

52 James A. Reilly, Damascus Merchants and Trade in the Transition to Capitalism, Canadian Journal ofHistory, Cilt 27, No. 1, Nisan 1992, ss.2-28. (evrimii), http://epnet.com/ehost, 29 Mart 2002.


20/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

da bu sz edilen son temaya dahil edilebilecek yaklak 30 civarnda

parann notalarn ierensheetbulunmaktadr. Ktphane koleksiyonundan

yalnzca Macar ayaklanmas ve 1851-52de Amerikay ziyaret eden ayaklan-

mann kahraman Kossuthla ilgili elliye yakn eser bestelendii anlalmakta-dr. rlandann bamszlk mcadelesini destekleyen ya da ngiltere KraliesiVictoriaya vgler dzen kimi paralar (mzisyenlerin ngiltereye yaklamla-r genelleme yapmaya uygun deildir; olumlu ya da olumsuz olabilmektedir),hatta Sivastopolun dn anlatan 6 beste yine bu dnemde yaplmtr.

Abdlkadir iin beste yapan Viereck de d olaylara kar hassas olan ve bunueserlerine tayan ok sayda besteciden biridir.

Bu yllarda ayrca Amerikan kamuoyunun kendisi dndaki dnyaya dinsel ilgi-si de uyanmtr ve bu alandaki faaliyetleri dnyann eitli yerlerinde Amerikaldin adamlarn zellikle Katoliklerle (dolaysyla onlarn hamisi olan Fransayla)kar karya getirecektir. 1810da Amerikadaki Protestan kilisesi (Congre-

gational, Presbiterienve Reformed) bir araya gelerekAmerican Board of Co-missioners for Foreign Missions(ABCFM) adl rgt kurmu, balarda Ame-rika ktasndaki kzlderilileri ve Katolikleri Protestanlatrmak amacn tayanrgt bir sre sonra btn dnyann Protestanlatrlmas slogann benim-semiti. 1818de Osmanl Devletine misyoner gnderilmesi kararlatrld53vebunun ardndan rnein Osmanl Suriyesine ilk iki misyoner 1820lerin ba-larnda geldi. Geldiklerinde o topraklarn tek Protestanlarydlar.54 Amerikalmisyonerlerin cemaatlerini geniletirken karlatklar en byk zorluk belkide dier Hristiyan mezheplerinin basksyd. zellikle Katoliklerle aralarndakimcadele ok iddetliydi. Amerikal ikinci grup misyonerlerden William Goo-dell 1824te, Katoliklerin ellerinden gelse onlar keseceklerini, yakacaklarn,boacaklarn; ancak Trklerden ve Protestanlar her yerde koruyan ve des-

tekleyen ngilizlerden ekindikleri iin bir ey yapamadklarn anlatyordu.55

Abdlkadir el Cezayiriyi destekleyici nitelikteki yaynlarda da Fransann Ka-tolikliine gndermeler yapld grlmektedir. Uygarlk adna katliam yapl-

53 Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, s.85-86.

54 El Hasan Bin Tallal, Christianity in the Arab World, London: Arabesque Int., 1995, s.87-88; AbdullatifL., Tibawi, American Interest in Syria: 1800-1901: A Study of Educational, Literary and Religious Work,Oxford: Clarendon Press, 1966, s.303. Protestanlarn Osmanl topraklarna ayak basmalar biraz dahaerken bir tarihtedir. lk misyoner bir merkezi Londrada olan Church Missionary Society (CMS)tarafndan1815 ylnda Msra gnderildi (Bkz.Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika:19.Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, 2.Bs., stanbul: Arba Y., 1991,

s.16). 1820de de ABCFMden gnderilen Fish ve Levi Parsons adlarnda iki misyoner zmire geldiler.Suriye misyonunun kurucular da bu iki ahs olacaktr. Bkz. age., s.34 ve Orhan Kprl, Tarihte Trk-Amerikan Mnasebetleri, Belleten, Cilt LI, Say 200, Ankara: TTK, 1987, s.936.

55 Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.34.


