ANTI^KI ELEMENTI U ZADU@BINAMA SRPSKIH KTITORA VEKA* · umetnost u poznom sredwem veku —koji podr`ava Ministarstvo za nauku i tehnolo{ki razvoj Republike Srbije. 1

$Page 1: ANTI^KI ELEMENTI U ZADU@BINAMA SRPSKIH KTITORA VEKA* · umetnost u poznom sredwem veku —koji podràva Ministarstvo za nauku i tehnolo{ki razvoj Republike Srbije. 1$
UDK: 75.052:726.7(497.11)"12"DOI:10.2298/ZRVI0946255G

MIRJANA GLIGORIJEVI]-MAKSIMOVI](Filozofski fakultet, Beograd)

ANTI^KI ELEMENTI U ZADU@BINAMASRPSKIH KTITORA XIII VEKA*

Tokom XIII veka u slikarstvu zadu`bina srpskih ktitora pojavquju seanti~ki uticaji u oblicima, sadràju kompozicija, modelaciji, crteù i ko-loritu. Slikarstvo Sopo}ana predstavqa skup svih novih tendencija i ugle-dawa na anti~ke uzore, koji su se od po~etka veka umnoàvali, krajem veka suse pojavqivali pojedina~no, da bi na zadu`binama kraqa Milutina uticajianti~kog nasle|a do{li do punog izraàja.

Kqu~ne re~i: slikarstvo, ikonografija, ktitori, anti~ki uticaji, XIII vek

Po~ev od XIII a posebno tokom XIV veka u vizantijskom slikarstvu jevidqivo ponovno vra}awe na anti~ke uzore.1 Uticaji anti~kog, odnosno he-lenisti~kog nasle|a ogledali su se u oblicima, u sadràju kompozicija, kaoi u modelaciji, crteù i u koloritu. U slikarstvu koje je nastalo tokom XIIIveka u zadu`binama srpskih ktitora pojavquju se brojni elementi iz an-ti~ke umetnosti.2

Proporcije kompozicija se pove}avaju, uvodi se ve}i broj u~esnika, po-stoje}im scenama se dodaju epizode, a prostor se odre|uje ve}im brojem pla-nova i gra|evinama anti~kih oblika. Pri tome se slikana arhitektura pri-

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßçÇ, 2009Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßVI, 2009

* ^lanak sadrì deo rezultata nastalih na projektu br. 147019 — Srpska i vizantijskaumetnost u poznom sredwem veku — koji podràva Ministarstvo za nauku i tehnolo{ki razvojRepublike Srbije.

1 S. Radoj~i}, Uloga antike u starom srpskom slikarstvu, Glasnik Dràvnog muzeja uSarajevu, n. s. I (Sarajevo 1946), 39–50 = S. Radoj~i}, Uloga antike u starom srpskom slikar-stvu, S. Radoj~i}, Odabrani ~lanci i studije 1933–1978, Beograd — Novi Sad 1982, 65–73; T.Velmans, L’heritage antique dans la peinture murale byzantine a l’epoque du roi Milutin (1282–1321),Vizantijska umetnost po~etkom XIV veka, Beograd 1978, 39–51.

2 M. Gligorijevi}-Maksimovi}, Classical Elements in the Serbian Painting of the FourteenthCentury, ZRVI 44/2 (2007), 363–370; Ista, Anti~ki elementi u slikarstvu Bogorodice Qevi-{ke, Zbornik Matice srpske za klasi~ne studije 9 (Novi Sad 2007), 203–221.

kazuje u perspektivi razli~itih projekcija, koje prema potrebi produbqujuprostor i nagla{avaju sadràj. Pejsa` se predstavqa u pozadini i prati ri-tam scene ili razdequje epizode u okviru jedne kompozicije, a pri tome seprikazuju rastiwe i ìvotiwe, koji podse}aju na motive iz anti~kih podnihmozaika. Posebna pa`wa se obra}a na izgled i obradu, modelaciju lica iqudskih figura, koje poprimaju anti~ke proporcije i sklad. Li~nosti ì-vqih pokreta se umnoàvaju i slobodnije su sme{tene u prostoru. Kompozi-cije postaju brojnije, oboga}uju se detaqima iz svakodnevnog ìvota, a uikonografski ustaqene scene, hri{}anskog sadràja, uvode se personifika-cije, simboli~ne i alegorijske figure. Uticaji antike se ogledaju i u preci-znom crteù, plasti~noj modelaciji i bogatom, prefiwenom koloritu.

