CM - morm.gov.mkmorm.gov.mk/wp-content/uploads/2016/05/29-SMO-mak-fin.pdfsovremena makedonska odbrana contemporary macedonian defence issn 1409-8199 e-issn 1857-887xГодина 15,

29

SO

VR

EM

EN

A

MA

KED

ON

SK

A

OD

BR

AN

A

29VOL. XVSKOPJE

DECEMBER 2015

МЕЃУНАРОДНО НАУЧНО СПИСАНИЕ

ISSN 1409-8199

MINIStRy Of DEfENCE REPuBLIC Of MaCEDONIa

uDK 355/359

Современа македонСка одбрана Год. број Стр. Скопје 15 29 1-146 2015CONtEMPORaRy MaCEDONIaN DEfENCE Vol. No pp Skopje

DEfENCECONtEMPORaRy

MaCEDONIaN

Vol. 15, Number 29, 2015

CODEN SMOOaM

SOVREMENAMAKEDONSKA

ODBRANA

CONTEMPORARY MACEDONIAN DEFENCE

ISSN 1409-8199 e-ISSN 1857-887X

Година 15, бр. 29, декември 2015 / Vol. 15, No. 29, December 2015

министерсво за одбрана република македонија

SkopjeDecember 2015

DEFENCECONTEMPORARY

MACEDONIAN

Vol. 15, Number 29, 2015

mINIStry Of DEfENCE rEpublIC Of mACEDONIA

SOVREMENAMAKEDONSKAODBRANA

Izdava~:ministerstvo za odbrana na republika makedonija

Ministerstvo za odbrana„SOVREMENA MAKEDONSKA ODBRANA“„Orce Nikolov“ 116 1000 SkopjeTelefoni: 02 3128 276, 02 3113 527Internet adresa: WEB na Ministerstvoto za odbrana: http://www.morm.gov.mk/sovremena-makedonska-odbrana/Spisanieto izleguva dva pati godi{no.

ISSN 1409-8199скопје, декември 2015 година

Site prava se rezerviraniSe zabranuva reproducirawe na publikacijata i nejzinite delovi, kako i nivno transformirawe vo razni mediumi: elektronski, magnetni lenti, mehani~ko fotokopirawe, snimawe i drugo, bez pismeno odobrenie na izdava~ot i avtorite.

CONTEMPORARY MACEDONIAN DEFENCE

publisher:ministry of defence of the republic of macedonia

ministry of Defence„CONtEmpOrAry mACEDONIAN DEfENCE“„Orce Nikolov“ 116 1000 Skopjetel.: 02 3128 276, 02 3113 527Internet adress: WEb of the ministry of Defence: www.morm.gov.mk/contemporary-macedonian-defence/ the magazine is published twice a year

ISSN 1409-8199Skopje, December, 2015

All rights reservedNo part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means: electronic, electrostatic, magnetic tape, mechanical photocopying, recording or othewise, without permission in writing from the publisher and authors.

SOVREMENAMAKEDONSKAODBRANA

ME\UNARODNO NAU^NO SPISANIE NAMINISTERSTVOTO ZA ODBRANA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Д-р Зоран ЈОЛЕВСКИ, претседател на Издавачкиот советДоц. д-р Александар ГЛАВИНОВ, полковник, главен и одговорен уредникПроф. д-р Мухамет РАЦАЈ, генерал мајор, заменик-главен и одговорен уредник

ИЗДАВАЧКИ СОВЕТПроф. д-р Орце ПОПОВСКИ, полковник, Воена академија, СкопјеПроф. д-р Росе СМИЛЕСКИ, полковник, Воена академија, СкопјеПроф. д-р Томе БАТКОВСКИ, Факултет за безбедност, СкопјеПроф. д-р Билјана ВАНКОВСКА, Институт за безбедност, одбрана и мир, Филозофски факултет, СкопјеПроф. д-р Методи ХАЏИ-ЈАНЕВ, полковник, Воена академија, СкопјеПроф. д-р Цане МОЈАНОСКИ, Факултет за безбедност, СкопјеДоц. д-р Ненад ТАНЕСКИ, потполковник, Воена академија, СкопјеДоц. д-р Жанет РИСТОСКА, Министерство за одбрана на РМД-р Урим ВЕЈСЕЛИ, Центар за управување со кризи

МЕѓунАрОДЕн урЕДуВАЧКИ ОДбОрПроф. д-р Лидија ГЕОРГИЕВА, Република Македонија, претседателПроф. д-р Арта МУСАРАЈ, Република АлбанијаПроф. д-р Николај ПАЛАШЕВ, Република БугаријаПроф. д-р Бејтуш ГАШИ, Република КосовоПроф. д-р Зоран ДРАГИШИЌ, Република СрбијаДоц. д-р Абас ЛЕШИ, бригаден генерал, Република АлбанијаДоц. д-р Ерик КОПАЧ, Република СловенијаМ-р Лоренцо ХИПОНИА, САДДоц. д-р Ирена ЧУДОСКА БЛАЖЕВСКА, Република Македонија

урЕДуВАЧКИ ОДбОрПроф. д-р Зоран НАЦЕВ, Институт за безбедност, одбрана и мир, Филозофски факултет, СкопјеДоц. д-р Билјана КАРОВСКА АНДОНОВСКА, ФОН УниверзитетПроф. д-р Ризван СУЛЕЈМАНИ, Државен универзитет – ТетовоПроф. д-р Тони МИЛЕСКИ, Институт за безбедност, одбрана и мир, Филозофски факултет, СкопјеПроф. д-р Оливер БАКРЕСКИ, Институт за безбедност, одбрана и мир, Филозофски факултет, СкопјеПроф. д-р Драге ПЕТРЕСКИ, полковник, Воена академија, СкопјеДоц. д-р Ненад ТАНЕСКИ, потполковник, Воена академија, СкопјеДоц. д-р Александар ГЛАВИНОВ, полковник, Воена академија, СкопјеДоц. д-р Димче ПЕТРОВСКИ, генерал-мајор, ГШ на АРМДоц. д-р Атанас КОЗАРЕВ, ЕУРМ, СкопјеДоц. д-р Жанет РИСТОСКА, Министерство за одбрана на РМПроф. д-р Методија ДОЈЧИНОВСКИ, полковник, Воена академија, Скопје

В.Д. секретар и лектура: доц. д-р Жанет РИСТОСКАТехнички уредник: Билјана ИВАНОВАКомпјутерска подготовка: Александар АТАНАСОВ

Dr. Zoran JOLEVSKI, President of the Publishing BoardDoc. Dr. Aleksandar GLAVINOV, Colonel, Editor-in-ChiefProf. Dr. Muhamet RACAJ, Major General, Deputy Editor-in-Chief

PUBLISHING BOARD Prof. Dr. Orce POPOVSKI, Colonel, Military Academy, Skopje Prof. Dr. Rose SMILESKI, Colonel, Military Academy, SkopjeProf. Dr. Tome BATKOVSKI, Faculty for Security, SkopjeProf. Dr. Biljana VANKOVSKA, Institute for Security, Defence and Peace, Faculty of Philosophy, SkopjeProf. Dr. Metodi HADZI-JANEV, Colonel, Military Academy, SkopjeProf. Dr. Cane MOJANOSKI, Faculty for Security, SkopjeDoc. Dr. Nenad TANESKI, Lieutenant Colonel, Military Academy, Skopje Doc. Dr. Zhanet RISTOSKA, Ministry Of Defence of RM Dr. Urim VEJSELI, Crisis Management Center, Skopje

INTERNATIONAL EDITORIAL BOARDProf. Dr. Lidija GEORGIEVA, Republic of Macedonia, PresidentProf. Dr. Arta MUSARAJ, Republic of AlbaniaProf. Dr. Nikolaj PALASHEV, Republic of BulgariaProf. Dr. Bejtush GASHI, Republic of KosovoProf. Dr. Zoran DRAGISHIC, Republic of SerbiaDoc. Dr. Abaz LLESHI, Brigadier General, Republic of AlbaniaDoc. Dr. Erik KOPAČ, Republic of SloveniaMA Lorenco HIPONIA, USADoc. Dr. Irena CHUDOSKA BLAZHEVSKA, Republic of Macedonia

EDITORIAL BOARD Prof. Dr. Zoran NACEV, Institute for Security, Defence and Peace, Faculty of Philosophy, SkopjeDoc. Dr. Biljana KAROVSKA ANDONOVSKA, FON UniversityProf. Dr. Rizvan SULEJMANIU, State University of TetovoProf. Dr. Toni MILESKI, Institute for Security, Defence and Peace, Faculty of Philosophy, SkopjeProf. Dr. Oliver BAKRESKI, Institute for Security, Defence and Peace, Faculty of Philosophy, SkopjeProf. Dr. Drage PETRESKI, Colonel, Military Academy, SkopjeDoc. Dr. Nenad TANESKI, Lieutenant Colonel, Military Academy, Skopje Doc. Dr. Aleksandar GLAVINOV, Colonel, Military Academy, SkopjeDoc. Dr. Dimche PETROVSKI, Major-General, GS of the ARMDoc. Dr. Atanas KOZAREV, EURM, SkopjeDoc. Dr. Zhanet RISTOSKA, Ministry Of Defence of RMProf. Dr. Metodija DOJCHINOVSKI, Colonel, Military Academy, Skopje

Acting Secretary: Doc. Dr. Zhanet RISTOSKAGraphic Designer & Editor: Biljana IVANOVATechnical Editor: Aleksandar ATANASOVProofreading and Editing: MA Elena TRAJANOVSKA

CONTEMPORARY MACEDONIAN DEFENCEINTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL OFTHE MINISTRY OF DEFENCE OF THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Вања РОКВИЌ, Зоран ЈЕФТИЌ ТРОЈСТВОТО НА ЦИВИЛНО-ВОЕНИТЕ ОДНОСИ ВО РЕПУБЛИКА СРБИЈА: ДЕМОКРАТСКА КОНТРОЛА, ЕФИКАСНОСТ И ЕФЕКТИВНОСТ НА СРПСКИТЕ ВООРУЖЕНИ СИЛИ ......................... 9

Фердинанд ОЏАКОВ, Зоран ИВАНОВ ЕКОНОМСКА ОПРАВДАНОСТ НАСПРОТИ ТРОШОЦИ ИМПЛИЦИРАНИ ОД ТЕРОРИСТИЧКИ НАПАДИ ...............................25

М-р Борче ЧАМИНсКИ, Д-р Ненад ТАНЕсКИ ГЛОБАЛНИ ПРОМЕНИ ВО ГЕОПОЛИТИКАТА НА ЕНЕРГЕТСКИТЕ РЕСУРСИ, РИЗИЦИ И ПРЕДИЗВИЦИ ЗА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ............................................................................ 39

Александар ГЛАВИНОВ, Јован сТАНИКЕВсКИ НАМАЛУВАЊЕ НА РИЗИКОТ ОД ЕНЕРГЕТСКА КРИЗА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПРЕКУ ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА СТРАТЕГИЈАТА ЗА РАЗВОЈ НА ЕНЕРГЕТИКАТА .................................. 47

Оливер БАКРЕсКИ, Драган ТРИВАН НАЦИОНАЛНИТЕ ИНТЕРЕСИ И НИВНА ЗАШТИТА ..............................57

Зорица сАЛТИРОВсКА, сунчица ДИМИТРИЈОсКА РОДОВАТА ДИМЕНЗИЈА НА СЕМЕЈНОТО НАСИЛСТВО ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА .........................................................................69

Оливера ИЊАЦ, Методија ДОЈЧИНОВсКИ СОВРЕМЕНИОТ ТЕРОРИЗАМ И ПРОПАГАНДА-ТРЕНДОВИ, МОДЕЛИ И ДИМЕНЗИИ ......................................................................................... 83

Кристина РАДОЈЕВИЌ, Александра ЉУШТИНА УЛОГАТА НА БЕЗБЕДНОСНАТА КУЛТУРА ВО ЗАШТИТАТА НА СНПП-МРЕЖИТЕ .................................................................................................. 95

Вида ПОПОВсКА КОЧИШКА ФОРМИРАЊЕ НА СУД ЗА ВОЕНИ ЗЛОСТОРСТВА НА ТЕРИТОРИЈАТА НА КОСОВО: МЕХАНИЗАМ ЗА ОСТВАРУВАЊЕ НА ТРАНЗИЦИСКА ПРАВДА? ........................................................................105

СОДРЖИНА:

Златко КУЗМАНОВ ОБУКА И УСОВРШУВАЊЕ НА ВОЕНИОТ И ЦИВИЛНИОТ ПЕРСОНАЛ ВО СИСТЕМОТ ЗА ОДБРАНА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА - РЕЗУЛТАТИ ОД ИЗВРШЕНО ИСТРАЖУВАЊЕ ПО ПАТ НА АНКЕТА СО ПРАШАЛНИК- ..........................................................117

Мирјана МАНЕВсКА, стоимен сТОИЛОВ УЛОГАТА НА ДИПЛОМАТСКО-КОНЗУЛАРНИТЕ ПРЕТСТАВНИШТВА ВО БОРБА ПРОТИВ САЈБЕР-ТЕРОРИЗМОТ НИЗ ПРИЗМАТА НА СОРАБОТКА СО ЗЕМЈАТА ВО КОЈА СЕ АКРЕДИТИРАНИ .....................127

Валентина БЛАЖЕВсКА АНДОНОВсКА, Мухамет РАЦАЈ ГЛОБАЛИЗАЦИЈАТА И ПРОЦЕСИТЕ И ЗАКАНИТЕ КОИ ГИ НАМЕТНУВА ................................................................................141

9SOVREMENA MAKEDONSKA ODBRANA


355.1–027.531(497.1)Оригинален научен труд

9

ТРОЈСТВОТО НА ЦИВИЛНО-ВОЕНИТЕ ОДНОСИ ВО РЕПУБЛИКА СРБИЈА: ДЕМОКРАТСКА КОНТРОЛА, ЕФИКАСНОСТ И ЕФЕКТИВНОСТ НА СРПСКИТЕ ВООРУЖЕНИ СИЛИ

Вања РОКВИЌ1

Зоран ЈЕФТИЌ2

Апстракт: Постојните анализи на цивилно-воените односи во Република Србија (РС) се фокусираат единствено на демократската контрола над војската, додека анализите на ефикасноста и ефективноста на Српските вооружени сили (СВС) речиси не постојат. Затоа, покрај анализата на демократската контрола, овој труд исто така ја разгледува ефективноста и ефикасноста на СВС. Врз основа на анализата на учеството на СВС во справувањето со катастрофалните поплави што се случија во Србија во мај 2014 година и во поправката на штетата, автори-те заклучија дека и покрај тоа армијата ја исполни својата мисија, неефикасната парламентарна контрола и ограничените ресурси достапни на армијата укажуваат дека сите три елементи се недоволно развиени и дека РС треба многу да направи во доменот на цивилно-воените односи и нивната демократизација.

Клучни зборови: демократска контрола, ефективност на армијата, ефикасност, воени мисии, поплави, СВС

ВоведПо промените во октомври 2000 година, а посебно по 2006 година, откако

официјално се формираа српски вооружени сили, српската армија помина низ бројни промени во однос на својата организациска структура, воспоставувањето на систем на демократска и цивилна контрола, како и дефинирање на нови мисии. Се става акцент на трансформирањето на армијата, пред се на намалувањето на бројоноста, укинувањето на задолжителниот воен рок, овозможување на пристап до военото образование на жените и доброволна воена служба, воведување на верска служба во армијата, усвојување на Кодексот на честа, итн. (Роквиќ и сор., 2013 г.). Овие промени се направени во согласност со важечките прописи и преку легитимно избрани владини тела.

Меѓутоа, трансформацијата на армијата не беше проследена со нејзина модер-низација. По војните од 90-те години и бомбардирањето на НАТО од 1999 година, материјалните ресурси на армијата беа значително намалени, а воздухоловните сили и противвоздушната одбрана се дефинираат како најслаба алка. Само во периодот од 2008

1 Авторот е доцент на Факултет за безбедноси студии, Белградски универзитет, РС2 Авторот е професор на Факултет за безбедноси студии, Белградски универзитет, РС

10 SOVREMENA MAKEDONSKA ODBRANA


до 2012 година армијата изгуби 5 воздухоплова за време на вежби и рутински летови, а 3 пилоти погинаа во воздухопловни несреќи. Учеството на армијата во помагањето на цивилното население за време на поплавите во мај 2014 година, како дел од нејзината трета најважна мисија, покажаа дека и другите ресурси се исто така застарени, недоволни и дека многу од нив се продадени за цели различни од планираните.

Истражувањето на цивилно-воените односи во РС сè уште не го третира прашањето за материјалните средства и нивната важност за исполнувањето на суштинските мисии на армијата, и единствено ја третира демократската контрола како централен елемент на цивилно-воените односи (Хаџиќ и сор., 2009 г.; Клофер и сор., 2012 г.; Роквиќ и сор., 2013 г.). Иако се верува дека демократската цивилна контрола над СВС е воспоставена, треба да се земе предвид, ако го цитираме Кон, демократската цивилна контрола е „не-опходна за демократијата но не е доволна“ (Кон, 1997 г.). Овој став го делат и Бруно и Матеј и според нив демократската цивилна контрола е најважна, но не е единствениот елемент на цивилно-воените односи во демократските земји. Не само што треба да се контролираат безбедносните сили, туку тие исто така мора да се во можност да ја исполнат својата мисија ефикасно и ефективно. Со други зборови, за да се сметаат за демократски, цивилно-воените односи во една земја, потребно е да се присутни сите три елементи: контрола, ефикасност и ефективност или како што потенцираат Бруно и Матеј, тројството на цивилно-воените односи (Бруно и Матеј, 2008 г.).

Преку анализирањето на постојната литература за цивилно-воените односи во РС, заклучивме дека има мал број на текстови кои се однесуваат на ефикасноста и ефективност на СВС. Затоа, овој труд ги анализира демократската контрола, како и овие два елементи. Истиот ги анализира материјалните и човечките ресурси, а потоа покажува преку приме-рот на една од суштинските мисии на СВС – помагање на цивилното население за време на поплавите во мај 2014 година, дали и до кој степен армијата има доволно ресурси за исполнување на својата мисија. Трудот исто така анализира дали пред сè се почитуваат принципите на тројството на цивилно-воените односи, односно, дали РС е на пат кон демократизација на цивилно-воените односи.

За целите на оваа студија, ја анализиравме литературата за цивилно-воените односи, демократската контрола и ефективноста на армијата, законските документи, извештаите од медиумите и податоците од анкетите.

Теоретски пристап – од демократска контрола до ефективност и ефикасност на армијата

Почетната точка за истражувањето на цивилно-воените односи е неоспорно капиталното дело на Семјуел Хантингтон „Војникот и државата“, кое ги дефинира цивилно-воените односи како „основен институционален сегмент на воено без-бедносната политика“ (Хантингтон, 1959 г., стр.1) и ја толкува улогата на армијата преку концептот на цивилната контрола, првенствено субјективна и објективна контрола. Делото на Хантингтон се продолжи низ многубројните современи теории кои се обидуваат да го дефинираат идеалниот тип на цивилно-воени односи кои се фокусираат на демократската цивилна контрола во развиените демократии (Шиф, 1995 г.; Бланд, 1999 г.; Деш, 1999 г.; Фивер, 2003 г.). По промените на меѓународната сцена во 90-те, фокусот на студиите за цивилно-воените односи се префрлија од



развиените демократски држави кон пост-комунистичките држави, каде прашање-то за демократската контрола врз вооружените сили се смета за табу или, според зборовите на Џејмс Гоу, „апсурдна тема“ (Гоу, 2002 г., стр.195). Ендру Коти, Ентони Форстер и Тимоти Едмундс се меѓу авторите кои придонеле во подобрувањето на свеста за цивилно-воените односи и демократска контрола во пост-комунистич-ките држави (Коти и сор., 2002 г.). Овие автори тврдат дека земјите, кои ги донеле процесите на градење на демократска безбедност до крај поминале низ две фази на реформа, при што секоја фаза вклучува агенда на демократска цивилно-воена реформа. Агендата на првата генерација се концентрира на структурната реформа и поставување на институциите и односите „кои овозможуваат демократска рамка за цивилно-воените односи“ (Коти и сор. 2002 г., стр.41). За да се случи тоа, воо-ружените сили мора да добијат уставна независност од комунистичката партија, комунистичката партија треба да се раздели од вооружените сили и ланецот на командување во вооружените сили треба одново да се организира. Агендата на втората генерација од друга страна, го подразбира демократското владеење со одранбениот и безбедносниот сектор, кадешто поставувањето на демократската контрола над вооружените сили се одделува како најважен елемент. Според Коти, Едмундс и Форстер, демократската контрола над армијата во втората генерација „зависи од развојот на капацитетот на државата“, а нејзините клучни елементи се: градење на структури за создавање и имплементација на ефективна одбранбенбена политика, ефективна парламентарна контрола над цивилно-воените односи, како и одбрана која го вклучува цивилното општество спремно за „надзор и отчетност во безбедносните прашања“ (Коти и сор. 2002 г., стр. 41). Меѓутоа, прашањето произлегува во врска со тоа кои параметри треба да се употребат за да се докаже успехот на реформите и воспоставувањето на демократска контрола. Иако треба да се има предвид дека не постои единствен модел на цивилно-воени односи и демократска контрола, исто како што „не постои единствен модел на демократија“ (Заклучок од Светскиот самит на ОН, 2005 г.), возможно е, според Оуен Грин, да се определат најмал број на параметри за дефинирање на демократската контрола (Грин, 2002 г.). Постоењето на законска, уставна и институционална рамка, подре-деноста на армијата на легитимното цивилно раководство, политичката автономија на вооружените сили и ефикасната парламентарна контрола и контролата спрове-дувана од невладините и неофицијалните цивилни групи се некои од параметрите истакнати од Коти и сор. кои помагаат да се достигне цврст модел на демократски цивилно-воени односи и демократска контрола. Други автори, како што се Ричард Х. Кон, Рудолф Ју и Хајнер Ханги исто така ги проучуваат параметрите на демо-кратската контрола, одредувајќи ги основните: владеење на правото, политичка неутралност на армијата, воена подреденост на цивилното раководство, како и успешна парламентарна контрола на вооружените сили (Кон,1997 г.; Ју 1996 г.; Ханги, 2003 г.). Иако сите овие парамтери на демократската контрола се важни и взаемни поврзани, скоро сите автори ја истакнуваат важноста на парламентарната



контрола, сметајќи го парламентот како работилница на демократијата и тоа е она што е потребно да се определат неопходните ограничувања на власта, како и на успешните и ефективни механизми за надзор (Борн, 2006 г.).

Меѓутоа, се поставува прашањето дали воспоставувањето на демократска контрола во земјата е сé што потребно за да се изградат демократски цивилно-воени односи. Имено, ако армијата е контролирана од легитимна демократска власт, таа мора да ги извршува задачите утврдени од оваа власт. А со цел овие задачи да се извршат, армијата мора да поседува соодветни ресурси кои повторно зависат од одлуките на политичката власт, особено оние од буџетските фондови. Со други збо-рови, за целосно разбирање на природата на демократските цивилно-воени односи, неопходно е не само да се анализираат демократската контрола, расположливите ресурси за армијата и ресурсите кои и се дадени туку, исто така, дали постојните рсурси се доволни за армијата успешно да ги изврши своите задачи и мисии. Што значи, неопходно е да се проучат успешноста и резултатите на армијата.

Бруно и Матеј се оние кои го дадоа најголемиот придонес во проучувањето на успешноста и резултатите како основни елементи на цивилно-воените односи. Според овие автори, начелно успешноста најдобро се определува со тоа дали безбедносните институции се подготвени да ја исполнат која било или сите уло-ги кои им се зададени. Најпрво, мора да постои план во облик на стратегија или дури доктрина, на пример национални безбедносни стратегии, национални воени стратегии, бели книги за безбедноста и одбраната, стратегии за справување со катастрофи, антитероризам, итн. Второ, мора да постојат структури и процеси за дефинирање и примена на овие планови, како што се министерства за одбрана, совети за национална безбедност, заеднички или генерал штабови, и други инсти-туции кои ја олеснуваат соработката помеѓу воените и цивилните структури и/или меѓуагенциската координација, како и соработката. Трето, земјата мора да обезбеди ресурси (со друг збор, пари) за да се осигури дека има доволно опрема, обучени сили и други средства за да ги изврши определените задачи и мисии. Сепак, покрај воспоставениот систем за демократска контрола и подготвеноста на армијата да ги реализира своите мисии и задачи, за воспоставување на цивилно-воени односи, армијата мора колку што е можно поуспешно - ефикасно да ги постигне зацртаните мисии и задачи (Бруно и Матеј, 2013 г.).

Демократската и цивилната контрола и ефективноста се исто така важен предуслов за земјите во транзиција за приклучување во ЕУ и НАТО. Има неколку конкретни мотиви фокусирање на цивилно-воените односи, вклучувајќи ги и кон-тролата и ефективноста (особено во НАТО и Програмата за Партнерство за мир) во извршувањето на широкиот спектар на задачи и мисии. Покрај овие организации, земјите кои станаа членки на Организацијата за безбедност и соработка во Европа (ОБСЕ) исто така се обврзуваат според Кодексот за извршување на политичко-во-ените аспекти на безбедноста и ја сметаат демократската политичка контрола „за



неопходен елемент на стабилноста и безбедноста“ (Кодекс на политичко-воените аспекти на безбедноста,1994 г.).

Во овој труд ќе го искористиме концептот за тројството на цивилно-воените односи, а во следните делови ќе ја анализираме демократската контрола над Во-оружените сили на Србија (ВСС), нивната ефективност и земајќи го за пример учеството на ВСС во помагањето на цивилното население, нивната ефикасност.

Демократска цивилна контрола на Вооружените сили на Србија: слаба парламентарна контрола

Бројни студии на цивилно-воените односи и демократската контрола на Вооружените сили на Србија (ВСС) покажаа дека Србија успешно ги заврши реформите од првата генерација (Хаџиќ и Стојановиќ, 2012 г.), но се соочува со проблеми во текот на втората генерација (Роквиќ и Иваниш, 2013 г.). Демократската контрола на Вооружените сили на Србија е регулирана според Уставот на Републи-ка Србија и други релевантни закони, кои, исто така, ги одредуваат ингеренциите на државните институции во врска со контрола над армијата. Законот за одбрана предвидува дека претседателот на републиката, во согласност со законот, коман-дува со Вооружените сили на Србија, додека најголемото овластување во врска со контролата во Република Србија му припаѓа на парламентот, бидејќи парламентот донесува одлуки за војна и мир и распоредување на армијата во странство, донесува закони за одбрана и стратегиски документи и планови (Национална безбедносна стратегија, Долгорочен план за развој, итн.), го определува воениот буџет и го контролира неговото трошење, и врши контрола преку Одборот за одбрана и воени прашања (Закон за одбрана, 2007 г.). Законот за Вооружените сили на Србија има јасни одредби за потребата за политичка неутралност на припадниците на воору-жените сили. Според законот, на армискиот состав му е забрането да присустува на митинзите на политичките партии додека е во униформа и во која друга било политичка активност, освен во искористувањето на гласачкото право (Закон за Во-оружените сили на Србија, 2007 г.). Како што истакнува Роквиќ et al., Република Србија има јасни уставни, институционални и правни рамки за демократска кон-трола, а политичката и воената сфера се јасно определени и раздвоени. Од друга страна, исто така, постојат значајни потешкотии кои се однесуваат на извршувањето на контролата во пракса, особено парламентарната контрола (Роквиќ и сор., 2013 г.). Голем број истражувања покажаа дека работата на Одборот за одбрана и без-бедност на Народното собрание, како еден од клучните фактори за контролата на безбедносниот сектор, во целост беше незадоволителна во периодот помеѓу 2008 и 2012 година, и дека парламентарната контрола е „најслабата алка“ во процесот на контрола на армијата како и целосниот безбедносен сектор во РС (Роквиќ и сор., 2013 г.. Хаџиќ, 2009 г.). По изборите во мај 2012 и 2014 година, заседанието на Собранието потполно се измени, една новина во српското парламентарно право



со постоењето на два одбора кои го контролираат безбедносниот сектор, еден за областа на армијата и полицијата, а другиот за безбедносните служби. И покрај поделеноста на одборите и распределбата на овластувањата, во суштина ништо не се промени. Одборот за контрола на армијата (Одбор за одбрана и внатреш-ни прашања) сè уште нема акциски план, критериум за избор, како и неопходна политичка волја да ги извршува контролата и неговите надлежности во пракса. Анализата на седниците на Одборот во периодот од 2012 до 2014 година како и анализата на новите седници во новиот состав од 2014 година, покажаа дека скоро сите активности на Одборот сé уште се сведуваат на усвојување на извештаите. И понатаму не се посветува доволно внимание на прашањата како што се буџетот за одбраната и трошењето на буџетот. Според извештајот на Експертскиот тим на НАТО „Самооценување на Србија во градењето на интегритетот“, Одборот за одбрана и внатрешни прашања во Народното собрание на Република Србија има многу надлежности но недоволно искуство во справувањето со сите проблеми со кои се соочува. Транспарентноста на системот за одбрана на Република Србија е незадоволителна, главните загрижувачки области се јавните набавки, трговијата со вооружувањето и воената опрема и продажбата на вишокот ресурси (недвижниот имот и опремата) (Извештај на Експертскиот тим на НАТО, 2012 г.). Како што изјави еден поранешен член на Одборот „работата на одборите, во суштина не е доволно сериозна“ (Ѓокиќ и Ерцег, 2014 г., стр. 26).

Покрај одобрувањето на буџетот, една од уставните надлежности на Народно-то собрание, е одобрување на конечниот биланс од контролата на трошењето. Оваа надлежност беше потврдена со Законот за Народното собрание (Закон за Народното собрание, 2010 г.). Меѓутоа, и покрај обврската според уставот и законската над-лежност, Народното собрание не успеа да го одобри конечниот биланс за периодот од 2002 до 2012 година, со што ја оневозможи контролата на расходите од буџетот. Благодарение на Државниот ревизорски институт (ДРИ), буџетот и контролата на јавните набавки делумно се извршува во пракса. Државниот ревизорски институт беше воспоставен со законот усвоен на 14 ноември 2005 година и претставува прва независна институција со право да ги контролира доверливите набавки извр-шени од армијата и полицијата. Извештајот на ДРИ за 2010 година покажува дека финансиските извештаи на Министерството за одбрана и безбедносните служби (Агенцијата за безбедност на Армијата и Воената разузнавачка агенција) не наве-ле нефинансиски имот и капитално земјиште и дека поголемиот дел на јавните набавки на Министерството за одбрана се спроведуваат постапка за набавки од ниска вредност. Извештајот, исто така, кажува дека Министерството за одбрана извршило 13,770 постапки за јавни набавки од ниска и 461 од висока вредност во текот на 2010 и 2011 година и заклучува дека главните буџетски корисници – Ми-нистерството за одбрана, Министерството за внатрешни работи и Безбедносно-ин-формативната агенција – извршуваат повеќе постапки за јавни набавки од ниска вредност отколку за висока вредност (BCSP, 2014 г.). Набавката на средства со



ниска вредност низ постапките за јавни набавки остава простор за малверзации и корупција. Првата општа анализа на ризикот во одбранбениот систем извршена од „Транспаренси интернешенал“ на Обединетото Кралство во 2013 година проценува дека Србија одговара на сите предуслови за ефикасна цивилна контрола и надзор на одбранбените политики, но ја потенцира неадекватната активност на релевантните собраниски одбори. Од проценетите 82 земји, Србија беше поставена во областа Д+ која, всушност, укажува на висок ризик од корупција во одбранбениот систем. Според извештајот на „Транспаренси интернешенал“, годишните пресметки на секторот за безбедност, се ревидирани од Државниот ревизорски институт (ДРИ); меѓутоа, неговите извештаи не се предмет на расправа во Собранието. Има доста нејаснотии во поглед на правниот статус на небуџетските трошоци и нивниот обем во пракса. (ТИ Владин антикорупциски индекс во одбраната, 2013 г.).

Токму тоа е неефикасна парламентарна контрола на буџетот и буџетските расходи, недоволна транспарентност на јавните набавки и продажбата на вишокот средства кој и припаѓа на армијата, што доведе до намалување на ефективноста на амијата, како што ќе покажеме подолу.

Ефективноста на Вооружените сили на Србија: „добри“ планови и ограничени ресурси

Горенаведената теоретска рамка укажува на заклучокот, со кој се согласу-ваат авторите од областа на цивилно-воените односи, дека ефективноста бара постоење на јасно одредени мисии и задачи но, исто така, и соодветни средства за да се извршат тие мисии и задачи. Според истражувањето спроведено од РАНД, „конечната мерка за националната моќ е воената подготвеност“ или „ефективноста на армијата“ и секое разгледување на ефективноста на армијата мора да започне од проценување на ресурсите – финансиски, човечки, физички и технолошки (Телис и сор., 2000 г., стр. 133).

За да се анализира ефективноста, односно дали се исполнети условите за ефективност, неопходно е прво да се анализираат главните мисии на ВСС. Како што Пол Шмела тврди, „јасно определените улоги и мисии на армијата се основа за структурирање одбрана и донесување одлуки за употреба на вооружените сили“ (Шмела, 2006 г., стр. 122). Доктрината на ВСС определува три главни мисии: од-брана на територијата, воспоставување и чување на мирот во регионот и во светот и обезбедување поддршка на цивилните власти во борбата против безбедносните закани (Воена доктрина, 2010 г.).

Одбраната на територијата останува како прва и основна мисија на Воору-жените сили на Србија. Воената доктрина наведува дека постои мала веројатност за акт на агресија против Република Србија и дека тој може да се произлезе од гло-бален или регионален конфликт предизвикан од судирот на интереси на големите сили или други земји во регионот. Доктрината потенцира дека вооружено востание



потпомогнато од сепаратистички тенденции за промена на меѓународно призна-ените граници со сила претставува сериозна закана за безбедноста во Република Србија, а најзначајната закана за одбранбените интереси на Србија претставува едностраната декларација за независност на Косово и Метохија, која може да ја претвори кризата и можната ескалација на насилството во оваа област во извор на долготрајна регионална нестабилност (Воена доктрина, 2010 г.). Меѓутоа, како што тврди Ејдус, „безбедносната дилема создадена со отцепувањето на Косово повеќе не е воена дилема, а српската политичка елита не го смета косовското прашање за проблем кој треба да се решава со воени средства“ (Ејдус, 2012 г., стр. 228).

