Nr . 71 Çmimi : 50 den. Korrik 2015IS

SN

: 18

57-

671

0

ARSIMI ËSHTË ARMA MË E FORTË

S H Ë N I M S O L E M N I J U B I L E U T 2 0 V J E T

A K A D E M I U S H T A R A K E

R E V I S T Ë E M I N I S T R I S Ë S Ë M B R O J T J E S S Ë R E P U B L I K Ë S S Ë M A Q E D O N I S Ë R E V I S T Ë E M I N I S T R I S Ë S Ë M B R O J T J E S S Ë R E P U B L I K Ë S S Ë M A Q E D O N I S Ë

ARM – NATO RAPORTIME ARMATIM HISTORI USHTARAKE LOJËRA DHE SIMULIME

epublika e Maqedonisë është e përkushtuar fuqimisht ndaj stabilitetit dhe paqes globale. Ju jeni dëshmitar të palëkun-dur për këtë dhe unë jam i bindur se detyrat që qëndro-jnë para jush do ti realizoni me shumë përgjegjësi dhe në

mënyrë sa më profesionale”, i porositi ministri Jolevski trembëd-hjetë pjesëtarët e Armatës së Republikës së Maqedonisë të cilët nisen në rotacionin e dytë, si pjesë e kontingjentit nga Maqedonia në kuadër të misionit “Resolute Support” në Afganistan.„Paqëruajtësit janë të përgatitur psiqikisht dhe fizikisht për obligi-met dhe përgjegjësitë të cilat i presin dhe kjo përbërje do t’u përgjig-jet të gjitha detyrave dhe sikur deri më tani, në mënyrë dinjitoze do të përfaqësojnë Armatën e Republikës së Maqedonisë dhe vendin tonë”, theksoi shefi i SHP së ARM-së, gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski.„Të gjithë pjesëtarët e kontingjentit do të bëjnë të gjitha përpjek-jet për të vazhduar traditën e paqëruajtësve nga Maqedonia – do të jenë të suksesshëm, profesional dhe tërësisht të përkushtuar ndaj detyrave të dhëna”, tha gjatë koktelit të MM-së, komandanti i kontingjentit.Ministri Jolevski dhe gjenerali Koteski ishin të pranishëm edhe në aeroportin “Aleksandar Veliki” me rastin e përcjelljes së rotacionit të dytë të një pjese të kontingjentit nga Maqedonia në kuadër të misionit “Resolute Support” në Afganistan, ku me këtë rast, ministri i mbrojtjes Jolevski edhe një herë u dëshiroi mision të suksesshëm dhe përfaqësim të denjë të Armatës dhe Republikës së Maqedo-nisë. “Ndjehem shumë i kënaqur që jeni pjesë e kontingjentit turk, gjë që paraqet edhe një dëshmi për miqësinë e ngushtë mes dy vendeve. Me pjesëmarrjen në kuadër të misionit “Resolute Sup-port”, ju nga njëra anë kontribuoni drejt paqes, sigurisë dhe lirisë

së Afganistanit, ndërsa nga ana tjetër avanconi shkathtësitë dhe aftësitë të cilët do t’u bëjnë ofi-cerë edhe më të mirë dhe më profesional të ARM-së”, shtoi ministri Jolevski.Me rastin e përcjelljes së kontingjentit, ambasadori i Republikës së Turqisë në Republikën e Maqedonisë, Omur Sholendil, heronjve të Armatës së Republikës së Maqedonisë u dëshiroi fat dhe njëherit i poros-iti se kontingjentin turk mund ta llogarisin edhe si shtëpinë e tyre të dytë.

Kristina Ilievska

KONTINGJENT I RI I ARM-SË NË KUADËR TË MISIONIT “RESOLUTE SUPPORT“

INFOMAQEDONIA KA QËLLIM TË QARTË STRATEGJIK

NATO DHE SIGURIA NDËRKOMBËTARE

FAKTORËT QË NDIKOJNË NË ROLIN E NATO-S NDAJ POLITIKËS NDËRKOMBËTARE

„VALLJA E QËNDRESËS“

Më 11 korrik Akademia Ushtarake e Republikës së Maqedonisë shënoi përvjetorin e saj të 20, si institucion i

vetëm i arsimit të lartë ushtarak në vendin tonë. Në sallën solemne pranë Shtëpisë së Armatës në Shkup u mblodhën shumë personalitete të cilët me pjesëmarrjen e tyre kontribuan në shënimin e kësaj ng-jarjeje madhore, si për Akademinë Ushta-rake ashtu edhe për ARM-në dhe Ministri-në e Mbrojtjes, por edhe për Maqedoninë e cila tashmë 20 vjet ka mundësinë që djemt dhe vajzat e saj ti shkollojë për të mbrojtur atë. Fjalimi i kryetarit të Republikës së Maqedonisë dhe njëherit komandantit supreme të forcave të armatosura të Republikës së Maqedonisë ishte tejet im-presiv, patriotik dhe tejet motivues për të gjithë kadetët e tashëm dhe të ardhshëm të cilët do të mësojnë se si ruhet dhe si mbrohet liria e shtrenjtë dhe e çmuar.„Etja për lirinë e Maqedonisë është bartur nga gjiri i nanës, ka qenë e motivuar me dëshmi për heronjtë, ka qenë e dëshmuar me betimet e kryengritësve dhe partiza-nëve dhe gjithnjë i është besuar fushbete-jës. Mos harroni se e tërë dijenia që sot po e thithni nga Akademia Ushtarake është marrë dhe fituar nga përvojat e vështira të paraardhësve tanë. E kemi për obligim që të mos harrojmë asnjëherë këtë sakri-ficë, për të mos kaluar nëpër të njëjtat gjëra që kanë kaluar ata. Ata kanë kaluar nëpër shumë robëri, ndarje dhe okupime, përmes luftërave e betejave të përgjak-shme dhe kryengritjeve të shumta. Kanë jetuar sot për sot, me shumë vuajtje dhe vetmohime në mënyrë që pasardhësit e tyre të mos përjetojnë fatin e tyre”, ishin vetëm disa fjalë nga fjalimi i kryetarit të vendit drejtuar kadetëve.Ndërsa në momentin e fillimit të pro-gramit solemn me rastin e jubileut, me zërin e zurleve dhe jehonën e daulleve, njohëm zërin dhe ritmin e njërës ndër valleve më të bukura maqedonase dhe me këtë, fjalët e kryetarit sikur morën një domethënie dhe simbolikë edhe më të madhe. Kjo valle e njohur meshkujsh nga thesari ynë i pasur folklorik, me pothuaj se secilin hap, tregon për të kaluarën e hidhur, për dëshpërimin e madh dhe për synimin e dëshirën e madhe për liri të po-pullit, po edhe për elanin për të qëndruar, për të ecur përpara, për të luftuar dhe për të mbijetuar me shekuj në këtë copë të vogël toke të quajtur Maqedoni.Në momentet solemne të shënimit të jubileut në Akademinë Ushtarake, val-lëtarët profesional nga shoqata “Tanec”, me çdo ngritje të këmbës, me çdo lëshim për toke, sikurse dërgonin porosi të qarta e të fuqishme deri tek të gjithë të pranish-mit. Në të vërtetë ne jemi një vend i vogël në Ballkan, por një vend me histori të bujshme, me një traditë kulturore e folk-lorike, me luftëtar të fuqishëm e krenarë të cilët në të kaluarën, por edhe sot anë e mbanë botës dëshmojnë se si duhet luftuar, me dashuri të pafund të duhet atdheu dhe liria e shtrenjtë.

Dr. Zhanet Ristoska

VRASJET ME PARAMENDIM

ASPEKTET JURIDIKO-NDËRKOMBËTARE TË PRAKTIKËS SË VRASJEVE ME PARAMENDIM

BRIGADA PËR PËRKRAHJE LOGJISTIKE

ELEMENT I RËNDËSISHËM ORGANIZATIV I ARM-SË

„AFF EUROPE 2015“

KONFERENCA E ZJARRFIKËSVE KUNDËRAJROR

PERSONAT PËR MARRËDHËNIET ME PUBLIKUN NË KUADËR TË ARMATAVE

NDËRMJETËSUES ME PUBLIKUN DHE ME GAZETARINË CIVILE

LUFTA NUK FITOHET ME NJË BETEJË

SHKATHTËSIA REALE OPERATIVE

SHARMI DISKRET I UNIFORMËS

PËR DY ZONJUSHA TË REJA, PJESËTARE TË ARM-SË

7

10

32 16

37

40 24

44

54

Faqja

Faqja

FaqjaFaqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja Faqja

MBUROJA - Viti VI, numri 71, Korrik 2015, del një herë në muaj BOTUES – MINISTRIA E MBROJTJES SË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

BORDI BOTUES Dr. Zoran Jolevski (kryetar)Gjeneral-nënkolonel Naser Sejdini, kolonel Mirçe Gjorgovski, Dr. Zhanet Ristoska,kolonel Meri Rinxhova, Prof. Dr. Gjorgji Malkovski

REDAKTOR PËRGJEGJËS Dr. Zhanet Ristoska

REDAKSIONIBiljana Ivanova (redaktor teknik, artistiko-grafik),Kristina Ilievska (gazetar), Mitko Vasilevski (gazetar), Asim Zaimi (redaktor gjuhësor), Aleksandar Atanasov (fotografi) Bujar Zylfiqari (perkthimi në gjuhën shqipe)

SHTYP: „BRANKO GAPO“ SHPK SHKUP

ADRESA E REDAKSIONIT MINISTRIA E MBROJTJES – REVISTA „MBUROJA“Rr. „Orce Nikolov“ 116, 1000 ShkupTelefon: 02 3128 276www.morm.gov.mk; E-mail: stit@morm.gov.mk

3

ÇMIMI I NJË KOPJEJE ËSHTË 50 DENARËABONIM VJETOR 600 DENARË

Llog. Bankare 05001001 1678720(Numri i referencës: 725939-10)Numri taksativ: 4030990271748ТС 100000000063095

36

4Faqja

Përmbajtja:M B U R O J A

aqedonia ka një përcaktim dhe qëllim strategjik të jetë pjesë e Aleancës. Vlerat e Aleancës janë edhe vlerat tona dhe për këtë shkak paqëruajtësit nga Maqedonia mbështesin përpjekjet e NATO-s për vendosjen sigurisë

dhe paqes në nivel global”, tha ministri i mbrojtjes së Maqe-donisë, Zoran Jolevski gjatë fjalës së tij në kuadër të Foru-mit Global “Vroclav 15” në Republikën e Polonisë. Duke folur pranë panelit “Rruga drejt Europës”, ministri Jolevski shtoi se qytetarët e Republikës së Maqedonisë në vazhdimësi fuqi-misht mbështesin procesin e integrimit në Aleancë, proces ky i cili ka mbështetjen edhe nga partitë politike në Maqedoni. “Maqedonia dhe vendet e rajonit gjatë samitit të ardhëshm që do të mbahet këtu në Poloni, duhet marrin ftesën e anëtar-simit në mënyrë që të bëhen anëtare të barabarta të NATO-s. Në këtë mënyrë, do të fuqizohet siguria dhe stabiliteti në rajo-nin e Europës Juglindore, një gjë shumë e rëndësishme, duke pasur parasysh sfidat e reja gjeopolitike”, tha ministri.Në margjinat e këtij forumi të rëndësishëm, ministri Jolevski zhvilloi takim bilateral me homologun e tij polak, me ministrin e mbro-jtjes kombëtare polake, Tomash Shimonjak. Në këtë takim ministrat e vërtetuan bash-këpunimin e shkëlyeshëm dhe intenziv mes dy vendeve. “Takimet tona të shpeshta janë dëshmi se ekziston një komunikim i shkëlqyer në fushën e mbrojtjes. Maqedonia dhe Polonia janë dy vende mike të cilat mbështesin njëra tjetërn në të gjitha fushat”, tha ministri maqe-donas gjatë takimit. Sa i përket integrimit në NATO, ministri Jolevski shpalosi argumentet pse Republika e Maqedonisë duhet të jetë pjesë e Aleancës dhe njëherit u falenderua për mbështetjen e Polonisë në këtë drejtim.Ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski më 13 qer-shor në kuadër të ditës së dytë të Forumit Global në Vroclav të Polonisë zhvilloi takime

MAQEDONIA KA QËLLIM TË QARTË STRATEGJIK

INFO

4

edhe me gjeneralin amerikan Xhejms Xhons dhe me Stiven Hedlin, këshilltarë për siguri kombëtare i presidentëve Barak Obama dhe Xhorxh Bush, si dhe Dejmon Uillson, nënkryeta-rin e Këshillit Atlantik të SHBA-së. Gjatë takimeve në fjanë, ministri Jolevski theksoi nevojën e Republikës së Maqedonisë për arritjen e qëllimit të dëshiruar, anëtarsimin në NATO. Me anëtarsimin e Maqedonisë dhe të Malit të Zi, si dhe me lëvizjen e proceseve në Bosnje e Hercegovinë, NATO do të ndikojë në avancimin dhe përforcimin e paqes dhe sigurisë në Europën Juglindore, shtoi ministri. Njëherit, ministri theksoi edhe se NATO dhe Maqedonia ndajnë vlerat e njejta. Maqedonia përm-bushi të gjitha kriteret që nga viti 2008 dhe tashmë sillet si de facto pjesë e Aleancës. Shembull për këtë është pjesëmarrja në misionet e shumta si “Liri për Irakun”, “ISAF” dhe “Reso-lute Support”, si dhe mbështetja logjistike e misinot të KFOR-it. Bashkëbiseduesit shprehën tone mbështetëse sa i përket

anëtarsimit të Maqedonisë në NATO, ndërsa gjenerali Xhons, ish komandant i Komandës së SHBA-së për Europë, u ndal edhe te profesion-alizmi i ushtarëve të Maqedonisë njëherit duke folur edhe për aftësitë dhe kapacitetet e tyre.Në kuadër të vizitës, ministri Jolevski zhvil-loi takim edhe me senatoren Xhean Shahen, zëvendës kryetarin e Komitetit për Politike të Jashtme të Senatit amerikan. Gjatë kësaj bi-sede u shkëmbyen mendime në lidhje me situ-atën globale gjeopolitike, për krizën në Ukrai-në, për kërcënimet ndaj paqes botërore të cilat vinë nga konfliktet në Siri dhe Irak, etj. Njëherit u biesdua edhe për situatën në rajonin tonë, për aspiratat integruese të Maqedonisë në NATO dhe BE. Maqedonia dhe qytetarët e saj, të mbështetur edhe nga partitë politike, bënë të qartë dhe me dije se vendi i shtetit është krahë për krahë me vendet e NATO-s në selinë e NATO-s me miqtë dhe partnerët e saj.

ë 5 dhe 6 qershor, ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski mori pjesë në forumin e sigurisë „2BS – To be secure“ në Budvë të Malit të Zi. Në kuadër të forumit ministri Jolevski ishte

pjesëmarës edhe në panelin kushtuar ristrikturimit të sistemit të sigurisë me qëllim të ballafaqimit me sfidat bashkëkohore të sig-urisë. Përveç ministrit Jolevski, për nevojën e reformave në kuadër të strukturave të sigurisë, debatuan edhe ministrat e mbrojtjes së Republikës së Malit të Zi, znj. Milica Pejanoviq-Gjurishiq, krytari i Di-vizionit për Sfidat e Reja të Sigurisë në NATO, dr. Xhuliet Bërd si dhe përfaqësuesi special i presidentit të SHBA-së për luftë kundër ISIS-it – gjenerali Xhon Alen. Ministri Jolevski rikujtoi se Republika e Maqedonisë është një partnere e dëshmuar e Aleancës me përvojë shumëvjeçare në misione dhe operacione në mbështetje të paqes si dhe partnere me një konsensus kombëtar dhe politik sa i përket çështjes së integrimeve europiane. Në kontekst të reformave për një ballafaqim më koherent ndaj terrorizmit radikal, ministri Jolevski potencoi se qasja ndaj ristrukturimit sisteveme të sigurisë në këtë kohë pasigurie duhet kooridnuar dhe të përfshijë të gjitha instru-mentet e fuqisë kombëtare, jo vetëm ato ushtarake.Në margjinat e forumit, ministri Jolevski zhvilloi takime bilaterale me gjeneralin Xhon Alen, me presidentetn e Republikës së Kroacisë, Kolinda Grabar Kitareviq dhe me Hojt Ji, zëvendës ndihmës sekretar shtetëror për Europë.„To Be Secure“ është forum vjetor që ka të bëjë me çështjet e sig-urisë globale dhe euroatlantike, si dhe me sigurinë e vendeve të Europës Juglindore. Qëllimi i këtij forumi është që të kontribuojë ndaj mendimit kritik në lidhje me reformat në Europën Juglindore me qëllim të arritjes për të pasur një rajon më të sigurtë dhe më prosperues me një kapacitet më të lartë për të kontribuar në luftën ndaj sfidave globale.

epublika e Maqedonisë është kontribues aktive në përpjekjet për përmirsimin

e sigurisë në rajon dhe më gjërë. Si vend kandidat, tashmë kemi gjashtë rekomandime pozitive për fillimin e bisedimeve paraqa-sëse për anëtarsim në BE dhe në vazhdimësi kontribojmë në kuadër të Politikës së Përbash-kët të Jashtme dhe të Sigurisë së BE-së” – tha ministri Jolevski në fjalën e tij hyrëse në hapjen e sotme të stërvitjes së katërt ndërkombëtare “IPA KAMPEKS 2015” e cila u mbajt në Maqedoni. Min-istri Jolevski tha se rreziqet e sigurisë, jeta e qytetarëve, të mirat materiale, nuk janë vetëm të natyrës ushtarake, por të njejtat mund të vinë edhe si pa-sojë e fatkeqësive natyrore dhe fat-keqësive tjera dhe mund të mbartin pasoja të rënda. Këto kërcënime nuk njohin kufij mes shteteve. Në disa mbledhje paraprake të ministrave të mbro-jtjes të vendeve anëtare të Kartës së Adriatikut, u pajtuam që të zhvillojmë kapacitete dhe aftësi të përbashkëta rajonale për bal-lafaqim me gjendejt e jashtëza-konshme të natyrës joushtarake. Mësimet e mara dhe përvojat, dëshmuan se përgjigja e përbash-

ANËTARËSIMI KOLEKTIV – ELEMENTI I LUFTËS KUNDËR TERRORIZMIT RADIKAL

„IPA KAMPEKS 2015“

kët rajonale ndaj situatave të jashtëzakonshme, është përgjig-ja e duhur sa i përket asaj se si duhet tejkaluar të gjitha sfidat me të cilat ballafaqohemi gjatë gjendjeve dhe fatkeqësive të tilla natyrore. Për këtë arsye, Repub-lika e Maqedonisë në vazhdimësi bën përpjekje për koordinim dhe për zhvillimin e kapaciteteve dhe aftësive të saj me qëllim të paran-dalimit të gjendjeve të jashtëza-konshme të të natyrës joushta-rake edhe në nivel rajonal – tha ministri Jolevski.

Stërvitja „IPA KAMPEKS 2015“ e cila u mbajt nga 17 deri në 19 qer-shor ka për qëllim të kontrollojë dhe të avancojë procedurat ak-tuale për dhënien dhe pranimin e ndihmës ndërkombëtare në rast të fatkeqësive më të mëdha, me theks të vendosjes dhe menaxhi-mit të një kampi për personat e zhvendosur brenda vendit në rast të ndonjë tërrmeti katastrofal.

suesve amerikanë, personalitet me një përvojë të jashtëzakonshme sa i përket anëtarsimeve të mëparshme të në NATO. Ajo njëherit u shpreh se Maqedonia është një partnere e fuqishme dhe se Aleanca duhet të ndryshojë qëndrimin e saj.Luk Kofi nga fondacioni amerikan “Hertixh” theksoi se Maqedonia duhet të vazhdojë rrugën e parti-cipimit me anë të kontakteve in-tensive me NATO-n. “Maqedonia bartë benefit të jashtëzakonshëm ndaj sigurisë globale, por e njejta nuk i gëzon benifitet nga anëtarsimi në NATO. U apekoj qytetarëve të Maqedonisë të jenë të durueshëm. Në qoftë se kemi një anëtar të NA-TO-s që nuk e vlerëson atë që bëni, ka edhe 27 vende tjera anëtare që

ër Republikën e Maqedonisë është tejet e rëndësishme që një grup intelelktualësh

që kanë pasur pozita të larta në shoqërinë amerikane dhe në atë europiane, njerëz që janë miq të dëshmuar të vendit tonë, të ulen në vendin e njejtë dhe të bisedo-jnë rreth strategjisë që në mënyrë shtesë duhet të formulohet me qël-lim që të fitojmë vendin e merituar në NATO”. Këtë e deklaroi ministri i mbrojtjes së Republikës së Maqe-donisë, Zoran Jolevski në forumin joformal dy ditor që u mbajt në Berovë, në të cilin morën pjesë ish ministrat e mbrojtjes, anëtarë të Kuvendit si dhe përfaqësues të lartë të ting-teng bashkësisë së SHBA-së. “Jemi duke shkëmbyer shumë mendime dhe një numër të madh idesh, theksoi ministri, ide të cilat do të na ndihmojnë në prezantimin e argumenteve se pse Maqedo-nia duhet të jetë pjesë e Aleancës. Kjo është shumë e rëndësishme, sidomos nëse kemi parasysh se samiti vijues i Aleancës do të mba-het verën e ardhshme në Poloni, deri në atë kohë kur do të duhet të shfrytëzojmë të gjitha instrumentet për të arritur një rezultat sa më të

FORUM JOFORMAL

mirë në rrugën drejt anëtarsimit të plotë, tha ministri Jolevski. Në kon-tekst të mënyrave se si të arrihet qëllimi, ministri theksoi se duhet të në vazhdimësi duhet punuar për af-rimin e miqve të Maqedonisë, miq që do të jenë një zë i fuqishëm i ar-syes se përse Maqedonia duhet të jetë pjesë e Aleancës. Njëherit edhe paqëruajtësit tanë janë ndër amba-sadorët më të mirë – ata dëshmo-jnë se Maqedonia është një anëtare e përgjegjshme dhe një partnere e bashkësisë ndërkombëtare në ndër-timin e paqes, demokracisë dhe stabilitetit në botë, tha ministri duke shtuar edhe se kjo paraqet edhe një mundësi të mirë që paqëruajtësit tanë të trajnohen dhe të përsosen në mënyrë shtesë gjë që do të ishte në dobi edhe të ARM-së. “Jam këtu për të mbështetur Maqedoninë. Ju i keni përmbushur të gjitha kushtet dhe kriteret sa i përket planit ak-sional për anëtarsim dhe në këtë mënyrë ne duhet t’u bëjmë trysni aleatëve tanë që të bëjnë punën e duhur, gjegjësisht që ta pranojnë R. e Maqedonisë si anëtare të barab-artë në NATO”, tha Seli Pejnter, analist dhe personalitet i shquar nga shoqata e tink-tenk përfaqë-

në të vërtetë e vlerësojnë punën tuaj”, shtoi Kofi. Ai vlerësoi reformat në fushën e mbrojtjes, sidomos në fushën e edukimit dhe arsimimit, reforma të cilat edhe më tepër do ta afrojnë Republikën e Maqedonisë në NATO.Forumi joformal në Berovë në një vend mblodhi intelektual dhe per-sonalitete të shquara, mes të cilëve edhe ish ministrin e mbrojtjes dhe anëtarin e Parlamentit të Mbretërisë së Bashkuar, Liam Foks, gjeneralin amerikan Ben Frikli, etj, të cilët do të bisedojnë në lidhje me integrimet euroatlantike të Maqedonisë, për ndryshimet dhe sfidat gjeopolitike, për rajonin e EJL-së dhe për pozitën e R. së Maqedonisë në të.

5

6

PJESËMARRJA E ZV. SHEFIT TË SHTABIT TË PËRGJITHSHËM TË ARM-SË NË KUADËR TË MBLEDHJES SË ZËVENDËS SHEFAVE TË SHTABEVE TË PËRGJITHSHME TË VENDEVE TË PROCESIT TË SEEDM-SË

ëvendës shefi i Shtabit të Përgjithshëm të ARM-

së, gjeneral-nënkolonel Naser Sejdini nga data 3-5 qershor mori pjesë në mbledhjen vje-tore të zëvendës shefave të Shtatmadhërive në kuadër të procesit për bashkëpunim mes ministrave të mbro-jtjes së vendeve të Europës Juglindore (SEDM), e cila u mbajt në Tiranë të R. së Shqipërisë. Në këtë mbledhje nga vendet anëtare dhe përfaqësuesve të organizatave ndërkombëtare, u diskutua lidhur me çështjet e interesit të përbash-kët dhe bashkëpunimit ushtarako-civil në rajon, për rëndësinë e përpjekjeve për fuqizimin e efikasitetit të forcave paqëruajtëse multinacionale të Europës Jug-lindore (SEEBRIG), si një instrument për kontribut aktiv ndaj sigurisë, bashkëpunimit dhe stabilitetit në kuadër të procesit të SEEDM-së, në lidhje me angazhimin e SEEBRIG-ut në aktivitete të ndryshme, duke përfshirë këtu edhe trajnime dhe operacione si dhe konsoli-dimin dhe optimizimin e marrëdhënieve me oranizatat ndërkombëtare. Zëvendës shefat e Shtatmadhërive

NGA AKTIVITETET E OORRM-SË nga Shkupi (vendi i 1 me 42 goditje); Zoran Mirçevski nga Kërçova (vendi i 2. me 40 goditje), ndërsа Jovan Jovanovski nga Radovishi u rradhit i treti. Në konkurrencën e femrave, rezultate të larta arritën: Elena Bozhinovska nga Shkupi e cila për herë të parë gjuante me revole (35 goditje), ndërsа Ollgica Mojsova Pe-pellasheva nga Velesi dhe Valerija Vaneva nga Sveti Nikole (30 go-ditje). Skuadrave dhe garuesve indi-vidual më të mirë iu ndanë çmime të veçanta, ndërsa shoqërimi njëdi-tor përfundoi me një drekë të për-bashkët në kazermën “Alekso Dem-nievski – Bauman” në Veles.

BASHKËPUNIM NDËRKOM-BËTARAnëtarët e Këshillit Ekzekutiv të OORRM-së të kryesuar nga kryetari prof. dr. Gjorgji Mallkovski zhvilluan një vizitë treditore në kuadër të or-ganizatës së oficerëve rezervë të Republikës së Shqipërisë (NAMRA). Qëllimi i kësaj vizite ishte nënshkri-mi i një marrëveshjeje bashkëpunimi mes dy organizatave kombëtare në funksion të trasimit të përmirsimit të aktiviteteve të ndërsjella gjatë periudhës vijuese. Akti solemn i

nënshkrimit të marrëveshjes u re-alziua në selinë e NAMRA-s, pranë Akademisë Ushtarake në Tiranë, në praninë e anëtarve të komiteteve ekzekutive të të dy organizatave. Marrëveshja të cilën e nënshkruan koloneli rezervë Toma Konduri dhe prof. dr. Gjorgji Mallkovski, paraqet marrëveshjen e parë të kësaj natyre për bashkëpunim bilateral mes dy organizatave kombëtare në kuadër të Konfederatës Ndëralate të Ofi-cerëve Rezervë (CIOR) të NATO-s. Kjo marrëveshje bashkëpunimi për-bëhet nga më shumë pika dhe ka të bëjë me shumë çështje aktuale nga angazhimi programor i OORRM-së dhe NAMRA-s, mes të cilave edhe: shkëmbimi i informatave, publi-kime dhe programe të interesit të përbashkët, më pas pjesëmarrje në gara të mëdha sportive ushta-rake në qitje, takime vjetore të ud-hëheqësive të dy organizatave, etj.

TRADITA LIRIDASHËSEMë 5 qershor në Manastir u shënua 14 vjetori i rënies së pjesëtarit të ARM-së Bllagojçe Siljanov, ush-tarë i ARM-së i vrarë gjatë konflitit të vitit 2001 në fshatin Llavce në mallet e Sharrit. Në këtë përvje-

tor, në shenjë respekti dhe kujtimi të përjetshëm, pranë varrezave të Sveti Nedellës në Manastir, pranë vendbanimit të tij të përjetshëm, në shtyllën 7 metërshe u vendos fl-amuri shtetëror maqedonas. Para 150 qytetarëve të Manastirit të pranishëm në këtë shënim, para përfaqësuesve të vetëqeverisjes lokale, përfaqësuesve të ARM-së, MPB-së dhe të OORRM-së nga Demir Hisari, Kërçova, Makedonski Brodi, Prilepi si dhe nga organet e vetëqeverisjes lokale të Novacit, fjalë rasti mbajti luftëtëari Milisav Stevanovski, kryetari i këshillit ekzekutiv të NJKM-së së OORRM-së së Manastirit, ndërsa flamurin shtetëror në shtyllë e vendosi kry-etari i OORRM-së prof. dr. Gjorgji Mallkovski.

Zhivko Trajanovski

GARË SHTETËRORE Më 6 qershor në gjuetoren “Dollno Orizari” u mbajt garë shtetërore në qitje me revole 7,52 me numër rendor 1. Në këtë garë, në të cilën morën pjesë 100 oficerë dhe nëno-ficerë të rinj rezervë nga 19 njësi komunale organizative (NJKO) të OORRM-së, në mënyrë të barab-artë me kolegët meshkuj, garuan edhe 3 skuadra femrash – përfaqë-suese të sekcioneve të oficerëve rezervë të femrave nga Shkupi, Velesi dhe nga Sveti Nikolja. Pas dhënies së raportit nga ana e kryetarit të Këshillit Ekzekutiv të NJKO-së së OORRM-së së Vele-sit, lejtnantit rezervë, Boris Açev, fjalë rasti para garuesve mbajti edhe kryetari i OORRM-së, prof. dr. Gjorgji Mallkovski. Gara shtetërore u realizua me mbështetjen logjis-tike të Komandës për Trajnim dhe Doktrina (KTD), ndërsa zëvendësi i komandës, koloneli Ljubenço Petrovski ndoqi rrjedhojën e aktiv-iteteve të garës. Si skuadra më të suksesshme u shpallën: Kërçovë-Makedonsi Brod (vend i 1.), Shkupi (vendi i 2.) dhe Radovishi (vendi i 3.). Në konkurencë individuale, më të suksesshëm dolën: Zllatko Ilievski

KONFERENCË QËNDRORE E PLANIFIKIMIT

ga data 08.06. deri në datën 12.06.2015 pranë Qendrës për Trajnim (QT)

‘’Pepelishte’’ u mbajt Konferenca Qëndrore e Planifikimit (KQP) për ushtrimin „Shkëlqimi i Maqedo-nisë 11“ si pjesë e procesit të pl-anifikimit për stërvitjen e rradhës e cila do të realizohet në pjesën e parë të muajit tetor pranë poligo-nit ushtarak “Krivollak” dhe pranë qendrës së trajnimit “Pepelishte”.Për rëndësinë e aktivitetit në fjalë, flet edhe fakti që gjatë kësaj konferencë nga periudha 08.05.2015 deri në 10.06.2015 u

realizua një vizitë këshilldhënese nga ana e vlerësusesve të NATO-s, gjegjësisht nga Komanda e Forcave Aleate të NATO-s në Na-poli (Allied Joint Force Command Naples), si dhe një vizitë nga ana e përfaqësuesve nga Komanda e Bashkuar Operative. Me këtë rast, vizitorëve nga ana e drej-torit të stërvitjes dhe nga ana e liderëve të sindikatave iu prezan-tua: Plani dhe skenari i stërvitjes, struktura dhe statusi i njësive, lista kryesore e ngjarjeve dhe in-cidenteve, specifikimi i sigurisë dhe brifingu, si dhe mundësitë e trajnimit të cilat i ofron PU „Kriv-ollak“.

konkluduan se vendet e kanë finalizuar dhe e kanë nënshk-ruar dokumentin për lokacionin e komandës së SEEBRIG-ut si dhe tabelën vendeve kritike të rotacionit. Gjenerali Sejdini gjatë fjalimit të tij theksoi se Republika e Maqedonisë është maksimalisht e përkushtuar në kuadër të avancimit të bashkë-

punimit rajonal si dhe fuqizimit të mëtejmë të dialogut në rajon, duke shtuar se SEEBRIG paraqet njërin ndër projektet më të rëndësishëm në kuadër të SEEDM-së dhe për këtë arsye duhet vazhduar me zhvillimin e të njejtit. Republika e Maqedonisë ngelet e përkishtuar ndaj qëndrimeve të saj sa i përket pjesëmarrjes në këtë brigadë dhe në operacionet e udhëhequra nga NATO, BE-ja dhe OKB-ja. Gjenerali Sejdini, duke i pa-sur parasysh sfidat bashkëkohore të sigurisë si dhe ndryshimet konstante në mjedisin e sigurisë, theksoi së nevojitet një përshtatje e vazhdueshme ndaj këtij procesi, ndërsa përpunimi i udhësueseit st strategjik të SEEDM-së si një bazament, paraqet një hap që do të ofrojë një përgjigje në procesin e vendimarrjes.

PUNËTORI PËR BARAZI GJINORE ME KOMANDANTËT E BATALIONËVE TË ARM-SË

ë 8 dhe 9 qershor në Shtëpinë e ARM-së në Shkup u mbajt punëtoria për barazi gjinore me komandatët e batalioneve të ARM-së. Punëtoria

e cila u mbajt nën organizimin e Shtabit të Përgjith-shëm të ARM-së do të shtjellojë temën e implemen-timit të Rezolutës 1325 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara ku ka të bëjë me nevojën e arritjes së barazisë gjinore nga planifikimi e deri te realizimi i të gjitha nivele të vendimarrjes, gjegjësisht nga niveli operativ deri te ai teknik. Në kuadër të kësaj punëtorie u diskutua edhe në lidhje me parandalimin e dhunës seksuale në situata konfliktesh dhe për jobarazinë gjinore si një kërcënim bashkëkohor i sig-urisë. Gjatë ditës së dytë të punëtorisë u përpunuan ushtrime praktike të bazuara mbi skenarë real dhe

mbi seance planare. Punëtoria për barazi gjinore është e para e këtij lloji në kuadër të Armatës së Re-publikës së Maqedonisë dhe e njejta do të kalojë në një praktikë të rregullt gjatë edukimit të personelit civil dhe ushtarak në ARM.

dhe pse duket që Aleanca tashmë e ka tejkaluar çështjen më komplekse, gjegjësisht çështjen e nevojës reale të ekzistimit të saj, megjithatë jemi dësh-

mitarë se eksistimi i saj paraqitet si çështje që vazhdimisht pëson ndryshime. Duke e pasur parasysh ndryshimin e vazhueshëm të mjedisit të sigurisë, në vazhdimësi lindin sfida të reja të sigurisë, e në këtë mënyrë edhe roli i Aleancës vazhdimisht pëson ndryshime gjithnjë duke krijuar partneritete të reja dhe duke pranuar në rradhët e saj anëtare të reja, duke bërë që marrëdhënia e tyre të varet nga trendet e mjedisit të sig-urisë, ndërsa miksi i përgjithshëm të ndikon mbi rolin e NATO-s në kuadër të sigurisë ndërkombëtare. Në mënyrë plotësuese, rregullimi i brendshëm i Aleancës si dhe rregullat e funksionimit të saj, në vazhdimësi shfaqin dallime në punën dhe në obligimet e anëtarsimit, por edhe në aspektin e kër-cënimeve ndaj sigurisë dhe për këtë shkak pritet që roli i NATO-s në kuadër të sigurisë ndërkombëtare do të varet pikërisht nga gjërat e lartëcekura.Qëllimi i këtij shkrimi ka të bëjë me pasqy-rimin e aktiviteteve të Aleancës, me rregulli-min e saj të brendshëm dhe me trendet e saj në mjedisin e sigurisë ndërkombëtare gjë që ndikon mbi rolin e saj ndaj sigurisë ndërkom-bëtare dhe nga gjërat që priten nga Aleanca në të ardhmen.

NATYRA E AKTIVITETEVE TË ALEANCËS Jo rastësisht faktorët e parë që ndikojnë mbi rolin e NATO-s ndaj sigurisë ndërkombëtare janë vënë ndikimet e natyrës së aktiviteteve të Aleancës. Aktivitetet e Aleancës janë të pasqyruara si formë e mbrojtjes kolektive,

ZGJËRIMET DHE PARTNERITETET GLOBALEPartneriteti për Paqe evaluon ne një element të NATO-s për rritjen e nivelit të ndërveprimit para anëtarsimit përfundimtar në NATO. Anëtare e Partneritetit për Paqe është edhe Republika e Maqedonisë. Gjithashtu, përveç Partneritetit për Paqe, ekzistojnë edhe partneritete tjera, mes të cilave edhe partneritete me vende joeuropiane dhe part-neritete me miq atipik, si për shembull me Rusinë. Evaluimi i NATO-s globalizimi i kërcënimeve, si dhe nevoja nga një funksionim më të avan-cuar gjatë krizës financiare, bënë që NATO

sigurisë dhe menaxhimit të krizës. Por, sa do të ketë mundësi Aleanca që të krijojë një ambient të sigurisë kolektive nga kërcëni-met për të cilat jo të gjitha nga anëtaret e saj janë dakrod se ekzistojnë dhe se zgjërimi i saj në të vërtetë do të sjellë demokratizim ose do të mbretërojë një situatë rreziku që vendet të ndërpresin së investuari në ndër-timin e kapaciteteve të tyre demokratike, menjëherë pas anëtarsimit në Aleancë dhe në fund do të përcaktojnë se në ç’drejtim do të orientohen partneritetet globale dhe të njejtat sa do të kenë mundësi të shëndrro-hen duke u bazuar mbi ndikimet e vendeve tashmë anëtare të Aleancës.

NATO DHE SIGURIA NDËRKOMBËTARE

FAKTORËT QË NDIKOJNË NË ROLIN E NATO-S NDAJ POLITIKËS NDËRKOMBËTARE

7

8

ndaj sistemeve politike dhe ndaj zgjërimit të demokracisë. Kjo pyetje dhe çështje lidhet edhe me anëtarët europianë jodemokratik, kundrejt partnerëve demokratik global.Gjatë shqyrtimit të këtij qëndrimi dalin shumë shembuj, në veçanti një përgjigje adekuate na sjell Riteri në punimin shkencor «Përse zgjërimi nuk sjell edhe zgjërimin e demokracisë”. Gjithnjë sipas Riterit, vendet të cilat janë pjesë e NATO-s para fundit të Luftës së Ftohtë, janë ftuar jo për faktin se ato vetë kanë dashur të bëhen demokraci të mirëfillta si (Spanja, Portugalia, Turqia dhe Greqia), për për shkak se këto vende kanë pasur rëndësi tejet të madhe strategjike për NATO-n kur kjo e fundit ka synuar zgjërimin e sferës së ndikimit të saj, qoftë kjo edhe në llogari të një demokratizimi të dështuar të vendeve në fjalë. Argumenti dytë i Riterit

është argument ii vendeve të cilat në NATO janë anëtarsuar pas përfundimit të Luftës së Ftohtë (Polonia, Hungaria, Çekia), vende këto të cilat edhe para se t’i qasen anëtar-simit në NATO kanë punuar për fuqizimin e demokracisë. Edhe pse autori e pranon se përkushtimi ndaj anëtarsimit në NATO i avan-con dhe i përshpejton proceset demokratike si dhe përkushtimin e qeverive të vendeve anëtare, autori jep një element të fundit, el-ement ky tejet i rëndësishëm për t’u qasur ndaj kësaj çështje, gjegjësisht ai mendon se posa një vend të anëtarsohet në NATO, am-bicia e atij vendi për një tranzicion demokratik ndërpritet, për faktin se tashmë është arritur qëllimi, vendi është në NATO, përderisa në ndërkohë nuk ekiziston mekanizëm që vendit në fjalë t’i hiqet anëtarsimi. Si shembull për këtë është përmendur Turqia.Dyshimi i tij ndaj zgjerimit dhe demokratizimit qëndron edhe te autorë tjerë dhe përfaqë-sues të NATO-s dhe të vendeve anëtare, mes të cilëve edhe Seleste Ualander, e cila shtron çështjen e mungesës së mekaniz-

në misionet dhe operacionet e saj të përfshijë edhe vende tjera si Japonia, Australia, Zelan-da e Re, Pakistani, etj. Njëzet e sa vjet pas rënies së murit të Ber-linit si dhe shumë vite partneritet të disa nga vendet europiane, siç është edhe Republika e Maqedonisë, ende nuk e kemi parë Europën të bashkuara nën hijen e një institucioni të sigurisë. Sidoqoftë, gjatë kësaj kohe disa zëra të NATO-s janë duke promovuar idenë për anëtarsim global përkundër partneriteteve globale.Idea për inkuadrimin global përfaqësohet edhe nga Ivo Dadler, përfaqësues aktual i SHBA-së në NATO. Dadler mbron idenë e aleacës globale në llogari të partneriteteve globale, për faktin se është i mendimit që zgjërimi i partneriteteve paraqet një formë më adekuate, për dallim nga krijimi i “at hock” koalicioneve, së pari për shkak të përfitimeve nga bashkimi i resurseve të mbrojtjes dhe sigurisë dhe aftësive të përbashkëta, me ato të anëtarëve të reja të kualifikuara dhe e dyta, për shkak të rritjes së nivelit të ndërve-primit e cila vjen si rezultat i planifikimit dhe trajnimeve të përbashkëta. Nga ana tjetër, Dadler është i mendimit së numri sa më i mad hi anëtarëve do të kishte të bëjë edhe me një legjimitet më të madh të NATO-s sa i përket zbatimit dhe shtrirjes së operacioneve ndërkombëtare dhe do të kishte të bëjë me një fuqi më të madhe për zbatimin e vendi-meve nga ana e OKB-së. Në pyetjen retorike, përse bashkëpunimi me partnerët global nuk është i njejtë me bashkëpunimin e anëtarëve, ai përgjigjet se kjo është rezultat i mungesës së një kornize themelore gjegjësisht i mungesës së një plat-form për veprim të përbashkët, duke shtuar njëherit edhe që mungon një skemë, qoftë ajo për të shtrirë ushtrimet, ose për operacio-net. Nga ana tjetër, një tregues për formën kalimtare të përtneriteteve është edhe pro-grami i Partneritetit për Paqe, program ky i cili paraqet njërin ndër elementet për anëtarsim.Qëndrim diametralisht të kundërt sa u për-ket partneriteteve globale, gjatë periudhës fillestare të idesë në fjalë, ka Jap de Hop She-fer, ish sekretari i përgjithëshëm i NATO-s i cili është i mendimit se fokusi duhet të ngelë në mjedisin euroatlantik në mënyrë që të ruhet ndarja dhe shkëmbimi i vlerave dhe të shman-get krijimi i një organizate më të madhe e cila

nuk do të funksiononte në mënyrën e duhur. Sot jemi dëshmitar se zgjërimi me anëtarë të rinj global, nuk është i rastësishëm, por in-tenziteti i bashkëpunimit me partnerët është në ritje dhe ky trend vazhdon edhe më tej. Esenca e statusit aktual “dyert e hapura” vepër për diplomacitë europiane qëndron në tekstin e Marrëveshjes Veriatlantike dhe vetëm një konsenzus për ndryshimin e saj do të mundësonte pranimin e anëtarëve të rinj global. Ekzistojnë hulumtime të detajizuara të anëve pozitive dhe negative të një orga-nizate eventuale më globale të NATO-s, mes të cilave edhe „NATO at 60 Going Globa“l. Ajo që është më intersante ka të bëjë me pyetjen retorike: Përse NATO duhet të ngelë organizatë e hapur për pranimin e shteteve europiane gjyësmdemokratike dhe gjysëm të afta, shtete të cilat e ardhmja e tyre de-mokratike është e pavarur, përderisa të nje-jtat shtete ngelin të mbyllura për shtetet tjera të fuqishme demokratike, si që është rasti me Australinë. Qëndrimi i autorit rreth kësaj çëshje është se kjo do të ndikojë edhe më shumë ndaj ritjes ekonomike të Austral-isë dhe Azisë si dhe në avancimin e mar-rëdhënieve ekonomike të disa anëtareve të NATO-s me vendet aziatike.Si përfundim për këtë pjesë mund të përmen-dim se pritet një trend i rritjes së niveilit të bashkëpunimit me partnerët global, por edhe debat më i shpeshtë lidhur me zgjërimin e NATO-s me partnerë global demokratik.Parë nga aspekti i Republikës së Maqedo-nisë, duket se “kutia e Pandorës” tashmë është hapur, për arsye se aktualizimi i part-nerëve global nga të cilët shumica janë shtete të fuqishme demokratike dhe ekonomike me resurse të konsiderueshme të mbrojtjes dhe sigurisë, nga njëra anë do të ulë interesin për pranimin e vendeve më të vogla europiane, por nga ana tjetër, duke pasur parasysh se çështja e emrit ende nuk e sheh fundin e saj në një afat të shkurtër kohor, kjo do të thoshte një vështirësi në arritjen e një kon-senzusi sa i përket ftesës për anëtarsim.