Na freskama u Bogorodi~inoj crkvi u Studenici, zadu`bini StefanaNemawe i wegovih sinova,3 naziru se neke od ovih osobenosti koje }e kasni-je, posebno od sredine XIII veka, do}i do punog izraàja. Pre svega, sa~uvanekompozicije postale su komplikovanije po sadràju i oboga}ene su ve}imbrojem detaqa. Tako je na sceni Blagovesti,4 na trijumfalnom luku, osim ar-han|ela i Bogorodice sasvim levo prikazana gra|evina sa stubovima, ukra-{enim kapitelima i draperijom, a u sredini ogra|eni vrt sa rastiwem, kaoaluzija na stihove iz Pesme nad pesmama i epitete Bogorodi~ine u poezijiJovana Damaskina.5 Pored vrta, desno, predstavqena je velika gra|evina sastubovima i ukra{enim kapitelima koji nose fronton i kosi krov, a iza Bo-gorodice se vide delovi jo{ jedne gra|evine.

Na kompoziciji Raspe}a,6 na zapadnom zidu naosa (Sl. 1), uz krst suprikazane personifikacije Crkve i Sinagoge koje simboli{u Novi i Starizavet. Inspirisan stihovima vizantijskog pesnika iz VIII veka, AndrijeKritskog, slikar je predstavio na levoj strani an|ela koji dovodi personi-fikaciju nove Crkve u beloj ode}i da prikupi Hristovu krv (Sl. 2), a desnoan|ela koji odvodi simboli~nu predstavu Stare crkve, Sinagoge (Sl. 3). Ovemetafori~ne predstave dopuwuju likovi Mojsija i Isaije sa svicima, nasli-kani u gorwem delu scene, uz krst, koji posredstvom an|ela isti~u svojimtekstovima na svicima slagawe Starog i Novog zaveta.7 Levo i desno od kr-sta prikazani su sunce i mesec, a u pozadini ve}i broj zvezda, ukra{enihzlatom. Celokupna scena Raspe}a, neuobi~ajeno bogata detaqima, sa svojimametaforama i simbolima bila je inspirisana liturgijskim tekstovima i cr-kvenom poezijom.8

256 ZRVI XLVI (2009) 255–264

3 M. Ka{anin — M. ânak-Medi} — J. Maksimovi} — B. Todi} — M. [akota, ManastirStudenica, Beograd 1986, 9–21.

4 G. Babi} — V. Kora} — S. ]irkovi}, Studenica, Beograd 1986, 68–81;5 Pjes. 4, 12; M. Ka{anin — M. ânak-Medi} — J. Maksimovi} — B. Todi} — M. [ako-

ta, nav. delo, 145, sl. 106.6 G. Babi} — V. Kora} — S. ]irkovi}, nav. delo, 68–81, sl. 62–67.7 5 Moj. 28, 66; Isa. 53, 7; Djel. 8, 32.8 M. Ka{anin — M. ânak-Medi} — J. Maksimovi} — B. Todi} — M. [akota, nav. delo,

137–167.