Со оглед на тоа дека вооружен напад против Република Србија како безбед-носна закана е малку веројатен, Вооружените сили на Србија главно ја исполнуваат својата улога преку останатите две мисии. 327 припадници на Вооружените сили на Србија во моментов служат во единаесет мултинационални операции (MONUSCO, UNIMIL, UNOCI, UNFICYP, UNFIL, UNTSO, EUTM Сомалија, EUTM Мали, EUMAM RCA и Операцијата ATALANTA). Вооружените сили на Србија активно учествуваат во реализацијата на третата мисија. Од 2007 година припадниците на Вооружените сили на Србија беа ангажирани во голем број акции за намалување на штетите од природните катастрофи (поплави, земјотреси, шумски пожари, итн.), преку обезбедување помош на погоденото население, поправки на патишта и мо-стови, хуманитарни крводарителни кампањи, како и обезбедување на медицинска помош на населението во руралните средини (кампањата „Воени лекари на село“). Зимата 2012 година, припадниците на Вооружените сили на Србија беа ангажирани од 8 јануари до 7 март поради големите снежни наноси и ниските температури кои доведоа до прогласување на вонредна состојба.

Мисиите на ВСС се реализираат во согласност со прописите и основните документи за планирање. Долго време Република Србија немаше каков и да е страте-гиски документ во областа на безбедноста. Националната стратегија за безбедност и Стратегијата за одбрана беа усвоени во 2009 година, а Доктрината на Вооружените сили на Србија во 2010 година. Како што е предвидено со стратегиските документи, следните неопходни планови беа усвоени: План за долгорочен развој на системот за одбрана на Република Србија и Планот за одбрана на Република Србија. Во 2009 година беше воведен систем планирање, програмирање, буџетирање и извршување (СППБИ) во Министерството за одбрана и Вооружените сили на Србија како ос-новен модел за планирање во одбраната.

Може да се заклучи дека мисиите на ВСС се јасно дефинирани во документите усвоени од легитимните владини тела. Сепак, останува прашањето дали Србија има ресурси да ги изврши дефинираните мисии.

Ресурсите на ВСС се определени како човечки и материјални ресурси. По бомбардирањето во 1999 година овие ресурси, особено материјалните, беа сериозно намалени. Во воената индустрија настанаа значителни загуби, како и во самата армија, а од тогаш не се направени скоро никакви инвестиции за модернизација на



армијата. По раздвојувањето на Србија и Црна Гора остана нерешено прашањето за распределбата на воената сопственост, пред сè на недвижниот имот на армијата. Фондот за реформа на системот за одбрана беше формиран со указ на тогашниот Министерски совет во 2004 година, додека Главниот план за комерцијализација на вишокот армиска сопственост беше усвоен на Седница на Владата на Република Србија во 2006 година. Главниот план вклучуваше 447 објекти кои повеќе не и беа потребни на армијата. Фондовите кои се формираа со продажбата на недвижниот имот на армијата беа распоредени на следниот начин: 60 % за решавање на станбе-ните проблеми на припадниците на армијата, 30 % за осовременување на опремата на армијата и 10 % за воената инфраструктура. Иако Главниот план може да биде пример за трансформација на армиската сопственост и дополнително обезбедување на финансии за буџетот на одбраната, само 22 објекти беа продадени во периодот помеѓу 2006 и 2010 година. Главните проблеми во извршувањето на Главниот план беа сложените постапки, високата цена на објектите во продажба и проблемите поврзани со документацијата за сопственост. Неуспешното спроведување на Глав-ниот план уште повеќе ја попречува модернизацијата на ВСС, додека министерот за одбрана, Гашиќ тврди дека огромен дел од ресурсите на ВСС и техничката опрема беа продадени со нарушување на постапките во 2006 и 2007 година, што предизвика истрага (Vesti online, 2014 година).

Според истражувањето на RAND, големината на буџетот за одбрана во прин-цип е најопштата мерка за ресурсите кои се обезбедуваат за армијата од политичкото раководство (Телис и сор., 2000 g., стр. 136), а планираниот буџет од 60 милијарди динари за Министерството за одбрана во 2014 година ја рангира Србија помеѓу најсиромашните земји во Европа од аспект на воениот буџет (Драговиќ, 2013 г.). Поголемиот дел од буџетот наменет за армијата е потрошен на плати, а само мал дел на инвестиции. Така, во 2010 година, 65 % од финансиите се потрошени за трошоци за персоналот, 22 % за оперативни трошоци и само 12,8 % за инвестиции. Овој тренд остана непроменет до 2014 година. Таквата распределба на буџетските средства не ја вклучува распределбата за воените пензии, што претставува допол-нителен проблем. Имено, усвојувањето на Законот за Вооружените сили на Србија (2007 г.) водеше кон неусогласеност помеѓу пензиите и платите на професионалните војници, кои пораснаа за 11,6 %, поради што воените пензионери ја тужеа државата во 2008 година, со вкупно 34.047 поднесени тужби (Вечерње новости, 2014 г.). По шест години правни процедури, Уставниот суд одговори на нивните жалби и утврди дека нивното право за зголемување на пензијата било одбиено во 2008 година и дека државата мора да им исплати долг од скоро 20 милијарди динари (РТВ, 2014 г.).

Воените ветерани како и воените инвалиди се друг проблем со кој се соочува Министерството за одбрана. Нема податоци за точниот број на ветерани во Србија. Според Министерството за одбрана, околу 500.000 луѓе може да се категоризираат како ветерани, иако проценките на некои ветерански групи проценуваат дека оваа бројка достигнува над 700.000. Во 2012 година ветераните ја тужеа државата во



Европскиот суд за човекови права во Стразбур, кој пресуди дека Србија мора да им исплати долг од околу 2 милијарди динари (17 милиони евра) на ветераните од конфликтите од 1990-те (Ристиќ, 2012 г.). Но по поднесената жалба на државата во 2014 година, Судот пресуди во корист на државата врз основа на фактот што ветераните не го поднеле својот случај пред домашните судови (Ристиќ, 2013).

Началникот на Генералштабот, генералот Диковиќ вели дека економскиот потенцијал на земјата е ограничувачки фактор за осовременувањето на армијата и дека, погледнато објективно, Србија е сиромашна земја. Според него, армијата ги постави своите приоритети во врска со воведувањето на нови оружја според про-ценетото ниво на закана кон безбедноста на Србија и реализацијата на трите главни мисии на армијата. Генерал Диковиќ беше тој што рече дека осовременувањето на воздухопловните и противвоздушните сили имаат приоритет во осовременувањето на ВСС, „бидејќи расположливите оружја се несоодветни за армиските цели и дека се во тек разговорите за опремувањето на армијата со современи воздухоплови“ (РТС, 2014 г.). Во периодот помеѓу 2008 и 2012 година армијата загуби 5 воздухо-плови за време на обука и рутински летови,а 3 пилоти погинаа во воздухопловни несреќи, а способноста за одржување и достапноста на платформата беа истакнати како основни проблеми во Военото воздухопловство. Исто така, нема капацитети за транспорт на големи растојанија. Мошне ограничените капацитети за крајбрежно и речно патролирање се наведени како проблеми поврзани со ресурсите (Воена рамнотежа, 2013 г.).

Што се однесува на човечките ресурси, бројноста на составот на ВСС значи-телно беше намалена како резултат на професионализацијата на армијата. Од 1995 година наваму, бројот на припадниците е намален (51.233 припадници) и овој тренд продолжи сé до целосната професионализација на Вооружените сили на Србија.Според податоците од Воена рамнотежа од 2013 година, Вооружените сили на Србија ја имаат следната бројна состојба: 28.150 активни и 50.150 припадници во резервниот состав. Регрутирањето беше укинато во 2011 година. Меѓутоа, постои голем интерес за доброволно служење на воен рок и за Курсот за резервни офицери; во март 2013 година бројот на кандидати кои поднесоа барање (3.042 кандидати) шест пати го надмина бројот на примени во воена служба. Големата заинтересира-ност може да се објасни со фактот што Вооружените сили на Србија претставуваат институција која има најмногу доверба во Србија. (Балкан Монитор, 2010 г.).

Меѓутоа, ова води до прашањето дали ВСС навистина се во можност да ги извршат своите мисии со таквите ресурси, особено материјалните. Ние ќе се оби-деме да одговориме на оваа прашање во следниот дел преку примерот на учеството на армијата во помагањето на населението како дел од нејзината трета мисија.

Ефикасност на Вооружените сили на Србија- Градење на Ноевиот ковчег

Според Бруно, ефикасноста се однесува на способноста да се исполнат по-ставените задачи и мисии по оптимална цена (Бруно 2013 г.). И покрај недоволното



финансирање и инвестирање во осовременувањето, ВСС успеаја да ги исполнат своите планирани задачи во 2013 година, а во едно интервју на националната теле-визија во јануари 2013 година, Началникот на Генералштабот, генералот Диковиќ изјави дека прашањето за тоа како армијата успеа да ги изврши своите задачи при вакви проблеми со ресурсите е легитимно поставено (РТС, 2014 г.).

Вистинската големина на проблемите на ВСС со ресурсите, а со тоа и со кон-цептот за демократска контрола, се потврди со распоредувањето на припадниците на ВСС и другиот персонал на МО како дел од третата мисија во мај 2014 година, кога беше прогласена вонредна состојба во услови на катастрофални поплави во РС.

Законот за кризни ситуации (2009 г.) јасно дефинира што се подразбира под ваков тип на ситуација и која е улогата на државните и деловните тела, како и на граѓаните во таква ситуација. Законот јасно одредува дека ВСС се распоредуваат кога расположливите сили се недоволни. Меѓутоа, учеството на ВСС покажа дека тоа е неопходно на првиот ден на поплавите. Премиерот повика голем број доброволци да му помогнат на населението погодено од поплавите и покрај тоа што не постоеше јасно дефинирана линија на командување со доброволците. Иако одговорите во ваквите ситуации се јасно дефинирани со Законот за вонредни ситу-ации, како што е можноста за делумна или потполна мобилизација на единиците за цивилна заштита, одредбите на овој закон никогаш не стапија во сила иако Вла-дата прогласи вонредна ситуација. Поради тоа, поголемиот дел од операцијата за спасување и обновување на погодените области (првенствено деконтаминицијата) беше спроведен од ВСС.

ВСС мобилизираа бројни човечки и материјални ресурси. Помеѓу 14 и 24 мај, дневно се распоредуваа вкупно 10.949 припадници на Министерството за одбрана и Вооружените сили на Србија, од кои 802 припадници беа питомци од Воената академија. Со други зборови, дневниот просечен број на ангажирани припадници на ВСС беше 912, со што ова е најголемиот ангажман од 2006 година наваму. Припадниците на специјалните единици, исто така, учествуваа во борбата со поплавите, што предизвика јавна дебата за тоа дали постојниот број на активниот и резервниот состав на ВСС е доволен или повторно треба да се воведе регрути-рањето (Лазански, 2014 г.).

Дневното распоредување на мобилна воена опрема во борбата против по-плавите вклучуваше, помеѓу другото, 10 хеликоптери, 43 чамци, 3 амфибии, итн. Меѓутоа, се покажа дека застарената опрема значително ја отежнува мисијата. Воениот аналитичар Лазански започна јавна дебата со истакнување на прашањето зошто Србија немаше резерви за доволно гумени чамци, војници, машинерија и хеликоптери и бараше помош и опрема од граѓаните и другите земји (Лазански 2014б). Лазански тврдеше дека само во 2005 година, 14 амфибии во добра состојба беа расклопени и продадени како старо железо (Правда, 2014 г.), а командантот Ко-сиќ рече дека армијата поседувала само еден хеликоптер за кревање товар со корпа кој не ги исполнува техничките стандарди (Блиц, 2014 г.). Самиот министер Гашиќ



потврди дека поголемиот дел од опремата беше продадена, вклучително и продаж-бата на 874 чамци по100 евра за парче во периодот помеѓу 2005 и 2012 година.

Од друга страна, некои веруваат дека ВСС не биле ангажирани во полн капа-цитет. Анализирајќи ја состојбата, поранешниот министер Шутановац, сега член на Одборот на Собранието за контрола на армијата, изјави дека командувањето е несоодветно и ВСС мобилизираа само дел од капацитетите во обезбедувањето на помошта (Недељник, 2014 г.).

И покрај проблемите со кои се соочуваа, ВСС евакуираа 10.299 лица, од кои 6.857 по копно и 3.442 по воздушен пат, 2.500 евакуирани со засолниште во воените објекти, екипи за насипите, поставија понтони и ги деконтаминараа погодените области. Според извештајот кој беше поднесен до Собранието, во извршувањето на задачите од својата мисија, ВСС „успешно ги исполнија зададените задачи без жртви или непредвидени ситуации, имајќи ја предвид ограничениот обем и несо-одветноста на постојната опрема за спасување, како и сложената координација и извршување на задачите на теренот“. (Извештај за елементарната непогода, 2014 г.).

Ова неизбежно нѐ враќа на прашањето кое го постави самиот генерал Ди-ковиќ, т.е. како армијата успеа да ја изврши својата мисија при вакви проблеми со ресурсите. Еден од одговоррите на ова прашање може да се најде во главните вредности на ВСС, дефинирани во Кодот на честа и нивната определеност за овие вредности. Според истражувањето кое го спроведе Ејдус, еден од основните мотиви за започнување на воена кариера е птриотизмот (заедно со општествениот фактор и професионализмот) (Ејдус, 2012 г., стр. 239). Истражувањето за однесувањето на питомците од Воената академија, извршено во 2012 година, покажа дека 90% од питомците ја прифаќаат доблеста пропишана во Кодот на честа, кој изнесува дека лојалноста кон српската татковина претставува идеал на припадниците на Вооруже-ните сили на Србија (Роквиќ и сор., 2012 г.). Освен високиот морал и посветеноста на вредностите од Кодот на честа, високото ниво на обука на армијата и воениот образовен систем во целост несомнено придонесоа во реализацијата на мисијата.

Сето ова води до следните прашања: колку долго армијата ќе биде во можност да ги извршува своите задачи без неопходното осовременување и инвестирање, дали нивото на борбената готовност на ВСС е доволна за да се во состојба упсешно да ја бранат земјата како дел од својата мисија, и може ли тие самите да го прават ова, односно, важи ли сé уште теоријата за „воена неутралност“ на Србија?3

ЗаклучокРепублика Србија има јасно дефинирана законска и институционална рамка за де-

мократска контрола на армијата, добро утврдени документи за планирање и воени мисии. Меѓутоа, демократската контрола не се извршува во пракса и анализата на ефикасноста

3 Во 2008 година Народното собрание на Србија ја прогласи неутралноста на Армијта на Србија во постојните воени сојузи. Политиката на српската воена неутралност официјалбно беше усвоена по едностраното прогласување на независноста од Косово.



и ефективноста покажува дека документите за планирање се добро дефинирани и јасно зададени, додека ограничените ресурси и недоволното инвестирање во опремувањето и осовременувањето на ВСС претставува голема пречка во нивата реализација. Пропустите на Владата и недостатокот на стручност и политичка волја во вршењето на контролата, првенствено на буџетот и расходите, доведоа до трошење на некои фондови поинаку од планираното, што ја намали ефикасноста на армијата.

Поплавите во Србија во мај 2014 година и учеството на ВСС како дел од својата трета мисија – поддршка на цивилното население, ја покажа неподготвеноста на општеството да се соочи со природни катастрофи и неговата целосна зависност од армијата. Армијата покажа дека ги следи наредбите од избраните власти и ги спроведува задачите од мисијата која законски и е одредена. Освен тоа, успеа во својата мисија и покрај ограничените ресур-си, со што ја оправда својата репутација во јавноста која ја гледа како „армија на народот“.

Меѓутоа, ситуацијата со поплавите предизвика дебата помеѓу експертите и луѓе од јавноста, посебно во врска со бројноста и силата на армијата и ресурсите кои ги има на располагање. Нема сомнеж дека модернизацијата на армијата треба да биде приоритет и дека треба да ги соедини сегментите кои се функција на постигнување на нејзината прва мисија (територијална одбрана), но горенаведениот пример и намалувањето на ресурсите јасно покажуваат потреба од инвестирање во целокупниот систем. Но како да се спроведе модернизација ако воениот буџет постојано се намалува, ако недвижниот имот не се про-дава во согласност со Главниот план, ако буџетските средства не ги покриваат пензиите за кои Уставниот суд го обврзам Министерството за одбрана да ги исплати, како и со сè уште незавршената тужба на воените ветерани?

Иако се започнати истражувања во врска со продажбата на ресурсите во армијата, веруваме дека Парламентот треба да преземе дел од одговорноста, дури и само политичка одговорност за неуспехот да ја исполни во пракса својата уставна и законски дефинирана должност. Без построга парламентарна контрола, посебно врз буџетот, не може да се про-мовира ниту ефикасноста ниту ефективноста на армијата. Сите три елементи се меѓусебно поврзани и само делумно спроведени во РС, што јасно покажува дека РС има уште многу работа во доменот на цивилно-воените односи и нивната демократизација.

ЛИТЕРАТУРА:

Balkan Monitor - Insights and Perceptions: Voices of the Balkans, Summary of Findings (2010). Brussels: Gallup. p. 26, http: //www.balkan-monitor.eu/files/ Balkan Monitor 2010_Summary_of_Findings.pdf. (accessed 19 May 2012)

Bland, D. (1999). A Unified Theory of Civil – Military Relations.Armed Forces & Society 26 (1):7-26Belgrade Center for Security Policy (2014).Maparizikaodkorupcije u sektorubezbednosti. Available

at: http://korupcija.bezbednost.org/Vojska/20 (accessed 12 May 2014)Blic (2014).Spasavalismodizalicomkojoj je istekaorok. Available at: http://www.blic.rs/Vesti/Drustvo/468020/Spasavali-smo-ljude-dizalicom-kojoj-je-istekao-rok

(accessed 02 Jun 2012)Born H (2006).Democratic Control of Defence Activities.In Fluri P (Ed) Defence Institution

Building. Geneva: DCAF, p. 83Bruneau, T. and Matei, F. (2008).Towards a New Conceptualization of Democratization and Civil-

Military Relations.Democratization 15(5): 909–929



Bruneau, T. and Matei, F. (eds.) (2013).The Routledge Handbook of Civil-Military Relations.London&New York: Routledge.

Bruneau, T. (2013).Efficiency in the use of resource. In: Bruneau, T. and Matei, F. (eds) The Routledge Handbook of Civil-Military Relations. London&New York: Routledge, p. 39.

Cottey, A., Edmunds, T. and Forster, A. (2002). The Second Generation Problematic: Rethinking Democracy and Civil-Military Relations. Armed Forces & Society 29 (2002):41

Cottey, A., Edmunds, T. and Forster, A. (eds) (2002) The Challenge of MilitaryReform in Postcommunist Europe: Building Professional Armed Forces. Basingstoke: Palgrave.

Cottey, A., Edmunds, T. and Forster, A. (eds) (2002). Democratic Control of the Military in Postcommunist Europe: Guarding the Guards. Basingstoke: Palgrave.

Desch, M. (1999).Civilian Control of the Military: The Changing Security Environment. Baltimore: John Hopkins University Press.

Dragovic, R. (2014). Zavojskusvega 60 milijardidinara – najmanje u Evropi.Vecernjenovosti. Available at:http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/drustvo/aktuelno.290.html:466945-Za-vojsku-svega-60-milijardi-dinara---najmanje-u-Evropi (accessed 26 May 2014)

Ejdus, F. (2012).State building and images of the democratic soldier in Serbia. In: Mannitz S (ed.). Democratic Civil-Military Relations.Soldiering in 21st Century Europe. London: Rutledge.p. 228.

Feaver, P. (2003). Armed Servants: Agency, Oversight, and Civil-Military Relations. Cambridge MA: Harvard University Press.

Greene, O. (2002). International Standards and Obligations: Norms and Criteria for DCAF in EU, OSCE and OECD Areas. Geneva: DCAF.

Gow, J. (2002). Civil-Military Relations in FRY. In Cottey A, Forster A and Edmunds T (eds) Democratic Control of the Military in Postcommunist Europe: Guarding the Guards. Basingstoke: Palgrave, p.195

Hanggi, H. (2003). Good Governance of the Security Sector: Its Relevance for Confidence-Building Geneva: DCAF

Hadžić, М. et al (2009).Yearbook of Security Sector Reform in Serbia.(Belgrade: Centre for Civil-Military Relations.

Hadžić, M. and Stojanović, S. (eds.) (2012).Almanac on Security Sector Oversight in Western Balkans.Belgrade: DCAF & Belgrade Centre for Security Policy

Huntington, S. (1959) The Soldier and the State. Cambridge: The Belknap Press, p. 1Lazanski, M. (2014a) Reketekunaopako.Politika. Available at: http://www.politika.rs/pogledi/Miroslav-Lazanski/Reke-teku-naopako.sr.html (accessed 28 May

2014)Lazanski, M. (2014b) Kakonam se dogodiopotop.Politika. Available at: http://www.politika.rs/pogledi/Miroslav-Lazanski/Kako-nam-se-dogodio-Potop.sr.html (accessed

28 May 2014)Joó, R. (1996) The Democratic Control of Armed Forces. Paris: Institute for Security Studies of

WEU.Izveštaj o elementarnojnepogodi – poplavikoja je zadesilaRepublikuSrbiju i meramakojesupred

uzeteradispasavanjastanovništva i odbraneugroženihmesta od poplava, (2014): 41. Available at:http://www.parlament.gov.rs/upload/archive/files/lat/pdf/akta_procedura/2014/2220-14Lat.pdf (accessed 05 December 2014)



Izveštajekspertskogtima NATO (2012) Samoprocena – Izgradnjaintegritetazasmanjenjerizikaodkorupcije u RepubliciSrbiji. Available at:

http://www.mod.gov.rs/multimedia/file/staticki_sadrzaj/dokumenta/integritet/samoprocena_integriteta.pdf (accessed 28 May 2014)

Kohn, R. (1997)An Essay on CIVILIAN CONTROL of the MILITARY. Available at: http://www.unc.edu/depts/diplomat/AD_Issues/amdipl_3/kohn.html

Kohn, R. (1997) How Democracies Control the Military.Journal of Democracy, 8 (4): 144-146.Nedeljnik (2014) Ugledvojske se ne dovodi u pitanje. Available at: http://www.nedeljnik.co.rs/

sr/2014/06/05/dnevni-magazin/gai-ugled-vojske-se-ne-dovodi-u-pitanje-utanovac-komanduje-li-nikoli-vojskom (accessed 23 Jun 2014)

Novosti (2014) Dug za 34 000 vojnihpenzionerarešitisistematski. Available at:http://novosti.rs/vesti/naslovna/drustvo/aktuelno.290.html:494052-FPIO-Dug-za-34000-vojnih-

penzionera-resiti-sistemski (accessed 28 Jun 2014)Pravda (2014).Lazanskioptužuje – Samo 2005 godineisečeno je i prodatokaostaroželezo 14 amfibija.

Available at:http://www.pravda.rs/2014/05/25/lazanski-optuzuje-samo-2005-godine-iseceno-je-i-prodato-kao-

staro-zelezo-14-ispravnih-amfibija/ (accessed 29 May 2014)Ristic, M. (2012).Strasbourg Tells Serbia to Pay Former Fighters. Balkan Transnational Justice. 06.

09. 2012. http://www.balkaninsight.com/en/article/serbia-to-pay-out-its-former-fighters-court-rules (accessed 03 Jun 2014)

Ristic, M. (2014).European Court Rejects Serbian War Veterans’ Case. Balkan Transnational Justice. 25. 03. 2014. http://www.balkaninsight.com/en/article/serbian-veterans-should-ask-rights-before-national-courts (accessed 03 Jun 2014)

Rokvić, V. and Ivaniš, Ž. (2013).Parliamentary Oversight of the Security Sector in Serbia Perceived Effects. PROBLEMS OF POST-COMMUNISM. 60 (1): 55-61

Rokvić V et al. (2012). Projekat „Vojnakultura“. Beograd: Fakultetbezbednosti. RTS (2014).IntervjusanačelnikomgeneralštabagenearalomDikovićem, http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/125/Dru%C5%A1tvo/1487761/Ulaganje+u+vojsku+ulaganje

+u+bezbednost.html (accessed 03 Jun 2014)RTV (2014).Dug premavojnimpenzionerima 20 milijardi. Available at: http://www.rtv.rs/sr_ci/vojvodina/novi-sad/dug-prema-vojnim-penzionerima-20-milijardi_482006.

html (accessed 03 Jun 2014)Rokvic, V., Jeftic, Z. and Ivanis, Z. (2013).Civil-Military Relations and Democratic Control over the

Armed Forces in the Republic of Serbia.Armed Forces & Society, 39.Schiff, R. (1995). Civil – Military Relations Reconsidered: A Theory of Concordance. Armed Forces

& Society 22 (1):7-24Shemella, P. (2006). The Spectrum of Roles and Missions of the Armed Forces. In Brunau T,

Tollefson S. (eds) Who Guards the Guardians? Austin: University Texax Pres. p. 122Tellis, A. et al (2000). Measuring National Power in the Postindustrial Age, MR-1110-A. Santa

Monica, CA: RAND, p. 133 Transparency International UK, Defence and Security Programme, Government Defence Anti-

Corruption Index, Country Summary – Serbia (2013). Available at: http://government.defenceindex.org/sites/default/files/documents/Serbia.pdf (accessed 06

September 2014)

The OSCE Code of Conduct on Politico-Military Aspects of Security chapter 7 of the code, 15 articles concern the military, other security forces, intelligence agencies, and civil-military relations. Available at: OSCE Code of Conduct on Politico-Military Aspects of Security https://www.osce.org/fsc/41355?download=true

The Military Balance (2013). London: The International Institute for Strategic Studies, pp. 169 – 170.

TheMilitary Doctrineof the Republic ofSerbia. (2010). available at: http://www.vba.mod.gov.rs/Doktrina-Vojske-Srbije-kraj.pdf(accessed 03 Jun 2014)

Тhe Law on Defence. (2007). Available at:http://www.mod.gov.rs/multimedia/file/staticki_sadrzaj/dokumenta/zakoni/Zakon%20o%20odbrani.

pdfThe Law on the Serbian Armed Forces. (2007). Available at:http://www.vba.mod.gov.rs/zakon-o-vojsci-srbije-lat.pdfThe Law on Emergency Situations. (2009). Available at:http://www.mup.gov.rs/cms/resursi.nsf/Zakon%20o%20vanrednim%20situacijama-lat.pdfThe Law on the National Assembly. (2010). Available at: http://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_narodnoj_skupstini.htmlUN World Summit Outcome (2005). Available at: http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N05/487/60/PDF/N0548760.pdf?OpenElement(accessed 03 Jun 2014)Vesti-online (2014).Zašto je prodataopremaVojskeSrbije. Available at: http://www.vesti-online.com/Vesti/Srbija/406412/Zasto-je-prodata-oprema-Vojske-Srbije (accessed

05 Jun 2014)Đokić, K. and Erceg, V. (2014).Parliamentary Oversight and Integrity Building in Security

Institutions Belgrade: Belgrade Center for Security Policy, p. 26



25

323.28-Original scientific article

ЕКОНОМСКА ОПРАВДАНОСТ НАСПРОТИ ТРОШОЦИ ИМПЛИЦИРАНИ ОД ТЕРОРИСТИЧКИ НАПАДИ

Фердинанд ОЏАКОВ1

Зоран ИВАНОВ2

Апстракт: Со овој труд се обидуваме да ги ставиме на терезија материјална-та штета, човечкиот живот и економските последици од терористички напади наспроти економските трошоци и придобивки од мерките за борба против терориз-мот. Исклучително се деликатни случаите каде слободата, безбедноста и благо-состојбата на луѓето се во прашање. Кога треба да се донесуваат одлуки многу е тешко да се постигне консензус. Секогаш преговараме и правиме компромиси. Во оваа област се вршат многу студии и анализи. Некои од нив ги оправдуваат огром-ните трошоци во борбата против тероризмот и безбедносните мерки заради спас на човечките животи. Некои повикуваат на баланс на овие трошоци со други об-ласти на заштита и подобрување на човечките животи. Сепак, многу е тешко да се најде соодветна методологија, индикатори и мерки за ефикасност за проценка и оправданост на трошоците за безбедноста на луѓето. Кога станува збор за човечки животи не постои цена која може да го замени или да го врати загубениот живот.

Клучни зборови: тероризам, рентабилност, трошоци, спасување на живот, еко-номски трошоци

Вовед

Постојат многу дефиниции за тероризам. Сепак, сите опфаќаат користење или закана за употреба на насилство од страна на поединци или групи за постигнување по-литички или општествени цели преку присила и привлекување на јавното внимание и предизвикување цивилни жртви3. Нивен начин на дејствување е прекумерна употреба на сила со цел да се изврши притисок врз владите за да се согласат со нивните барања. Нивните импулсивни и страотни напади имаат за цел масовна паника4. Најдобар пример кој ги отсликува сите погореспоменати елементи е 9/11. Сторителите биле членови на

1 Работи во МО на Р.Македонија2 Работи во МО на Р.Македонија3 The Political Economy of Terrorism, Walter Enders and Todd Sandler, 2012, Cambridge

University Press, NY, 4 Terrorism and counterterrorism: an overview, Todd Sandler, Oxford Economic Papers, 2014,

http://oep.oxfordjournals.org/content/67/1/1.full.pdf+html



група, Ал-Каида, чија цел била да извршат притисок врз САД за повлекување на нив-ните сили од Средниот Исток (кој во тоа време бил примарна политичка цел). Нивниот напад резултирал со смрт на речиси 3000 лица5, огромно влијание врз берзите и создаде 80 до 90 милијарди $ во директни и индиректни штети6. Ова има влијание и на глобал-но ниво, каде се поголем број земји почнуваат да алоцираат повеќе средства за борба против тероризмот.

И покрај брзите вложувања од страна на владите за безбедноста и мерките за борба против тероризмот, грозоморните терористички инциденти продолжуваат низ целиот свет. Меѓу нив: Westgate Mall во Најроби, Кенија, на 21 септември 2013 година; самоубиствениот бомбашки напад на чеченските сепаратисти врз железничка станица и тролејбус во Волгоград, Русија во декември 2013 година; киднапирањето на повеќе од 200 студентки од страна на Боко Харам во Сhibok, Нигерија, во април 2014 година; жена самоубиец активира експлозив пред полициска станица при што биле повредени 2 полицајци, 1 смртно а и самата загинува, во Истанбул, Турција, во јануари 2015 година; една или две вооружени лица го напаѓаат музејот Бардо во центарот на Тунис, при што загинуваат 21 лице, меѓу кои 18 странски туристи од 6 европски земји, како и Јапонија, Русија и Австралија; една Тунижанка и припадник на Туниската армија, исто така, биле убиени, во Тунис, во март 2015 година. Овие и безброј други инциденти, укажуваат дека владата мора да одвои средства за справување со тероризмот на ефикасен начин, така што терористите да не можат да предизвикаат значителни економски загуби и да успее во своите политички барања7. Овие загуби може директно да влијаат на економскиот просперитет на земјата. Економското влијание на тероризмот е најголемо во мали земји и земјите во развој8. Многу студии покажуваат дека земјите со либерални демократии се повеќе склони на терористички активности,9 Сепак, тоа се најчесто модерни индустриски економии, кои можат да поткрепат разумна фискална и монетарна политика, брз одговор во борбата против тероризмот, и разноликост на економскит активности10.

Загубата на човечки живот е друг аспект на влијанието на тероризмот. Тоа е непо-вратно. Сите материјални, финансиски штети може повторно да се доведат во нормала, освен човечкиот живот. Ова е најголемата штета што терористите може да предизвикаат. Со исклучок на Ирак, Авганистан, Пакистан, Нигерија и Сирија како земји со најголем број жртви во 2013 година, имало речиси 4.000 напади во остатокот од светот, при што се загинти 3.236 луѓе. Ова претставува зголемување од 54 % во однос на претходната година 11.

5 The 9/11 Commission Report , National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States, https://fas.org/irp/offdocs/911comm-execsumm.pdf

6 Assessing, Managing and Financing extreme events: Dealing with Terrorism, Howard Kunreuther, Erwann Michel-Kerjan, Beverly Porter, 2003, http://www.nber.org/papers/w10179.pdf



9 Terrorist Group and Government Interaction: Progress in Empirical Research, David B. Carter, Perspective on Terrorism, 2012, http://q-aps.princeton.edu/sites/default/files/empirical_0.pdf

10 The Political Economy of Terrorism, Walter Enders. and Todd Sandler, 2012, Cambridge University Press, NY,

11 Global Level of Terrorism: Measuring and Understanding the Impact of Terrorism, IE&P, 2014, http://reliefweb.int/report/world/global-terrorism-index-report-2014,



И покрај тоа што земјите членки на ОЕСР12 имаат најмал број на жртви и прет-ставуваат мал дел од вкупната проценка, тие имаат претрпено некој од најсмртоносните напади во последните 14 години. Меѓу нив: 11-септемвриските напади во кои загинаа околу 3.000 луѓе, бомбашките напади во Мадрид во кои загинаа 191, норвешкиот масакр во кој загинаа 77 и бомбашките напади во Лондон во кои загинаа 56 лица .13Со оглед на сите загуби што погоре ги споменавме, може да биде општа претпоставка дека ништо не може да се заштити доволно добро.

Со овој труд се обидуваме да ги ставиме на терезија материјална штета, човечкиот живот и економските последици од терористички напади наспртоти економските трошоци и придобивки од мерките за борба против тероризмот. Во секој можен случај каде сло-бодата, безбедноста и благосостојбата на луѓето се во прашање, таа област е автоматски во сива боја. Консензус е многу тешко да се постигне по ова прашање. Постојано се преговара и се прават компромиси.