A SHIHET ZGJËRIMI SI NJË RRUGË E SIGURTË DREJT DEMOKRATIZIMIT?Pyetja e dytë retorike e cila parashtrohet edhe nga shumica e vendeve anëtare të NATO-s është çështja e një fuqie reale të zgjërimit të sjellë ndryshim të përhershëm

marrëdhëniet mes Rusisë dhe Gjermanisë, si dhe grupi apo kategoria e tretë përbëhet nga vendet e Europës Qëndrore të cilat synojnë kryesisht mbrojtjen e kufijve në aspektin e sigurisë nga ndonjë kërcënim eventual nga ana e Rusisë. Argumenti i dytë qe ka të bëjë me rolin e rën-duar të NATO-s në sigurinë ndërkombëtare, vjen pas vendimeve të SHBA-së për të for-muar “ad hock” koalicione në disa raste me qëllim të mbrojtjes së interesave të tyre mo-mentale, përkundër idesë së lobimit në mes të aleatëve të cilët i mbështesin. Shumë au-torë përkrahin një qëndrim të tillë, por konklu-za përfundimtare shkon në atë drejtim se “ad hock” koalicionet mund të jenë edhe alterna-tive e vendimarrjeve konsenzuale, kur është në pyetje roli i NATO-s ndaj sigurisë ndëkom-bëtare, sidomos para nisjes dhe përfshirjes

në misione dhe operacione të reja.Duke u nisur nga kjo, mund të konkludojmë se roli i NATO-s ndaj sigurisë ndërkombëtare vjen duke u rënduar për shkak të parimit të vendimarrjeve konsenzuale në mjedisin e sig-urisë ndërkombëtare. Pritet që “ad hock” ko-alicionet të jenë një alternativë e lobimit rreth arrites së konsenzusit. Sa i përket Republikës së Maqedonisë, është e qartë se vendi është peng i vendimarrjes me konsenzus dhe se e ardhmja e saj edhe për një periudhë të gjatë do të varet nga vendimi i përbashkët, për fakti që edhe pse ekzistojnë shumë kom-plote të ndryshimeve të rregullës së konsen-zusit, realisht nga ana tjetër ekzistojnë edhe shumë shembuj për të tejkaluar konsenzusin në raport me përpjekjet e ndryshimit të Mar-rëveshjes Veriatlantike. Përderisa Rusia dhe kërcënimi i saj janë në qendër të vëmendjes, interesi për Republikën e Maqedonisë do të vazhdojë të ketë një trend në rënie.

Mr. Darko Trajkovski

9

mave brenda organizatës së NATO-s si dhe të disa anëtareve të saj për shumë çështje, mes të cilave edhe për çështjen e demokra-tizimit. Raporti ndërmjet zgjërimit dhe de-mokratizimit tregon një jovazhdimësi dhe një linje në rënie. Pritet që anëtaret të tregojnë gatishmëri dhe kujdes më të madh gjatë zgjërimeve vijuese.Republika e Maqedonisë hapëron drejt rrugës së demokratizimit, por duke pasur parasysh mosbesimin e anëtareve, në të ardhmen mund të priten edhe imponime të kërkesave dhe trysnive të reja.

PERCEPCIONET RRETH KËRCËNIMEVE TË SIGURISË Percepcionet rreth këcënimeve të sigurisë paraqesin një titull por edhe një përgjigje

në vete. Çfarë edhe të ishte planifikuar për shqyrtim, patjetër se e njejta humb rëndësi-në e saj, sidomos pas ngjarjeve në Ukrainë dhe aneksimit të Krimesë. Lista e qëndri-meve dhe e komploteve se në ç’drejtim do të zhvillohen ngjarjet dhe se a do të sjellin ndryshim po këto ngjarje, mbi strukturën e sistemit ndërkombëtar të sigurisë, është e gjatë. Перцепции за безбедносните закани е наслов и одговор сам по себе. Jokon-testues ngel qëndrimi se ekziston mundësia që ngjarjet në Ukrainë të pasqyrojnë situ-atën e njejtë si gjatë periudhës post Luftës së Ftohtë dhe bipolaritetit. Sidoqoftë, priten ndryshime, e me këtë edhe ndryshime në in-teresat e vendeve anëtare.Sipas Mihtës dhe veprës së tij “Kufijtë e Ale-ancës”, përceptimet ndaj sigurisë në të shum-tën e rasteve nuk janë të njejta për vendet të cilat gjeografikisht kufizohen me vendet anëtare të Aleancës, në raport me vendet më të izoluara. Për këtë shkak, vendet e këtil-la bashkëpunojnë mes tyre dhe janë shumë më të interesuara për nisma të caktuara ra-jonale ose për përpjekje për bashkërendimin e kapaciteteve, për zhvillimin e elementeve aktuale apo elementeve të reja për ruajtjen e paqes, e gjithashtu janë të interesuara edhe për kufijtë territorial të NATO-s.Në një këndvështrim të këtillë, duke pasur parasysh historikun e marrëdhënieve të disa vendeve me Rusinë, si dhe historikun e mospajtimeve në lidhje me intervenimet, si për shembull mospajtimi mes SHBA-së dhe Gjermanisë për Irakun, priten ndryshime dhe mospajtime të reja sa u përket qendrimeve të anëtareve ku do të favorizohej roli kompe-tent i NATO-s në kuadër të sigusië ndërkom-

bëare.Në qoftë se përfundimi i ngjarjeve në Ukrainë do të kontribonte drejt ç’orientimit të theksit ndaj mbrojtjes territoriale, interesi për anëtar-simin e Republikës së Maqedonisë nuk do të ishte ndër interesat dhe ndër çështjet më të rëndësishme.

VENDIMMARRJA KONSENSUALE KUNDREJT INTERESAVE INDIVIDUALVendimarrja konsensuale është e garantuar në tekstin bazik të Marrëveshjes Veriatlantike dhe qëndron si njëri ndër parimet themelore të funksionimit të Aleancës. Gjithsesi se në fillim arritja e konsenzusit në Aleancë me 12 anëtare ndoshta edhe ka qenë një lloj sfide, por as për së afërmi aq sa sfida që të mer-ret një vendim i cili do t’i kënaqte interesat

e 28 vendeve anëtare. Ndaj kësaj, lidhet edhe politika e dyerve të hapura të NATO-s si dhe debatet e lartëpërmendura në lidhje me anëtarsimin global. Konsenzusi në vetvete nuk do të mund të quhej faktor i cili do të ndikonte mbi sigurinë ndërkombëtare nëse vendet anëtare edhe përkundër shkëmbimit të vlerave demokra-tike nuk do të kishin interesa të ndryshme të cilat rrjedhin parimisht nga pozita e tyre gjeografike. Ky qëndrim vjen si shtojcë dhe shtesë e pjesës paraardhëse në lidhje me perceptimet e ndryshme ndaj kërcënimeve të sigurisë, por me një shtesë të rëndësishme se jo të gjitha vendet anëtare veprojnë si-pas kërcënieve të perceptuara, disa vende anëtare veprojnë në parim të udhëhequra nga interesat e tyre ekonomike.Në raportin e “Starfor”, agjension intelegjen-ce dhe analize nga viti 2010, në dispozicion falë „Ëikileaksit“, është bërë një ndarje e logjikshme i tre kategorive të anëtareve sipas pozitës dhe vendndodhjes gjeorgafike dhe intersave të cilat mbretërojnë në agjendat e vendeve përkatëse. Kategorinë e parë e për-bëjnë SHBA-ja dhe partnerët e saj tradicional atlantik si Holanda, Danimarka dhe Mbretëria e Bashkuar, vende të cilat tradicionalisht kanë një qëndrim të dyshimtë ndaj Rusisë, por që njëkohësisht synojnë të përkushtuar ndaj një rikonstruimi postkonfliktuoz, luftën kundër terrorizmit dhe aktivitete të ngjajshme, kun-drejt mbrojtjes së fokusuar kolektive. Grupin e dytë e përbëjnë anëtaret të cilat shtrihen në “zemër” të Europës, gjegjësisht Franca dhe Gjermania dhe të njejtat kanë për qëllim mos cënimin e marrëdhënieve të ndërsjella, parimisht ato ekonomike dhe esencialisht

rasjet me paramendim paraqesin operacion specifik anti terrorist për neutralizim paraprak të një qëllimi ose personi të caktuar të infiltruar në

ndonjë aktivitet terrorist. Kjo do të thotë se këta individ janë të ndjekur dhe të likuiduar gjatë përpjekjes për të realizuar një aktiv-itet terrorist. Praktika e tyre, e zbatuar më shpesh shumë hapur ose në mënyrë implic-ite, përfshinë edhe veprim të territorit të ndonjë vendi tjetër, shpesh herë edhe pa pajtimin apo dijeninë e tyre – ndonjëherë edhe me forca të ndryshme prezente në terren e ndonjëherë edhe përmes tele-kolandës dhe fluturakeve pa pilot. Pa pa-sur parasysh se ky term përdoret shumë shpesh, i njejti nuk është definuar në kuadër

ASPEKTET JURIDIKO-NDËRKOMBËTARE TË PRAKTIKËS SË VRASJEVE ME PARAMENDIM

VRASJET ME PARAMENDIM

10

të së drejtës ndërkombëtare, e as që mund të përputhet në ndonjë kornizë juridike. Ky term ka filluar të përdoret në vitin 2000, kur Izraeli publikoi polisën e tij të “targeted killings” për ballafaqimin me terroristë të caktuar nëpër territoret e okupuara palesti-neze. Ky term është përdorur edhe në raste tjera në Çeçeni, Jemen, Shri Lankë, Dubai. Një aksion i tillë publik ka të bëjë me opera-cionin e zhvilluar në Jemen në nëntor të vitit 2002 nga ana e CIA-s, kur në një sulm nga një fluturake pa pilotë u likuiduan disa punë-tor operativ të “Al-Qaedas” nga të cilët njëri shtetas amerikan. Ky operacion u realizua me miratimin e autoriteteve në Jemen. Më vonë, autoritetet amerikane do të vazhdo-jnë me realizimin e operacioneve të tilla në

territorin e Pakistanit, në disa raste edhe pa pasur miratim nga ana e autoriteteve vendore. Pas sulmeve ndaj qendrës treg-tare botërore, SHBA-të e shpeshtuan këtë praktikë, duke realizuar aktivitete të tilla në disa vende në emër të luftës kundër terror-izmit dhe kundër aktiviteteve të Al-Qaedës, para se gjithash në Afganistan dhe në Irak, gjithnjë sipas parimit të njejtë – me përdori-min e fluturakeve pa pilot. Problem shtesë është edhe ajo që këto fluturake edhe pse me mijëra kilometra larg, drejtohen nga civil, agjentë të CIA-s në kuadër të asaj që në SHBA quhet operacione sekrete (covert operations). Shumë shpesh SHBA-të kanë intervenuar në këtë mënyrë në Pakistan, jo gjithmonë me pajtim të autoriteteve të Pakistanit, gjë që ka hapur një seri të re të çështjeve juridike lidhur me këtë tematikë, para se gjithash rreth suverenitetit dhe agresivitetit. Kjo praktikë filloi të shpeshto-het sidomos gjatë vitit 2001, kur SHBA-ja shpallën luftë globale kundër terrorizmit, ndërsa sulmet me fluturake pa pilotë vazh-duan në Afganistan, Irak dhe Jemen.Me ardhjen në pushtet të presidentit Barack Obama në vitin 2008, në këtë drej-tim nuk pati shumë ndryshime – përkundra-zi, kjo praktikë u intensifikua edhe më tepër (Guardian 2012). Kjo praktikë në mënyrë të drejtpërdrejtë cënën të drejtën e të jetuarit, por legaliteti i saj duhet vënë në shqyrtim, para se gjithash në kontekst të drejtësisë që është tejet e zbatueshme në një situatë të caktuar. Siç e cekëm më lartë, operacio-net anti terroriste mund të zhvillohen dhe të realizohen në disa kontekste të ndry-

11

vendimi kishte të bëjë me mospranimin e aplikacionit dhe rasti mos të shqyrtohet, për faktin se i njejti nuk bën pjesë në rastet e DNJDNJ-së dhe në shtetet nënshkruese të marrëveshjes. Me këtë vendim, gjyqi si-kur po bën ca hapa pas, duke sqaruar se rënia nën jurisdiksion duhet të kuptohet para se gjithash në kontekst territorial. Faktikisht Gjyqi Europian i të Drejtave të Njeriut nuk deklarohet njëzëri. Vendimi që u morr në rastin Bankoviq dhe të tjerët është njëri ndër vendimet më të komentuara nga ana e aktivistëve për të drejtat e njeriut. Forcat e sigurisë së vendeve europiane, nënshkruese të DNJDNJ-së morrën pjesë në operacionet anti terroriste në territorin e Afganistanit, por ende nuk dihet ekzistenca e rregullave të qarta në këtë kontekst dhe ajo se cili është raporti ndaj DNJDNJ-së, për faktin se nuk u dhanë deklarata. Njëri ndër problemet më serioze me të cilat u ballafaquan forcat e NATO-s në kuadër të misionit ISAF ishte mungesa e rregullave të qarta të operimit. Një problem tjetër, që e sqaron dr. Haxhi Janev , duke u thirrur në deklaratat e gjeneralit Xhejms Xhojs, thek-soi se janë kufizimet kombëtare të vendo-sura ndaj trupat, ato që bëjnë diferencën juridike ose politike. Praktitë të DNJDNJ-së sa u përket vrasjeve me paramendim në kuadër të operacioneve anti terroriste – nuk ka, për këtë shkak lihet interpretimi i

konventës të bëhet nga ana e personave që përgaditin kufizimet kombëtare, duke i pasur parasysh praktikat e gjyqeve kom-bëtare. Sidoqoftë, nga deklaratat e zyrtarëve dhe nga mënyra e zbatueshmërisë dhe shtrirjes së operacioneve (duke përfshirë këtu edhe operacionet anti terrotiste) në terrenin Afganistanit në kuadër të misionit ISAF nën mandatin e OKB-së, duket qartë se rregullat e të drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut janë aplikabile. Sipas praktikës në misionet paqëruajtëse me mandatin e Kombeve të Bashkuara, forca vdekjeprurëse zbatohet vetëm në raste të vetëmbrojtjes dhe në raste nevoje.Komiteti i të drejtave të njeriut pranë OKB-së në kontekst të shqyrtimit të raportit

shme gjatë së cilave zbatohet drejtësi e llojllojshme. Nëse ekziston bazë për respe-ktimin e rregullave në kuadër të së drejtës ndërkombëtare ushtarake dhe humanitare, kjo praktikë mer një dimenzion tjetër dhe një bazë eventuale të arsyeshmërisë. Kjo para se gjithash ka të bëjë me proporcio-nalitetin, i cili ka domethënie të ndryshme në kontekstin e së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut (më poshtë në tekst e shënuar si DNDNJ), si dhe e dre-jta ndërkombëtare humanitare (DNH). Një sfidë e veçantë për operacionet që i realizo-jnë forcat e sigurisë gjatë kohës postkon-fliktuoze të parandalimit dhe stabilizimit, në rastin kur rregullat për të drejtat e njeriut dhe përgjegjësisë individuale penale janë aplikative, të njejtat janë në përputhje me të drejtën penale kombëtare. Sfidë tjetër paraqesin edhe operacionet e intelegjencës të cilat kanë për qëllim grumbullimin e infor-matave ose locimin e personave dhe send-eve të ndryshme, të cilat përfundojnë më likuidim gjegjësisht me asgjësim, si që ishte rasti i operacionit “Jeronimo”, operacion në të cilin u likuidua prijësi i “Al-Qaedas”, ter-roristi botëror numër 1 – Osama Bin Laden. Edhe sot e kësaj dite janë të hapura speku-limet se vallë a i është lënë mundësia ter-roristit që të dorëzohet dhe në këtë mënyrë të arrestohet, e më pas të dalë para drejtë-sisë, ose thjeshtë trupat e marinës ameri-kane kanë qenë të dërguara me detyrë për likuidimin e tij. Sa i përket praktikës së të a.q vrasjeve me paramendim, më së shumti “boshtet thyhen” mes partnerëve tradicional të ko-alicionit nga dy anët e Oqeanit Atlantik. Tra-dita juridike europiane është e vetmja për nga jolegaiteti dhe jo etika e kësaj praktike, përderisa, një pjesë e juristëve amerikanë sjellin një qasje tjetër dhe nisen nga një këndvështrim tjetër të argumentimit, i cili para se gjithash ka të bëjë me ekzistimin dhe udhëheqjen e një luftë globale kundër terrorizmit. Përv, i cili para se gjithash ka të bëjë me ekzistimin dhe udhëheqjen e një luftë globale kundër terrorizmit. Përveç SHBA-së, këtë praktikë po e zbaton edhe Izraeli. Megjithatë duhet bërë një distink-sion – lufta e Izraelit kundër terrorizmit në masë të madhe ka të bëjë me luftën kundër luftëtarëve palestinez të cilët luftojnë për pavarësi, gjë që këtë luftë ose këtë lloj të aktiviteteve terroriste nuk e vendosin në grupin e terrorizmit bashkëkohor, por në grupin e e luftërave të popujve për vetëven-dosje, sepse okupimi i Izraelit ishte pikënisje e kritikave edhe pranë OKB-së. Duke u nisur nga kjo, praktika e Izraelit në këtë domen nuk është lëndë shqyrtimi në këtë tekst.Në vazhdim do të orvatemi të hedhim një vështrim të shkurtër të argumenteve kyçe të të dy palëve.Pytja e parë që parashtrohet ështa ajo se cila masë juridike është e zbatueshme edhe në rast të ekzistimit të një konflikti të arma-tosur apo të ndonjë ekuivalenti të tij, sepse nga ajo që quajmë “ius ad belum”, varet edhe zbatimi i rregullave të korpusit “ius in bello”. Për shembull, baza juridike gjatë operacioneve në Afganistan ishte mad-nati i OKB-së në mënyrë të drejtpërdrejtë (Rezoluta 1386 e Kombeve të Bashkuara e

miratuar më 20 dhjetor të vitit 2001), ndër-sa në rastin e Irakut, autoritetet amerikane u thirrën në të drejtën e vetëmbrojtjes në përputhje me Kartën e OKB-së. Për faktin që në esencë nuk ekziston ndonjë document i cili do të ishte publiki-sht në dispozicion dhe do të na jepte një pasqyrë rreth qëndrimit zyrtar rreth përdor-imit të forcës vdekjeprurëse në kontekst të vrasjeve me paramendimnë kuadër të operacioneve anti terroriste, për të marrë përgjigjen e kësaj pyetjeje, duhet të nise-mi nga e drejta apo masa juridike që do të ishte më e zbatueshme për situatën e caktuar. Për shembull, në Afganistan gjatë misionit ISAF, mision i cili është nën man-datin e Kombeve të Bashkuara, në të cilin realizohen operacione paqëruajtëse jofen-zive, është logjike që të paraprijnë rregullat standard për operacionet paqëruajtëse të këtij lloji. Kjo do të thotë se aplikative janë edhe rregullat e të drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.Këto të dhëna janë të rëndësishme për ne, sepse edhe paqëruajtësit nga Maqedonia janë të përfshirë në misionin konkret. Re-publika e Maqedonisë ka nënshkruar dhe ka ratifikuar Konventën Europiane për të Dre-jtat e Njeriut si dhe Paktin Ndërkombëtar për të Drejta Politike dhe Qytetare, mar-rëveshje këto për të cilat tashmë elaboru-am se kanë një rëndësi tejet të madhe

territoriale, ndërsa si kusht për zbatimin e tyre është kontrolli efektiv i terrotorit. Në rastin e Lozidus kundër dhe Turqisë, gjyqi theksoi se ekziston përgjegjësi e shtetit që si pasojë e operacionit ushtarak (pa pasur parasysh legjitimitetin saj), ajo realizon kontroll efektiv mbi një territory të caktuar. Qëndrimi i njejtë i gjyqit u përsërit edhe në rastin e Qipros dhe Turqisë dhe po ky qëndrim mund të zbatohet edhe në rastin tonë konkret. Në fakt, në qoftë se vrasjet me paramendim realizohen me fluturake pa pilot nuk pasqyrojnë situatën e njejtë dhe nuk janë rast i njejtë si rasti i bombardimeve të NATO-s ndaj Serbisë në vitin 1999, apo vendimi i cili u morr në rastin Bankoviq para DNJDNJ-së mund të merret edhe si pikënis-je bazike në analizë. Siç e cekëm më lartë,

12

e një operacioni të këtillë mund të jetë mbrojtja e viktimave potenciale (nuk guxon të merret si dënim ose si metodë të kthi-mit të kryersve tjerë potencial). Ky opera-cion mund të realizohet vetëm në qoftë se është e nevojshme. Forca e përdorur vdekj-eprurëse potenciale duhet që patjetër të kënaq testin e proporcionalitetit, duke bal-ancuar tre faktorë: rrezikun e jetës të shkak-tuar nga aktivitetet e vazhdueshme terror-iste, mundësia e realizimit të sulmit në rast se rreziku nuk neutralizohet menjëherë si dhe mundësia reale e viktimave në njerëz, në qoftës sulmi në fjalë realizohet. Në për-puthje me praktikën e Gjyqit Europian për të Drejtat e Njeriut (GJEDNJ), secili opera-

cion i tillë duhet t’i nënshtrohet hetimeve të paanshme dhe efikase.Duke pasur parasysh rreshtat e lartëcekur, si dhe faktin që sa më tepër rritet niveli i praktikës, aq më shumë reduktohen argu-mentet për mbrojtje të konceptit të vras-jeve me paramendim, në këtë moment nuk mund të kemi një përfundim se praktika e vrasjeve me paramendim mund të bëhet kategori ndërkombëtare juridike legale dhe legjitime. Në një konstalacion të tillë mar-rëdhëniesh dhe në përputhje me kornizën aktuale ndërkombëtare juridike, e drejta e të jetuarit është e garantuar në mënyrë ab-solute. Parim i pranuar është ai parim i cili thotë se privimi nga i njejti nuk do të mer-ret si i kundërligjshëm, në qoftë se i njejti përkon me kërkesat e të drejtës ndërkom-bëtare humanitare, në kushte kur aplikatibil-iteti i tij është më se i mundur.

Dr. Aleksandar DoncevMr. Vesna Poposka

të dorëzuar nga ana e Izraelit thekson se “shteti nuk guxon t’i përdorë vrasjet me paramendim si taktikë kthimi ose dënimi. Shteti duhet pasur parasysh parimin e pro-pocionalitetit në secilën përgjigje të tij ndaj kërcënimeve dhe aktiviteteve terroriste …” Gjyqi suprem i Izraelit pas pothuaj se tre vite pas marrjes së vëretjeve, doli me qën-drim i cili arsyetonte vrasjet me paramen-dim mbi bazën e “civilëve që drejtpërsëdre-jti janë pjesëmarrës në armiqësi” dhe në raste kur “nuk mund të përdoren më pak masa agresive”. Si sqarim, në mungesë të guximit për t’u përpunuar dhe për t’u shtjel-luar kjo temë, mund të na ndihmojë raporti i dalë nga takimi i ekspertëve i organizuar nga ana e Universitetit të së Drejtës Hu-mane në Gjenevë, takim në të cilin u shqyr-tua kjo çështje. Ekipi i ekspertëve konkludoi se vrasjet me paramendim janë jolegjitime gjatë të a.q okupacione paqëruajtëse, të paktën në ato pjesë ku territori është nën kontroll efektiv, apo aty ku forca okupuese ka të bëjë me autorizime publike. Nga ana tjetër, sa i përket situatës e cila tashmë ka eskaluar, ekspertët u pajtuan se në bazë të parimeve themelore për përdorimin e forcës dhe armëve të zjarrit në kuadër të OKB-së, vrasjet me paramendim nuk do të jenë të kundër ligjshme në qoftë se të nje-jtat kryhen në një territor të okupuar nga ana e forcave të sigurisë së forcave okupu-ese në një mjedis në të cilin kjo e fundit nuk ka kontroll efektiv dhe nuk mund të bëjë

arrestime efektive; në momentin që individi është i përfshirë në akte serioze armiqë-sore të rrezikshme për jetën e njerëzve, ndërsa forca okupuese posedon informata të sigurta nga kundërzbulimi, se i njejti do të vazhdojë me realizimin e akteve të tilla që rrezikojnë jetën e njerëve të cilët forca oku-puese është e obliguar që t’i mbrojë, ose në raste kur masa tjera do të ishin të pamjaf-tueshme për të shmangur kërcënimet dhe rrezikun. Megjithatë për shkak të mundë-sisë së keqpërdorimeve serioze, nevojiten kufizime të fuqishme procedurale. Në këtë kontekst, në pjesën e territoreve të cilat janë nën kontroll efektiv, zbatohet modeli e “fuqizimit të së drejtës” i cili nënkupton: nevojë, proporcionalitet dhe obligim të ar-restohet atherë kur duhet bërë një gjë e tillë. Përdorimi i forcës vdekjeprurëse është e kufizuar në një gërshetim shumë të ngushtë të rrethanave. Gjithashtu, forca vdekjeprurëse potenciale, duhet të jetë proporcionale, por në kontekst të modelit

të tillë, propocionaliteti do të thotë kufizim gjatë shmangjes së rrezikut të drejtpërdre-jtë. Edhe një karakteristikë e modelit në fjalë është ajo se organet shtetërore duhet t’i planifikojnë operacionet në mënyrë që të optimalizojnë dhe zgjërojnë hapsirën për të arrestuar, në vend të likuidimit të personave që paraqesin kërcënim. Sipas kësaj, dallon proporcionaliteti që merret në kontekst të MHP-së ose në rast okupimi, në momentin që operohet sipas modelit ushtarak – me anë të forcës vdekjeprurëse potenciale, ku forca mund të përdoret kundër luftëtarëve kundërshtar, pa pasur parasysh se a ekzis-ton mundësia për arrestim ose robërim, sepse në këtë rast vlejnë vetëm rregullat e MHP-së dhe është me rëndësi që të shmanget rreziku i ardhshëm potencial, gjegjësisht të llogaritet në të gjitha katër parime njëlloj: humanitetit, proporcional-itetit, distinksionit dhe nevojës ushtarake. Megjithatë, problem më i theksuar për dal-lim nga definimi i proporcionalitetit, paraqet aplikimi i tij – “është shumë më lehtë të formuloni parimin e proporcionalitetit si një term i përgjithshëm, se sa të aplikoni të nje-jtin në një set specifik rrethanash, për faktin se krahasimi shumë shpesh bie në nivelin e zgjedhjes mes cilësisë dhe kuantitetit. Nuk mund çdonjëri t’a di vlerën e jetës, ndaj një dobie të caktuar ushtarake“.Në modelin e bazuar mbi DNJDNJ-në pro-pocionalitetit definohet në kontekst të mbrojtjes së të drejtës për të jetuar. Në mo-deiln e bazuar mbi MHP-në, i njejti bazohet në raport me qëllimet ushtarake.Krecmajeri argumenton legjitimitetin e vrasjeve me paramendim pikërisht si re-zulatat i dallimit të dy modeleve – modelit të përforcimit të së drejtës (apo modelit të operimit policor) dhe modelit të konfliktit të armatosur (modelit të operaimit ushtarak). Në përputhje me sistemin e parë, vrasja me paramendim mund të kryhet vetëm për të parandaluar një sulm i shpejtë i cili nuk mund të neutralizohet në ndonjë mënyrë tjetër, përderisa në rastin e dytë, vrasja me parandalim do të lejohet vetëm në qoftë se qëllimi për të cilin dyshohet se kemi të bëjmë me terrorist, mund të llogaritet për luftëtar. Megjithatë, ai mendon se asnjëri nga këto modele nuk mund të llogaritet ndaras me anë të “terrorit transnacional” dhe për këtë arsye jepet një propozim për një model të kombinuar, të bazuar në disa postulate: arsyetimi i vetëm për realizimin

13

Mina të “mençura”rahas të gjitha përpjekjeve të cilat bashkësia ndërkombëtare i investon që ta ndalojë prod-himin, magazinimin, përdorimin

dhe transferin e minave të anti këmbë-sorisë dhe bombave thërrmuese, si dhe konventa ndërkombëtare për ndalesë të prodhimit, përdorim dhe transfer të mi-nave të anti këmbësorisë dhe bombave

thërrmuese, Armata e SHBA-së zhvillon sisteme të reja për minim. Teknologjia bashkëkohore mundëson zhvillim të sis-temeve kompjuterike të përmbajtura për minim të cilat formalisht nuk i shkelin nor-mat juridike ndërkombëtare. Me termin „sistem për minim“ nënkup-tohet sistem i integruar i cili përbëhet nga: Mina vënësi, nënsistemi për ruajtjen

SISTEMI PËR MINIM I SHBA-SË

e minave, nënsistem për transport dhe ngarkimin e minave, nënsistem për ven-dosjen e shpejtë dhe të saktë në pozi-cione të zgjedhura paraprakisht, pajisje për mirëmbajtje dhe përgatitjen e minave për përdorim dhe personel për planifikim dhe përdorim të minave.Rritje më të madhe në zhvillimin e sis-temeve për minim, të cilën ekspertët e konsiderojnë për revolucionare, SHBA-ja e shënon në vitet e tetëdhjeta të shekul-lit të kaluar. Atëherë ishte zhvilluar nën-sistemi për vendosjen e shpejtë të mi-nave me të cilat ishin pajisur automjetet, helikopterët, aeroplanët dhe projektilet të artilerisë, i cili në mënyrë precize mund të hedhet mina në pozicione të përcak-tuara paraprakisht, ditën dhe natën dhe në kushte jo të volitshme meteorologjike. Teknologjitë e reja mundësuan konstruk-sion të sistemit për minim me përkrahje kompjuterike të minave për njohje me të cilat identifikohen tanket nga autoblindat tjerë. Kjo në esencë, në masë të madhe ka të bëjë me sisteme të robotizuara të cilat i njihen dhe në mënyrë selektive i shkatërrojnë vetëm ato caqe për të cilat janë programuar. Ekspertët sugjerojnë se nën sistemet për minim në masë të madhe do të inkorporohen programe për inteligjencë artificiale, që do ta rrisin çmimin e minës (një minë anti tank bash-këkohore kushton rreth 20.000 dollarë), e të cilën do të mund ta paguajnë vetëm armatat më të zhvilluara dhe më të pa-

88,9mm e cila vjen nga gjuajtësi i dorës „M20“ e cila është hequr nga përdorimi. Sensori i cakut „M2“ në minën „M24“ e përbëjnë katër segmentet të elektrok-abllit me dy tela. Dy telat janë izoluar njëra nga tjetra, por gjatë presionit të madh kablli vjen deri në lëshimin e izolimit që shkakton bashkim të shkurtë. Gjatësia e ¬çdo sensori të cakut arrin 2,6 metra. Me ndihën e elektro kabllit të thjeshtë me gjatë prej 22 metra sensori janë lid-hur mes veti dhe me ndezëse „M61“ e cila është bashkuar me minë. Gjatë hasjes së

një nga katër sensorët të cakut vjen deri në mbylljen e fushës elektrike dhe raketa gjuhet në drejtim të tankut dhe vepron në trupin e tij.Mina „M66“ shfrytëzon mekanizëm „M619“, komplet i cili përmban data-procesor, sensor sizmik të cakut, relefle-ktues infra të kuq dhe pranues. Refle-ktuese infra i kuq dhe pranuesi janë montuar në këmbëzat. Data-procesori është i lidhur më ndezësen „M61“ me elektro kabllo, me elektro kabllo tjetër i lidhur me sensorin sizmik të cakut, kurse me kabllo të tretë është lidhur pranuesi infra i kuq. Pranuesi infra i kuq vendosen në anën e kundërt të rrugës (në raport të asaj ane ku është vendosur mina) dhe në vazhdimësi e ndriçon me dritë infra të kuqe pranuesin infra të kuq. Sensori sizmik vendosen në tokë afër data-pro-cesorit. Gjatë afrimit të tankut, sensori sizmik i cakut i regjistron dridhjet në tokë dhe e mbyll qarkun të pranuesit infra të

14

sura në botë, derisa të gjitha të tjerat do duhet të shfrytëzojnë mina klasike ose improvizuese.Një nga sistemet bartëse, në dorë më i thjeshtë për minim është sistemi modular „MOPMS“ (Modular Pack Mine System), i cili ka formë valixheje, e cila është e mb-yllur hermetikisht. Masa e sistemit arrin rreth 80 kg, kurse të njejtën e menaxhojnë 2-4 ushtarë. Në valixhe, në shtatë gypat lansues janë vendosur 21 mina (17 anti tank „BLU-91/B“ me ndezëse magnetike dhe katër anti këmbësorie me katër tela të hollë, të cilat janë në formë të ombrel-lës dhe hapen gjatë kontaktit me tokën). Fushën e minuar e kontrollon stacioni kontrolluese, e cila me kabllo ose me ra-diorrjet është lidhur me 15- grupe minash në largësi prej një kilometri. Në pjesën e poshtme të çdo gypi lansues gjendet mbushja e barotit, e cila pas aktivizimit i lanson minat. Të gjithë gypat nga fabrika janë vendosur nën elevacion në formë të ftohëses vertikale, që mundëson hedhje të barabartë të minave në gjysmë rreth me gjysmë pengesa prej 35 metrave. Kurdisja e siguron veprimin e minave në katër orët e ardhshme, kurse më pas me radiosinjal të koduar ai interval vazhdo-het edhe për tre herë. Sistemi „MOPMS“ siguron fushë minuese të kombinuar prej 2.000 m2, me dendësi prej 0,011 mina/m2 të cilën e vendosin 1-2 ushtarë në një minutë.Sistemi për minim me veprim anësor „M24“ dhe „M66“ janë dedikuar për ve-prime kundrejt automjeteve dhe autom-jeteve gjurmues të armikut. Minat anti tank „M24“ dhe „M66“ dallohen mes veti vetën nga sensori i cakut. Shkatër-rimi i teknikës luftarake të kundërshtarit kryhet me veprim të kokave luftarake kumulative në trupin e automjetit. Cur-rili kumulativ e shkatërron pajisjen në automjet, i vret anëtarët e ekipit me pika nga mburoja e shkrirë dhe shkakton zjarr në automjet. Mina vendoset në tokë me ndihmën e këmbëzave metalike, në pjesët e anshme nga trasa e lëvizjes në largësi prej 10 deri 30 metra, e cila dre-jtohet drejt pikës supozuese të cakut. Gjatë hasjes të tankut (autoblindat) në sensorin e cakut ( tek „M24“ ai është tel elektrokontatues i shtrirë në rrugë, kurse tek „M66“ ai është sensor infra i kuq i cili nga ana e kundërt e ndriçon llambën infra të kuqe), vjen deri në gjuajtjen e raketën nga lansuese i cili fluturon drejt cakut si-pas të cilës edhe vepron. Si minë bazike shfrytëzohet raketa „M28A2“ me kalibër

kuq. Kur tanku do ta presë rrezen infra të kuqe, data-procesori i mbyll qarqet luftarake dhe raketa gjuhet drejt cakut. Data-procesori i cili i përpunon sinjalet nga sensori sizmik i cakut është i aftë t’i analizojë dhe t’i dallojë sinjalet të cilat i shkakton njeriu, kafsha ose automjet më i vogël në raport të njohjes së tankeve për të cilën është dedikuar mina. Afati i gatishmërisë luftarake varet nga lloji i baterive dhe temperatura e mburojës, por nuk është më e vogël se 75 ditë. Gjatë rënies së tensionit të burimit të ngarkimit të minës bëhet i parrezikshëm. Në armatimin e SHBA mina „M24“ është inkorporuar në vitin 1965, kurse mina „m66“ në vitin 1969. Nga viti 1988, minat „M24“ dhe „M66“ gjenden në rezervuarët dhe janë rreth 10.000 copë. Ky sistem i minimit është vendosur edhe në shumë vende tjera. Pasha e kompletit të „M24“ arrin 10,8 kg, kurse e „M66“ arrin 13 kg. Efekti i gjuajtës së minave arrin deri në 30 metra. Sistemi për minim „М2/M3/M4 SLAM“ (Selectable Light Weight Attack Mu-nition) mund të shfrytëzohet në më shumë mënyra: Për minim në drejtim të ndërhyrjes së befasishme të tan-kut, kur ndezësja magnetike e aktivizon eksplozivin (0,28 kg) nën tank, gjatë se-cilës bërthama metalike, formuar nga eksplozioni, me shpejtësi të madhe de-porton në fundin e tankut; si minë me veprim të anshëm, e cila në largësi prej tetë metrave e zbulon dhe e njeh cakun (tank) me ndihmën e sensorit infra të kuq „PIRS“ (Passive Infra Red Sensor), kurse më pas e aktivizon detonuesin si mina te kurdisura (M2 dhe M4), të cilat mund të kurdisen për vetëshkatërrim pas kalimit të intervalit prej 4, 10 ose 24 orë; si mina (m3) e cila aktivizohet vetëm nga strehi-morja përmes kabllos me ndihmën e im-pulsit elektrik. Këto mina, për shkak të gabariteve të vogla ( masa 1 kg, gjatësia 127 mm, gjerësia 89mm, lartësia 55mm), më shpesh shfrytëzohet nga forcat spe-ciale në aksione diversante. Përveç me ndezëses magnetike dhe elektrike, mina është pajisur edhe me ndezëse sigurie të cilat e pengojnë deaktivizimin e tyre. Për hedhjen e shpejtë dhe masive të mi-nave dhe vendosjen e fushës së minave ( më shpesh të kombinuara), Amerikanët kanë zhvilluar disa sisteme të komplikue-shme: „GEMMS“, „Flipper“, „Volcano“ dhe „MLRS“. Moduli nga sistemi „GEMMS“ (Ground Emplared Mine Scattering System)

15

„М128“ ka gjashtë kuti me nga 400 mina anti tanku „M75“ dhe mina anti këmbëso-rie „M74“. Në formacion, nga një modul gjendet në çetën inxhinjerike të batalionit inxhinjerik. Mund të montohet në kamion pesë tonësh. Për motomekanizmat e njësisë këmbësore është zhvilluar sistem për vendosjen e shpejtë të minave „Flip-per“, me të cilën menaxhon një ushtar. Sistemi mund të montohet në më shumë llojet të automjeteve luftarake, kurse shpejtësia e minimit është një minë në çdo 10 sekonda.Që të rritet shpejtësia e vendosjes së mi-nave, është zhvilluar sistem bashkëkohor „Volcano H139“ me 16 kaseta „XM*&“ në të cilat gjenden minat (pesë anti tanku dhe një kundër këmbësorie). Kasetat njëherit janë edhe lansues për hedhjen e minave. Sistemi „Volcano“ ka 960 mina me të cilat minohet hapësira 1.000×120 metra, kurse mund të montohet edhe në automjet dhe automjete gjurmuese, si dhe në helikopterët „UH-60A Black-hawk“ Lansuesit raketor me shumë gypa me automjet gjurmues që ecin vetë „MLRS“ (Multiple Launch Rocket System) dhe M270 në kompletin luftarak ka raketa „AT2 Scatmin“. Çdo raketë ka 28 mina ku-

mulative anti tanku me ndezëse elektron-ike. Lansimi i të gjitha 12 raketave kryhet për 40 sekonda. Një breshëri e „MLRS“ lason 336 mina anti tanku. Trupi i minës anti tank „AT2“ është një pjesë e hollë alumini, kurse në kokën luftarake janë vendosur shtatë elemente ( çdo element ka katër mina anti tanku), të paketuara në sfungjer poliuretik. Elementet janë mbështjellë në dy kontejner çeliku në të cilën është vendosur gjenerator i gazit, lidhur me ndezësen e kurdisur të kokës luftarake, e cila njëkohësisht detonon katër mbushje eksplozive lineare. Konte-jnerët nën presion i shtyn jashtë elemen-tit me mina, aktivizohen dhe spërkaten me eksplozivin e tyre, duke i liruar minat nga të cilat hidhet parashutë e vogël dhe antenë e sesorit të lëvizjes. Pas rënies së minës bie parashutës, kurse mina ngritët

mbi tokë dhe forcohet. Me dy laserë të minave të anti tankut „AT2“ mund të mi-nohet hapësirë prej 1.500×300 metra.Për aviacionin është zhvilluar sistemi „GATOR“, baza e secilës e paraqet siste-min e kontejnerit „SUU-64“. Sistemi mund të montohet në aeroplanët luf-tarake „F-16“, „A-10“, A/A-18“ dhe tjera. Për minim është zhvilluar tërë paletë të bombave kasetë dhe mina anti tanku dhe anti këmbësorie. Bomba kasetë „CBU-87/b“ bart 202 mina universale „BLU-97 A/B“ (masa e minës arrin dy kilogram), me shenjë „CEM“ (Combined Effect Muni-tion), të cilat janë pajisur me parashutë të verdhë Minat në cak shkaktojë efekt kumulativ, shkatërruese dhe ndezëse. Bomba e thërrmuese „CBU-89/B“, me masë prej 450 kg, bartë 72 mina anti tanku „BLU-91/B“ dhe 22 mina anti tanku „BLU-102/B“. Për marinën është zhvilluar bomba thër-rmuese „CBU-78/B“, me masë prej 227 kilogram. Sensorët e bombës thërrm-uese „CBU-97/B“ është me masë prej 450 kg, me desert modulin „BLU-108/B“. Çdo modul bart pas katër mina anti tanku „SKEET“. Dyzet nga ato mina mbulojnë hapësirë me sipërfaqe prej 460×150 metra. Përsosja e versionit me shenjë „ERAM“ (Extended Range Anti-armour Munition) ka kaseta me dy mina, të cilat në mënyrë sektoriale e skanojnë terrenin. Minat janë pajisur me tre sensor akustik dhe një sizmik për zbulimin e caqeve dhe aktivizimin e kokave eksplozive. Grup prej katër aeroplanësh në një fluturim mund të vendosin 1.728 mina anti tanku dhe 528 mina anti këmbësorie.Gjatë konstruksioni i minave të reja kon-struktuesit duheshe të zgjedhin disa probleme të rëndësishme: Rezistenca (fortësia) e minave, që të mund t’i durojë shpejtësitë gjatë lansimit nga laserët e kontejnerit dhe goditjet toka; i pa vërejt-shëm dhe përpunim nga materiali të cilat nuk mund të zbulohen me detektor për metale; forma dhe ngjyra e aftësuar për rrethinën; mundësia për kontroll, respe-ktivisht të ketë mekanizëm për përjashti-min e mekanizimit për aktivizim për kohë paraprakisht të caktuar, pas çka më nuk paraqet rrezik. Mes minave të reja, sipas të cilave karakteristikat dhe mundësitë luftarake dallohet nga ato klasike, vë-mendje meritojnë si vijojnë: Mina më e vogël anti tanku „M25: me vetëm nëntë gramë eksploziv e cila nuk shkakton lën-dime vdekje prurës; mina „MADU“ (Me-

dium Atomic Demolition Munition) me kokë luftarake atomike „M45“ me mase prej 180 kg, nga një deri në 15 kT; minat anti këmbësorie dhe anti tanku „H200“ me mbushje prej napalmi dhe barut të zi; mina anti këmbësorie miniature „Gravel“ (Button mine), me masë prej 30 g, prod-huar në formë të topit me eksploziv të lëngshëm shumë të ndjeshëm pa ndezëse (në këtë kategori bien minat X-22, 27, 40, ES, XМ-41, 44, 45, Е1 dhe 65, të cilat hidhen nga sistemet e avi-acionit „SUU-41A/A“); mina anti tanku „M 92 Hornet“, me masë prej 15,91 kg, stacioni luftarak kujdestar hibrid me dy

nënsisteme, të cilat e përbëjnë sistemin akustik dhe sizmik me interval në kohëzg-jatje prej katër orëve deri 30 ditë; mina anti tank „M86“ për forcat speciale, të cilat vendosen gjatë vetë tërheqjes. Kur mina vendoset, si në çadër zgjerohen shtatë tela të hollë me gjatësi me nga gjashtë metra. Me prekjen e telave aktivi-zohen kokat luftarake të minës mbushur me nga 600 copa. Mina pas katër orëve vetë shkatërrohet. Sistemet e shkruara për minim qartë tregon se ajo në SHBA edhe më tej zh-villon sisteme të reja për minim, gjatë secilës kanë mina anti tanku. Ajo është e kuptueshme, sepse një minë bash-këkohore PT-mina rreth 20.000 dollarë, derisa çmimi i një tanku është pesë ose më shumë milion dollarë. Përfundimisht, teknologjia e re mundëson konstruksion të nënsistemeve kompjuterike minuese, dhe në të ardhmen pritet edhe sisteme më të sofistikuara dhe më selektive për minim, si dhe sisteme të veçanta për minim të cilat do të jenë të specializuara për shkatërrimin e forcave dhe mjetet për dominim.