Se}awa na antiku ogledaju se u Bogorodi~inoj crkvi u Studenici i uslikawu stubi}a i lukova koji uokviruju likove sv. Stefana i sv. Nikole, uzoltarsku pregradu, u prolazu ka proskomidiji, kao i na predstavama sv. Jova-na Prete~e i sv. Save Jerusalimskog, u naosu.9

Blaga reqefna obrada lica na sceni Raspe}a, najvquje voluminoznostkasnijih likova, a op{ti izgled likova potse}a na anti~ku lepotu. U poza-dini scena kao {to su Blagovesti, delimi~no preslikana scena Sretewa,preslikane scene Ulazak u Jerusalim i Vaskrsewe Lazarevo, kao i iza jevan-|elista, prikazane su gra|evine anti~kog tipa u perspektivi, koje nagove-{tavaju i produbquju prostor. Veoma op{irno, sa vi{e epizoda i sa broj-nim detaqima bilo je predstavqeno Ro|ewe Hristovo. Na preslikanoj sce-ni, vidqive su epizode: An|eo se javqa Josifu, Josifova sumwa, Kupawe ma-log Hrista, Bekstvo u Egipat, prikazane u pejsaù sa breùqcima koji raz-dvajaju doga|aje.10

Malobrojne sa~uvane freske iz XIII veka u crkvi sv. Spasa u manastiru@i~i, zadu`bini kraqa Stefana Prvoven~anog, sa sinom Radoslavom i bra-tom Savom,11 nastavqaju ikonografski tokove slikarstva koji se sre}u uStudenici. Helenisti~ki likovi i figure klasi~nih stavova i proporcija,ogrnuti su skladno obra|enim draperijama. Gra|evine u pozadini scena kao{to su Raspe}e u ju`noj pevnici (Crt. 1) i u sceni Skidawa s krsta u sever-noj pevnici, na isto~nom zidu, produbquju prostor i prikazane su skorotrodimenzionalno. U sceni Raspe}a, levo i desno od krsta, predstavqena sudva an|ela koji lebde.12

Freske u crkvi Vaznesewa Hristovog u Mile{evi, zadu`bini kraqaVladislava,13 svojim plasti~no obra|enim figurama i pa`qivo modelova-nim likovima, kao i prefiwenim koloritom nastavqaju tokove vizantijskogslikarstva koje se vra}a helenisti~kim uzorima. Posebnom, anti~kom lepo-tom odlikuju se pojedini likovi kao {to su an|eo u sceni Mironosice nagrobu, na ju`nom zidu naosa i Bogorodica iz scene Blagovesti (Sl. 4), na is-to~noj strani stupca u potkupolnom prostoru.14 U scene se uvodi sve ve}ibroj figura i detaqa. U sceni Skidawe s krsta na ju`noj strani potkupolnogprostora prikazano je sedam figura, a u Ro|ewu Hristovom na severnoj stra-ni potkupolnog prostora vi{e epizoda; Josifova sumwa, kupawe malog Hri-sta, pastiri sa ovcama. U spoqa{woj priprati, u prostranoj i komplikova-noj kompoziciji Stra{nog suda, u epizodi Merewe du{a, na ju`nom zidu,prikazani su an|eli kako mere krilate personifikacije du{a, dok okolo le-

M. Gligorijevi}-Maksimovi}: ANTI^KI ELEMENTI U ZADU@BINAMA… 257

9 G. Babi} — V. Kora} — S. ]irkovi}, nav. delo, 68–81, sl. 54, 57, 68.10 M. Ka{anin — M. ânak-Medi} — J. Maksimovi} — B. Todi} — M. [akota, nav. de-

lo, 138–156.11 M. Ka{anin — \. Bo{kovi} — P. Mijovi}, @i~a, Beograd 1969, 5–25.12 Isto, 106–118; V. J. \uri}, Vizantijske freske, 33–34-; B. @ivkovi}, @i~a, Crteì

fresaka, Beograd 1985, 8–10.13 S. Radoj~i}, Mile{eva, Beograd 1967, 9–38; V. J. \uri}, Vizantijske freske, 35–37.14 S. Radoj~i}, nav. delo, 17, 24–25, sl. IX, XI, XXIII.

te |avoli. U drugoj epizodi Stra{nog suda, More vra}a svoje mrtve (Sl. 5),na zapadnom zidu, naslikane su brojne ribe, hobotnice i druge morske ìvo-tiwe, koje su nalik na motive iz anti~kih podnih mozaika.15