1. Импликации од терористички напади

1.1. Најскапите терористички напади

Многу научници веќе ја имаат пресметано штетата од терористичките напади. Сепак, ова се само бројки. Значи, вистинското прашање е: дали може навистина да се пресмета штетата од терористички напад? Во овој дел ќе бидат нумерички прикажани некои податоци како почетна точка за нашата анализа.

Бидејќи главна цел на терористите е да се изврши притисок на одредена влада заради исполнување на политички барања, тие не се двоумат да ги употребат сите средства. За побрзо да ги постигнат своите цели, ги зголемуваат последиците на својата кампања. Во повеќето случаи тоа резултира со штета, загуба на човечки животи, зголемено ниво на анксиозност и огромни економски трошоци. 14

Јасно е дека нападот 9/11 имаше значителни трошоци, во опсег од $ 80 до $ 90 милијарди долари. 15

Сепак, ова е многу добар пример за мултиплицирање на штетата предизвикана од терористички напад. Тоа може да предизвика шок што ке се пренесе низ целиот свет на финансиските пазари, трговијата, и нивото на доверба. “Во случајот со 11 септември, трошоците започнаа со околу 34 милијарди $ во осигурените загуби (за покривање на дел од 21,6 милијарди $ во капитални загуби за згради и инфраструк-тура), 576 милиони $ за обнова на Пентагон, и 7 милијарди долари за официјално обештетување на жртвите (за покривање на побарувањата за 2.973 убиени, како и

12 Organization for Economic Co-operation and Development, http://www.oecd.org/about/membersandpartners/list-oecd-member-countries.htm

13 Global Level of Terrorism: Measuring and Understanding the Impact of Terrorism, IE&P, 2014, http://reliefweb.int/report/world/global-terrorism-index-report-2014

14 Economic consequences of terrorism in developed and developing countries: an Overview, Todd Sandler and Walter Enders, http://www.utdallas.edu/~tms063000/website/Econ_Consequences_ms.pdf




7,8 милијарди $ од заштедите на 2.780 њујоркшки работници “16 Ова не е конечната цена. Бидејќи нападот предизвика зголемено ниво на анксиозност, никој повеќе не се чувствуваше безбеден. Јавната перцепција за закана е високо подигната и ранлива во однос на нови напади. Како резултат на тоа, зголемена е потребата за безбедност, што предизвикува директни парични одливи, трошоци што може да ја намалат продуктивноста, бидејќи владите и економиите трошеа повеќе за зачувување на човечки животи на сметка на продуктивноста, технологијата, како и нова опрема. 17

Како општа претпоставка, трошоците на терористичките напади варираа. Тие се дисперзирани и во многу случаи многу тешко пресметливи. Трошоците на материјална штета за безбедност и обезбедување на луѓето од тероризмот може да се пресметаат, предвидат и да се измерат. Сепак, човечкиот живот нема цена. Нарушување на граѓанските слободи, стравот на луѓето, се нематеријални закана.

Иако, 9/11 беше најкрвавиот напад, има и други кои оставиле белег во соод-ветните земји. Во случај на лондонскиот бомбашки напад, целокупната економија на Велика Британија е намалена за дополнителни 4,5% по нападите. Сепак, падот на туризмот чинеше повеќе од 300 милиони £.18 Од друга страна, многу бизниси пријавиле брзо закрепнување по непосредните дејствија.Сепак, со лондонските бомбашки напади беа погодени сите европски берзи. Лондонските берзи проценија дека акциите на најголемите британски компании на пазарот паднаа за 3,85%. На берзата во Париз индексот на четириесет најголеми компании во франција cac40 падна за 4%. Во Германија, Dax падна за 3,15%.19 Во однос на шпанското искуство со Мадрид, резултатите од бомбардирањето укажуваат дека терористичките напади предизвикале загуба од речиси 212 милиони € во регионалната економија на Ма-дрид, што е еквивалентно на 0,16 % од регионалниот БНП (0,03 од националниот БНП). Со ова се потврдува дека непосредната економска димензија на терористички напад како оној од 11 март 2004 година–покрај катастрофалните човечки загуби - е релативно ниска. 20

Пакистанското искуство беше многу поинакво од другите земји. Наместо да се опоравува со годините што поминуваат, тие имаат негативни импликации. Стран-ската помош, воената помош, отписите на долгови и евтините кредити во замена за нивна активна улога во “војната против тероризмот” не помогнаа. Цената во голема мера ја надминува користа. Според груби проценки на владата, Пакистан претрпува

16 9/11 Terrorism: Global Economic Costs, Dick K. Nanto, 2004, CRS Report for Congress, http://digital.library.unt.edu/ark:/67531/metacrs7725/m1/1/high_res_d/RS21937_2004Oct05.pdf

17 Ibid18 The Economic Effects of Terrorism on London – Experiences of Firms in London’s Business

Community, London Chamber of Commerce and Industry, 2005, 19 Financial Impact of Terrorism on Global Economy, Financial Markets and Tourism, Indian

Business Chamber of Luxemburg, 2014, http://www.ibcl.lu/userfiles/documents/Impact-of-Terrorism.pdf

20 The Economic cost of March 11: Measuring the direct economic cost of the terrorist attack on March 11, 2004 in Madrid, Mikel Buesa, Aurelia Valino, Joost Heijs, Thomas Baumert and Javier Gozalez Gomez, 2006, http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.319.8266&rep=rep1&type=pdf



целосна загуба од 45милијарди $, поради војната против тероризмот од септември 2001 година до 2009 година. Негативните импликации за пакистанската економија покриваат области, како девастирање на воената, безбедносната, социјалната и инфраструктурната мрежа, загуба на приливот на странски директни инвестиции, одлив на капиталот, затворањето на индустрии во зоната на конфликти и нивното одлевање со влијание во пошироката економија, издржувањето на внатрешно раселени лица, загуба на туристичката индустрија, губење на работни места, итн. 21

Секоја земја која има искусено терористички напад, без разлика на нејзината големина, има уникатно искуство. Понекогаш мали оштетувања може да имаат големи последици.

1.2. Последици од терористички напад

Последиците од нападот немаат цена. Прво има блокирање на целиот држа-вен систем за миг. Потоа почнуваат да функционираат многу процеси на државата и одбранбениот систем почнува да закрепнува. За сето ова се потребни човечки ресурси и финансии. Без разлика колку е голем нападот, последиците се огромни.

Проценка на влијанието на терористички напад опфаќа пресметка за физичко уништување на објекти и инфраструктура и загуба на човечки животи или способ-ности (поради повреда), но исто така и за економски влијанија кои произлегуваат од активностите за ублажување на штетата. Понатаму, во независни економски систем, терористичките напади може да предизвикаат нарушување на економски активности кои може да се хранат преку други економските субјекти, кои не биле директна мета на нападот. 22

Странските директни инвестиции, туризмот, меѓународната трговија и крат-корочните текови на капиталот се области каде нападите обично имаат најголемо влијание. 23”

Многу студии се направени за испитување во детали на економските тро-шоци на напади на терористите во горенаведените област. Сите имаат различно значење и може да се гледаат од поинаков агол. Во голема мера зависат и од тоа каков психолошки ефект има самиот напад на јавноста и донесувањето на одлуки.

1.3. Цена на терористичките напади

Од друга страна, терориститичката подготовка обично чини многу помалку од штетата од самиот напад. Нивна тактика е да се постигне голем ефект со по-малку инвестиции.

21 The Cost of Conflict in Pakistan, Center for Research and Security Studies, http://crss.pk/downloads/Reports/Research-Reports/Cost-of-Conflict-in-Pakistan.pdf

22 The Economics of Terrorism and Counter-Terrorism: A Survey (Part I), Friedrich Schneider, Tilman Brück and Daniel Meierrieks, EUSECON, https://www.diw.de/documents/publikationen/73/diw_01.c.372923.de/diw_econsec0044.pdf

23 Measuring the Economic Costs of Terrorism, Walter Enders and Eric Olson, http://www.socsci.uci.edu/~mrgarfin/OUP/papers/Enders.pdf



Во случај на лондонските бомбашки напади во извештајот од соодветната полициска единица стои дека трошоците за нападите во Лондон на 7 јули 2005 година може да бидат поделени на следниот начин:

- изградба и распоредување на уредите: £ 4600 (од кои реалните материјални = £ 2500);- меѓународно патување: £ 1810;- викенд обука: £ 825;ВКУПНО: £ 7235 приближно.Обемната истрага откри дека најверојатно финансирањето било целосно

самогенерирано од страна на лидерот на ќелијата, во форма на банкарски заем од £ 10,000, и £ 4000 готовина повлечени од кредитни картички. Имало повеќе од доволно средства за финансирање на нападот потенцијалните финансиски одред-би за издржувани лица по смртта на бомбашите. Немало ниту потреба за лажни идентитети. 24

За споредба, во мадридскиот случај, бомбардирањето во 2004 година во Мадрид се проценува дека чинело помеѓу $ 10,000 и $ 15.000. 25

Во случај на нападот од 11 септември, поголемиот дел од трансферот на пари е направен од страна на официјалниот банкарски систем. “Ал Каеда депо-нирала околу $ 300.000 во банките во САД, и ги потрошила сите освен $ 36,000 пред нападите. Околу $ 130.000 од средствата кои киднаперите ги користеле дошле преку банкарски трансфер (и преку МСБ кореспонденција), а останатите биле депонирани како готовина. Откако средствата пристигнале во САД тие се депонирани на сметки во Union Bank of California и Sun Trust Bank in Florida, меѓу другите. Сите киднапери имале отворено сметки во овие американски банки со нивниот вистински идентитет. Стедствата ги влечеле од банкомати и дебитни картички. Дополнителни $ 47,600 биле депонирани во банки во странство: $ 9600 во Saudi British Bank во Саудиска Арабија, $ 8000 во филијала на Citybank во ОАЕ, и $ 30,000 во филијала на Standard Chartered банка во ОАЕ. Двајца од киднаперите пристапиле до овие странски сметки преку АТМ и Visa картички. Она што е забележливо е дека повеќето од овие трансакции, поради релативно малата сума и недостатокот на индиции за можни напади, не би запалиле црвен аларм ниту денес. “26

24 7/7 Attack – London Bombing, Simon Dilloway, http://www.lophamconsultancy.co.uk/London%20Bombings.pdf

25 Tracking Down Terrorist Financing, Council on Foreign Relations, Eben Kaplan, 2006, http://www.cfr.org/terrorist-financing/tracking-down-terrorist-financing/p10356#p4

26 Terrorism Financing Methods: An Overview, Michael Freeman and Moyara Ruehsen, Perspective on terrorism, Vol 7, No 4 (2013), http://www.terrorismanalysts.com/pt/index.php/pot/article/view/279/html



Во општиот заклучок можеме да кажеме дека терористите и терористичките организации ги користат сите методи за финансирање и префрлање средства низ целиот свет. Тие се многу флексибилни и многу прилагодливи во однос на систе-мите за безбедност. Штом вратата е затворена, тие веднаш наоѓаат нов начин за префрлање средства преку официјални и неофицијални канали. Тие се еден чекор пред нас, бидејќи тие ги користат нашите разлики помеѓу безбедносните и финан-сиските системи. 27

2. Импликации од борба против тероризмот

2.1. Економските трошоци за борба против тероризмотЗголемувањето на безбедноста и заштитата на граѓаните е автоматски од-

говор на терористичките напади. Секоја земја има свој пристап кон зголемување на безбедносните мерки. Повторно 9/11 беше пресвртница каде што речиси сите земји во светот почнаа да ги преиспитуваат своите безбедносни мерки и веднаш го зголемија својот буџет за безбедност и борба против тероризмот.

САД по најкрвавиот терористички напад почнаа да ги преиспитуваат сите мерки на внатрешната безбедност почнувајќи од разузнавање, безбедност, воени и меѓународни односи во однос на борбата против тероризмот. Домашните расходи за борба против тероризам на годишно ниво беа околу $ 25 милијарди долари до пред терористичките напади на 11 септември 2001 28година. Во 2010 година федералните трошоци за внатрешна безбедност се зголемени за околу 360 милијарди $ во однос на оние од 2001 година. 29 Сојузната влада беше фокусирана на поразување на терористите на сите нивоа – локално, државно, федерално и меѓународно. Зголемувањето на буџетот за разузнавачкиот и приватниот безбед-носен сектор беше евидентно и достигна неколку стотици милијарди долари. 30 Беа потрошени околу 80 милијарди $ во 2010 година за разузнавачките операции со цел заштита од заканата од меfународниот тероризам. 31 Ова зголемување на

27 The Money Trail, Finding, Following, and Freezing Terrorist Finances, Matthew Levitt and Michael Jacobson, The Washington Institute for Near Eastern Policy, 2008, https://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus89.pdf

28 Evaluating Counterterrorism Spending, John Muller and Mark G.Steward, Journal of Economics Perspectives, 2014, http://object.cato.org/sites/cato.org/files/articles/mueller-stewart-journal-economic-perspectives-summer-2014.pdf

29 Terror, Security and Money: Balancing the risks, benefits and costs of homeland security, John Mueller and Mark G. Stewart, Prepared for presentation at the panel, “Terror and the Economy: Which Institutions Help Mitigate the Damage?” at the Annual Convention of the Midwest Political Science Association, 2011, http://politicalscience.osu.edu/faculty/jmueller//MID11TSM.PDF

30 Ibid31 Evaluating Counterterrorism Spending, John Muller and Mark G.Steward, Journal of Economics

Perspectives, 2014, http://object.cato.org/sites/cato.org/files/articles/mueller-stewart-journal-economic-perspectives-summer-2014.pdf



буџетот е резултат на зголемените стравувања за тероризам, а од друга страна, буџетот за сите други ризици, криминалот и безбедноста е зголемена за уште 15 милијарди $, што е незначителна сума. 32 Операцијата за борба против тероризмот се чини дека е најскапа за буџетот на САД. „Барањето за фискалната 2015 година за воен буџет за Министерството за одбрана, USAID и Veterans Administration Medical изнесува 73,5 милијарди $ вклучувајќи $ 58,1 милијарди за Авганистан, $ 5,0 милијарди долари за Ирак, $ 100 милиони за зголемена безбедност и $ 10,4 милијарди за други за финансирања на војната. Овие износи не го одразуваат новото барање за фискалната 2015 поднесено во ноември 2014 година за покри-вање на трошоците за Operation Inherent Resolve (OIR), која започна со воздушни напади лансирани кон крајот на август 2014 година, за да им помогне на сири-ските бунтовници и владата на Ирак за да се спречи преземањето на територија од страна на исламската државата (ИС). Администрацијата поднесе амандман за дополнителни 5,5 милијарди долари од буџетот за оваа операција кои беа на одобрување во Конгресот. Вклучувајќи го и новото барање, финансирање воениот буџет за фискалната 2015 изнесува $ 79,0 милијарди долари.“33

Операцијата за борба против тероризмот во целиот свет, предводена од САД и нивните партнери се претвори во долготраен затворен циклус на закана и економската војна. Оваа „војна во затворен круг“, исто така, може да предизвика финансиска нестабилност во други помали земји, и ќе ја спречи меѓународната трговија и капиталните текови.34

Расходите во ЕУ, по однос на трошењето за безбедносни прашања и борба против тероризам исто така се зголемија до 93,5 милиони € во 2009 година и околу 163% во целост до 2011. Насловот ‘безбедност и државјанство “, како што беше преименуван според повеќегодишната финансиска рамка 2014-20 (MFF) беше благо намален од 2014 година во буџетот за 2015 година (од 2172 милиони € на € 2146.730.000), а буџетот за борба против тероризмот е зголемен. 35

Финансирањето од ЕУ за справување со терористички закани се развива преку разни фондови и програми. Повеќегодишната финансиска рамка 2007-13 -MFF опфати програма од 140 милиони € за спречување, подготвеност и помош за справување со последиците од тероризам и други безбедносни ризици поврза-ни (CIPS), со цел да ги заштити граѓаните и инфраструктурата од терористички напади. Под 2014-20 MFF, фондот за внатрешна безбедност (ISF) е финансиски

32 Ibid33 The Cost of Iraq, Afghanistan, and Other Global War on Terror Operations Since 9/11, Amy

Belasco, 2014, https://www.fas.org/sgp/crs/natsec/RL33110.pdf 34 9/11 Terrorism: Global Economic Costs, Dick K. Nanto, 2004, http://digital.library.unt.edu /

ark:/67531/metacrs7725/m1/1/high_res_d/RS21937_2004Oct05.pdf 35 Counter-terrorism funding in the EU budget, Gianluca Sgueo, European Parliamentary

Research Service, 2015, http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2015/559490/EPRS_BRI%282015%29559490_EN.pdf



инструмент дизајниран за поддршка на иницијативи за зголемување на безбед-носта во ЕУ. ISF е поделена помеѓу: граници и визи; и полициски прашања. ISF има 3,8 милијарди € буџет, од кои само мал дел оди на борба против тероризмот. Поточно, ISF-полицијата како компонента на ISF има за цел обезбедување на безбедноста во ЕУ, вклучително и борба против тероризмот. За 2014-20, овој инструмент има буџет од 1.004 милиони € (662 милиони € преку заедничко упра-вување, каде што дејствата се преземаат од страна на земјите-членки, како и 342 милиони € преку директно управување од страна на Комисијата). Трошоците на ЕУ за борба против тероризмот не се само преку ISF. Голем број на други из-вори на средства минуваат низ буџетот на ЕУ. На пример, Комисијата одобрила 1,4 милијарди € достапни за проучување на безбедноста во рамките на Седмата рамковна програма за истражување (FP7) за 2007-13. Целите на финансираните проекти го опфаќаат и развојот на технологии и знаење за подобрување на без-бедноста против терористичките закани. 36

Тешко е да се процени соодветна потрошувачка за борба против тероризмот, а уште потешко да се оправда зголемената потрошувачка. Целта на борбата против тероризмот и потребните средства за таа намена секогаш ќе се бидат предизвик. 37

2.2. Економски придобивки од борбата против тероризмотСпасувањето на човечки животи е основна цел на борбата против теро-

ризмот и другите безбедносни мерки што се преземаат. Владите разбирливо инвестираат значителни средства за спречување и справување со заканите. На пример, расходите на САД за внатрешна безбедност од 2001 година се зголемија за околу $ 31,4 милијарди годишно. Ова е во директна врска со проценката дека 4.000 животи годишно би требало да бидат спасени за да се оправдаат зголеме-ните. Цената по спасен живот се движи од $63 милиони до $ 630 милиони, што во голема мера ја надминува регулаторната цел за $ 7,5 по живот спасен. Како таква, не е успешна како студија за економска оправданост.38 Ублажувањето на ризикот, безбедност и борбата против тероризмот не се единствените програми со кои можат да се спасат животи. Безбедна средина се третира како еден систем, а не како одделни функции.

Во табелата 1 се прикажани американските процени за бројот на спасени животи за секој осуетен заговор.

36 Ibid37 Evaluating Counterterrorism Spending, John Mueller and Mark G. Stewart, Journal of Economic

Perspectives, 2014, http://politicalscience.osu.edu/faculty/jmueller/FBIJEPfin.pdf38 Cost-Benefit Assessment of United States Homeland Security Spending, Mark G. Stewart and

John Mueller, Center for Infrastructure, Performance and Reliability, 2009, http://nova.newcastle.edu.au/vital/access/services/Download/uon:3125/ATTACHMENT01?view=true



Табела 1: Извор: проценка на трошоци и придобивки на трошење на САД за внатрешна безбедност од страна на Марк Г. Стјуарт и Џон Милер.

Спасувањето животи е добра појдовна точка за мерење на ефективноста на борбата против тероризмот. Сепак, постојат и други области, кои се, исто така, ди-ректно и индиректно поврзани во кои треба да се инвестира со цел да се обезбеди нормален просперитетен живот.

Во табелата 2 подолу јасно е покажано дека расходите се надминати. Просто кажано, тоа значи дека за зокружените износи ќе треба да се случат 150 напади годишно од типот на Бостон, 15 како Лондон секоја година, или еден 9/11-тип на напад на секои три години за да се оправдаат трошоците. 39

39 Evaluating Counterterrorism Spending, John Mueller and Mark G. Stewart, Journal of Economic Perspectives, 2014, http://politicalscience.osu.edu/faculty/jmueller/FBIJEPfin.pdf



Многу научници имаат направено истражувања за изнаоѓање на различни мерки како да се пресмета ефикасноста на мерките за борба против тероризмот. Постојат многу појдовни точки и индикатори кои се потребни за да се направат пресметки, со цел да се обезбедат релевантни мерење на ефективноста.

Заклучок

Не дека пред 9/11 немало терористички напади, но ова беше еден од најсмрто-носните и тој комплетно ја промени перспективата на гледање на тероризмот.И згора на се, се случи во САД. Знаејќи ја нивната проактивност на сите нивоа на безбедност тие обрнуваат дополнително влијание врз животната средина за безбедност. Покрај многу студии и статистички извештаи за степенот на штетата од терористички напад во кои има огромни човечки загуби, овој напад остави траен белег во начинот на размислување на граѓаните. Терористички напади предизвикуваат материјална штета, загуба на човечки животи, зголемено ниво на анксиозност и огромни економски трошоци. Обично има ефект на прелевање и во други земји. Светскиот пазар по 9/11, е со проценета штета $ 80 до $ 90 милијарди долари. Со бомбардирањата во Лондон беа засегнати сите европски пазари. Штетата само на Велика Британија од туризмот беше проценета на околу 300 милиони £. Целокупната штета е во огромни размери.

Од друга страна терористите имаат потрошено незначителни средства за извршу-вањето на нападите. Уште еднаш 9/11 е најскап со проценети трошоци до $ 500,000. Во случај на нападите во Лондон цената е до £ 14,000-15,000. Бомбашките напади во Мадрид беа околу $ 10,000- $ 15.000. Овие цифри покажуваат и докажуваат дека со малку средства може да се предизвика огромна штета.

Како резултат на причинетата штета инвестирана е значителна сума за да се зголемат мерките на безбедност и борба против тероризмот. Сè уште се водат дискусии во поглед на наоѓање на вистинска мерки на ефективност за да се оправда огромното



зголемување на расходите за безбедност и борба против тероризмот. САД го зголемија својот буџет од 25милијарди $ пред 2001 година на 360 милијарди $ по 9/11. Европската Унија го следи истиот тренд до 163% во целост до 2011 година само за безбедност и борба против тероризмот. Студиите за придобивки од зголемените расходи за борба против тероризмот покажаа дека зголемен буџет дава резултати во спасувањето на животи, но не ги оправда во целост огромните трошоци само во борбата против тероризмот. Никој не сака да преживее 15 напади од типот на лондонскиот секоја година, за да се оправдаат трошоците за борба против тероризмот.

Многу е тешко да се најде соодветна методологија, индикатори и мерка за ефи-касност за проценка и оправданост на трошоците за безбедност на луѓето. Кога станува збор за животот на луѓето не постои цена која може да се плати за да го замени или врати загубениот живот.


Mueller J and Stewart G. M, Evaluating Counterterrorism Spending, Journal of Economic Perspectives, 2014, http://politicalscience.osu.edu/faculty/jmueller/FBIJEPfin.pdf

Mueller J and Stewart G. M, Cost-Benefit Assessment of United States Homeland Security Spending, Center for Infrastructure, Performance and Reliability, 2009, http://nova.newcastle.edu.au/vital/access/services/Download/uon:3125/ATTACHMENT01?view=true/ark:/67531/metacrs7725/m1/1/high_res_d/RS21937_2004Oct05.pdf

Sgueo G, Counter-terrorism funding in the EU budget, European Parliamentary Research Service, 2015, http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2015/559490/EPRS_BRI%282015%29559490_EN.pdf

Mueller J and Stewart G. M, Terror, Security and Money: Balancing the risks, benefits and costs of homeland security, “Terror and the Economy: Which Institutions Help Mitigate the Damage?” Annual Convention of the Midwest Political Science Association, 2011, http://politicalscience.osu.edu/faculty/jmueller//MID11TSM.PDF

Belasco A, The Cost of Iraq, Afghanistan, and Other Global War on Terror Operations Since 9/11, 2014, https://www.fas.org/sgp/crs/natsec/RL33110.pdf

Nanto K. D, 9/11 Terrorism: Global Economic Costs, 2004, http://digital.library.unt.eduFreeman M and Ruehsen M, Terrorism Financing Methods: An Overview, , Perspective on

terrorism, Vol 7, No 4 (2013), http://www.terrorismanalysts.com/pt/index.php/pot/article/view/279/html

Levitt M and Jacobson M, The Money Trail, Finding, Following, and Freezing Terrorist Finances, The Washington Institute for Near Eastern Policy, 2008, https://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus89.pdf

Schneider F, Brück T and Meierrieks D, The Economics of Terrorism and Counter-Terrorism: A Survey (Part I), EUSECON, https://www.diw.de/documents/publikationen/73/diw_01.c.372923.de/diw_econsec0044.pdf

Enders W and Olson E, Measuring the Economic Costs of Terrorism, http://www.socsci.uci.edu/~mrgarfin/OUP/papers/Enders.pdf

Dilloway S, 7/7 Attack – London Bombing, http://www.lophamconsultancy.co.uk/London%20Bombings.pdf



Kaplan E, Tracking Down Terrorist Financing, Council on Foreign Relations, 2006, http://www.cfr.org/terrorist-financing/tracking-down-terrorist-financing/p10356#p4

Financial Markets and Tourism, Financial Impact of Terrorism on Global Economy, Indian Business Chamber of Luxemburg, 2014, http://www.ibcl.lu/userfiles/documents/Impact-of-Terrorism.pdf

Buesa M, Valino A, Heijs J, Baumert T and Gomez J, The Economic cost of March 11: Measuring the direct economic cost of the terrorist attack on March 11, 2004 in Madrid, 2006, http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.319.8266&rep=rep1&type=pdf

Center for Research and Security Studies, The Cost of Conflict in Pakistan, http://crss.pk/downloads/Reports/Research-Reports/Cost-of-Conflict-in-Pakistan.pdf

Kunreuther H, Michel-Kerjan E, Porter B, Assessing, Managing and Financing extreme events: Dealing with Terrorism, 2003, http://www.nber.org/papers/w10179.pdf

The Economic Effects of Terrorism on London – Experiences of Firms in London’s Business Community, London Chamber of Commerce and Industry, 2005,

IE&P, Global Level of Terrorism: Measuring and Understanding the Impact of Terrorism, 2014, http://reliefweb.int/report/world/global-terrorism-index-report-2014,

OECD, Organization for Economic Co-operation and Development, http://www.oecd.org/about/membersandpartners/list-oecd-member-countries.htm

Sandler T and Enders W, Economic consequences of terrorism in developed and developing countries: an Overview, http://www.utdallas.edu/~tms063000/website/Econ_Consequences_ms.pdf

National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States, The 9/11 Commission Report, https://fas.org/irp/offdocs/911comm-execsumm.pdf

Sandler T, Terrorism and counterterrorism: an Overview, Oxford Economic Papers, 2014, http://oep.oxfordjournals.org/content/67/1/1.full.pdf+html

Sandler T and Enders W, Economic consequences of terrorism in developed and developing countries: an Overview, http://www.utdallas.edu/~tms063000/website/Econ_Consequences_ms.pdf

Carter B. D, Terrorist Group and Government Interaction: Progress in Empirical Research, Perspective on Terrorism, 2012, http://q-aps.princeton.edu/sites/default/files/empirical_0.pdf

Enders W and Sandler T, The Political Economy of Terrorism, Cambridge University Press, NY, 2012



39

620.91:911.3:32(497.7)Original scientific article

ГЛОБАЛНИ ПРОМЕНИ ВО ГЕОПОЛИТИКАТА НА ЕНЕРГЕТСКИТЕ РЕСУРСИ, РИЗИЦИ И ПРЕДИЗВИЦИ ЗА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

М-р Борче ЧАМИНСКИ1

Д-р Ненад ТАНЕСКИ2

Апстракт: Актуелните промени на светскиот енергетски пазар, со акцент на рево-луцијата на гасните шкрилци во САД и економскиот подем на Азија, претставуваат фактори чија меѓусебна интеракција имплицира неизбежни промени во балансот на енергетските ресурси и глобалната геополитика. Енергетски зависните земји како Кина, Индија и Европската унија, поддржани од традиционалните стратегиски партнери (Русија и САД), се во постојан обид за обезбедување на неопходните енер-гетски ресурси. Покрај бескомпромисниот натпревар, ваквиот развој на настаните во блиска иднина би можел да резултира со сериозна конфронтација на геополи-тичките и геостратегиските интереси на САД и ЕУ од една страна, и Русија и Кина од друга страна. Кризата во Украина, анексијата на Крим и намалувањето на цените на енергетските ресурси се последните примери кој укажуваат на фактот дека енергијата е основниот елемент на националната моќ, способен да го промени геополитичкиот пејзаж на Европа. Суспензијата на серија капитални енергетски инвестиции трасирани преку терито-ријата на Балканскиот Полуостров, како и неодамнешното унапредување на руско - турските и руско - грчките односи, претставуваат настани кои на земјите од регионот, меѓу кои и Република Македонија, им нудат низа геополитички предизвици, но истовремено и ризици. Тие можат да бидат извор на политичка моќ или ранли-вост, да стимулираат економски прогрес или регрес. Во овој труд ќе бидат детер-минирани основните фактори и нивното влијание врз безбедноста на Република Македонија, како последица на тектонските поместувања во глобалната енергетска геополитика.

Клучни зборови: енергетски ресурси, геополитика, геостратегиски интереси, безбедност.

ВоведПочетокот на индустриската револуција во втората половина 18. век, ја промови-

раше енергетската геополитика во основен фактор кој го диктира глобалниот економски

1 Авторот е офицер на Армијата на Република Македонија.2 Авторот е доцент на Воената Академија „Генерал Михајло Апостолски“ - Скопје



просперитет и меѓународната политичка стабилност. Политичкиот и економскиот аспект на енергијата, кој подеднакво ги засега производителите и потрошувачите, од секогаш бил во фокусот на глобалната јавност, а особено во услови на неусогласеност на политиката меѓу Западот и Истокот. Во втората половина од 20. век, поради домашниот недостиг и увозната зависност, западните политичари настојуваа да ги перципираат енергетските ресурси, особено нафтата, како главен извор на ранливост, додека нивните „противници“ сè уште не беа свесни за политичкиот и економскиот потенцијал на нивните енергетски ресурси.

Сепак, оваа парадигма драстично се менува. Подемот на Русија на почетокот на 20. век, ја најави нејзината енергетската политика како основен адут за зајакнување на поли-тичкото влијание во Европа. Зголемената самодоверба на руското политичко раководство, произлезено од потенцијалот на националниот енергетски сектор и обновеното влијание во меѓународните односи, резултираше со низа стратегиски проекти за снабдување на европскиот енергетски пазар со дефицитарните фосилни горива неопходни за одржување на економијата на ЕУ. Новата геополитичка позиција на Русија, пропорционална на ам-бициите на поранешниот Советски Сојуз, претставуваше причина за загриженост која САД ги соочи со опасноста од губење на политичкото влијание и доминацијата во Европа.

Покрај подемот на Русија како геополитички настан кој го одбележа почетокот на 21. век, економскиот развој на Кина и Индија претставува другиот клучен аргумент кој изврши силно влијание врз глобалната енергетска безбедност. Како резултат на тоа дојде до поместување на географскиот центар на глобалната побарувачка на енергија од Запад кон Исток. Во меѓувреме, откривањето на новите национални резерви и зголеменото производство на нафта и природен гас, драстично ја променија позицијата на САД на меѓународниот (особено на Европскиот) енергетски пазар, давајќи и на земјата една од водечките улоги во производството, потрошувачката и трговијата со енергетските ресурси.

Наведените структурни промени на енергетскиот пазар претставуваат индикатори кои ја најавија неодложната потреба од нова проценка на глобалната енергетска геополи-тика. Без разлика на развојот на енергетските односи меѓу Русија и нејзините соседи, кои патем имплицираа крупни поместувања во политиката на Европската Унија, промените на енергетскиот пазар докажаа дека енергијата повторно стана клучната стратегиска определба во меѓународните односи на САД. Интересот и сè поголемото инволвирање во Украинската криза и колапсот на „Јужен тек“, претставуваат типичен пример кој не само што ја потврдува претходната констатација, туку укажува и на фактот дека билатералната енергетска политика, која Русија ја форсира со дел Европските земји, не се совпаѓа со геополитичките и геостратегиските интереси на САД и нивните сојузници. Доколку се земат во предвид притисоците кон одделни земји да и наметнат санкции или да се отка-жат од енергетските проекти, преку кои Русија се обидува да ја заобиколи Украина во функција на нејзините геостратегиски интереси за освојување на енергетскиот пазар во Западна Европа, тогаш ново настанатата ситуација може да се детерминира како „Нова Студена Војна“.3

3 Започнувајќи од 2007 година терминот „нова Студена војна“ е употребен во повеќе на-учни работници кои ги истражуваат и анализираат односите помеѓу САД и Русија. Еден од нив е Ричард Саква кој терминот го употребува во функција на појаснување приодот, односно стратегијата на Руската надворешна политика во контекст на приближување кон Западот, притоа без да бидат доведени во прашање национални интереси на двете страни. За повеќе информации види Richard Sakwa. „New Cold War’ or twenty years’ crisis? Russia and international politics“. International Affairs, Volume 84, Issue 2, pages 241–267, March 2008.



Како резултат на епилогот од „новата Студена војна“, Балканскиот полуостров стана главен енергетски јазол на Европа во кој се судираат геостратегиските интереси на Западните сојузници предводени од САД од една, и Русија и Кина од друга страна. Како централна земја во која се вкрстуваат коридорите кои Балканот го поврзуваат со четирите страни на светот, Украинската криза ја претвори Република Македонија во главна база за наметнување и реализација на геополитичките влијанија и интереси на САД и Русија во регионот. Проектите „Турски поток“ и „АМБО“ се типичен пример за предметниот геополитички ривалитет на двете страни кои на располагање имаат широк дијапазон на алатки и методи за придобивање на наклонетоста на Република Македонија.