Aleksandar Stojçevski

16

MBURROJA” JU PARAQET

1. Shënjestruesi i përparëm mekanik2. Gypi3. Pëlhura4. Hapësira e gypit për vendosjen e

plumbit5. Mekanizmi i sigurisë së gjilpërës

gjuajtëse6. Gjilpëra gjuajtëse7. Pozita e lostit të dekoduesit8. Shënjestra e pasme mekanike9. Indikatori për repetimin e revolverit

(goditës frenues)10. Mekanizmi i veprimit të këmbëzës11. Ndërfutja e ndryshueshme e dorëzës12. Pozita e vendosjes së ndërfutjes së

ndryshueshme

REVOLVERI „Walther P99“REVOLVERI „WALTHER P99“ POSEDON DIZAJN BASHKËKOHOR MODULAR DHE MERRET SI NJËRI NDËR REVOLVERËT MË TË MIRË PËR PËRDORIM ZYRTAR, NDËRSA KARAKTERIZOHET ME VETITË VIJUESE POZITIVE: ME CILËSI TË LARTË TË PËRPUNIMIT, ME MEKANIZËM TË SHKËLQYER TË SIGURISË DHE FUNKSIONIMIT, ME PRECIZITET TË LARTË, ME NJË ERGONOMI DHE BALANCË TË SHKËLQYESHËM, ME KOMANDA TË DISPONUESHME DHE TË RRADHITURA MIRËFILLI, ME DIMENZIONE KOMPAKTE, ME KORNIZË MUNICIONI ME KAPACITET TË LARTË, I LEHTË PËR T’U DEMONTUAR, PËR T’U PASTRUAR DHE MIRËMBAJTUR DHE NJËHERIT REZISTUES NDAJ FAKTORËVE TË JASHTËM.NEVOJA PËR TË NDJEKUR ZHVILLIMIN BASHKËKOHOR TË GJENERATËS SË 4. TË REVOLVERËVE (TË CILËT POSEDOJNË KORNIZË POLIMERIKE), NË VITIN 1993 E INKURAJOI KOMPANIA GJERMANE „CARL WALTHER GMBH SPORTWAFFEN“ NË MËNYRË QË FILLOI ME ZHVILLIMIN DHE PRODHIMIN E REVOLVERIT “P99”. PËR DIZAJNUES KRYESOR TË REVOLVERIT U CAKTUA HORST WESP. ZHVILLIMI I REVOLVERIT KA ZGJATUR DERI NË VITIN 1996. NË VITIN 1997 REVOLVERI “P99” (9X19 MM PARABELLUM), ËSHTË PREZANTUAR PUBLIKISHT. GJATË KËTIJ VITI FILLON EDHE PRODHIMI SERIK I TIJ. GJATË VITIT 1998 ËSHTË PREZANTUAR EDHE VERSIONI I RI I “P99” (REVOLVER QË PËRDOR MUNICIONIN 40 S&Ë), MUNICION KY DEDIKUAR TREGUT AMERIKAN. NË VITIN 2004, ËSHTË PREZANTUAR GJENERATA E DYTË “P99” NË TË CILËN GJENERATË PASON PËRMIRËSIMI I ERGONOMISË SË KONSTRUKSIONIT DHE KA NDRYSHIME NË MEKANIZMIN E TËRHEQJES SË KËMBËZËS. REVOLVERI NË FJALË, SIPAS LICENCËS PRODHOHET EDHE NË FABRIKËN POLAKE “BRONI RADOM”, POR EDHE NË SHBA NGA KOMPANIA “SMITH & ËESSON” (VERSIONI I MODIFIKUAR). REVOLVERI NË FJALË GJEN PËRDORIM NË 13 SHTETE TË BOTËS NGA ANA E SHËRBIMEVE TË SIGURISË DHE ARMATAVE.„WALTHER P99“ BËN PJESË NË GRUPIN E ARMËVE GJYMËAUTOMATIKE KU NJËHERIT PËRDOR EDHE SISTEMIN E

MODIFIKUAR TË NDALESËS BROËNING SYSTEM. REVOLVERI NË FJALË NUK POSEDON GJUAJTËS TË JASHTËM KLASIK, POR AI POSEDON GJUAJTËSIN NGA BRENDA. ARMA ËSHTË E KONSTRUKTUAR NGA ÇELIKU (PËLHURA, MBYLLËSI, GYPI, MEKANIZMI I KËMBËZËS, ETJ.) SI DHE POLIMERI I PËRFORCUAR ME QIME QELQËRORE. HAPËSIRAT METALIKE TË ARMËS POSEDOJNË TENIFER-MBROJTJE, MBROJTJE KJO E CILA MUNDËSON QË REVOLVER TË JETË REZISTENT NDAJ GËRVISHTJES DHE KOROZIONIT. PËLHURA POSEDON PROFIL KARAKTERISTIK TRAPEZOID ME TEHE TË MPREHTA. NË PJESËN E PASME TË PËLHURËS (NËN SHENJËSTRUESIN E PASËM) ËSHTË I VENDOSUR INDIKATORI PËR NDALJEN E GJUAJTËSIT NË FORMË GJILPËRE ME PIKË TË KUQE NË MAJE TË SAJ, E CILA NË KUSHTE TË NATËS MUND TË PREKET ME GISHT.SHËNJESTRUESIT MEKANIK JANË TË ULËT, LUFTARAK TË GJËRË DHE ME PAMJE TË DUHUR, NDËRSA NË TO JANË TË VENDOSURA TRE PIKA ORIENTUESE. SHËNJESTRAT MUND TË PËRSHTATEN DHE TË JENË TË NDRYSHUESHËM. REVOLVER POSEDON 4 KOMANDA TË JASHTME. TË GJITHA KËTO KOMANDA JANË TË PROJEKTUARA NË MËNYRË QË TË MUND TË “SHKRIHEN” NË TRUPIN E REVOLVERIT ME QËLLIM TË MOS PENGIMIT TË GJATË TËRHEQJES MË TË SHPEJTË TË REVOLVERIT. NË REVOLVER, VARËSISHT NGA LLOJI, MUND TË VENDOSEN EDHE TRE MEKANIZMA TË TËRHEQJES SË KËMBËZËS. NË PJESËN E PASME POSHTË KORNIZËS GJENDET NJË SHINË PËR PRANIMIN E SHËNJESTRËS LAZERIKE OSE DHE DRITËS TAKTIKE, NDËRSA EKZISTOJNË EDHE MONSTRAT ME GYP MË TË GJATË NË MAJE, ME QËLLIM TË VENDOSJES SË SILENCIATORIT GJATË GJUAJTJES. GYPI NË PJESËN E BRENDSHME POSEDON GJASHTË TEHE, TË THEKSUARA ME ANË TË ROTACIONIT NGA ANA E DJATHTË. DORËZA E REVOLVERIT ËSHTË VENDOSUR NË MËNYRË TË MIRËFILLTË DHE ERGONOMIKE ME INOVACION TË THEKSUAR (PËR HERË TË PARË I ZBATUAR NË KËTË MËNYRË NË TËRË BOTËN), NË KUADËR TË PAJISJEVE STANDARDE DUKE POSEDUAR EDHE TRE HAPËSE ME NJË TRASHËSI TË VOGËL, TË MESME DHE TË MADHE, HAPËSIRË E CILA GJENDET NË PJESËN E PASME TË DORËZËS, ME QËLLIM TË

PËRSHTATJES MË TË LEHTË SIPAS DORËS SË PËRDORUESIT. REVOLVER POSEDON DISA MEKANIZMA TË SIGURISË. MONSTRAT E PARA TË “P99” NË MËNYRË TË STANDARDIZUAR KANË QENË TË PAJISUR ME KORNIZË TË DYFISHTË ÇELIKU TË MUNICIONIT ME KAPACITET PREJ 16 PLUMBASH (TË KALIBRIT 9 MM), POR MË VONË KORNIZA STANDARDE E MUNICIONIT ËSHTË MODIFIKUAR DUKE PËRFSHIRË NJË KAPACITET PREJ 15 PLUMBASH. GJITHASHTU JANË ZHVILLUAR EDHE KORNIZA MUNICIONI ME KAPACITET PREJ 10, 17 DHE 20 PLUMBASH. KORNIZAT E MUNICIONIT POSEDOJNË HAPJE TË VOGLA PËR SHIKUESHMËRI MË TË MIRË TË GJENDJES SË MUNICIONIT.Ç’MONTIMI DHE MONTIMI I REVOLVERIT ËSHTË I THJESHTË DHE REALIZOHET PA NDIHMËN E NDONJË PAJISJEJE SHTESË. REVOLVERI NË FJALË PRODHOHET TASHMË NË 12 LLOJE.

Ivica Dameski

17

REVOLVERI „Walther P99“

KARAKTERISTIKAT TAKTIKO-TEKNIKE TË ËALTHER P99

KALIBRI 9 mm

PLUMBI 9х19 mm

GJATËSIA 180 mm

LARTËSIA 135 mm

GJERËSIA (VARËSISHT PREJ VENDOSJES SË DORËZËS) nga 29 mm deri 32 mm

GJATËSIA E GYPIT 102 mm

GJATËSIA E VIJËS SHËNJESTRUESE 159 mm

PESHA E REVOLVERIT TË ZBRAZUR 630 g

PESHA E KORNIZËS SË MUNICIONIT 80 g

GJUAJTJA EFEKTIVE 60 m

SHPEJTËSIA E GJUAJTJES GJATË DALJES NGA GYPI 208 m/s

KAPACITETI STANDARD I KORNIZËS SË MUNICIONIT 15 plumba

13. Hapsira e kornizës së municionit14. Shtypësi i plumbave në kornizën e

municionit15. Korniza e revolverit e përpunuar

nga polimeri, e përforcuar me qime qelqi

16. Korniza e municionit17. Losti për vendosjen/ lirimin e

kornizës së municionit18. Vendosja e mbyllësit19. Këmbëza20. Losti për lirimin e pëlhurës gjatë ç’montimit të revolverit21. Udhëzues me shtrirje kthyese22. Shina për pranimin e shënjestrës

lazerike dhe dritës taktike

12

34 5 6

78

9

10

11

12

13

14

151617

18

19

2021

22

18

eneral Dynamics (tani „Lockheed Mar-tin“)„Lockheed Martin“) F-16 Fighting Falcon“ është aeroplan me një mo-tor, supersonik dhe aeroplan taktik

shumë qëllimor. Është dizajnuar të kryejë lloje të ndryshme të misioneve. Është më i vogël dhe më i lehtë nga paraardhësit e tij, por shfrytëzon aerodinamikë dhe avionikë të avancuar, duke përfshirë edhe përdori-min e parë të stabilizimit statik që të ar-rihet efikasitet më i madh gjatë realizimit të manovrave. Gjatë parashtrimit të kërkesës së Mbrojtjes së SHBA-ve për aeroplan të tillë në vitin 1972, pesë kompani kanë dorë-zuar oferta mes të cilave edhe kompanitë „General Dynamics“ dhe „Northrop“. Të dy kompanitë ishin zgjedhur me marrëveshje në vlerë prej 37,9 milion dollarë dhe 39,8 milion dollarë që t’i prodhojnë prototipat YF-16 dhe YF-17. Në atë kohë, aleatët ve-riatlantik të NATO-s, Belgjika, Danimarka, Holanda dhe Norvegjia (European Partici-pation Group) ishin munduar t’i ndërrojnë aeroplanët e tyre të atëhershëm „F-104G“. Fituesi ishte shpallur në 13 janar 1975, kur sekretari i „Air Force“, John L. McLucas e shpalli fituesin, „YF-16“. Arsyet kryesore për zgjedhjen ishin shpenzimet operative më të ulëta, fluturimi, performan-cat manovruese, si dhe përdorimi i Pratt & Whitney F100“ motorëve, kurse të njëjtat i ka shfrytëzuar edhe aeroplani „F-15“ i cili atëherë përdoreshe. Në përdorimin opera-tiv „F-16“ ka hyrë për 5 vjet, respektivisht në vitin 1980. Nga ana tjetër, gjatë kohës së garave në marinën e SHBA-ve Navy Air Combat Fighter (NACF), më 2 maj 1975 marina e ka selektuar modelin „YF-17“, i cili shërben si bazë për aeroplanin „McDonnell Douglas F/A-18 Hornet“. Për më shumë se 40 vite „F-16“ e ka

shin funksione siç janë: Active Electronically Scanned Array (AESA) Radar, Advanced Mission Computer dhe Center Pedestal Display.Kompania „Lockheed Martin“ falë të cilës zhvillimi i aeroplanëve është formuar si re-zultat i bashkimit të kompanive teknologjike botërore në 1995, respektivisht dy korpora-tat, dhe atë „Lockheed Corporation“ dhe „Martin Marietta Corporation“. Ai është numër një në botë sipas vlerës së shumës kontraktuale për shitje të teknologjisë ushtarake. Qëllimi është t’i mundësohet SHBA dhe aleatët e tyre të sigurohet spe-ktër i tërësishëm i resurseve të aviacionit që zbatojnë operacione ajrore gjithkund në botë dhe në çdo kohë. Pothuajse 80%

AEROPLAN TAKTIK ME SHUMË QËLLIME

„F-16 FIGHTING FALCON“

dëshmuar vetveten si nja nga aeroplanët më të aftë shumë qëllimor nga gjenerata e katërt, prezent në 28 vende në tërë botën. Nga fluturimi i parë i „F-16“ në vi-tin 1974, „Lockheed Martin“ gjatë katër dekadave të arritjeve teknologjike dhe 138 konfigurime të ndryshme, kanë sjellë deri te ajo aeroplani „F-16“ të larg nga variantet origjinale.Deri më sot kompania ka prodhuar më shumë se 4500 modele të F-16 dhe pro-grame të mbindërtuara dhe zhvilluara për 11 shtete. Për momentin është në zhvillim F-16 e re Viper- konfiguracioni ( shpesh herë quhet F-16V), e cila është e arritshme si program i ri prodhues ose si mbindërtim i programit për flotat ekzistuese. F-16V përf-

19

nga baza e klientëve të kompanisë është me Seksionin amerikan për Mbrojtje dhe Qeveria Federale e agjencive amerikane. Në realitet, ajo është provajderi më i madh i IT-shërbimeve, integrim sistemor dhe tra-jnim të Qeverisë së SHBA, kurse në pjesën tjetër nga biznes kompanitë është drejtuar drejt organeve tjera ndërkombëtare. „Lock-heed Martin“ është prodhuesi më i madh i armëve në botë dhe e mban dominimin në sektorin për prodhim të aeroplanëve luftarak, duke përfshirë aeroplanë luftarak dhe transportues, projektil, si dhe sistem hapësinor. Ajo ka fituar miliarda dollarë nga marrëveshja për ndërtimin të fluturakes së re hapësinore me qëllim t’i zëvendësojë shalltet e NASA, të dërgojë njeri në Hënë për herë të parë pas vitit 1972 dhe të jetë paraprirës i anijes kozmike me ekuipazh në Mars. Produktet e njohura të kompa-nisë janë: Trident-projektilli, P-3 Orion, F-16 Fighting Falcon, F-22 Raptor, C-5 Galaxy, C-130 Hercules, A-4AR Fightinghawk, Titan rockets dhe shumë tjera në përbërje të ar-senalit të pasur.

KARAKTERISTIKAT Një nga karakteristikat më të rëndësishme për pilotin është pjesa e shikueshmërisë nga kabina e pilotit, funksion e cila është me rëndësi vitale gjatës kohës së luftës „ajër-ajër“. Mund t’i qëndrojë 9-g manovër dhe të arrihet shpejtësi maksimale me mbi 2 maha. „F-16 Fighting Falcon“ është dizajnu-ar të jetë relativisht i lirë dhe më i thjeshtë për mirëmbajtje se sa gjenerata paraprake e aeroplanëve luftarak. Konstruksioni është ndërtuar me rreth 80% legura alumini, 8% çelik, 3% përzierje, dhe 1.5% titanium.Sistemet e njohura Four-channel, Fly-by-ëire (FBË) dhe Flight control system (FLCS) kryejnë matje në sekondë dhe automatiki-sht kryejnë korrigjime të shmangies nga trajektorja në fluturim kur e njëjta nuk është futur nga piloti. Ekziston një frazë nga ana e pilotëve: „You don’t fly F-16, it flies you – Ti nuk piloton F-16, ai piloton me ty.“ Aeroplani „F-16“ mund të jetë i pajisur me: Head-Up Display (HUD), Multi-Function Dis-plays (MFD), Colour Flat-Panel Liquid Crys-tal Multifunction Displays - Primary Flight Display (PFD) и System Display (SD), Boe-ing Joint Helmet Mounted Cueing System (JHMCS) достапен за варијантата Block 40, систем Hands On Throttle-And-Stick (HOTAS), Jammers аnd Electronic Coun-termeasures Equipment, Doppler Beam-Sharpening, Modular Mission Computer, Ground Moving Target Indication, Improved Data Modem (IDM), Sea Target, Low-Alti-tude Navigation and Targeting Infra-Red for Night (LANTIRN) Pods, Global Position-ing System (GPS), SAR Mapping и Terrain-Following Radar.Më shumë se 4450 aeroplanë janë ndër-tuar nga fillimi i prodhimit në vitin 1976. Sot versionet e modernizuara dhe të mbindër-tuara ende prodhohen për eksport. Aero-plani përfshin inovacione të numërta, duke përfshirë sisteme për shikueshmëri më të mirë, nga ana e komandave të montuara që të lehtësohet kontrolli gjatë manovrimit dhe ulësja për uljen e efektit të g-forcave të pilotit. Disponon me spektër të gjerë të projektil-lëve „tokë-ajër“, raketa dhe bomba. Intere-sante është gjendja me pikat nën krahët për rezervuarët për derivat ku kanë deri në njëmbëdhjetë - gjashtë nën krahë, dy për-

reth dhe tre nën trup të aeroplanit. „F-16 Fighting Falcon“ ka M61 Vulcan topa të brendshëm dhe 11 pika nën krahë për ven-dosjen e armëve dhe pajisje tjetër për kry-erjen e misioneve. Edhe krahas asaj që për F-16 emri oficial është „ Fighting Falcon“, ai është i njohur mes pilotëve si „Viper“, që ka të bëjë me dukjen e tij gjarpër- helmues.

PËRDORIMI OPERATIV„F-16 Fighting Falcon“ momentalisht është në përdorim në pothuajse 30 shtete. Ith-tarët e aviacionit luftarak të Amerikës kanë mbetur të drejtuar në mënyrë armiqësore drejt konceptit për aeroplanët „F-16“, duke llogaritur se ajo e prish programin „F-15“. Dërgesa e parë më e madhe ka ndodhur për katër partner evropian nga grupa-cioni i njohur si „European Participation Group“ me marrëveshje për dërgesë prej 348 aeroplanë, dhe atë 116 për Belgjikën, 58 për Danimarkë, 102 për Holandën dhe 72 aeroplan për Norvegjinë. Edhe një linjë prodhuese është vendosur në Ankara, Turqia, ku „Turkish Aerospace Industries“ (TAI) ka prodhuar „F-16“ me licencë për forcat e armatosura turke gjatë fundit të viteve 1980 dhe 1990. Para më shumë se 10 vite „Korean Aerospace Industries“ hapi edhe një linjë prodhuese për programin „KF-16“. India e zgjodhi „F-16IN“ për aero-planët e tyre të multiluftarak.Më së shpeshti si më të rëndësishme në përdorim janë variantat në vijim: F-16V (varianti më i ri), Block 50/2 (e teta sipas madhësisë së modifikimit të motorëve më të fuqishëm, displej në kabinë dhe softuer elektronik) dhe Block 60 ( përfshin rezer-vuar të ri dhe plotësues për fluturim më të gjatë, kontrolle menaxhuese të reja, mundësi për detektim radari dhe avionikë

KARAKTERISTIKAT E PËRGJITHSHME TË „F-16 FIGHTING FALCON“

EKIPI Një sedije F-16E, dy sedije F-16F

GJATËSIA 15.03 m

LARTËSIA 5.09 mPESHA E AEROPLANIT TË ZBRAZUR 9.207 kg

PESHA MAKSIMALE E FLURIMIT 21.772 kg

SHPEJTËSIA MAKSIMALE Në nivel deti 1.2 max ( 1.470km/h)në lartësi 2 max ( 2.410km/h)

RADIUS LUFTARAK 550 kmFLUTURIM SIPAS DERIVATIT TË DISPONUESHËM 4.220 km

PLAFONI I FLUTURIMIT Më shumë se 18.000 mSHPEJTËSIA E FLUTURIMIT 254 m/sek

ARMATIMI - M61A1 Vulcan, 6-barrel Gatling cannon- Hydra 70 mm rocketsAir-to-air missiles:- 2× AIM-7 Sparrow- 6× AIM-9 Sidewinder- 6× AIM-120 AMRAAM- 6× IRIS-T- 6× Python-4Air-to-ground missiles:- 6× AGM-65 Maverick- 4× AGM-88 HARM- AGM-158 Joint Air-to-Surface Standoff Missile (JASSM)Anti-ship missiles:- 2× AGM-84 Harpoon- 4× AGM-119 PenguinBombs:- 8× CBU-87 Combined Effects Munition- 8× CBU-89 Gator mine- 8× CBU-97 Sensor Fuzed Weapon- 4× GBU-10 Paveway II- 4× Joint Direct Attack Munition (JDAM) series- 4× AGM-154 Joint Standoff Weapon (JSOW)- B61 nuclear bomb- B83 nuclear bomb

më të re). Më 28 prill 1981 për herë të parë aeropla-nët në veprime luftarake e kanë përdorur forcat ajrore izraelite (IAF) në fushën e Bekaa kundër forcave të aviacionit Sirian. Më 7 qershor 1981, tetë „F-16“ izraelite, të shoqëruara nga „F-15“, e kanë kryer opera-cionin „Opera“ në Irak si operacioni i parë „tokë-ajër“. Me këtë procedurë seriozisht është dëmtuar reaktori nuklear irakian në ndërtimin në afërsi të Bagdadit me qëllim të pengohet regjimi në atë kohë dhe ta keqpërdorë reaktorin për krijimin e armëve nukleare. Aeroplani F-16 është përdorur edhe në luftërat gjatë kohës së operacionit „Stuhia e Shkretëtirës“ në vitin 1991, kurse më vonë edhe në Ballkan. Dërgesa e fundit e aeroplanit për aviacionin ushtarak amerikan ndodhi në 18 mars 2005. Dërgesën e ka kryer gjenerali i brigadës amerikane Xhef Rimer, njeriu i njëjtë i cili ishte drejtor i programit për „F-16“ në mo-mentin kur ishte nënshkruar marrëveshja me kompaninë. Ky aeroplan ishte i fundit nga seria prej 2231 aeroplanë të prodhuar për aviacionin ushtarak amerikan. Gjenerali kishte kënaqësi të dyanshme, të fluturojë me aeroplanin e parë të dërguar „F-16“ në bazën „Edvards“, kurse tani të fluturojë me aeroplanin e fundit të dërguar. Mirëpo, dal-limet në drejtimin dhe mundësitë e aeropla-nit prej 1978 deri 2005, në mënyrë të konsi-derueshme janë ndryshuar gjatë periudhës së kaluar.Është paraparë aeroplani të mbetet në shërbim të forcave të aviacionit amerikan deri në vitin 2025. Është planifikuar ndër-rimi për „F-16“ të jetë aeroplanit „F-35“ (Lightning II), i cili gradualisht do ta fillojë erën e ndërrimit të një nga aeroplanëve më të eksplatuara mes vendeve anëtare të programit.

Dragan Pavllovski

20

upertanksi i ri rus “Armata Т-14”, në ditën e fitores ndaj fashizmit – më 9 maj gjatë këtij viti u prezantua në opinionin publik botëror gjatë paradës

ushtarake në Sheshin e Kuq në Moskë. Emri “Armata” rrjedh nga fjala latine arma që do të thotë armë dhe i njejti ka të bëjë me fjalën e vjetër ruse për një armë të shekullit XIV.„Аrmata Т-14” është konstruktuar dhe prod-huar nga kompania ruse “Urnvagonzavod” në Nizhni Tagill gjatë periudhës së viteve 2010-2015. Tanksi përbëhet nga një koncept tërësisht të ri i cili dallon drastikisht nga kon-ceptet e njohura të deri tanishme të tankseve bashkëkohor. Dallimi kyç i të ashtuquajturit “Armata”- koncept përbëhet nga njësi tele-komanduese luftarake e cila gjendet në ku-polën e tanksit (pa anëtarë ekuipazhi), në të cilin është vendosur edhe mbushësi automa-tik i topit dhe municionit, si dhe njësia kom-anduese që ka të bëjë me një lloj kapsule e mbrojtur me një mbrojtës shumështresor në të cilën gjendet edhe ekuipazhi tre anëtarësh. Në njësinë komanduese (në pjesën e përpar-me të trupit të tanksit, para kupolës) qëndron komandanti, nga ana e majtë, shoferi në të majtën ndërsa shënjëstruesi është i vendo-sur në mes tyre. Kapsula blinduese e përpërë prej mburojës shumështresore me një ekuiv-alencë të pllakës 900m homogjene të çelikut në të cilën qëndron ekuipazhi, ka mundësi që të mbrojë ata edhe në rast se tanksi pëson goditje të drejtpërdrejtë.Armatimi bazik i tanksit është topi „2А82-1М“ 125 mm me gyp të rrafshët dhe me telekom-andë e cila mundëson asgjësimin e cakqeve në një distancë deri në 8000 m, me detekcion

gazrat e bartotit nuk paraqesin rrezik për anëtarët e ekupiazhit të cilët gjenden jashtë kupolës, gjegjësisht gjenden në kapsulën blinduese para saj. Në majën e gypit të topit është vendosur “Muzzle Reference System” (pajisje elektronike, e dedikuar për matjen e këndit të gypit të topit i cili sistemi i koman-dimit me zjarr duhet t’a ketë parasysh për gjuajtje më precize). Në nivel teknik topi „1А82-1М“ është superior në raport me të gjitha topat e tankseve tjerë nga 1, 2 deri në 1,25 herë. Për këtë top është zhvilluar një lloj i ri i predhës të nënkalibrit me emrin “Vakum-1” me gjatësi prej 900 mm i cili mund të çajë çelikun homogjen me një trashësi prej 1000 mm në një distancë prej

Supertanksi i ri rus

„ARMATA Т-14” të caqeve deri në 5000 m (gjatë natës 3500 m), me rritje optike të pajisjes shënjestruese x4 dhe x12 dhe me një shpejtësi të gjua-jtjes nga 10-12 predha në minutë me anë të mbushësit automatik. Lansuesi lazerik ka mundësinë që të matë distance deri në 7500 m. Topi gjithashtu mund të gjuajë predha anti tankse me anë të udhëheqjes lazerike me veprim të suksesshëm në distance deri në 5000 m. „2А82-1М“ 125 mm posedon dorezë termike brenda gypit, por në të nuk ekziston hedhës apo shpërthyes të gazrave të barotit që prak-tikisht ekziston tek të gjitha topat e tankseve të deri tanishëm. Në këtë rast, shpërthyesi i gazërave të barotit mungon, për faktin se

21

2000 m.Kompleti luftarak i topit përbëhet prej 45 predhave nga të cilat 32 mund të vendosen në automatin për mbushje.Në mënyrë plotësuese, tanksi është i pajisur edhe me mitraloz të tipit “PKTM” 7,62 mm, me një drejtim nga distanca të kompletit luf-tarak të përbërë prej 1000 plumbash, i inte-gruar me sistemin e pavarur të mbikqyrjes dhe shënjestrimit të komandantit të tanksit, ku është mundësuar që komandanti dhe shënjestruesi të veprojnë në mënyrë të pa-varur dhe njëkohësisht në caqe të ndryshme. Tanksi „Аrmata Т-14” si blindues bazik për-dor llojin e ri të lansuesit i njohur ndryshe edhe me shenjën „44S-SV-SH”, i prodhuar nga specialistët e Institutit të Hulumtimeve Shkencore të Çelikut. Përdorimi i këtij çeliku si blindues, në vend të çelikut tradicional mundëson “rënien” e 100 kilogramëve në peshë të tanksit dhe i njejti përdoret edhe si material konstruktimi për tanksin. Modulet e blinduesit reaktiv (ERA-explosive reactive armour) janë të vendosura në pjesën e për-parme, në pjesën e sipërme dhe në pjesën anësore të kupolës, përderisa një pjesë është e vendosur edhe në pjesën anësore me qëllim të mbrojtjes së pjesës së përpar-me të tanksit. Në tanksin „Т-14“ janë të vendosura dy pajis-je për mbrojtje aktive nga dy anët e kupolës. Pajisjet janë të mbuluara me blindues aktiv për mrbojtje balistike. Këto module integro-jnë sistemin për mbrojtje aktive “Afghanit” i cili përfshinë radarin “Ka band” (26.5-40 GHz) për zbulim, ndjekje dhe ballafaqim të predhave ardhëse antitankse. Për momen-tin shpejtësia maksimale gjatë ballafaqimit të predhave është 1.700 m/sek., me proek-sion për rritje deri në 3.000 m/sek. Radari “Ka band” ka një hapësirë deri në 100 kilometra dhe kryesisht përdoret nga ana e sistemit aktiv të sigurisë. Radari në fjalë njëkohësisht mund të ndjek deri në 40 caqe në ajër deri në 25 caqe në tokë me një madhësi prej 0.3 m. Sistemi i ndjekjes siguron zgjidhje automatike të gjuajtjes dhe asgjësimit të cakut i cili mund të bartet deri te sistemi aktiv i sigurisë ose deri tek kompjuteri për kontrollin e armatimit bazik. Platforma “Armata” është e konfiguruar me anë të një sistemi aktiv për zbulimin dhe as-gjësimin e minave anti tankse të cilat dalin në pritë të tanksit. Sistemi në fjalë është i montuar në pjesën e pasme të majës së përaprme të tanksit.Njësia motorike gjendet në pjesën e pasme të tanksit ku është i vendsur edhe motori katërfishor dizel 12 cilindrik „ChTZ 12Н360 (A-85-3A)” i vendosur në pozitën “X” njëherit edhe i kontrolluar në mënyrë elektronike i cili mund të prodhojë fuqi motorike prej 1500 ks me kufizim deri në 1200 ks në kushte dhe përdorim noramal. Motori në shtrëngues me marsh automatik i përbërë nga 12 shpejtësi mundëson lëvizje të tanksit deri në 90 km në orë me një radius nga 500 km. Tanksi është gjithashtu i pajisur me sistem suspen-dimi i cili është instaluar në secilën rrotë rez-istuese të tanksit, ku mundësohet kontrolli individual dhe kontroll mbi të njejtat. Unikale për dizajnin rus është transmisioni i cili është i lidhur me motorin në një njësi e cila në kushte të luftës mund të zëvendësohet në një periudhë prej më pak se 30 minutash.Ndryshe, njësia e motorit është e mbrojtur në mënyrë plotësuese nga ana e majtë dhe e djathtë me anë të blinduesit rrjetor për ak-tivizim të parakohshëm të predhave kumula-

tive.Momentalisht tanksi peshon 48 ton por baza e tij në krahasim me motorin e tij mundëson një ngarkesë shtesë deri në 15 ton, gjë që mundëson për pajisshmëri plotësuese brenda tanksit. Komandanti dhe shënjestruesi në masë të madhe kanë pajisje multispektrale identike për hulumtim dhe shënjestrim në spektrin për dukshmëri dhe në atë infra të kuq me anë të matësve lazerik të distancës. Pa-jisja shënjestruese e komandantit gjen-det në majën e kupolës së tanksit dhe ka dukshmëri prej 360°, përderisa pajisja e shënjestruesit gjendet në pjesën e për-parme të kupolës nga ana e majtë e topit. Shoferi posedon persikop klasik të hulum-

timit si dhe një displej shtesë në të cilën arrinë dukshmëri deri në 360° me anë të termaleve të jashtëm FLIR me anë të videokamerave të rezolucionit të lartë. Në fotografitë e videokamerës kanë qasje të gjithë anëtaret e ekuipazhit. „Т-14“ përdorë kanale të larta të sigurisë gjatë komunikimit, kanale të cilat e lidhin me grupën e tankseve “T-14” dhe me vendin ko-mandues. Në kuadër të tanksit është insta-luar sistem i kontrollit kompjuterik që ndjek situatën dhe funksionet e të gjitha modu-leve të tanksit. Gjatë luftimeve softueri mund të analizojë kërcënimet, e më pas të sugjerojë apo në mënyrë automatike të

ndërmar aktivitete me qëllim të eliminimit.Pajisja standarde e tanksit të ri rus “Armata T-14” përfshinë: sistem për shënjestrim gjatë ditës dhe natës, sistemin e sigurisë NHB, thikë dozeri për eliminimin e penge-save dhe caktimin e pozitës për zjarr, gjegjësisht për vetëpërshtatje, sistem për detektm dhe fikje të zjarrit, sistem të menaxhmentit luftarak, sistem navigimi, sistem të kompjuterizuar për menaxhimin dhe kontrollin e zjarrit i cili mundëson gjua-jtje në lëvizje me mundësi goditjeje me predhën e parë, sistem aktiv për siguri, sistem mbrojtës anti minë, motor shtesë për regjim të qetë të punës dhe sistem për hulumtim anësor me anë të videokamerave të rezolucionit të lartë.

Dy tankse të këtillë, ekuipazhin dhe me pa-jisjen e përgjithshme në mënyrë shumë të lehtë mund të transportohen me anë të avi-onit transportues „Аn-124”.„Аrmata Т-14” është projekt i cili deri më tani i afrohet një tanksi tërësisht të robotizuar. Vendet perëndimore momentalisht nuk janë duke punuar në një projekt të ngjajshëm si ky i “Armatës”, me përjashtim të vendeve si Kina, Koreja dhe Japonia të cilat janë duke punuar në projekte për “tankset e mençur”, por Rusia sa i përket kësaj çështjeje është një hap më përpara.

Zoran Stojanovski

22

ë vitin 1975 u përgatit studimi nga ana e kompanisë zvicerane „Oer-likon-Bührle“ (sot „Oerlikon Con-traves division“), e cila në vitin 1979

inicioi marrëveshje me „Martin Marietta“ (tani „Lockheed Martin“), me qëllim të zhvillimit të „ADATS“ (Air Defence Anti-Tank System – sistem raketor kundëra-jror dhe anti tank), si investim privat. Sistemi ishte dizajnuar të kryejë mbro-jtje nga aeroplanët që fluturojnë ulët, helikopterët, fluturaket pa pilot, raketat kryqëzuese, gjithashtu edhe të sulmojë tankse dhe autoblinda. Në qershor 198, gjuajtjet e para u realizuan në poligonin “White Sands“, New Mexico, kurse hu-lumtimet e sistemit filluan në vitin 1982. Zhvillimi i këtij sistemi raketor ka mbaru-ar në vitin 1984. Armata Zviceriane e testoi «ADATS” në vitin 1984, ndërsa ar-mata Amerikane e testoi në vitin 1985. Sistemi ishte selektuar për zhvillim, me qëllim që të plotësohen kërkesat në atë kohë (1986), për „FAAD-LOS-FH“ (For-ward Area Air Defence Line Of Sight Forward Heavy). Sistemit raketor “ADATS”, nga ana e SHBA-së i ështe ndarë titulli “MIM-146”, por programi i armatës amerikane ishte ndërprerë në vitin 1992. Paraprak-isht, në qershor të vitin 1986, forcat e armatosura të Kanadasë i zgjodhën “ADATS” si pjesë e sistemit ekzistues, që të plotësohen kërkesat e mbrojtjes kundërajrore në lartësi të ulëta. Deri tani janë zhvilluar më shumë variante të këtij

kim të dyfishtë dhe do të jetë e dedikuar për mbrojtjen kundërajrore të njësive dhe objekteve të territorit, si dhe për luftë kundër autoblindave dhe anti tank-seve.Raketa për „MIM-146A ADATS ka katër timone të vogla drejtuese në pjesën e fundit. Pranuesit për navigim laserik gjenden në dy timone të kundërta. Rake-ta është e gjatë 2,05 metra, ka diametër prej 0,15m dhe peshon 51,4 kilogram para lansimit. Koka luftarake për dedikim

SISTEM RAKETOR PËR MK3A ME REZE TË SHKURTËR

„MIM-146 ADATS“

sistemi (në automjete dhe stacionare- në strehimore), por gjithashtu në vitin 1997 ishte propozuar për zhvillim edhe varianti detar, nga ana e “GEC-Marconi“ me „Lockheed Martin“ dhe „Oerlikon Aerospace“, ishte zhvilluar program për instalim të sistemit të fregatave, të cilat do ta shfrytëzojnë për mbrojtje perso-nale. Ky variant detar e mori titullin “Sea Sprint”.“ADATS” paraqet sistem raketor me rreze të shkurtëra i cili do të ketë dedi-

SPECIFIKACIONE TË RAKETËS

GJATËSIA 2.05 m

DIAMETRI 0.15 m

PESHA PARA LANSIMIT 51.4 kgPESHA E KOKËS LUFTARAKE 12.5 kg

DERIVATI RAKETOR Derivat i ngurtëZONA E SHKATËRRIMIT Lartësi deri 7 km dhe largësi deri 10 km

SHPEJTËSIA > 3 MaxPENETRIMI NË MBUROJË HOMOGJENE ME TRASHËSI deri 900 mm

23

të dyfishtë peshon 12,5 kilogram, me mbështjellës e cila siguron fragmentim- në kushtet e gjuajtjes së aeroplanëve dhe mbushje plotësuese e cila siguron penetrim me mburojë me trashësi prej 900 milimetra- në kushte për gjuajtje të caqeve në tokë. Koka luftarake aktivi-zohet gjatë kontaktit (për caqet në ajër dhe tokë) ose laserike për aktivizim nga afër (për caqe në ajër), me mundësi për zgjedhjen nga ana e operatorit para se të kryhet lansimi. Raketa shpejton deri te shpejtësia më të mëdha prej 3.0 Mah, nxiten nga motori një fazor në derivat të ngurtë. Ajo është aftë për manovër deri në 60 g maksimalisht të ngarkimit dhe për gjuajtje të suksesshme të qëllimeve në ajër të largësisë deri në 0 KM dhe

lartësi deri në 7 km. Raketa është inkor-poruar në kontejner e cila ka gjatësi prej 2,2m, me diametër prej 0.27 metra dhe peshon 6 kilogram kur është i zbrazur. Sistemi raketor “ADATS” përbëhet nga platformë rrotulluese (360º), pajisur me radar mbikëqyrës, infra të kuqe dhe na-vigim televiziv, pajisje për përcaktim laz-erik në lartësi deri në caqet dhe navigimin laserik të raketës. Në platformë rrotul-luese është vendosur portë lasnuese me katër kontejner me katër raketa nga të dy anët e platformës. Kjo platformë mund të instalohet në llojet të ndryshme të automjeteve (bartës ose automjet gjurmues), por edhe numri më i madh i rasteve ajo është instaluar nga autom-jet “M113” dhe “M3 Bradley”. Automjeti “ M113”, e cila mund të arrihet shpejtësi maksimale të asfaltit në rrugë deri në 60 kilometra/orë, është me gjatësi prej 5,7 metra, gjerësi prej 2,86 m dhe lartësi prej 3,9 metra. Gjithashtu, posedon ra-dar të inkorporuar mbikëqyrës.

Platforma rrotulluese mundëson gjua-jtjen e caqeve gjatë elevimit prej -10 deri + 90°. Në automjet janë instaluar dy konzola kontrolluese, njëra për operato-rin e radarit, kurse tjetra për operatorin me elektro-optikë, respektivisht gjuajtë-sin. Caqet ajrore zbulohen me ndigmë të I/J-band radar pulsues, me antenë e cila rrotullohet me shpejtësi prej 57 rrotul-lime/ Minutë. Ky radar është prodhuar nga ana e „Contraves Italiana“. Radari është tërësisht koherent dhe është i kapshëm në pjesën mes 8,5 dhe 9,5 GHz dhe është i aftë për ndjekje simultane të 10 caqeve, të cilat gjenden në lartësi prej 50 deri 8.600 metra dhe largësi deri 25 km. Radari është pajisur me pajisje për identifikim të caqeve të tyret/të huaj dhe është resistent ndaj pengesave. Pajisja infra- e kuqe (termoviziv) është me rreze të gjatë, e cila punon me rreza-tim me përfshirje të valëve prej 8 deri 12 µm, derisa sistemi viziv (televiziv) është me rreze më të shkurtër. Informatat nga dy sensorët barten në ekran, i cili është drejtuar nga ana e gjuajtësit. Menjëherë pasi që operatori i radarit do të shënojë ndonjë cak si armiku, plat-forma lëvizëse automatikisht rrotullohet në drejtim të cakut dhe kërkon, me qël-lim që ta drejtojë cakun me raketa në

cak, respektivisht në pikën në të cilën «shohin» pajisjet termovizive dhe tele-vizive, të cilat gjenden në pjesën e për-parme të platformës mes raketave. Më pas, gjuajtësi e zgjedh mënyrën termov-izive ose televizive të ndjekjes, në varsh-mëri nga niveli i ndriçimit dhe kushtet ko-hore. Sensori i zgjedhur kryen përfshirje të cakut dhe fillon ndjekja automatike. Largësia deri te caku matet me laser dhe me ndihmën e radarit. Pasi që caku

do të hyjë në zonën e shkatërrimit, kryhet lansimi i raketës me të cilën drejtohet kah caku.Kur raketa shfrytëzohet në regjimin për gjuajtje e caqeve në tokë, caqet në tokë shënohen në mënyrë elektro-optike, kurse në largësi caktohet me ndihmën e laserit. Sistemi raketor „ADATS” mund të inte-grohet deri në gjashtë njësi zjarri në rrjet në nivelin e baterisë për MKA. Njësitë e zjarrit mund të jenë të larguara mes veti deri në 20 km gjatë shfrytëzimin e radio linqeve. Sistemi ka inkorporuar pajisje për vetëtestim, kurse afati i përdorimit të ra-ketës është 15 vite.prodhimi i sistemit raketor „ADATS”, ka filluar në qershor 1986, në fabrikën „Oer-likon Aerospace“, në afërsi të Montreal në Kanada. Në nëntor 1986, armata në SHBA publikoi se „Martin Marietta“, së bashku me „Oerlikon-Contraves“ nga Zvicra, ishin zgjedhur si më të mirat për realizimin e marrëveshjes për prodhim të sistemit në bazë të „FAAD-LOS-FH“. Katër automjetet e para të prodhuara ishin dorëzuar në vitin 1989, me qëllim re-alizimin e testimeve operative dhe evau-lim. Ky projekt duheshe të mbarojë deri në mesin e vitit 1990, por ishte zgjeruar që të përmirësohet aftësia dhe siguria e sistemit. Kufizimi, për prodhim të 358 një-sive të zjarrit për armatën amerikane deri në 1992, ishte shfuqizuar, kurse e njëjta vitin e njëjtë programi për ushtrinë ameri-kane ishte ndërprerë. Ishte publikuar, se deri 1996 ishin realizuar më shumë se

200 gjuajtje më raketa për këtë sistem raketor. „ADATS“ është në produksion të „Oerlikon Aerospace“ për „CF-LLADS“ (Canadian Forces Loë Level Air Defence System), kurse sistemi i parë raketor nga ky lloj ishte dërguar deri tek forcat e ar-matosura kanadeze në tetor të vitit 1988. Sistemi i tërësishëm për MKA në lartësi të vogla të forcave të armatosura Kanadeze përbëheshe nga 36 njësi zjarri „ADATS“ (të montuara në automjete të llojit M113), të cilat mes tjerash, ishin angazhuar në mbrojtje të bazave të aviacionit në Gjer-mani. Në tetor të vitit 1989 ishte publi-kuar se, forcat të aviacionit mbretëror të Tajlandës ishin në negociata për blerjen e 10-20 njësi zjarri, të cilat planifikojnë t’i integrojnë në sistemin e tyre për kontroll të zjarrit „Skyguard“. Ky projekt është re-alizuar dhe sistemi gjendet në armatimin e forcave të aviacionit mbretëror në Taj-landë.

T.D.

24

orenzika fillon që nga skenimi i ven-dit të kryerjes së veprës dhe grum-bullimit të të dhënave. Tejet e rëndë-sishme është gjetja e gjësendeve

si dëshmi fizike për analizë të mëtejme. Gjësendet e zbuluara nevojitet që të tra-jtohen në mënyrë adekuate (këtu merren parasysh gjësendet e paketuara, të shën-juara dhe të transportuara) dhe të proce-suara për ekspertizë të mëtejme. Trajtimi i tillë i dëshmive nevojitet për faktin se të njejtat mund të jenë të kontaminuara nga ana e materialeve tjera, ku të njejtat nuk do të mund të procesohen në gjyq si ma-terial për dëshmi. Kjo procedurë njihet si vazhdimësi e materialit dëshmues.