21/28


Cilt 1, Say 2


makta ve katliamlar En Hristiyan Kraln birliklerince yerine getirilmektedir.56zellikle Dahrada yaanan ve rnein Catching Abdelkaderadl iirde de ad

anlan katliam btn dnyada yank uyandrm, Fransaya kar fke duyul-masna sebep olmutu57

Dnemin baz yaynlarna bakldnda Avrupa ve Amerikay kyaslayan oksayda Amerikalnn Avrupay hereye ramen kendilerinin kkeni ve uygar-ln beii olarak grse de kendilerinin onlardan geri kalan bir yanlar olma-dn ve baz alardan daha stn olduklarn dnd anlalmaktadr.Hatta Amerikallar, bu yazna gre, Avrupallara kyasla daha samimi, daha

otantiktiler. Bir makalede bu karlatrma yle ifade ediliyordu: Biz herkesinkarsna gndelik kyafetleriyle kan bir ulusken ngiliz ve Franszlar daryakar hep bayramlk kyafetleriyle grnyor ve konuklarn en gzel salonlar-da arlyorlar.58

Amerikada Abdlkadire ynelmi bu ilginin uyanmasnn baka sebepleride vard. Gazetelere yansyan bu ilgi daha geni bir ilginin, akademik, siyasive hepsinden te ekonomik olan bir ilginin bir parasyd. 1842de Amerikan

ark Derneikurulmu, dernein bakan John Pickering Amerikann emper-yal Avrupa gleri rneini izlemek zere kendi ark aratrmalarn yapmasnerisini ortaya atmt. Pickeringe gre Metternich ile Louis Philippein d-nemi olan bu dnemde dnya sakindi. Bar ortamnda ark lkelerine rahat-lkla girilebilir, iletiimdeki gelimeler de gz nnde bulundurulduunda arklkelerine dair daha byk bir rahatlkla bilgi toplanabilirdi. Dernein amacAsya, Afrika, Polinezya dillerine ilikin bilgileri gelitirmek; ABDde arklailgili her konuda bir ark aratrmalar zevki yaratmak; metinler, eviriler ya-ymlamak, bir iletiim a kurmak; bir kitaplk ile bir koleksiyon oluturmakt.59

Ayn konumada Pickering 18.yzyln sonunda yaam ve sonradan pek okoryantalist dernee model olacak olan Kalkta Asyatik Derneinin kurucusu

56 Everard, Jugurth and Abd-el-Kader, s.89.

57 Dahra katliam ngilterede de yank uyandrmtr. Punch dergisinde yer alan bir haber yleydi:Parisliler Abdlkadirin geenlerde Fransz esirlerini ldrmesini knadlar. Barbarlar onlar kl vetopla katletmilerdi. imdi de uygarln yla kutsanm olan Albay Pelissier byk bir merhametleDahradaki maarada onlarn tepkisini bir meale olarak kulland. Punchtaki haberi aktaran Littells LivingAge, cilt 10, Temmuz-Austos-Eyll, 1846, s.184.

58 Civilization: American and European, e American Review: A Whig Journal of Politics, Literature, Artand Science, Cilt IV, 1846, s.37.

59 Edward W. Said, arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, ev: Berna nler, stanbul: Metis Y., 1999, s.307-308.


22/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

olan William Jonesun bir konumasndan aktarma yaparak HindistandakiAvrupallar arasnda btn zamann lozok ya da edebi almalara ayran,

dnyadan elini ayan ekmi aratrmac eklinde bir aratrmac tipinin ta-nnmadn, tam tersine her aratrmacnn ayrca bir iadam olduunu belir-tir. Bu Avrupal aratrmac tipi iin i hayatyla kolayca balants kurulamaya-cak olan konulara ayrlacak ok az zaman vardr. Ayn ey Amerikallar iin degeerli olmakla birlikte gen bir ulus olan Amerikallarn ileri daha da zordur;bir kii ayn sanatn ve ayn iin [business] farkl dallarn tek bana bilmek veicra etmek zorundadr.60

Edward Saide gre ABD 20. yzyla kadar bir dnya imparatorluu halinegelmemise de 19. yzylda arka gsterdii ilgi gelecekteki aikar em-peryal kayglarnn yolunu hazrlayacak ekildedir.61Amerikan kamuoyunun

Abdlkadire gsterdii ilgi tam da bu atmosferde ortaya kmtr.