Новата геополитичка улога на Република МакедонијаКризата во Украина претставува настан кој може да се детерминира како

показател за улогата на руската енергија врз европската геополитика. Токму енергијата е таа која го создаде политичкиот и економски хаос кој денес владее во Украина и ги прекрои границите на Европа. Воедно, енергијата претставува закана, но и предизвик за секоја држава од регионот која поради нејзината гео-графска положба, случајно или намерно ќе прерасне во клучна геостратегиска точка во која можат да се судрат интересите на засегнатите страни инволвирани во процесот на производство и потрошувачка на енергетските ресурси. Како резултат на крупните геополитички поместувања во текот на 2014 година, „не-познатата“ Република Македонија одеднаш стана централна точка, подеднакво важна за клучните актери инволвирани во „новата Студена војна“. Ова особено важи за Русија, која по кризата во Украина - низ која транзитира речиси половина од вкупната количина на природен гас кој го извезува во Европа - тежиштето го стави на гасоводот „Јужен тек“, проект кој требаше да и овозможи пробив на енергетските ресурси преку Балканот и продлабочување на целокупното влијание во водечките земји од Унијата. За таа цел, трасата на гасоводот беше повлечена претежно низ географскиот простор на државите во кои доминираат сродните – словенски народи (Бугарија и Србија) во ЈИЕ, во кои покрај сигурниот транзит на природниот гас кон ЕУ, Русија имаше можност за зајакнување на сопственото за сметка на влијанието на Западните сојузници.

Сепак, во духот на вековната борба за доминација над евроазиското копно, Западните сојузници предводени од САД, имаа дијаметрално спротивни интереси за чија реализација вложија голем напор за да ја спречат изградбата на гасоводот Јужен тек. „Агресорската“ улога во Украина, која на Русија и беше препишана од страна на САД и дел од поранешните Советски републики, беше клучниот фактор кој влијаеше на заладување на односите на релација ЕУ – Русија, што кулминираше со решението за наметнување на санкции, не само од Унијата туку и од дел од потенцијалните кандидати за полноправно членство. Претходно, во 2009 година Советот на Европа го усвои т.н. „Трет енергетски пакет“ чија основна намена е создавање на единствен енергетски пазар во ЕУ со цел одржување на цената на



енергетските ресурси на најниско можно ниво, подигање на стандардот на услу-гата и сигурна испорака. Основниот принцип на овој закон, кој не е во прилог на енергетската политика на Русија, е раздвојувањето на сопственоста во процесот на производството, транспортот и дистрибуцијата на енергетските ресурси.4 Тоа значи дека една компанија не може да има монопол врз наведените процеси. За Русија, „Третиот енергетски пакет“ е дискриминаторска мерка, директно насочена против Рускиот енергетски гигант Газпром.5

Несомнено е дека суспензијата на Јужен тек ќе има поголеми економски последици за Бугарија и Србија отколку што ќе влијае врз економскиот развој на ЕУ или пак врз извозот на Рускиот природен гас во Европа, најмалку поради две причини. Првата причина е тоа што голем дел од Европските држави имаат постоечки билатерални договори со Русија за снабдување со енергетски ресур-си преку посебна енергетска инфраструктура (гасоводи или инфраструктура за складирање на природен гас во течна состојба).6 Втората причина е фактот дека Бугарија и Србија, па и Хрватска и Унгарија, не располагаат со соодветна енер-гетска инфраструктура која овозможува снабдување на државниот и приватниот сектор со потребните количини на природен гас, без разлика на агрегатната состојба. Сепак, во функција на остварување на геополитичките интереси на Балканскиот Полуостров, во декември 2014 година рускиот државен врв излезе со нов проект – „Турски тек“ – како алтернатива на неговиот претходник, кој дополнително ги разбранува меѓународните односи. Од земја која не влегуваше во енергетските планови на Русија и ЕУ, заедно со Грција, Србија и Унгарија, Република Македонија конечно се најде на планираната траса на една капитална енергетска инвестиција.

Анализирајќи го развојот на настаните и епилогот од проектот Јужен тек, може да се констатира дека од аспект на Турски тек, Република Македонија, слично на Бугарија прераснува во центар на гравитација на ривалитетот меѓу Истокот и Западот за превласт над Балканот како иден енергетски јазол на Стариот континент. Затоа Република Македонија не треба да се набљудува единствено како транзитна, туку како клучна земја од која зависи судбината на проектот за кој Русија de facto е подготвена да ја употреби целокупната дипломатска моќ и меѓународно влијание. Всушност, тоа е главната поента која проектот Турски тек го претвора во уште еден комплексен геополитички натпревар. Премногу наивно би било да се заклучи дека ЕУ и САД би биле во улога на пасивни набљудувачи

4 За оваа прашање види: European Parliament and Council of the European Union. Legislation, Official Journal of the European Union, Volume 52, 14 August 2009.

5 Česlovas Iškauskas. „Third Energy Package: dispute between Russia and the EU“, Geopolitika, 2011/03/23. 25.04.2015. < http://www.geopolitika.lt/?artc=4561>.

6 Типичен пример претставува Руско-Германскиот гасовод Северен тек, кој покрај Герма-нија, ги задоволува дел од потребите со природен гас на Велика Британија, Холандија, Франција и Данска



и да се верува дека на фрлената ракавица од Русија не би возвратиле барем со пропорционални мерки.

Од аспект на трудот, клучниот факт кој безусловно треба да се земе предвид при анализата на проблемот, е актуелниот статус на евроатланскиот интегративен процес на Република Македонија. Како кандидат за членство во ЕУ и земја која ги исполнува условите за членство во НАТО, на патот кон остварување својата стратешка определба, Република Македонија е попречена ни повеќе ни помалку, туку од Грција, а од неодамна и од Бугарија. Во контекст на Турски тек, билате-ралните спорови со дел од соседите, особено со Грција, за САД и ЕУ претста-вуваат „меч со две острици“. Од една страна, спорот меѓу Македонија и Грција, за Западните сојузници претставува моќно геополитичко оружје кое може да го запре продорот на Руското влијание кон Европа преку Балканскиот полуостров. Актуелната економска состојба во Грција и Евроатланскиот ќорсокак во кој се наоѓа Македонија, се клучните проблеми за кои и двете „спротивставени“ страни се во потрага за итно и безболно решавање. Како стојат работите ЕУ и НАТО се клучните фактори кои можат да ја забрзаат Евроинтеграцијата на Република Македонија и да и стават крај на финансиската криза во Грција. Од друга страна, натамошното игнорирање на билатералниот спор може да доведе до состојба на анти-ЕУ и анти-НАТО расположение и оддалечување на Република Македонија од Евроатланските определби. Секако, ова опција е страната на сечилото која не и оди во прилог на САД и ЕУ бидејќи таа ја отвора можноста за преовладување на Руското влијание во Република Македонија. Во тој контекст, апстинирањето на Република Македонија од сочувството кон ЕУ во однос на наметнувањето на економските санкции кон Русија, може да се детерминира како индикатор кој втората опција сè уште ја прави возможна, но за Македонија ризична поради можноста од соочување со украинското сценарио кое резултираше со промена на политичкото раководство по вкусот на Западот.

Ризици и предизвициЕпилогот од судирот на глобалните геополитички и геостратегиски инте-

реси на Балканскиот Полуостров, можат да се манифестираат како со позитивни така и со негативни ефекти за иднината на Република Македонија. Зголеменото геостратегиско значење и подобрената геополитичка состојба, во контекст на спротивставените енергетски проекти поддржани од Русија и Западните сојуз-ници, претставуваат сериозен предизвик, но истовремено и ризик за Република Македонија, која во наредниот период ќе мора да избира помеѓу Турски тек од една, и АМБО од друга страна.

Како што веќе беше нагласено, геополитичката цел на Турски тек е зацвр-стување на влијанието на Русија на Балканот преку воспоставување на енергет-ска билатералната соработка со Грција, Македонија, Србија и Унгарија, која во наредниот период може да биде искористена како основа за продлабочување на



соработката во сферата на политичката, економската и воената соработка меѓу договорните страни. Воедно, инволвирањето на Грција и Унгарија може да има позитивен импакт врз заладените односи меѓу Москва и Брисел, и енергетската стабилност на Унијата која од ден на ден станува сè позависна токму од Рускиот природен гас.

Од друга страна, нафтоводот АМБО има сосема спротивна геополитичка цел. Поддржан од САД, АМБО има за цел да прерасне во првиот енергетски проект кој Касписката нафта, преку Бугарија и Македонија ќе ја пренесе до Албанија, без директна контрола од Русија, односно Турција која економскиот интерес сè повеќе го насочува кон Исток. На тој начин нафтоводот АМБО, не само што би го зајакнал и онака силното влијание на САД на Балканскиот Полуостров, туку би го превенирал и евентуалното затоплување на односите меѓу Москва и Брисел што не е во прилог на надворешната политика на Вашингтон.

Во исто време интересите на Русија од една и западните сојузници од дру-гата страна, на Балканскиот полуостров, се судираат и од аспект на планираните проекти од транспортната инфраструктура за географско поврзување на јужниот со северниот, односно источниот со западниот дел од Балканот. Кинескиот про-ект, наречен „Балкански пат на свилата“, за поврзување на Грција и Унгарија со систем на современа железничка инфраструктура преку Македонија и Србија, може да се разгледува од аспект на стратегиското партнерство меѓу Русија и Кина. За разлика од Кинескиот проект, „Коридорот 8“ претставува транспортен инфраструктурен проект за поврзување на Бугарија, Македонија и Албанија, кој особено од октомври 2014 година сериозно се актуализираше. Со оглед на него-вата важност, прво од аспект на поддршката на АМБО, а втора како препрека за зајакнување на руското влијание на Балканот, овој проект има силна поддршка од страна на западните сојузници.

Поврзувањето со кој било од овие двата енергетски проекти е од стратегиско значење за Република Македонија. Согласно енергетскиот биланс на државата, во периодот од 2000 до 2013 година евидентирано е константно зголемување на потрошувачката на природен гас како клучен енергетски ресурс кон кој е фокуси-рана и енергетската политика на ЕУ. Во периодот од осамостојувањето до денес, нафтата и нафтените деривати, со 30-35% држат константен удел во вкупната потребна енергија, односно учествуваат со 41.5% во финалната потрошувачка на енергија во Република Македонија.7 Според тоа, енергетската стабилност на Република Македонија и во иднина ќе зависи од овие два енергетски ресурси, кои државата ги обезбедува единствено од увоз. Со оглед на трендот на зголемување на нивната употребата, автоматски се зголемува и зависност на земјата од увоз да ги задоволи енергетските потреби, што значи и зголемување на трговскиот

7 Државен Завод за Статистика на Република Македонија. Енергетски биланси 2013, број 6.1.14.79, 2014: 20. 27.04.2015 < http://www.stat.gov.mk/pdf/2014/6.1.14.79.pdf>



дефицит. Како и да е, оживувањето на еден од двата енергетски проекти не значи намалување на увозната зависност, туку сигурна достава на природен гас или нафта по многу поприфатлива цена која во секој случај би го стимулирала економскиот раст на државата.

Покрај обновата на енергетската и транспортната инфраструктура, про-екти од калибарот на Турски тек и АМБО се синоним за стабилни општества чиј односи почиваат да развиени добрососедски односи. Бидејќи станува збор за сериозни и скапи проекти, политичката стабилност и безбедносната состој-ба на државите кои го сочинуваат регионот, се основниот фактор кој влијае на конечната одлуката на инвеститорот. Токму од тие причини, спротивставените енергетски проекти, покрај предизвик, истовремено претставуваат и ризик кој ја демне Република Македонија. Како што беше нагласено, Русија и Западните сојузници се спремни да ја ангажираат целокупната меѓународна моќ и влијание да излезат како победници во овој геополитички натпревар. За таа цел и двете страни имаат можност за примена на различни методи кои можат да имплицираат низа безбедносни ризици за Република Македонија. Во тој поглед, освен Турски тек, Русија не располага со конкретни методи кои и даваат комодитет од аспект на наметнување на сопственото влијание врз Република Македонија. Турски тек, во комбинација со Балканскиот пат на свилата, е моќен проект кој носи огромни економски придобивки. Енергетската и транспортната поврзаност на Република Македонија на релација север - југ значи подобрување на трговската размена пред сè со главните партнери - Грција како главен економски инвеститор - и Србија - преку која државата ја реализира трговската размена со земјите од ЕУ, особено со Германија. Унапредувањето на економските, лесно може да води кон затоплување и на политичките релации меѓу Атина и Скопје што, под покровителство а Русија, би значело голем напредок во надминувањето на долгогодишниот билатерален спор. Според тоа, може да се констатира дека воспоставувањето и унапредувањето на трговските врски на земјата и нивните секундарни ефекти, е основниот метод кој Русија би го искористила за наметнување на влијанието врз Република Македонија.

За разлика од Русија, западните сојузници имаат поширок спектар на методи за зацврстување на сегашното влијание во Република Македонија. Покрај албанскиот национализам кој многу лесно може да го „запали“ Балканскиот Полуостров, Бугарија како членка на НАТО и ЕУ претставува новата продолжена рака за зајакнување на влијанието на западните сојузници во Република Македонија. Активирањето на идејата за Голема Албанија може да резултира во Балкански конфликт кој, покрај стопирањето на двата енергетски проекти, истовремено би ги активирал и вековните геостратегиски интереси на преостанатите соседи, особено на Република Бугарија. За западните сојузници, тоа и не претставува голем проблем, колку што е проблем за Република Македонија, бидејќи АМБО не е единствениот проект за транспорт на енергетски ресурси од Каспискиот басен во ЕУ. Евентуалната дестабилизација на земјата за Западните сојузници значи



запирање на продорот на руското влијание на Балканскиот полуостров, додека за Република Македонија претставува ризик кој може да има сериозни последици по просперитетот и безбедноста на државата. Сепак, тоа не значи дека насилството е основниот метод на западните сојузници за зацврстување на влијанието во Република Македонија. Фактот дека Грција сè уште е дел од ЕУ и членка на НАТО, во комбинација со стратешките определби на Република Македонија и геостратегиските интереси на западните сојузници, се основните детерминанти кои укажуваат дека дипломатијата претставува „вин - вин“ метода која би ја потврдила доминација на западните сојузници и безбедноста на Балканот.

ЗаклучокВрз основа на геостратегиска анализа и трасата на двата проекта, може да се

констатира дека Република Македонија е географскиот простор на кој треба да се очеку-ваат евентуалните и најголемите последици од судирот на страните кои ги поддржуваат наведените проекти кои имаат дијаметрално спротивно значење. Нејзината територија, подеднакво им е потребна како на Русија така и на западните сојузници – на првите за пенетрација на влијанието во Европа, на вторите за спречување на продорот на руското влијание и одржување на хегемонијата во Европа. За таа цел и двете страни располагаат со соодветни методи чија имплементација во функција на геостратегиските цели имплицира низа безбедносни ризици и предизвици.

Зголемувањето на геостратегиско значење и зачувување на суверенитетот, како резултат на глобалните промени во геополитиката на енергетските ресурси, се клучни-те предизвици со кои Република Македонија мора да се соочи. Новото геостратегиско значење е факт кој Република Македонија мора да го искористи во функција на зацвр-стување на соработката со ЕУ и НАТО, а особено со САД како стратешки партнер. Без политичко единство и насочување на целокупниот дипломатски и политички капацитет кон забрзување на интеграцијата во евроатланските структури, Република Македонија може да се соочи со сериозни безбедносни ризици и последици, идентични на епилогот од украинската криза.


Државен Завод за Статистика на Република Македонија. Енергетски биланси 2013, број 6.1.14.79, 2014. 27.04.2015 < http://www.stat.gov.mk/pdf/2014/6.1.14.79.pdf>

Дугин, Александар. Основи Геополитике. Геополитичка будуħност Русије. Прев. Сава и Петар Росиħ. Зрењанин: Експрес, 2004.

European Parliament and Council of the European Union. Legislation, Official Journal of the European Union, Volume 52, 14 August 2009.

Iškauskas, Česlovas. „Third Energy Package: dispute between Russia and the EU“, Geopolitika, 2011/03/23. 25.04.2015. < http://www.geopolitika.lt/?artc=4561>.

Sakwa, Richard. „New Cold War’ or twenty years’ crisis? Russia and international politics“. Inter-national Affairs, Volume 84, Issue 2, pages 241–267, March 2008.



47

620.9–044.372:620.9–027.1(497.7)Original scientific article

НАМАЛУВАЊЕ НА РИЗИКОТ ОД ЕНЕРГЕТСКА КРИЗА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПРЕКУ ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА СТРАТЕГИЈАТА ЗА РАЗВОЈ НА ЕНЕРГЕТИКАТА

Александар ГЛАВИНОВ1

Јован СТАНИКЕВСКИ2

Апстракт:Енергетската стратегија на секоја земја претставува столб за безбед-носно снабдување со енергија и клучен предуслов за понатамошен развој, особено во економијата, но исто така и за општеството во целина. Во креирањето на секоја енергетската стратегија приматот го зазема менаџирањето со можните предиз-вици за енергетска криза. Енергетските прашања и развојот на секоја земја треба да се разгледуваат во контекст на енергетската безбедност. Енергетската безбед-ност всушност е производ од успешното менаџирање со енергијата и енергенсите во секоја земја. Научната замисла за истражување на проблематиката во насловот на трудот „Намалување на ризикот од енергетска криза во Република Македонија преку имплементација на Стратегијата за развој на енергетиката“, произлезе од два стратешки интереси на Република Македонија, односно од стратешкиот интерес за обезбедување на разновидна енергија по економски прифатлива цена, како и од стратешкиот интерес за унапредување на енергетската ефикасност и намалување на вкупниот увоз на енергија со што дирекно се намалува можноста за енергетска криза.Со имплементирање на Стратегијата за развојот на енергетиката, Република Македонија покрај тоа што го намалува ризикот од можна енергетска криза, туку и директно придонесува за јакнење на Европската енергетска стратегија која е из-работена да придонесе за намалување на енергетската зависност, обезбедување на енергија по достапна цена за граѓаните и индустријата, сигурност и континуитет на достапноста на енергенсите, конкурентност на енергетскиот пазар и заштита-та на животната средина.

Клучни зборови: енергија, електрична енергија, обновливи извори, енергетска ефи-касност.

1 Авторот е полковник, вонреден професор на Воената академија „Генерал Михаило Апо-столски “ -Скопје

2 Авторот е мајор, магистер, вработен во АРМ



ВоведОд осамостојувањео на Република Македонија до денес енергетската криза неколку

пати тропна на нашата врата. Прв пат за време на економското ембарго во 1994 година воведено од страна на Република Грција, потоа при сопирање на испораката на природен гас од страна на Руската Федерација во 2007, 2010 и 2014 година.

Република Македонија како енергетски зависна земја од увоз и како држава-канди-дат за полноправно членство во Европската унија презема неколку чекори за ублажување на ризикот од следна енергетска криза. Таа е потписник и ги има ратификувано следниве документи:

– Договорот за Енергетска повелба, заедно со Протоколот за енергетска ефикасност и за соодветни аспекти на заштита на животната средина (1998);

– Рамковната конвенција на Обединетите нации за климатски промени (1997); – Протоколот од Кјото (2004); – Договорот за Енергетска заедница (2006); – Статутот на меѓународната организација за обновлива енергија ИРЕНА (2009) и– Меморандумот за разбирање за влегување на Република Македонија вo Потпро-

грамата за интелигентна енергија на Европа (2011). Стратешките определби на Република Македонија во енергетскиот сектор, меѓу кои

е и определбата за усогласување со „acquis communautaire“ од Вториот пакет за енергија на ЕУ се вградени во Законот за енергетика, донесен во февруари 2011 година.3

Република Македонија, како мала земја без излез на море, без сопствени ресурси на природен гас и нафта, земја-кандидат за членство во ЕУ и НАТО, се обидува стратешки да ја планира и да ја подобри својата енергетска безбедност, а со тоа да ја намали можноста за енергетска криза. Иако се донесени повеќе релевантни документи кои имаат за цел подобрување на енергетската безбедност и намалување на можноста за енергетска криза, факт е дека не може да се справува со големата побарувачка на електрична енергија како во февруари 20124, годишното зголемување на енергетската зависност и снабдувањето со природен гас од еден извор кои ја даваат сликата за една проблематична состојба со енергетската безбедност. Освен тоа, една студија на Светскиот енергетски совет на тема одржливост ја рангира Република Македонија на 89-то место во однос на енергетска без-бедност од 129 земји за 2013 година, при што од земјите во регионот полошо рангирани од Република Македонија во 2013 беа Република Србија (101) и Република Црна Гора (115), а подобро Република Албанија (87), Република Хрватска (66), Република Словенија (60), Република Грција (54), Република Бугарија (26), и Романија (9).5

Енергетската политика на Република Македонија се утврдува со Стратегијата за развој на енергетиката.6 Стратегијата за развој на енергетиката во Република Македонија до 2030 година е во надлежност на Министерството за економија на Република Македонија. Тековната Стратегија е изработена во 2010 година и го опфаќа периодот до 2020 година со

3 МАНУ, Стратегија за развој на енергетиката во РМ до 2030 година (Скопје, 2010), 1.4 Во февруари 2012 Македонија се соочи со недостаток на електрична енергија за задо-

волување на својата побарувачка. Преземена прелиминарна мерка беше намалување на уличното осветлување. Извор: МИА/Идивиди, „Владата прогласи електроенергетска кризна состојба”, 13 фев-руари 2012, Преземено на 23 октомври 2014 г. http://www.idividi.com.mk/vesti/makedonija/748029/

5 Светски енергетски совет. Индекс на одржливост за Македонија. Преземено на 23 ок-томври 2014 г. http://www.worldenergy.org/data/sustainability-index/country/macedonia/2013/

6 Закон за енергетика (Сл. весник на РМ, бр.16 од 10.2.2011 г.)



визија до 2030 година. Со оваа Стратегија се дефинира најпогодниот долгорочен развој на енергетскиот сектор во Република Македонија со цел да се обезбеди сигурно и квалитетно снабдување на потрошувачите со енергија. Стратегијата за енергетика ги идентификува како приоритетни потреби за обезбедување на енергетската сигурност: зголемувањето на разнообразноста на енергетските ресурси, максималното искористување на обновливите ресурси, подобрувањето на енергетската ефикасност, како и конкурентното учествување на регионалниот енергетски пазар и европската енергетска заедница. Врз основа на Стра-тегијата е донесена Програма за реализација на стратегијата за развој на енергетиката во Република Македонија за периодот 2012 –2016 година.

Стратегијата за развој на енергетиката во РМСтратегијата за развој на енергетиката на Република Македонија го дефинира

најпогодниот долгорочен развој на енергетскиот сектор во Републиката со цел да се обезбеди сигурно и квалитетно снабдување на потрошувачите со енергија.

Во реализацијата на наведената основна цел, земени се предвид следните приоритети:

– одржување, ревитализација и модернизација на постојната и изградба на нова, современа инфраструктура за потребите на производство и користење на енергијата;

– подобрување на енергетската ефикасност во производството, преносот и користењето на енергијата;

– користење на домашните ресурси (резервите на лигнит, хидроенергетскиот потенцијал, ветерната и сончевата енергија) за призводството на електрична енергија;

– зголемување на користењето на природниот гас;– зголемување на користењето на обновливите извори на енергија;– воспоставување на економска цена на енергијата, и– интегрирање на енергетскиот сектор на Република Македонија во регио-

налниот и европскиот пазар на електрична енергија и при роден гас со изградба на нови конекции и со усогласување на законодавството со постојната правна регулатива на Европската унија (acquis communautaire) за енергија, животна средина, конкуренција и за обновливи извори на енергија.7

Всушност, Енергетската стратегија има за цел да обезбеди сигурно и квалитетно снабдување со енергија. Енергетската стратегија ја дефинира енергетската сигурност како редовно задоволување на побарувачката на енергија под одржливи и еколошки услови и по цени кои не го забавуваат економскиот развој и не го загрозуваат жи-вотниот стандард на граѓаните.

Клучни документи за креирање и спроведување на енергетската политика се стратешките документи што ги усвојува Владата на Република Македонија:

7 Ибид 1, 2.



– Стратегија за развој на енергетиката;– Стратегијата за обновливите извори на енергија, и– Стратегија за енергетска ефикасност.Стратегијата за развој на енергетиката се донесува на секои пет години и ис-

тата опфаќа период од 20 години. Стратегиите за обновливи извори и за енергетска ефикасност се донесуваат за период од 10 години и истите треба да се усогласени со Стратегијата за развој на енергетиката.

Современата индустрија и нејзиниот подем се базираат во основа на констант-носта на потенцијалните извори на основни енергетски ресурси, како што се нафтата и природниот гас. Република Македонија денес нема пристап до нафтени наоѓалишта и до извори на природен гас, така што јасно е дека овие енергенси може само да ги увезува и да се прилагодува, но без да влијае на светските трендови во носење одлуки за производство и трговија со нафта и природен гас.8

Можност за енергетска криза во РМДодека ЕУ е загрижена со недостаток на природен гас, Република Македонија

повеќе е ранлива на електрична енергија. Ова може да се заклучи од енергетските биланси на Македонија, уделот на електрична енергија кој го користат домаќинствата, но и индустријата исто така, како и фактот дека се зголемува увозот на електрична енергија. Со детална анализа на електроенергетската криза во 2012 година, треба да се вложат напори и изнајдат механизми за намалување на оваа состојба на ранливост од електрична енергија. Ова може да се постигне со овозможување на други извори за греење за домаќинствата освен електрична енергија (природен гас, развиено централ-но греење, ефикасно искористување на огревно дрво, мерки за енергетска ефикасност итн.), фокусирање на искористување на обновливите извори и природниот гас.

Доволно е да се потсетиме на кризата која зафати дел од Европската унија поради проблемите во снабдувањето со природен гас од Русија во 2010 година. Од која Република Македонија, заедно со Бугарија, Словачка, Србија и БиХ, беше на листата на ЕУ на најпогодени држави од гасната криза. Само фактот дека имаме една од најнеразвиените и најнераширени гасни мрежи во Европа ваквата состојба не ја претвори во драма. Македонија е од ретките земји на европскиот континент што нема никакви резерви на гас (дури и Бугарија има за три дена), а од другите алтернативни горива има само за индустријата.9

За намалување на енергетската криза во државата потребно е поголема разно-образност на енергетските извори по видови, извори и снабдувачи, како и активно учество на регионалниот енергетски пазар и европската енергетска заедница. Затоа,

8 Тони Милевски, Енергетска безбедност (Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ – Скопје, Филозофски факултет (Скопје, 2014),122.

9 Слободанка Јовановска, „Македонија меѓу енергетски најзагрозените земји“, Утрински весник 2009, www.utrinski.mk/?ItemID=bcf446c10face2479A187977FAA5BF7B (Преземено на 23 октомври 2015 г.)



потребно е максимално искористување на домашните ресурси (обновливи извори и јаглен) и стратешка долгорочна политика за поврзување со главните водови во регионот и пошироко (гасоводи, нафтоводи и далноводи), како и градење на деловни и пријателски односи со сите стратешки важни чинители како Европската унија, САД, Русија и земјите во регионот.

Република Македонија нема услови за изградба на резервоар на природен гас со што би се обезбедила сигурност во снабдувањето. Закупување на резервоарски простор во соседните земји е една од опциите кои им стојат на располагање на снаб-дувачите со природен гас и/или на поголемите потрошувачи.10

Енергетската инфраструктура на Република Македонија овозможува експло-атација на домашната примарна енергија, увоз и извоз на примарна енергија, пре-работка на примарната енергија и производство на финална енергија, транспорт и дистрибуција на енергијата. Енергетската инфраструктура на Република Македонија ja сочинуваат електроенергетскиот сектор, секторите за јаглен, за нафта и нафтени продукти, за природен гас и за производство на топлина.

Oпшти карактеристики на енергетската инфраструктура на Република Маке-донија се:

– Застарена технологија и отсуство на инвестиции за оддржување, модерни-зација и проширување на постојните капацитети, како и за изградба на нови капацитети;

– Високи вкупни загуби на електричната енергија (технички и комерцијални); – Ниска енергетска ефикасност; – Неповолна структура на видовите на енергија (производство, увоз и по-

трошувачка) од еколошки и економски аспект и од аспект на сигурност во снабдувањето;

– Егзистенција на монополизирани структури во одделни сегменти на секторот; – Недовршено разграничување на производството, снабдувањето, преносот и

дистрибуцијата.Република Македонија е увозно зависна од енергија. Ги увезува вкупните

потреби од нафта и нафтени продукти и природен гас и од 2000 година и дел од електричната енергија. Увозот на енергија расте во изминатиот период, а последните неколку години особено брзо расте увозот на електричната енергија што се должи на брзиот економски раст и изградба на новите производствени капацитети. А сето ова доведува до зголемување на ризикот за можна енергетска криза во Република Македонија.

Менаџирање на енергетската криза во РМ Во екот на 21 век без енергија не може да функционира ниту еден сектор

во општеството. Оттука, се наметнува потребата за заштита на најзастапениот

10 Ибид 1, 134.



и најпотребниот сектор – енергија. Во секторот на енергија, како најзастапени потсектори може да ги напоменеме: електричната енергија, нафтата и гасот. Заштитата на секторот енергија е многу комплексна и бара многу средства, луѓе и пари. Бидејќи за успешна заштита на секторот енергија мора да ги опфатиме сите инфраструктурни објекти за производство, транспорт, дистрибуција и снабдување. За таа цел, Европската унија главните политичко-економски напори ги насочува кон обезбедување на функционална одржливост која во иднина би можела да се обезбеди само преку енергетска стабилност и навремена и исплатлива достава на енергенси и ресурси до сопствената економија. Овој тренд го следи и Република Македонија, бидејќи ако немаме добро развиен систем на заштита на секторот енергија не може да зборуваме за менаџирање на истиот. Токму затоа Република Македонија размислува за унапредување на енергетската безбедност, подобрување на производството и достава, но и развој на алтернативни извори на енергија.

Според Даниел Јергин, постојат неколку видови на енергетска безбедност, а тоа се: физичка безбедност која опфаќа заштита на инфраструктурата, средствата и дистрибуцијата; критичен пристап кон енергетската безбедност која го опфаќа снабдувањето со енергија; дефинирање на енергетската безбедност како систем на национални и меѓународни политики кои координирано можат да одговорат при прекин во снабдувањето и заштита на протокот на залихите и круцијално енергетската безбедност презема иновативни политики со цел обезбедување достапни залихи во иднина.11

За успешно спроведување на Стратегијата за развој на енергетиката на Република Македонија, потребни се инвестиции примарно насочени кон мерки за заштеда на енергија и развој на преносната и дистрибутивната мрежа и политики кои создаваат услови за што поголемо искористување на локално расположлива, еколошки прифатлива, обновлива енергија, особено соларната.

Доколку земјата навистина сака да стане енергетски независна, односно да го прекине увозот на енергија, потребно е искористување на соларната енергија како огромен потенцијал и планирање на истата во стратешките документи и во реалната политика на терен.

Инвестициите вложени во развој на мрежата се клучни за долгорочниот развој на енергетиката во нашата земја и неопходен чекор во енергетското осамостојување на земјава. Бидејќи сè додека не се модернизира мрежата нема можности да се искористат обновливите, флуктуирачки извори на енергија.

Развојот на технологии и изуми во енергетиката треба да се стимулираат и преку високото образование, но и со конкретни програми за финансирање (грантови) на индивидуалците и институциите кои имаат капацитети во овие области. Република Македонија има квалитетни иноватори кои не еднаш се докажале на меѓународен

11 Daniel Yergin, The Quest – Energy, Security, and the Remaking of the Modern World. (New York: Penguin Group, 2011), 268-269.



план, државата треба да има систем за поддршка на овие луѓе и нивните иновации, како и за поттикнување на младите (студентите) да се посветат на истражување и иноваторство во областа на енергетиката.

Тргнувајќи од фактот дека енергетските потреби во светот се во постојан пораст, а конвенционалните енергенси се со надолен тренд, енергетската ефикасност на сите расположливи енергенси се наметнува како императив во современото живеење. Ова се однесува на земјите со ограничени економски можности и енергетски ресурси, како што е Република Македонија. Енергетската ефикасност е еден од факторите за успешна економија на една држава и за заштита на човековата околина. За обезбедување на енергетската сигурност потребна е поголема разнообразност на енергетските ресурси по видови, извори и снабдувачи, активна улога нa регионалниот енергетски пазар и европската енергетска заедница. Во таа смисла потребно е максимално можно искористување на домашните ресурси и стратешки издржана долгорочна политика за приклучување кон главните видови на енергија во регионот и пошироко. За подобрување на енергетската ефикасност потребно е максимално искористување на обновливите извори на енергија, да се обезбедат сите предуслови за поголемо ис користување на природниот гас и премин на енергетскиот сектор на Република Македонија на пазарни услови на стопанисување. Со премин кон пазарна цена на електричната енергија ќе се подобри инвестиционата клима, ќе се зајакне интересот за воведување на обновливите извори на енергија и за подобрување на енергетската ефикасност.

Тенденција на Република Македонија е до 2020 година да се намали користењето на јагленот до (39%), нафтените продукти заедно со биогоривата до (31,6%), а за сметка на тоа да се зголеми користењето на природниот гас до (16%). Биомасата за согорување и хидроенергијата да учествуваат со по околу 6%. Сончевата и ветерната енергија заедно ќе придонесуваат во производството на примарната енергија околу 0,6%, а геотермалната со близу 1%.12

Во стратегијата за развој на енергетиката се разработени четири сценарија за развој на производните капацитети во електро-енергетскиот сектор на Република Македонија, и тоа според можностите на постојните производни капацитети, реалните потенцијални кандидати, а секако и според развојот на потрошувачката. Сите сценарија на развој се водени од следните основни принципи на развој:

– максимално ангажирање на постојните термоелектрани на лигнит со површински коп;

– искористување на хидропотенцијалот во Македонија;– искористување на природниот гас за производство на електрична енергија;– искористување на обновливите извори на енергија.13 Со реализација на предвидената динамика на изградба на нови производствени

капацитети ќе се подобри разнообразноста, а со тоа и сигурноста во снабдувањето

12 Ибид 1, 128. 13 Ибид 1, 117-119.