HULUMTIMI FORENZIK I DËSHMISËGjatë ekspertizës në vendin e ngjarjes (kjo ka të bëjë me hulumtimin momental të vendit ku është kryer veprimi me anë të grumbullimit të dëshmive fizike dhe rikonstruimit të ngjarjes), dëshmitë e grumbulluara fizike më tej u nënshtrohen provave në laboratërët forenzik me qëllim që të konstatohen dëshmitë dhe masa e përdorimit të tyre. Kur flasim për masën e përdorimit të dëshmive, kjo ka të bëjë me autenticitetin e dëshmive, me logjikën dhe pastërtinë e tyre (jokontaminimin me ma-terialet tjera). Përmendëm se dëshmitë e grumbulluara procesohen në mjeksi lig-jore me qëllim të gjetjes së lidhjes në mes vendit të kryerjes së veprimit dhe të aku-zuarve eventual. Sipas Lokardit (Jackson & Mountain, 2008a:3-9), scili kontakt lë gjurmëte e veta. Në teori, kjo do të thotë se secili kontakt fizik mes personave ose

cioneve të ndryshme në vendet ku është kryer vepra. Dëshimtë dhe provat e tilla të cilat i lidhin njerëzit me objekte të ndry-shme, gjegjësisht me vendet e ngjarjeve, quhet dëshmi asociative. Këto dëshmi janë pjesë e procesit deduktiv, gjegjësisht atij induktiv të analizës, që do të thotë se të njejtat t’i përfshinë ose ti përjashtojnë disa dëshmi në kontekst të hulumtimit

mes ndonjë objektit dhe personit rezul-ton me transmetimin e kontaktit fizik. Si dëshmi të gjurmëve mund të jenë flokët (qimet e flokëve), qime tjera, qelq, lengje trupore (gjak, limfë, pështimë, lëng fare, etj.) si dhe mbetje nga baroti ose grimca të mjeteve shpërthyese. Gjurmët mund të paraqesin një sërë ngjarjes mes per-sonave të përfshirë, por edhe mes loka-

SHKENCA E PRANUAR NË MBËSHTETJE TË SIGURISË

FOR

EN

ZIK

A

FORENZIKA ËSHTË SHKENCË E CILA LUAN ROL KYÇ NË HULUMTIMIN E VEPRAVE PENALE EDHE ATË NË FAZËN E SIGURIMIT TË DËSHMIVE NË VENDIN NË TË CILIN KA NDODHUR KRIMI, DUKE PASUR PARASYSH SKENIMIN FORENZIK TË DËSHMIVE, REALIZIMIN E TESTEVE SHKENCORE NDAJ TË DHËNAVE, E DERI TE PREZANTIMI I TYRE NË PROCEDURË GJYQËSORE. ANALOGJIKISHT, PËRMES DISA KAPITUJVE DO TË SQAROJMË ROLIN E FORENZIKËS NË ASPEKTIN SHKENCOR DHE ATË PRAKTIK

Në fakt, gjithjë krijohet një skenar ose hipotezë lidhur me atë se çfarë ka ndod-hur dhe në mënyrë analogjike ndaj kësaj, fillojmë me grumbullimin e monstrave të dyshimta sidomos për shkak të vër-tetimit ose lënien anash të hipotezave paraprake. Për shembull, nëse të një i pandehur zbulohet pako me materie të panjohur me ngjyrë të bardhë, hipoteza e krijuar fillestare do të na tregon se bëhet fjalë për kokainë. Analiza forenzike labora-torike do të duhet të vërtetojë se a është e saktë hipoteza fillestare, ose bëhet fjalë për të kundërtën. Në disa raste është e patjetërsishmë të realizohen kontrolle pozitive në një distancë më të gjatë. Me

këtë nënkuptojmë se monstrat e diskutu-eshme duhet të testohën në rrethana të ndryshme dhe në kushte të ndryshme për shkak të vërtetimit të autenticitetit me monstrën paraprake në vendin e ngjarjes. Për shembull, materia e cila ka shkaktuar shpërthimin në ndonjë depo me materie tjera ndezëse, duhet të krahasohet me lëngjet që shpërthejnë në mënyrë më të lehtë në mënyrë që të vërtetohet arsyeja e zjarrit mbi baza të identifikimit të mate-rialit shpërthyes.

KRAHASIMI I GJURMËVE NGA VENDI I KRYERJES SË VEPRIMITGjurmët e mbetura nga objektet dhe ma-terialet, si që janë mbathjet, gomat ose elementet tjera, detektohen në vendin e ngjarjes duke u realizuar selektimi i tyre për testim. Krahasimi i gjurmëve të tes-tuara me gjurmë nga objektet e vendit të ku ka ndodhur ngjarja do të tregojnë se bëhet fjalë për objekte me karateristika të njejta. Hetimet e mëtejshme shpie deri në ndarjen e karakteristikave specifike dhe të detajizuara të objektit që analizohet. Dëshmitë fizike dhe gjurmët nga objek-tet mund të japing rradhitjen e ngjarjeve të cilat kanë ndodhur gjatë kryerjes së veprës ose krimit. Për këtë qëllim, bëhen eksperimente të simulimeve në mënyrë që të ngrisin hipotezën fill-estare. Kjo është me rëndësi sidomos gjatë përdorimit të armëve të zjarrit, kur falë ndërhyrjes balistike mund të vër-tetohen ose të mohohen hipoteza të caktuara.

PROFILIZIMI I FORENZIKËVE KUALITATIVDuke pasur parasysh se forenzika ka fjalën e fundit gjatë hetimeve, është e pashmangshme të determinohet nevoja e profilizimit të forenzikëve tejet kualita-tiv të cilët janë të specializuar në fusha të ndryshme (fizikantë, kimist, etj.) Gjithash-tu nevojitet edhe trajnim i mirfilltë dhe i përshtatshëm duke përfshirë këtu edhe avancimin e nivelit të njohurive. Është te-jet e rëndësishme që të kemi laboratori të akredituara për të bërë analizat e stan-dardizuara me ISO 17025. Kushtet me këtë standard ndërkombëtar përfshijnë:– Laboratoria të posedoj njohuri, shkath-

tësi dhe aftësi të realizojë detyra sipas rregullave dhe kjo komopetencë të ndiqet dhe respektohet me anë të një trajnimi të duhur;

– Të sigurohen kushte për deponimin e monstrave të dëshmive (para dhe pas hetimeve), monstra këto të për-shtatshme sa i përket materialit të dys-himtë (duhet shmangur çfardo lloj kon-taminimi, shkapërderdhje apo humbje e dëshmive);

– Vlerësimi i tërësishëm i të gjitha proce-durave teknike para përdorimit në lidhje me rastin ose për verifikimin e institu-cionin e procedurave të cilat paraprak-isht janë vlerësuar edhe në një labora-tor tjetër;

– Përdorim i përshtatshëm, mirëmbajtje dhe kalibrim i pajisjeve të përdorura në laboratorin forenzik edhe kur nevojitet zëvendësimi i tij;

– Dokumentacion i plotë si dhe kontroll i tërësishëm i koleksioneve referente (monstra të narkotikëve ose plumbave);

– Mirëmbajtje e një “zinxhiri të kujdesit” në mënyrë që të demonstrohet se integriteti i materialit dëshmues nuk është kompromitues;

– Marrja e masave adekuate për kontrol-lin e cilësisë në mënyrë që të sigurohet edhe cilësia e testit dhe kalibrimit të re-zultateve. Masat e disponueshme përf-shijnë metoda alternative, kontrolle të pavarura, kontrolle pozitive dhe nega-tive si dhe testime të përsëritura;

– Ruajtjen e të gjitha dosjeve të nevo-jshme në lidhje me aktivitetet e ndër-mara;

– Prezantim i rezultateve në formën ad-ekuate e cila korespodon me kërkesën e ISO 17025 (Jackson & Mountain, 2008b:13)

Vlen të theksohet se kemi nevojë për një organizatë ndërkombëtare për mbikqyrjen e procesit forenzik. Roli i saj do të ishte inkuadrimi në pjesën e kontrollit të stan-dardeve të labpratorive të akredituara foren-zike (në pjesën e testimit dhe kalibrimit) me ISO 17025, me anë të evaluimit të procesit forenzik ku bartës të të njejtit janë skuad-rat forenzike dhe gjithsesi, akreditimi i indi-vidëve, njerëzve që meren me forenzikën. Në numrat vijues të revistës për vendin e kryerjes së veprimit (për vendin e krimit), për gjirimin e vendit të krimit dhe për gjetjen dhe grumbullimin e dëshmive fizike. Gjithashtu, në këtë rubrikë për forenzikën si shkencë në mbështetje të sigurisë do të përshkruajmë ngjarje, gjegjësisht krime të cilat kanë ndod-hur në Maqedoni, me sqarim eksplicit të ng-jarjeve të cilat kanë shpier deri në gjetjen e personit që ka kryer veprën.

Dr. Igor Gelev

25

dhe ekspertizës në vendin ku ka ndodhur ngjarja apo veprimi. Për shembull, gjetja e drogës te persona të ndryshëm ose në lokacione të ndryshme, në lokacion të nje-jtë, nga blerësi i njejtë dhe nga vendi në të cilin produkti është prodhuar. Gjithashtu, me anë të forenzikës mund të vërtetohen ngjarjet sipas rradhës, mënyra e humbjes së jetës, rradhitja e shpërthimit të pred-have balistike dhe shumë punë tjera duke përfshirë këtu edhe rekonstruimin e ng-jarjeve. Gjithashtu, në qoftë se zbulohen dëshmi më të lehta (qime ose lëngje tru-pore), identiteti personal mund të vërte-tohet edhe përmes DNK profilizimit.

INTREPRETIMI I DËSHMIVE SHKENCORE NË GJYQGjatë analizës forenzike, nga ana e foren-zikëve duhet përpiluar raport, analizë forenzike të shkruar në formën në të cilën është ndjekur procedura gjyqësore. Kjo do të thotë se raporti duhet të jetë i shkruar mirë në mënyrë që ta kupto-jnë edhe personat të cilat nuk merren me shkencë, gjegjësisht personat që janë pjesë e sistetemit juridik (avkokatë, gjykatës). Dëshmitë e shpalosura nga ana e forenzikëve më shpesh përdoren për vepra shumë të rëna dhe të komplikuara në pjesën e dëshmimit dhe dëshmitë ma-terial janë kyçe për marrjen e vendimit të drejtë të gjyqit. Për këtë qëllim, gjatë procedurës gjyqësore ka mundësi që në rolin e dëshmitarit, gjegjësisht ekspertit, të paraqitet edhe personi që merret me forenzikë.

HULUMTIMI SHKENCOR I DËSHMIVEPas grumbullimit të dëshmive për eksper-tizë fillojnë analizat kualitative dhe kuan-titative. Qëllimi i këtij procesi është që të kemi një informatë relevante e mbështe-tur nga dëshmi shkencore. Me anë të analizës kualitative vërtetohet identiteti i subjektit, rrethanat e zhvillimit të ng-jarjeve, skenari i ngjarjes (informatë për rikonstruimin parcial të ngjarjes), ndërsa me analizën kuantitative vërtetohet sasia dhe koncentrimi i një materiali ose sub-stance të caktuar. Për ilustrim, me anë të analizës kualitative mund të vërtetohet edhe përfshirja e narkotikëve të ndonjë konsument i caktuar, ndërsa me analizën kuantitative vërtetohet lloji dhe sasia e narkotikëve. Kur hulumtohen dëshmitë përdoret edhe metoda e krahasimit të të njejtave. Për shembull vërtetohet se dëshmitë e grum-bulluara materiale janë grumbulluar nga lokacione të ndryshme, janë identike ose të njejtat përputhen mes vete. Për shem-bull, vallë një pjesë e veshmbathjes ose qime të flokëve të zbuluara në një vendin e veprës së kryer i përkasin të njejtit per-son dhe janë identike, me anë të të cilave mund të nxerren konkluza për personin, sidomos nëpërmjet profilizimit të DNK-së. Për shembull, gjatë kryerjes së vrasjes, gjurmët e gomave korespodojnë ose nuk korespodojnë ndaj vendit ku është kryer vrasja, me gomat e automjetit të të pan-dehurit. Një term i cili përdoret për një material të zbuluar është edhe termi “monstër e dys-himtë” ose “monstër e diskutueshme”. Pikënisja bazike gjatë hetimit është hipo-teza fillestare e rikonstruimit të ngjarjes.

26

onkursi për esenë më të mirë të shkruar nën organizimin e Këshil-lit Euroatlantik të Maqedonisë

kishte për qëllim të inkurajojë stu-dentët dhe hulumtuesit e rinj të ven-dit të hulumtojnë, të mendojnë, të debatojnë, por edhe të ofrojnë ide të reja në tema lidhur me dinamikën dhe procesin e anëtarsimit të Maqedonisë në NATO, lidhur me rritjen e kontribu-tit të Maqedonisë deri në anëtarsim dhe pas anëtarsimit të saj në NATO. Esetë u kontrolluan nga një komision tre anëtarësh të përbërë nga: kryetari i komisionit, nga një profesor universitar dhe nga një përfaqësues i lartë i Min-istrisë së Mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë.Me qëllim që publikisht të promovohen fituesit e çmimeve, Këshilli Euroatlan-tik i Maqedonisë organizoi ngjarje ku tre kandidatëve më të mirë iu ndanë çeqe të vlefshme. Pjesëmarrësit tjerë në këtë konkurs morrën sertifikatat e tyre të pjesëmarrjes. Tre esetë më të mira u shpërblyen me çmim me vlerë sipas rradhës (vendit të parë i takuan 9.000 denarë, vendit të dytë 6.000 de-narë, ndërsa vend i tretë u shpërblye me 3.000 denarë). Fituesit gjithashtu hynë në rrethin më të ngushtë për të vizituar selinë e NATO-s në Bruksel. Në këtë numër të revistës “Mburoja” do të publikojmë esenë që i takoi shpërblimi i parë, gjegjësisht esenë e Antoaneta Ristoskës.

se “shpendi” i Maqedonisë dhe fluturi-mi i tij drejt lartësive europiane dhe euroatlantike, thjeshtë do të ndalet në nivel të një qëllimi abstrakt, duke qenë e privuar nga çfardo realizimi. Por vallë, dëshmitë e deritanishme e anëtarëve të “folesë” veriatlantike për fluturimet e përkryera të Maqedonisë në sfarën ekonomike, politike dhe në atë të sig-urisë do të shpien që vendit tonë t’i “kthehen” krahët, nga ana e atyre që ia dolën që t’ia shkurtojnë të njejtat para më se shtatë vite? Sa do të jenë ar-ritjet tona gajtë përdorimit të tyre në qiellin euroatlantik?Duke u nisur nga rëndësia kardinale e Aleancës Veriatlantike si organizatë më e madhe e sigurisë e cila ka të bëjë me ruajtjen e paqes, integritetin territorial dhe me vlerat e shoqërisë së vendeve anëtare të saj, për vendin tonë bëhet e qartë tendenca që pro-gresin e saj gjithpërfshirës t’a orientojë drejt marrjes së ftesës për anëtarsim në këtë organizatë. Me marrjen e sta-tusit të vendit anëtar të Aleancës, Republika e Maqedonisë pa mëdyshje do të shëndërrohet në një vend me kredibilitet, me një sistem të fuqishëm vlerash, me një nivel të lartë të sig-urisë, të cilat me bashkërendim me klimën e përshtatshme ekonomike do të jenë qëllim interesi për investitorët e huaj. Përpjekjet tona për realizimin e këtij qëllimi dhe këtij vizioni janë më se

POTENCIALI KONTRIBUES I “SHPENDIT” TË MAQEDONISË GJATË FLUTURIMIT PËR NË FOLE-NË E ALEANCËS VERIATLANTIKEVallë a do të kishit mundur ndonjëherë t’a prezantoni ekzistencën peerso-nale në formë të një shpendi të vogël, shpend i cili posa ka filluar t’i mësojë teknikat e fluturimit me qëllim që të sfidojë vështirësitë e jetës? A mund të paramendoni se si më vonë krahët tuaj mund të prehen dhe të ballafaqoheni me pamundësinë për të vazhduar me ekzistimin tuaj, në një botë në të cilën të tjerët maksimalisht e ngrisin dhe lartësojnë nivelin e tyre? Tashmë a jeni të aftë për të gjetur serumin kundër re-voltës dhe dhembjes kur do të shihni se këto situate imagjinare dhe metaforike në fakt paraqesin realitetin në të cilin jeton shoqëria e përgjithshme e Maqe-donisë në tokën politike dhe euroatlan-tike? Një serum që fatkeqësisht më së miri shfaq plagën dhe dhembjen e cila na u shkaktua para më se shtatë viteve në kuadër të Samitit të Bukureshtit, gjegjësisht më 3 prill të vitit 2008. Bllokada për nisjen e bisedimeve për anëtarsim në aleancën më të madhe ushtarako politike të botës për siguri kolektive, e cila iu imponua Republikës së Maqedonisë, në një mënyrë i këputi krahët e “shpendit”. Në këtë mënyrë, në pamundësi që t’i reflektojë bukurinë dhe potencialin esencial që posedon, duket

НАГРАДЕНИ ЕСЕИ НА КОНКУРСОТ ЗА НАЈДОБАР ЕСЕЈ ВО ОРГАНИЗАЦИЈА НА ЕВРОАТЛАНТСКИОТ СОВЕТ НА МАКЕДОНИЈА

KREATIVNI MISLI I POZITIVNA ENERGIJA

NA PATOT KON NATO

27

benifitet nga ekonomia e avancuar e tre-gut. Nuk ekzsiton asnjë arsye solide e argumentuar që vendit tonë t’i ndalohet pozita dhe vendi në familjen e madhe euroatlantike, familje kjo e demokracive të zhvilluara, e cila në fakt “de jure” e posedon falë vlerësimeve pozitive nga ana e Aleancës sa i përket angazhime-ve dhe kontributit të vazhdueshëm në kuadër të misioneve të kësaj të fundit. Por, përse vallë nuk na lehohet “fluturim” në lartësitë e qiellit euroatlantik, në “fo-lenë” e NATO-s, kur në mënyrë më se të qartë shprehim potencialin tonë si vend aspirant për anëtarsim?Për gjetjen e një përgjigjeje të pyetjes së parashtruar nevojitet të thirremi në aktivitetet e deritanishme të realizuara nga ana e Aleancës Veriatlantike nën asistencën e vendit tonë, si një indika-tor për suksesin e ndërvepruesve nga Maqedonia, por edhe të merremi me njohuritë të cilat i fituam nga të njejtit në rrugën drejt anëtarsimit në NATO. Republika e Maqedonisë në vazhimësi e manifeston përkushtimin e saj të fuqishëm për mbështetjen dhe përm-bushjen e vlerave të NATO-s dhe këtë gjë shumë haptaz dhe qartë e demon-struam gjatë kontributit shumëvjeçar në kuadër të misionit ISAF. Këto vep-

rime dhe këto aktivitete kishin benifite të mëdha, si për Aleancën ashtu edhe për zhvillimin e brendshëm të vendit tonë. Operacionet e shumta ushtarake në të cilat morrëm pjesë pasuruan sek-torin e sigurisë në vendin tonë me nisma për një zhvillim më të hovshëm të re-formave cilësore në fushën e mbrojtjes, ndërsa së fundmi edhe në sferën e aftë-sive dhe shkathtësive të larta operative. Kjo padyshim që tregon se Maqedonia i kupton dhe njëherit i implementon vlerat euroatlantike në kuadër të funk-sionimit të saj, për faktin se përmes investimit në ndërtimin e një sistemi më të spikatur të sigurisë në brendësi, ne kontribojmë në vendosjen e stabil-itetit të përhershëm në nivel global. Besueshmëria e veprimeve dhe hapat tanë konkret shihen edhe përmes faktit që edhe përkundër asaj që na u vendos vetoja nga ana e fqinjit tonë jugor, gjatë

tentativës për anëtarsim në Aleancë në Samitin e Bukureshtit në vitin 2008, prap se prap ne ngelëm të përkushtuar ndaj përpjekjeve tona dhe kontributit të mëtejshëm për arritjen e qëllimeve ndaj Aleancës. Kjo shihet qartë edhe përmes pjesëmarrjes sonë me një kapacitet të lartë ushtarak në kuadër të misionit “Resolute Support”, mision ky i cili filloi të realizohet gjatë këtij viti. Bëhet më se e qartë se Republika e Maqedonisë nuk është një shtet që lejon madhësia e determinantëve gjeografik të reflekto-het edhe ndaj madhësisë së kredibilitetit dhe integritetit të saj, gjë që dëshmohet edhe në investimet në kuadër të bash-këpunimit me Aleancën. Kontributi ynë në Aleancë nuk do të shfaq shenja hutie sa i përket intenzitetit të saj, gjithnjë përderisa ne hapërojmë me hapa të sig-urtë drejt anëtarsimit në NATO. Nga ana tjetër, duhet të kemi parasysh obligimet dhe përgjegjësitë të cilat do t’i bartim pas integrimit potencial në NATO. Manifestimi i gatishmërisë së plotë për zgjidhjen e konflikteve ndërkombëtare me qëllim të pjesëmarrjes në çfardo mis-ioni humanitar në mbështetje të paqes, lirisë dhe demokracisë. Më pas, ne planin rajonal dhe në atë bilateral, në pikëpam-jen e fqinjësisë së mirë, të promovohet e

gjithashtu edhe të praktiko-het një model për tejkalimin e mosbesimit të ndërsjellë, sigurim i një sëndërtimi të mëtejmë të konceptit të të drejtave të njeriut, si dhe zh-villimin e një sistemi të mbro-jtjes, duke u nisur nga nor-mat dhe standardet e Ale-ancës, janë vetëm një pjesë e sfidave të cilat vendi ynë duhet dhe ka mundësi t’i re-alizojë nëpërmjet kualifikimit të saj. Vetëdija kolektive e aftësisë për të përmbushur detyrat e tilla kruciale si vend anëtar i NATO-s, shkaktojnë atë që “shpendi” i Maqedo-nisë në mënyrë jodiskutabile të gjej vendin në “folenë” ve-riatlantike të NATO-s.

Në përputhje me qëndrimet e lartëcekura deri më tani, në mënyrë legjitime mund të konstatojmë se Republika e Maqedo-nisë posedon mundësi reale për marrjen e ftesës së shumë pritur për anëtarsim në këtë organizatë të sigurisë. Për sig-urimin e mirëqenies politike, ekonomike dhe asaj të sigurisë në Europë, nevojitet vazhdimi i procesit integrues në mënyrë që të ruhet dhe të avancohet ideal ii shoqërive demokratike të cilat bazohen mbi të drejtat elementare të njeriut. Për “shpendin” e Maqedonisë do të krijohen kushte plotësuese pozitive në qoftë se Aleanca vendos që të zgjërojë hapësirën e saj të “fluturimit” edhe më gjërë në Ballkanin Perëndimor, por për çdo rast si një shembull i besueshëm i “folesë” veri-atlantike, kjo e fundit duhet të vazhdojë të shpreh ndërveprimin dhe kredibilitetin e saj të padiskutueshëm.

R.M.

evidente dhe të njëjtat datojnë që nga viti 1995, kur më 15 nëntor vendi ynë bëhet pjesë e programit Partneritet për Paqe (PpP) njëherit duke u bashkangji-tur Këshillit Veriatlantik për Bashkëpun-im. Që nga ajo kohë, lidhëshmëria dhe përkushtimi për kultivimin e idealeve dhe interesave ndaj Aleancës, Republika e Maqedonisë i ka demonstruar përmes pjesëmarrjes në projekte të shumta siç janë: inkuadrimi në kuadër të Programit të Procesit të Planifikimit dhe Anal-izës (PPPA), asistencë kjo e dhënë në krizën e refugjatëve të Kosovës (mars/qershor 1999), realizimin e ushtrimeve multinacionale komanduese të shtabit “Shpëtimtari ‘96”, pjesa përfundimtare praktike e stërvitjes “Shpëtimtari ‘97” si dhe më e rëndësishmja nga kjo pjesë e stërvitjes – “Kapja më e rëndësishme kooperative ‘98”. Në arkivin voluminoz të aktiviteteve mbështetëse, pikënis-jen esenciale që bëri vendi ynë, është ai i pjesëmarrjes në kuadër të forcave ndërkombëtare të NATO-s në Afgani-stan në vitin 2002 me forca dhe per-sonel ushtarak. Dymbëdhjet vjet kon-tribut dhe përkushtim i vazhdueshëm dhanë mbi 2700 oficerë, nënoficerë dhe ushtarë të Armatës së Republikës së Maqedonisë, ndërsa ky numër viteve të fundit nga veprimi i forcave në fjalë, vazhdoi të rritet deri në nivelin frapant të 4% nga pesoneli aktiv ushtarak me të cilën disponojmë! Këto të dhëna, paraqesin ar-gumentet e forta sa i përket kontributit të Republikës së Maqedonisë për sigurinë e paqes së përhershme dhe stabiliteti, si një postulat themelor i ideologjisë ve-riatlantike. Lojalitetin tonë vazhduam që t’a demon-strojmë edhe nëpërmjet promovimit të konceptit inovativ “Smart Defence”, koncept të cilin e prezantoi sekretari i përgjithshëm i NATO-s në kuadër të Kon-ferencës së Mynihut në vitin 2011. Ky koncept në parim nënkupton shfrytëzimin efikas të buxhetit ushtarak me avancimin e konceptit multinacional. Në këtë mënyrë, me shfrytëzimin dhe me menaxhimin efikas të resurseve, me uljen e shpenzimeve të dyfishta si dhe me rritjen e nivelit të koordinimit mes aleatëve, do të mund që me mjetet e njejta financiare të arrihen efekte edhe më të mëdha sa i përket sigurisë së qytetarëve. Ne përësri shfaqim interesimin dhe gatishmërinë tonë që të japim kontribu-tin tonë në promovimin e vlerave dhe në realizimin dhe zbatimin e strategjive të Aleancës, sin ë sferat e saj përfundim-tare, ashtu edhe brenda shoqërisë tonë. Republika e Maqedonisë e realizoi vizio-nin univerzal në mënyrë që secili qytatar i saj të ketë të drejtën e tij të lirisë, të fry-mon ajrin demokratik të mbështetur nga sistemi i avanucar institucional, t’i ndjejë

ë 11 qershor me një manifestim rasti, në mënyrë solemne u shënua jubileu i 20 vjetorit të Akademisë Ushtareke. Salla e koncerteve në Shtëpinë e Ar-matës në Shkup ishte e mbushur për-

plot. Ishin të ftuar shumë mysafirë. Organi-zatori është përkujdesur që të asnjëri të mos mbetet i anashkaluar, duke filluar nga përfaqë-suesit e krerëve shtetëror, Kuvendit, Minis-trisë së Mbrojtjes, Armatës së Repubkikës së Maqedonisë e deri tek të gjithë profesorët, ligjëruesit dhe bashkëpunëtorët të cilët për 20 vjet kanë dhënë kontributin e tyre personal në zhvillimin e arsimit ushtarak në Republikën e Maqedonisë. Mes të pranishmive ishte edhe president i vendit njëherit edhe komandan suprem i forcave të armatosura të Armatës së Republikës së Maqedonisë, dr. Gjorge Iva-nov, zëvendës shefi i Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së, gjeneral-nënkolonel Naser Sejdini, kryetari i Komisionit të Mbrojtjes dhe Sigurisë z. Emill Dimitriev, një numër i madh i përfaqë-suesve të korit diplomatik, gjeneral i lartë i ar-matës së SHBA-së, gjeneral të ARM-së, si dhe përfaqësues të lartë të Ministrisë së Mbrojtjes, përfaqësues të universitetit “Goce Dellçev” dhe të institucioneve tjera të arsimit sipëror në Republikën e Maqedonisë.Presidenti i Republikës së Maqedonisë dhe ko-mandanti suprem i ARM-së pati një fjalim tejet impresiv para të pranishmive, sidomos duke iu adresuar kadetëve të Akademisë Ushtarake si liderë të ardhshëm ARM-së dhe si mbrojtës të vendit. Ai njëherit tha se si komb kemi pasur kryengritje të shumta, kemi pasur edhe kemi dhënë shumë dëshmorë, por jo edhe disfata. Nga gërshetimet e gjendjeve të ndryshme gjithmonë kemi dalur faqebardhë, më të fortë dhe më të pasur me përvoja dhe njohuri të reja për atë se si të fitojmë betejat vijuese. Ju, njo-huritë për shkathtësitë ushtarake nuk i merrni nën presionin e robërisë, e as nëpër hendeqet e frontit. Ju nuk veshni uniforma të huaja dhe nuk u interesojnë punët e huaja. Ju keni zgjed-hur njërin ndër profesionet më mirënjohëse, e

ZHVILLIMI I ARSIMIT TË LARTË USHTARAK NË REPUBLIKËN E MAQEDONISËNë solemnitetin me rastin e jubileut të madh, organizatori njëherit me një fjalim rasti rikujtoi në fillimet e formimit të arsimit sipëror ushtarak në RM, duke mos harruar të përmend edhe emrat e dekanëve të parë, gjeneral-majorin Risto Dama-jnovski, si dhe kolonelin prof.dr. Stojçe Deskoski. Akademia Ushtarake e cila mban emrin e gjen-eral-kolonel Mihajllo Apostollskit, komandantit të SHP të Maqedonisë në LNÇ, është institucioni i vetëm i arsimit sipëror ushtarak në Republikën e Maqedonisë, i cili ka për detyrë të shkollojë, të aftësojë dhe të avancojë kuadro për nevojat e MM-së dhe ARM-së për sistemin e adminsi-trimit me kriza dhe për sistemin e mbrojtjes dhe shpëtimit gjithnjë duke u marrë me veprimtari shkencore dhe hulumtuese. Akademia është formuar sipas Ligjit të Akademisë Ushtarake në të cilën thuhet se e njejta duhet të punojë në përputhje me Ligjin për veprimtari shkencoro-hulumtuese të Republikës së Maqedonisë. Idea për arsimin sipëror ustarak në Republikën e Maqedonisë daton që nga vetë formimi i ARM-së në prill të vitit 1992, kur edhe u paraqit nevoja për shkollimin e ushtarakëve si dhe për aftësimin e tyre për të udhëhequr dhe për të komanduar me njësitë dhe institucionet e ARM-së. Për zgjidhjen e këtij problemi, në maj të vitit 1992 pranë SHP të ARM-së formohet Njësia për Shkollim (NJSH), e cila më vonë, në prill të

ky është profesioni në të cilin do të kujdeseni për të mbrojtur dhe ruajtur atdheun. Duke pot-encuar rëndësinë e Akademisë Ushtarake si një institucion i veçantë i arsimit sipëror, presidenti theksoi: “Në këtë shkollë të madhe të armatës sonë, të forcave tona të sigurisë janë formuar dhe do të formohen liderët e ardhshëm ush-tarak të Maqedonisë. Kjo gjeneratë e kade-tëve kalon në një program tejet të vështirë, program i cili është tërësisht kompatibil me kriteret e Aleancës për edukimin e kuadrove. Këtu trajnohen dhe arsimohen kuadrot të cilët nesër do të jenë pjesë e sistemeve shumë të rëndësishme të menaxhimit të krizave dhe të mbrojtjes dhe shpëtimit.Ministri i mbrojtjes së RM-së në telegramin dërguar me rastin e manifestimit, duke uruar jubileun mes tjerash porositi: “Të formohen liderë të rinj të cilët do të kenë për obligim të vazhdojnë të mbrojnë lirinë, pavarësinë dhe su-verenitetin e atdheut, gjë që është përgjegjësi e madhe. Unë e di që gjatë dy dekadave të fun-dit të gjithë ju keni kaluar përmes ndryshimeve dhe kthesave të shumta, por prap se prapë qëndruat besnikë ndaj vetes tuaj dhe ndaj beti-mit në njërën ndër institucionet më respektibile në Maqedoni. Akademia Ushtarake, prodhon kuadro kulmore, profesionistë dhe të motivuar, të cilët do t’a bartin dhe po e bartin uniformën si oficerë të Armatës së Republikës së Maqe-donisë. Sinqerisht ndjej keqardhje që nuk pata mundësi të jem prezent në mënyrë që të mund të ju drejtohem personalisht. Për këtë shkak, përmes këtij telegram dua që personalisht të ju falenderoj për gjithë atë që kori akademik në krye me dekanin e Akademisë po bëjnë për liderët e ardhshëm ushtarak të Armatës dhe njëherit të ju porosis se tek unë gjithmonë do të gjeni mikun e sinqertë dhe mbështetësin e vërtetë. Të gjithë ne me përpjekje të përbash-këta do t’ia dalim që të mbajmë armatën tonë në nivele të larta botërore, vendi ynë, i pavarur, sovran dhe i integruar në proceset euroatlan-tike, ndërsa qyetatarët tanë të lirë dhe të sig-urtë “.

28

SHËNIM SOLEMN I JUBILEUT 20 VJET AKADEMI USHTARAKE

ARSIMI ËSHTË ARMA MË E FORTË

Republikës së Maqedonisë si dhe në kuadër të universiteteve dhe akademive jashtë vendit, gjegjësisht në vendet nënshkruese të Kartës së Bolonjës. Në kuadër të realizimit të programit akademik të AU-së janë të përfshirë mësimdhë-nës, shkencëtar, punonjës shkencor si dhe bash-këpunëto të AU-së, MM-së, SHP dhe ARM-së si dhe bashkëpunëtor tjerë nga fakultete tjera, ekspertë të MM-së dhe nga rradhët e njësive të ARM-së. Përzgjedhja e mësimdhënësve dhe bashkëpunëtorëve realizohet në përputhje me Ligjin për arsim sipëror të R. së Maqedonisë.Në kuadër të ciklit të parë të studimeve pranë Akademisë ushtarake mund të regjistrohen per-sona të cilët e kanë dhënë provimin e maturës shtetërore ose maturës ndërkombëtare duke i plotësuar kushtet për regjistrim të studimeve nga Ligji, Statuti dhe Rregullorja për regjistrim në Akademinë Ushtarake.Cikli i parë i studimeve pranë AU-së zgjatë katër vjet dhe me përfundimin e tij fitohen gjithsej 240 ECTS. Këto studime aftësojnë studentëtë dhe kadetët për t’u punësuar në disa vende të cak-tuara profesionale të punës, apo për konkurim në kuadër të ciklit të dytë të studimeve universi-tare. Personi i cili i ka përfunduar studimet merr diplomën me titullin e profesionit të caktuar ushtarak, në qoftë se e njejta nuk pëson ndry-shime ligjore. Për përdorim ndërkombëtar edhe diploma në gjuhën angleze, pas përfundimit të ciklit të parë titullin akademik e njeh si baccalau-reus, apo baccalaurea. Në kuadër të Akademisë Ushtarake ofrohet mundësia edhe për nivelin primar të edukimit të kandidatëve për oficerë me fakultet të përfunduar civil për oficerë të logjistikës speciale si dhe të shërbimeve tjera në ARM në formë kursi në kohëzgjatje prej 11 muajsh. Në kuadër të edukimit të vazhdueshëm profesional të korit të oficerëve të ARM-së real-izohen kurse për komandantë të çetave si dhe për detyra shtabi në nivel batalioni, detyra shtabi në nivel brigade dhe më lartë, si dhe detyra tjera në kuadër të SHP të ARM-së). Akademia Ushtarake me rastin shënimit të 20

vitit 1993 riemërohet në Ent për Trajnim të Ko-mandantëve Ushtarak (ETKU). Këto celula të para institucionale të arsimit ushtarak në kuadër të MM-së dhe ARM-së kishin për detyrë që të pranojnë kadetët dhe nxënësit nga shkollat ushtarake t ëish APJ-së si dhe të organizojnë vazhdimin e shkollimit dhe avancimit të tyre. Por, gjithsesi se është punuar edhe në idenë për e konceptimit të një modeli të veçantë të sistemit të shkollimit ushtarak të ushtarakëve në ARM. Gjatë kësaj periudhe gjithashtu me veprimtarinë e saj filloi edhe shkolla shtabore komanduese (SHSHK). Gjatë tre viteve të këtij institucioni janë shkolluar një numër i madh kuadrosh i ARM-së, u përpunuar projekti për Akademinë Ushtarake, u përgadit propozim ligj për Akademi Ushtarake dhe u realizuan përgaditje kadrovike, hapësinore dhe material për realizimin e projektit final. Më datën 01.01.1994 është pranuar klasa e parë e dëgjuesve të SHSHK-së. Më 7 korrik të vitit 1995 Kuvendi i Republikës së Maqedonisë mi-ratoi Ligjin për Akademi Ushtarake me anë të së cilit u dha leja për themelimin e Akademisë Ushtarake të Republikës së Maqedonisë. Sipas këtij ligji institucioni për shkollimin dhe trajnimin e ushtarakëve transformohet në Akademi Ush-tarake. Në shtator të vitit 1995 për shkollim të mëtejshëm në vitin e I janë pranuar edhe kade-tët e parë. Viti akademik filloi në tetor, ndërsa Akademia Ushtarake solemnisht filloi me punë më 11 tetor në ditën e kryengritjes së popullit maqedonas, kur edhe kadetët e vitit të I dhanë betimin solemn. Në vitin akademik 2003/2004 në kuadër të studimeve deridiplomike për shkak të moratoriumit nuk u pranua asnjë kadet. Në dhjetor të vitit 2008, Qeveria e Republikës së Maqedonisë morri vendim për resetimin e pu-nës së Akademisë Ushtarake si pjesë përbërëse e universitetit “Goce Dellçev” në Shtip, ndërsa nga shtatori i vitit 2009, pas rinisjes së punës së Akademisë Ushtarake, u pranuan edhe dëgjues dhe kadetë të rinj.

VEPRIMTARIA SHKENCORE DHE ARSIMORE E AKADEMISË USHTARAKE Akademia Ushtarake “Gjeral Mihajllo Apostoll-ski” është e akredituar nga ana e Ministrisë së Arsimit në përputhje me sitemin europian të kredive (ECTS), si institucion i pavarur i arsimit të lartë. Pranë Akademisë Ushtarake realizohen studime universitare të ciklit të parë (deridiplo-mik), të ciklit të dytë (magjistraturë dhe spe-cializim) si dhe të ciklit të tretë (studime të dok-toraturës). Diploma universitare e studentëve të cilët do të përfundojnë shkollimin pranë AU-së verifikohet në RM, gjë që njëherit u mundëson studentëve të pajisen me profesion të pranuar dhe me mundësi për edukim dhe shkollim të mëtejshëm në kuadër të sistemit arsimor të

vjetorit ndau një sërë mirënjohjesh dhe plaket-ash. Plaketë ari iu nda presidentit të Republikës së Maqedonisë dhe njëherit komandantit su-prem të forcave të armatosura të RM-së, dr. Gjorge Ivanovit, Ministrisë së Mbrojtjes, SHP të ARM-së, universitetit “Goce Dellçev”, z. Emill Dimitrievit si dhe personaliteteve tjera të cilët me kontributin e tyre të parezervë, shquhen për zhvillimin e arsimit të lartë ushtarak në Repub-likën e Maqedonisë i shëndrruar në Akademi Ushtarake “Gjeneral Mihajllo Apostollski”. SOLEMNISHT DHE ME PATRIOTIZËMPjesa e programit solemn me rastin e 20 vjetorit të Akademisë Ushtarake ishte e parapregaditur në mënyrë pothuajse të përkryer, me interpreti-min e disa pikave. Filloi me pjesën artistike me interpretimet dhe tingut e zurleve dhe daullleve nga ana e artistëve profesionistë, pjesëtarëve

të ansamblit “Tanec”. Të gjithë ngelëm të impre-sionuar nga interpretimi i shkëlqyeshëm i njërës nga valet më impresionuese të Maqedonisë, nga “vallja e rëndë”. Një valë emocionesh, ashtu si që thuhet edhe në këngën e Bllazhe Koneskit, janë të pranishme te secili i cili vëren simbolikën gjatë interpretimit të këaj valleje të njohur bur-rash. Profesionistët e “Tanecit” na disponuan edhe me anë të koreografisë së bukur gajtë interpterimit të këngëve “Lazarinke” nga ana e pjesës femërore të shoqërisë artistike.Orkestra ushtarake ishte elementi shtesë në skenë. Organizatori gjatë ndarjes së mirënjo-hjeve nuk e harroi as orkestrën, e cila jo vetëm në këtë rast, por gjithnjë, gjatë secilit betim dhe ceremonie solemne, gjatë ballove të kadetëve, si dhe në raste tjera, në mënyrë të parezervë ofron mbështetjen e saj logjistike për Akademi-në Ushtarake. Edhe me këtë rast orkestra inter-pretoi një gërshetim të këngëve burimore popul-lore maqedonase. Me pjesëmarrjen e tyre këtë solemnitet e pasuruan edhe sopranoja Marina Vladimirova me interpretimin e këngës “Nalej nalej nalej”, si dhe tenori Marjan Nikollovski i cili këndoi këngën “Koga panda na Pirina”, ndërsa që të dy së bashku në një duet interpretuan këngën “Zemjo Makedonska”. Kulmi i pjesës programore ishte dalja oratorike e kadetit të ri Miladin nga Mali i Zi, i cili me një maqedonishte të bukur në fjalimin e tij, inkurajonte ushtarët tjerë për të vazhduar luftën. Zëra, britma, ovacione dëgjoheshin nga çdo anë. Këto fjalë prekën zemrat çdo të pranishmit. Lideri i ri ushtarak im-presionon me madhështinë e fjalëve të tij duke fituar duartrokitje të shumta. Pas përfundimit të pjesës programore, vizitu-am edhe ekspozitën muzeale në koridor, njëherit duke shfrytëzuar rastin të ndrrojmë ca fjalë me miqtë e vjetër të cilët kishin ardhur që së bashku të kremtojmë 20 vjetorin e themelimit të Aka-demisë Ushtarake.

Dr. Zhanet Ristoska

29

30

e 10 qershor në kazermën “Strasho Pinxhur” u mbajt një solemnitet me rastin e Ditës së Brigadës Ajrore. Së pari para komandës së Brigdës Ajrore

u vendosën kurrora me lule të freskëta para lapidarit të pjesëtarëve të njësisë që kanë humbur jetën duke përmbushur detyrën në mënyrë profesionale në uniformën e ARM-së me shenjat e Brigadës Ajrore. Në këtë solem-nitet rasti, morrën pjesë ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski, shefi i SHP të ARM-së, kom-andanti i KBO-së, gjeneral-majori Metodija Ve-liçkovski, drejtori i SHP gjeneral-majori Dimçe Petrovski, gjeneralë të ARM-së, përfaqësues të Ministrisë së Mbrojtjes dhe të korrit diplo-matiko-ushtarak të akredituar në Republikën e Maqedonisë, ushtarë dhe civil pranë ARM-së, si dhe shumë mysafirë tjerë, ish pjesëtarë

SHËNOHET DITA E BRIGADËS AJRORE

SHTYLLA E TRAJNIMEVE DHE OPERACIONEVE AJRORE

të Brigadës Ajrore, miq dhe familjarë të pjesëtarëve të kësaj brigade. Ministri i mbrojtjes së Republikës së Maqedo-nisë, Zoran Jolevski në fjalën e tij me rastin e ditës së Brigadës Ajrore theksoi: “Sot shëno-jmë diten e Brigadës Ajrore, brigadë kjo e cila që nga formimi i saj arrinë rezultate të larta. Pjesëtarët e saj janë jashtëzakonisht të për-piktë, të ndershëm dhe të dinjitetshëm në sjelljen e tyre, këmbëngulës dhe syçelë në re-alizimin e detyrave. Janë të gatshëm të sakri-fikojnë edhe jetën për mbrojtjen e atdheut“.Mes tjerash ai rikujtoi të pranishmit se konkur-si publik për pilotë ushtarak do të zgjasë deri në fund të vitit 2015 dhe se në bashkëpun-im me partner ndërkombëtar dhe falë tyre, shkolla e pilotëve është tejet e zhvilluar që ndoshta bën pjesë edhe në mesin e shkollave

Në kuadër të programit për shënimin e 10 qershorit, ditës së Brigadës Ajrore, më 26 maj në terrenin sportiv të ka-zermës “Strasho Pinxhur”, u zhvilluan gara sportive. Pjesëtarët e Komandës si dhe njësitë vartëse të BA-së patën rastin të demonstrojnë shkathtësitë e tyre sportive dhe garuese në sported vijuese: basketboll, futboll të vogël, ping pong dhe shah. Qëllimi i garave në fjalë është shoqërimi i pjesëtarëve të njësive përmes sportit si dhe zhvillimi i komunikimit mes tyre. Në këtë manifestim me rastin e Ditës së Brigadës Ajrore, të gjitha ekipeve pjesëmarrëse iu ndanë mirënjohje. Në garat që u zhvilluan për hir të

AKTIVITETE SPORTIVE

TË JESH PJESËTAR I BRIGADËS AJRORE DO TË THOTË TË JESH PJESË E PJESËS MË TË SOFISTIKUAR TË ARM-SË DUKE DHËNË KONTRIBUTIN PERSONAL NË ZHVILLIMIN DHE NDËRTIMIN E FORCAVE AJRORE. NDËRTIMI I IMAZHIT I FORCAVE BASHKËKOHORE AJRORE, I MBROJTJES KUNDËR AJRORE SI DHE RUAJTJA E KULTIT NDAJ FORCAVE AJRORE KA TË BËJË ME NJË AKTIVITET 24 ORËSH. SECILI PJESËTAR I FORCAVE NË FJALË DUHET TË RUAJ STANDARDET E LARTA TË TRAJNIMIT SI DHE TË BALLAFAQOHET ME SFIDAT E TEKNOLOGJIVE TË REJA DHE NË KËTË MËNYRË TË ARSYETOJË BESIMIN E DHËNË QË ARM-JA DHE FA-JA E KANË NË MESIN E POPULLIT

31

më bashkëkohore për pilotë në Europë. Sipas Jolevskit, kandidatët e rinj që do të prano-hen do të paraqesin një rifreskim të Brigadës Ajrore. Ai para pjesëtarëve të Brigadës Ajrore më tej vazhdoi: “Nga ju që jeni më me përvojë, pres që të jeni shembull për t’i udhëhequr dhe për t’i trajnuar kolegët tuaj të rinj, t’ua për-cjellni përvojën tuaj të vlefshme në mënyrë që edhe ata të shëndërrohen në një lidhje të pan-dashme në zinxhirin e mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë.“Ministri Jolevski mes tjerash tha edhe që me qëllim të avancimit të shkollimit të pjesëtarëve të Armatës së Republikës së Maqedonisë, e mes tyre edhe pjesëtarëve të Brigadës Ajrore, do të synon hapjen e një kadetre për edukimin e forcave ajrore. Jolevski theksoi edhe faktin se vijon zbatimi dhe kthimi i Akademisë Ushta-

rake në një universitet në kuadër të së cilit do të punohet në hapjen e Fakultetit të Forcave dhe të Mbrojtjes Ajrore. Në fund të fjalës së tij, ministri Jolevski para pjesëtarëve të Brigadës Ajrore tha: “Duke respektuar të kaluarën, duhet të jemi të vetëdijshëm për sfidat e së tashmes dhe së bashku të përkushtuar, me guxim dhe me dinjitet të punojmë dhe të arsy-etojmë besimin që gëzojmë te qytetarët e Re-publikës së Maqedonisë. Do të vazhdojmë të jemi eksportues të paqes në suaza ndërkom-bëtare, të ndjekim standardet e NATO-s dhe në këtë mënyrë të arrijmë qëllimin tonë strat-egjik – anëtarsimin e plotë të Republikës së Maqedonsië në NATO“.Komandanti i Brigadës Ajrore, koloneli Kire Kolevski gjatë fjalës së tij tha: “Jam krenar që sot në njëzet e tre vjetorin e ish Forcave Ajorore dhe të Mbrojtjes Kundërajrore të Re-publikës së Maqedonisë mund me bindje të thellë të them që Brigada Ajrore e ARM-së është trashëgimtar i denjë e asaj që ndodhi më 10 qershor të vitit 1992, në atë ditë kur u realizua fluturimi historik i fluturakes së parë në kuadër të ish FA dhe ish MKM-së dhe ARM-së dhe gjithsesi në kuadër të shtetit tonë të pavarur, në Republikën e Maqedonisë”. Ai shtoi se entuziazmi me të cilin është formuar Brigada Ajrore, dashuria ndaj profesionit, si dhe të gjitha sukseset janë vepër e të gjithëve që qëndrojnë pas këtij rreshtimi solemn duke përfshirë këtu edhe kolegët e pensionuar të cilët formuan rradhët e FA-së dhe MKM-së me pajisje dhe infrastrukturë solemne, por me ushtarë dhe eprorë të trajnuar në mënyrë të duhur duke e shtuar këtu edhe dëshirën e madhe për sukses. Komandanti Kolevski rikuj-toi se Brigada Ajrore është formacioni i vetëm ajror në Republikën e Maqedonisë i cili është i aftë të mbështesë spektrin e tërësishëm të misioneve dhe të detyrave. Gjithnjë trajnohen kuadro fluturuese dhe ajroro-teknike, në ëm-nyrë vetanake gjithashtu realizohet mirëm-bajtja e teknikës, ndërsa kuadrot në fjalë me sukses realizojnë detyra në vend dhe jashtë vendit, misione këto të udhëhequra nga NATO dhe BE-ja. Misioni i realizuar në BeH, qëillimet partnere, modernizimi i fluturakeve, njësitë e deklaruara, trajnimi dhe arritjet e standardeve të Aleancës, sollën FA në nivel kompatibiliteti me njësitë tjera në kuadër të NATO-s. “An-gazhimet e përditshme të njësisë për nevojat e njësive të ARM-së, për nevojat e subjekteve ekonomike të Republikës së Maqedonisë, misionet e shumta në kuadër të fatkeqësive të mëdha humanitare, zjarreve dhe shpëtimit të jetëve njerëzore, si dhe pjesëmarrja në mis-ionet ndërkombëtare së bashku me vendet mike, janë dëshmi për gatishmërinë e njësisë tonë dhe për gjenerata e ardhshme të atd-heut tonë” – shtoi mes tjerash komandanti Kolevski.Komandanti përmendi edhe të rënët në fat-keqësitë helikopteristike në Bllacë të Shkupit, në Kodrën e Diellit dhe në Strumicë, si dhe aeroplanin e presidentit, si pjesë e asaj që sot shënohet, si dhe atë se pa kontributin e tyre, njësia nuk do të ishte ku është sot. Ai shtoi se nuk duhet të lejojmë që të zbehen kujtimet e eprorëve dhe ushtarakëve të rënë duke mos i harruar edhe familjet e tyre.„Të nderuar pjesëtarë të BA, asnjëherë mos hiqni dorë nga parimet mbi të cilat Brigada Ajrore si dhe ruajtësit tjerë të paqes. Magjia e fluturimit duhet t’ua plotësojë jetën sepse në qiellë nuk sundojnë koha dhe hapësira” – i porositi pjestarët e BA komandanti Kolevski në fund të fjalës së tij.

