ANLAM OLGULARININ SINIFLANDIRILMASI

Prof. Dr. Rza Filizok

Ortaa yorum teorisine gre, bir nermenin, daima ve sadece drt anlama sahip olduu kabul edilirdi. Bu anlamlar unlardr: a) Lafz anlam (littral), b) Alegorik anlam (allegorique), c) Mecaz anlam (tropologique yahut moral) d) Mistik anlam (anagogique). Bu anlamlar, zerkliklerini muhafaza etmek artyla ayn nermede birlikte var olabilecek anlamlarn btnn ifade ederdi. Bu gre gre, bir szn yklenebilecei anlam eitleri bunlardan ibaretti.

Trk ve slm Belgatileri ise bir szn be ayr anlam olabileceini dnyorlard. Bu anlamlar unlardr:

a) Hakik anlam: Bu bir toplum adlandrmasdr (vazi).

b) Mecz anlam: Ferd, keyf, geici bir adlandrmadr ( Aliye Aslan denilmesi gibi)

c) Kinye: Hem toplum adlandrmas, hem ferd adlandrmadr.

d) Galat: Toplumsal yanl adlandrmadr.

e) Mrtecel: Ferd, keyf adlandrmadr.

Gnmzde ise anlam tipolojisi, dil bilimine dayanlarak yaplmaktadr: Todorov, asl olarak anlam kodlama derecesi bulunduu fikrindedir: Bir kelimeye verdiimiz deiik anlamlar, bazen anlamn kodlanma derecelerine baldr: Bilindii gibi bir dil, bir kodlama sistemi, bir ifreleme sistemi olarak dnlr. Her dil bir kod sistemi, bir ifreleme sistemidir. Ancak bir dilin iinde alt kodlar diyecebileceimiz ikinci dereceden kodlar da bulunur. Trk dilinin iinde Divan edebiyatnn, halk edebiyatnn Trk dilinin alt kodlar olduunu syleyebiliriz. Ayn ekilde bir dilde lengistik kodlamalar, kltrel kodlamar ve ferd kodlamalardan da bahsedebiliriz. Todorova gre Bir kelimenin kodlanma tabakas vardr:

1) En kuvvetli kodlama, lengistik kodlamadr.2) kinci derecede kodlama, kltrel kodlamadr. 3) En zayf kodlama ferd kodlamadr. Bu kodlama dereceleri kelimenin anlamnda genilemelere sebep olur. kinci ve nc tip kodlamalar birinci tip kodlamaya, bir baka ifadeyle temel anlama ilve edilir. "Bayku" kelimesinin lengistik kodlamas, lgatteki anlamna denktir. "Bayku" kelimesi, ayrca halk inanlarna gre uursuzluu ifade eder. Kelimenin bu ikinci arm, kltrel kodlamadr. Ancak kelimenin kltrel kodlamadaki bu anlam, szlklerde her zaman yer almamaktadr (TDK'nun szlnde bu anlam, sadece bir deyime bal olarak verilmitir). Dil bilimcilerin tespit glklerinden dolay bu anlamlar szlklerde gstermemelerine ramen kelimelerin byle bir anlam vardr. Bunlardan ayr olarak bir kiiye ahs armlarna bal olarak "Bayku" kelimesi oturduu eski evi hatrlatabilir. Bu ferd kodlamadr; byle bir kodlama psikolengistiin ve slp bilimin konusudur Bu kodlama derecesine sahip birisi "Bayku" kelimesini iitince onu srasyla " bir kutur, uursuzdur, eski evimizde duyduum sesi karan varlktr." tarznda anlamlandracaktr. kinci kodlamay bilmeyen ve ahs bir arm olmayan bir bakas kelimeyi sadece lengistik anlamyla "kutur" diye anlamlandracaktr. yleyse anlam farkllklarnn kaynaklarndan birisi kodlanma dereceleridir. Ayn kelimenin divan edebiyatmzda farkl, halk edebiyatmzda yahut gnmz edebiyatnda farkl anlama gelmesi bu kodlama farkndan doar. Todorov'a gre temel anlam ve yan anlam, iki asl anlam tipi olarak karmza kmaktadr. Bir kelimenin kullanmnda bazen bir yan anlam temel anlama eklenir. Bu yan anlam alt kodlamalardan yahut dorudan balamdan doabilir. Yan anlamlar arm ilikisine dayanr. Bu yan anlamlar, szlklerde bulunmamasna ramen alc tarafndan alglanr. YAN ANLAMLARIN SINIFLANDIRILMASI