со електрична енергија. Во изминатиот период, при просечна хидрологија, 80% од електричната енергија се произведуваше во термоелектрани на јаглен и 20% од обновливи извори на енергија (хидроелектрани). Во 2020 година планирано е производството на електрична енергија од термоелектрани на јаглен да изнесува 42% – 51%, зависно од сценариото, од природен гас и од обновливи извори на енергија по 24% – 28% и од термоелектраната на мазут 2% – 3%.14

Со леберализација на пазарот на енергија ќе се зголемуваат цените на електричната енергија во претстојниот период, затоа Република Македонија треба интензивно да продолжи со енергетските реформи за намалување на последиците од растечките цени на енергенсите, реформи за подобрување на пазарот на топлина, подобрување на енергетската ефикасност, поддршка за локални проекти за гасификација и продолжување со плановите за гасификација на централно ниво.

Сепак мора да потенцираме дека за успешно менаџирање со можната енергетска криза неопходно е и државата и приватните компании кои се вклучени во производство, пренос или дистрибуција на енергија да го подигнат квалитетот на своите производи, услуги, активности и инвестиции, бидејќи тоа е единствениот начин преку кој ќе постанат клучен сегмент во јавното-приватно партнерство во областа за енергетиката во Репулика Македонија.

ЗаклучокЗа Република Македонија е добро што во последно време има повеќе инвестиции во

трансмисијата на електрична енергија бидејќи со тоа ќе се овозможи избегнување на тесно грло при транспорт, помали загуби, квалитетен приклучок кон европскиот интегриран пазар и можност за повлекување на поголема количина на електрична енергија. Сепак, бидејќи во делот на генерирање се работи за капитални објекти кои се градат долго време, би требало уште сега да се размислува за операционализација на употребата на гасот во Република Македонија со што би се супституирала потрошувачката на електрична енергија во државата и би се изградиле гасни централи или когенеративни постројки.

Република Македонија потребно е целосно да се посвети кон искористување на обновливите извори за производство на електрична енергија. Сонцето и ветерот се об-новливи ресурси кои во иднина би требало повеќе да се искористуваат за да се намали нивото на енергетска зависност на Република Македонија и да се задоволи принципот на диверзификација на изворите.

Силен придонес кон остварувањето на концептот за менаџирање со енергетска криза во Република Македонија може да се постигне најпрво доколку се отстранат основните утврдени аномалии на сегашниот електроенергетски систем на Република Македонија. Треба да се напушти застарената технологија и да се работи на привлекување инвестиции за одржување на модернизација на постојниот енергетски систем на државата. Модерни-зацијата е неопходна во сите сегменти на функционирање на електроенергетскиот систем на Република Македонија во однос на следење, контрола и автоматско анализирање на сите технички параметри.

14 Ибид 1, 121.



Потребно е да се намалат високите загуби на електрична енергија, било да се тех-нички или комерцијални загуби. Застареноста на системите доведува до зголемување на загубите и до неквалитетен пренос и дистрибуција на електрична енергија. Во Република Македонија постојат поголеми населени места во кои има мала наплата на потрошена електрична енергија и појава на нелегално искористување на енергијата. Загубите и кражбите на енергија дополнително го оптоваруваат и загрозуваат системот од технички аспект, а целосно доведуваат до нерационално исцрпување на енергетските ресурси.

Важно е и зголемувањето на енергетска ефикасност, која ќе придонесе за намалу-вање на потрошувачката на електрична енергија во било кој сегмент, со цел продолжување на времетраењето на исцрпување на енергетските ресурси. Доколку во Република Маке-донија се интензивираат проектите за гасификација, тогаш граѓаните, но и економските оператори, ќе имаат сигурен пристап до евтина енергија, ќе заштедат на набавката на скапите енергенси и ресурси и ќе овозможат поголема сопствена пазарна конкурентност.

Достапноста на енергенсите и енергијата е примарно прашање при менаџирање-то со енергетската криза на секоја држава, и истото претставува клучен предуслов за понатамошен развој, особено во економијата, но исто така и за општеството во целина.


An Energy Policy for Europe, http://eur-lex.europa./legal-content/ENTXT/?uri=URISERV:I27067Daniel Yergin, The Quest – Energy Security and the Remaking of the Modern World (New York:

Penguin Group, 2011).European societies might need to rethink the way energy is consumed, e.g. by changing urban

planning and consumption patterns. See Roadmap to a Resource Efficient Europe (COM, 2011).

European Commission, A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy, Green Paper (Brussels: COM, 2006).

Закон за енергетика, (Сл. весник на РМ, бр.16 од 10.2.2011 г.).МАНУ, Стратегија за развој на енергетиката во Република Македонија до 2030 година

(Скопје, 2010).Слободанка Јовановска, „Македонија меѓу енергетски најзагрозените земји“, Утрински

весник, www.utrinski.mk/?ItemID=bcf446c10face2479A187977FAA5BF7B Тони Милевски, Енергетска безбедност. Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ Скопје – Фи-

лозофски факултет (Скопје, 2014).



57

323:304.9Scientific article

НАЦИОНАЛНИТЕ ИНТЕРЕСИ И НИВНА ЗАШТИТА

Оливер БАКРЕСКИ1

Драган ТРИВАН2

Апстракт: Трудот претставува критички осврт за потребата од согледување на интересите во државата кои ги поврзуваат потребите на индивидуалните и колек-тивните актери со нивното дејствување. Стартната премиса е дека интересите се примарна цел на државата која настојува да ги заштити на секаков начин. Со други зборови интересите треба да ги обединат сите субјети во општеството и тие го претставуваат институционалното средство преку кое можат да бидат остварени безбедносните цели на државата.

Клучни зборови: безбедност, интереси, национални интереси, безбедносни интере-си, заштита.

Општо за интереситеПоимот интерес се наоѓа во средиштето на филозофските и на научните тео-

рии за поединецот, општествените групи, но и за државата, нејзиното настанување, природата и функцијата. Латинскиот корен на овој збор (interessum, interesse) значи учествување, учествување во нешто, заинтересираност за нешто. Современиот поим на интерес ги опфаќа и категориите како што се вредноста, ставовите, очекувањата и тежнеењето. Во таа смисла интересот е мотивационен фактор, регулатор на поеди-нечно и колективно однесување, синоним за потреба и е тесно врзан со вредноста. При одредување на интересот треба да се тргне од потребата и целта на оној за чиј интерес се расправа. Од најзначајната свест, системот на вредностите и идеи зависи и дефинирање на интересите и приоритетите во нивното достигнување. Истовремено, интересите го придвижуваат општественото однесување, но и повратно го редефи-нираат системот на вредности и идеи.3

1 Авторот е редовен професор на Институтот за безбедност, одбрана и мир,Скопје,РМ2 Авторот е професор на Факултетот за бизнис студии и право – Белград,Република

Србија3 Пошироко види: Живковић Мирослав, Теорија државе и права – Теорија државе,

Полицијска академија, Београд 1995., стр. 205-206.



Во основа, интересите ги поврзуваат потребите на индивидуалните и колектив-ните општествени актери со нивното дејствување со цел задоволување на потребите, како и со социјалната моќ која ја поседуваат или за која се натпреваруват а во насока на поголемо и подобро задоволување на потребите. Интересите го одредуваат праве-цот на секое дејствување, секогаш посредуваат помеѓу потребите и целта, изразуваат тежнеења и настојувања да се оствари одредена социјална моќ и да се стекне со потребните можности во дадениот социјален контекст за задоволување на одредени потреби, односно, приоритетно исполнување на одредени цели.4

Од Жан Жак Русо па натаму „општ интерес“ е оној кој содржински е врзан за доброто на заедницата (поим „општо добро“), а „заеднички интерес“ формално се изедначува со интересот на мнозинството.5 Можност за воспоставување на заедницата на безинтересното однесување на поединецот ги наведува модерните теоретичари од XVIII век и понатаму во следните периоди да го дефинираат политичкиот субјект како граѓанин или државјанин. Истовремено тоа е судир на партикуларни интереси и односи на плурализмот на политичките интереси и јавниот/општ интерес решава низ институциите и механизмите на претставничката демократија. На модифициран начин со исти прашања истражуваат модерните политички филозофи. Така Јирген Хабермас зборува за „уставен патриотизам“ и за интересите на „подобните за поопштување“, кои можат да ги втемелат нормите кои почиваат на „разумен консензус“ и кои, како рационално втемелени, можат со посредство на комуникацијата да се пренесат и на другите.6

Се смета дека старогрчкиот историчар Тукидит,7 во своето дело за Пелопо-неската војна прв го формулирал реалистичкото школо на интерес.8 Суштината на реалистичката школа во внатрешната политика, за чиј еден од главните толкувачи се смета Николо Макијавели, е во тоа политичките актери се посочува да се раководат исклучиво од себични интереси.9 Ова сваќање, според Војин Димитријевиќ, има двојно значење, т.е. само со себични интереси може да се толкуваат политичките случувања, а второ, прескриптивно значење е дека треба да се разбере како совет за исправно однесување. Од наведеното произлегува дека неверувањето во меѓуна-родното право и моралот и нивното потценување е карактеристика која е заедничка за сите реалисти. Како што истакнива Димитриевиќ, во поново време најмногу се

4 Види: Митровић Милован, Увод у социологију и социологију права, Правни факултет & Службени гласник, Београд 2006., стр. 80-81.

5 Според: Rousseau Jean-Jacques, O porijeklu i osnovama nejednakosti među ljudima, Školska knjiga, Zagreb 1978., str. 30-31.

6 Пошироко види: Prpić Ivan, Puhovski Žarko, Uzelac Maja (urs.), Leksikon temeljnih pojmova politike, Školska knjiga, Zagreb 1990., str. 268-270.

7 Тукидид (грчки Θουκυδίδης, Thoukydídēs), роден е во Халимунт околу 454 година пред новата ера, а умрел во Атина околу 396 година п.н.е. и бил грчки историчар и автор на монографијата „Историја на пелопонеската војна“, која го обработува судирот во V век меѓу Спарта и Атина.

8 Види: Тукидид, Повијест Пелопонеског рата, Дерета, Београд 1991., стр. 29-30. 9 Според: Макијавели Николо, Владалац, Рад, Београд 1964., стр. 64.).



зборува за реалистичната теорија на меѓународните односи или за реалистичното толкување на меѓународните односи, кое се заснова на претпоставката дека меѓу-народната заедница е анархично друштво во кое нема централен законодавец, па според тоа, не постојат ниту правила кои сите се должни да ги почитуваат. Со други зборови, меѓународната заедница личи на првобитната заедница, која ја опишаа класичниот англиски филозоф Томас Хобс и неговите следбеници, како зедница во која сите членови се раководени од сопствен интерес и мотивирани, меѓу другото, со оправдан страв дека сите останати членови на зедницата ќе се однесуваат себично и кога е во прашање интересот, нема да почитуваат никакви правила и дека ќе поста-пуваат дури и на најсуров начин.10 Како што е Хобсовото сфаќање на примитивната заедница „човек на човекот е волк“ така и во меѓународните односи секоја држава мора да го почитува својот сопствен интерес и тоа да го прави на сметка на други субјекти, затоа што во спротивно тие други субјекти ќе ја искористат секоја прилика да и нанесат на непретпазливата влада што поголема штета.11

Реалистичкото сфаќање на интересот според В.Димитријевиќ, во поновата историја било доминантно поради отсуството на какви било ограничувачки правила и поради предоминантните политичко-филозофски гледишта, според кои суверените не се должни да се воздржуваат ниту во однос на сопствените државјани, ниту во поглед на вредностите кои ги застапуваат нивните соседи и други држави. Во врска со тоа, тој напоменува дека колку тоа денес и да изгледа чудно, порано владетелот морал да наоѓа изговори за своите надворешнополитички зафати за остварување на некои несебични причини (не интереси), кои биле претежно религиозни. Така војната и другите надворешнополитички интереси морале да се правдаат со некои наводно поголеми причини, како што се ширење на правата вера, или нејзина одбрана од надворешен напад, заштита од ерес и други опасности. Реалистичката теорија на интересот добива посебно значење и стекнува посебен впечаток по Првата светска војна, како реакција на краткорочен обид меѓународните односи да се подведат на одредени правила и да се потчинат на некои универзални вредности.12

Мијаковић С. и Кесеровић Д. сметаат дека интересите се детерминирани од проектираните потреби за достигнување, за уживање, за заштита и за унапреду-вање на одредени вредности, а генерално, интерес е тежнеење кон достигнување и остварување на конкретна цел. Оттука зачувувањето и унапредувањето на виталните вредности е еден од основните интереси на секој референтен објект на безбедност. Меѓутоа „листата на интереси“ честопати е многу поширока и главно таа се однесу-ва на категории од идно време, односно на тежнеење кон остварување на зацртани цели, планови и идеи. На пример, витална цел на некоја социјална група може да

10 Хобс Томас, Левијатан део I, Култура, Београд 1961., стр. 108.11 Според: Димитријевић Војин, „Појам националног интереса и међународни положај

Србије“, во Вујадиновић Драгица, Гоати Владимир (урс.), Национални и државни интерес модерне Србије, Friedrich Ebert Stiftung & CEDET, Београд 2007., стр. 29-30.

12 Исто., стр. 30.



биде отцепување на дел од територијата на државата во која живеат, прогласување на независност или присоединување кон трета држава, а со остварување на тој интерес се „раѓаат“ целите на достигнување, заштита и унапредување на вреностите кои се карактеристични за државата.13

Поимно определување на националните интересиНационален интерес претставува единство на елементи на кои се засноваат

основните потреби на нацијата/државата, како што се самоочувување, интегритет, безбедност и слично, додека виталните национални интереси може да се сведат на она што е од посебно значење за опстанок на нацијата, што не може да биде предмет на преговори и што подразбира подготвеност на државата за одбрана на таквите интереси со сите расположиви средства. Иако националните интереси се промен-ливи, тие секогаш претставуваат основна преокупација на државата како најопшти определби на државните органи и релевантни политички институции во водењето на надворешната и на внатрешната политика.14 Митар Ковач смета дека национал-ните интереси во функција на референтните вредности и операционализацијата се основните потреби на нацијата или државата. Тоа се најопшти програмски определби на државните органи и релевантните политички субјекти во поглед на остварување и заштита на највисоките општествени вредности и потреби. Со артикулацијата на националните интереси, државата ги искажува основните претпоставки на својот опстанок и просперитетниот развој.15

Некои автори укажуваат дека поимот национален интерес се појавува како недо-стиг кога ќе се помине на терен на внатрешната политика. На тој начин не се намалува неговата можна теоретска вредност во меѓународните односи, бидејќи констатацијата дека секоја држава го следи својот интерес може да биде спорна, но не и бесмислена. Со тоа всушност се кажува дека националниот интерес на еден субјект не може да се дефинира поинаку освен од страна на самиот субјект т.е луѓето кои донесуваат поли-тички одлуки во негово име, а дека меѓународната заедница не може да наметнува единствено сваќање на тој интерес на сите свои членки. Со ова дефиницијата инте-ресот се преместува од меѓународната на внатрешна политичка сцена и тука почнува расправа за тоа што е точно национален интерес, кој и во очите на приврзаниците на реалистичката теорија претставува суштина на политичко одлучување.16

Според Драгица Вујадиновиќ, национален интерес е конструкција на наци-оналниот идентитет, кој настанува и се обновува како резултат на толкување на

13 Мијалковић Саша, Кесеровић Драгомир, op. cit. стр. 44.14 Види: Савић Андреја, Стајић Љубомир, Основи цивилне безбедности, Факултет за правне

и пословне студије, Нови Сад 2006., стр. 39-40.15 Ковач Митар, Стратегијска и доктринарна документа националне безбедности – Теоријске

основе, Свет књиге, Београд 2003., стр. 31-33.16 Види: Furniss S. Edgar, Snyder C. Richard, An Introduction to American Foreign Policy,

Rinehart, New York 1955., p. 17.



доминантните ставови на интелектуалните, политичките, културните, медиумските и образовните елити во одреден политичко-историски контекст. Ако нацијата е како „органско соединение“, субјект на национален интерес, тогаш тој интерес се прет-ставува на припадниците како значаен дел на нивниот индивидуален идентитет, како нешто дадено, на што тие не може да се спротиставуваат. Д.Вујадиновиќ истакнува дека и рационалната и ирационалната верзија на толкување на националниот интерес, по својата суштина значи аналитичко-нормативно сознание, со тоа што ирационалната верзија го насочува толкувањето на националниот идентитет на ретрограден начин повикувајќи се на минатото авторитарно наметнување на заедничкиот интерес, до-дека пак рационалната верзија е свртена кон иднината и го насочува националниот интерес од гледиштето на развојните проекти, гледајќи на сегашност и минато од перспективата на развојни/модернизациски капацитети и од отварање на можноста за индивидуално преиспитување на зедничкиот интерес.17

Х.Т.Ериксен во разгледување на поимот национален интерес како важна од-редница го воведува идентитетот на етничката заедница, кој како таков го дефинира нејзиното минато, историјат, историската меморија, социјален карактер, културен идентитет, вредносна обичајна рамка и нормативната култура на начин на кој раз-војот на одредената национална групација го насочува во правец на отвореност и соработка, интеракција, комуникабилност, толеранција, збогатување низ културни и општествени заеднички влијанија, преземање на автентичен начин на позитивните достигнувања на другите, прифакање на највисоките цивилизациски стандарди како свои, како и одбивање на изолацијата и ксенофибијата.18

Според мислењето на Д.Вујадиновиќ, рационален државен интерес на суштин-ско и најопшто ниво е нормативна задача за изградба на уставната демократија. Во нормативна смисла, рационален национален интерес на мнозински и малцински на-ции во етнички хетерогените држави е врзан за почитување на уставните принципи на конституционалната демократија и еднакво почитување на припадниците на својата и другите нации во иста политичка заедница, што не е во спротивност со неговиот културен идентитет на сопствената етничка група. Во тој контекст, нема суштинска спротивност помеѓу рационалниот државен интерес и националните интереси на етничките, како и на мнозинските, така и на малцинските групи. Според овој автор, може да се зборува за суштунско непоклопување на националниот и државниот интерес во етничко хетерогени или плурални заедници во етнонационалистичка констелација, кога националниот интерес на мнозинството на нацијата се наметнува

17 Според: Вујадиновић Драгица, „Шта је рационални национални и државни интерес мо-дерне Србије?“ у: Вујадиновић Драгица, Гоати Владимир (урс.), Национални и државни интерес модерне Србије, Friedrich Ebert Stiftung & CEDET, Београд 2007., стр. 18.

18 За ситуациониот, релациониот, политичко-историски условениот карактер на етничкиот национален идентитет подетално во: Ериксен Хилан Томас, Етницитет и национализам, Библи-отека ХХ век, Београд 2004., стр. 22-29.



како доминантен и како идентичен на државниот интерес.19 Патриотизам, извлечен од етнонационалистички протолкуваниот национален интерес, суштински е сроден со шовинизам, и инклинира третирање на „Другиот“ како непријател или издајник. Во врска со тоа, „первертираната рационалност на интелектот“ е, според А. Лошонц, во заднина и темелот на етнонационалистички протолкуваниот како државниот, така и националниот интерес (и во случај на етничките малцински групи, а посебно во случај на мнозинските нации).

Како што истакнува Р.Радоњиќ, ниту едно глорификување на националниот интерес, односно повикување на национална хомогенизација, на може да се објасни само од себе, т.е без некои „внатрешни“ или „надворешни“ причини за тоа. Докол-ку причините се само „внатрешни“, обично е во прашање конфликт на различни општествени групи (етнички, политички, општествени), чие решение не се бара во компромис туку во апсолутизацијата на правата и интересите на една група или само некоја од нив. Превагнување на едната страна во име на „заедничко“ или „општо“ добро, за другата страна не значи само неостварување на конкретни цели и интереси за кои се залага, туки и сериозно намалување на изгледите за остварување на истите по демократски пат. Доколку како „аргументација“ за потреба на националната хомо-генизација се користат некои екстерни причини, во смисла дека таа е нужна заради одбрана од завера, протекционизмот, блокади и слични манифестации на „неприја-телско расположение“ во окружувањето, последиците може да бидат уште потешки. Тогаш, по правило, доаѓа најнапред до внатрешни престојувања за соочување со „новата ситуација“ , која секогаш се врши на штета на демократијата и демократското; следува свртување на внимание од внатрешни (економски, општествени, културни, политички и други) проблеми на „разгорени“ надворешни прашања; на крај доаѓа до заострување на односите со соседните народи и држави, односно со меѓународната заедница, а со самото тоа и до сопствената изолација од нив. Според овој автор, кој било, во нацијата или надвор од неа, кој ќе се спротистави на оваа логика на „одбрана“ и „заштита“ на националниот интерес, наидува на жесток отпор на „спасителот“ и станува обвинет како непријател и предавник.20

Во дефинирањето на националните интереси, државите се ограничени со меѓународниот систем. Во таа смисла, положбата на државата во меѓународниот систем укажува на тоа како нејзините национални интереси се дефинирани и ја детерминираат нејзината надворешна политика. Меѓутоа, националниот интерес во голема мера зависи од типот на внатрешното уредување на државата. На пример, внатрешниот поредок кој високо ја вреднува економската благосостојба во приори-тетите го сврстува развојот на трговијата, и кој укажува дека војните против другите демократски држави се незаконити, поинаку ги дефинираат своите национални интереси од државите со авторитарен поредок кои инаку имаат слична положба во меѓународниот систем.21

19 Исто., стр.19.20 Радоњић Радован, op. cit. стр. 208-209.21 Пошироко види: Nye, S. Joseph Jr.: Understanding International Conflicts: An Introduction

to Theory and History, Longman, New York 1999., pp. 46-47.



Неусогласеноста на различните интереси често доведува до конфликт помеѓу субјектите кои ги застапуваат. Основна причина за конфликтот е во тоа формата и содржината на општествените, државни и национални интереси најчесто ги одреду-ваат носителите на политичката и на економската моќ. Интересите на економската и на политичката елита не се преклопуваат секогаш со општите интереси, а меѓу оние кои поседуваат моќ и промоторите на интерес честа појава е спротиставеност на интересни групи и фракции.22

Националните интереси низ призмата на одбраната и нивна заштита

Несомнено дека интересите16 и целите на развојот на одбраната се и цели на планирањето на развојот на одбраната. Но тие без алатката „планирање» никако не можат да се операционализираат, односно би останале само „мртва буква на хар-тија“. Впрочем, планирањето и е наука која ги објективизира, операционализира и ги става во однос со реалните можности интересите и целите на развојот на еден систем.23

Интересите без разлика во која сфера се наоѓаат се основен мотив на ангажи-рање како и на нивното постојано унапредување и развој. Оттука, секој подсистем во една држава (политички, економски, здравствен, безбедносен, одбранбен итн.) има свои интереси кои настојува да ги оствари по секоја цена и на кои постојано се ангажира.

Овие интереси во рамките на еден подсистем се остваруваат низ развојни процеси преку континуирана и сеопфатна акција на сите сегменти во подсистемот на разни нивоа на управување и ги засега сите вработени кои имаат обврска да при-донесат во услогласување на интересите.

Се разбира, на највисоко ниво се најопштите и најфундаменталните интереси на една држава и нејзините внатрешни дејности, кои, пак, преку развојот вршат по-добрување на квалитетот и остварувањето на ефикасноста. Се поставува прашање-то има дали одбраната своите интереси или нејзините интереси се дел и во функција на државата. Одбраната има свои интереси, но тие се исклучиво во функција на државата, односно во функција на остварувањето на целите на одбраната, бидејќи одбраната сама за себе не е цел, туку е еден од методите и средствата за остварување на општите итереси на државата.24

22 Види: Galtung Johan, „ A Structural Theory of Imperialism“, во: Little Richard, Smith Michael (eds), Perspectives on World Politics, Routledge, London-New York 2006., pp.232-233.

23 Stejner G., Strategic Planning, New York, London, Toronto, Sidney, Singapore, Free Press Paperbacks, Published by Simon Schuster, 1997.

24 Ѓорески В., Планирање на одбраната во Р.Македонија – модел и методологија согласно системот за планирање, програмирање и бѕџетирање, (докторска дисертација), одбранета 2005 стр. 51-145.



Ноторна вистина е дека скоро во сите држави во конституивниот акт (уста-вот), законите и стратегиите за одбрана, се искажани најопштите интереси на земја-та, кои пак се основа на развојните интереси. Определбите за траен мир, слободата, независноста, територијалниот интегритет, суверенитетот, како и развојот на демо-кратското општество се тие основни итереси, од кои пак, произлегуваат развојните интереси и тоа како општите, така и оние на одбраната. Од ова произлегува дека развоен интерес е постојаното унапредување, изградба и развој на системот за од-брана. Со ова се обезбедува остварувањето и заштита на основните интереси на државата, при што по правило со вооружена борба и други облици на одбрана да се сочува слободата, независноста и територијалниот интегритет на државата. Со планирање и остварување на развојот се реализираат одбранбените интереси и на тој начин се операционализираат и конкретизираат во практиката, уставните, закон-ските и стратегиските определби за одбраната.25

За реализирање на посочените претпоставки, Репуб ли ка Македонија донесе неколку стратегиски документи (Нацио нал на концепција за безбедност и одбрана, Стратегиски од бран бен преглед, Бела книга на одбраната, Стратегија за одбрана и Оперативен концепт на Армијата на Република Македонија со кои во ос но ва се создадени темелните предиспозиции за профилирање на суш тин ските елементи во областа на националната одбрана.

Националната концепција за безбедност и одбрана ги наведува основните интереси на државата26 и истите како што се истакнува во документот се темелат врз „долгорочните потреби на македонското општество кои се пресудни за животот и безбедноста на граѓаните, но и за стабилноста, функционирањето и континуитетот на државата“. Интересите произлегуваат од највисоките темелни вредности утврдени со Уставот на Република Македонија27 во кои, во основа, спаѓаат:

•основните слободи и права на човекот и граѓанинот, слободното изразување на националната припадност, демократијата, владеењето на правото и почи-тувањето на општоприфатените меѓународни норми;

•интегрирањето и правичната застапеност на граѓаните кои припаѓаат на сите заедници во органите на државната власт и другите јавни институции на сите нивоа;

•заштитата на сопственоста, слободата на пазарот и претприемништвото, хуманизмот, социјалната правда и солидарноста;

•гарантирањето, унапредувањето и развојот на локалната самоуправа; и•заштитата и унапредувањето на животната средина.Белата книга на одбраната од 2012 година и Стратегија за одбрана на Републи-

ка Македонија од 2010 година28 го дефинираат супститутот траен интерес. Оттука,

25 Исто., стр. 51-145.26 Националната концепција за безбедност и одбрана, („Службен весник на РМ“, бр.40/2003)27 Уставот на Република Македонија е објавен во „Службен весник на РМ“, бр. 52/91, а

Амандманите на истиот се објавени во бр. 1/92; 31/98; 91/01 и 84/03.28 Стратегија за одбрана на Република Македонија, Министерство за одбрана на РМ, Скопје,

2010 (Службен весник на РМ, бр. 30 од 01.03.2010 година).



траен интерес (темелен), суштествен за опстанокот на државата како што е наведено во стратегиските документи е зачувување и унапредување на нејзиниот државен идентитет со слободно изразување на етничкиот идентитет на сите граѓани на Репу-блика Македонија, како и заштита на независноста и територијалниот интегритет.

Во тој контекст, следните вредности и интереси се сметаат за фундаментални и тоа:

– заштита и унапредување на мирот, безбедноста, здравјето и личната безбед-ност на граѓаните;

– унапредување на мултиетничката демократија и меѓуетничките односи;– заштита и унапредување на демократските вредности на државата: човекови-

те слободи и права, владеење на правото, политичкиот плурализам, отворен политички дијалог помеѓу политичките партии, начелото на поделба на

– власта, заштита на културниот идентитет и на наследство на сите граѓани;– стимулирање одржлив економски и социјален развој на државата врз прин-

ципите на пазарната економија, сопственоста и претприемништвото;– политичко-воена интеграција во НАТО;– политичка, економска и безбедносна интеграција во Европската унија.29 Во Белата книга на одбраната се наведува дека Република Македонија своите

интереси ќе ги остварува со доследно почитување на човековите права и слободи, демократските принципи и почитување на меѓународното право, што овозможува решавање на споровите по мирен пат, унапредување на мирот и стабилноста и јакнење на угледот на Република Македонија во демократскиот свет. Во рамките на меѓуна-родните иницијативи и мисии, Република Македонија дава долгорочен придонес во справувањето со кризи во евроатлантската област.

За да ги исполни своите национални интереси Македонија се потпира на вкупните расположливи органи и тела, како и на вкупните ресурси кои и стојат на располагање затоа што остварувањето и заштитата на виталните национални ин-тереси претставува функција на посебни политики на државата, кои во основа се насочени кон постигнување на следните две крупни цели и тоа: прво одвраќање и неутрализирање на изворите на загрозување и второ, создавање поволен амбиент за исполнување и промоцијата на националните интереси.

Одвраќењето или неутрализирањето на изворите на заканување по нашата др-жава де факто низ призмата на стратегиските истражувања се врзуваат за политиките кои експлицитно или имплицитно предвидуваат употреба на сила и неутрализирање на заканите со употреба на сила.

Во однос на создавањето поволен амбиент за исполнување и промоција на националните интереси напорите на државата се осмислуваат и се оживотворуваат во рамките на ткн. домашни политики, од една и на надворешната политика на земјата, од друга страна. Иако тука не станува збор за мерки и активности на

29 Bela kniga na odbranata, Ministerstvo za odbrana na RM, Skopje, 2012, str. 21-22



државата непосредно поврзани со нејзините највисоки интереси и цели (во поглед на независноста, територијалниот интегритет и сувереноста), сепак сите тие се значајни бидејќи се фактори што учествуваат во конструкцијата на материјалната моќ на нацијата, нивото на благосостојба и политичка стабилност, од една и угледот, значењето и можностите што земјата ги има на меѓународен план, од друга страна. Сето тоа, разбирливо, се проектира во она што некои го нарекуваат „национална моќ“, а за што збор ќе стане подоцна.30

ЗаклучокВо рамките на овој труд истражувачкиот интерес беше ставен на анализа на интере-

сите низ фокусот на одбраната и секако, државата. Во овие рамки атрибутот стратегиски се однесуваше на виталните (национални) интереси, односно физичкиот опстанок на нацијата, независноста односно опстанокот на државата, нејзината безбедност, терито-ријален интегритет и сувереноста.

Во основа, од исклучително значење покрај одредувањето на темелните интереси на земјата е и одредувањето на стратегиските интереси кои условно одат и се во корелација со темелните вредности. Притоа од големо значење не е само утврдувањето на обемот и квалитетот на заемното совпаѓање, туку конкретно што значи тоа нивно совпаѓање, односно која е онаа основна нишка која ги врзува овие два елемента во функција на оства-рување на интересите на земјата. Оттука нема дилема дека само конзинстентна политика ќе придонесе за остварување на целите, односно иницијалноста може да се согледа преку консеквентноста на државната политика. Од друга страна несовпаѓањето на темелните интереси во заедници кои се повеќеетнички може да резултира со проектирање на так-вите интереси кои можат да бидат основа за поделби и спротиставени размислувања и кои можат да доведат дури до взаемно исклучување на стратегиските цели од агендите на политичките субјективитети. Тоа, разбирливо, ја доведува во прашање неможноста за воспоставување конзистентна државна политика.


Живковић Мирослав, Теорија државе и права – Теорија државе, Полицијска академија, Београд 1995.

Митровић Милован, Увод у социологију и социологију права, Правни факултет & Службени гласник, Београд 2006.

Rousseau Jean-Jacques, O porijeklu i osnovama nejednakosti među ljudima, Školska knjiga, Zagreb 1978.

Prpić Ivan, Puhovski Žarko, Uzelac Maja (urs.), Leksikon temeljnih pojmova politike, Školska knjiga, Zagreb 1990.

Тукидид, Повијест Пелопонеског рата, Дерета, Београд 1991.Макијавели Николо, Владалац, Рад, Београд 1964.Хобс Томас, Левијатан део I, Култура, Београд 1961.

30 Sarkesian, S.C. US National Security, 2nd ed., Lynne Rienner Publishers, 1995, pp. 27-28.



Вујадиновић Драгица, Гоати Владимир (урс.), Национални и државни интерес модерне Србије, Friedrich Ebert Stiftung & CEDET, Београд 2007.

Савић Андреја, Стајић Љубомир, Основи цивилне безбедности, Факултет за правне и по-словне студије, Нови Сад 2006.

Ковач Митар, Стратегијска и доктринарна документа националне безбедности – Тео-ријске основе, Свет књиге, Београд 2003.

Furniss S. Edgar, Snyder C. Richard, An Introduction to American Foreign Policy, Rinehart, New York, 1955.

Ериксен Хилан Томас, Етницитет и национализам, Библиотека ХХ век, Београд 2004.Nye, S. Joseph Jr.: Understanding International Conflicts: An Introduction to Theory and History,

Longman, New York 1999.Little Richard, Smith Michael (eds), Perspectives on World Politics, Routledge, London-New

York 2006.Stejner G., Strategic Planning, New York, London, Toronto, Sidney, Singapore, Free Press

Paperbacks, Published by Simon Schuster, 1997.Националната концепција за безбедност и одбрана, („Службен весник на РМ“, бр.40/2003).Уставот на Република Македонија „Службен весник на РМ“, бр. 52/91. Стратегија за одбрана на Република Македонија, Министерство за одбрана на РМ, Скопје,

2010, (Службен весник на РМ, бр. 30 од 01.03.2010 година). Bela kniga na odbranata, Ministerstvo za odbrana na RM, Skopje, 2012.Sarkesian, S.C. US National Security, 2nd ed., Lynne Rienner Publishers, 1995.