Sonu

Baka bir yere gitmesine izin verilecei konusunda bir anlama yapmaksuretiyle teslim alnan Abdlkadiri ne Louis Philip ne de ubat Devrimi ser-

best brakmaya cesaret edebilmitir. Fransadaki esaret hayatndan sonra ni-hayet Louis Napoleon tarafndan serbest braklan Abdlkadir nce stanbulagitmi, Sultan Abdlmecitle grm ve Bursaya yerlemitir. Ancak1855te Bursada yaanan byk deprem nedeniyle yeniden stanbula veoradan Parise dnmtr. Bir Arap lkesinde yaamak iin izin koparmayaalan Abdlkadir, nihayet, Franszlarn ve Osmanl Devletinin iznini alarakama yerlemitir.62Yukarda sz edildii gibi 1860ta amda olaylar kpHristiyanlara saldrldnda Abdlkadir byk bir yararllk gstermi, gerek

saklayarak gerekse kendisiyle birlikte Suriyeye g etmi olan ok saydakisilahl adam vastasyla mdahele ederek ok sayda Hristiyan kurtarmtr.

Abdlkadir Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki 93 Harbi (1877-1878) srasndaOsmanl tarihindeki ilk ayrlk Arap projesi olarak vasandrlabilecek birhareket tarafndan kurulmas tasarlanan bamsz bir Arap devleti iin enuygun devlet bakan olarak grlm, eitli ekincelerle de olsa bu gizliprojeyi kabul etmitir.63Ancak savatan Osmanl Devletinin paralanmadan

60 John Pickering, Address at the First Annual Meeting,Journal of the American Oriental Society, Cilt 1,Say 1. (1843), s. 1-78.

61 Said, arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar,s.307

62 David Dean Commins, Osmanl Suriyesinde Islahat Hareketleri, ev. Selahaddin Ayaz, stanbul: YneliY., 1993, s.55.

63 Abdlkadirin hayatnn bu dnemi iin bkz. Baktaya, 19.Yzyl Arap Dnyasndan Bir Portre: EmirAbdlkadir El-Cezayiri.


23/28


Cilt 1, Say 2


kmas nedeniyle sz konusu proje hayata geirilmemitir. Abdlkadir 1883ylnda amda lm, 1968te mezar Cezayire tanmtr.

amda ok sayda Hristiyann yaamn kurtarmas, hayatndaki baz nemliolaylar, 1870lerde geirdii bir hastalk, 1883teki lm.. btn bu olaylar

Amerika da dahil olmak zere Batda gazeteler tarafndan kamuoyuna duyu-rulmutur. Kendi anda yzyln en byk, en etkili ahsiyetlerinden biri vebazlarna gre birincisi- olarak gsterilen, gnmzde ise pek tannmayan

Abdlkadir el Cezayiri asl nn elbette Fransaya kar yrtt direni ha-reketine borludur. Gerek bu direniin dnemin en byk karasal askeri gc

karsndaki baars, gerekse Fransann hem kuralsz bir sava yrtmesihem de sava dnda da szn tutmayan, centilmenlikten uzak davranlar

Abdlkadire olan destei ve ona duyulan sempatiyi artrmtr. Uygarlk adnagiritii katliamlar bir yana Fransann yapt anlamalar ve verdii szlerleilgili davran tarz en kibar ekilde gvenlii onura tercih etmek eklindeifade edilirken64, verdii szleri tutan, yapt anlamalara sadk kalan ve elegeirdii esirlere iyi davranmasyla bilinen Abdlkadir Fransa da dahil olmakzere Avrupa kamuoyu nezdinde gittike kahramanlamtr.