Slikarstvo u crkvi Uspewa Bogorodi~inog u Mora~i, zadu`bini kne-za Stefana,16 sina Vukanovog, sa svojim proporcionalnim figurama, ~vrstomodelovanim, sa pejsaòm i arhitekturom koji produbquju prostor, nagove-{tava freske Sopo}ana. Na malobrojnim sa~uvanim freskama, posebno u |a-konikonu, anti~ki uzori se ogledaju delimi~no u op{tem duhu koji kroz wihprovejava, a najve}im delom u pojedinostima. Scena Ro|ewe sv. Ilije, na se-vernom zidu |akonikona, komponovana je kao ànr scena sa vi{e li~nosti;otac prorokov, an|eli sa novoro|enim, majka sa slu{kiwom, a u pozadini sugra|evine koje nagove{tavaju dubinu prostora. Sli~no, na posledwoj sceniiz ciklusa sv. Ilije, Vaznesewu proroka Ilije, na zapadnom zidu |akoniko-na, u posledwoj epizodi, sv. Ilija odlazi na kolima koja vuku ~etiri kowa

258 ZRVI XLVI (2009) 255–264

Crt. 1. @i~a, crkva sv. Spasa, Raspe}e (B. @ivkovi})

15 S. Radoj~i}, nav. delo, 16–38, 85, sl. XLIX; B. @ivkovi}, Mile{eva, Crteì fresaka,Beograd 1992, 15, 18, 51–52, 54.

16 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 37; S. Petkovi}, Mora~a, Beograd 1986, 23–24.

prikazana u trku. Tako|e, stav sv. Ilije u scenama Sv. Ilija u pustiwi Ho-rat (Sl. 6) i Sv. Ilija i udovica iz Sarepte (Sl. 7) obrada volumena i drape-rija, kao i prefiweni, lirski kolorit pokazuju ugledawe na helenizam.17

U Sv. Apostolima u Pe}i, zadu`bini arhiepiskopa Save, na freskamakoje su nastale trudom arhiepiskopa Arsenija I, vidqive su odlike koje naja-vquju sopo}ansko slikarstvo.18 Pre svega, pove}ava se broj u~esnika u scena-ma, a slikana, ~esto komplikovana arhitektura, prikazuje se u skra}ewu urazli~itim vrstama perspektive, kao u sceni Slawe apostola, na zapadnomzidu potkupolnog prostora (Sl. 8). Zatim, u sceni Silazak sv. Duha, na se-vernom zidu potkupolnog prostora, pojavquje se personifikacija Kosmosaodevena u carsku ode}u. Klasicisti~ki lepi i izraàjni, likovi svetiteqasu plasti~no obra|eni, a odsjaj srebra i zlata na freskama doprinosili suwihovom op{tem anti~kom duhu.19

Slikarstvo u crkvi sv. Trojice u Sopo}anima, zadu`bini kraqa Uro{aI, predstavqa skup novih umetni~kih tendencija, koje su se pojavqivale to-kom prve polovine XIII veka.20 Prostrane kompozicije sme{tene su u naosu,sa brojnim likovima nalik na anti~ke, plasti~no re{enih figura, prikaza-nih u {irokim i izraàjnim pokretima. Kompozicije i figure su monumen-talne, prostor je ozna~en raznolikim pejsaòm i arhitekturom slikanom uskra}ewu, a pojavquju se i personifikacije. Scene Ro|ewa Hristovog i Pre-obraèwa, na severnom zidu potkupolnog prostora, sme{tene su u pejsaù isadrè vi{e epizoda odeqenih me|usobno breùqcima, a u sceni Ro|ewaprikazani su i detaqi iz svakodnevnog ìvota.21 U pozadini, iza jevan|eli-sta u pandantifima, prikazane su komplikovane i raznovrsne gra|evine, raz-li~itih boja, sa stubovima i draperijama.22 Kompozicija Uspewa Bogorodi-~inog na zapadnom zidu (Sl. 9), velikih razmera, znala~ki koncipovana i~vrste strukture, sa velikim brojem figura raznovrsnih pokreta, sa razu|e-nim gra|evinama koje odre|uju dubinu prostora i sa svojim skladnim kolo-ritom, u potpunosti pokazuje dostignu}a ovog slikarstva. Likovi svetiteqa,proroka, apostola i an|ela helenisti~ke lepote, odeveni su u anti~ku ode}ukoja plasti~nim modelovawem isti~e wihove energi~ne pokrete (Sl. 10). Usceni Uspewa Bogorodi~inog Hristos u rukama drì personifikaciju Bogo-rodi~ine du{e — novoro|en~e, a an|eli nose apostole u oblacima.23 U sceni