69

364.63:305Scientific article

РОДОВАТА ДИМЕНЗИЈА НА СЕМЕЈНОТО НАСИЛСТВО ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Зорица САЛТИРОВСКА1

Сунчица ДИМИТРИЈОСКА2

Апстракт: Родово базираното насилство е облик на дискриминација кој сериозно ги попречува жените да уживаат во правата и слободите рамноправно со мажите. Овој глобален феномен го опфаќа и семејното насилство од кое најчести жртви се жените, поради што станува синоним за насилство врз жените. Националните закони за семејно насилство мора да ја препознаат неговата родова димензија и да им ја пружат неопходната помош, поддршка и заштита на жртвите. Насилство-то врз жените од страна на нивните интимни партнери, државите не смеат да го третираат како приватен (семеен), туку како јавен проблем, а законските мерки треба да им обезбедат заштита подеднаква како таа што ја добиваат жените кои доживеале насилство од непознато лице. Во насилните врски насилниците треба да се набљудуваат за да се намали потенцијалот за повторено насилство бидејќи жртвата и сторителот на насилството најчесто го делат истиот дом. Во Република Македонија, жените се исто така најчести жртви на семејно насил-ство, но дефинициите во законската регулатива не го определуваат како родово базирано насилство, па според тоа ниту како специфична форма на дискриминација на жените. Жените кои го пријавиле насилството во семејството добиле психо-со-цијална помош, а голем број од нив добиле и правна помош. Но, во однос на бројот на жртвите, бројот на изречени мерки и казни за сторителите е незадоволителен, што создава простор за повторено насилство (често и поради одмазда). Тоа секако не е во функција на зголемувањето на довербата во надлежните служби и институ-ции, па може да биде причина за непријавување на семејното насилство и голем број на скриени жртви без никаква помош и заштита. Државата треба да го зајакне пристапот кон проблемот со семејното насилство и да не се фокусира само на жртвите и нивните права, туку да интервенира во неговото поефикасно превени-рање и санкционирање на сторителите. Насилството врз жените воопшто, па и тоа во семејството, е јавен проблем со тешки финансиски, општествени и други последици, па треба да му се пристапи како на безбедносен проблем за чие решавање се потребни ефикасни политички и практични мерки и политики.

Клучни зборови: родово базирано насилство, семејно насилство, насилство врз жените, законска регулатива, правна помош

1 Авторот е професор на Институтот за безбедност, одбрана и мир - Скопје, РМ2 Авторот е професор на Филозофскиот факултет во Скопје,РМ



ВоведРечиси сите земји во светот сè уште се соочени со неможноста да се определи бројот

на жртвите на криминалитетот, а особено кога станува збор за жени, жртви на семејно насилство. Според анкетите на ОН, жените се најчесто жртви на сексуални насилства (50%) напади на личноста (10%) и разни напади врз имотот (10%). За насилничкиот кри-миналитет во семејството во голема мера недостасуваат непристрасни сведоци на делата. Семејното насилство има безброј здравствени, економски и социјални последици кои се предмет на голем број истражувања и јавни дебати.

Република Македонија не е исклучок од оваа ситуација, напротив бројот на мал-третирани лица во рамките на семејството секојдневно се зголемува, особено бројот на жени. Проблем во случајот е што многу мал број од овие жртви поради страв или некоја друга причина (материјална или финансиска) ретко се решаваат на следниот чекор – прија-вување на насилниците кои секојдневно ги принудуваат да го трпат теророт на кој што се подложени. Голем број здруженија на граѓани започнаа со работа со цел да изнајдат решенија кои ќе можат барем во одредени размери да го контролираат овој проблем. Всушност последниве две децении, владините институции во соработка со здруженија на граѓани, започнаа интензивно да работат на полето на превенцијa и заштита од се-мејното насилство, помош и поддршка на жртвите, како и превземање чекори за измени и дополнувања на законската регулатива и нејзиното усогласување со ЕУ стандардите.

Дефинирање и видови на родово базирано насилствоСпоред Општата препорака бр.19 на Комитетот за елиминирање на дискри-

минацијата на жените на ОН(CEDAW), родово базираното насилство е облик на дискриминација кој сериозно ги попречува жените да уживаат во правата и слободите рамноправно со мажите. Насочено е кон жените затоа што се жени или затоа што диспропорционално ги погодува нив. Вклучува дела со кои се нанесува физичка, психичка или сексуална штета и страдање, како и закани со такви дела, принуда и други ограничувања на слободата. Родово базираното насилство е глобален феномен кој најчесто ги погодува жените и девојчињата во сите држави и култури без оглед на општественото уредување, религијата, вредностите и ставовите. Вклучува различни облици на злоупотреба на жените базирани на родовата нееднаквост и потчинетата положба на жените во општеството во однос на положбата на мажите. Тоа се сите акти кои резултираат или има веројатност дека ќе резултираат во физички, психички или сексуални повреди и страдање на жените, вклучително и закани со такви акти, принудно или своеволно лишување од слобода, без разлика дали се случува во јавниот или приватниот живот. Оттука родово базираното насилство опфаќа насилство во семејството, насилство во пошироката заедница, насилство сторено или толерирано од страна на државата или нејзините службеници и насилство и кршење на човеко-вите права на жените во вооружен судир (Seftaui, 2009). Според тоа, основни облици на родово базираното насилство се семејното насилство, сексуалното насилство и трговијата со луѓе. Од семејното насилство страдаат голем број на жени во светот, а сепак прашањето за нивната безбедност и заштита постојано е на маргините поради



тоа што семејното насилство во националните безбедносни политики најчесто се смета за приватен т.е. семеен проблем и не му се посветува доволно внимание.

Родовата димензија на семејното насилствоСемејното насилство е ендемична појава, а насилството врз жените од страна

на нивниот интимен партнер е кривичен, криминолошки и социопатолошки глобален феномен, кој е особено присутен во транзиционите општества во кои односите се значително пореметени. Податоците од многу истражувања наведуваат на констата-цијата дека семејното насилство станува синоним за насилството врз жените, па во праксата овие форми на насилство се изедначуваат (Симовиќ, Радојичиќ, 2012:22).

Широката распространетост и фреквентност на насилството врз жените (вклу-чувајќи го и она во семејството) резултираше со донесување на бројни меѓународни документи во рамките на ООН, ЕУ и Советот на Европа (конвенции, декларации, препораки, советодавни мислења, заклучоци) кои бараат елиминирање на сите видови дискриминација на жените и преземање мерки за сузбивање на насилството врз же-ните (вклучувајќи и усвојување на специфично законодавство за семејно насилство, кривични санкции за сторителите, граѓански правни лекови, превенција и заштита на жртвите). Генерално гледано, насилството врз жените претставува дискриминација и сериозно кршење на човековите права на жените кое е во спротивност со специфич-ните одредби на CEDAW. Од особено значење е Конвенцијата за превенција и борба против насилството врз жените и семејното насилство, која Советот на Европа ја усвои во април 2011 година во Истанбул. Според Конвенцијата семејното насилство ги опфаќа „сите акти на физичко, сексуално, психичко, или економско насилство кои се случуваат во семејството помеѓу поранешни или сегашни брачни партнери без разлика дали сторителот живее со жртвата или не“. Конвенцијата од Истанбул ги обврзува страните да ги криминализираат сите облици на насилство врз жените за да може истите да се препознаваат, да сторителите да се гонат и казнуваат. Исто така, државите кои се членки или аспиранти за членство во ЕУ, треба да ги преиспитаат своите закони и нивната усогласеност со Истанбулската конвенција и со Директи-вата за жртви, кои поставија нови стандарди за одговор на насилството врз жените. Ефикасноста на стратегиите, политиките и мерките преземени во таа насока ќе се мери според степенот на пријавување на насилството и задоволството на жртвите од надлежните служби и институции во справувањето со истото и во давањето под-дршка на жртвите. Зголемувањето на довербата на жените во нив ќе им овозможи да се чувствуваат послободно во намерата да го пријават насилството бидејќи тие ќе бидат сигурни дека ќе бидат преземени сите мерки за решавање на нивните случаи на насилство, особено мерки за истото да не се повтори и за спречување на секун-дарната виктимизација.

Семејното насилство е резултат на злоупотреба на моќта и контролирањето на членови на семејството кои имаат помалку моќ (материјална, финансиска, физичка и сл.). Во традиционалните и патријархални заедници, мажите имаат значително



поголема моќ од жените, па семејното насилство најчесто се сведува на насилство врз жените. Според Пекиншката декларација и Платформа за акција (A/CONf.177/20 chap. I, 1995) семејното насилство претставува „ кој било акт на родово базирано насилство кое резултира или би можело да резултира со физичка, сексуална или психолошка штета и страдање на жените...“. Оваа, како и повеќе други дефиниции во меѓународните документи кои се однесуваат на насилството врз жените, исто така ја потврдуваат констатацијата дека семејното насилство е сè повеќе синоним за насилство врз жените. Семејното насилство е најчеста однос од страна на социјал-ното опкружување(секундарна виктимизација). Од вкупниот број на убиени жени во светот 40-70% биле убиени од страна на партнерот, а според Министерството за внатрешни работи на Велика Британија, семејното насилство е водечка причина за смртноста на жените од 19-44 години. Во САД пак, 1500000 жени годишно се силу-вани или физички нападнати од својот интимен партнер. Советот на Европа во 2002 година го прогласи насилството врз жените за сериозен проблем на јавното здравје упатувајќи на тоа дека истото е водечка причина за смртноста и инвалидноста на жените од 16-44 години. Исто така, насилството врз жените веќе се поставува како безбедносно прашање и се вклучува во безбедносните политики.

Во социјалното опкружување на жената - жртва на семејно насилство, често е присутна тенденцијата жената да се обвини дека со своето однесување сама придо-нела за насилството. Тоа создава негативни последици и за жртвата и за општеството бидејќи доколку очекува дека ќе биде обвинета за претрпеното страдање, таа ќе се откаже од пријавувањето на насилството. Дури и да го пријави, може да се соочи со секундарна виктимизација при контактот со полициските службеници или во тек на судската постапка поради нивниот несензитивен третман. Многу пријави за семејно насилство врз жените се отфрлаат бидејќи се сметаат за приватна работа, а сторителите најчесто само се опоменуваат или добиваат благи казни (UNODC, 2010:2). Исто така, жените - жртви се оптоварени и со чувство на срам и страв па често се повлекуваат од вообичаените социјални активности и ги губат личните врски со луѓето, а прија-вувањето на насилството може да го перципираат како поголемо зло отколку самото претрпено насилство. Стравот да не биде отфрлена од блиските и социјалната среди-на, да не го наруши угледот на семејството, да не ги изложи децата на емоционални повреди и социјални штети, да не предизвика ескалација на насилството и одмазда на сторителот и слично, постојано ќе ја одвраќа жената - жртва од намерата да го пријави насилството. За да сочува каков - таков партнерски однос со сторителот од кој често и материјално зависи, таа се жртвува и го трпи насилството надевајќи се дека работите ќе се поправат и насилството ќе престане. На крајот, непријавувањето може да биде резултат и на недовербата во ефикасноста и професионалниот однос од страна на одговорните служби кои треба на жртвата да ѝ пружат емоционална, психолошка, медицинска, материјална и правна помош и да ја заштитат од одмазда и застрашување од страна на сторителот.



Правна и институционална рамка за семејното насилство во Република Македонија

Семејното насилство во Република Македонија е дефинирано во Законот за превенција, спречување и заштита од семејно насилство од 2014 година каде исто-то подразбира малтретирање, навредување, загрозување на сигурноста, телесно повредување, полово или друго психолошко, физичко или економско насилство со кое се предизвикува чувство на несигурност, загрозување или страв, вклучувајќи и закани за такви дејствија, спрема брачен другар, родителите, децата или други лица кои живеат во брачна или вонбрачна заедница или заедничко домаќинство, како и спрема сегашен или поранешен брачен другар, вонбрачен партнер или лица кои имаат заедничко дете или се наоѓаат во блиски лични односи, без оглед дали сторителот го дели или го делел истото живеалиште со жртвата или не.

Дефиницијата на семејно насилство е содржана и во два закона: во Kривичниот законик и во Законот за семејство. Дефиницијата во Кривичниот законик ги утврдува видовите семејно насилство, дејствијата на извршување, предизвиканите последици, својството на сторителот и објектот на заштита. Меѓутоа, дефиницијата не го опреде-лува семејното насилство како специфичен вид родово базирано насилство и оттука како специфична форма на дискриминација на жената. Дефиницијата според тоа, е родово неутрална, а отсуствуваат и видовите на економско насилство и заштитата од него, контролирањето на однесувањето на жената, економската и трудовата експло-атација. Идентична состојба има и во Законот за семејство во кој отсуствува јасно препознавање дека семејното насилство е кршење на човековите права и форма на дискриминација на жените и девојчињата (Мирчева, Гогов, 2014:15).

Во националните закони и подзаконски акти не е содржана дефиницијата на род. Родот се споменува само како основа за дискриминација и насилство во Законот за спречување и заштита од дискриминација (без да дефинира што се подразбира под род), во Законот за еднакви можности на жените и мажите и во Националната стратегија за родова еднаквост 2013-2020. Дефиниција за родово базирано насил-ство е содржана само во Националната стратегија за родова еднаквост 2013-2020 каде е во целост преземена од Декларацијата на ОН за елиминација на насилството врз жените од 1993 година, но не е дефинирано родово базираното насилство врз жените. Покрај тоа, во националните закони и подзаконски акти не е воспоставена доволна и соодветна законска рамка која ќе овозможи ефикасна заштита на жртвите од насилство (Мирчева, Гогов, 2014:17).

Националната стратегија за спречување на семејното насилство 2012-2015 има за цел развивање на сеопфатен и ефективен систем за спречување на семејното насилство во Р. Македонија. Предмет на Стратегијата за спречување на семејното насилство е спречување на сите облици на семејно насилство врз секоја жртва, но мерките кои ги предвидува нудат специфичен пристап кој ги адресира индивиду-алните потреби на жртвите. Имајќи предвид дека најзастапени жртви на семејно насилство се жените, Стратегијата нуди рамка за родово специфични мерки насочени



кон спречување и заштита на специфичните потреби на жените, но истовремено нуди и широка лепеза од мерки и активности со кои се опфатени и сите други жртви. Со Стратегијата се предвидени мерки за дејствување во неколкуте стратешки области: спречување, заштита, помош и поддршка на жртвите, гонење на сторителите, мулти-секторска соработка и зајакнување на институционалните капацитети и специјализи-раните служби како и воспоставување на механизам за имплементација, следење и евалуација. Воспоставен е и нов национален механизам за следење и евалуација на овој документ кој го сочинуваат: национален известувач, национален координатор и Национално координативно тело за превенција и заштита од семејно насилство.

Дел од Националната стратегија за спречување и заштита од семејно насилство 2012-2015 се и потребите и правата на жртвите на семејно насилство. Визијата на стратегијата, меѓу другото, предвидува „зголемена сигурност на жртвите“ и „зголемен квалитет на услугите за жртвите и нивно стандардизирање“ до крајот на 2015 година. Клучните иновативни карактеристики на Стратегијата опфаќаат 1. развивање на стан-дардизирани индивидуални пакети на мерки за превенција и помош на жртвите кои ги адресираат нивните индивидуални потреби; 2. унапредување на реинтеграцијата на жртвите во сите сфери на општеството; 3. унапредување на истрагите и кривичното гонење со доследно препознавање на правата на жртвите и нивен третман во казне-но-правниот систем; 4. стандардизација и проширување на достапноста на мерките за помош и поддршка на жртвите,како и 5. мерки за третман на сторители. Водечки принципи при спроведување на стратешките цели се: принципот на постапување со жртвите заснован на човековите права и слободи, и принципот на недискриминација. Особено е препознаена меѓусебната поврзаност меѓу дискриминацијата и семејното насилство и Стратегијата зацртува дека „активностите посебно се насочени кон зго-лемена заштита на жртвите кои се соочуваат со мултиплицирана дискриминација”.

Стратегијата предвидува засебна стратешка област - Заштита, помош и под-дршка на жртвите со 4 стратешки цели:

1. Унапредување на институционалниот одговор непосредно по насилството преку воспоставување на холистички пристап.

2. Унапредување на препознавањето на сите облици на семејно насилство и идентификација на жртвите.

3. Достапност на директна помош и заштита на жртвите.4. Интеграција на жртвите во општественото живеење.Владата на Република Македонија има формирано Национално координативно

тело против семејното насилство надлежно за следење и анализирање на состојбите со семејното насилство, координирање на активностите на надлежните институции и здруженија и предлагање мерки за унапредување. Во телото се вклучени преставници на Министерството за труд и социјална политика, МВР, Министерството за здравство, Министерството за правда, Министерството за образование, претставници од Собрани-ето на Република Македонија, претставници од правосудниот систем, судија на основен суд, еден јавен обвинител, претставник на Народниот правобранител, претставници од



здруженија кои се регистрирани за работа со семејно насилство, а по потреба ќе бидат вклучени и други институции, бизнис заедницата, локалните самоуправи, академските професори, културни и научни работници, здруженија и медиуми.

Националниот совет за родова рамноправност (СОЖМ) е национална, мулти-етничка и мултигенерациска мрежа, креативно ориентирана кон иднината. СОЖМ е формиран во октомври 1994 и израсна во една од најголемите женски мрежи во Република Македонија. Во рамките на СОЖМ функционира бесплатна СОС линија за жртви на семејно насилство.

На полето на социјалната заштита, процедурите за спроведување на надлеж-ностите на Центарот за социјална работа (ЦСР) во доменот на семејното насилство, подетално се уредени со Правилникот за начинот на спроведување и следење на изречените мерки за заштита на семејството и лицата-жртви на семејно насилство преземени од Центарот за социјална работа и за начинот на следење на привремените мерки изречени од Судот. Правилникот е задолжителен за постапувањето на стручните лица кои работат со жртви на семејно насилство и содржи одредби кои делумно го уредуваат прашањето на процедура за почитување на стандардот за должно внима-ние. Практично овој подзаконски акт поблизу ги разработува законските обврски за спроведување на мерките за заштита и предлагање и следење на привремените мерки за заштита, кои центрите за социјална работа ги преземаат во случаите на семејно насилство. Правилникот ја разработува и постапката за воспоставување на соработка со другите надлежни институции (МВР, здравствените служби заради одмерувањето на казната, како и за преземање на гонењето).

Во 2012 година донесен е Заедничкиот протокол за постапување во случај на семејно насилство. Во надлежност на центрите за социјална работа е поведувањето на постапка, постапувањето во итни случаи, правењето на процената за потребите на жртвата и интервенција во конкретен случај, целосното информирање на жртвата за правата во дадената ситуација и ангажирање на службите кои се во функција на нејзина заштита. Дадени се насоки за обезбедување на информации од МВР, здрав-ствените институции, невладините организации, образовните институции, единиците на локална самоуправа и други лица и институции со цел преземање на потребни мерки на заштита од страна на ЦСР. Постапките се водат врз основа на начелото на доверливост и слободно изразена согласност на жртвата за преземање на мерки на заштита, при што се бара разговорот да се изврши во посебна просторија.

Во делот на постапувањето на полициските службеници, дадени се насоки за постапување по добиена пријава за семејно насилство, евидентирање на пријавата и интервенција преку излегување на местото на настанот. За овие активности се изгот-вени упатства за постапување со жртвата и со насилникот при интервенцијата за да се спречи натамошното насилство. Полициските службеници посебно постапуваат во случај кога во домот се присутни деца, активираjќи ги и социјалните служби.

Целта на здравствените установи според овој Протокол е да им укажат целосна здравствена заштита на жртвите со цел зачувување на телесното и психичкото здравје,



како и заздравување од настанатите повреди и психички трауми. Во случај на сомнеж дали повредата или здравствената состојба е последица на семејно насилство, здрав-ствениот работник е должен да направи интервју со лицето, да го охрабри и убеди да му се довери за можното постоење на семејно насилство и да дознае што е можно повеќе за околностите во кои настанала повредата. Во случај на сознание за семејно насилство, согласно Протоколот, здравствените работници се должни:

1. семејното насилство да го пријават во полиција; 2. да ги утврдат причините и начинот на настанување на повредата и да извршат

комплетен здравствен преглед;3. да разговараат со жртвата за можностите за решавање на проблемот, да ја

посоветуваат, да ѝ ги посочат нејзините права и4. На барање на надлежните органи да ја достават целокупната документација

која е од значење за разрешување на случајот и казнување на сторителот.Со Законот за евиденции во здравството е предвидено да се пополни Пријава-

та-образец за повреди од насилство во три копии и да се следи жртвата во натамош-ниот третман, при што се дополнуваат податоци од соодветните служби: (полиција и ЦСР), со цел да се спречи секундарната виктимизација на жртвите на насилство. Здравствениот работник, во согласност со жртвата, ја проследува документацијата со која што располага во однос на состојбата во која што се наоѓа жртвата на семејното насилство, до релевантните институции кои што се вклучени во интегрираниот и координираниот систем на интервенции за помош на жртвите на семејно насилство, согласно важечките законски прописи, а тие се должни добиените податоци да ги третираат како доверливи, во согласност со Законот за заштита на пациентите и За-конот за заштита на личните податоци. На барање на судските органи, здравствените работници/вештите лица обезбедуваат (во рамките на судските постапки)проценка на насилството/повредата, начинот на настанување, условите во кои што настанала повредата, итн.

Граѓанските организации како значаен фактор во превенцијата и справувањето со семејното насилство во Р. Македонија, работат на подигање на јавната свест и сензибилизација за проблемот на семејно насилство. Исто така работат на откривање и пријавување на случаите, соработуваат со сите надлежни институции кои работат со заштитата на жртви на семејно насилство.

Надлежни органи и институции за превенција и заштита од семејно насилство се: Министерството за труд и социјална политика, Министерството за внатрешни работи, Министерството за здравство, Министерството за образование и наука, Мини-стерството за правда, единиците на локалната самоуправа и институциите кои вршат дејност од областа на социјалната заштита, детската заштита, внатрешните работи, здравството, вработувањето и образованието. Сите тие преземаат мерки за заштита на жртвата и спречување на насилството и остваруваат меѓусебна соработка и коор-динација. Институциите се должни да обезбедат работите од својата надлежност да ги вршат стручни лица, обучени за спроведување на работите определени со Законот



за превенција, спречување и заштита од семејно насилство и родово базирано насил-ство. Согласно овој закон, надлежниот суд изрекува привремени мерки за заштита на жртвите, а институциите и надлежниот суд воспоставуваат посебна евиденција за семејно насилство(согласно со прописите за заштита на личните податоци).

Соработката меѓу надлежните тела и институции е дефинирана како една од главните цели на Протоколот, но отсуствува дефиниција за соработката, начините на кои се остварува и обврските за соработка на надлежните институции. Механизмите за постапување со жртвите на семејно насилство се однесуваат на:

1) идентификација и упатување;2) првична грижа и среднорочна помош; 3) реинтеграција и ресоцијализација; и4) кривична постапка. Сепак, иако се препознава потребата за механизми за упатување меѓу над-

лежните институции и тела, овој документ не нуди разработка на овие механизми (Мирчева,Гогов,2014).

Преглед на жртвите на семејно насилство во Република Македонија и обезбедени интервенции од страна на надлежните служби

Прегледот на жртвите на семејно насилство е направен врз основа на извеш-тај на Заводот за социјални дејности за периодот од 2012-30.06.2015 година во кој се анализирани пријавените случаи на семејно насилство и третманот и пружената помош на жртвите од насилството. Во однос на половата структура, бројот на жртви во периодот 2012-2013 година покажува незначителен тренд на намалување, но во 2014 година тој тренд се зголемува. Првото полугодие на 2015 година покажува забе-лежлив пораст на бројот на евидентирани жртви на семејно насилство, во споредба со претходните 3 години и, изнесува околу 70% од вкупниот број на жртви пријавени за цела 2012 година. Жените се многу повеќе изложени на семејно насилство откол-ку мажите. Процентуално гледано, од вкупниот број на жртви 84,2% биле жени, а 15,7% биле мажи. Ова ја потенцира родовата димензија на проблемот со семејното насилство и во Република Македонија.

Во анализираниот период 56% од жртвите на семејно насилство биле неврабо-тени, а 44% биле вработени лица што покажува дека семејното насилство е присутно во двете категории. Сепак, бројот на невработени кои го пријавиле насилството е поголем. Тоа може да биде показател за поголема присутност на семејното насилство врз невработените лица, но исто така и на поголема потреба тие да го пријавуваат бидејќи се економски немоќни и им е потребна материјална и друга помош и заштита.

Во однос на етничката припадност, најголем е процентот на евидентирани жртви од македонска националност - 79%, но тоа не мора да значи дека семејното насилство е најприсутно кај таа категорија, бидејќи овој податок е соодветен на пропорционалната застапеност на етничките заедници во Република Македонија. Исто така, може да е показател на повисокиот степен на свесност за постоење на



насилството, на економска независност на жените (бидејќи во најголем процент тие се жртви), на надминувањето на стереотипите и поголемата еманципираност, како и на довербата во институциите и службите за помош и заштита.

Според местото на живеење на евидентираните жртви на семејно насилство, тоа е присутно во градските средини со 75%, а во селските со 25%. Тоа секако укажува и на степенот на поголема присутност на семејното насилство во градовите, но и на постоењето на поголема свесност, самостојност, доверба и информираност, поради што жените во градовите повеќе се решаваат да го пријават насилството.

Мора да се потенцира дека овие бројки не сведочат за застапеноста на семејното насилство во Република Македонија, туку за бројот на лица кои го пријавиле. Најголем дел од случаите остануваат сокриени и никој не им се спротиставува на сторители-те. Во средините во кои нема култура за отворена дискусија за такви „приватни” работи, стапката на семејно насилство секогаш е помала поради непријавувањето, одбивањето да се зборува за него и истото да се признае. Тоа секако е проблем во главните политички текови.

По пријавувањето на проблемот во ЦСР, на сите жртви на семејно насилство им била обезбедена психо- социјална помош, а голем број од нив добиле и правна помош. Жртвите за кои било проценето дека тоа е најсоодветна времена мерка за заштита на нивните животи, безбедност и здравје биле сместувани и во некои од четирите засолништа во Македонија. Во мерките за помош и заштита биле вклучени и институциите од други ресори. Жртвите, освен стручна, психо- социјална и сове-тодавна помош, оствариле и некои од правата од социјална заштита, а во најголем обем правото за социјална парична помош. Согласно новиот Закон за превенција, спречување и заштита од семејно насилство кој стапи на сила од 01.01.2015 година, за жртвите е достапна и мерката „вклучување во активните мерки на пазарот на трудот”. Овој вид на помош бил обезбеден за 186 жртви на семејно насилство.

Според Заводот за социјални дејности активностите за помош и заштита на жртвите во центрите за социјална работа во најголем обем започнувале со пријавување на насилството во ЦСР, но мала е разликата со бројот на третманите кои започнале по пријава од МВР, а незначителен е бројот на пријави од другите институции. Ова може да се искористи како показател за степенот на довербата на жртвите во надлежните институции, но и поттик за промена на односот и постапките кон жртвите и за градење на доверба пред сé преку обезбедување стручни работници кои нема само рутински да ги испрашуваат жртвите за претрпеното насилство, туку ќе бидат оспособени и обучени сами да го воочат и препознаат, да ги охрабрат жртвите да зборуваат за него и да им ја пружат потребната помош професионално и со почитување на нивната личност и достоинство.

Во однос на видот на доживеаното насилство, жртвите во најголем обем се соочиле со психичко и физичко насилство, а бројот на доживеани насилства е поголем од бројот на евидентирани жртви во таа година. Ова се должи на фактот што жртви-те страдале од повеќе видови на семејно насилство, што укажува на комплексната природа на овој проблем и последиците кои тој ги остава врз жртвите.



Во поглед на заштитата на жртвите, ЦСР ги презема следниве мерки:1) сместување во центар за лица - жртви на семејно насилство;2) соодветна здравствена заштита;3) соодветна психо - социјална интервенција и третман;4) психо - социјален третман во советувалиште;5) помош на семејството за редовно школување на дете;6) правна помош и застапување, и7) економско јакнење на жртвата преку нејзино активно вклучување на пазарот

на трудот.Структурата на предложените и изречени привремени мерки на заштита во

однос на сторителите на семејно насилство, укажува на следното:- гледано по години, бројот на предложени и од судовите прифатени, односно

изречени мерки се зголемува, со исклучок на 2013 година (во која и обемот на насилството во споредба со претходната година било исто така намалено);

- најголем број на предложени и изречени мерки се однесуваат на мерките на забрана;

- мерката „задолжително отстранување од домот, без оглед на сопственоста“, очигледно не е доволно применувана. За жал, жртвите почесто го напуштале домот преку сместување во центрите за жртви на семејно насилство, отколку што сторителот, како предизвикувач на проблемот бил отстрануван;

- мерката „задолжително посетување соодветно советувалиште“ е во опаѓање. Оваа мерка е исклучително значајна, бидејќи дава можност да се превенира насилно однесување на сторителите во иднина;

- мерката „задолжително лекување на сторителот“, доколку употребува алко-хол, дрога и други психотропни супстанции или има психичко заболување е во тренд на опаѓање. Искуствата од терен покажуваат дека ова е мерка за која има најмногу проблеми во праксата да се реализира поради нејаснотии во поглед на тоа кој треба да го изведе сторителот на семејно насилство од домот до соодветната здравствена установа. Ова е поткрепено со фактот, што здравствените установи немаат донесено протокол за начинот на кој ќе ги реализираат во пракса привремените мерки за заштита, кои се во нивен домен на извршување, во услови кога сторителите одбиваат доброволно да одат во здравствената установа и со тоа да ја реализираат оваа судска мерка. Ваквиот проблем од праксата предизвика оваа мерка да биде предложувана до судовите под посакуваното ниво;

- генерално гледано, бројот на предложени и од судот прифатени/изречени мерки е незадоволителен. Една од причините за тоа, согласно сознанијата добиени од ЦСР е што голем број од жртвите не даваат согласност за покре-нување на вакви мерки до судовите, бидејќи се согласуваат само со мерки за заштита, кои се во надлежност на ЦСР. Од друга страна пак, голем е бројот на жртви кои ја повлекуваат веќе дадената согласност за предлагање на



Привремена мерка на заштита (ПМЗ) до судовите заради нивна сопствена заштита.

Од вкупно 4 засолништа, т.е. Центри за жртви на семејно насилство најчесто користени биле оние, кои се организациони единици на центрите за социјална работа во Скопје и Битола. Гледано по години, најголем број на сместувања имало во 2013 година (вкупно 33).

Заклучок и насоки за дејствување во наредниот периодИако семејното насилство е мошне раширено во светот, толеранцијата на опште-

ството кон него е висока. Најчесто станува збор за различни облици на насилство врз жените од страна на нивните интимни партнери. Научните сознанија за обемот, контекстот и факторите на родово- базираното насилство во семејството се проширија во последните неколку децении благодарение на феминистичките истражувања и активизам. Семејното насилство најчесто се поврзува со виктимизацијата на жените, бидејќи тие се во најголем процент жртви на семејното насилство. Со охрабрувањето да го пријават насилството, а потоа и да добијат адекватна помош и заштита, се заштитуваат правата и интересите не само на жртвите, туку и на целото општество за сузбивање на криминалното однесување.

Според анализираните резултати на Заводот за социјални дејности семејното насилство и понатаму продолжува да биде родово базиран проблем, со застапеност на женската популација на жртви од 84,2%, наспроти машката популација 15,7. Најголем број од пријавувањата во ЦСР се завршуваат со психо-социјална поддршка и давање правен совет за мерките за заштита, но потоа голем дел од жртвите не се согласуваат за покренување ПМЗ пред Суд. Бројот на привремени мерки на заштита - како предложени, така и изречени од судот не е задоволителен во споредба со бројот на жртвите на семејно насилство. Особено е мал бројот на упатувања во советувалиштето за третман на сторители на насилство, со оглед на фактот што со оваа мерка се дава придонес во превенирање на семејното насилство во иднина.

Од анализата на правната и институционалната поставеност на семејното насилство во Република Македонија и од анализата на евидентираните жртви, може да се издвојат неколку насоки за дејствување во наредниот период кои ќе бидат во функција на потен-цирање на родовата димензија на семејното насилство и во задоволување на потребите и правата на жените - жртви на семејно насилство:

- во релевантните закони на Република Македонија треба да се воведат дефини-ции за насилство врз жени, род и родово базирано насилство во согласност со дефинициите предвидени со Истанбулската конвенција;

- јасно да се дефинираат улогите и одговорностите на секој од одговорните фактори и нивната меѓусебна соработка која ќе овозможи ефикасна заштита на жртвите од семејно насилство;

- потребно е да се ревидираат генералните и специфичните обврски на секоја институција за спречување и заштита од насилство врз жените на тој начин што ќе обезбедат постапување ориентирано приоритетно кон потребите и правата на жртвите;

- да се воспостави законска обврска за периодично собирање на статистички податоци за насилството врз жените во семејството и да се води евиденција од страна на сите релевантни фактори;

- во казненото материјално право потребно е воведување на нови кривични дела,



измени и дополнувања на постојните кривични дела од опсегот на Истанбулската конвенција, а постојната дефиницијата за семејно насилство во кривичниот за-коник, треба да се измени и прецизира во насока на определување на семејното насилство како специфичен вид на родово базирано насилство;

- во Законот за кривична постапка треба да се предвидат итни мерки на заштита, со кои на надлежните органи ќе им се даде овластување за постапување;

- законски да се уредат правата на жените - жртви на насилство во семејството и да се препознаваат нивните специфични потреби и интереси;

- да се иницираат истражувања со кои ќе се добијат податоци за застапеноста на насилството врз жените во семејството, за степенот на пријавување на насилство-то, причините поради кои не се пријавува, довербата во институциите и служ-бите за помош и заштита на жртвите и задоволството од нивното постапување и преземени мерки за заштита. Одговорот на општеството на насилството врз жените е најефикасен доколку се темели на критична маса од научни сознанија за неговата природа, целосно согледување на факторите кои го генерираат и сеопфатен, мултисекторски пристап во неговата превенција.

Жената – жртва на семејно насилство треба да биде третирана со почитување на нејзината личност и достоинство, да биде препознаена како жртва и нејзината виктими-зација да се сфати и третира сериозно, да добие потребни информации за своите права и начинот како да ги реализира и да ѝ се обезбеди пристап до правдата и остварувањето на правно обештетување. Со адекватен третман од страна на професионалните службеници во специјализираните служби се заштитуваат интересите и на жртвата и на општеството за сузбивање на семејното насилство.