Atlantik tesinde de Abdlkadirin e zamanl olarak poplaritesinin artt g-rlmektedir. Amerikadaki bu ilgi gazete ve dergilerde kan yazlar, yaynlanankitaplar dnda yeni kurulan bir ehre onun adnn verilmesi, Abdlkadir adnabeste yaplmas, iir yazlmas gibi ok farkl ekillerde kendini gstermektedir.Cezayirde yrtlen katliamlar elbette insani bir ilgiyi davet etmitir. Ancakte yandan Monroe doktriniyle Avrupay kendi ktalarndan uzak tutmay ba-arabilmi olan ABD, dnyann dier yerlerinde protestanl yaymaya alr-ken Fransz desteindeki Katoliklerle ve ticari iliki kurma ya da kltrel nfuz

kurma konusunda Avrupann btn byk gleriyle gittike daha ok karkarya gelmektedir. Ayn gazete ya da derginin sayfalarnda Amerikanizmile emperyalizm, Amerikan uygarl ile Avrupa uygarl, emperyalizm ile li-beralizm vb gibi Avrupayla Amerikay kyaslayan ikilemelere yer verilen oksayda yaznn da yer almas elbette tesadf deildir.

Bu anlamda Abdlkadirin bir klt haline gelmesi, katliamlara kar duyulaninsani bir tepkinin yannda Amerikada oryantalist literatr douran ve git-tike artan genel siyasi ve ekonomik bir ilginin ve Avrupann eitli gleriyle

eitli alanlarda ortaya kmakta olan rekabetin de ilgin bir sonucu olaraknitelendirilebilir.

64 Abd-el-Kader, e New York Times, 25 ubat 1873.


24/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

Kaynaka

-Abd-el-Kader-Londonberry-Louis Napoleon, Littles Living Age, cilt 35, say437, 2 Ekim 1852, s.40-42.

-Aggoun, L.- Rivoire, J., Prologue: Les trois guerres dAlgrie: 1830-1848 : unelogique gnocidaire, Franalgerie: Crimes et Mensonges dEtats: Histoire Secrete,Dela Guerre dIndependance a la Troiseme Guerre dAlgerie, http://www.algeriawatch.org/fr/article/mil/francalgerie/ prologue.htm, 01.08.2004.

-Algeria, Littles Living Age, cilt 10, Boston, Temmuz-Austos-Eyll, 1846,s.240-244.

-Anderson, M. Smith, Dou Sorunu (1774-1923): Uluslararas likiler zerine Birnceleme, ev. dil Eser, stanbul: Yap Kredi Y., 2001.

-Baktaya, Adil, 19.Yzyl Arap Dnyasndan Bir Portre: Emir Abdlkadir El-Cezayiri, Bilgi ve Bellek, stanbul: Bilgi niversitesi Y., Yaz 2004, ss.197-210.

-Bigger, Jeff, A Town in USA Named after a Muslim Revolutionary, PacificNews Service, 19 Kasm 2001, http://www.chowk.com/, 23 Eyll 2004.

-Bin Tallal, El Hasan, Christianity in the Arab World, London: Arabesque Int.,1995.

-Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay,Ankara:TTK, 1992.

-Catching Abd-el-Kader, Littles Living Age, cilt IX, Nisan-Mays-Haziran1846, s.96-97.

-Civilization: American and European, The American Review: A Whig Journalof Politics, Literature, Art and Science, Civilization: American and European, cilt IV,1846, s.37.

-Commins, David Dean, Osmanl Suriyesinde Islahat Hareketleri, ev.

Selahaddin Ayaz, stanbul: Yneli Y., 1993.


25/28


Cilt 1, Say 2


-Danziger, Raphael, Bir Bakaldrnn Anatomisi, ev. Tuba Elgn, stanbul:Akabe Y., 1998.

-de Tocqueville, Alexis, Writings on Empire and Slavery, haz. Jennifer Pitts,Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2001.

-Elkader, Clayton co., Iowa Town & Village Histories, http://www.rootsweb.com/~iaclayto/1882/elkader.htm, 31.05.2004

-Erhan, ar, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara: mge

Kitabevi, 2001.

-Everard, Clieve, Jugurth and Abd-el-Kader, Bentleys Miscellany, Say 20,1846, ss.82-91.

-Explore Elkader-Iowa, http://www.elkader-iowa.com/history.htm,31.05.2004

-Flournoy, F.R., Political Relations of Great Britain with Morocco, from 1830

to 1841, Political Science Quarterly, Cilt 47, No. 1, Mart 1932, ss.27-56.

-Foreign Miscellany, The American Review, cilt 7, New York, 1848, s.343-344.