Kristina Ilievska

Forcat Ajrore në Republikën e Maqedonisë janë konstitiuar me Vendimin e presiden-tit të parë të Republikës së Maqedonisë më 10 prill të vitit 1992. Me këtë është konstitiuar edhe Komanda e FA-së dhe MKA-së, Brigada Ajrore me skuadronin e helikopterëve luftarak dhe transportues. Fluturimi i parë dhe historik i forcave ajrore maqedonase me avion të llojit UTVA-75 është realizuar më 10 qershor të vitit 1992 dhe kjo datë shënohet si Ditë e FA-së dhe MKA-së. Si skuadron i parë maqedonas e cila ka fluturuar më 10 qer-shor të vitit 1992 ishte skuadroni që kishte në përbërje: eprorët, major Dane Ilievskin dhe kapetan Aleksandar Manevin.FA dhe MKA e ARM-së ka qenë nën ud-hëheqjen dhe nën mbikqyrjen e ngushtë të SHP të ARM-së dhe shefit të saj, së bashku me tre korpuse tjera ushtarake. Dedikimi ose detyra e FA dhe MKA ka qenë realizimi i veprimeve luftarake në hapësirën ajrore mbi tokë, mbikqyrje në hapësirën ajrore apo në një pjesë të tij dhe përforcim apo ndihmë dhe njëherit mbështetje me anë të zjarrit të forcave ushtarake tokësore (FTU) në kuadër të realizimit të detyrave të tyre bazike. Atëbotë u formua edhe Menaxhmenti i FA dhe MKA me katër njësi në përbërje: njësia e aviacionit, njësia e MKA-së, njësia e RMRNA (Raporti për Mbikqyrje, Rapor-tim, dhe Navigim Ajaror) si dhe njësia për sigurinë tekniko-ajrore. Në vitin 1996 Këshilli i Sigurimit pranë Kombeve të Bashkuara miratoi embargo ndaj Maqedonisë dhe Sllovenisë për eksport dhe import të armëve dhe të pajis-jeve ushtarake. Më pas, të gjitha helikop-terët e llojit Mi-17 nga përbërja e forcave ajrore maqedonase u ngjyruan me skemë të maskuar. Si element për trajnimet bazë si dhe për trajnim dhe stërvitje të rregullt të pilotëve, Forcat Ajrore nga viti 1995 përdorin avio-nin dyulës tranazh “Zlin 242L”. Gjatë vitit 1995 nga Republika Çeke u blenë avionë të llojit të njejtë. Pajisja e mëtejme realizohej me helikop-terë të llojit “Mi-8MT” nga Ukraina si dhe me helikopterë të llojit “Bell 205” nga Republika e Greqisë. Më pas u blenë edhe helikopterë të llojit “Mi 24V” si dhe avionë luftarak të llojit “Igla-1” dhe “Strella-10”, duke e përforcuar kapacitetin e Forcave Ajrore. Në vitin 2005 me anë të programit për rikonstruimin e ARM-së, Brigada Ajrore u transformua në një njësi më të vogël dhe më kompakte të quajtur VING - Grupi i Flotës Ajrore Mbikqyrëse Sulmuese, e cila startoi me sfida të reja si që ishte Programi i Modernizimit të Fluturakeve, morri pjesë në trajnimet dhe stërvitjet ndërkombëtare në kuadër të NATO-s dhe EUFOR-it, operacione për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit në rajon.

HISTORIKU I FA DHE MKA-SË SË ARM-SË

kësaj date, vendet e para i morrën pjesëtarët e njësive vijuese: në futboll – Skuadroni për Helikopterë Transpor-tues, në shah – Skuadroni i Helikop-terëve Luftarak, në basketboll – Skua-droni i Helikopterëve Luftarak.

32

ë pwrputhje me dekretin e Kryetarit të Republikës së Maqedonisë, Brigada për Përkrahje Logjistike këtë vit për herë të parë shënon 20 majin si Ditë të Njësisë. Data është lidhur me fil-

limin e Kryengritjes së Razllovcit në vitin 1876, nën organizimin e vojvodës Dimitar Pop-Gjeorgiev Berovski. Tërë logjistika, mu-nicioni, mjetet eksplozive, veshja, mbathjet, ushqimi, materialet sanitare etj. kanw qenw problematike për udhëheqësit e kryengritjes, që është dashur më shpejt të zgjidhet. Pran-daj Dimitar Berovski e ka shitur gjithë pronën e tij: shtëpinë, arat dhe mallin. Pronën e ka blerë tezja e tij, abati nga manastiri i Berovës „Shën Arangjeli Mihaili“, kurse paratë i janë dërguar Berovskit në Selanik për blerjen e materialeve për kryengritjen. Edhe fshatarët tjerë kanë dhënë para për blerjen e pushkëve, revolverëve, revoleve, barutit, plumbave, mbathjeve, veshjeve, materialeve sanitare. Materiali magazinohej në rrethin e Selanikut, kurse prej aty me kuaj dhe mushka është

ELEMENT I RËNDËSISHËM ORGANIZATIV I ARM-së

BRIGADA PËR PËRKRAHJE LOGJISTIKE

transportuar drejt rajonit të Malishevës.Si simbol të kryengritjes, Dimitar Berovski i ka porositur tezet Nedella Petkova dhe Stan-isllava Karaivanova të bëjnë një flamur. Flam-uri ka qenë i kuq, kurse në fushën e verdhë ështe qëndisur luani i zjarrtë dhe pa kurorë në të cilën ka qëndruar mbishkrimi „Maqe-doni“ me thirrjen shoqëruese revolucionare „Ngrihuni t’ju çlirojmë“.

AKTIVITETET ME RASTIN E DITËS SË BRIGADËS LOGJISTIKENë suaza të aktiviteteve të planifikuara për shënimin e 20 majit, në rrethin e Komandës nga pjesëtarët e brigadës ishin ndërtuar el-emente të reja logjistike, të cilat në mënyrë

simbolike i paraqesin njësitë e tyre të nën-shtruara.Nën organizimin e Brigadës për Përkrahje Logjistike ( brPL), me rastin e ditës së një-sisë, realizohen edhe gara për zgjedhjen e kuzhinierit më të mirë, infermierit, mekanik dhe vozitësit.Në kuzhinën e kazermës „Goce Dellçev“ u zhvilluan gara për zgjedhjen e kuzhinierit më të mirë.Në përzgjedhjen për kuzhinier më të mirë merrnin pjesë pjesëtarë nga batalioni logjis-tik 1. 2. dhe 3. të cilët gjatë garave i treguan aftësitë e tyre gatuese gjatë përgatitjes së shujtave të peshkut, mishit dhe shtesave me perimeve.Garën e ndiqte dhe e vlerësonte komisioni nga përbërja e Komandës së Bashkuar Oper-ative (KBO) dhe brPL. Përveç aftësive të tyre gatuese, pjesëmarrësit në garë gjatë kohës së përgatitjes së shujtave përgjigjeshin edhe në pyetjet për sasinë, për llojin e shtesave të ushqimit kryesor sipas recetave për për-

EKZISTOJNË SHUMË SHEMBUJ PËRGJATË HISTORISË TË CILAT TREGOJNË SE LUFTËRAT OSE FITOHEN OSE HUMBEN PËR SHKAK TË RESURSEVE, KU RESURSET ME PARASHENJË LOGJISTIKE, KANË PASUR ROL VENDIMTAR.NË KUSHTE TË TRANSFORMIMIT TË KOMANDAVE DHE NJËSIVE TË ARM-SË, BRIGADA PËR PËRKRAHJE LOGJISTIKE ISHTE BALLAFAQUAR ME NUMËR TË MADH TË SFIDAVE NË FUNKSION TË SIGURIMIT TË PËRKRAHJES REALE LOGJISTIKE TË NJË NUMRI TË MADH AKTIVITETESH. NJËSITË E NËNSHTRUARA NË DOMENIN E PËRGJEGJËSISË, NË SUAZA TË PLANEVE TË TYRE DHANË KONTRIBUT TË MADH PËR KRYERJEN E SUKSESSHME TË DETYRAVE TË CILAT DALIN NGA MISIONI I BRPL

33

gatitjen e shujtave ushtarake.Anëtarët e komisionit, pas mbarimit të shu-jtave, kishin mundësinë t’i degustojnë ush-qimet, ta vlerësojnë kualitetin dhe mënyrën e dekorimit dhe përmes votimit ta zgjedhin kuzhinierin më të mirë në brPL.Qëllimi garës ishte këmbimi i përvojave dhe implementim i drejtë i udhëzimeve aktuale nga rregullorja e re për ushqim, e cila është me rendësi esenciale për pjesëtarët e ar-matës, pa dallim të kushteve dhe rrethanat në të cilat gjenden.Nga konkurrenca kualitative komisioni për ku-zhinier më të mirë e zgjodhi tetarin Goran Di-movski nga përbërja e batalionit të 1 logjistik.Zgjedhja e infermierit më të mirë u realizua në Seksionin për trajnim mjekësor në për-bërje të Qendrës Ushtarake Mjekësore, në të cilën kanë marrë pjesë pjesëtarët e Brigadës të cilët janë ngarkuar me detyrën e infermi-

erit në ambulancat ushtarake nga garnizonet e ARM-së.Vlerësimi zhvillohej në pikat e punës në vijim: RZM (ringjallje të zemrës dhe mushkërive), hemostazë ( ndalim të gjakderdhjes), imo-bilizim të ekstremiteteve dhe shtyllës kur-rizore.Komisioni, i përbërë nga instruktorë të cer-tifikuar, e ndiqte përdorimin e drejtë të pro-cedurave gjatë dhënies së ndihmës së parë mjekësore, ndihmë e cila nëse është e dhënë në kohë shpëton jetë.Për infermier më të mirë është zgjedhur tetari Jovica Nikollovski nga përbërja e am-bulancës ushtarake në Tetovë, e cila tregon nivel të lartë të njohurive dhe aftësi, të do-mosdoshme kur është në pyetje jeta e të lënduarit. Në çetën transportuese nga Qendra për furnizim dhe transport (QFT) në kazermën „Il-inden“ u mbajt gara finale për zgjedhjen dhe vozitësin më të mirë.Në garë, sipas zgjedhjes paraprake, tre voz-itësit më të mirë në përbërje të QFT i pre-zantuan aftësitë e tyre vozitëse në parkimin e automjetit motorik (am) dhe në ndërrimin e pneumatikëve, si dhe në njohuri teorike të rregullave të komunikacionit dhe sigurisë në komunikacion.Përzgjedhja për mekanikut më të mirë real-izohet në qendrën teknike për remont (QTR). Tetë mekanikë garonin në njohuri teorike të funksionimit të strukturave themelore, nën-strukturave dhe sistemit të automjetit mo-torik dhe në matje praktike të presionit në hapësirat e punës në cilindrat e motorit të automjetit motorik.Komisioni nga përbërja e brPL, në mënyrë transparente dhe objektive i vlerësonte ga-ruesit, ashtu që në pajtim me rezultatet e treguara për vozitës më të mirë ishte shpal-lur tetari Muzafer Saliu nga Seksioni për au-tomjete speciale në QFT, derisa personi civil Aleksandar Tanevski nga përbërja e QTR u

Metodija Veliçkovski, përfaqësues të lartë nga MM dhe SHP i ARM, komandantët e komandave të nënshtruara të SHP të ARM dhe mysafirë tjera të lartë.,,Formimi i brPL paraqet rezultate për zh-villimin e ARM-së duke përfshirë edhe lek-sionet e mësuara si dhe përvojat e kaluara nga njësitë e mëparshme të ARM-së dhe atë, Baza Logjistike, Komanda për Logjis-tikë dhe Komanda për Përkrahje Logjistike. Misioni i saj është sigurimi i përkrahjes logjistike të të gjitha njësitë e armatës përmes furnizimit, mirëmbajtjes, lëvizjes dhe transportit, përkrahjes mjekësore dhe sigurimit ndërtimor. Me transformimin e armatës vendosëm për qëllim që t’a re-formojmë përkrahjen logjistike në funksion të përmirësimit të kushteve për jetë dhe punë të personelit me qëllim përfundim-tar, mirëmbajtje dhe rritje të gatishmërisë luftarake të njësive në ARM», theksoi zëvendësministri i mbrojtjes në fjalimin e tij.Krahas zëvendësministrit të mbrojtjes Ilmi Selami, në solemnitet merrnin pjesë zëvendës shefi i Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së, gjeneral nënkolonel Naser Se-jdini, me ç’rast pas intonimit të himnit të Republikës së Maqedonisë, i ishte dhënë respekt luftëtarëve të lirisë, të vrarëve dhe të rënëve për lirinë e Republikës së Maqedonisë dhe të pjesëtarëve të vrarë në ARM. Kthesë historike për lidhshmërinë e Ditës së njësisë me kryengritjen e Ra-

zllovcit dha në prononcimin e tij drejtori i Muzeut Ushtarak, Aleksandar StojçevKolonel Vlladimir Stojanovski, komandanti i brPL, në fjalimin e tij para të pranishmive theksoi vlerën më të madhe që e ka në për-bërje brigada, kurse më pas është person-eli dhe aftësia e tyre profesionale, si dhe bindja se ajo përbërje e njëjtë ka kapacitet dhe njohuri t’i kryejë të gjitha detyrat dhe të sigurojë përkrahje logjistike në kohë reale në vendin e duhur në sasi të duhur.

T.L.

shpall si mekanik më të mirë.Me këtë mbaruan garat për zgjedhjentë in-dividëve më të mirë nga specialitetet ushta-rake të cilët janë përfaqësuar në brPL. Indi-vidëve më të mirë më 20 maj iu ndanë mirën-johje dhe shpërblime simbolike për individ më të mirë në specialitetet e tyre.Sipas programit për shënimin e 20 majit- Ditës së Brigadës për Përkrahje Logjistike (brPL), më 07.05.2015 në Stadiumin Ushta-rak në Parkun e qytetit në Shkup u mbajtën garat sportive finale.Pjesëtarët nga komanda dhe njësitë nënsh-truese nga brPL patën mundësi t’i tregojnë aftësitë e tyre sportive dhe garuese në dis-iplinat në vijim: Basketboll, futboll të vogël, ping-pong dhe shah.Në garat pjesëtarët e brPL me pjesëmarrjen e tyre e vërtetuan rolin të cilin sporti e ka në armatë, përmes të cilës e zhvillojnë frymën garuese dhe ndjenjën për kolektivitet dhe ko-legialitet si një nga vlerat të domosdoshme për kryerjen e suksesshme të detyrave në profesionin ushtarak. Në këto gara vendet e para i fituan ekipet në vijim:– Në futboll të vogël dhe në shah- batalioni i

2-të logjistik;– Në basketboll- Qendra për furnizim dhe

transport;– Në ping-pong-Qendra ushtarake mjekësore Për fitues i përgjithshëm është shpallur ekipi i batalionit të 2-të logjistik.

AKSION PËR DHURIMIN E GJAKUT ME RASTIN E DITËS SË BRIGADËS PËR PËRKRAHJE LOGJISTIKENë vazhdimsinë e aktiviteteve të cilat u realizuan me rastin e shënimit të Ditës së Brigadës për Përkrahje Logjistike ( brPL) më 18 maj u realizua aksioni për dhurimin e gjakut. Aktiviteti realizoheshe në hapësirat e Komandës të brPL në bashkëpunim me Kryqin e Kuq të komunës Karposh.Krahas pjesëtarëve të komandës dhe të njësive të nënshtruara të brPL, në aksionin për dhurimin e gjakut u bashkëngjit edhe shefi i SHP të ARM-së, gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski. Përmes dhurimit të gjakut, akt i cili paraqet nivel më të lartë të humanizmit, pjesëtarët në vepër e shprehën solidaritetin e tyre që të shpëtohet dhe të vazhdohet jeta e di-kujt.Solemniteti me rastin e Ditës së Brigadës për Përkrahje Logjistike u mbajt më 20 maj në Komandën e Brigadës për Përkrahje Logjistike ( bePL).Në solemnitet merrte pjesë zëvendës-ministri i Mbrojtjes Ilmi Selami, zëvendës shfei i SHP të ARM, gjeneral-nënkolonel Naser Sejdini, komandanti i Komandës të Bashkuar Operative (KBO), gjeneral-major

34

ën organizimin e OORRM, Organi-zatës së Oficerëve Rezervë të R. Maqedonisë dhe Njësisë Organiza-tive Komunale të Velesit si nikoqir,

më 6 qershor në poligonin e ARM në afërsi të Velesit (në Orizar të Poshtëm), u reali-zua garë shtetërore në gjuajtje me pisto-letë 7,62 mm.Në garë morën pjesë 150 oficerë rezervë nga njësitë organizative të Organizatës së Eprorëve Ushtarak rezervë nga e tërë Maqedonia.

GJITHÇKA ËSHTË GATI PËR TË FILLUAR GARAI afrohemi poligonit të ARM-së në afërsi të Velesit. Pjesëmarrësit – përfaqësuesit e fundit të Organizatës së Eprorëve Ushta-

GARË SHTETËRORE NË GJUAJTJE ME PISTOLETË PËR EPRORËT REZERVË USHTARAK

SYMPREHTË ME DORË TË QETË

me uniformë të gjelbër të maskuar të ARM-së me helmetë dhe pushkë në dorë, krenari e vërtetë e ARM-së.Leje për hyrje marrin edhe oficerët rezervë mysafir nga Njësia Komunale Organizative e OORRM në Radovish, të cilët së bashku me mua u nisën drejt tatëpjetës së rrugës me dhe që çon kah poligoni. Pjesa më e madhe e pjesëmarrësve dhe mysafirëve në këtë gjuajtje vetëm se kishin arritur dhe ishin pozicionuar.

TRAJNIMI NGA EPRORËT PROFE-SIONIST TË ARM-SË PËR GJUAJTJE TË DREJTË ME PISTOLETË 7,62mmQë në hyrje fillova ta ndjej atmosferën para garës të pjesëmarrësve, mysafirëve dhe mbikëqyrësve.Në afërsi të hyrjes ishte vendosur edhe tavolina me një pistoletë, si dhe caku. Instruktorë me përvojë, epror të ARM-së ju mbajnë orë të gjithë pjesëmarrësve të garës për atë se si gjuhet me pistoletë. Kishte të atillë që kishin përvojë të mad-he, por edhe anëtarë të cilët sot për herë të parë do të drejtojnë armën drejt cakut për gjuajtje, dhe pikërisht për këtë arsye kishte trajnim të shkurtë për gjuajte me armë. Së pari dëgjojnë me vëmendje, e më pas edhe në mënyrë praktike si një lloj ush-trimi gjuajnë drejt cakut. Më pas shkojnë deri te caku, respektivisht poligoni që me këtë të fillojë gara me gjuajtje me pistoletë 7,62mm.Por paraprakisht, instruktorët – eprorët profesionist të ARM-së i japin instruksio-net e tyre të fundit për gjuajtjen.

rak Rezervë nga qytetet më të largëta të vendit po arrijnë poshtë në poligonin në af-ërsi të Velesit ku po i parkojnë automjetet e tyre. Nikoqiri i garës, ONJO të OORRM nga Velesi, i përkrahur nga përfaqësuesit e ARM-së nga Komanda për Trajnim në Veles, i bëjnë përgatitjet e fundit për të fil-luar gara në gjuajtje me pistoletë.E para, përpara poligonit na priti roja e ARM-së.Në rojë kishte ushtare e cila e siguronte poligonin. U legjitimova, thash se shkruaj për “MBUROJA” dhe se jam e ftuar nga nikoqirët që të përcjellë ngjarjen.Ajo u lajmërua në celular te eprorët e saj, pyeti dhe mori leje. Vetëm atëherë rruga deri te poligoni mu hap me një buzëqeshje të këndshme nga ushtarja e re e veshur

35

Vjen edhe grupi i parë i cili është i gatshëm të gjuaj dhe të fitojë ndonjërën prej shpër-blimeve. Në karrige është ulur komisioni tjetër nga Komanda e trajnimit të ARM-së nga garnizoni i Velesit si dhe përfaqë-suesit e përbërjes të oficerëve në rezervë. Gjithçka është në rregull. Mbushen karika-torët dhe fillon gjuajtja e parë provuese me pistoletë 7,62mm e grupit të parë të garuesve.Priten instruksionet e fundit dhe të gjithë mbikëqyrësit duhet të largohen nga linja e zjarrit, sepse mund të ketë gjithmonë rrezik. Organizatorët janë të kujdesshëm, ata mendojnë për gjithçka. Gara mund të fillojë.

GARA FILLOI Pesë rrethet e para janë provë dhe nuk hynë në pikët që duhet fituar. Gjuhet, kurse më pas të gjithë së bashku, edhe garuesit edhe instruktorët nga ARM shkojnë drejt cakut të shohin se kush si ka qëlluar. Di-kush është i kënaqur, dikush më pak, kurse ka edhe të atillë që gjuajnë për herë të parë dhe kanë më pak tremë. Ka edhe ga-rues të tillë të cilët nuk kanë qëlluar asgjë, disa diçka, kurse disa drejtë në qendrën e cakut për dhjetëshe të pastër. Më pas vjen gjuajtja kryesore për pikë, dëgjohen instruksionet e fundit dhe në shenjë të in-struktorit, eprori i ARM, i cili i bën kontrol-let e fundit për siguri. Gjuajtja për marrjen e pikëve përfundimisht mund të fillojë.Pas çdo rrethi nga gjuajtja, garuesit, komisioni dhe eprorët e ARM shkojnë dhe shohin në cak, i numërojnë pikët e fituara, dhe ka shmangje nga caku, por në rastin më të keq caku është goditur. Krenari e veçantë është të shihet „dhjetëshe“ në qendrën e cakut dhe atëherë gëzimi tek garuesit është më i madh.Gjithashtu në rreth, çdo grup i ri garues pak më poshtë nga linja e zjarrit pritet të vijë në radhë, derisa nuk kalojnë të gjithë garuesit.

NDARJA SOLEMNE TË MIRËNJOHJEVE TË GJUAJTËSVE MË TË MIRË Në mensën ushtarake në garnizonin e Ve-lesit të ARM e cila është bashkorganizator i grave, çdo gjë është gati për ndarjen e njohurive dhe shpërblimeve të gjuajtësve më të mirë me revole 7,62 mm. Rezultatet lexohen në ekip dhe individual-isht i jepet mirënjohje më të mirëve. Siç na informoi Toni Micevski, bashkëpu-

nëtor profesional në këtë organizatë dhe anëtar i komisionit për vlerësim, gjuajtja me revole ka kaluar shkëlqyeshëm, kurse vërtetim për atë janë edhe rezultatet e shkëlqyera në të gjitha konkurrencat.Në garat, ekipore, vendin e parë e morri ekipi i eprorëve ushtarak rezervë nga Kër-çova, në vend të dytë ekipi nga Shkupi, kurse në vend të tretë ekipi nga Radovishi.Individualisht, vendin e parë në konkur-rencë të meshkujve me 42 pikë, respektiv-isht 42 rrethe e fitoi Zllatko Ilievski nga ekipi i Shkupit, në vendin e dytë Zoran Mir-çevski nga ekipi i Kërçovës dhe në vend të tretë me numër të pikë të fituara e ndanë Jovan Jovanovski nga ekipi i Radovishit dhe Goce Peshov nga ekipi nga Vinica.Në konkurrencë të femrave, Elena Bozhi-novska nga Shkupi me 35 pikë, respektiv-isht 35 rrethe të shkëlqyera, e mori vendin e parë, e dyta ishte Ollgica Mojsova Pep-ellasheva nga Velesi dhe Valerija Vaneva nga ekipi i eprorëve ushtarak rezervë nga Sveti Nikole. V SY I MPREHTË, DORË E QETË DHE KONCENTRIM I MIRË- RECETË PËR REZULTATE TË LARTA se Garuesja e re Elena Bozhinovska, e cila me 35 pikë e morri vendin e parë para anëtarëve të ORROM në deklaratën për

„Mburoja” thotë se për herë të parë merr pjesë në garë të tillë dhe është shumë e gëzuar që e fitoi vendin e parë, që do ta nxitë për plasman të mira të më tejshme dhe rezultate në gara të tilla dhe të ng-jashme në gjuajtje me revole, por edhe me pushka dhe në gara me armë tjera që i or-ganizon ORROM.“Kjo ishte fitore e pa pritur, por shumë jam e gëzuar për suksesin të cilin e arritëm. Më me rëndësi për sukses të garës është të kihet sy i mprehtë, dorë e qetë dhe koncentrim i mirë, kurse unë gjithë këtë e harmonizova më së miri dhe ashtu arrita rezultat të shkëlqyer», potencon Bozhi-novska.Për dallim nga ajo, i plasuari i parë në konkurrencë të meshkujve, larg më i mosh-

uar dhe më me përvojë në gara të tilla, Zllatku Ilievski, gjithashtu nga Shkupi, në deklaratë për ”Mburoja” potencoi se është shumë gëzuar që fitoi vendin e parë me 42 pikë në konkurrencë shumë të fortë. Ai po-tencoi se ka garuar me armë të huaj, dhe jo me armën e tij. Ilievski deri tani ka marrë në shumë gara në gjuajte me revole dhe armë tjera, të cilat i organizon ORROM. Ka fituar më shumë vende të treta individual-isht, kurse edhe më shumë vende të para në ekip.“Për sukses më me rëndësi është dëshi-ra të fitohet të kihet dorë e qetë, kon-centrim të mirë, të harmonizohet gjuajtja me frymëmarrjen dhe gjuajtjen, ajo është receta ime për rezultate elitare», potencoi Ilievski. Gjorgji Mallkovski, kryetar i ORROM, në deklaratë për “Mburoja” shprehu falemin-derim deri te Ministria e Mbrojtjes, deri te SHP i ARM dhe deri te Komanda për trajnim e ARM nga Velesi të cilët i kanë ndihmuar për mbajtjen e garave.“Qëllimi i këtyre garave në gjuajtje me revole, kurse më pas dhe me pushka dhe armë tjera është që të mbahet kondicio-ni për gatishmëri luftarake të eprorëve rezervë ushtarak të cilët janë rezerva i ARM”, thotë Mallkovski.Ai, njëherit deri në fund të vitit para-lajmëroi edhe gara tjera të ORROM:: dy gjuajtje me pushkë automatike në Kër-çovë dhe në Penush në Shtip, dy marshe shtetërore kondicioni prej 15-20 kilometra dhe marshet rajonale në Maqedoni dhe ak-tivitete tjera të numërta.Boris Allçev, kryetar i ONJO të ORROM për Velesin, shprehin faleminderim deri te revista jonë për përkrahje mediatike në ndjekje të këtij evenimenti.“Më shumë herë kam qenë nikoqir i garave të tilla dhe të ngjashme. Gjëja më krye-sore e këtyre garave në gjuajtje me armë është pas aktivitete të mbaruara me suk-ses të gjithë pjesëmarrësit, mysafir dhe mbikëqyrës, të gjallë dhe shëndoshë të kthehen në shtëpi, kurse njëherit të festo-jmë rezultate të suksesshme dhe t’iu uro-jmë fituesve”, deklaroi Allçev.

ME FASULE USHTARAKE DHE ME REVISTE “MBUROJA” DHE “OFICER” Solemniteti sipas traditës mbaroi me muzikë të mirë maqedonase e cila dëgjo-heshte nga hapësirat mensës ushtarake dhe me fasulen e mrekullueshme ushta-rake me sallatë lakre. Por, më me rëndësi ishte komunikimi dhe njohja mes pjesë-marrësve të jashtëm. Në veçanti duhet të theksojmë se derisa pritej ndarja e mirënjohjeve për më të mirët, organizatorët të gjithë pjesëmar-rësve dhe mysafirëve pa pagesë ia ndanë gazetën e ORROM “Oficer” dhe nga re-vistën “Mburoja”. Ishte e bukur të shihet se si të pranishmit me aq interes e shfletonin revistën „Mburoja“ dhe në një atmosferë të relaksuar me pije freskuese ngrihej dol-lia, shoqëroheshin dhe bisedonin, dhe për në fund shtrënguan duart miqësisht me dëshirë për një takim tjetër në të ardhmen.

Antonella Dimitrievska

36

jëra ndër detyrat themelore në luftën e ushtarit inxhinier është edhe sigurimi i lëvizjes dhe manovrimit të forcave ale-ate (mobility) si dhe pengesa në lëvizjen e forcave kundërshtare (countermobil-

ity). Avancimi i shkathtësisë së njësive veta-nake për të lëvizur në fushbetejë paraqet njërën ndër detyrat themelore të inxhinierëve dhe e njëjta përfshin:– pastrimin e terrenit nga pengesat natyrore

dhe artificiale; – hapja e drejtimeve për njësitë aleate dhe për

automjetet e blinduara dhe – miratimin e përdorimit të rrugëve me qëllim

të parandalimit të rritjes së kërcënimeve nga mjeteve të improvizuara shpërthyese (MISH).

Një detyrë e tillë komplekse e cila në vete bart përgjegjësi të madhe, kërkon shumë njohuri, trajnim dhe avancim konstant të shkathtësive dhe njohurive, njohuri të përkryera të pjesëve përbërëse të mjeteve shpërthyese të minave të formacionit si dhe të mjeteve të improvi-zuara shpërthyese. Në kuadër të Batalionit Inxhinerik (BI) nga për-

KURS PËR ANGAZHIMIN E INTEGRUAR INXHINERIK

RRUGË TË SIGURTA SIGURI GJATË LËVIZJES DHE MANOVRËS

bërja e 1 e brgadës së mekanizuar këmbësor-ike, u mbajt kurs për angazhim të integruar in-xhinerik, kurs në të cilin u shtjelluan më shumë tema nga detyrat komplekse gjatë sigurimit të lëvizjes dhe manovrës së forcave aleate si dhe pengesës së lëvizjes së forcave kundër-shtare. Në kursin e sipërpërmendur ligjëruan përfaqësues të njësisë së marinës nga Armata e Shteteve të Bashkuara të Amerikës nga përbërja e forcave të rotacionit të Detit të Zi (Black Sea Rotational Force) të stacionuara në Rumani. Në këtë kurs morrën pjesë pjesëtarë të Batalionit Inxhinerik, ndërsa të nejtin e ndo-qën edhe oficeri për bashkëpunim bilateral si dhe koordinatori i bashkëpunimit bilateral pranë ambasadës së Shteteve të Amerikës në Republikën e Maqedonisë. Pjesëmarrësit e kursit u njoftuan me metodat dhe procedurat e njësive luftarake inxhinerike për parandaluimin, vendosjen dhe kërkimin në rrugë nga mjetet shpërthyese të SHBA-ve, me qëllim që e tërë kjo procedurë të përfudojë me pëlqim për shfrytëzimin e rrugëve nga ana e forcave aleate.Realizimi i kursit u nda në dy pjesë: në atë teo-rike dhe prakitike. Në pjesën teorike ligjëruesit e kursit përmes detyrave të paramenduara prezantuan mënyrat e kërkimit dhe hulumtimit në terren, proceduart gjatë zbulimit të MISH, shënimi dhe thirrja e skuadrave për asgjësimin e MISH. Theks të veçantë u vendos ligjëruesit e kursit vendosën në aspektin e mjeteve të improvizuara shpërthyese, në aspektin e kom-ponentave dhe indikacioneve të tyre, si dhe në taktikat, teknikat dhe proceduart e zbulimit të tyre. Gjithashtu, pjesëmarrësit e kursit u njof-tuan edhe me llojet e zbuluesve të minave dhe të disa llojeve të automjeteve speciale të cilat përdoren për zbulimin e MISH nga ana e forcave speciale të SHBA-së. Për realizimin e suksesshëm të kursit, kontriboi edhe përvoja

e ligjëruesve, përvoja këto të fituara në fush-betejat në Irak dhe Afganistan, të cilat përmes mësimeve ua transmetuan pjesëmarrësve të Batalionit Inxhinerik. Gjatë pjesës praktike, e cila u realizua në poli-gonin e kazermës “Ilinden”, pjesëmarrësit e kursit në praktikë prekën dhe ushtruan proce-durat e skuadrave të cilët bëjnë zbulimin dhe ç’bllokimin e rrugëve nga mjetet shpërthyese, një punë kjo me mino kërkues dore, kërkim, hulumtim dhe shënjim të mbetjeve të MISH-it, me anë të zbatimit të të ashtuquajturave 4C procedura duke përdorur këtu edhe raportin nëntë linear për thirrjen e skuadrave të hulum-timit.Trajnimi i inxhinerëve është duke vijuar në mënyrë të pandërprerë dhe gjithnjë ka nevojë që të njejtët të jenë në rrjedha me sfidat të cilat i sjellë koha moderne. Përmes këtij kursi të angazhimit të integruar inxhinerik, pjesëtarrët e Batalionit Inxhinerik, me ndihmën e pjesëtar-rëve të forcave të marinës së Armatës së SHBA-së, bashkërisht i avancuan dhe thelluan njohuritë dhe përvojat e tyre.

S.Ј.

37

onferenca e sivjeme ndërkom-bëtare tradicionale e zjarrfikësve kundërajror u realizua më 29 dhe 30 prill 2015 në qytetin e mrekul-

lueshëm bregdetar të Kroacisë, në Zarë. Konferenca u organizua nga „Tangent link“ e Britanisë, zyrtarisht e emëruar si konferenca e zjarrfikësve ajror – Europa 2015 ose shkurtimisht “AFF Europe 2015”. Konferenca u përkrah financia-risht nga kompanitë amerikane “Da-jnkop interneshional” dhe “Er traktor”, nga kompania italiane “Inaer” dhe nga gjiganti suedez “Saab AB”. Në konfer-encë morën pjesë mbi 200 delegat prej 33 vendeve të botës, një pjesë e tyre në cilësinë të përfaqësuesve të 30 kom-panive që i promovuan prodhimet dhe shërbimet e tyre gjatë konferencës.Konferencës i parapriu një punëtori njëditore për interoperabilitet që u mbajt më 28 prill me përkrahje të Qen-drës për mbikëqyrje globale të zjarreve (Global Fire Monitoring Center - GFMC). Punëtoria u fokusua në gjetjen dhe për-mirësimin e elementeve të interoperabil-itetit në mes të shteteve të ndryshme dhe siguruesve të mjeteve për realizimin e operacioneve ajrore zjarrfikëse, sido-mos kur operacionet e këtilla realizohen jashtë territoreve amë, si p.sh Bosnje e Hercegovinë, e cila shpeshherë është goditur nga zjarret malore por që nuk posedon resurse adekuate dhe mjete personale për të kontrolluar në mënyrë adekuate dhe të pavarur këto dukuri. Në këtë kontekst, pjesëmarrësit e pu-nëtorisë u pajtuan se efektiviteti i op-eracioneve jashtë kufijve shtetëror varet nga këto elemente të interoperabilitetit:

KONFERENCA E ZJARRFIKËSVE KUNDËRAJROR

„AFF EUROPE 2015“

leje të përgatitura diplomatike; lehtësim të komunikimit; objekte të standardi-zuara për servisimin e fluturakeve; ele-mente të detajuara operative, si p.sh lo-kacione të parapara në mënyrë të qartë për thithjen e ujit nga ana e fluturakeve zjarrfikëse dhe siguri gjatë operacioneve ajrore zjarrfikëse të siguruar përmes kri-jimit të procedurave standarde.Mëngjesin e 29 prillit, konferenca “AFF Europen 2015” zyrtarisht u hap nga admirali i pensionuar britanik Teri Loughran, me c’rast pasoi fjalimi i dr. Jadran Periniq, drejtor gjeneral i Drejto-risë shtetërore për mbrojte dhe shpëtim të Kroacisë, i cili foli për nevojat e Kro-acisë në lidhje me kapacitetet efektive ajrore zjarrfikëse. Në këtë drejtim mori fjalë edhe Davor Turkoviq, pilot i aero-planit zjarrfikës „CL-415 kanader“ dhe komandant i Skuadronit zjarrfikës të avi-acionit ushtarak dhe mbrojtjes kundëra-jrore të Kroacisë. Turkoviq në pronon-cimin e tij i prezantoi operacionet e një-sisë së tij jashtë kufijve të Kroacisë, me ç’rast vuri në pah Bosnje e Hercegovinën ku praktika ka dëshmuar nevojën e qa-rtë për përmirësimin e elementeve të interoperabilitetit në mes vendit - sigu-rues dhe vendit - pranues të ndihmës në formë të asistencës ajrore zjarrfikëse. Rezultatet e punëtorisë së interopera-bilitetit, pjesmarrësve të „AFF Europe 2015“ i prezantoi drejtori i GFMC, prof. dr. Johan Georg Goldamer. Si shembull më eklatant i interoperabilitetit të dëm-shëm, dr. Goldamer e prezantoi shem-bullin kur në mungesë të autoriteteve adekuate udhëheqëse dhe koordinimit, në një të kaluar të afërt Republika e Kro-

38

acisë me aeroplan të saj “CL-415” është përgjigjur në një kërkesë për ndihmë të marrë nga Portu-galia në një situatë kur ndoshta edhe ka pasur mjete më adekuate ajrore në afërsi të Portugalisë. Duke shfrytëzuar pozitën e tij dhe qasjen deri te informatat e dorës së parë, dr. Goldamer me dele-gatët e “AFF Europe 2015” ndau informata të reja dhe fotografi satelitore me kërcënime radioak-tive e cila gjatë konferencës dhe si pasojë e një zjarri të madh malor shpërtheu në rrethinën e centralit të braktisur nuklear “Çernobil” në Ukrainë.Dita e parë e konferencës kaloi në një tempo intensive të punës e cila rezultoi me më tepër prezan-time interesante. Duke folur për rolin dhe perspektivat e mekaniz-mave të mbrojtjes civile të BE-së në aspekt të operacioneve ajrore zjarrfikëse, Dimitros Pagidas, dre-jtor politik i Departamentit për ndihmë humanitare dhe mbrojtje civile (ECHO) pranë Komisionit Evropian, sqaroi se në kuadër të ECHO ka qenë e krijuar një Qendër koordinuese për përgjigje gjatë katastrofave (Emergency Response Coordination Center - ERCC) me qëllim që të përkrahet një përgjigje e koordinuar dhe më e shpejtë brenda dhe jashtë Ev-ropës, duke shfrytëzuar resurset e 31 vendeve që bëjnë pjesë në mekanizmat e mbrojtjes civile të BE-së. Duke e paralajmëruar të ashtuquajturën kulturë të paran-dalimit dhe gatishmërisë, Pagidas theksoi se ERCC do të bazohet në mundësi më të definuar, ku çelës i suksesit do të jetë krijimi i kapacitetit evropian për përgjigje, elementet esenciale e të cilit do të jenë: interoperabiliteti, vetqën-drueshmëria, veprimi në aksion për kohë të shkurtë dhe financimi i trajnimit dhe ushtrimeve. Sektori për mbrojtje dhe shpëtim i Ministrisë për Siguri të Bosnje e Hercegovinës në Zarë ishte i përfaqësuar nga dr. Samir Husein-bashiq, i cili para të pranishmëve foli për historinë dhe sfidat në lidhje me operacionet ajrore zjar-rfikëse në Bosnje e Hercegovinë, veçanërisht në aspekt të kompliki-meve që dalin nga rregullimi i kom-plikuar i brendshëm dhe politik, struktura sociale dhe qeveritare në vend, por gjithashtu edhe fush-at e minuara vdekjeprurëse. Nga ana tjetër, profesori maqedonas, dr.Nikolla Nikollov nga Qendra ra-jonale për monitorimin e zjarreve me seli në Shkup, foli për kapac-itetet ajrore zjarrfikëse të Maqe-donisë, fillimisht të organizuara në flota të vogla të aeroplanëve zjarrfikës “AT-802”, operativ në kuadër të Drejtorisë për Mbrojtje dhe Shpëtim. Profesori Nikollov në fjalimin e tij u fokusua edhe në koordinimin dhe menaxhimin e for-

prezantimit të mundësive dhe prodhimeve unike të tyre, të dër-gojnë porosi adekuate deri te të pranishmit. Në këtë drejtim, duke folur në emër të “Dajnkorp interneshenell”, në aspekt të aeroplanëve - tanker zjarrfikës të Amerikës të gjeneratës së fundit, Vejn Kolson nga „Kolson Aviejsh-en“ e prezantoi sistemin “Coul-son RADS-XXL” i cili paraqet një teknologji më të re të sistemeve kontrolluese për gjeneratën e ar-dhshme të aeroplanëve - tanker zjarrfikës të Amerikës, i cili tani më është integruar në aeroplanin “C-130” dhe që i plotëson kërkesat e detyrueshme të Shërbimit malor të SHBA në aspekt të fluturakeve të përhershme ushtarake që për-doren për qëllime zjarrfikëse. Duke folur në emër të kompanisë amerikane “Er traktor”, Hugo Ar-seo e prezantoi aeroplanin zjar-rfikës mbresëlënës, fleksibil, efi-kas dhe ekonomik “AT-802” në konfiguracionin e tij tokësor dhe amfib, më pas duke theksuar edhe faktorët kyç për suksesin e kompanisë së tij amë „Avialsa“ në aspekt të operacioneve komer-ciale zjarrfikëse që ajo kompani i kryen rregullisht me aeroplanët “AT-802” në Spanjë, por edhe në më shumë vende të Mesdheut, si p.sh. në Portugali dhe Francë. Ar-seo e shfrytëzoi mundësin e “AFF Europe 2015” që të bëjë edhe pre-zantim ekskluziv të shtojcës më të re në kuadër të organizimit të lejuar të “Avilasa” - e para në nivel botëror me simuluesin për aero-plan “AT-802”, që është abrtës i EACA certifikatat dhe me karak-teristikë FTD Level II. Në sponsor tjetër i konferencës, kompania Italiane “Inaer” (pjesë e “Babkok interneshenell grup – Mishn kritikll servises”), ju prezantua publikut të pranishëm nga ana e gjeneral-majorit të pensionuar italian Anto-nio Urbano, i cili e potencoi flotën mbresëlënëse të aeroplanëve „CL-415“ e cila operon në Itali, por edhe jashtë kufijve të saj, në Aus-trali, Qipro, Finlandë, Francë, Ir-landë, Norvegji, Portugali, Spanjë, Suedi dhe Britani të Madhe.