17 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 37; S. Petkovi}, Mora~a, 23–40, tab. 6–12, 226–229.18 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 37–39; V. J. \uri} — S. ]irkovi} — V. Kora}, Pe}ka

patrijar{ija, Beograd 1990, 21–22.19 Isto, 33–70, sl. 30, 34, 35, 37, 41.20 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 39; Isti, Sopo}ani, Beograd 1991, 23–32, 55–159.21 B. @ivkovi}, Sopo}ani, crteì fresaka, Beograd 1984, 10; V. J. \uri}, Vizantijske

freske, 40, tab. XXVII; Isti, Sopo}ani, 58, sl. 62–63.22 B. @ivkovi}, Sopo}ani, 8–9; 10; V. J. \uri}, Sopo}ani, sl. 56–57.23 A. Stojakovi}, La conception de l'espace defini par l'architecture peinte dans la peinture

murale serbe du XIIIe siecle, L'art byzantin du XIIIe siecle, Beograd 1967, 169–178, figs. 5, 7; B.@ivkovi}, Sopo}ani, 21; V. J. \uri}, Sopo}ani, 59–66, 112, sl. 75–83.

Raspe}a, na ju`nom zidu naosa, levo i desno su prikazani an|eli, kako lete ipersonifikacije sunca i meseca.24 U sceni Silaska u Ad, na severnom ziduzapadnog traveja, pod Hristovim nogama prikazana je personifikacija Hadau obliku zgr~enog, crnog, nagog ~oveka, vezanih ruku (Crt. 2).25 U priprati,na severnom zidu, u velikoj kompoziciji Stra{nog suda, predstavqeno jejo{ nekoliko personifikacija. U drugoj zoni sasvim levo, me|u razli~itimìvotiwama koje pro`diru qude, kao {to su ptice, zmija, naslikana je per-sonifikacija Zemqe, sa stenom u ruci kako sedi na ~etvorono`noj ìvoti-wi. Sasvim desno, u istoj zoni prikazana je i personifikacija Mora sa bro-dom u ruci, na morskoj nemani koja pro`dire ~oveka, okruèna ribama. U pr-voj zoni, na istom, severnom zidu, sedam smrtnih grehova personifikuju ~e-tiri ènske i tri mu{ke nage, stoje}e figure, obavijene velikim zmijama,koje im pro`diru razli~ite delove tela. Pored ovih, prikazan je arhan|eokako meri du{e, koje personifikuju male figure sa krilima. U najniòj zo-ni, na istom, severnom zidu levo, na sceni Smrt kraqice Ane Dandolo, po-red odra predstavqen je an|eo koji drì u rukama novoro|en~e, personifi-

260 ZRVI XLVI (2009) 255–264

24 B. @ivkovi}, Sopo}ani, 20; ; V. J. \uri}, Sopo}ani, 58.25 B. @ivkovi}, Sopo}ani, 22; V. J. \uri}, Sopo}ani, 58, 64, sl. 33, 68.