-Grandmaison, Olivier Le Cour, Torture in Algeria: Past Acts that HauntFrance: Liberty, equality and colony, Le Monde Diplomatique, Haziran, 2001.(http://mondediplo.com/2001/06/11torture2, 31.05.2005)

-Headrick, Daniel R., The Tools of Imperialism: Technology and theExpansions of European Colonial Empires in the Ninenteenth Century, The

Journal of Modern History, Cilt 51, No. 2, Haziran 1979, s.231-263.

-Hugo, Victor, Oeuvres Compltes de Victor Hugo: Posie. IV, Les Chtiments, J.Hetzel, A. Quantin, Paris, 1881.

-King, John, Arms and the Man: Abd el-Kader, History Today, Austos 1990,ss.22-28.


26/28


Cilt 1, Say 2

Adil Baktaya

-Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika: 19.YzyldaOsmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, 2.Bs., stanbul: Arba

Y.,1991.

-Kprl, Orhan, Tarihte Trk-Amerikan Mnasebetleri, Belleten, Cilt LI,Say 200, Ankara: TTK, 1987, s.927-944.

-Journal of the Senate, 9 ve 20 Aralk 1851.

-Lapidus, Ira M., Modernizme Gei Srecinde slam, ev: . Safa stn, stanbul:

MFVY, 1996.

-Library of Congress Country Studies: Algeria, http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/cshome.html

-Littells Living Age, Cilt 4, Ocak, ubat, Mart 1845, s.391-392.

-Littells Living Age, Cilt 4, Ocak, ubat, Mart 1845, s.733-736.

-Littells Living Age, cilt 10, Temmuz, Austos, Eyll, 1846, s.184.

-Manceron, Gilles, Victor Hugo et la colonisation de lAlgrie, http://ldhtoulon. net/spip.php?article138, 14.12.2004.

-Nimtz, August, Class struggle under Empire: in defence of Marx andEngels,International Socialism Journal, International Socialism, Say 96, K2002. (http://pubs.socialistreviewindex.org.uk/isj96/nimtz.htm, 31.05.2004)

-Noushi, Andr, Smrgecilik Dneminde Kuzey Afrika, slam Tarihi Kltrve Medeniyeti, ev: Yusuf Yazar, Cilt 3, ss.187-198.

-Pickering, John, Address at the First Annual Meeting,Journal of theAmerican Oriental Society, Cilt 1, No. 1. (1843), ss. 1-78.

-Pitts, Jennifer, Introduction, Alexis de Tocqueville, Writings on Empire andSlavery, iinde haz. Jennifer Pitts, Johns Hopkins University Press, Baltimore,

2001, s.ix-xxxviii.


27/28


Cilt 1, Say 2


-Raymond, Andre, Smrge ncesi Dnemde Kuzey Afrika, slam Tarihi:Kltr ve Medeniyeti, cilt 3 iinde P.M. Holt, A.K.S. Lambton, B. Lewis, ev: H.

Akta, . Pamuk vd, stanbul, Kitabevi, 1997, s.155-186.

-Reilly, James A., Damascus Merchants and Trade in the Transition toCapitalism,Canadian Journal of History, Cilt 27, Say 1, Nisan 1992, s.2-28.(evrimii), http://epnet.com/ehost, 29.03.2002.

-Said, Edward W., arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, ev: Berna nler,stanbul:Metis Y., 1999.

-Tibawi, Abdullatif L.,American Interest in Syria: 1800-1901: A Study ofEducational, Literary and Religious Work, Oxford: Clarendon Press, 1966.

-The Arabs and Abd-el-Kader at Amboise, Bentleys Miscellany, cilt 31 (1852),s.259.

-The French in Algiers, The United States Democratic Review, cilt 16, say 84,Haziran 1845, s.614-615.

-The French in Algeria, Littells Living Age, cilt 6, say 64, 2 Austos 1845,s.243.

-The War in Algeria, Littells Living Age, Boston, Nisan-Mays-Haziran 1853,s.237

-Viereck, J.C.,Abdel Qadirs Quick Step, Philadelphia: A. Fiot, 1844.


28/28

Documents

Emir Abdülkadir'in Yükselişi-Adil Baktıaya