cave tokësore me forcat ajrore zjarrfikëse, duke theksuar sfidat e pranishme në Maqedoni si pa-sojë e përfshirjes së më shumë subjekteve në këtë proces, por edhe të ekzistimit të mosres-pektimit dhe mos vlerësimit të ndërsjellë në aspekt të roleve, aftësive dhe procedurave të forcave të involvuara tokësore dhe ajrore.Pjesëmarrja spanjoll në ditën e parë të “AFF Europe 2015” erdhi në formë të prezantimit nga ana e Elza Enrikez Alkalde, personi i parë i shërbimit spanjoll për pyje malore në përbërje të Ministrisë së Bujqësisë, Ushqimit dhe Am-bientit Jetësor. Në prezantimin e saj Alkalde raportoi për flotën prej më shumë helikopterëve të cilën e menaxhon ajo dhe për të cilën tha se përdoret përg-jatë 17 rajoneve autonome në Mbretërinë e Spanjës. Edhe një spanjoll tjetër, kapedani Fran-cisko Havier Çiko Çamon, pilot i „Kanader“ të aviacionit ushtarak spanjoll, i shpjegoi dedikimet e ndryshme dhe përgjegjësitë e njësisë së tij ushtarake të paji-sur me aeroplanë “CL-215” dhe „CL-415“, si dhe prioritetit dhe nivelit të lartë të vëmendjes me të cilën aviacioni ushtarak span-joll i qaset sigurisë së fluturimit gjatë realizimit të operacioneve ajrore zjarrfikëse. Sponsorët e konferencës e shfrytëzuan ditën e parë të “AFF Europe 2015” që përmes

LEGJENDA E FOTOGRAFIVE: DELEGATËT E “AFF EUROPE 2015” GJATË DEMONSTRIMIT STATIK DHE DINAMIK NË BAZËN AJRORE USHTARAKE „ZARË-ZAMUNIK“ 1. HELIKOPTERI USHTARAK KROAT “MI-171SH” DEMONSTROI EVAKUOI NJË GRUP TË ZJARRFIKËSVE TË RRETHUAR NGA ZJARRI 2. AMFIBI KROAT „AT-802A“ KTHEHET NGA “ZAMUNIKU” PAS DEMONSTRIMIT TË SUKSESSHËM TË OPERACIONIT ZJARRFIKËS 3. AEROPLANI MË I RI USHTARAK KROAT - DYULËSJA AMFIBE „AT-802“ 4.“KANADERI” SPANJOLL DHE ITALIAN, QË U PANË NË „ZEMUNIK“ 5. „CL-415“ SPANJOLL NË DEMO – AKSION MBI AEROPORTIN “ZEMUNIK”

39

Dita e parë e “AFF Europe 2015” u përmbyll nga Henrik Haslund nga kom-pania suedeze “Saab AB”, i cili i prezan-toi ekranet e tejdukshme të qelqit që vendosen në lartësi të kokës së pilotit (Head-UpDisplay) e të cilët mundësojnë përmirësim të konsiderueshëm të sig-urisë dhe efektivitetit të operacioneve ajrore zjarrfikëse. Gjatë darkës që pasoi, organizatori “Tangent link” i ndau shpër-blim “Walt Darren Award” pilotit Filipe Bodino nga Ministria e Punëve të Brend-shme të Francës, për arritjet e tija të përgjithshme profesionale si dhe mirën-johje si pilot-zjarrfikës i shkëlqyeshëm i gjeneratës së tij.Dita e dytë e „AFF Europe 2015“ filloi me një demonstrim statik dhe dinamik të llojeve të ndryshme të fluturakeve në territorin e bazës ajrore ushtarake Zarë – Zamunik. Programi dinamik u shënua nga demonstrime mbresëlënëse zjarrfikëse të aeroplanëve “CL-415” të aviacionit ushtarak të Spanjës dhe Kro-acisë, si dhe një “CL-215T” nga kompa-nia italiane “Inaer”. Pjesëmarrja kroate në programin fluturues u plotësua nga dy aeroplan “AT-802A”, prej të cilëve njëri në konfigurim me rrota dhe njëri me konfigurim amfib. Por prapëseprapë, ylli i kësaj ngjarje ishte helikopteri ushtarak i Kroacisë „Mi-171SH“ i cili demonstroi

i paralajmëroi planet për zgjerimin e ardhshëm të flotës ajrore dhe bazave operative ajrore të specializuara kundër zjarrit. Në mungesë të rusit Andrej Eritsov, zhvillimin e teknologjive ajrore zjarrfikëse në Republikën e Maqedo-nisë, e prezantoi dr. Goldamer. Prania rumune në Zarë do të mbahet mend nga prezantimi i shkëlqyeshëm i kaped-anit Florin Jankulesku nga Aviacioni ushtarak i Rumanisë, i cili prezantoi përdorimin e sistemit “Guardian CDS” nga ana e avionëve rumun transpor-tues ushtarak “C-27J”. Pjesëmarrësve të “AFF Europe 2015” ju shpjegua se ky sistem i thjeshtë dhe i lirë që mundë-son bombardimin e zjarrit me C-27J me gjashtë kontejnerë, secili me kapacitet prej 1.050 litra ujë.“Aff Europe 2015” do të mbahet mend edhe për nga disa pjesëmarrës intere-sant global me iniciativa të reja. Në këtë drejtim, Oficeri i aviacionit australian Vejn Rig prezantoi sistemin e menax-himit për reagim të shpejt të flutur-akes në rajonin e Viktorias me të cilin mundësohet kursim prej 22 minutave kohë gjatë reagimit në krahasim me sistemin e deritanishëm për komandë dhe kontroll. Duke ardhur nga Japonia e largët, drejtori i Agjencisë për hulum-time kozmike të Japonisë, Takeshi Ito, prezantoi një model të avancuar për shpërndarjen e pikave, që si rezultat i kompjuterit ju mundëson pilotëve bal-lafaqim më efikas me zjarret në tokë. Konferenca u përmbyll nga libane-zja Savsan Bo Fahredin, drejtoreshë e përgjithshme e Shoqatës nacionale për pyje, zhvillim dhe konservim. Ajo foli për sfidat me të cilat ballafaqohet vendi i saj në menaxhimin e pyjeve malore në situatë kur e njëjta është e përballur me 1,4 milion refugjatë. Thirrja e saj për ndihmë ndërkombëtare në ballafaqimin me zjarret ishte e drejtuar kryesisht ka OKB, BE por edhe vendet fqinje që posedojnë mjete për ballafaqim me zjarret nga ajri.“AFF Europe 2015” u dëshmua si kon-ferencë jashtëzakonisht e suksesshme e cila u ndërlidh me iniciativat pro-gresive të OKB, të BE-së dhe të shoqa-tave tjera ndërkombëtare, të fokusuara në luftën me pasojat nga ndryshimet klimatike, konfliktet dhe rritja e popull-sisë globale (përfshirë edhe refugjatët), në botën e sotme me resurse të kufi-zuara. Etja e qartë e shumë kombeve për njohuri në aspekt të procedurave për realizimin e siguritë dhe efikas të operacioneve ajrore zjarrfikëse si dhe nevoja e tyre e qartë për kontakte të afërta me industrinë adekuate dhe qa-sjen deri te mjetet efikase dhe finan-ciarisht të mundshme kundër zjarrit, ishte një garanci e fortë për nevojën e vazhdimit të traditës për organizimin e konferencave ndërkombëtare ajrore zjarrfikëse në nivel vjetor. Në këtë dre-jtim, duke e përmbyllur konferencën „AFF Europe 2015“, organizatori para-lajmëroi se konferenca e ardhshme do të mbahet në vitin 2016 në Amerikën Veriore, me ç’rast ky eveniment përsëri do të kthehet në Evropë gjatë vitit 2017.

Igor Bozhinovski

evakuimin e një grupi zjarrfikësish, të rrethuar nga zjarri. Në situatë të ng-jashme më 30 gusht 2007 në Kornati, pësuan një grup prej 13 zjarrfikësish, prej të cilëve 12 e humbën jetën, që ishte edhe arsye që Kroacia urgjentisht bleu pesë aeroplan të ri “AT-802” dhe dy avion të ri “CL-415”. Vëmendje më të madhe në ekspozitën statike në Zarë- Zemunik tërhoqi dyulësja-amfibe „AT-802“, i cili ishte i porositur nga aviacioni ushtarak i Kroacisë më 14 nëntor 2014. Ekspozita statike u plotësua edhe nga një “CL-415” francez, si edhe katër aero-plan ushtarak kroat: “CL-415”, “AT-802” me rrota, “PC-9” dhe “Bel 206B-3”. Në „AFF Europe 2015“ u realizuan disa prezantime interesante. Viktor Devouzh, njeriu i parë i Divizionit ajror të Mbro-jtjes civile pranë Ministrisë së Punëve të Brendshme të Francës, në mënyrë të detajuar prezantoi doktrinën franceze, perspektivat dhe problemet momen-tale me të cilat ballafaqohet organiza-ta e tij gjatë zbatimit të operacioneve ajrore zjarrfikëse, e njëherë i prezantoi edhe planet ambicioze për ripërtëritje të flotës ajrore zjarrfikëse. Në prezan-timin e qasje të ngjashme, Faizal Izani nga shërbimi i Malajzisë për zjarre dhe shpëtim, foli për ballafaqimin me zjar-ret nga ajri në xhunglat e Malajzisë dhe

40

gjithnjë e më të rëndësishme nëpër organiza-tat ushtarake sidomos në synimin për arritjen e qëllimeve të tyre përfundimtare. ROLI I GAZETARËVERoli bazik dhe esencial i gazetarëve është që ata të jenë të ndjekës të paanshëm të ngjar-jeve, të tregojnë dhe transmetojnë të vërtetën dhe të kontrollojnë të gjitha informatat në lid-hje me ngjarjen nga burime të ndryshme, me qëllim të parandalimit të transmetimit të pavër-tetave dhe spekulimeve gjatë raportimeve.Ndonjëherë në betejën mediale për një sqarim sa më të shpejtë të informacionit, anashkalo-het rregulla parimore e gazetarisë, kështu që kur gazetarët mendojnë se u është pamundë-suar që të arrijnë deri te ndonjë informatë e duhur, për shkak të klasifikimit, ato harrojnë këtë rregull dhe thjeshtë lëshohën në interpr-etimet e tyre të lajmit, duke u nisur nga neni 19 i Deklaratës Univerzale të të Drejtave të Njeriut në të cilën mes tjerash thuhet se: “secili ka të drejtë të kërkojë, të pranojë dhe të jep informa-ta dhe ide me anë të elementeve të ndryshme pa kufi”.Për këto arsye personat e organizatave ushta-rake të cilët janë të përfshirë në marrëdhëniet me publikun duhet të balancojnë procesin e shpërndarjes së lajmeve të cilat janë në përputhje me politikat e marrëdhënieve me publikun dhe të cilat duhet të jenë të vërteta, njëherit duke pasur parasysh në ato lajme të cilat mund të kenë ndikime të caktuara nega-tive nga aspekti i sigurisë apo nga cilido aspekt tjetër për forcat ushtarake. Për ata të cilët i ndjekin aktivitetet e kësaj fushe, e kanë të njohur taktikën e cila u përdor për një periudhë të caktuar në Afganistan, të gjitha lajmet të cilat mund të kenë kontekst negative për organizatën ushtarake (sidomos lajmet për

ersonat përgjegjës për marrëdhëniet me publikun të cilët janë në përbërjen e komandave dhe njësive të armatave në botë, njëlloj si ata që kanë angazhime

ushtarake jashtë vendit të tyre, ashtu edhe ata të cilët u përkasin njësive amë në kushte paqësore, kanë një rol specifik, rolin e ndërm-jetësuesit në mes organizatës ushtarake dhe mediave civile në kuptim më të gjërë. Ata janë gjithnjë në pozitë për të balancuar në mes të funksionit të ushtarakut aktiv me të gjitha specifikat e organizatës ushtarake dhe mes personit që është i lidhur ngushtë me gaze-tarinë me specifikën e tij të transparencës së tërësishme ndaj audiencës. Ndonjëherë roli i ndërmjetësuesit paraqet një detyrë mosmirënjohëse dhe të rëndë për ush-tarakët aktiv të cilët janë në pozitat e punës në këtë fushë, sidomos në kohën e sotme ku rëndësia e marrëdhënieve me publikun nëpër organizatat ushtarake dhe transparencaa e ak-tiviteteve ushtarake ndaj audiencës për dallim nga kohërat e kaluara, është në nivelin më të lartë të mundshëm. Pikërisht kjo në njëfarë mënyrë paraqet situatë konfliktuoze për përgjegjësit ushtarak të cilët kryejnë detyrën sa i përket marrëdhënieve me publikun, sidomos në armatat të cilat janë të angazhuara nëpër misionet dhe operacionet ushtarake dhe që vazhdimisht gjenden në situ-ate krize. Nga njëra anë, personat që merren me marrëdhëniet me publikun si persona të cilat janë më të afërt me mediat, prezantojnë transparencën e armatës, gjegjësisht kanë qa-sje ndaj informatave në lidhje me aktivitetet ushtarake, aktivitete këto shumë të kërkuara nga civilët, por nga ana tjetër të njejtët duhet të ndjekin parimet e organizatave të tyre ush-tarake ku jo gjithmonë mund të publikohet çdo

gjë ose mund të jepet si informatë, e sidomos jo atë që pikërisht kërkojnë mediat dhe kërkoj-në që e njejta t’u depozitohet nëpër zyrat e tyre mediale. Politika e marrëdhënieve me publikun, pa për-jashtim, në të gjitha organizatat ushtarake duhet t’i ndjek rregullat e ministrive përkatëse të mbrojtjes dhe të armatave, si dhe udhëzi-met dhe urdhërat e përgjegjësve, sidomos për ato informata të cilat kanë të bëjnë me sigurinë e organizatës ushtarake dhe me sigurinë kom-bëtare në secilin aspekt.Roli i sotëm i transparencës së organizatës ushtarake ndaj mediave me synim për të treguar storien ushtarake tek audience, dallon shumë nga e kaluara, kur në një mënyrë ar-amta ndaj mediave ka pasur ndoshta qëndrim armiqësor.

MEDIAT SI ELEMENT I LUFTËS DHE I ZGJIDHJES SË SITUATAVE TË KRIZËSMediat në kohën bashkëkohore pa dyshim përdoren si elemente të luftës dhe të zgjdhjes së situatave të krizës, për arsye se sot shumë veprime luftarake apo luftime varen nga opin-ion publik, jo vetëm te palët e involvuara në konflikt, por edhe te audience e gjërë ndërkom-bëtare, që në fund rezulton me vendime të caktuara politike, sidomos nga ana e fuqive të mëdha botërore.Sot jemi dëshmitar të fuqisë së mediave, gjë që vërehet edhe nga ngjarjet aktuale në tërë botën dhe kjo fuqi aspak nuk duhet anash-kaluar as nga organizatat ushtarake. Në deka-dat e fundit suksesi i operacioneve ushtarake gjithandej nëpër botë, në masë të madhe është rezultat i vendimeve politike, e jo edhe aq i sukseseve të arritura përmes mjeteve kla-sike të të lufutarit. Për këtë arsye, mediat janë

NDËRMJETËSUES ME PUBLIKUN DHE ME GAZETARINË CIVILE

PERSONAT PËR MARRËDHËNIET ME PUBLIKUN NË KUADËR TË ARMATAVE

marrëdhënieve me publikun fitojnë njohuri dhe shkathtësi, jo vetëm për mënyrën se si të sil-len me përfaqësuesit e medias, por edhe për mënyrën e përfitimit të njohurive gazetareske dhe inkuadrimit sa më të lehtë në veprimin gazetaresk në kuadër të shoqërisë. Njëko-hësisht me arismimin bazik ushtarak, duhet të mbretërojë të menduarit dhe sjellja ush-tarake në raport me lojalitetin ndaj armatës, përgjegjësisë dhe integritetit të organizatës ushtarake.Në disa nga armatat më të mëdha botërore formimi i personave të marrëdhënieve me publikun zbatohet apo zhvillohet qysh gjatë kohës së shkollimit nëpër akademitë ushta-rake, ku në bazë vullnetare, në përputhje me afinitetet e shfaqura, një numër i caktuar ka-detësh përcaktohen për të punuar pikërisht në fushën e marrëdhënieve me publikun, duke u bërë edhe ekspert të fushës.Me anë të inkuadrimit dhe përfshirjes së ka-detëve të rinj të cilët trajnohen në këtë fushë dhe të cilët njëherit përgaditën për të arritur deri te strukturat komanduese ushtarake, zvogëlohet apo ulet vakumi mes gazetarisë civile dhe gazetarisë brenda organizatave ushtarake, për faktin që për dikend që sapo inkuadrohet nga gazetaria civile në atë ushta-rake, përmes një drejtimi të duhur të mënyrës së edukimit. është shumë më lehtë të ruaj në masë të madhe të menduarit në aspektin kulturor brenda shoqërisë civile, se sa dikush që tashmë vite me rradhë në të gjitha poret e jetës është thellësisht i kyçur në mënyrën e të menduarit ushtarak.

Toni Janevski

viktimat kolaterale) më shpesh transmetohen më vonë, në orët e vona apo gjatë uikendeve në orët e darkës, në atë kohë kur për mediat botërore është vështirë që të komentojnë dhe të detajizojnë ngjarjet, kështu që lajmi prano-het ashtu siç është publikuar nga zyra e mar-rëdhënieve me publikun.Specifikaciteti i personave për marrëdhënie me publikun në kuadër të organizatave ush-tarake shihet edhe në atë se ata para se gjithash, janë pjesëtarë të organizatës ushta-rake, e më pas gazetarë. Kërkesa e informatave nga ana e mediave civile rreth ngjarjeve të ndryshme në të cilën është e përfshirë armata, sidomos në gjendje dhe situate krizash, janë të mëdha, ku ashtu edhe siç e cekëm më lartë, në garën e publi-kimit të shpejtë të lajmeve, ka raste të mohi-mit nga ana e vetë gazetarëve, përderisa per-soni i marrëdhënieve me publikun në armatë është i obliguar që t’i ndjek procedurat dhe rregullat në mënyrë që t’i sigurojë informatat e kërkuara, njëherit duke i kontrolluar vërtetësi-në dhe klasifikimin e të njejtave.Personat për marrëdhëniet me publikun në organizatat ushtarake i kushtojnë vëmendje të vecantë asaj se si më së miri të ketë një balancim gjatë informimit të publikut për të gjitha aktivitetet, e njëherit të mos cënohen dhe të mos thehen rregullat e vendosura në fushën e sigurisë së të dhënave ushtarake. Në këtë rast, vjen në shprehje edukimi ushtarak i personave në fjalë dhe për dallim nga personi civil i cili nuk i njeh procedurat gjegjësisht ki-erarkinë dhe subordinacinë e armatës si dhe përgjegjësitë ndaj aktiviteteve të caktuara, këtë shumë më mirë do t’a kishte realizuar një pjesëtarë i armatës i cili i njeh shumë mirë të gjitha procedurat, ku i njejti nuk do të kalonte përmes një lavirinthi dhe nëpërmjet marrjes të shumëfishtë të informatave të paazhuruara dhe ndoshta nëpërmjet shmangjes së infor-matave të klasifikuara. Personat e marrëdhënieve me publikun të cilët njëherit janë edhe pjesëtarë të organi-zatës ushtarake, i kalojnë të gjitha pengesat shumë më shpejtë për faktin se të njejtët i njo-hin më së miri përgjegjësitë e shtabit si dhe mënyrën e marrjes së informatave të sigurta sipas linjës të subordinimit dhe të kierarkisë gjatë komandimit, ku jo vetëm që ndihmojnë organizatën ushtrake, por të njejtët u ndihmo-jnë edhe gazetarëve të cilët presin informatën e kërkuar paraprakisht në mënyrë që të njejtën ta transmetojnë nëpër shtëpitë e tyre mediale. Përfaqësuesi ushtarak për marrëdhëie me publikun mes tjerash, duhet të jetë edhe këshilltar për media i komandantit, me atë që ai do të mund të ndihmojë të kuptohet nevoja e transparencës si dhe mënyra e komunikimit me mediat dhe përshtatshmëritë që mediat mund t’i kenë dhe t’i ofrojnë organizatës ush-tarake.Ndonjëherë kjo për personat në fjalë paraqet një situatë stresi për arsye se nga njëra anë mediat gjithnjë qëndrojnë të rezervuara sa u përket informacioneve të mara dhe kërkojnë informacione plotësuese, ndërsa nga ana tjetër një numër i madh i strukturave koman-duese mediat i shohin si pengesë për realiz-imin e misionit, e në rastin më të keq edhe si kundërshtarë.Për këto shkaqe, në pothuajse të gjitha orga-nizatat ushtarake të botës, në zyrat për mar-rëdhënie me publikun punojnë persona apo ushtarakë, gjegjësisht persona të cilët para se gjithash arsimimi ushtarak dhe puna në ushtri paraqet profesionin parësor dhe bazik, ndërsa profesionin e gazetarisë e ushtrojnë

si profesion të dytë, për shkak të nevojës së të kuptuarit të organizatës dhe të strukturës ushtarake dhe për shkak të mënyrës së të menduarit të tyre.Në qoftë se në ato vend punësohen gazetarë profesional të strukturave civile, të njejtët nuk do të kishin mundur të kuptonin në përpikmëri rëndësinë e sigurisë, sidomos gjatë realizimit të operacioneve ushtarake, kështu që do të shkaktohej dëm i konsiderueshëm, jo vetëm brenda organizatës ushtarake por edhe më gjërë.Por, nga ana tjetër, për një realizim sa më të suksesshëm të kësaj detyre, nevojitet edhe mënyra e të menduarit gazetaresk, për faktin se në vendet anëtare të NATO-s, por edhe në vendet tjera, vëmendje i kushtohet arsimimit mediatik, sidomos ushtarakëve që kanë të bëj-në me marrëdhëniet me publikun. Ata duhet të dinë të prezantojnë storien në një mënyrë e cila do të ishte interesante për popullatën ci-vile, për faktin se në fund lajmi është i dedikuar për audiencën dhe publikun më të gjërë.

EDUKIMI I USHTARAKËVE PËR MARRËDHËNIE ME PUBLIKUNUshtarakët që kanë të bëjnë me marrëdhëniet me publikun duhet të ndjekin kurse të kësaj fushe, në mënyrë që t’a kuptojnë strategjinë e komunikimit në armatë, marrëdhëniet me mediat, të shkruarit e fjalimeve, dhënien e deklaratave dhe prezantimeve të aktiviteteve para mediave, brifingje për gazetarë, shkrimin e njoftimeve, si dhe vlerësimin e efikasitetit të aktiviteteve të komunikimit. Përmes edukimit në këtë fushë, personat e

41

42

NJË DIMENSION NDRYSHE I POLITIKAVE TË NATO-S 42,5 miliardë dollarë”. Kombet e Bashkuara vlerësojnë se për afërsisht rreth 2,5 miliardë njerëz nga 127 shtete të ndryshme janë shitur në tërë botën. Të gjitha vendet anëtare të NATO-s janë nënsh-kruese të Protokollit të KB-së për tregti me njerëz. Aleatët janë plotësisht të vetëdijshëm se tregtia me njerëz rritë nivelin e korrupsionit dhe krimit të organizuar, ndërsa kjo bie ndesh me përpjekjet për stabilizim të NATO-s në mjediset dhe rajonet e saj të veprimit dhe punës. Politika e “nulta tolerancës” ndaj tregtisë me njerëz ka të bëjë me personelin civil dhe atë ushtarak si dhe pjesëmarrësit tjerë të cilët mar-rin pjesë në operacionet e kryesuara nga NATO në mënyrë që të fitojnë trajnimin e duhur për standardet e sjelljes gjatë operacioneve. Ale-atët, gjithashtu u pajtuan që të revidojnë nor-mën ligjdhënëse kombëtare në këtë pikpamje.

POLITIKA E NATO-S PËR LUFTËN KUNDËR TREGTISË ME NJERËZ Aleanca inicion politika të “nulta tolerancës” kur kemi të bëjmë me tregtinë me njerëz, politikë kjo e cila u miratua gjatë Samitit të Stambollit në qershor të vitit 2004. Kjo politikë obligon vendet anëtare të NATO-s si dhe vendet e kom-bet tjera të cilat kontribuojnë me trupat e tyre,

gjegjësisht të cilat marrin pjesë në operacionet e kryesuara nga NATO, të përforcojnë dhe avancojnë përpjekjet për parandalim dhe luftë kundër një aktiviteti të tillë. Kjo çështje është nën revision të rregullt nga ana e Këshillit të Partnerëve Europian (KPE). Kjo politikë është e obligueshme dhe që nga janari i vitit 2011 zbatohet edhe nga ana e vendeve të Dialogut Mesdhetar. Iniciativa e Stambollit për Bashkë-punim, partnerët e NATO-s nga e gjithë bota (Australia, Japonia, Korea e Jugut, Zelanda e Re) si dhe partnerët tjerë operativ (Kolumbia, Malezia, Singapuri).Tregtia me njerëz paraqet mënyrën e joshjes, mashtrimit, imponimit, detyrimit apo edhe të shpërnguljes së njerëzve nga shtëpitë ose ven-det e tyre, njerëz të cilët më pas janë të detyru-ar të punojnë pa pagesë, me pagë të ulët, ose në kushte tejet ekstreme esploatuese. Shitja

ose tregtia me njerëz ka shumë karakteristika robërimi, gjë që në shtete paraqet akt jo legal. Viktimat e tregtisë me njerëz mund të përdoren në situate të ndryshme, mes të cilave edhe pros-tuticioni, punë të detyryar (këtu bën pjesë puna e detyruar ose robërimi për shkak të marrjes së huasë ose borxhit) si dhe forma tjera të robërim-it të detyrueshëm. Shitja e foshnjeve dhe fëmi-jëve për atësim ose për qëllime tjera, gjithashtu merret si tregti me të lartëpërmendurit.Në shtator të vitit 2008, protokolli i shkruar në 124 faqe u nënshkrua nga ana e 117 vendeve të botës. Tregtia me njerëz paraqet industrinë më kriminale në botë, me të ardhura të përgjith-shme botërore pikërisht nga ky veprim vlerëso-het një shumë mes 5 deri në 9 miliard dollarë. Këshilli i Europës nënvizon: “Gjatë dekadës së kaluar tregtia me njerëz arriti përmasa të mëd-ha, me shitblerje tregtare botërore prej rreth

PËRFAQËSIMI GJINOR DHE LUFTA KUNDËR

TREGTISË ME NJERËZ

43

atyre të cilët dallojnë prej nesh. Sot ekzistojnë rreth 1200 civilë që punojnë në selinë e NATO-s. Edhe më se 100 të tjerë punojnë pranë Shtabit Ndërkombëtar Ushtarak. Të gjithë punojnë duke respektuar rregullat e personelit civil. Nuk duhet bërë diskriminim ndaj tyre në bazë të për-katësisë nacionale, fetare, gjinore, në bazë të moshës ose të orientimit seksual.Gjatë Samitit të Pragës në nëntor të vitit 2002, vendet anëtare të NATO-s formuan grupin e pu-nës i cili do të propozojë mënyrat për avancimin e barazisë gjinore dhe diversitetit në kuadër të NATO-s.Nën udhëheqjen e zëvendës sekretarit të përgjithshëm, grupi i punës filloi me aktivitetin e tij në shkurt të vitit 2003. Ky grup propozoi plan aksionar i cili do të definojë parimet bazike të politikës së diversitetit në selinë e NATO-s, gjegjësiht: sigurimin e barazisë gjinore gjatë punësimit dhe avancimit, sigurimin e cikësisë së lartë të personelit të NATO-s, respektimin e dallimeve të të gjithë vendet anëtare të NATO-s, rritjen e numrit të përgjithshëm të femrave të punësuara, si dhe rritjen e numrit të përgjithëshëm të femrave në pozitat ud-hëheqëse.Momentalisht në kuadër të Sekretariatit Ndërkombëtar të NATO-s punojnë gjithsej 1178 persona, nga të cilat 37,2 % janë të gjinisë femërore. Nga personeli civil gjithsej 43,9% janë femra. Kohë më parë në Ministrinë e Mbrojtjes dhe në Armatën e Republikës së Maqedonisë në gazermën “Çede Filipovski Dame” në Kërçovë, për herë të parë u realizua trajnim i barazisë gjinore me korin e oficerëve dhe nënoficerëve të armatës. Gjithsej u trajnuan 85 pjesëtarë me qëllim të implementimit të mëtejshëm të Rezo-lutës së Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara numër 1325, rezolutë kjo e cila ka të bëjë me gjininë femërore, paqen e stabilitetitn dhe planin nacional aksional të Republikës së Maqedonisë për implementimin e Rezolutës së Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara numër 1325.NATO dhe partnerët e saj në vazhdimësi ndërmarin masa për realizimin e rezolutës së lartëpërmendur të Kombeve të Bashkuara. E njejta ka ndikim joporopocional ndaj luftës dhe konflikteve, dhunës mbi gjininë femërore dhe ndaj fëmijëve dhe njëherit shpreh faktin se gjinia femërore historikisht ka qenë e dis-kriminuar dhe të anashkaluara nga proceset paqëruajtëse dhe nga përpjekjet për stabilizim. E miratuar në tetor të vitit 200, Rezoluta 1325 u ndoq edhe nga gjashtë rezoluta (1820, 1888,

1889, 1960, 2106 dhe 2122). Këto rezoluta bëjnë thirrje në pjesëmarrje të barabartë dhe të tërësishme të gjinisë femërore në të gjitha çështjet dhe proceset lidhur me parandalimin e konflikteve, të rikonstruimit postkonfliktuoz, paqes dhe sigurisë.

Dragan Pavllovski

Forcat e kryesuara nga NATO të cilat punojnë në kuadër të mandatit të tyre, mështesin auto-ritetet e vendit nikoqir në përpjekjet e tyre në luftën kundër tregtisë me njerëz.Pjesën më të madhe të përgjegjësisë sa i për-ket zbatimit të politikës i është ndarë Komitetit Ushtarak të NATO-s, gjithnjë duke pasur para-sysh se ata janë ushtarë të NATO-s dhe vendet jo anëtare të NATO-s të cilat marrin pjesë në operacionet e kryesuara nga NATO e te të cilat ekziston mundësia të kenë kontakt me vikti-mat e procesit së tregtisë me njerëz. Në kuadër të NATO-s ekziston coordinator sa i përket çështjes në fjalë - Coordinator on Combating Trafficking in Human Beings.Sipas raportit të UNDOC (Zyra për Luftë Kundër Krimit dhe Drogës), vendndodhja më e shpeshtë e viktimave të tregtisë me njerëz janë Tajlanda, Japonia, Izraeli, Belgjika, Holanda, Gjermania, Italia, Turqia dhe Shtetet e Bash-kuara të Amerikës. Në Azi, Japonia është vendi kyç për femrat-viktima të tregtisë me njerëz, sidomos femra që vinë nga Filipinet dhe Taj-landa. Sipas vlerësimeve të Kombeve të Bash-kura, në Bashkimin Europian numri i viktimave nga tregtia me njerëz arrinë deri në 270.000. Pas rënies së “perdes së hekurt” shtetet e ish bllokut lindor si: Shqipëria, Maqedonia, Molda-via, Rumania, Bullgaria, Rusia, Bjellorusia dhe Ukraina u bënë shtete apo burime kryesore të tregtisë me grad he fëmijë. Ekzistojnë raporte gazetareske ku është preci-

zuar një rritje rapide e prostitucionit kryesisht në Kamboxhë, Bosnjë e Hercegovinë dhe Kosovë, pas hyrjes në këto vende të trupave të KB-së dhe në dy të fundit edhe të trupave të NATO-s. Forcat paqëruajtëse ishin të lidhura me tregtinë me njerëz dhe me prostitucionin. Idhëtarët e paqes janë të mendimit se veprimi i disa indi-vidëve nuk duhet të akuzojë pjesëmarrësit tjerë në mision, por megjithatë NATO dhe OKB-ja morën kritika të ashpra, për faktin se problemi i prostuticionit dhe lidhshmëria e saj me misionet nuk u morr seriozisht nga ana e institucioneve të sipërpërmendura.Një ngjarje e sapondodhur në kuadër të OKB-së hedh njollë ndaj përpjekjeve të NATO-s në këtë drejtim. Raporti ka të bëjë me ushtarët francez të cilët kanë keqpërdorur seksualisht fëmijët në Republikën e Afrikës Qëndrore, në vend se të njejtët t’i mbrojnë. Në raportin me titull “Shfrytëzimi seksual i fëmijëve nga ana e

forcave të armatosura ndërkombëtare”, ekzis-tojnë detaje për përdhunim dhe sodomi të të urriturve dhe të pastrehëve, fëmijë të moshës nëntë vjeçare, nga ana e ruajtësve francez të paqes. Trupat franceze është dashur që në qen-drat për migrant të brendshëm në kryeqytetin Bangi, të mbrojnë fëmijët.Në Afganistan, forcat ndërkmbëtare të sigurisë për ndihmë (ISAF) janë të obliguar që të siguro-jnë mbështetjen e Qeverisë së Afganistanit në luftën kundër tregtisë me njerëz. Të njejtët mba-jnë mbledhje javore me Organizatën Ndërkom-bëtare të Migrimeve, agjensi kjo e cila nga ana e KB-së është shpallur si agjension përgjegjës për këtë çështje nga ana e misionit të KB-së për të ndihmuar Afganistanin (UN Assistance Mis-sion in Afghanistan - UNAMA). Në këtë drejtim, misioni ka bashkëpunim të rregullt me: UNAMA Gender Advisor, UN High Commissioner for Refugees (UNHCR), United Nations Children’s Fund (UNICEF) и со Afghanistan Independent Human Rights Commission. Në Republikën e Kosovës, misioni i Kombeve të Bashkuara (UNMIK) sa i përket kësaj çështjeje ka rol të rëndësishëm. Forcat në Kosovë (KFOR) mbështesin policinë e UNMIK-ut, polici kjo e cila bartë përgjegjësinë ekzekutive.Trajnimi dhe ngritja e vetëdije te forcat e NA-TO-s në esencë ka të bëjë me përgjegjësinë e kombit dhe vendit që dërgon forca dhe ushtarë paqëruajtës. Megjithatë, Aleanca në drejtim të zgjidhjes së këtij problemi ofron trajnime

dhe kurse për personelin në kuadër të Kolegjit të Sigurisë së NATO-s në Romë si dhe pranë shkollës së NATO-s në Oberamergau. Nga viti 2008, qendra trajnuese e PpP-së në Turqi orga-nizon kurs me temë: „Fight Against Trafficking in Human Beings”, kurs ky i hapur për të gjitha vendet anëtare dhe për bashkëpunëtorët e NATO-s.

BARAZIA GJINORE DHE DIVERSITETI NË NATONATO si organizatë ofron mundësi të barabarta që kanë të bëjnë me vlerësimin e secilit individ. Përpjekjet për barazi gjinore dhe për diversitet në selinë e NATO-s ekzistojnë që nga viti 2002. Ato kanë për qëllim zgjidhjen e çështjeve siç janë pabarazia, diskriminimi gjinor, mosha dhe përfaqësimi nacional në kuadër të Sekretaritit Ndërkombëtar të NATO-s.Pranimi i diversitetit do të thotë respektim të

SHKATHTËSIA REALE OPERATIVE

Shkatësia operative aksionet taktike duhet t’i orientojë në të gjitha kushtet e mundshme, për faktin se lufta gjatë konfrontimeve asn-jëhrë nuk mund të ndalet. Për këtë shkak lind pyetja se në ç’nivel duhet praktikuar shkathtë-sia operative dhe a është kjo vetëm punë e pl-anifikuesve operativ nëpër shtabe, ose nevo-jitet kuptimi i saj edhe në nivel më të ulët, në nivel taktik. Doktrina me të cilën përshk-ruhet shkathtësia operative duhet të jetë e thjeshtë, në mënyrë që të mund të kuptohet, të jetë e kompletuar – t’u përgjigjet të gjitha pyetjeve, të jetë e përshtatur ndaj të gjitha llojet e operacioneve, të jetë përshkruese – të sqarojë ngjarjet e luftës moderne dhe të jep një numër të mjaftueshëm të element-eve si udhërëfyes të planifikimit. Ajo duhet të jetë e shkruar në atë mënyrë në mënyrë

aza e doktrinës së një ushtrie është teoria ushtarake e shtetit si dhe his-toria e saj ushtatrake. Por, doktrina asessi nuk duhet kuptuar vetëm si

teori, por edhe si praktikë dhe pikërisht në këtë stil duhet shkruar. Doktrina në vazhdi-mësi duhet të testohet se e njejta a është e dobishme në situatën e duhur në mënyrë që të dëshmohet relevanca e saj në raport me ndryshimet që ndodhin. Mund të paraqitet problem në rast se dizajnuesit e doktrinës ushtarake në mënyrë shumë emotive lid-hen me produktin e tyre duke kundërshtuar ndryshimit të saj edhe në atë rast kur ajo nuk funksionon. Në vend që doktrina të përshta-tet ndaj ndryshimeve, dizajnuesit shpesh orvaten që të ndryshojnë kushtet dhe situ-atat e mjedisit operativ. Kjo gjë shkon deri në atë shkallë, sa që rradhitja e kërcënimeve ndaj sigurisë pëson ndryshime, e me këtë ndryshojnë edhe prioritetet e mbrojtjes. Ne duhet të fokusohemi në përshtatjen e mjedisit e jo në ndryshimin e tij. Vetëm një numër i vogël i vendeve të botës kanë ka-pacitete dhe mundësi që të pasurojnë mje-disin, por edhe kjo gjë shpesh është tejet dis-kutabile. Ngjarjet e fundit nëpër fushbetejat botërore tregojnë se askush nuk mundet që krejtësisht të kontrollojë mjedisin operativ. Është e pamundur që sistemet komplekse të vendosen nën kontroll absolut.Doktrina ushtarake nuk guxon të kuptohet si dogmë. Komandantët nuk duhet që të kufizohen dhe të hynë thellësisht në ka-pitujt dhe teoritë e doktrinave. Për faktin se çdo situatë është e ndryshueshme, dok-trina është vetëm një udhërëfyese për t’i ndi-hmuar komandantit, ndërsa shkathtësia op-

erative është vetëm një element në mënyrë që të gjindet një zgjidhje optimale në fush-betejë. Në mënyrë që shkathtësia operative të jetë e dobishme, ajo duhet që procesin ta fokusojë drejt qëllimit përfundimtar, e jo të teoritizojë në mënyrë përshkruese gjithçka që do të mund të arrijë. Gërshetimi në plan të përgjithshëm si dhe caktimi i shumë qël-limeve joreale vetëm se rritë kompleksiv-itetitn e tashmë sistemit tejet kompleks. Për këtë shkak faktori njeri merret si faktor më i rëndësishëm gjatë procesit të shkathtësisë operative. Pa i pasur parasysh resureset e kufizuara, me kompleksivitetin e mjedisit op-erativ dhe të kohës së shkurtër si faktor, në qoftë se elementi njerëzor përdoret mirëfilli në të gjitha nivelet, në atë rast suksesi është i pashmangshëm. Është tejet e rëndësishme që ushtarët të kuptojnë që ushtria nuk mund të arrijë fitore vetëm me përmbushjen e qëllimeve ushta-rake. Mundësitë taktike si dhe kapacitetet teknologjike janë të mirëseardhura, por thjeshtë të njejtat nuk mjaftojnë për të korrur fitore. Shkathtësia operative niset nga para-shikimi se lufta nuk fitohet vetëm me duke luftuar, diçka që Sun Cu e ka vërejtur edhe në praktikë. Doktrina e cila e sqaron shkathtësi-në operative duhet të jetë e përshtatshme, të fokusohet në punën praktike ushtarake në kuadër të mjedisit momental operativ. Pa pasur parasysh teknologjinë dhe pajisjet, shkathtësia operative duhet të vihet në për-dorim për faktin që metodat e realizimit të operacioneve ushtarake nuk ndryshojnë në mënyrë drastike në një periudhë të shkurtër, ndërsa kreativiteti gjithnjë mund të plotësojë dhe mbulojë mungesën e mjeteve.

LUFTA NUK FITOHET ME NJË BETEJË

44

këtë pikë shihet si në një humbje kohe dhe kjo mësohet vetëm sipërfaqësisht, pa analizë më të thukët, sepse nga librat dhe nga filmat e sotëm mund të mësohen dhe të merren mësime të dobishme në lidhje me luftën. Ajo që mund të ndikojë negativisht në zhvil-limin e shkathtësisë së dobishme operative është tensioni kognitiv rreth përgjegjësive të sistemit të komandimit dhe kontrollit. Ai që është i obliguar që t’i sigurojë mjetet, nuk do të duhej që të rievaluojë taktikën dhe të ride-fiojë misionin e ekzekutuesve. Më kompetenti për të thënë se çfarë i nevojitet për realizimin e suksesshëm të misionit dhe detyrave është përdoruesi final, ushtari i nivelit taktik. Ai i cili i jep detyrën e misionit ushtarit, nevojitet që t’ia sigrojë mjetet për luftim. Në qoftë se nuk mund t’a bëjë këtë, duhet ose që të ulen ambiciet ose të ridefinohet misioni në raport me situatën reale. Por niveli operativ duhet patjetër që të ndjek strategjinë në mënyrë që me anë të saj të arrieht qëllimi. Nëse raporti në mes të nivelit taktik dhe atij operativ ngel i panjohur në nivel strategjik, kreatorët e politi-kave nuk do të jenë në dijeni se misioni i ush-trisë tashmë është i kompromituar. Niveli operativ nuk mund të abstenojë të shfaq situatën reale në nivel strategjik, por nga ana tjetër duhet të insistojë në nevojat reale të nivelit taktik në mënyrë që të real-izojë misionin me sukses. Në qoftë se real-izohet një rievaluim anonim dhe ndryshim i taktikës, niveli strategjik do të ketë një foto-grafi të rrejshme në lidhje me kapacitetet dhe

mundësitë e forcave. Në rast krize apo lufte, misioni nuk do të realizohet, ndërsa niveli tak-tik do të pësojë humbje të panevojshme. Për këtë shkak ekziston nivel operativ, që ka të bëjë me lidhjen e nivelit strategjik me detyrë për t’i ndihmuar që të pararend qëllimet. Në esencë niveli taktik duhet të punojë me atë që disponon, por niveli operativ nuk guxon që në llogari të këtij involvimi, të kuptojë se pa-jisjet apo mjetet janë të mjaftueshme dhe se pa to mund të luftohet në mënyrën e duhur. Gjithnjë duhet synuar për të siguruar standar-det maksimale. Problemi paraqitet atëherë kur niveli operativ për arsye të ndryshme kufi-zon nivelin taktik, përderisa qëllimi përfundim-tar dhe pritjet ngelin të pandryshueshme..