Crt. 2. Sopo}ani, crkva sv. Trojice, Silazak u Ad

kaciju kraqi~ine du{e.26 Plasti~ni ukras u {tuku, sa anti~kim motivima,

oko ikonostasa i iznad ikona, nad pilastrima, oko portala u unutra{woj

priprati jo{ vi{e je doprinosio op{tem utisku.27 Bogati kolorit fresaka

i sjaj zlata na pozadini uve}avaju monumentalnost ovog slikarstva, kojim

provejava helenisti~i duh.28

U crkvi Blagove{tewa u manastiru Gradcu, zadu`bini kraqice Jelene,

na sa~uvanim freskama se moè uo~iti nastavqawe slikarskih tokova iz So-

po}ana, no postoje i razlike. Nalik na Sopo}anske freske su poneki likovi

svetiteqa, anti~kih lica, plasti~no modelovani. S druge strane, javqa se

sklonost ka detaqima, kao u Ro|ewu Hristovom (Crt. 3), na ju`nom zidu pot-

kupolnog prostora, koje je prikazano u vi{e epizoda, sa prizorima iz svako-

dnevnog ìvota, me|usobno razdeqenih breùqcima, {to podse}a na re{ewa

sa anti~kih reqefa. U sceni Ro|ewa Bogorodi~inog, u priprati, pored ko-

levke prikazana je èna kako prede, anti~ka Moira, koja odre|uje sudbinu.29


26 P. Mijovi}, Personifications des sept peches mortels dans le Jugement dernier a Sopo}ani,L'art byzantin du XIIIe siecle, 239–248, figs. 1–2; B. @ivkovi}, Sopo}ani, 27; V. J. \uri}, Sopo-}ani, 46–50, 133–134, sl. 6, 92–93.

27 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 41; Isti, Sopo}ani, 36, sl.21.28 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 39–41; T.Velmans, Les valeurs affectives dans la pein-

ture murale byzantine au XIIIe siecle et la maniere de les representer, L'art byzantin du XIIIe siecle,52–54, figs. 9–14; V. J. \uri}, La peinture murale serbe au XIIIe siecle, L'art byzantin du XIIIe siec-le, 149–150.

29 V. R. Petkovi}, Neki anti~ki elementi u starom ìvopisu srpskom, Strena Buliciana,Zagreb — Split 1924, 471–472; V. J. \uri}, La peinture murale serbe au XIIIe siecle, 145–167, fig.

Crt. 3. Gradac, crkva Blagove{tewa, Ro|ewe Hristovo

Na delimi~no sa~uvanim freskama u priprati crkve sv. \or|a u \ur-|evim Stupovima i u paraklisu u ulaznoj kuli, zadu`binama kraqa Draguti-na, vidqive su sli~ne odlike kao i u slikarstvu koje je mu je prethodilo.Figure su krupne i monumentalne, plasti~no obra|enih draperija, a likovianti~ke lepote.30

@ivopis crkve sv. Ahilija u Ariqu, zadu`bine kraqa Dragutina,31 sa-drì delimi~no likove anti~ke lepote, monumentalne, po tipu sli~ne oni-ma iz naosa Sopo}ana. Slikana arhitektura u pozadini je bogata, produbqujeprostor i ~esto je prikazana u razli~itim vidovima perspektive, a pejsaòsim brda i stena, obiluje predstavama razli~itih biqaka. Scene, kao {toje Ro|ewe Hristovo (Sl. 11), na ju`nom zidu uz apsidu, Ro|ewe Bogorodice(Sl. 12), na ju`nom zidu zapadnog traveja naosa, Ulazak u Jerusalim, na se-vernoj strani potkupolnog prostora, obiluju zanimqivim detaqima iz sva-kodnevnog ìvota.32 Tako se pojavquje nejako novoro|en~e, pastir sa fru-lom, deca na drvetu. Na sceni Uspewa Bogorodi~inog, na zapadnom zidu nao-sa, u rukama Hristovim predstavqena je personifikacija du{e Bogorodi~i-ne u obliku novoro|en~eta.33