Todorov, yan anlam armlarn formel bir ekilde snflandrmtr: aretleyene bal armlar vardr, iaretlenene bal armlar vardr. Bu armlar benzerlik ilikisine dayanabilir, bitiiklik ilikisine dayanabilir. Bylece drt tip arm ortaya kar: a) aretlenen benzerliine dayanan yan anlamlar: Bu, e anlamllktan doan bir arm eklidir. Bir kelime kullanmda gerek kendi zellikleriyle gerek balam sebebiyle e anlamllarn artrabilir. "Osmanllarda okullar e ayrlrd." cmlesinde "okul" kelimesi balamdan dolay hemen "mektep" kelimesini hatrlatr. b) aretleyen benzerliine dayanan yan anlamlar: Ses benzerlii e seslilikte olduu gibi tam olabilir, benzer seslilikte (paronymie) ve aliterasyonda olduu gibi ksm olabilir. Tam yahut yarm ses benzerlikleri baka kelimeleri artrr. Bylece onlar da anlamlandrma alanna girer.c) aretleyen bitiikliine dayanan yan anlamlar: Bir iaretin kullanm bazen eski kullanmlarn ve eski balamn artrr. Baz devirlerin baz edeb akmlarn ok tekrarlanan, deimeyen bir kelime kadrosu vardr. Bir eserde byle bir kelimenin kullanlmas eski kullanmlarna bal anlamlar artrr. Bir nevi metinler aras anlam transferi gerekleir. Mesel telmih ve parodide bitiikliklikten doan yan anlamlar sz konusudur.

d) aretlenen bitiikliine dayanan yan anlamlar: Baz kavramlar, yakn anlamllyla birbirini artrr: Stn akl, aslann cesareti artrmas buna rnek gsterilebilir. nerme ve bu nermeyle gerekleen sz akt arasnda dorudan bir bantnn bulunup bulunmamasna gre birok anlam tipi tespit edilebilir. Dil, iki tarzda i grr: Soyut bir sembol sistemi olarak alr. zel artlara bal olarak ortaya kan bir faaliyet olarak kendisini gsterir. "Saat ka?" gibi bir cmlenin dil bilimine bal hemen hemen herkes tarafndan aynen anlalan bir anlam vardr. Sabahleyin bir fabrikann kapsnda patron ve iinin karlatn dnelim. Patronun "Saat ka?" sorusunu sormasnn anlam bakadr, iinin patrona ayn soruyu sormasnn anlam bakadr. Birincisi "neden ge kaldn" anlamna ikincisi "saatn ka olduunu merak ediyorum" manasna gelebilir. Alcnn, vericinin zel hallerinin, zel artlarn bu cmlenin anlamn durmadan deitirdiini gzlemleyebiliriz. Sze bal dil iaretleri, yeni anlam ilikileri yaratr. Bu iaretler, artk sembol deil belirti indis gibi i grebilir. inin sesi titriyorsa "Saat ka?" sorusu baka bir anlam daha yklenir. Cmle yapsndaki deiiklikler, vurgulama vb. anlam deitirir. Bu cins anlamlandrmalara Bally, ifade deeri, Bhler, ifade fonksiyonu, Jakobson, duygusallk fonksiyonu adlarn verir.

Oswald Ducrot, Tzvetan Todorov, s.329.

Oswald Ducrot, Tzvetan Todorov, s.325.

Oswald Ducrot, Tzvetan Todorov, s.327.

Oswald Ducrot, Tzvetan Todorov, s.326.