Gjorgji Veljovski

që të jetë udhërëfyes për luftë sidomos për planifikuesin operativ, duke ia dhënë të njejtit elementet e nevojshme teorike për gjetjen e zgjidhjeve praktike.Koncepti se lufta duhet t’i përmbush qëllimet e vendit nuk është i ri, port ë luftuarit modern imponon një kompleksivitet më të lartë në mënyrë që e njejta të mund të arrihet me anë të vetëm një beteje, operacioni ose kampan-je. Shkathtësia operative si ide është produkt i këtij kompleksiviteti dhe e njejta zhvillohet me evaluimin e të luftuarit modern, të shtyrë nga ndryshimet revolucionare në fushbetejë. Nga njëra anë, shkathtësia operative flet për mënyrën në të cilën duhet planifikuar op-eracionet e nivelit operativ, ndërsa nga ana tjetër ajo paraqet element me anë të së cilit ushtria përgaditet, pajiset dhe stërvitet për betejën e rradhës. Pyetjeve të cilat shkathtë-sia operative duhet t’u përgjgjigjet janë: për çfarë lufte të përgaditet vendi, çfarë ushtrie duhet pasur, me ç’strukturë, me ç’pajisje dhe në ç’mënyrë duhet të stërvitet. Ai i cili mer-ret me shkathtësinë operative duhet të jetë sa më objektiv gjatë shikimit dhe analizimit të fotografisë dhe ngjarjes. Lufta nuk fitohet vetëm me një betejë, por me anë të një sërë operacionesh dhe kampanjash. Kjo është tejet e rëndësishme për të kuptuar sidomos për mënyrën e sotme të të lufutarit, sepse në këtë kontekst nevojitet dizajnim i planit për përdorimin e forcave. Është interesante se sot edhe më tutje ekzistojnë ushtarë të cilat fantazojnë se me nje goditje, me një betejë mund të fitojnë luftën edhe pse praktika vazhdimisht tregon se ajo mënyrë e të lufu-tarit tashmë ka kaluar. Që nga industrializimi e deri më sot, asnjë ushtri nuk është mundur me një goditje ose me një betejë si në kohën e Napoleonit. Teoria duhet të jetë bazë për doktrinën, sepse ajo nuk është doktrinë në vete. Në qoftë se ky gabim bëhet, planifikuesit op-erativ dhe komandantët nuk do të kenë një udhërëfyes të drejtpërdrejtë për t’ua sqa-ruar punën praktike në situatë dhe në kohë reale. Doktrina nuk mund të jetë e dyanshme dhe nevojitet që të ndihmojë qartazi gjatë punës. Kjo nuk do të thotë se e njejta nuk duhet të jetë fleksibile dhe të mundësojë liri gjatë të menduarit, për faktin se duke bazuar më kot në betejat e kaluara shpaloset një veprim i gabuar – historia ndoshta mund të përsëritet, por detajet pothuajse nuk mund të përsëriten asnjëherë. Asnjë betejë apo operacion nuk mund të riprodukohet dhe të përsëritet. Doktrina përdor shembujt historik si leksione, por kjo nuk guxon të shëndërro-het në dogmë. Në momentin që mësohet gjithçka rreth historisë së të lufuarit, nuk është shumë e rëndësishme se çfarë ka ven-dosur komandanti, por me rëndësi është se pse ka vendosur ashtu, se cilat kushte dhe situata kanë ndikuar mbi vizionin e tij.Në pikpamjen e përgaditjes për luftë, defini-cion shumë i dobishëm sa i përket shkathtë-sisë operative është ajo se kemi të bëjmë me një metodologji përmes së cilës vendoset se si është më së miri të përdoren mjetet me të cilat disponon ushtria në mënyrë që të arrihet qëllimi strategjik. Pajisja dhe teknologjia janë vetëm mjete për arritjen e qëllimit, e jo qëllim vetanak për veten tonë dhe për këtë shkak doktrina duhet të jetë e planifikuar dhe e diza-

jnuar për të qenë e pavarur nga ndonjë mjet ose nga teknologjitë e caktuara. Në realitet, mjetet asnjëhrë nuk mjaftojnë, gjë që nuk do të thotë se përgaditjet për luftë duhen pushuar. Për këtë shkak është zhvilluar edhe koncepti i qasjes indirekte, në mënurë që me anë të shkathtësisë operative të arrihet deri te më tepër kurse të aksioneve të cilat janë të mundura dhe reale duke korespoduar me ato resurse që kemi në disponim. Shkathtësia operative, njëlloj si taktika dhe strategjia, mund të jetë e gabuar. Kemi sh-embuj të shumtë historik që dëshmojnë këtë. Shkathtësia operative nuk është ga-rancë për fitore, ajo është vetëm element që i ndihmon planifikuesit operativ të luftojë me resurset e disponueshme. Qëllimi krye-sor i shkathtësisë operative është të kuptu-arit se lufta nuk fitohet vetëm me një betejë, por me përpjekje të koordinuara, të dirigjuara dhe të sinkronizuara në më shumë nivele. Përderisa shkathtësia operative mundëson kornizë konceptuale në nivel operativ, në nivel taktik operacionet planifikohen me anë të vendimarrjes. Në dekadat e fundit, në një apo në formë tjetër, shkathtësia operative filloi të mëso-het në të gjitha armatat perëndimore dhe dalngadalë bëhet pjesë përbërëse e pl-anifikimit operativ dhe e operacioneve. Por, luftërat paraqesin një eksperimet të shtren-jtë dhe me kosto të lartë edhe pse prakti-kimi i shkathtësisë operative nuk mund të zëvendësohet pothuajse me asgjë, nevojitet

edhe stërvitje e terrenit. Njëkohësisht mirati-mi i rregullave, procedurave dhe udhëzimeve nuk mjafton për të fituar shkathtësi në lidhje me këtë. Nevojitet një analizë e thellë dhe më esenciale e cila do të na tregojë rreth ka-mapnjave, betejave dhe operacionet e kalu-ara. Nuk duhet folur vetëm për fitoret, por edhe disfatat, të bëhet forenzikë se si janë zhvilluar ngjarjet. Çfarë ka kontribuar gjatë evaluimit të luftës që shtetet t’a ndërrojnë doktrinën dhe taktikën e tyre dhe si ka ndi-kuar strategjia ndaj përgaditjeve për luftë? Ku ka kontribuar dhe ndikuar kreativiteti në fitore, e ku për shkak të mungesës së saj ka ardhur deri te disfata, ku ka dështuar lid-ershipi dhe cilat janë arsyet që ka ndodhur pikërisht kështu? Është interesante se në

45

peracionet në frontin e Maqedonisë gjatë vitit 1916 drejtpërdrejtë kanë qenë të lidhura me hyrjen e Ruman-isë në luftë në anën e Antantës dhe

me veprimet në frontet tjera, veçanërisht me veprimet e forcave ruse – rumune në jug të Danubit. Nëse Rumania do të nënsh-kruante Konventën ushtarake me An-tantën, forcat aleate në Maqedoni është dashur që me veprime ofensive sa më parë t’i mbajnë forcat armike drejt vetes dhe të mundësojnë mobilizimin dhe koncentrimin e ushtrisë rumune, e më vonë në bash-

lan - Mala Dupka më 17 gusht e ka kaluar kufirin grek dhe ka sulmuar në drejtim të Manastirit - Lerinit - Vodenit me qëllim që ta ndërmarrë linjën Liqeni i Ostrovit - Zbor-sko. Më 19 gusht të vitit 1916 d edhe Armata e II-të bullgare nga fronit i malit Bellasica – bregu perëndimor i Strumës së epërme – kufirit shtetëror greko-bullgar, ka kaluar nga bregu perëndimor në atë lin-dor të lumit Struma duke dalë deri te linja Serez - Kavallë. Me këtë aksion forcat bull-gare e kanë prishur planin e gjeneralit Saraj për ofensivë. ME kalimin e Armatës së I-rë bullgare përtej kufirit shtetëror në jug të Manastirit, kanë filluar luftëra të gjata dhe të vështira që kanë zgjatur deri në fund të vitit 1916, kur të dy palët në konflikt, të lodhura psikofizikisht, kanë kaluar në luftë nëpër istikame.

LUFTËRAT NË GORNIÇEVË DHE KAJMAKÇALLAN NGA 12 SHTATORI DERI MË 3 TETOR TË VITIT 1916

Komanda e forcave aleate të Frontit të Maqedonisë më 20 gusht të vitit 1916 vendosi që të bëjë rigrupimin e forcave, ndërsa me armatën e I-rë dhe të III-të serbe nga krahu i majtë më 12 shtator realizoi një ofensivë mbi forcat bullgare. Kjo ofensivë kishte për qëllim që të përzënë ushtrinë bullgare nga territori grek, respektivisht pjesë së Maqedonisë së Egjeut. Lufti-met vendimtare janë realizuar në fshatin Gorniçevë dhe në majën më të lartë të malit

FRONTI I MAQEDONISË NË VITIN 1916

OPERACIONET MË TË RËNDËSISHME

këveprim me forcat ruso-rumune në jug të Danubit, të realizojnë goditjen e fundit ndaj forcave bullgare duke e detyruar Bullgarinë që të kapitullojë. Në pajtim me këtë strat-egji Gjenerali Saraj kishte përpiluar një plan për ofensivë në frontin e Maqedonisë sipas të cilit forcat e Antantës në fillim të gushtit të vitit 1916 ishin të gatshme që të real-izojnë sulm mbi Forcat Qendrore. Rumania gjatë kohë hamendej për të nënshkruar Konventën ushtarake me Antantën sepse edhe forcat qendrore i ofronin një përkrahje të caktuar dhe lëshime territoriale në Do-bruxha. Më 17 gusht, pas dy muajsh vonesë, Ru-mania e nënshkroi Konventën ushtarake me Francën, Britaninë e Madhe, Italinë dhe Rusinë, në pajtim me të cilën forcat aleate do të duhej që në frontin e Maqedonisë të fillojnë ofensivë më 20 gusht (sipas kon-ventës, 72 orë pas nënshkrimit), përderisa Rumania është dashur që t’i shpallë luftë dhe ta sulmojë Austro-Hungarinë më së voni 8 ditë pas fillimit të ofensivës në fron-tin e Maqedonisë.Mirëpo, të njëjtën ditë kur është nënshkru-ar konventa ushtarake, forcat bullgare pas miratimit të Gjermanisë, kanë ndërmarrë ofensivë në frontin e Maqedonisë me qël-lim që të shkurtojnë frontin, respektivisht të shmangin luftën në dy fronte (atë maqe-donas dhe rumun). Sipas urdhëresës së Ko-mandës supreme bullgare, Armata e I-rë bullgare, e renditur në frontin nga Liqeni i Ohrit - rrafshina e Manastirit - Kajmakçal-

46

47

Nixhe – Kajmakçallan (2.521 m lartësi mbi-detare). Palët në konflikt në këto lufta kanë pasur këtë renditje: komanda serbe në kra-hun e majtë e kishte stacionuar armatën e III-të, të përforcuar me brigadën e 1-rë të divizionit të timoçit. Me divizionin e Drinit dhe Danubit realizoi sulmin mbi pozitat bullgare në linjën Kajmakçallan – Mali Nixhe – Bezimena Visoçina, në veri të Gorniçevës me detyrë që divizioni i Drinit të marrin Kaj-makçallanin, ndërsa ajo e Danubit të marrë viset perëndimore të malit Nixhe dhe të ve-projnë në krahun e majtë dhe pas shpinës së ushtrisë bullgare në rajonin e Gorniçevës dhe Banicës edhe më këtë ta ndihmojnë ar-matën e I-rë serbe. Armata e parë serbe në përbërje prej divizionit të Vardarit, Moravës dhe Kavalerisë ka sulmuar në drejtimin: Bezimena Visoçina në veri të Gorniçevës deri në komunikimin Soroviçevë - Banicë me detyrë që divizioni i Vardarit ti marrë malet e Nixhes; Divizioni i kavalerisë të veprojë drejt Soroviçevës, kurse divizioni i Moravës të qëndrojë si rezervë. Në krahun e djathtë, ushtria e II-të serbe bënte sulm demonstrativ mbi Kozjak, kurse në krahun e majtë, ushtria franceze – ruse nën kom-andën e gjeneralit Kordonie kishte detyrë që të realizojë sulmin drejt Manastirit. Pak para sulmit ushtria e I-rë dhe e III-të serbe u përforcuan me artileri, dhe kështu kishin gjithsejtë 51 batalione të këmbësorisë dhe me 55 bateri artilerie. Përkundër ushtrisë së I-rë dhe të III-të ishte e renditur ushtria e përforcuar e I-rë bullgare në përbërje prej 40 batalioneve të këmbësorisë dhe 44 baterive. Ajo i mbronte pozitat nga Kaj-makçallani përmes Nixhes deri në Liqenin e Peterit.Ofensivën e filloi ushtria serbe më 12 shta-tor në ora 6,00 me një përgatitje të fortë të artilerisë që ka zgjatur tërë ditën dhe është transferuar nga një pikë në një pikë tjetër rezistuese. Pastaj, rreth orës 12,00 ka fil-luar që të veprojë edhe artileria bullgare. Maqedonia digjej në flakë. Në këtë rajon me popullsi të dendur, në fund nuk mbeti fshatë që nuk ishte në flakë. Luftërat vazh-duan me të njëjtën ashpërsi edhe më 13 shtator. Më 14 shtator janë zhvilluar lufti-met më të ashpra. Ushtria serbe insistonte që me çdo çmim të marrë malet e Nixhes dhe kotën 1.500. Pikërisht në ato vende mbrojtja bullgare ishte fortë e organizuar, ndërsa rezistencën e ndihmonte edhe ar-tileria bullgare që vepronte nga pozitat e Starkovitot Grob në rajonin e fshatit So-viç. Më pas komanda serbe e shfrytëzoi rezervën, prandaj njësitet bullgare u tërho-qën nga pozitat e Gorniçevës dhe Banicës drejt Lerinit, në pozitat e përgatitura më herët në ato linja: Kajmakçallan, Starkov Grov dhe fshati Soviç Luftimet vazhduan edhe më 15 shtator kur ushtra serbe u afrua deri në Lerin, Starkov Grov dhe fsha-tin Zhivojno. Beteja përfundoi më 16 shta-tor 1916 në linjën e arritur. Ajo ishte beteja e parë e ashpër në mes të ushtrisë serbe dhe asaj bullgare në Frontin e Maqedonisë. Në këtë betejë, ushtria serbe u ndihmua nga njësitet franceze – ruse. Ushtria serbe arriti që të shtyp ushtrinë serbe në rajonin e Gorniçevës, Soroviçevës, Banicës dhe Peterskos, por gjatë kësaj kishte humbje të mëdha.Luftimet në mes të ushtrisë serbe dhe asaj bullgare pas betejës në Gorniçevë vazhd-uan në linjën Kajmakçallan - Starkov Grob - fshati Soviç. Luftimet më të ashpra në

jmakçallanit paraqet një kthesë strategjike duke marrë parasysh rëndësinë e këtyre pozitave. Në luftimet e Gorniçevës dhe për Kajmakçallanin, në të dyja anët kishte numër të madh të viktimave. Sipas buri-meve, numri i viktimave ishte rreth 20.000 ushtarë dhe eprorë në të dyja anët kundër-shtare. Duke marrë parasysh faktin se në vijën e parë të frontit të ushtrisë serbe dhe asaj bullgare kryesisht luftonin Maqedo-nas, ata ishin edhe viktimat më të mëdha, respektivisht shërbenin si caqe të gjalla.

LUFTIMET NË CËRNA REKË NË PERIUDHËN TETOR – NËNTOR TË VITIT 1916Duke u tërhequr nga pozitat e Kajmakçal-lanit, ushtria bullgare zbatoi një mbrojtje elastike nëpër malet e lartësisë Sokol dhe Dobro Pole, kurse na Sivi Karpi dhe Starkov Grob janë tërhequr rreth 15 klm në veri, në linjën e re të përcaktuar nga fshati Brod - bregu i majtë i Cërna Rekës deri në fshatin Petalinë. Luftimet në lakesën e madhe të Cërna Rekës kishin zgjatur nga 4 deri më 19 tetor 1916. Me operacionin e Cërna Rekës, udhëhoqi komanda e lartë gjer-

mane. Respektivisht, më 26 shtator është ndërruar komandanti i armatës së I-rë bull-gare, gjenerali Bojaxhiev, kurse vendin e tij e zuri gjenerali fon Vinkler, komandat i armatës së XI gjermane, e cila atëherë e mbante frontin në të dy anët e Vardarit. Atëherë armata e I-rë bullgare u riemërua si armata e XI gjermane edhe pse forcat ishin bullgare. Në fillim të tetorit pas hum-bjes së Kajmakçallanit është formuar edhe komandat e grupit të armatave në krye me gjeneralin fon Bellof, me seli në shtabin e Shkupi. Për shkak të situatës së përkeqë-suar të kësaj pjese të frontit, nga të gjitha forcat bullgare dhe gjermane në pjesën e Cërna Rekës është formuar divizioni i kombinuar nën komandë të gjeneralit të brigadës së artilerisë fon Hipel. Me sjelljen e komandantëve gjerman në këto koman-da, në batalionet e pavarura dhe njësitet

kuadër të kundër ofensivës të forcave të Antantës që kishin për qëllimin largimin e ushtrisë bullgare përmes Cerna Rekes janë bërën në Kajmakçallan. Pozitat e ushtrisë bullgare në Kajmakçallan ishin të përgati-tura qysh më herët në atë mënyrë të për-bëra prej tre rendeve: themelore, rezerve dhe istikameve shtesë, të lidhura mes vete me pika dhe vende të fshehta. Në pjesën e përparme të pozitave kishte rrethojë me tel që ishte e minuar. E gjithë kjo ishte një mbrojtje e fortë, e përforcuar me përkrahje të artilerisë.Ushtria serbe vendosi që të marrë pozitat e Kajmakçallanit pa marrë parasysh vikti-mat. Natën e 16/17 shtatorit të vitit 1916 u bënë përgatitjet e artilerisë, kurse më 17 shtator, divizioni i Drinit kreu sulmin mbi pozitat që i mbronte divizioni i 3-të bullgar. Deri në atë natë ushtria serbe i morri pozi-tat te Plloça, Koçobej dhe Popadija. Më 17 shtator artileria aleate bëri një shteg në pengesat me tel para linjës së dytë të istikameve, dhe kështu ushtria serbe filloi që të infiltrohet në atë hapësirë. Ushtria bullgare kreu kundërsulm në të cilën erdhi deri te një luftë gjoks më gjoks. Për vetëm

dy ditë, pozitat e Kajmakçallanit disa herë kaluan nga një dorë në dorën tjetër dhe gjithmonë me më shumë viktima. Më 18 shtator rreth orës 19, ushtria serbe e mori majën Koçobej dhe kotën 2.521 me çka ata e morën Kajmakçallanin. Më 26 shta-tor ushtria bullgare kreu kundërsulm dhe përsëri e mori Koçobeun dhe kotën 2.521, respektivisht Kajmakçallanin. Më pas për shkak të humbjeve të mëdha në të dy anët erdhi deri te një ndërprerje e përkohshme e luftimeve edhe pse pozitat ishin relativ-isht afër njëra tjetrës. Atë armëpushim të shkurtë e shfrytëzuan për plotësim dhe përgatitjen e sulmeve të reja. Më 30 shta-tor ushtria serbe kreu sulm dhe përsëri e morri Koçobeun dhe kotën 2.521. Më 3 tetor i mori pozitat e Sivi Breg dhe Star-kovi Zab dhe e detyroi ushtrinë bullgare që të tërhiqet drejt Cërna Rekës. Marrja e Ka-

15.000 pushkë. Humbjet e aleteve ishin 1.209 oficer dhe 31.432 nënoficer dhe ushtar (të vrarë, lënduar dhe të zhdukur). Nga 6 dhjetori 1916 në tërë frontin e Maqedonisë u kalua në luftim nëpër pozita dhe në përforcimin e pozitave mbrojtëse. Tërë dimri 1916/1917, ushtria e kaloi në pozitat e tyre nëpër istikame, u paraqitën sëmundje të ndryshme ngjitëse ku kishte shumë të sëmurë dhe të vdekur. Kriza rritej edhe nga maqedonasit të cilët i zbuluan qëllimet e qeverisë serbe dhe bullgare, duke mos dëshiruar që të shërbenin për in-teresa të huaja. Pakënaqësinë e tyre maqe-donasit e manifestonin me ikje nga njësitet serbe dhe bullgare. Për këtë arsye u hapen llogore për refugjat – vende të tilla në Ra-dovish, në Kavadar, etj. Për të shmangur dërgimin e sërishëm në radhët e para në front, maqedonasit i bashkëngjiteshin ush-trisë franceze ku shërbenin si forcë punë-tore ose fshiheshin nëpër male. Vetëm nga armata e II-të bullgare nga marsi e gjer në gusht 1918 dezertuan 2.132 ushtar.Krahas dezertimeve, në këtë atmosferë antiushtarake ndikonte edhe papërgjegjë-

sia, respektivisht padisiplina. Në mesin e bartësve të dukurive të atilla përveç ush-tarëve kishte edhe epror të shumtë. Për këtë arsye janë paraqitur edhe revolte në më shumë njësi. Në qershor 1918 erdhi deri te revolta në togun e 27 të ushtrisë bullgare. Pakënaqësia dhe vetëvendosja e eprorëve u shndërrua në kërkesë për ndërprerjen e luftës dhe lidhjes së pak-tit për paqe. Ky tog ishte i rrethuar me 4 brigada të divizionit të 302 gjerman dhe nga dy çeta të togut të 8 bullgar. Rreth 700 persona nga togu i çarmatosën, kurse 67 u shpallën si udhëheqës të revoltës dhe menjëherë u pushkatuan. Të tjerët u dërguan nëpër llogore. Deri te kjo ngjarje në frontin e Maqedonisë, rreth 40.000 njerëz u gjykuan për dezertim, kryengritje dhe forma tjera të manifestimeve kundër luftës. Prej tyre rreth 2.500 ushtar dhe oficer u pushkatuan. Linja e re, e vendosur me ndryshime të kohëpaskohshme lokale, zgjati deri në shpërthimin e përfundimtar të frontit të Maqedonisë në vitin 1918.

Dr. Aleksandar Stojçev

e artilerisë, në pjesën e Cërna Rekës, mbi-zotëronte në tërësi komanda gjermane. Njësitet e ushtrisë bullgare kishin këtë ren-ditje: dy togje nga divizioni i 2 i trakisë i mbronin pozitat në pjesën e Cërna Rekës, në perëndim të asaj mbrohej divizioni i 8 i tunxhanit, kurse në hapësirën drejt Liqe-nit të Prespës ishin të renditura njësitet e divizionit të 6 bullgar. Në pozitat e Cërna Rekës sulmonte armata e I-rë serbe që ar-riti të shtyp njësitet bullgare, kurse armata e III-të serbe kreu sulm mbi pozitat e di-vizionit të 8 të tunxhait dhe e ka larguar drejt Pollogut. Më pas intervenoi divizioni 302 gjerman me çka armata e III-të serbe përsëri u kthye në pozitat fillestare. Në atë kohë, Divizioni i Drinit veproi nga Kajmak-çallani drejt Sokolit (kota 1.822), ndërsa njëkohësisht bashkëvepronte edhe me divizionin e Shumadisë që sulmonte drejt Dobro Poles dhe Veternikut, kur ato sulme dalëngadalë shndërroheshin në luftë për pozita.Në periudhën nga 20 tetor deri më 14 nën-tor 1916 bëheshin luftime të ashpra në rajonin e fshatit Tepavci. Në këtë hapësirë, ushtria bullgare e përforcuar me njësite gjermane, organizoi mbrojtje të fortë dhe rezistuese me qëllim që të mbrojnë qyte-tin e Manastirit. Gjenerali Saraj, pasi që u vërtetua se me manovrime rrotulluese nuk mund të merret Manastiri, i transferoi lufti-met në Cërna Rekë. Më 22 tetor e forcoi edhe armatën e I-të serbe me divizionin e 17 francez dhe me togun e Zuavite në përbërjen e divizionit të kolonive. Të njëjtën ditë divizioni 302 gjerman, kreu një kundër-sulm në krahun e majtë të armatës së I-të serbe. Ai sulm u mbraps, me cka njësitet serbe filluan që të përforcohen në rajo-nin e malit të Seleçit në lartësi të kotës 1.212. Armata e tretë serbe më 10 nën-tor e shpërtheu frontin bullgar dhe e mori Pollogun. Gjatë kësaj zuri rob 2.000 ushtar bullgar dhe 26 topa. Pas sulmit të forcave franceze dhe atyre ruse në Cërna Rekë, njësitet bullgare u tërhoqën në pozitat 4 km në jug të Manastirit. Më 18 nëntor di-vizioni i 11. Gjerman kreu sulm mbi forcat franceze dhe serbe, dhe i morri pozitat e kotës 1.212 në Malin e Seleçit. Mirëpo, ushtria serbe, franceze dhe koloniale më 19 nëntor filluan një kundërsulm të fuq-ishëm, i përzunë forcat bullgare dhe gjer-mane dhe depërtuan në Manastir. Armata e XI gjermane u tërhoq dhe e ruajti linjën: Pelister - Kiromarica (kota 1.248) - f. Kara-mani – f. Dobromir – kota 1.050 – në veri të fshatit Rapesh.Luftimet në këtë pjesë të frontit të Maqe-donisë vazhduan deri në fund të nëntorit të vitit 1916. Disa pozita, nga disa herë kaluan nga dora në dorë, sidomos kota 1.050. Trupat serbe-franceze – koloniale tentuan që të depërtojnë në pozitat e for-cave bullgare dhe gjermane në Cërna Rekë dhe Manastir, por nuk arritën duke marrë parasysh se në ndërkohë korpusi i 20-të turk në frontin në lindje të liqenit të Dojra-nit e ndërroi Armatën e II-të bullgare e cila më pas transferoi në rajonin e Manastirit 40 batalione. Për tre muaj luftime në vitin 1916 forcat aleate depërtuan rreth 40 km në veri, e morën Manastirin dhe filluan me forcimin e pozicioneve. Në ato luftime for-cat aleate robëruan 170 oficer dhe 7.000 nënoficer dhe ushtar. Konfiskuan 97 topa, 87 mitraloza, 87 granatahedhës dhe rreth

48

prijës i fisit të Kastriotëve. Gruaja e tij është quajtur Vojsava dhe ka lindur katër djem: Stanishin, Reposhin, Konstantinin dhe Gjergjin. Pikërisht Gjergji është dashur që të braktisë vendin dhe të shkojë për shkollim në Stamboll. Paraprakisht ai ka qenë ktitor pranë kishës “Hilander” në Athos të Halki-dikit. Në afërsi të këtij vendi Gjergji ka arritur të ndërtojë murrë i cili ka mbrojtur kishën nga hajdutë dhe qëllimkqinjë. Në afërsi të këtij manastiri, pas vdekjes, është i varrosur Reposhi, vëllau i dytë i Skënderbeut, djali i Gjonit. Si rezultat i sukseseve gjatë shkol-limit dhe për shkak të trimërisë së rrallë, Gjergj Kastrioti me të ndërruar fenë nga ana e osmanëve, nga ajo e krishtertë në atë myslimane, merr emrin Skenderbe ose Isk-ender, emër ky i cili sipas formës myslimane ka të bëjë me asocim për Lekën e Madh. Sulltan Mehmeti i II e ka vlerësuar jashtëza-konisht Skënderbeun, të cilit në vitin 1438 i jep titullin e begut njëherit duke u emëruar edhe si prijës apo si i pari i Krujës nga ana e sulltanit..Në vitin 1443 mbreti hungarezo-polak Vl-ladisllav ka ndërmarur një aksion ushta-rak kundër osmanëve dhe pas fitores së madhe të luftarakut Janko, i njohur ndryshe edhe si Jankulla i Nishit, Skënderbeu së bashku me 300 kalorës ka braktisur rradhët e osmanëve dhe është kthyer në atdhe, së pari duke u nisur drejt Dibrës, vend në të cilin ka hasur shumë bashkëmendimtarë të tij për të filluar kryengritje pikërisht kundër osmanëve. Pas kësaj, Skënderbeu është nisur drejt Krujës duke e marrur me vete

ah fundi i shekullit XIV osmanlinjtë dalngadalë kanë filluar të depërtojnë dhe të shtrijnë qeverisjen e tyre në Gadishullin Ballkanik. Feudalët vendas,

njëri pas tjetrit me qëllim që të ruajnë poz-itën e tyre e kanë pranuar qeverisjen e sull-tanit duke u shëndrruar në vazalë të tij me obligim për të paguar tatim dhe për të qenë pjesëmarrës në betejat e ushtrisë osmane.Disa prej tyre janë përpjekur të luftojnë, por vetëm se i kanë humbur pronat e tyre. Të tjerët, duke u nisur nga kjo, kanë pritur momentin e duhur për kryengritje. Në mo-mentin kur ka ardhur deri te destabilizimi i shtetit osman, pas disfatës në Agorë (An-kara) në vitin 1402 edhe më pas në luftërat e dinastive, disa feudal shqiptarë ia kanë kthyer shpinën perandorisë ose janë vënë në anën e pretendentëve më libëral për fro-nin osman. Kjo pakënaqsi është shëndrruar në kryengritje gjatë rregjistrimit të popull-sisë në vitin 1431/32. Në atë kohë, fsha-tra të tërë nuk kanë dashur të dalin para komisionit të regjistrimit. Në krye të kësaj rezistence kanë qëndruar familjet feudale si ajo e Arianitëve dhe Zenebsëve, por kjo rez-istencë është shuar me gjak. Pas shuarjes së kryengritjes dhe rezistencës, djali i Gjergj Kastriotit Skënderbeut, është emëruar në krye të vendit (1438-1440).Disa nga feudalët shqitarë, si përkushtim dhe si garancë ndaj paqes, kanë qenë të obliguar të japin nga një ose më shumë djem në shkollim në frymën islame pranë Akademisë Ushtarake në Stamboll. Njëri ndër ta ka qenë edhe Gjon Kastrioti i cili ka

PRIJËS USHTARAK DHE KOMANDANT MAQEDONAS

49

GJERGJ KASTRIOTI - SKËNDERBEU

GJERGJ KASTRIOTI – SKËNDERBEU, NË GJUHËN TURKE ISKENDERBEJ, NË GJUHËN SHQIPE SKËNDËRBEU (KRUJË 1405 -1468) KA QENË FEUDAL FISNIK, KRYENGRITËS DHE PRIJËS USHTARAK SHQIPTAR DHE BALLKANIK KUNDËR PERANDORISË OSMANE GJATË PERIUDHËS 1443-1468 ALEAT I VENDEVE EUROPIANE NË LUFTËN KUNDËR OSMANLINJVE

50

engritësve është nisur Hamza Pasha, por në vendin e quajtur Modriç, ka pësuar disfatë. Nipi i Skënderbeut, Hamzai ka arritur që të zë rrob prijësin me emrin e njejtë, Hamza Pashën. Në këtë luftë në të dy anët janë vrarë diku rreth 4.000 ushtarë. Më pas, gjatë vitit 1456 janë zhvilluar luftime të reja tejet të ashpra rreth Kalasë së Krujës dhe në qytetin e Beratit. Në këto luftime të përgjakshme kanë ngadhënjyer osmanët, duke lënë të vrarë më se 5.000 kryengritës. Kjo disfatë ka qenë e shoqëruar edhe nga dorëzimi i komandantit Mojsi Golemi, i cili ka kaluar në anën e osmanlinjëve. Mehmeti i II më pas atë e ka emëruar për komandant të një ush-trie të re me 15.000 ushtarë duke e dërguar të luftojë kundër Skënderbeut. Rreth 10.000 ushtarë dhe kryengritës, e kanë pritur Moj-siun në Dibër duke i dhënë goditje të rëndë, ku më pas i njejti përsëri është kthyer te Skënderbeu, ndërsa ky i fundit e ka pranuar duke qenë besnik ndaj tij deri në fund. Kryengritjet e Skënderbeut me osmanlinjtë kanë zgjatur pothuajse tre dekada, nga viti 1443-1468 ku Skënderbeu do të arrijë që t’u bëjë ballë sulmeve osmane fale shkathtë-sisë së tij ushtarake dhe mbështetjes logjis-tike e popullit përreth. Në këto luftime ai do të shquhet me trimëri të lartë, me njohuri të mirfilltë diplomatike e strategjike duke e njohur gjithashtu edhe mënyrën osmane të të luftuarit. Beteja më e njohur e tij ka qenë ajo për mbrojtjen e Krujës, ku me ushtrinë osmane ka komanduar sulltan Murati i II, e më pas edhe sulltan Mehmeti i II. Sulltan Mehmeti i II, kohë pas kohe ka ndër-marur masa më të rrepta në mënyrë që të shuaj kryengritjet e Skënderbeut. Beteja e parë më e madhe në mes të kryengritësve shqiptarë dhe osmanëve është zhvilluar në kalanë e Mordiçës, ku kryengritësit kanë ar-ritur të mposhtin osmanët. Por, më pas kanë vijuar momente të vështira për kryengritësit, të shkaktuara nga tradhëtitë e disa feu-dalëve shqiptarë. Luftimet dhe betejat afatgjate të Skënder-beut, kanë bindur sulltanin se për pushtimin e territorit të kontrolluar nga kryengritësit nevojitet një aksion i rreptë dhe i vazh-dueshëm. Me strategjinë e re, ushtria os-mane ka hyrë në territorin e kryengritësve, me ç’rast ka arritur të robërojë disa koman-

edhe bashkëmenimtarin e tij Mojsi Golemin. Pas disfatës me hungarezët, Skënderbeu është shëndrruar në një kryengritës, duke u kthyer në Krujë dhe duke e fituar edhe një betejë me bashkëluftëtarët e tij, më pas ai e ka rimarë edhe Beratin duke e quajtur kry-engritjen si të suksesshme. Së shpejti Gjergj Kastrioti me shokë, ia ka dalë të merr edhe kalanë e Svetigradit në Maqedoni njëherit duke e çliruar tërë Shqipërinë e mesme si dhe pjesët perëndimore të Maqedonisë Më pas Skenderbeu ka arritur të grumbullojë dhe të formojë ushtri më të madhe e cila ka numëruar nga 10-15000 ushtarë. Ushtria kryengritëse ka qenë e armatosur me armë tradicionale të kohës si: jataganë, shtiza dhe shigjeta. Sipas formacionit, ushtria kryesisht ka qenë e përbërë nga këmbësoria e lehtë, sipas modelit të ushtrisë osmane. Ushtria të cilën e ka udhëhequr Skënderbeu ka qenë e përbërë kryesisht nga banorët e krishterë lo-kal, ose gjegjësisht nga vendet ku janë zhvil-luar kryengritjet si: Gollo Brdo, Dibër, Strugë, si dhe në pjesët lindore te Shqipërisë së mesme. Në luftën për pushtet, Kastriotit përveç os-manëve, Kastriotit i janë kundërvënë edhe disa feudal shqiptar të cilët kohë pas kohe janë ndeshur me Skendërbeun ose kanë qenë besnik dhe kanë luftuar për intere-sat e Venedikut. Por, pjesa më e madhe e feudalëve shqiptar, duke i parë sukseset e Skënderbeut, kanë filluar t’i besojnë atij dhe në ndërkohë të njejtit atë e kanë shpallur për prijës të tyre. Më pas Skënderbeu ka ven-dosur marrëdhënie me disa prijës europian dhe me disa vende europiane. Përkatësia etnike nuk ka qenë e rëndësishme sa i për-ket luftës, por në rradhë të parë ka qenë për-katësia fetare dhe ajo ekonomike. Pikërisht për këto arsye kryengritja është zgjëruar me hapa të përshpejtuar, kështu që Skënderbeu më 28.11.1443 në Krujë është emëruar si ud-hëheqës, prijës i territorit të çliruar shqiptar.Biografi i Skënderbeut, prifti Marin Barleti gardën e Skënderbeut e quan Garda Preto-riane. Skënderbeu gjithashtu është kujdesur për ushqimin, veshmbathjen dhe për pag-esën e pjesëtarrëve të kësaj garde. Ushtria e posa formuar ka qenë gjithnjë në lëvizje, në stërvitje dhe në aktivitet dhe falë gjithë kësaj, për kohë të shkurtë kjo ushtri ka qenë e aftë e gatshme për luftë, sikur të bëhej fjalë për një ushtri të stërvitur me vite të tëra. Barleti mes tjerash thotë se Skënderbeu ka pasur drojë se ushtria e re, guximtare dhe me shumë vetëbesim e cila ka këmbëngulur të luftojë osmanët, të mos ndërrmer hapa të gabuara duke aluduar në disa individë që që mund të devijonin drejtimin dhe qëllimet. Për shkak të mbrojtjes nga osmanlinjtë, Skënderbeu territorin e tij e ka siguruar me anë të riparimit të kalave dhe me ndërtimin e kalave të reja, sidomos në qytetin e Krujës. Pas një periudhe të shkurtër Skendërbeu ka arritur të merr nën kontroll edhe një numër të madh të kalave të tjera që deri në atë kohë kanë qenë të administruara nga turqit, mes të cilave edhe kalanë e Koxhaxhikut apo Svetigradit. Në rrethin e Zhupës edhe sot e kësaj dite gjenden mbetjet e kalasë së Koxhaxhikut që nga koha e kryengritjeve të Skendërbeut (1405-1468). Me këtë, rrethi i Dibrës ka qenë tërësisht e çliruar dhe është

shëndrruar në territor kufitar kryengritës kundrejt shtetit osman, ndaj të cilit gjatë periudhës vijuese do të ketë shumë sulme nga ana e kryengritësve. Në verën e vitit 1448 Skënderbeun me forcat e tij e sulm-on Sulltan Murati i II i shoqëruar edhe nga trashëgimtari i fronit Mehmeti i I. Por, kry-engritësit me sukses i rezistojnë këtij sulmi duke e mbrojtur Svetigradin, ku pjesa më e madhe rrethit të Dibrës edhe më tej ka mb-etur nën kontrollin e Skënderbeut.Kryengritja e Skënderbeut ka përfshirë edhe pjesën e Maqedonisë Perëndimore me qytetet e Dibrës, Modriçës, Svetigradit, etj, ndërsa disa beteja më të mëdhaja mes kryengritësve dhe osmanëve janë zhvilluar edhe në rrethin e Pollogut, Ohrit, si dhe në vende tjera në afërsi të qyteteve në fjalë. Në këto kryengritje kanë marrë pjesë edhe maqedonas, të cilët me admirim të madh kanë shiquar dhe shpresuar në kryengritjet e Skënderbeut kundër osmanlinjëve. Kjo ka pasur të bëjë edhe me faktin që pasojat e rënda nga kryengritjet i ka ndier edhe pop-ullata maqedonase e cila ka mbështetur Skënderbeun. Ndaj popullatës lokale turqit kanë ushtruar dhunë, kanë deportuar, kanë vënë tatime të larta, etj. Për shkak të sig-urisë, maqedonasit kanë filluar të ikin nëpër male, kanë migruar jashtë vendit, ndërsa një pjesë e tyre kanë pranuar islamin njëherit duke u integruar në sistemin e shteti osman. Autoritetet qëndrore osmane, në shtator të vitit 1446 kanë dërguar ushtri prej rreth 10.000 ushtarësh në krye me Mustafa Pashën, në mënyrë që ky i fundit të ndër-presë dhe të shuaj kryengritjen e Skënder-beut. Pasha me ushtrinë e tij ka kaluar nëpër Maqedoni duke u ndalur në Dibër. Nga ana tjetër, ushtria e Skënderbeut e cila ka numëruar rreth 5.000 ushtarë nga të cilët 4.000 kanë qenë kalorës, në mënyrë që t’i befasojë armiqtë, i kanë sulmuar në pritë duke u shkaktuar dëme të dhe goditje të mëdha.Sulltani i ri, Mehmeti i II, sundimtari i Carigra-dit, me një vendosmëri edhe më të madhe ka vazhduar luftimet kundër Skënderbeut. Në verën e vitit 1452 nga Ohri, kundër kry-

51

dantë të ushtrisë kryengritëse e me këtë edhe në vitin 1457 ka intensifikuar aksionet dhe luftimet. Ushtri e re turke e përbërë prej 40.000 ushtarëve kalorës në krye me Isa Beun dhe Hamzën, nipin e Skënderbeut i cili tashmë është rreshtuar në rradhët e os-manlinjëve, janë nisur në marsh kundër kry-engritësve. Ushtria e Skënderbeut ka arritur që të tërhiqet nëpër male dhe në shtator të vitit 1457 në fshatin Tomoricë Skënderbeu ka arritur që t’i zbrapsë turqit dhe të ngadhnjejë edhe në një betejë. Ai e ka befasuar ushtrinë e Isa Beut përderisa ajo ka qenë e vendosur në tendat përreth fshatit. Në atë moment, sipas të dhënave mbi 15.000 ushtarë kanë ngelur të vrarë, e sipas disa autorëve numri i ushtarëve të vrarë turq ka arritur edhe deri në 30.000 , Isa Beu ka arritur që të arratiset, por Hamzai u ka rënë në duar kryengritësve shqiptar duke e zënë rob këtë të fundit. Skënderbeu edhe kësaj rradhe si disa herë më parë është treguar zemërgjërë dhe i mëshirshëm duke ia falur tradhëtinë e bërë nipit të tij. Në gushtin e vitit 1464 një grup më i madh i ushtarëve osman i përbërë prej 14.000 kal-orës në krye me Sheremet Beun është nde-shur me ushtarët e Skënderbeut në afërsi të Ohrit, gjithashtu duke e përjetuar fatin e njejtë si paraardhësit e tij, me disfatë dhe humbje të shumta ushtarësh. Për t’u hak-merrur sulltan Mehmeti i II ka arritur që të organizojë ushtri të re me rreth 15.000 ush-tarë kalorës dhe me 3.000 forca këmësorie në krye me Ballaban pashën, i cili ka qenë me prejardhje nga Libani. Ballaban pasha përmes Manastirit është nisur në drejtim të viseve malore shqiptare, gjegjësisht për në Krujë. Rrugës gjatë vendosjes së ushtarëve, pozitat janë zënë shumë vështirë. Në këto përleshje dhe luftime edhe Skënderbeu ka pësuar shumë humbje në njerëz, nga të cilët edhe tetë personalitete të rëndësishme janë znën rob, mes tyre Moisi Golemin, Engjëll Muzakën dhe Blodin Guricën. Lutjet e Skënderbeut që të njejtët ti lirojë me pag-esë dhe komopenzim kanë qenë të kota. Me urdhër të sulltan Mehmetit të II, të tre ush-tarakët kanë qenë të vrarë në Stamboll në mënyrën më mizore. Përveç kryengritësve Skënderbeut gjatë rezistencës kundër osmanlinjëve ka bash-këluftuar edhe ushtria e Venedikut si dhe njerëzit e mbretit napoletan. Rreth Krujës gjithnjë ka qenë e pranishme ushtria e për-bërë nga mijëra ushtarë e udhëhequr nga sulltan Mehmeti i II. Por pas rrethimit të gjatë dhe të pasuksesshëm, në qershor të vitit 1465 sulltan Mehmeti i II me 20.000 ushtarë ka lëshuar Krujën duke e lënë Balla-ban pashën me ushtarët tjerë për të vazhdu-ar betejat. Si përforcim për Ballaban pashën ka mbërritur vëllu i tij Jonuzi me një forma-cion të fuqishëm ushtarak. Me të kuptuar për këtë, Skënderbeu nuk lejoi bashkimin e dy grupeve ushtarake duke i dalur në pritë Jonuz Beut duke e zënë rob atë dhe djalin e tij. Në betejat e mëvonshme edhe Ballaban Pasha do të mer lëndime të rënda në qafë. Më pas, betejat e Skënderbeut kanë vazh-duar dhe të njejtat janë zhvilluar kryesisht për mbrojtjen e territorit të lirë. Betejat e tilla janë zhvilluar në: Fushën e Mokrenit 1445, në Dibrën e Madhe 1446, në Oranik 1448 dhe

manlinjëve, por gjatë përgaditjeve për një gjë të tillë, është sëmurë dhe më 17.01.1468 ka ndërruar jetë. Fillimisht është varrosur në kishën e “Shën Nikollës” në Lezhë.Gjatë kohës së kryengritjeve të Skëndërbeut si dhe pas shurjeve të tyre, shumë familje feudale shqiptare kanë migruar e janë shpërngulur në Italinë Jugore, gjegjësisht në Kalabri dhe Sicili, ku kanë formuar fshatrat e tyre. Në këtë megrim janë bashkangjitur edhe shumë familje sllave të krishtera nga Maqedonia Perëndimore, sidomos nga pjesa e Drimkolit dhe e Dibrës, si dhe ato familje që kanë jetuar të ndara në kufirin lindor me Shqipërinë, sidomos nga rrethia e Gollo Brdos, Matit, Qermikës dhe Devol-lit. Ekzistojnë gojdhëna popullore në Ohër si dhe në fshatrat Llokë dhe Vevçani, se vetëm nga këto anë atëbotë në Itali kanë migruar rreth 3.000 persona. Në Italinë Jugore dhe në Sicili sllavët kanë trashëguar edhe kultin e Shën Kliment Ohridskit.Skënderbeu si hero ballkanik sigurisht që ka anët e tij pozitive dhe negative, duke qenë i varur edhe nga knjazët e fqinjësisë, nga xhelozia dhe nga ndihma e italianëve, nga numri i kufizuar të ushtarëve dhe të pajisjeve ushtarake të cilat ka mundur t’i sigurojë, deri te kryengritjet e mëdha e ngadhënjyese. Për këtë shkak prijësi trim e ngadhënjimtar nuk paraqet symbol të luftës për liri vetëm për popullin shqiptar, por edhe për atë maqe-donas dhe për popujt tjerë të Ballkanit. Përmendoret e Skënderbeut sot gjenden në Shqipëri, në Kosovë, në Maqedoni edhe në Romë, ndërsa emrin e tij mbajnë edhe disa sheshe në Paris dhe në Bruksel. Që nga koha kur ka qenë gjallë, Skënderbeu ka qenë i njohur për atë se ka arritur të ndër-tojë kalanë kundër ekspanzionit të osmanlin-jëve. Miti për të ka qenë i sqaruar në veprën biografike “Jeta dhe vepra e Skënderbeut, mbreti i Epirit” nga Marin Barleti (1508), ve-për kjo e cila edhe sot e kësaj dite njihet si vepër më gjithëpërfshirëse dhe më e qartë rreth jetës dhe veprës së Skënderbeut. Sot edhe në qendër të Dibrës edhe në Çarshinë e Vjetër të Shkupit janë ngritur përmendore të Skënderbeut. Në Dibër sipas disa arke-ologëve dhe historianëve gjendet qyteti mesjetar Rahovnik, qytet i cili ka përfshirë territorin e sotëm të Dibrës dhe qytet i cili në të dhënat historike përmendet edhe nën emrin Qyteti i Shenjtë. Vendndodhja dhe emri i këtij qyteti, i Dibrës dhe i Koxhaxhikut edhe sot e kësaj dite janë temë debati e hu-lumtimi ndërmjet shkenctarëve, arkeologëve dhe historianëve.Fama e Skënderbeut ka gjetur vend në poth-uajse tërë Europën dhe kjo ka kontribuar në reformimin e emrit të Shqipërisë në ambi-entet kulturore të Europës Perëndimore. Kryengritja e Skënderbeut ka qenë symbol i luftës së përbashkët të popullit shqiptar, maqedonas dhe atij vlleh. Kujtimi për këtë kryengritje të Skënderbeut ka ndikuar edhe në shekullin 19 ndaj autorit maqedonas Gli-gor Prliçev i cili gjithashtu e ka ngritur figurën e Skënderbeut si luftëtar kundër sunduesit të huaj me poemën “Skënderbeu”, e shkruar në gjuhën greke.