Moèmo da zakqu~imo da se tokom XIII veka u slikarstvu zadu`binasrpskih ktitora, ~lanova Nemawi}ke vladaju}e porodice, vra}awe na an-ti~ke uzore ogledalo u razli~itim oblicima. Najpre su se pojavili pojedi-na~ni elementi, kao {to su proporcije kompozicija i likova, personifika-cije, simboli~ne predstave, blaga voluminoznost likova, prefiweni kolo-rit, koji su nagove{tavali daqe tokove u slikarstvu. Tako|e, slikana arhi-tektura, helenisti~kih oblika, kao i razu|eni pejsa`, postepeno su dobijalisve zna~ajniju ulogu u odre|ivawu prostora. Slikarstvo Sopo}ana je svojommonumentalno{}u, skladom anti~kih proporcija, preciznim crteòm i mo-delacijom, bogatstvom boja i sjajem zlata dostiglo izuzetan nivo u vizantij-skom slikartvu tog vremena. @ivopis spomenika koji su nastali kasnije, dokraja XIII veka, sledio je delimi~no dostignu}a sopo}anskog slikarstva, alije nastavio da se razvija uz uvo|ewe pojedinih anti~kih elemenata, da bi po-~etkom XIV veka na spomenicima zadu`bina kraqa Milutina do{lo do pu-nog izraàja ugledawe na anti~ke uzore i ponovo bio dostinut i izuzetnikvalitet slikarstva.

262 ZRVI XLVI (2009) 255–264

10; V. J. \uri}, Vizantijske freske, 41–43, crt. a, sl. 36–37; O. Kandi}, Manastir Gradac, Beo-grad 1982, 29–41, sl. 23–25.

30 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 43, sl. 22.31 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 44–46; D. Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog

Ahilija u Ariqu, Beograd 2005, 31–36.32 Isto, 63–69, 75–78, 173–181, 183, 289, 296, tab. XV, 14, 17.33 Isto, 128–129, 297, tab. XX.

Mirjana Gligorijevi}-Maksimovi}

CLASSICAL ELEMENTS IN THE ENDOWMENTS

OF SERBIAN XIII CENTURY DONORS

In Byzantine painting, starting from the XIII and particularly during the XIVcentury, there was a visible return to models from the period of Antiquity. Theinfluences of ancient, ostensibly, Hellenistic heritage were reflected in the shapes,in the content of the compositions, as well as in the drawing, modellation andcolours. In the art that came into being in the course of the XIII century, in theendowments of the Serbian donors, numerous elements emerged that had existedin ancient art.

In the frescoes in the Church of the Mother of God in Studenica, theendowment of Stefan Nemanja and his sons, we see personifications, symbols, theintroduction of details, and space acquiring depth, features that were later to cometo full expression, especially from the middle of the XIII century. The fewpreserved frescoes dating from the XIII century in the Church of the Resurrectionin the @i~a monastery, the endowment of Stefan the First Crowned, his sonRadoslav and his brother Sava, are an iconographic continuation of the trends inthe art one encounters in Studenica. The frescoes in the Church of Christ'sAscension in Mile{eva, the endowment of King Vladislav, with their subtlyfashioned figures and carefully modelled faces, as well as refined colouring,signal a return to the Hellenistic models. The painting in the Church of Dormitionof the Virgin in the Mora~a monastery, the endowment of Prince Stefan, nephewof king Stefan, with its well-proportioned, firmly modelled figures, landscapesand architecture, deepening the space, reminds one of the Sopo}ani frescoes. Inthe fresco painting of the Holy Apostles in Pe}, the endowment of ArchbishopSava, which owed its outcome to the efforts of Archbishop Arsenije I, the imagesare very vivid, and the painted architecture is depicted in an abbreviated form,using different kinds of perspective. The painting in the Church of the HolyTrinity in Sopo}ani, the endowment of king Uro{ I, represents an ensemble of newartistic trends that appeared during the first half of the XIII century. Its spaciousand monumental compositions present solutions that give the figures a quality offlexibility and breadth to their movements, while their faces resemble those ofAntiquity. The space is indicated by architecture painted in an abbreviatedmanner, the iconostasis and icons are framed in an ornament of stucco bearingantique motifs, some scenes contain personifications, while the rich andharmonious colours and gold in the background emphasise the Hellenistic spirit.The frescoes in the Church of the Annunciation in the Gradac monastery, theendowment of Queen Jelena followed the trends in painting from Sopo}ani. Thefigures in the narthex of the Church of St. George in \ur|evi Stupovi and in theparekklesion of the entrance tower, the endowment of King Dragutin, werepainted in a rather similar fashion. The decoration of St. Ahilije in Arilje, theendowment of King Dragutin, consists of monumental figures of ancient beauty,