ЛИТЕРАТУРА

Seftaui, Dž.,(2009): Za bezbednost kod kuće: Suzbijanje nasilja nad ženama u regionu OEBS, Kompilacija dobrih praksi.

Симовиќ, Д., и Радојичиќ, В.З., (2012), во Родна рамноправност и родно засновано насиље, Криминалистичко- полицијска академија, Београд.

UNODC: Gender in the Criminal Justice System Assessment Tool, United Nations, New York, (2010).

Levinson, D., (1989): Family Violence in Cross- Cultural Perspektive, Sage, Newbury Park.Мирчева, С., Гогов, Б., (2014): Анализа на усогласеноста на законодавството на Република

Македонија со Конвенцијата на Советот на Европа за спречување и борба против насил-ството врз жените и домашно насилство(Истанбулска Конвенција), Сојуз- Национален совет за родова рамноправност, Скопје.

Declaration on the Elimination of Violence against Women(1993), A/Res/48/104.Пекиншка декларација и Платформа за акција, (1995), А/CONf.177/20, chap.I.Council of Europe, (2011): Convention on preventing and combating violence against women and

domestic violence, CETS, No.210, Istanbul.Конвенција на ОН за елиминација на сите форми на дискриминација на жените, (1992),

UN.Doc.A/34/46.Општа препорака на Комитетот за елиминација на сите форми на дискриминација на жени-

те, (1992): UN Doc. A/47/38.

Закон за превенција, спречување и заштита од семејно насилство, Службен весник на Р.М., бр.138 од 17.09.2014.

Правилник за начинот на спроведување и следење на изречените мерки за заштита на семејството и лицата- жртви на семејно насилство преземени од Центарот за социјална работа и за начинот на следење на привремените мерки изречени од Судот, Службен весник на Р.М., бр.103/07.

Заеднички протокол за постапување во случај на семејно насилство, (2011), Влада на Репу-блика Македонија, Скопје.

Национална стратегија за спречување на семејното насилство 2012-2020. Извештај за застапеноста на семејното насилство во Република Македонија, ЈУ Завод за

социјални дејности, 2015.Закон за семејство, Службен весник на Република Македонија, бр.39/2012 и 44/2012.



83

323.28–027.18:32.019.5(100)Scientific article

СОВРЕМЕНИОТ ТЕРОРИЗАМ И ПРОПАГАНДА-ТРЕНДОВИ, МОДЕЛИ И ДИМЕНЗИИ

Оливера ИЊАЦ1

Методија ДОЈЧИНОВСКИ2

Апстракт: Терористичката пропаганда не е нова појава туку потекнува многу одамна како метод на политичката битка. Со текот на времето, терористичката пропаганда го менува профилот и начините за дејство. Сите видови медиуми им служат на терористите за нивната пропаганда. Порано, медиумите немаа толку големо влијание во ширењето на терористичката пропаганда, но денес тие и те како помагаат во нејзино пропагирање преку интернетот како глобална мрежа и ИТ технологиите.Различните цели на терористичката пропаганда можат да бидат промовирани преку медиумите. Некои од најпопуларните цели на терористите кои се пренесуваат преку Интернет се ширење и оправдување на нелегални материјали итн. Ефекти-те од терористичката пропаганда може да се видат во општеството, т.е. ако граѓаните чувствуваат страв од тероризмот и терористичките дејства, кои се организирани на софистициран начин. Пропагандата се користи на интерно ниво за подобрување на терористичките цели и позиции, придобивање на нови членови и поддршка итн., како и во јавноста за зголемување на влијанието врз населението и растење на популарноста. Трендовите на терористичката пропаганда покажуваат дека низ времето, пропагандата имала најразлични форми и модели, а најновиот зазема огромни димензии поради предностите кои ги има, благодарејќи на новата технологија и медиумите, кои помагаат во промовирањето на терористичките активности.Иднината на терористичката пропаганда е неизвесна, посебно ако се има предвид револуцијата од ИТ технологијата, која носи нови трендови и димензии на пропаган-дата и им овозможува на терористите да ги подобруваат нивните модели.

Клучни зборови: пропаганда, тероризам, интернет, медиуми

ВоведОвој труд има за цел да ја прикаже еволуцијата на користење на пропагандата

од страна на терористите како алатка која придонесува за ефективноста на дејствата и

1 Авторот е доцент на Програмата за безбедносни студии на Универзитетот Доња Горица во Подгорица, Црна Гора

2 Авторот е полковник, професор на Воената академија „Генерал Михаило Апостол-ски“-Скопје,Република Македонија



помага во нивната поддршка. Тоа била основната намена на терористичката пропаганда, но денес, тоа значи многу повеќе и има значајно влијание врз пропагандата во целина.

Стремежот и целта на терористите за да го зголемат публицитетот и да ја придо-бијат поддршката за нивните задачи и цели, се клучни за да ја употребуваат пропагандата како таква.

Терористичките активности за креирање на пропагандата, имаат бесконечно раз-лични форми и облици, што зависи од видот на тероризам. Историски гледано, развојот на тероризмот укажува на тоа дека, методите и начините на спроведување на терористичката пропаганда не се сменети со текот на времето.

Во сите нивоа на развојот на тероризмот, медиумите се користени за промовирање на терористичките цели, како и на јавно промовирање на терористичките дејства, со цел да се прошири стравот, да добијат поддршка, да ја зголемат јавната поддршка итн.

Токму затоа, главните области на анализирање, се фокусирани на теоретските и концептуалните рамки на разбирање на терористичката пропаганда, на основите на терористичката пропаганда, моделите на модерната терористичка пропаганда и новите трендови за кои терористите ја користат новата технологија.

Активностите на терористичката пропаганда еволуирале, а ефектите од неа се насекаде, пренесени преку рекламниот материјал со кој сме опколени и со брзиот развој на модерната техно-логија, чија главна тенденција е да влијае врз јавното мислење, што е и крајна цел е на пропагандата. Терористите станаа една од најголемите закани во последните две децении. Има неколку видови терористи кои имаат свој специфичен пристап кон пропагандата, но сите, без ис-клучок, се насилни, што е и карактеристика на пропагандата. Понекогаш, терористичките дејства се многу значајни, а последиците од нив се највлијателните пропагандни активности, како што е 9/11/2001, еден од најголемите терористички напади според бројот на жртви и материјална штета.

Новата ера на тероризам се потпира на новите технологии- интернет и социјалните мрежи кои се доста битни за пропагандата.

Тероризмот се карактеризира со организирани активности, изведени преку најраз-лични тактики и техники и главна намена - да се влијае врз јавноста, што е и главна планирана цел.

Некои експерти се обидуваат да го објаснат новиот тероризам кој е поврзан со големиот наплив на информации кои се менуваат во зависност од конфликтите на гло-бално ниво.3

Други објаснувања, од страна на M. Crenshaw, се дека се издвојуваат стратеги-ската и рационалната способност на тероризмот 4 и истото може да се смета за едно од основните методи на ектремистичките методи во политичката реалност.

Вилкинсон објаснува дека тероризмот е техника со која се предизвикува страв5. Затоа е важно да се кажат двете најважни карактеристики на тероризмот6:

3 Arquilla, J., Ronfeldt, D.&Zanini, M. (2006), Networks, Netwar, and Information-Age Terrorism (in: Howard, R., Sawyer, R. (ed.), Terrorism and Counterterrorism, Contemporary Learning Series, USA, 2006),p.110

4 Crenshaw, M. (2006), The Logic of Terrorism: Terrorist Behavior as a Product of Strategic Choice (in: Howard, R., Sawyer, R. (ed.), Terrorism and Counterterrorism, Contemporary Learning Series, USA, 2006), p.54-55

5 Wilkinson, P.(2002), Terorizam protiv demokracije, Golden Marketing, Zagreb, p.936 Gaćinović, R. (1994), Terorizam i propaganda, Mladost, Beograd,p.10



1. Политички намери и цели кои се основен елемент за спроведување на терори-стичкиот акт

2. Психолошки ефекти кои ги предизвикува тероризмотПонатаму, Вилкинсон го дефинира „политичкиот тероризам“7, како систематска

употреба на насилство и страв за да се постигнат политичките цели и некои од каракте-ристиките на тероризмот, како што се: серија на убиства, повредувања или закани за да се реализираат политичките цели-сузбивање, создавање страв, принуда, заплашувања и напади кои се направени од непрофесионалци.

Концептуални и теоретски рамки на терористичката пропаганда

Како средство за политичка борба, тероризмот секогаш се потпира на неколку елементи: јавна презентација на идеите и целите, предизвикување на страв, вршење насилство, зголемување на публицитетот, користење на најновата технологија итн. 8.

Со развојот и модернизацијата на општеството, се овозможува да се користат современи средства за развој на терористичката пропаганда, што е составен дел од модерниот тероризам, посебно тероризмот чија главна цел е религиозна.

Ганор нагласува дека современиот тероризам стана психолошка војна9, бидејќи терористите се способни да ги постигнат целите без ниту еден напад, предизвикување на паника во јавноста, што може да е производ на ширењето закани преку медиумите (радио, ТВ интервјуа, видеа и други методи). Според негово мислење, современиот тероризам ја употребува човековата фантазија и за таа цел, ги употребува популарните методи на психолошка војна преку медиумите10. Почнувајќи од пропагандата, очиглед-но е дека служи за контролирање и влијание врз човековото однесување. Повикувајќи се на најпростата дефиниција за пропаганда, таа е форма на постојан и организиран вид на комуникација, која го вклучува создавањето, ширењето и репродукција на идеи, слики и пораки, кои имаат за цел да ги убедат и да влијаат врз активностите на поединци и на различни групи. Се смета дека корените на современата пропаганда датираат од периодот пред Првата Светска војна, кога беа спроведени јавни дискусии во САД, да се убеди нацијата, да влезе во војна.

Има неколку видови на пропаганда, но најпознати се политичката, економската и воената пропаганда. Терористичката пропаганда има поинаков пристап, но сè уште користи исти начини за дејство. Во основа, во центарот на идеите на терористичката пропаганда е намерата да се привлече вниманието на јавноста и да се постигне публи-цитет, а за таа цел терористите користат медиуми со кои брзо се пренесуваат новостите.

Според Вилкинсон, тероризмот и медиумите се во „симбиотска врска“, од која и двете страни имаат придобивки. „Во демократското општество, кога некој ќе каже

7 Wilkinson, P. (1976), Political Terrorism, London: MacMillan, pp. 568 Injac, O. (2001), Sociološki aspekti savremenog terorizma u Evropi, Čigoja štampa&UPNS,

Beograd, p.259 Ganor, B. (2002), Terror as a Strategy of Psychological Warfare, Institute for Counter Terrorism, p.110 Ibid, p.2



’тероризам’, тој всушност кажува ’медиуми’. Тероризмот има длабока позадина и претставува вид психолошко оружје кое зависи од преносот на закани кон поши-роката публика 11. Вилкинсон дава објаснување дека терористите манипулираат со медиумите за нивните цели, главно, поради нивните 4 основни цели :12

1. промовирање на терористичките идеи и предизвикување на посилен страв кај публиката;

2. добивање поддршка од населението и светски публицитет за нивните цели, со појдовна точка-правда и победа;

3. спречување на каква било реакција на властите и силите за безбедност;4. мобилизирање, поддршка и зголемување на бројот на потенцијални чле-

нови, со цел да се собере и обезбеди финансиска и друг вид поддршка и да се охрабрат за нови напади.

Брус Хофман укажува на тоа дека терористите имаат потреба од медиумско промовирање, а пропагандата е наменета за да ја привлече пошироката јавност и за самопромовирање, а врз основа на двете, пропагандата, како таква, претставува комуникациски процес13. Како метод употребен од терористите, пропагандата е позната уште од руската организација „Народна волја“, кога почнале пропагандни активности, а бил поставен и постулат „пропаганда на дело“ 14, што всушност значи дека спровеле насилни дејства во пошироката јавност што било за нивна промоција и ширење на влијание. Хофман се обиде да ја објасни специфичноста на современата терористичка пропаганда, преку дефиниција на Институтот за пропагандна анализа: „ пропаганда е изразување на опции или дејства кои се вршат намерно од страна на поединец или група со намера да влијаат врз деј-ствата на други поединци или групи за предодреден крај и преку психолошка манипулација“.15

Едни од најважните причини за терористичка пропаганда е да се добие легитимност во јавноста и да се создаде притисок врз обележаната публика.

Според проучувањето на Мејер за пропагандата, овие се најважни цели на терористичката пропаганда16: дистрибуирање на забранети информации и доби-вање поддршка, да ја привлечат означената публика и да влијаат врз нивниот ум и однесување, и да обезбеди услови за извршување на терористичките намери и идеи. Нема сомневање, дека терористите се обидуваат да комуницираат преку

11 Wilkinson, P.(2002), Terorizam protiv demokracije, Golden Marketing, Zagreb, p.18912 Ibid, p.19213 Hoffman, B. (2006), Inside Terrorism (revised and expanded edition), Columbia University

Press, NY, p.19814 Hofman, B. (2000), Unutrašnji terorizam, ALFA, Beograd, p.1315 Hoffman, B. (2006), Inside Terrorism (revised and expanded edition), Columbia University

Press, NY, p.345р16 Meyer, C. (1991), Underground voices: Insurgent Propaganda in El Salvador, Nicaragua and

Peru, RAND Corporation, p.2



пропагандата и да испраќаат однапред одредени пораки до саканата публика17. Меѓутоа, според Хофман, намената на терористичката пропаганда може да биде стратегиски водена и тактички имплементирана, што зависи од неколку аспекти и карактеристики:

– пропагандата може да биде за зголемување на бројот на информациите, учење и подигање на свеста, а може да биде и поддршка како материјално и финансиски, така и духовно;

– пропагандата може да биде употребена и како вработување за терористите; – пропагандата има тенденција да влијае и да направи притисок врз поли-

тичките и безбедносните мерки за борба против тероризмот;– пропагандата со внатрешно влијание или „автопропаганда“, има за цел

да ја зајакне терористичката организација однатре.Терористичката пропаганда употребува агресивни методи за добивање на

битките, посебно сега, кога тероризмот е со светски размери.

Почетоци на користење на терористичката пропагандаФункциите и влијанија на терористичката пропаганда во минатото и денес

значително се разликуваат, главно во методите, начините и средства за работа, а помалку во улогата и целите на самата пропаганда. За целиот период на постоење, терористичката пропаганда има за цел да наметне свое влијание, кое е фокусирано кон општеството како такво, но и да воспостави контрола врз своите следбеници и врз целокупното население.

Хофман укажува на тоа дека во минатото се користеле застарени методи на дејство на пропагандата - три вида средства на ширење на пропагандата во опште-ството 18:

1. тајни радиостаници кои биле под контрола на бунтовниците;2. сите видови на нелегални публикации-весници,постери,флаери итн.;3. средства за масовна комуникација (пр.ТВ,радио и печатени медиуми).Гледајќи наназад, терористичката пропаганда имала најразлични форми со кои

ја манифестирала сопствената сила. Пристапот на Хофман, една од најекстремните форми на терористичката пропаганда, позната како „пропаганда на дело“, е користена од страна на анархистите во 19 век19. Оваа форма била промовирана од страна на екстремистот, италијанскиот политичар, Карло Пискано, кој ги промовирал идеите на пропагандата за вршење на насилство, не само за да се привлече вниманието на јавноста или да се стекне популарност, туку за да се информираат, едуцираат и соберат бунтовници и маса луѓе кои ќе им дадат поддршка20.

17 Hoffman, B. (2006), Inside Terrorism (revised and expanded edition), Columbia University Press, NY, p.199

18 Ibid, p.19919 Hoffman, B. (2006), Inside Terrorism (revised and expanded edition), Columbia University

Press, NY, p.520 Ibid, p.5



Овој принцип „пропаганда на дело“, бил воведен и од анархистичката органи-зација во Русија во 19 век, но под друго име. Организацијата „Народна волја“ имала тотално различен пристап за пропагандата на дело, во неа членови биле само посебно одбрани личности и тоа не било какви, туку со политичка моќ, како на пр. Царот, членови на кралско семејство, владини претставници21. Најголемиот акт извршен од страна на оваа организација е атентатот на рускиот цар Александар II во 1881 год., за подоцна да биде преземено од други терористички организации. Како што наведуваат, анархистите сфатиле дека вршењето насилство всушност им донесува публицитет22. Хофман наведува дека „пропагандата на дело“ е од стратегиско значење, која се состои од модел кој подоцна ќе биде применуван од другите терористички организации 23. Подоцнежната употреба на оваа форма на пропаганда во 20 век, како оправдување за убиствата на голем број невини лица, е со објаснување дека нема друг избор и дека овој вид на насилни дејства обезбедуваат голем степен на публицитет.

Во текот на 19 век, убиствата и друг вид на насилни дејства се вршени за да се спроведе политичка револуција, што е и пример за терористичка пропаганда, а овие револуционерни карактеристики се задржале сè до Првата светска војна.

Периодот меѓу двете светски војни, посебно по 1930-тите и за време на Втората Светска војна, е означен како период на воена пропаганда. Терористичката пропаганда во 20 век, делумно имала револуционерни и бунтовнички карактеристики, во основа поради идеолошкиот тип и етно-национален тероризам. Крајот на 20 и почетокот на 21 век, терористичката пропаганда се карактеризира со друга примена и последици, не само со методи, туку и со пошироки димензии на употреба. Најголемиот пример за методот „пропаганда на дело“ е терористичкиот напад во 2001 год. Во Њујорк и Вашинтон, кога загинаа околу 3000 невини лица.

Современите модели на терористичката пропагандаИнтернетот стана ефикасна алатка за терористичката пропаганда, бидејќи им

дава прилика директно да го дистрибуираат материјалот за нив24. Современите модели на терористичката пропаганда налагаат да се користи Интернет и другите медиуми за масовно информирање и имаат различни форми и цели на терористичките акции25, но сега, тоа е насочено да се стекне поддршка преку ширење на терористички материјали, промоција на одредено однесување на терористичките цели (пр.насилни дејства).

Пропагандата која е спроведена преку Интернет од терористите покрива бројна публика.

Терористичката пропаганда има неколку типа на публика, што е интересен феномен. Таа може да биде насочена кон потенцијални или актуелни поддржува-

21 Ibid, p.522 White, Dž. (2004), Terorizam, Alexandria Press, Beograd, p.32123 Hoffman, B. (2006), Inside Terrorism (revised and expanded edition), Columbia University

Press, NY, p.724 Ibid, p.20225 UNDOC (2012), The Use of the Internet for Terrorist Purposes, United Nations, NY



чи, противници на идеите, следачи на екстремните идеи и цели, кон директни или индиректни жртви на чинот на тероризмот или кон светското општество воопшто. Пропагандата насочена кон потенцијалните или актуелните поддржувачи е со акцент за нивно регрутирање, радикализација и охрабрување да извршат тероризам.

Исто така, овој тип на пропаганда е користен за да се демонстрираат каракте-ристиките на терористичкиот напад на оние кои обезбедуваат финансиска или било каква друга поддршка за тероризмот.

Преку ширењето на дезинформации, закани и слики од насилни дејства, терори-стите се обидуваат да создадат страв и паника во општеството. Поради многуте цели на терористичката пропаганда, од манипулација до политички краеви, има неколку различни видови на методи и тактики кои терористите ги користат26.

Една од најупотребуваните цели на денешницата од страна на терористичка-та пропаганда е психолошката манипулација на јавноста за да се влијае на умот и да се верува во промените. Понатаму, главна цел на пропагандата се процесите на регрутација и радикализација што е наменето за одреден дел од населението. Во тој поглед е важно да се изврши притисок од страна на терористите врз ранливите социјални категории, кои може да бидат плодна земја за целите на пропагандата. Во водењето на пропагандата, терористите користат неколку модели на акција. Некои од современите модели на терористичката пропаганда се:

А) Ширење на идеи и средства како модел на терористичката пропаганда - служи како модел за стекнување поддршка

Терористичката пропаганда е наменета за ширење на радикални идеи и убе-дувања, но исто така дава и насоки, упатства и признанија на нивните следбеници и поддржувачи. За време на развојот на Интернет развојот,терористичката пропаганда може да се потпре на мултимедијалната комуникација со која ги промовира идеолошки и практично, со инструкции, објаснувања, промоција и оправдување на терористич-ките активности. Терористите се многу креативни кога се работи за користење на ин-тернетот за овој вид пропаганда, нејзино развивање како модел за виртуелни пораки, презентации, магазини, аудио и видео документи, како и развивање на видео игри.

Важно е да се нагласи дека ширењето на некои форми на средства, генерално кажано, не е забрането и може да биде разберено како основно право на човекот за слобода на говор и слобода на изразување, кои се гарантирани со меѓународното право.

Овие две права гарантираат на секоја индивидуа да ги искаже своите гледање или да ги дистрибуира материјалите кои може да се сметаат за прави или се осудени од другите.

Меѓутоа постојат исклучоци при ширењето на терористичките средства, кога тие со закон се забранети, т.е. кога тие ја загрозуваат националната безбедност или го охрабруваат населението за вршење насилство.

26 Ibid, p.3



Б) Насилството како модел на терористичката пропаганда - еден од најстарите модели на пропагандата

Голем е спектарот на активности кои терористите ги преземаат на интернет27, со цел да се промовира пропагандата на насилство. Преку интернет се дистрибуи-раат видеа на кои е прикажано насилни дејства, со цел да се зголеми стравот и да се потсети населението за нивните брутални методи на мачење (видеа од ИСИС на кои е прикажана егзекуција со сцени на кои е прикажано сечење на глави на одредени личности итн.).

Пропагандата преку Интернет може да вклучува и „смешно“ промовирање, како на пр. видеоигри, кои се направени од страна на терористичките организации со цел да се прикажат акции на тероризмот и да се охрабри корисникот да се ангажира за виртуелни терористички активности. Како пример, битно е да се спомене дека социјалните мрежи се користат за заплашување и регрутирање на „потенцијалните џихадисти“, за да се придружат на ИСИС28.

В) Промовирање на екстремистичкиот говор и радикализација - им помага на терористите да ги шират екстремистичките и радикални идеи

Екстремистичкиот говор е промовиран од страна на терористите за да се охра-брат луѓето да се придружат на екстремистичката организација и да бидат подготвени да учествуваат и да раководат со насилни терористички дејства. Тоа придонесува да се зголеми трендот на радикализација меѓу поддржувачите и населението или низ целото општество каде екстремистичките идеи ќе бидат ширени29.

Популарните алатки за дистрибуција на содржината се компакт-дискови и ди-гитални видео дискови, но поголемиот дел се дистрибуира преку широк спектар на интернет алатки, како на пр. веб-сајтови, виртуелни чат-соби и форуми, онлајн-мага-цини, социјални мрежи (Твитер и Фејсбук30) или преку популарни видеа и документи кои се прикажуваат на веб-сајтови (Јутуб) итн.

Трендови на терористичка пропаганда и нови медиумиНовите трендови на терористичката пропаганда се базирани на развојот на ИТ

технологијата и алатките, како и новите медиуми. Некои од нив се многу популарни и многу често се користени од страна на различни терористички групи, кои прават рамка за анализа на нови форми на пропаганда. Најчесто, терористите го користат

27 Council of Europe (2007), Cyberterrorism – the Use of the Internet for Terrorist Purposes, Strasbourgh

28 Liang, C.S. (2015), Cyber Jihad: Understanding and Countering Islamic State Propaganda, GCSP Policy Paper, Geneva Centre for Security Policy, Geneva, p.5

29 Stahelski,A.(2005), Terrorists Are Made, Not Born: Creating Terrorists Using Social Psychological Conditioning, Cultic Studies Review, Vol. 4, No. 1, Washigton DC,p.1

30 Ibid, p.5



интернетот за ширење на пораки и да се направи влијание31, врз основа на целта на пропагандата. Интернетот како таков, има позитивна улога, но исто така е употребен и за нелегални активности, како на пр. сајбер-тероризам или други терористички активности32. Интернетот е прифатен како идеално подрачје за активностите на терористичките групи, поради следните причини:

• лесен пристап;• мала или воопшто нема регулација, цензура или други форми на контрола од

страна на владините служби;• потенцијалните следбеници се низ целиот свет;• анонимност при комуницирањето;• брз проток на информации;• ефтин развој и ажурирање на податоците на веб страните;• мултимедијална средина(можноста за комбинирање текст, графика, аудио

и видео и да се дозволи на корисниците да се симнуваат филмови, песни, книги итн.)

• можноста за покриеност на традиционалните медиуми за масовно уништу-вање, кои го користат интернетот како средство за приказни.

Интернетот им ја овозможува на терористите и екстремистите истата прилика и способност како што е за остатокот на општеството: да комуницираат, соработуваат и убедуваат. Авторитетите на Велика Британија го препознаа интернетот како подрачје „каде многу типови на радикални погледи се строго промовирани“33.

Терористите го користат интернетот за многу илегални цели, кое вклучува јавни провокации, радикализација, поттикнување, пропаганда или идеализација на терористите, обука(учење), планирање и организирање на терористички активности.

Хофман изјавил дека во 1990-тите и покасно, интернетот бил многу корисен домен и алатка за терористичкото општество и е користен за две цели 34:

1. надворешни - користено за пропаганда и други терористички цели;2. внатрешни - користено за воспоставување команда, контрола и информа-

тивни цели.Исто така, социјалните медиуми, како најпопуларен домен на модерната ко-

муникација, станаа алатка за терористичка комуникација, а главната предност е тоа што терористите комуницираат преку отворени канали. Терористите ги користат социјалните медиуми за ширење на материјали со насилна содржина и да започнат процес на пронаоѓање нови регрути, а посебно да се грижат за радикализацијата како

31 Council of Europe (2007), Cyberterrorism – the Use of the Internet for Terrorist Purposes, Strasbourgh, p.15

32 Ibid, str.1533 The United Kingdom’s Strategy (2006), Countering International Terrorism, UK Home Office,

London, p.1034 Hoffman, B. (2006), Inside Terrorism (revised and expanded edition), Columbia University

Press, NY, p.202



процес со кој индивидуата или групата ќе присвои повеќе екстремистички идеали и аспирации, кои можат да доведат до насилство и екстремни дејства.

Експертите истакнуваат дека однесувањето на терористите овозможува да се организираат синхронизирани напади, како што е на американската амбасада во 1998 или најпопуларниот пример за терористички напад е планираниот напад 9/11 во САД, што беше овозможено со ИТ технологијата 35. Како што е наведено во анализата на Кронин за терористичките средства, во симултаните напади има многу жртви и распространетост за дејство на терористичките напади кои се изградени со интернет комуникацијата, но корените на екстремистите се засадени низ веб сајтовите и видеата кои се валидни низ цел свет 36.

Најпопуларните средства кои се користат од страна на терористите за ради-кализација и ширење на екстремистичките идеали, кои можат да бидат свртени за терористички дејства, се различни видови на социјални медиуми (пр.социјални мрежи, блогови, бизнис мрежи, форуми, форуми за слики,итн.)

Тука се неколку форми како терористите ги злоупотребуваат социјалните мрежи за сопствени цели 37:

• ширење на нелегални содржини, заканувања и терористички напади;• поттикнување, рекламирање и величање на тероризмот;• собирање средства и финансирање на тероризмот;• обука за тероризам;• регрутирање за потребите на терористичките организации;• ширење на расизам и ксенофобични материјали;• други употреби за интерна комуникација, стекнување на информации и

анализа.Новите трендови на терористичката пропаганда кои се реализирани преку

новите медиуми, дефинитивно ја сменија природата на терористичките активност и со нив се зголеми ефикасноста на терористичките напади.

ЗаклучокАко го погледнеме развојот на терористичката пропаганда во последните две

децении, ќе видиме дека нема големи промени. Најбитната промена е поврзана со димензиите на пропагандата што во моментот се од светски рамки поради можностите кои ги нуди интернетот и употребата на модерната ИТ технологија. Терористите ги користат сите поволности кои ги нуди интернетот и е речиси незамисливо да теро-ристичките групи не се присутни на социјалните мрежи, како „Фејсбук“, „Твитер“

35 Cronin,A.K. (2006), Behind the Curve: Globalization and International Terrorism (in: Howard, R., Sawyer, R. (ed.), Terrorism and Counterterrorism, Contemporary Learning Series, USA, 2006), p.77

36 Ibid, p.7737 Council of Europe (2007), Cyberterrorism – the Use of the Internet for Terrorist Purposes,

Strasbourgh, p.33-38



итн. Терористичките групи имаат нивни сопствени веб сајтови и профили на социјал-ните мрежи од каде комуницираат со приврзаниците и ги прикажуваат видовите на пропаганда.

Значењето на терористичката пропаганда има тотално погрешна конотација во општеството во 21 век, бидејќи во едно информатичко општество, луѓето се изложени на многу ризици. Тоа е предноста која ја имаат терористите со која лесно можат да ги постигнат зацртаните цели, бидејќи новата технологија ја поддржува реализацијата на терористичките цели.

Дефинитивно, ризикот од тероризам е многу поголем во новата ИТ ера и пропагандата придонесува за тоа. Имајќи предвид колку моќна може да биде те-рористичката пропаганда, базирана на ИТ технологија и интернет можностите, и како тоа ги засилува ефектите врз тероризмот, тогаш тоа е голем проблем, како да се воспостави стратегија на пропагандата.

Современиот модел на терористичката пропаганда ни покажува дека пропаган-дата не служи само за ширење на основните идеи или да ги охрабрува следбениците, како што било во минатото, туку и да пропише и да промовира пошироки димензии за терористичките цели. Овој случај е карактеристичен за ерата на екстремен теро-риризам, познат по терористичкиот напад во САД 2001.

Тероризмот стана екстремно опасен, а пропагандата создава поддршка и го подготвува теренот за акција38. Двете најбитни карактеристики на современиот те-роризам, кои ја објаснуваат нивната способност за користење на пропагандата се: прво, вршат закани и насилство врз цивилите, вршат влијание врз однесувањето на цивилите за да им служат на интересите на терористите39.

Тоа е очигледно според новите трендови во пропагандата, односно дека ќе биде едно од најважните крилја на тероризмот и дека терористите се подготвени да ги користат сите релевантни методи и алатки во иднина за да ја подобрат пропагандата која им овозможува да стигнат до целта.


1. Arquilla, J., Ronfeldt, D.&Zanini, M., Networks, Netwar, and Information-Age Terrorism (2006)(in: Howard, R., Sawyer, R. (ed.), Terrorism and Counterterrorism, Contemporary Learning Series, USA, 2006), p.107-129

2. Crenshaw, M. (2006), The Logic of Terrorism: Terrorist Behavior as a Product of Strategic Choice (in: Howard, R., Sawyer, R. (ed.), Terrorism and Counterterrorism, Contemporary Learning Series, USA, 2006), p.54-66

38 Richard Falk explained great terrorist war, can be relied on that type of action and named that form of terrorism „megaterrorism“ (see: Folk, R. (2003), Veliki teroristički rat, Filip Višnjić, Beograd, p.88)

39 Victoroff, J. (2005), The Mind of the Terrorist: A Review and Critique of Psychological Approaches, The Journal of Conflict Resolution, Vol. 49, No. 1 (Feb., 2005), p.4



3. Wilkinson, P. (2002), Terorizam protiv demokracije, Golden Marketing, Zagreb4. Wilkinson, P. (1976), Political Terrorism, London: MacMillan5. Injac, O. (2011), Sociološki aspekti savremenog terorizma u Evropi, Čigoja štampa&UPNS,

Beograd6. Ganor, B. (2002), Terror as a Strategy of Psychological Warfare, Institute for Counter

Terrorism7. Hoffman, B. (2006), Inside Terrorism (revised and expanded edition), Columbia University

Press, NY8. Hofman, B. (2000), Unutrašnji terorizam, ALFA, Beograd9. Meyer, C. (1991), Underground voices: Insurgent Propaganda in El Salvador, Nicaragua and

Peru, RAND Corporation10. UNDOC (2012), The Use of the Internet for Terrorist Purposes, United Nations, NY11. Council of Europe (2007), Cyberterrorism – the Use of the Internet for Terrorist Purposes,

Strasbourgh12. Liang, C.S. (2015), Cyber Jihad: Understanding and Countering Islamic State Propaganda,

GCSP Policy Paper, Geneva Centre for Security Policy, Geneva13. The United Kingdom’s Strategy (2006), Countering International Terrorism, UK Home Office,

London14.Cronin,A.K. (2006), Behind the Curve: Globalization and International Terrorism (in: Howard,

R., Sawyer, R. (ed.), Terrorism and Counterterrorism, Contemporary Learning Series, USA, 2006), p.67-88

15. Folk, R. (2003), Veliki teroristički rat, Filip Višnjić, Beograd16. Gaćinović, R. (1994), Terorizam i propaganda, Mladost, Beograd17. White, Dž. (2004), Terorizam,Alexandria Press, Beograd18.Stahelski,A.(2004), Terrorists Are Made, Not Born: Creating Terrorists Using Social

Psychological Conditioning, Cultic Studies Review, Vol. 4, No. 1, Washigton DC19. Victoroff, J. (2005), The Mind of the Terrorist: A Review and Critique of Psychological

Approaches, The Journal of Conflict Resolution, Vol. 49, No. 1 (Feb., 2005), pp. 3-42



621.398:004.78.056:37.018.8Научен труд

95

УЛОГАТА НА БЕЗБЕДНОСНАТА КУЛТУРА ВО ЗАШТИТАТА НА СНПП-МРЕЖИТЕ

Кристина РАДОЈЕВИЌ11 Александра ЉУШТИНА22

Апстракт: Постои постојана потреба за подобрување на критичната инфраструк-тура. Имајќи предвид дека СНПП (систем за надзор и преземање на податоци) мрежите извршуваат критични задачи во критичната инфраструктура, од голема важност е тие да се осигураат. Еден од начините да се направи тоа е да преку зго-лемување на безбедносната свест и свеста за сигурноста на сите луѓе вклучени во операциите поврзани со функционирањето на СНПП. Оваа задача, колку и да изгледа едноставна, всушност е многу сложена, но возможно е да се постигне од страна на раководителите преку активностите за раководење. Авторите тврдат дека кул-турата за безбедноста на информациите е најдобрата алатка за да се влијае врз безбедноста на СНПП мрежите. Овој труд ги разгледува елементите на културата за безбедност на информациите и можностите за нивна употреба во подобрување-то на безбедноста на СНПП мрежите.