Prof. Dr. Marjan DimitrievskiGjeneral Boris Stojanovski

1456, në Svetigrad 1449 dhe 1464, në Krujë më 1450, 1466/67, në Modriç 1451, në Pollog në vitin 1453, në Fushën e Albulenës 1453, në Livadhi 1462, në Ohër 1464/1465 si dhe vende tjera.Fitoret e arritura kundër osmanëve Skënder-beu i pagoi shtrenjtë. Shpresa për ndihmë nga vendet e jashtme ka qenë shumë e pakët. Edhe përkundër vizitës së tij në Romë dhe në Napoli, ai pothuaj se nuk ka marrë ndihmën e kërkuar. Nga prijësit në Romë dhe në Napoli më së shumti ai ka marrë mbështetje morale në mënyrë që të qën-drojë në luftën kundër osmanëve në mbro-jtje të botës krishtere, ku sipas disa të dhë-nave nga Papa i Romës është quajtur edhe si “Kalorës i Krishterizmit” dhe “Mbrojtës i krishterizmit në Ballkan”.Vetëm Venediku i cili atëbotë ka luftuar kundër Perandorisë Osmane ka shprehur gatishmëri për t’i ndihmuar Skënderbeut. Venediku i ka dërguar Skënderbeut disa

mijëra dukatë dhe me qindra ushtarë duke kërkuar prej tij të sulmojë qytetin e Elbasanit. Interesi i venedikasve për Elbasanit ka qenë i qartë. Me marrjen e kalasë së Elbasanit është garantuar siguri më e madhe rreth Kru-jës, Por me këtë rast nuk ka qenë i rrezikuar vetëm territori i Skënderbeut. Nga sulmet e mëtejme turke do të kërcënoheshin dhe do të viheshin në rrezik edhe qytetet venedikase në tokën shqiptare, sepse Sanxhak Beu i El-basanit kishte urdhër që t’m merr edhe Dur-rësin duke e bërë të mundur që të sundojë një pjesë të madhe të territorit shqiptar.Përveç Hungarisë dhe Venedikut, Skënder-beu ka marrë mbështetje edhe nga vendet tjera krishtere europiane, si dhe më vonë edhe nga vetë Papa i Romës. Ai me këtë mbështetje ka planifikuar të ndërmer dhe të organizon kryengritje të reja kundër os-

52

lobalizimi i komunikimit dhe varsh-mëria e internetit nga njëra anë dhe mosnjohja e funksioneve in-formatike dhe teknologjike gjatë

përdorimit të rrjeteve sociale nga ana tjetër, mund të sjellin deri në cënimin e sigurisë së përdoruesve, miqve të tyre, familjarëve, ambientit të punës, obligi-meve profesionale, nivelit të privatë-sisë dhe sigurisë së përbashkët dhe të përgjithshme. Në këtë shkrimë është bërë një përpjekje për të elaboruar një pjesë të mënyrave për përshtatjen e opsioneve të rrjetit social Tweeter, ku do të ulej rreziku për cënimin e sigurisë dhe privatësisë. Rrjetet sociale tashmë janë pjesë e pandashme e përditshëmrisë sonë. Mundësia që përoruesit e rrjeteve sociale të krijojnë profile publike apo gjysmë publike në kuadër të ueb siste-mit, të komunikojnë dhe të shpërnda-jnë të dhëna të shkruara apo të dhëna multimediale duke i ndjekur aktivitetet e përdorusesve tjerë, u bë fenomen i internetit në ekspanzion me përmasa të mëdha.Çdonjëri prej nesh nëse nuk është për-dorues, me siguri se ka miq, anëtarë të familjes, apo të njohur të cilët janë për-dorues të rrjeteve sociale. Vetë fakti që në hapsirën e internetit ekzistojnë rrjetet sociale me dedikime dhe qëllime nga më të ndryshmet sjellë deri tek fakti që secili individ të pararend një ose më shumë rrjete sociale.Si rrjete më të njohura so-ciale në suaza globale njihen: Facebook, Twitter, LinkedIn dhe YouTube. Secili prej të lartëpërmendurve ballafaqo-het me problem për rruajtjen e privatësisë së përdoruesve.Së pari të shohim se çfarë në fakt paraqet Tweeter. Tweeter është rrjet social që i dedikohet mikroblogimit. Ky rrjet social u mundëson përdoruesve të tij që të komunikojnë tekstual-isht, me anë të mesazheve që quhen tëeete (të cilat përmba-jnë më së shumti deri në 140 shkronja) ose përmbajtje multi-mediale si foto apo video. Me-sazhet gjegjësisht tëeetet janë publike dhe transparente për rrjetin e përgjithshëm të për-

RRJETI SOCIAL - TWEETER

doruesve të Tweeterit. Në përputhje me të dhënat për momentin Tweeteri k rreth 500 milion përdorues aktiv.Është e pelqyeshme që secili përdorues t’i lexojë dhe t’i respektojë rregullat dhe politikën e përdorimit të këtij rrjeti social. Në pjesën vijuese të shkrimit është bërë elaborim i kushteve bazike për përdormin e Tweeterit.Kushtet bazike të përdorimit që shpalos rrjeti social Tweeter kanë të bëjnë me faktin se secili përdorues i rrjetit në fjalë është përgjegjës për përdorimin dhe për vendosjen ose pub-likimin e përmbajtjeve brena rrjetit so-cial, e me këtë bartë përgjegjësi edhe për pasojat eventuale, gjegjësisht për reperkusionet etike dhe ligjore të cilat mund të pasojnë gjatë përdorimit. Përmbajtja e përgjithshme e publikuar në Tweeter është publike, jo vetëm për përdoruesit e rrjetit social, por kjo përmbajtje mund të transmetohet edhe deri tek personat e jashtëm apo tek kompanitë e ndryshme. Për këtë arsye Tweeteri apostrofon rekoman-dimin bazik sa i përket shpërndarjes së përmbajtjeve të cilat përdoruesi dëshiron të jenë publike. Në kushtet bazë të Tweeterit gjithashtu ceket se nëse përdoruesi përfaqëson kompani, organizatë, institucion qeveritar, ai për këtë duhet të ketë duhet të posedojë autorizim. Njëherit, në kushtet për për-dorimin e Tweeterit, të njejtëve u reko-mandohet se janë të obliguar të res-

pektojnë ligjet, si ato të vendit ashtu edhe ndërkombëtaret. Kompania që udhëheq Tweeterin paralajmëron bllo-kim të mundshëm, pamundësi në qa-sje apo pagesë eventuale të një pjese të shërbimeve . Tweeter në kuadër të kushteve të tij paralajmron se gjithash-tu është e mundur të reklamohet ndon-jë produkt i caktuar apo kompani pa mi-ratimin apo pajtimin e përdoruesit.Për të hapur profil në rrjetin social Tweeter duhet apostrofuar të dhënat vijuese: Emri, email adresa dhe fjalëka-limi. Pas këtij hapi, si dhe pas vërteti-mit të email adresës, përdoruesi pose-don profil në kuadër të rrjetit social. Nga momenti që profili i përdoruesit është krijuar, ekzistojnë një sërë op-sionesh dhe mundësish për përshtatje të përdoruesit brenda rrjetit. Këto el-emente bëjnë pjesë në menynë e për-doruesit dhe kanë të bëjnë me spaci-fikacionet e përgjithshme të profilit, me sigurinë dhe privatësinë, ndrysh-imin e fjalëkalimit, përshtatjen e ce-lularëve, notifikacione, aplikacione, etj.Në pjesën tjetër të shkrimit do të bëjmë një elaborim të simplifikuar të një pjese të mundësive të përshtatjes së profilit të përdoruseve.Përshtatjet e përgjithshme të për-doruesit kanë të bëjnë me emrin e për-doruesit, email adresën, fjalëkalimin, zonën kohore dhe gjuhën. Si opsion i rradhës i cili u është dhënë

në disponim përdoruesve ka të bëjë me sigurinë dhe privatësi-në. Në këtë pjesë përdoruesi mund të përshtat dhe të kon-trollojë sigurinë në mënyra të ndryshme të verifikimit të fjalëkalimit. Edhe për këtë ekzistojnë një sërë opsionesh si: mosverifikimi i fjalëkalimit, verifikimi i fjalëkalimit përmes celularit, si dhe verifikim përmes aplikaconit Tweeter. Në pjesën e sigurisë dhe privatësisë Tweeteri jep këto mundësi: opsioni i parë ka të bëjë me “tagimin e forcave”. Në këtë pjesë Tweeteri ofron opsionet e mundshme për ndjekje, pamundësitë dhe mundësia që të ndiqeni vetëm nga persona të caktuar. Si op-

мR. BOJAN NIKOLLOVSKI

53

prapavijën e murit.Оpsioni gjegjësisht “tab”-i i rradhës tregon lidhshmërinë e profilit me aplikacionet Në këtë pjesë të Tweeteri jep mu-nësinë e lidhjes së profilit me rrjetet tjera sociale ose me pa-jisje tjera.Si përfundim i të lartëcekurës mund të themi se gjatë peri-udhës së kaluar rrjetet sociale u shëndrruan në një vend për shoqëri dhe njohje me persona të rinj, ku në një anë mundë-suan kontakt me njerëz të cilët i njohim si dhe vend për grum-bullimin e të dhënave të kara-

kterit personal. Me qëllim të tejkalimit të problemeve even-tuale të cënimit të privatësisë, e me këtë edhe cënimin e sig-urisë personale, përdoruesit e rrjeteve sociale duhet të njihen me mundësitë e sigurisë së privatësisë në secilin rrjet so-cial. Në këtë shkrim është bërë një përpjekje për të elaboruar opsionet e rrjetit social Tweet-er, si dhe për mundësitë e rregullimit aplikativ të profilit, me qëllim të uljes së rrezikut dhe të mundësive të cënimit të qëllimshëm ose të rastësishëm të privatësisë.

sion i rradhës paraqitet siguria e tweetave dhe me hyrjen në këtë opsion, mesazhet, gjegjë-sisht tweetet, janë në dispozi-cion vetëm për personat të cilat i zgjedh përdoruesi. Pas këtij opsioni, përdoruesi mund të përdorë opsionet e miratimit ose shmangjes së lo-kacionit, mundësinë e gjetjes së përdoruesit nëpërmjet email adresës, personalizimi i pro-filit që paraqet mundësinë e anëtarsime në grupe, etj.Si opsione të tjera për përdorue-sin mund t’i llogarisim edhe op-sionet për pagesë dhe blerje të prodhimeve si dhe vendosjen e kartelave pagesore elektron-ike të cilat do të lidheshin me profilin e përdoruesit si dhe me historikun e transaksioneve të realizuara më parë.Opsioni i rradhës që mundëso-het nga ky rrjet social, në fakt ka të bëjë me mundësinë e lid-hjes së profilit me ndonjë numër të caktuar telefoni. Këtu duhet cekur se Tweeteri automatiki-sht shfaq shtetin dhe prefiksin e numrit të caktuar. Në këtë pjesë si opsion është dhënë edhe mundësia për “download-im” gjegjësisht zbritje të aplika-cionit Tëeeter në celular.Dy opsionet e rradhës për rregullimin e profilit të për-doruesit kanë të bëjnë me raportimet të cilat do të vi-nin jashtë rrjetit social edhe atë në email adresën e për-doruesit ose në ueb faqen e tij. Rregullimi i opsioneve në fjalë është i thjeshtë, me vetëm një klikim dhe përzgjedhje në me-nynë e profilit.Dy nënmenytë e rradhës kanë të bëjnë me përdoruesit e bllokuar apo të hequr, gjegjësisht me përdoruesit të cilët kanë qenë në listën e ndjekësve nga ana e përdoruesit të caktuar.Opsioni i rradhës ka të bëjë me personalizimin e pamjes së profilit të përdoruesit, gjegjësisht me ngjyrën dhe me

Opsione për rifreskimin e profilit

54

Për dy zonjusha të reja, pjesëtare të ARM-së

i shoqëri që moti i kemi tejkaluar stereo-tipet. Maqedonia zhvillohet në të gjitha drejtimet. Të gjitha paragjykimet, interpr-etimet vetiake dhe dogmat shoqërore

të cilat mbingarkojnë lirinë, për ne si shtet janë irelevante.Në qoftë se barazia gjinore është një temë e vazhdueshme, ndërsa përmbajtja e saj praktike ka kaluar në opsesion në shumë seminarë, sim-poziume dhe debate shkencore, në këtë rast me të drejtë mund të themi se në ARM në atë drejtim, në çdo pikpamje respektohet barazia gjinore.Ushtria si definicion ka të bëjë me një nga pro-fesionet më të rënda. Shërbimi në të asocon në një forcë të skajshme fizike, në një disciplinë të definuar, në një komëandë ekzekutive dhe gërshetim të rrethanave të cilat janë diametral-isht të kundërta me shërbimin civil, gjegjësisht shërbimi në ushtri e armatë llogaritet si profe-sion mashkullor.Megjithatë, realiteti në radhët tona ushtarake paraqet një replikë të bisedave të rënda, ndërsa rradhitja e formimi i pjesëtarëve të gjinisë më të bukur të cilat janë pjesë e barabartë e ARM-së, është argument më i fortë që përshtatet me modernizmin dhe konceptin bashkëkohor për kuptimin e profesionit “ushtar”.Si redaksi e të vetmes revistë ushtarake tek ne, revistë kjo e cila është e strukturuar të përfshijë përmbajtje nga koloriti i armatës sonë, ven-dosëm që të prezantojmë edhe anën femërore të tregimit, në një formë më liberale, me qëllim të vetëm për t’a afruar armatën deri te nivelet më të gjëra të lexuesve, ndërsa revistën tonë “Mburoja” ta mbushim me përmbajtje të cilat pa dyshim se do të ishin në interes të opinionit më të gjërë e cila patjetër se është e fokusuar në përmbajtjet ushtarake përmes formave të

ndryshme të prezantimit të saj.Koncepti ideor ka të bëjë me një paralele të dy karrierave, në profesionalizëm përmes dy niveleve, nëpër korridoret e hapësirave të pu-nës dhe përgaditjes akademike, përmes stilit në jetën civile i cili pa dyshim që paraqet refle-ktim mbi jetën profesionale, të njihemi me dy pjesëtarret e ARM-së të cilat sipas vlerësimit tim të lirë si autor i këtij shkrimi, janë përzgjed-hur me qëllimin më të mirë të mundshëm. – të jenë pjesë e revistës sonë edhe pse jam i bindur dhe besoj se edhe në qoftë se kisha kontaktuar me ndonjë pjesëtare tjetër, aspak nuk do të gaboja.Nënkolonelja Radica Mitreva dhe kadetja Adri-jana Cvetanvoska janë pjesëtare të armatës sonë të cilat pa kushte me leje paraprake nga përgjegjësit e tyre, pranuan të jenë pjesë e këtij mini-tregimi për faqet e “Mburojës”. Radica tashmë është e punësuar në ARM, përderisa Adrijana është studente pranë Akademisë Ushtarake. Dy tregime për dy vajza nga dy qytete të cilët nuk janë afër njëri tjetërit. Nënkolonelja Radica Mitreva është nga Ka-vadari, ajo ka kryer shkollën e mesme në drejti-min juridiko-teknik ndërsa ka diplomuar pranë Akademisë Ushtarake. Adrijana Cvetanovska është nga Kriva Pallanka e cila gjatë shkollës së mesme më shumë është përkushtuar ndaj lëndëve të drejtimit matematiko-natyror dhe këtë drejtim e ka përfunduar në gjimnazin e vendlindjes së saj. Ajo tashmë është kadete pranë Akademisë Ushtarake.„Kam pasur dëshirë të punoj në bankë, të jem pjesë e menaxhmentit, të edukohem dhe të avancoj në atë pjesë. Kjo ka të bëjë me planet rinore, posa përfundon shkollën e mesme, kur gjendesh në udhëkryq. Sdi ku do ta kem lexuar se do të shpallet konkurs për pranimin

e femrave pranë Akademisë Ushtarake “Miha-jllo Apostollski”. Uniforma më ka joshur që nga vitet e hershme. Filmat me uniforma ushtarake gjithnjë më fiksonin para televizionit. Nuk mu desh shumë për të vendosur, konkurova për provimin pranues dhe fitova statusin e kadetes pranë Akademisë Ushtarake. Në fakt, kështu filloi hapërimi im profesional të cilin shpersoj ta vazhdojë gjatë tërë jetës”, u shpreh Radica, duke na i sqaruar fillimet e saj të para ushta-rake. Aspak nuk u hamend për të na thënë se profesioni e ka bërë më strikte, por të drejtë, të disciplinuar, por megjithatë edhe tolerante dhe se aspak nuk e ka pasur të lehtë kur është dashur që patjetër që në fillim ta përshtat sti-lin e saj ndaj profesionit, por gjithashtu na tha se që atëherë kjo gjë te ajo ka shkaktuar një ndjenjë përgjegjësie dhe vetëdijsimi, sidomos kur ka qenë në pyetje koncepti të cilin e ka zgjedhur si profesion. Të gjitha terrenet, kam-puset, gjuajtjet, frika për të mos pësuar ndonjë lëndim, marshet, ushtrimet fizike, të gjitha këto, Radicën e bëjnë një vajzë serioze dhe të pjekur e cila posa ka filluar të bëjë hapat e para në të gjitha lavirinthet e jetës. “Pas katër viteve të kaluara pranë Akademisë Ushtarake, unë u transformova tërësisht si njeri. Tashmë tërësisht e njoh psikologjinë e punës dhe të nje-jtën pothuajse e zbatoj edhe në jetën private. Jam komandante e regjimentit pranë qendrës për monitorim elektronik. Punoj në armatë, punoj me plot përgjegjësi, me përkushtim dhe në mënyrë profesionale“, flet bindshëm nënkol-onelja Mitreva.Kadetja Adrijana Cvetanovska vijon studimet e vitit të tretë pranë Akademisë UShtarake “Gjeneral Mihajllo Apostollski”. Ajo ka zgjedhur regjimentin e inxhinerisë si një ndër regjimentet më të përshtatshme për nga aspekti teknik

SHARMI DISKRET I

UNIFORMËS

Këto dy pjesëtare të ARM-së janë shoqe të af-ërta në jetën civile. Së bashku ngasin këpucët me rrota pranë Vardarit, së bashku merren me sport. Njëra tashmë si oficere e ARM-së është në marrëdhënie të përhershme pune, ndërsa tjetra kedete pranë Akademisë Ushtarake dhe është në fazën përfundimtare. Në të ardhmen e afërt, karrierat e tyre do të përputhen, vetëm se njëra do të jetë më përpara për një gradë për shkak të moshës dhe me siguri se do të jenë në shërbim të dy regjimenteve të ndryshme.Që të dyja janë vajza të pashme, të bukura me një sjellje korrekte në uniformën e armatës sonë, ndërsa me disponim shumë miqësor në jetën informale civile. Një brune dhe një bjonde si një kontrast i gjinive dhe i diversitetit e sfidave në të cilat jetojnë dhe do të frymojnë edhe në të ardhmen.Veç tjerash, dy bashkëbisedueset tona, shpesh frekuentojnë restorantet e Shkupit, vende për të cilat vajzat thonë u pelqejnë shumë. Edhe njëra edhe tjetra u shprehën se kënaqen duke i shijuar specialitetet tona tradicionale. Radica përmendi sarmën si ushqimin e saj të preferuar, ndërsa Adrijana tha se nëse ndonjëherë e viz-itojmë vendlindjen e saj Kriva Pallankën do të mund t’i shijojmë pitet e gjyshes së saj, të cilat nuk i ndërron me asgjë.Mosha e tyre rinore, ato shpesh i shpien në vendet e frekuentuara nga rinia shkupjane. Modernizmi dhe qëndrueshmëria estetiko-stil-istike vërehet edhe te veshmbathjet e tyre e cila është në hap dhe u shkon për shtati kara-ktereve të tyre dhe karakterit të ngjarjeve dhe gjërave që ata preferojnë.Të jemi edhe sado pak indiskretë. Nuk ka dys-him se shikimet e gjinisë më të fortë vajzave në fjalë ua tërheq vëmendjen. Prania e tyre nuk mund të ngel e pavërejtur nga një xhentell-men i vërtetë, por shkathtësitë ushtarake dhe psikologjia e tyre, shumë shpejtë i shpien drejt zgjidhjeve të duhura të cilat edhe e definojnë sjelljen e tyre të mirfilltë në çdo situatë.Besoj se me anë të këtij teksti ia dolëm që real-isht t’i tejkalojmë kufijtë të cilat në një mënyrë i vendosim vetë gjithnjë duke i respektuar të nje-jtat si një revistë ushtarake, sidomos kur është në pyetje ana dhe pjesa më e çiltër e ARM-së.Teksti është si piknisje e inspirativitetetit nga motivet e armatës sonë të cilën e përbëjnë individ të veçantë, vetitë personale dhe profe-sionale krijojnë sistemin që na mbron neve dhe atdheun tonë.Nëse Radica dhe Adrijana vijnë nga një prelidi-um i vogël si një intermeco e vogël nga shumica e temave të cilat i publikojmë dhe të cilat si për-bërje determinojnë revistën tonë dhe në qoftë se me këtë kemi kapur auditorin, atëherë në të vërtetë ARM-ja ka të bëjë me shumë përmba-jtje të mirëfillta të cilat mund që në një mënyrë më relaksuese t’i përpunojmë dhe t’i afirmojmë në faqet e revistës “Mburoja”.Dy koleget tona, pjesëtare të ARM-së, reprezente të denja të uniformës, profesioniste të skajshme e para se gjithash vajza modeste, pa dyshim që janë edhe shoqe të pashem-bullta.Në ëmbëltoren “Pallma” në Aerodrom përderisa po bisedonim, shijuam një kafe dhe akullore të shijshme. Biseduam gjërë e gjatë me iniciativë dhe me inisistimin tim, në një vend që zgjodhën bashkëbisedueset.Në fund, kur kamarieri solli faturën, ata thjeshtë nuk më lejuan të bëj pagesën.Një reflektim i fuqishëm i profesionit ushtarak. Thjeshtë, vajzat dinë të bartin përgjegjësi.

Mitko Vasilevski

55

dhe për nga aspekti i intelegjencës së saj men-tale. Puna me mjete shpërthyes për të paraqet një sfidë të veçantë dhe gjithnjë thotë se nuk ndjen aspak frikë.„Babai im është poashtu njeri me uniformë, i punësuar në MPB. Që nga fëmijëria ëndërroj të vesh uniform. Në këtë aspekt, nuk kam pasur asnjëherë asnjë dilemë. E parandjeja se kur të rritem do të zgjedhja ose policinë ose armatën. Konkursi për pranimin në Akademinë Ushta-rake ishte pikënisja e cila tërhoqi në botën që admiroja qysh në fëmijëri. Në vitin 2012 dhash provimin pranues dhe në këtë mënyrë ar-rita të bëhem pjesë e Akademisë Ushtarake. Nuk e kam problem të zgjohem në orën 6 të mëngjesit. Kjo është një lloj sistemi. Ushtrimet e mëngjesit janë të shkëlqyeshme, stërvitja paraqet kulturë, ndërsa uniforma dhe çizmet janë stili im i preferuar. Unë shpesh e vizitoj Kriv-ollakun, poligoni gjithashtu është vend të cilin e vizitoj shpesh. Një herë kam pasur rast të shkoj edhe në Bruksel pranë komandës qëndrore të NATO-s. Isha pjesë e ekipit e cila së bashku me studentë nga fakultetet tjera civile vizituam ato institucione. Ishte një përvojë e shkëlqyer”, duke u skuqur përmend rreshtat nga karriera e saj e deritanishme, kadetja Adrijana Cvetkovska. Ajo njëherit lavdëroi edhe kushtet e banimit në Aka-deminë Ushtarake. Ndihet e lumtur që mund t’a përdor internetin, gjithashtu është e kënaqur nga ushqimi, si dhe nga kushtet për sport dhe rekreim. Thjeshtë, vajza në fjalë është tërësisht e integruar në sistemin për të cilin ajo thotë se paraqet një përcaktim jetësor për të.Dy vajzat me të cilat zhvilluam bisedën dhe të cilat kanë dallim të vogël në moshë, janë perso-na konkret, fleksibil, të cilat kanë planifikuar mirë

jetën e tyre private, epitetet e të cilave janë kre-jtësisht të përshtatshme ndaj moshës së tyre rinore, energjisë dhe vizionit jetësor.Radica jeton në komunën e Aerodromit, jo shumë larg nga vendi i punës. Ajo krenohet me motrën e saj të vogël, Tean, e cila është një basketbolliste dhe shënuese fantastike. Ato kanë dallim të theksuar në moshë dhe momen-talisht jetojnë larg vendlindjes së tyre, kështu që Radica duhet të kujdeset për motrën e saj më të vogël. Radica gjithashtu ndjen kënaqësi në zbulimin e bukurive të Maqedonisë. Vërtoku, Vodno, Matka, Kokino janë destinacionet ku ajo gjen qetësi. Kjo që për të paraqet një lloj ush-qimi shpirtëror. Ajo gjithashtu preferon udhëti-min dhe admiron natyrën. Ajo gjen veten e saj edhe në letërsi. Preferon të lexojë vepra klasike ruse, sidomos Fjodor Mihajlloviç Dostojevskin, i cili sipas saj është shkrimtari më i mad hi të gjitha kohërave, ndërsa vepra e tij “Krimi dhe Ndëshkimi” paraqet kulmin e letërsisë.Radica gjithashtu preferon skijimin dhe notin. Dy stinë të vitit dhe dy sportet më të bukura në natyrë.Adrijana, njëlloj si Radica kujdeset për të qenë sa më e përgaditur fizikisht. Ajo vrapon dhe bën stërvitje pilates. E do Shkupin dhe të gjitha sfidat që ofron kryeqyteti. Kinemaja dhe teatri janë segmented më të bukura të jetës kul-turore në kryeqytet, konstaton Adrijana. “Jam e varur nga muzika. Më së shumti i preferoj baladat, sidomos ato që i ka kënduar legjenda jonë Toshe Proeski. Degjoj çdo zhanr, gjithçka se është e bukur, e kapshme për vesh. E dua edhe qytetin tim, Kriva Pallankën, parajsën time fëmijrore. Dy fundjava në muaj jam atje“ – e emocionuar flet Adrijana.

56

abai i historisë “Herodoti” ka thënë: “në kohë paqeje, fëmijët i varrosin baballarët e tyre, ndërsa në luftë, baballarët janë ata të cilët i varrosin

fëmijët e tyrë”. Kjo thënie tematikisht në tërësi rrumbullakëson domethënien e fil-mit “Burimi i shpresës”, një debi regjisore e Russel Crowe, njëkohësisht edhe bartës i rolit kryesor të australianit Joshua Conor. Thjeshtë thënë, Crowe si regjisor, përmes interpretimit filmik të ngjarjeve të vërteta, bën përpjekje që të transmetojë tregimin e një burri 50 vjeçar i cili pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore kthehet në vendin e betejës në tashmë, Perandorinë Osamne të okupuar në anën tjetër të botës, në mënyrë që ti gjejë dhe ti kthejë në shtëpi eshtrat e djemve të tij të vrarë. Rezultati përfundimtar është një vepër atraktive vizuele i cili me siguri se si një prodhim i kompletuar do të mund të ofronte edhe më tepër, nëse do të ishte bërë një sinkro-nizim edhe më i kompletuar i skenarit, din-amikës dhe zhvillimit të veprimit të roleve. Megjithatë, edhe përkundër mangësive në fjalë, filmi “Burimi i shpresës” meriton ko-mente pozitive dhe vlerësime të larta.Shpartallimi i familjesAustrali, viti 1919. Joshua Conor jeton me bashkëshorten e tij Lizi jetë të qetë në një shkretëtirë. Ditët ai i kalon duke u marrë me obligimet standarde familjare dhe gjithnjë në kërkim të ujit për administri-min e fermës së tij me kafshë. Përkundër ligjeve të besueshmërisë, ky kërkim për habinë e të gjithëve, përfundon me suk-ses. Në mënyrë misterioze, ndoshta për shkak të ndonjë ndjenjë të brendshme dhe për shkak të ndonjë energjie të paspjeg-ueshme, ai pa problem arrinë ti gjejë ujërat nëntokësorë. Por edhe pse jeta e këtij çifti bashkëshortor duket se po rrjedhë shumë

Fatet njerëzore të varrosura në Dardanele

„BURIMI I SHPRESËS“

lehtësisht dhe mire përgjatë përditshëm-risë, ditët e tyre sa vinë e rëndohen nga një mundim i padukshëm, nga dhimbja e humbjes së tre djemve të tyre, luftëtar në betejën e njohur të Dardaneleve, pesë vite më parë. Gjithandej rreth tyre mbretëron mërzi, sidomos tek Linzi e cila edhe pse para botës mundohet që të aktrojë e ka-muflojë një grua e cila vazhdon jetën, ajo në fakt nga tragjedia familjare është tejet e thyer psikologjikisht dhe emocionalisht ku të vetmen zgjidhje kjo grua e sheh te vetëvrasja. Para se të kryej këtë akt, në fjalët e saj të fundit para vdekjes, ajo i lë një amanet Joshuas – ashtu si që ia del të gjej unë në shkretëtirë, në të njejtën mënyrë e obligon që ti gjejë dhe ti kthejë në atdhe eshtrat e djemve të tyre. I lënë

në vetmi, vetëm me vdekjen, ai nuk vë në dyshim se a do ta plotësojë dëshirën e fun-dit të bashkëshortes duke marrë rrugën e gjatë drejt Truqisë për t’i gjetur dhe për t’i varrosur me dinjitet eshtrat e djemve të tij.Pikënisja - StambolliI pasur me një ndjesi të shprehjes vizuele holivudiane, filmi në fjalë nuk ka kursyer edhe estetikën turke, përmes pamjes së fotografive të cilat krijojnë një përzi-erje të një ambienti orientalo-perëndimor. Vizita e Stambollit nga ku edhe nisë kër-

kimi i Joshua Conorit, ofron pejsazhe të shkëlqyeshme urbane të Xhamisë së Kaltër “Aja Sofia, të rrugëve rreth sheshit “Sulltan Ahmet”, tregjeve, deri te gjurmët unikale të gjuhës dhe kulturës turke, val-lëzimeve dervishe, traditat e dasmave, thirrjeve në lutje..e gjitha kjo e transmetuar përmes llojllojshmërisë së përspektivave dhe përmes kuadrove simetrike ideale. Edhe përkundër okupimit nga ana e bri-tanikëve, qyteti shkëlqen për nga bukuria e tij, ndërsa jashtë tij sulmet dhe trazirat që shkakton Greqia sa vinë e shtohen. Ar-ritja në Galipolë, në vendin e betejave më të përgjakshme, fillon të bëhet problem, për faktin se gadishulli është i mbyllur për shkak të identifikimit të qindra, mijërave të vrarë dhe për shkak të pastrimit të terrenit

nga mjetet shpërthyese. Por e gjithë kjo situatë, nuk do ta hamend babain për të arritur qëllimin e tij. Duke i marur punët në duart e tij, ai mbërrin në destinacionin dhe këmbëngulja e tij është aq e fuqishme deri në shkallën që të arrijë t’i shmang të gjitha mohimet dhe opstruksionet nga ana e ofi-cerëve britanik. Edhe prijësi i ushtrisë os-mane në betejën e njohur te Dardaneleve, Hasan Begu, del në anën e babait, duke insistuar që këtij të fundit duhet t’i ofrohet mundësia për t’i kërkuar djemtë e tij në

fushën e stërmbushur me eshtra njerëzish, njëherit duke potencuar se “ai këtë e meriton, pasi që është i vetmi që ka ardhur t’i kërkojë djemtë e tij pas pesë vitesh”. Njël-loj si me ujin e shkretëtirës, një ndjenjë e brendshme, një energji mbireale, babain e shpien deri tek vendi ku gjenden eshtrat e bijëve të tij. Ajo që babai hasë në atë vend, është vulosja dhe vërtetimi i një dhembjeje shumëvjeçare, por për çudi, aty nuk gjenden edhe eshtrat e djalit të madh Arturit. A do të thotë kjo se Arturi mund të jetë ende gjallë dhe mund të jetë burgosur? Kjo shpresë e vogël, dërgon Joshuan në rrugë të re, në rrugë për të takuar djalin e humbur.Borxhi moral dhe fajiDisekcioni ideor i përmbajtjes më së lehti mund të niset përmes shqyrtimit të çështjes së fajit. Ba-bai asnjëherë nuk flet në lidhje me përgjegjësinë e tij, por patjetër se ai bart në vete peshën e saj, duke akuzuar veten përse nuk tha as-një fjalë për t’i ndaluar djemtë në rrugën e tyre dhe përse ua kishte ngulitur në mendje idenë se ata duhet të luftojnë për atdheun e tyre, duke rrezikuar që të humbin edhe jetën. Para se të nisen, ai nga Arturi kërkon që t’i premtojë se do t’i ruaj vëllezërit dhe se nuk do t’i lë asnjëherë. Nga ana tjetër, Arturi, i cili megjithatë diku gjendet i gjallë në brendësinë e Turqisë, gjithashtu e kalon çdo ditë duke u vetëaku-zuar se mbijetoi dhe se nuk arriti t’i shpëtojë vëllezërit, e aq më keq, që ai i ka vrarë duke ua shkurtuar

Filmi debitant i Russel Crow në detyrën e regjisorit, “Burimi i shpresës”, ndoshta edhe sin ë rastin e Clint Istëood, mund të jetë vetëm një paralajmrim për një transformim të pasur dhe të frytshëm të aktorit në një rol të ri, kësaj rradhe pas kamer-ave. Tregimi dallon nga ajo e cila jemi mësuar ta shohim, për nga zhanri ushtarak, ndërsa lokacionet autentike të orientit paraqesin një freski ndaj fronteve klasike, ndaj shpërthimeve dhe fotografive me gjak dhe armë, të cilat në këtë rast janë minimizuar. Edhe një veti atipike për këtë zhanr është ajo që në fund, përfudnimin e filmit mund ta karakterizojmë si një përfundim pozitiv dhe fatlum.

Elena Gjorgjievska

57

mundimet duke pasur parasysh se vëllezërit ishin munduar me orë të tëra para vdekjes. Fotografia e vdekjes së tyre, në film përsëritet disa herë si një hije, në mënyrë të vazhdueshme, në mënyrë të paku-fishme duke shfaqur edhe ofsha-mat e dhimbshme të vëllezërve duke dhënë heshtjen përfundim-tare, gjë që pasqyron edhe frymën e tyre të fundit. Gjatë filmit gërshe-tohet edhe tregimi fëmijëror të cilin Joshua ua kishte lexuar djemve deri ata kishin qenë të vegjël, për qilimin magjik i cili mund të udhëtojë në hapësirë, deri në atë vend ku do të donte zemra vetëm me një mbyl-lje të syve dhe me shqiptimin e një fjale magjike “tangu”. Ky tregim, gjithsesi që paraqet metaforrën e lidhjes së djemve me shtëpinë dhe me prindërit dhe njëherit paraqet një mënyrë të çlirimit, harresës ndaj situatës së palakmueshme. Gjatë filmit mund të vërejmë edhe atë se si armiqtë e dikurshëm duhet pajtu-ar dhe duhet lënë pas vetes luftën, në mënyrë që të bashkëpunojnë për t’i përmbushur qëllimet e veta. Në këtë mënyrë, Hasan Begu dhe britanikët me forca të përbashkëta arrijnë që të identifikojnë trupat e të rënëve në Galipolë, përderisa pa ndihmën e Hasan Begut, edhe gjetja e Arturit për Joshuan do të ishte pothuajse e pamundur.

Regjia: Russell Crowe

Skenari: Andrew Anastasios, Andrew Knight

Rolet: Russell Crowe, Olga Kurylenko, Jai Courtney, Cem Yılmaz, Yılmaz Erdoğan

Muzika: David Hirschfelder

Vendi: Australi / Turqi / SHBA

Viti: 2014

Kohëzgjatja: 111 minuta

Çmimet: Çmimi ААSTA për aktorin më të mirë në rolin dytësor, filmi më i mirë dhe konstumografia më e mirë, nominim për aktorin më të mirë në rolin kryesor, roli më i mirë femror, skeanri, montazhi dhe dizajni i produksionit

Këtë rubrikë ja përkushtojme USHTARIT – NJERIU është i pari i cili sulmohet nga stuhija e quajtur luftë – NJERIU është ai i cili është tejet i motivuar për ta mbrojtur atdheun dhe idetë – NJERIU është ai i cili është fizikisht dhe psikikisht i përgatitur në nivel më te lartë – NJERIU është ai i cili la pjesë të shpirtit të tij në shtëpi te familja e vet – NJERIU i cili në fund, është vetem NJERI.Edhe për këtë ai është inspirim për shumë filma dhe vepra artistike të cilat lanë përshtypje të fortë në publikun e gjërë neutral, na bënë ta kuptojme ashpërsinë tonë emocionuse dhe na treguan se sa e dëmshme dhe se si ajo ndikon tek njerëzit.Në numrat vijuese të Shtitit do të veshtrojmë disa prej atyre filmave pa ndonjë ambicie te veçantë për tu bëre kritik filmi. Duam vetem të ju përcjellim pjesë të ndjenjave tona, të ju tregojmë se një ushtare, fati njerëzor mund t’i ndryshojë qëndrimet tona për vlerat në jetë,në veçanti ta theksojmë se sa ajo jetë e rëndë e ushtarit me mund, me baltë, me djersë meriton RESPEKT.

jëri ndër margaritarët e vendit tonë liqenor, gjithsesi që është edhe Liqeni i Prespës. Ky liqen është i njohur për botën e saj bimore

dhe shtazore, për nga bregdeti, brigjet, burimet, bukuritë natyrore, vlerave gjeologjike, gjeomorfologjike, hidrike, limnologjike, si dhe shumë e shumë vlerave tjera shkencore që hasen në të. Përndryshe Prespa është e njohur edhe për nga rëndësia e saj kulturore, estetike, edukativo-arsimore, shëndetsore, turistike dhe vlera rekreative e industrial për bashkësinë dhe shoqërinë e vendit. Kur bëhet fjalë për Liqenin e Prespës, vlen të përmendet edhe fushëgropa e Prespës e cila vjen si rezultat i ndryshimeve natyrore. Kjo fushëgropë ka një formë të pazakontë të zjgëruar në drejtim meridianal, në formë dardhe. Në pjesën jugore të saj, gjendet akumulimi natyror i Liqenit të Prespës me një lartësi mbidetare gjatë nivelit maklsimal të ujit nga 851,83 metrash. Në nivel më të ulët, liqeni së bashku me malin Suva Gora dhe dheun rëror “Glladno Pole” ndahet në Liqenin e Madh dhe në Liqenin e Vogël të Prespës. Lidhja hapsinore mes dy liqeneve është Lumi i Përovës. Në Liqenin e Madh të Prespës bëjnë pjsë dy ishuj: Qyteti i Madh dhe “Shën Pjetri” si dhe Qyteti i Vogël. Ishulli Qyteti i Madh është shpallur për rezervat natyror për shkak të karakteristikave të tij gjeomorfologjike, për shkak të florës dhe faunës karakterisitike dhe për shkak të së kaluarës së saj historike. Në këtë ishull çdo vit realizohen hulumtime arkelologjike, ekzistojnë edhe vend zbulime arkeologjike nga periudha e hershme historike si dhe bazilikë nga periudha sllave. Ishulli Qyteti i Madh nuk është i populluar.Në Liqenin e Prespës ekzistojnë 11 lloje peshqish, nga të cilat më të njohura janë: krapi si një ndër peshqit më të mëdhenj, si dhe peshku i bardhë, peshk më i imtë. Gjithashtu në dy anët e liqenit mund të hasim një pasuri të madhe të florës dhe faunës.Uji i pastër i liqenit me një temperaturë prej 24-28°С, plazhet e gjata rërore,

ditët e shumta me diell, netët e freskëta, ambient i pastër ekologjik, malet me vegjetacion të bujshëm si dhe kapacitetet e ndërtuara turistike, sidomos vendet për skijim gjatë dimrit, paraqesin një bazament për zhvillimin e turizmit në Prespë, që për fat të keq nuk shfrytëzohet në mënyrë të mjaftueshme.Para sezonit veror, sezoni turistik në fshatin prespan Stenje u intenzifikuan

punimet për ndërtimin e objekteve hotelerike dhe për nivelizimin e plazheve me rërë autoktone në një sipërfaqe prej rreth 500 metrash. Paralelisht me këtë, ndërtohet edhe shtegu i këmbësorëve me kandelabre, ndërtohen edhe tre objekte tjera hotelerike, fushë basketbolli, fushë tenisi dhe fushë për hendboll. Me riparimin e këtij plazhi duke përfshirë këtu edhe të gjitha elementet tjera të cilat janë pjesë e këtij projekti, fshati Stenje, duhet të tërheq shumë më tepër turistë për dallim nga vitet e kaluara, duke pasur parasysh faktin se tashmë janë në funksion një numër i konsiderueshëm i plazheve tjera, sidomos në pjesën lindore të liqenit, në Pretor, në Krani, në Dollno Dupeni, në Slivnicë dhe në Oteshevë. Projektet e riparimit përfshinë disa rregulla të cilat janë në përputhje me standardet më të larta turistike, me qëllim që plazhet në fjalë të shëndrrohen në lokacione atraktive gjatë sezonit

PRESPA – VEND PËR QETËSIMIN E SHPIRTITturistik. Të njejtat do të jenë të gatshme për pritjen e turistëve gjatë sezonit vijues turistik.Vendi në të cilin do të rregullohen plazhet do të jetë i nivelizuar me rërë, ndërsa hapësira e planifikuar funksionale për plazh është përzgjidhur si një tërësi e vetme me përbërje të karakterit shërbyes dhe për këtë qëllim në plazh janë paraparë të vendosen banaqe me kabinë për muzikë, instrumente sanitare, hapësirë për ruajtjen dhe për shfrytëzimin e elementeve urbane si shezllone, çadra, zhveshtore, çezma dhe dushe, si dhe fusha për rekreimin e fëmijëve, fusha futbolli dhe tenisi, hapësira për shpëtues plazhi, orë, internet, pano informative, platform rrezitje mbi nivelin dhe hapësirën liqenore, si dhe platformë për objekte lundruese dhe rekuiziteve tjera ujore sportive.Në plazh do të kenë qasje persona nga të gjitha grupmoshat, si dhe persona me aftësi të veçanta, pa pasur nevojë për shkallë ose dallime lartësie ndaj hapësirave të të llojllojshme të përpunuara në mënyrë të përshtatshme dhe funksionale, të përshtatura për të gjithë.Për të pasur një qëndrim sa më të këndshëm në kuadër të plazhit është paraparë edhe një parter hapësirë e posaçme, me një gjelbërim të nivelizuar, me bankina, fontana, koshe plehërash dhe me shumë mjete tjera urbane që do të shërbejnë për nevojat e turistëve.Kujdes do ti kushtohet edhe mos cënimit të integritetit ekologjik të mjedisit, gjegjësisht ruajtjes së florës dhe faunës që gjenden në afërsi të plazheve.Prespa paraqet njërën ndër pikat më të rëndësishme turistike të vendit tonë, ku dyert gjithmonë janë dhe do të jenë të hapura gjithandej për secilin. Ajo me plazhet dhe me bukurinë e saj, me ushqimin cilësor paraqet një parajsë të shpirtit. Ajri i Prespës dhe qetësia inkurajon vizitorët që përsëri të vinë për vizitë në këtë vend.

Kristina Ilievska

PRESPA – VEND PËR QETËSIMIN E SHPIRTIT

Bu

ku

rit

ë

e

Maq

ed

on

isë

71