richly painted architecture in the background, and greater depth, painted indifferent forms of perspective and scenes containing details from everyday life.

During the XIII century, the proportions of the compositions became larger,the number of participants in them increased, various episodes were added to theexisting scenes, and the space was defined by a larger number of plans andbuildings of ancient forms. At the same time, the painted architecture waspresented in the perspective of different projections, deepening the space whennecessary and highlighting the subject matter. The landscape is presented in thebackground, keeping to the rhythm of the scene or partitioning the episodes withinthe composition, while depicting vegetation and animals that resemble the mosaicflooring of ancient times. Special attention was paid to appearance and workman-ship, to the modeling of the faces and human figures that acquired the proportionsand harmony of Antiquity. Characters with lively movements were morenumerous and were located more freely in the space. Compositions were morenumerous, enriched with details from everyday life, while into the establishedscenes as regards Christian iconography were included personifications, symbolicand allegorical figures. The influences of Antiquity were also reflected in theprecise drawing, plastic modeling and rich, refined colours.

During the XIII century, the revival of models from Antiquity evolvedgradually in the painting of the endowments belonging to the Serbian ktetors,most of whom were members of the Nemanji} ruling house. First of all, singleelements appeared that were related to the proportions of the compositions and theimages, personifications, symbolic presentations, the temperate voluminousity ofthe figures, refined colours, all of which heralded further trends in painting. Inaddition, the painted architecture, of Hellenistic forms, gained an increasing rolein the definition of space. The painting in Sopo}ani, with its monumental dimen-sions, its harmony of ancient proportions, precise drawing and modeling, wealthof colours and splendour of gold, reached an outstanding level in the Byzantinepainting of that epoch. The decoration of the monuments that were built later, upto the end of the XIII century, mirrored the achievements of the Sopo}ani paintingand continued to develop by including elements from the Antiquity. Thus, at thebeginning of the XIV century, the emulation of models from the Antiquity came tofull expression in the monumental endowments of King Milutin.

264 ZRVI XLVI (2009) 255–264

Sl. 1. Studenica, Bogorodi~ina crkva, Raspe}e

Sl. 2, 3. Detaqi studeni~kog Raspe}a

Sl. 4. Mile{eva, crkva Vaznesewa Hristovog, Bogorodica iz Blagovesti

Sl. 5. Mile{eva, crkva Vaznesewa Hristovog, Stra{ni sud, More vra}a mrtve

Sl. 6. Mora~a, crkva Uspewa Bogorodi~inog, sv. Ilija u pustiwi Horat

Sl. 7. Mora~a, crkva Uspewa Bogorodi~inog, sv. Ilija i udovica iz Sarepte

Sl.8

.P

e},c

rkva

sv.A

post

ola,

Slaw

eap

ost

ola

Sl. 9. Sopo}ani, crkva sv. Trojice, Uspewe Bogorodi~ino

Sl. 10. Sopo}ani, crkva sv. Trojice, An|eo iz Uspewa Bogorodi~inog

Sl. 11. Ariqe, crkva sv. Ahilija, Ro|ewe Hristovo

Sl.1

2.A

ri

qe,

cr

kva

sv.A

hi

li

ja,R

o|ew

eB

ogo

ro

di

~i

no

Documents

ANTI^KI ELEMENTI U ZADU@BINAMA SRPSKIH KTITORA VEKA* · umetnost u poznom sredwem veku —koji podr`ava Ministarstvo za nauku i tehnolo{ki razvoj Republike Srbije. 1