Клучни зборови: безбедносна култура, безбедност на информациите, СНПП мрежи

ВоведМрежите за надзор и преземање на податоци (СНПП/SCADA) содржат компјутери

и програми кои извршуваат критични задачи и ги обезбедуваат основните услуги во кри-тичната инфраструктура. Мрежата СНПП содржи и систем за СНПП, составен од сервери и работни станици кои се користат од операторите за комуникација со сегментот на терен-ски уреди. Операторите користат софтверски заснован графички кориснички интерфејс, кој ги следи и ги модифицира вредностите на некои од клучните параметри (Николсон и сор., 2012 г.). Сигурната работа на СНПП мрежите е од витално значење за секторите на критичната национална инфраструктура, како што е енергетиката, водата, транспортот, кадешто и добивањето податоци и контролата се од клучна важност (Черданцева и сор., 2015 г.). Критичната инфраструктура, а посебно контролните системи, бараат заштита од различни сајбер закани кои може да ја компромитираат нивната редовна работа. Овие системи ги следат клучните параметри на процесите за производство. Тие ја вршат кон-тролата на овие процеси за да овозможат соодветно обезбедување на критичните услуги.

1 Авторот е професор на Белградски универзитет, Факултет за безбедносни студии, РС 2 Авторот е професор на Академијта за криминалистика и полициски студии, Белград, РС



Првично, овие системи беа проектирани во услови со единствена намера за следење на процесите без да се разгледуваат безбедносните потреби и потребите за заштита од над-воршни закани. Векот на траење на овие системи се мери во децении. Поголем дел од овие критични компоненти кои работат денес, ја вршат својата функција во контекст кој е сосема различен од оној за кој се проектирани. Тие се изложени на Интернет со очигледни безбедносни ризици (Паганини 2013 г.). Нападите на СНПП-мрежите се насочени кон безбедносните карактеристики на мрежите, како што се интегритетот, доверливоста или достапноста. Напаѓачот може да ги дознае сите податоци и контролни команди и може да ги употреби за да испрати лажни пораки. Исто така, може да се вмеша во преносот на податоци преку мрежата, и со тоа да го компромитира нејзиниот интегритет (Игур, Лафтер и Вилијамс 2006 г.).

Традиционалните СНПП-системи вклучуваат многу видови на уреди. Овие уреди сега се достапни преку Интернет и се изложени на различни видови на напади. Иако организациите активно ги користат безбедносните технологии, безбедноста не може да се постигне само со технолошки средства (Харт и Рао 2009 г.). Многу фирми за без-бедност почнаа да проектираат решенија за да одговорат на безбедносните проблеми на СНПП-системите. Меѓутоа, главниот предизвик за владите е вклучувањето на заштитата на овие критични компоненти во нивните сајбер стратегии (Паганини 2013 г.). Со цел постигнување на подобра безбедносна претпазливост во организациите, треба да се имаат предвид и техничките и нетехничките аспекти на безбедноста на податоците (Закаира и сор., 2007 г.). СНПП-мрежите се природен дел од информатичките системи на органи-зациите, така што безбедноста може да се постигне преку безбедноста на податоците. Сепак, без да се земе предвид човечкиот фактор, дури и најсовремените технологии не може да ја гарантираат безбедноста на податоците. Луѓето се најслабата алка во секоја фирма (Алити и Акаја 2011 г.). Според многу експерти, вистинскиот клуч за одржување на безбедноста на податоците е управувањето со однесувањето на крајните корисници, како и промената на корпоративната култура. Културата за безбедноста на информациите е субкултура на целокупната организациска култура. Таа треба да ги поддржи сите актив-ности така што безбедноста на податоците ќе стане очекуван аспект на дневните актив-ности на сите вработени (Шлингер и Тојфел 2003 г.). Тоа не претставува голем проблем за поголемиот број оддели за информатичка технологија (ИТ). Тие го насочуваат своето време и енергија за да ги одржат критичните системи конфигурирани и насочени. Затоа е потребно управувањето со безбедноста да ја преземе таа улога. Треба да ја започне и да ја администрира програмата за безбедност на информациите, која постојано ја зајакнува свеста за безбедносните ризици, ги покажува деловните импликации на безбедноста и ги зајакнува безбедносните политики (Националниот институт за безбедност [НИБ] 2004 г.). Едно истражување спроведено од Херат и Рао (2009 г.) покажа дека субјективните и дескриптивните норми играат улога во создавањето на безбедносната култура. Тие исто така заклучија дека раководителите треба да им обезбедат на вработените достапност до ресурсите поврзани со политиката за безбедност, како и дека има бројни импликации од самоефикасноста за обуката или развојот на организациијата, како и дека постапките на раководството за вклучување на вработените се многу важни (Херат и Рао 2009 г.).

Бидејќи многу земји ефективно ги користат СНПП-мрежите, нивната заштита може да се вклучи во секојдневнте задачи на безбедносното управување. Покрај тоа, организациите мора да бидат поактивни во својот пристап кон безбедноста на подато-ците (Џонсон и Хале 2009 г.). Затоа, безбедноста на СНПП мрежата мора внимателно да се зема предвид во стратешките документи на организациите и постојано да се следи од управувањето на безбедноста.



Улогата на безбедносното управување во заштитата на СНПП мрежите

Кога зборуваме за безбедноста на податоците, постојат две категории за управу-вање со безбедноста. Првата категорија се однесува на безбедноста и управуваувањето со ризикот во областа на ИТ, воопшто, во контекст на деловниот циклус, а втората воведува документација на управувањето за водење на безбедноста. Рамнотежата помеѓу двете категории создава оптимални услови за безбедносното управување, каде нивоата на персоналот (од повисокото раководство до техничарите за СНПП) се координираат за да се вгради и активира безбедносната администрација во цело-купниот циклус (проектирање, спроведување, работење/одржување и повлекување). Безбедноста на СНПП зависи од безбедносното управување, безбедносната техноло-гија и проценката, меѓу кои управувањето е клучен елемент за одржлива безбедност (Стемп и сор. 2003 г.).

Главната задача на управувањето со безбедноста, во областа на безбедноста на податоците воопшто, е да обезбеди силна определба за примена на успешна сајбер стратегија. Тоа вклучува задавање на улоги за безбедност на податоците, одговорности и овластувања на персоналот. Секој вработен треба да ја знае својата одговорност за да ги зашити податоците и средствата на СНПП. Клучниот песонал потребно е да има доволно овластувања за да ги извршува зададените одговорности. Мора да постои детаљна безбедносна политика која опишува како раководството ги одредува улогите и одговорностите. Секој вработен мора да е запознаен со сите усвоени постапки за да ја одржува безбедноста на системот (Паганини 2013 г.).

Прва цел на раководството е да одреди структурирана безбедносна програма со зададени барања за постигнување на очекувањата и да обезбеди формални политики и постапки за персоналот. Повисокото раководтво мора да ги воспостави очеку-вањата за изведбата на безбедноста на податоците и да бара одговорност од лицата за таа изведба. Безбедносната политика мора да ги идентификува сите безбедносни потреби, кои се клучни за раководството со цел да са минимизираат сајбер заканите, вклучувајќи ги и оние кои доаѓаат од внатре.

Безбедносната политика мора да е сеопфатна и јасно да ги дефинира клучни-те постапки што треба да се применат со цел да се постигнат безбедносните цели. Заради посебните цели и потребите на компаниите, невозможно е да се развие заедничка безбедносна политика за сите компании. Меѓутоа, издржаната политика за безбеднст на податоците мора да вклучува широк спектар на административни прашања, како што се политика за безбедност на податоците, политика за безбедно комуницирање, ревизорска политика, политика за физичка безбедност, итн. Безбед-носната политика е само првиот чекор. Вториот чекор е правењето на безбедносен план кој ги документира примената, работењето и деталите за одржувањето (Игур, Лафтер и Вилијамс 2006 г.).

Имајќи го тоа предвид, обуката на персоналот е една од најважните одговор-ности на раководството. Раководителите мора сериозно да се заложат за организи-



рање курсеви за обука. Обуката, исто така, помага да се минимизира веројатноста дека персоналот на организацијата ненамерно ќе открие чувствителни податоци кои се однесуваат на проектирањето на СНПП-мрежата, работењето или употребе-ните безбедносни контроли. Една од главните цели на програмата за обука е да се обучи персоналот да ги препознае нападите на друштвено уредување кои се вршат од хакери за да преземат чувствителни податоци за внатрешната конфигурација за компјутерите или компјутерската мрежа. Вообичаено овие напади водат кон поин-вазивни и поопасни напади. Мрежата е почувствителна доколку се откријат повеќе податоци за внатрешната конфигурација. Податоците кои се однесуваат на СНПП мрежата, вклучувајќи ги и производителите, клучнте луѓе, оперативните системи на компјутерите и физичката распределба на СНПП треба да се доверливи и постојано чувани (Паганини 2013 г.).

Уште една обврска за управувањето со безбедноста е одредувањето на соодвет-ни стратегии за заштита, истакнувајќи ги ризиците од сајбер напади и неопходните одбранбени системи за секоја компонента. Брзиот и постојан развој на сајбер заканите бара често ревидирање на стратегијата за заштита за истата да остане ефективна. Затоа управувањето со безбедноста мора да го оценува секој ризик; да ја анализира веројатноста за случување на даден инцидент и неговата сериозност. Освен тоа, високото раководство мора да го прифати идентификувањето на заостанат ризик (Паганини 2013 г.). Заедничка основа за сие спомнати елементи на управувањето со безбедноста е културата за безбедност на информации. Оваа култура, ако соодветно се проектира и применува, може да влијае врз ефективноста и ефикасноста на секој поединец во врска со безбедноста на СНПП-мрежите.

Култура за безбедност на информациитеСо цел да се дефинира културата за безбедност на информации, неизбежно е

да се каже дека таа е составен дел од организациската култура во целост. Еднотавно кажано, организациската култура определува како еден вработен ја гледа организа-цијата (Улич 2001 г.). Таа е карактеристика на организациите кои со текот на времето се менуваат и растат. Секако,раководството може да ја проектира и да влијае врз организациската култура. Всушност, организациската култура претставува едно од главните средства за раководење. Двете клучни состојки на организациската култура се основните претпоставки и верувања. Организациската култура се состои од ко-лективни вредности, правила и познавање на организациите. Тие колективни норми и вредности влијаат врз однесувањето на вработените (Љуштина, Радојевиќ и Чво-ровиќ 2015 г.), но тие исто така се формираат од нивното однесување. Артефактите и делата како што се прирачници, ритуали и анегдоти се израз на таквите норми и вредности. На крајот на краиштата, организациската култура има клучно влијание на корпоративниот успех (Рили 1991 г.). Организациската култура се појавува и расте по одредено време. Таа се формира од однесувањето на доминантните членови на организацијата, како што се основачите и врвните раководители. Организациската култура може да има субкултури врз основа на под-организациите или функциите.



Културата за безбедност на информациите не е ништо друго туку субкултура во организациската култура. Затоа, таа е клучен фактор во воспоставуањето на безбдност на информации, а со тоа и безбедност на СНПП.

Културата за безбедност на информациите се однесува на знаењето, петпостав-ките и верувањата на вработените за безбедноста на податоците. Организациите кои се имаат добро равзиена и применета безбедносна култура може да ги претворат вработените во безбедносна вредност наместо закана. (Фон Солмс 2000 г.). Сепак, дури и со таква култура во пракса постојат некои компромиси кои мора да се направат и судир на интереси кои треба да се разрешат.

Имајќи предвид дека вработените се една од најголеите закани за безбедноста на податоците (Митник и Сајмон 2002 г.,стр. 3), културата за безбедност на инфор-мациите мора да ги информира и образува за чувањето на сигурноста и тајноста на податоците. Исто така треба да се спомне дека внатрешните напади на СНПП мре-жата се разликуваат од надворешните. Внатрешните напаѓачи веќе имаат овластен пристап во мрежата, што е нешто што надворешниот напаѓач мора да го стекне преку комбинација на време, вештина и ресурси (Николсон и сор. 2012 г.). Со оглед на тоа, нопходно е да се обезбедат вработените со соодветно ниво на знаење и корисничка соработка со цел да се избегне погрешна употреба на безбедносните техники. Сипонен 2001 г.). Покрај тоа, важно е да се обезбеди задоволително ниво на организациска и безбедносна култура со цел да се воспостави чувство на единство помеѓу вработените и така да се создадат позитивни ставови за организацијата во која работаат.

Компоненти на културата за безбедност на информацииЕфективната информатичка култура во организациите зависи од три компо-

ненти: луѓето, процесите и технологиите (Алити и Акаја 2011 г., стр. 16). Луѓето го претставуваат човечкиот фактор, кој може да има позитивно или негативно влијание врз раководењето со безбедноста на информациите, т.е. „движечка сила“ или „силата за запирање“(Фахеј 2013 г.). Со цел да се добие позитивно влијание од овие фактори, неопходно е да се воспостави позитивна култура за безбедност на информации. Сепак, многу е важно да разбере културата на компанијата и праксата која влијае врз постапките на вработените (Лич 2003 г.) со цел да се изгради култура на безбедност на информации. Мартинс и Елоф (2002 г., стр.205) наведуваат дека културата за безбедност на информации се однесува на претпотавките за прифатливо однесување во однос на безбедноста на информациите. Закариа и Гани (2003 г.) тврдат дека културата за безбедност на информации може да делува како „човечки заштитен ѕид“ за да се заштитаат информациски средства на организацијата. Безбедноста на информациите треба да се набљудува холистички и сите вработени треба да се свесни за можните закани за безбедноста на организацијата, особено за внатрешни безбедносни инциденти. За да се надминат овие закани, организацијата треба да ја поттикнува колективната одговорност меѓу сите вработени, а не само техничкиот персонал, за спроведување на безбедносните активности. Културата за безбедност



на информациите, исто така, ќе го обликува однесувањето на вработените кон без-бедносните проблеми (Закарија и сор. 2007 г.).

Истакнувањето на нетехничките аспекти може да помогне во негувањето на безбедноста на информациите како клучен дел на секојдневната рутина на секој вработен во организацијата. Меѓутоа безбедносната култура ќе се развие и ќе успее само ако има вклучување на сите нивоа на вработени (Закариа и сор.. 2007 г.).

Елементите на културата за безбедност на информации може да се гледаат како елементи на организациската култура: артефакти, постигнати вредности и споделени претпоставки (Ван Никерки Вон Солмс 2010 г.).

Артефактте претставуваат работи кои можат да се видат, слушнат или по-чувствуваат во организацијата. Официјалните гледишта, стратешките документи, мисијата и визијата на организацијата претставуваат усвоени вредности. Односно, усвоените вредности се вредностите според кои организацијата сака се води (Ван Никерк и Вон Солмс 2010 г.). Споделените претпоставки се однесуваат на начинот на постигнување успех. Тие се имплицитни, споделени од вработените и истите се формираат со години на организациско искуство.

Сите овие елемнтии се заеднички за организациската култура воопшто, како и за субкултурите. Ова, исто така, е случај и со културата за безбедноста на инфор-мациите. Сепак, кај културата за безбедноста на информациите, знаењето ги под-држува сите три нивоа на организациската култура (Ван Никерк и Вон Солмс 2010 г.). Ван Никерк и Вон Солмс (2010 г.) тврдат дека без соодветно знаење, не може да се обезбеди безбедноста на информациите, така што предлагаат знаењето да биде четвртиот елемент на културата за безбедност на информации.

Механизми за подобрување на безбедноста на СНПП мрежата со безбедносната култура

Со цел да се постигне задоволително ниво на безбедност на информации, организациите треба да развиваат и негуваат позитивна култура на безбедност на информации преку горенаведените елементи. Усвоеното ниво на култура пак ,влијаее врз однесувањето на луѓето. Факторите кои влијаат врз однесувањето на вработените преку создавање на безбедносна култура се знаењето кое го поседуваат вработените, однесувањето на раководителите, разбирањето на стандардите од страна на врабо-тените, и потребнте напори за сигурно однесување (Алити и Акаја 2011 г., стр. 16). Сепак, раководството треба да ги развива и постојано да ги следи сите овие фактори со цел да ја одржува кулурата за безбедност на информации.

Постојат бројни активности кои раководството треба да ги извршува ако сака соодветна култура во организацијата. На пример, со цел достигнување на соодветно ниво на знаење, треба да се оргнизираат обуки, образовни програми, семинари, итн. Комуникацијата меѓу вработените и раководството треба да биде јасна, концизна и достапна. Освен тоа, секој поединец мора да ги знае каналите за комуникација. Вработените треба да се поттикнуваат да учат за безбедната и сигурна употреба на



податоците. Раководителите треба да одржуваат редовни состаноци, на кои ќе ги дискутираат и објаснуваат проблемите на вработените (Алити и Акаја 2011 г., стр. 16). Раководството треба да воспостави програми за подигнување на свеста, а сите вработени кои работат со класифицирани податоци треба посебно да се образуваат за употребата на податоците. Најдобар начин за инфорирање на луѓто за безбед-носните прашања е преку личен контакт, а комуникацискиот канал е клучен фактор. Откако ќе се постигнат овие мерки, културата за безбедност на информациите ќе заживее и ќе биде прифатена од сите членови на организацијата. Со објаснувањето на безбедносните и сигурносните постапки на вработените, нивнто однесување ќе се промени во позитивна насока. Ова значи дека безбедноста на информациите ќе биде чекор поблиску до идеалот зацртан со политиката за безбедноста на информациите.

Во навистина безбедна компанија, свеста за безбедносната практика е испре-плетена со организациската култура и свеста. Покрај тоа, критичниот елемент на безбедносната свест е образованието. Тешко е да се биде свесен за безбедносните инциденти ако дури и не знаеш какви се тие пробелми. Образованието служи како информативен фактор за објаснување на овие проблеми на вработените. Образова-нието не може да биде ефективно и концизно ако материјалите кои вработенитеги учат се многу долги. Затоа е важно да се формираат јасни, концизни и ефективни пораки за безбедносната свест. Покрај тоа, постојат некои критични прашања, кои програмите за безбедносната свест треба да ги опфатат. Некои од нив се: друштвено уредување, заштита на податоци за сопствеништво, ризици за безбедноста на безжич-на врска, компјутерски вируси, заштита на лозинка, канцелариска/физичка безбед-ност, насилство на работното место, индустриска шпионажа, крадење на идентитет, претпазливи мерки за елктронска пошта, резервни копии од податоците, проблеми поврзани со интернет, компјутерски криминал, инциденти со хакирање, нарушување на безбедноста, како да се пријават/како да се одговори на заканите, напади преку инернет, легална употреба на софтвер, крадење на лаптоп, приватност, безбедносни грижи поврзани со патување, сајбер тероризам, лична безбедност (НИБ 2004 г.) Раз-војот на културата за безбедност на информации, исто така, ги вклучува раководните активности како што се планирањето, организирањето и раководењето (Закарија и сор. 2007 г.). Тоа вклучува употреба на овие активности за проектирање и создавање на секојдневни безбедносни задачи, насоки за нивната примена, и инспирирање на вработените за ефективно постигнување на безбедносните задачи, а со цел повторно да се изградат и приспособат постојните вредности, норми и верувања (Закаријаи сор. 2007 г.), односно, да се раководи со културата за безбедност на информации.

Заклучоци Безбедноста е постојан процес. Тој не завршува со доброто спроведување на

сите потребни безбедносни технологии. СНПП-мрежата мора постојано да се следи во врска со безбедносна ранливост, а софтверот и хардверот на мрежата мора редовно да



се ажурираат и обезбедуваат со последните верзии. Овој процес за редовно одржување обично се нарекува управување со конфигурацијата. Освен редовните активности за одржување, безбедносните технологии и постапки на СНПП-мрежата мора, исто така, редовно да се ревидираат (Игур, Лафтер и Вилијамс 2006 г.). Меѓутоа, одржувањето на безбедноста на СНПП-мрежите не е одговорност единствено на професионалците за ИТ безбедност и раководење со безбедноста, туку, исто така и на сите луѓе во организацијата. Затоа, сите корисници на изворите на податоци треба да се свесни не само за тоа која е нивната улога и одговорност во заштитата на информативните ресурси, туку,исто така, за тоа како може да ги зашитат податоците и да одговорат на можни закани или проблеми со безбедноста. Безбедносната свест укажува на потребата за образование на сите луѓе во организацијата за да може да помогнат да се заштитат информациските средства на организацијата (Ротволд 2008 г.).

Свеста и однесувањето на сите видови на корисници се важен дел од спроведу-вањето на информациската безбедност во дадена организација. Соодветната обука за информациската безбедност на тој начин е потребна за да се создаде и подобри свеста и однесувањето на корисниците (Албрехтсен и Ховден 2010 г.).

Неколку поединечни или комбинирани мерки може да се преземат за да се подобри спроведувањето на информациската безбедност, почнувајќи од доставување на пораки преку, на пример памфлети, електронска пошта, интернет страници, скринсејвери, по-стери, подлошки за глувчиња, пенкала, како и игри, службени презентации, средби со ручек и курсеви за обука. Заедничкото за поголемиот број на овие мерки е еднонасочната комуникација насочена кон голема популација од авторитети до поединични личности со користење на стручно знаење. Од друга страна, неколку истражувачи преку организации, тврдат дека распространувањето на локалното знаење низ прцесите кои ги опфаќаат вработените се неопходни и ефикасни за стекнувањето на сите видови на организациски промени (Албрехтсен и Ховден 2010 г.). Сите овие мерки претставуваат раководни средства кои може да ја обликуваат организациската и информатициската безбедносна култура, а сите тие може да се користат за подобрување на безбедноста на СНПП-мрежите.


Albrechtsen, E & Hovden, J 2010, ‘Improving information security awareness and behaviour through dialogue, participation and collective reflection. An intervention study’, Computers & Security, vol. 29, no. 4, pp. 432-445.

Aliti, A & Akkaya, D 2011, Employees’ Role in Improving Information Systems Security, Master’s Thesis, Linnaeus University, School of Computer Science, Physics and Mathematics, Växjö, Sweden, viewed 23 October 2015, http://lnu.diva-portal.org/smash/get/diva2:434613/FULLTEXT01.pdf

Cherdantseva, Y, Burnap, P, Blyth, A, Eden, P, Jones, K, Soulsby, H & Stoddart, K 2015, ‘A review of cyber security risk assessment methods for SCADA systems’, Computers and Security, In Press – accepted manuscript, available online 13 October 2015.

Fahey, R 2013, ‘Human Factors in Information Security Management Systems’, Infosec Institute, viewed 23 October 2015, http://resources.infosecinstitute.com/human-factors-information-security-management-systems



Herath, T & Rao, H 2009, ‘Information Security in Organizations: Empirical Examination of Security Practices in Western New York’, viewed 23 October 2015, http://www.cse.buffalo.edu/caeiae/joint-workshop2009/workshop_agenda.htm

Igure, VM, Laughter, SA & Williams, RD 2006, ‘Security Issues in SCADA networks’, Computers and Security, vol. 25, no. 7, pp. 498-506.

Johnston, AC & Hale, R, 2009, ‘Improved Security through Information Security Governance’, Communications of the ACM, vol. 52, no. 1, pp. 126-129.

Leach, J 2003, ‘Improving user security behaviour’, Computers & Security, vol. 22, no. 8, pp. 685-692.

Ljustina, A, Radojevic, K & Cvorovic Z 2015, ‘Possibilities to raise awareness of environmental crime through safety culture’, Proceedings of International Conference ‘Archibald Reiss Days’, vol. 2, 3-4 March 2015, Belgrade, Academy of criminalistic and police studies, Belgrade, pp. 57-64.

Martins, A & Eloff, J 2002, ‘Information Security Culture’, MA Ghonaimy (ed.), Security in the Information Society: Vision & Perspectives, Kluwer Academic, pp. 203-214.

Mitnick, K & Simon, WL 2002, The art of deception: controlling the human element of security, Indianapolis: Wiley Publishing.

National Security Institute (NSI) 2004, ‘Improving security from the inside out - A Business Case for Corporate Security Awareness’, A NSI Special Report, Medway, viewed 20 October 2015, http://www.infosecwriters.com/text_resources/pdf/Improving_Security_from_the_Inside_Out_NSI.pdf

Nicholson, A, Webber, S, Dyer, S, Patel, T & Janicke, H 2012, SCADA security in the light of Cyber-Warfare, Computers and Security, vol. 31. no. 4, pp. 418-436.

Paganini, P 2013, ‘Improving SCADA System Security’, Infosec Institute, viewed 23 October 2015, http://resources.infosecinstitute.com/improving-scada-system-security/

Rotvold, G 2008, ‘How to Create a Security Culture in Your Organization’, Information Management, viewed 22 October 2015, http://content.arma.org/IMM/NovDec2008/How_to_Create_a_Security_Culture.aspx

Rühli, E 1991, ‘Unternehmungskultur - Konzepte und Methoden’, E Rühli & A Keller (eds.), Kulturmanagement in schweizerischen Industrieunternehmungen, Bern und Stuttgart, Paul Haupt Verlag, pp. 11-49.

Schlienger, T & Teufel, S 2003, ‘Information security culture – from analysis to change’, South African Computer Journal, vol. 7, no. 31, pp. 46-52, viewed 21 October 2015, http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.103.7158&rep=rep1&type=pdf

Siponen, MT 2001, ‘Five dimensions of computer security awareness’, Computers and Society, vol. 31, no. 32, pp. 24-29.

Stamp, J, Campbell, P, DePoy, J, Dillinger, J & Young, W 2003, Sustainable Security for Infrastructure SCADA, viewed 21 October 2015, http://energy.sandia.gov/wp/wp-content/gallery/uploads/SustainableSecurity.pdf

Ulich, E 2001, Arbeitspsychologie,: vdf Hochschulverlag an der ETH Zürich.Van Niekerk, JF & Von Solms, R 2010, ‘Information security culture: A management

perspective’, Computers and Security, vol. 29, no. 4, pp. 476-486. Von Solms, B 2000, ‘Information security – the third way?’, Computers and Security, vol. 19, no.

7, pp. 615-620.

Zakaria, O & Gani, A 2003, ‘A Conceptual Checklist of Information Security Culture’, Proceeding of 2nd European Conference on Information Warfare and Security, June-July 2003, Reading, MCIL, Reading, pp. 365-371.

Zakaria, O, Gani, A, Nor, MM & Anuar, NB 2007, Reengineering Information Security Culture Formulation Through Management Perspective, Proceedings of the International Conference on Electrical Engineering and Informatics, 17-19 June, Bandung, Institut Teknologi Bandung, viewed 21 October 2015, http://www.academia.edu/2612533/Reengineering_Information_Security_Culture_Formulation_Through_Management_Perspective



105

343.19:355.071.1(497.15)Scientific article

ФОРМИРАЊЕ НА СУД ЗА ВОЕНИ ЗЛОСТОРСТВА НА ТЕРИТОРИЈАТА НА КОСОВО: МЕХАНИЗАМ ЗА ОСТВАРУВАЊЕ НА ТРАНЗИЦИСКА ПРАВДА?

Вида ПОПОВСКА КОЧИШКА1

Апстракт: Иако не постои прецизна дефиниција на поимот транзициска правда, поимот често се објаснува како „збир на процеси и механизми поврзани со обидот на општеството да се помири со злоупотребите од големи размери на минатото, со цел да се преземе одговорноста за злоупотребите, да се постигне правда и помиру-вање“. Согласно пристапот на ОН околу поимот транзициска правда, овие процеси и механизми се критична компонента на рамката на ОН за зајакнување на владеење-то на правото. Овој труд ги анализира водечките принципи и пристапи на тран-зициската правда и посочува дека еден од механизмите за остварување на истата претставува справувањето со неказнувањето на национално ниво во ситуација кога фундаментални повреди на човековите права се случиле во минатото, во конкрет-ниот случај на територијата на Косово. Во фокусот на трудот е формирањето на новиот суд за воени злосторства извршени на територијата на Косово во одреден временски период, согласно домашното право, а за чие реализирање Косовскиот национален парламент усвои нов „Закон за специјални судски совети и Специјално обвинителство“ во август 2015 година, проследено со соодветни уставни амандма-ни. Се поставува прашањето дали формирањето на Специјалниот суд може да се третира како неопходен механизам за постигнување долгорочен мир и безбедност во регионот? Ако е така, тогаш треба да се земе предвид заедно со останатите механизами и процеси, како што се индивидуалните репарации, комисиите за утвр-дување на вистината и комисиите за помирување, институционалните реформи, и други општо познати механизами и процеси,и на таков начин, холистички да бидат интегрирани во општеството.

Клучни зборови: транзициска правда, специјален суд за воени злосторства, повреди на човекови права, обвиненија

ВоведТеоретичарите и практичарите кои се занимаваат со поимот на транзициска правда,

посебно се загрижени околу последиците од конфликтот и масовните повреди на човекови-те права: имено, како нациите и политичките групи да се однесуваат кон грешките сторени во минатото со цел да создадат или повторно да постават достоинствено општество за живеење? Почнувајќи од неуспехот да се најде одговорност за геноцидот над Ерменци-

1 Авторот е доцент на МИТ-универзитетот во Скопје, Република Македонија



те, преку Нирнбершките судски процеси, денацификацијата, лустрациските процеси во Источна Европа по падот на комунизмот, па сè до создавањето на ad hoc кривичните три-бунали, а потоа и постојаниот Меѓународен кривичен суд, и секако Јужноафриканските комисии за утврдување на вистината и многу други комисии за помирување, се смета дека се дел од постконфликтната, економска и политичка трансформација на општеството кон степен на одржлива демократија.2

Дефиницијата на поимот транзициска правда во периоди на политичка транзиција на општеството сè уште не е целосна. Дебатите околу поимот на транзициска правда гене-рално се однесуваат на поставувањето на нејзините нормативни рамки, и тоа во таа смисла дека нејзината правна заснованост треба да биде евалуирана низ призма на аспектите на демократијата.3 Се чини дека називот транзициска правда за првпат е употребен, барем во техничка смисла, од страна на Рути Тајтел уште во 80-тите години на минатиот век, кога тој се обиде да ги формулира основните принципи на оваа водечка дисциплина преку анализа на нејзиниот предмет.4 Според овој автор, кој се смета за еден од највлијателните автори во оваа област, институционалниот и правниот развој на транзициската правда се движат околу 3 историски периоди: 1) период на пост-Втората светска војна за време на Нирнбершките судења; 2) период на пост-Студената војна која го модифицираше бипо-ларниот еквилибриум, во која практично започнаа демократските процеси; и 3) период на воспоставување и стабилизирање на транзициската правда.5

Водечки принципи на транзициската правдаПри одредување на поимот транзициска правда, најчесто се дава дескриптив-

на дефиниција во смисла на „збир од процеси и механизми поврзани со обидот на општеството да се справи со масовни повреди на човековите права во минатото, со цел да се лоцира одговорноста, да се оствари правда и да се постигне помирување“.6 Согласно, документот на ОН насловен „Пристап на ОН кон транзициската правда“, овие процеси и механизми се критичната компонента на правната рамка на ОН за зајакнување на владеењето на правото. Транзициската правда се однесува на збир на судски и вонсудски мерки кои се имплементираат од страна на државата со цел, некако, да се надоместат масовните злоупотреби на човековите права во минатото. Овие мерки вклучуваат кривични прогони, комисии за утврдување на вистината, про-грами за репарација и различни форми на институционални реформи. Транзициската правда во обидот да ја лоцира одговорноста и да ја надомести штетата на жртвите, истовремено обезбедува признавање на правата на жртвите, промовирање доверба и зајакнување на демократското владеење на правото. Еден од основните принципи на транзициската правда е дека без оглед кои мерки се преземени, тие мора да бидат усо-гласени со меѓународните норми и стандарди, што ќе рече, во согласност со Повелбата

2 Rotondi, J., Corradetti C., and Eisikovits, N. (ed.), Theorizing Transitional Justice, Ashgate Publishing, 2015, p.224.

3 Teitel, Ruti G., Transitional Justice, Oxford, Oxford University Press, 2000, p. 52.4 Teitel, RutiG.,ibid, p. 25.5 Teitel, Ruti G., supra note, p.58.6 United Nations, Guidance note of the Secretary –General: UN Approach to Transitional Justice,

March, 2010.



на ОН и четирите столба на современиот меѓународен систем: меѓународното право за правата на човекот, меѓународното хуманитарно право, меѓународното кривично право и меѓународното право за бегалците. Со цел да се постигне усогласеноста, државата треба да спроведе истраги и да покрене обвиненија за масовните прекршу-вања на човековите права и сериозните повреди на меѓународното хуманитарното право, вклучително и сексуалното насилство. Уште повеќе, државата треба да соз-даде услови за остварување на правото на жртвите на репарација, право на жртвите и на општеството да ја дознаат вистината за повредите и да обезбеди гаранции дека нема истите да се повторат, во согласност со меѓународното право. Притоа, какви било амнестирања на сторителите на меѓународни злосторства, воени злосторства, геноцид, и сериозни прекршувања на човековите права треба да бидат исклучени.7

Второ, при креирањето и имплементирањето на процесите и механизмите на транзициската правда, севкупниот политички контекст и потенцијалните импликации мора да бидат земени в предвид во услови на кревка постконфликтна, транзициска средина. Трето, потребите на транзициската правда може да вклучат и фактори за проценување на причините за конфликтот, идентификација на ранливите групи, како на пример малцинствата, жените и децата, и степенот на развој на правосудните и безбедносни сектори на државата. Сите овие фактори треба да бидат проценети од страна на национални и меѓународни актери, а помошта на меѓународната заедница треба да го стави акцентот на развивање на националните капацитети за иницирање и раководење со овие процеси. Четврто, особено внимание треба да биде посветено на злоупотребите направени врз групи кои се најмногу погодени од конфликтот, особено жените. Родовата нееднаквост е една од најочигледните форми на опште-ствена нееднаквост и е неминовно присутна во вооружените конфликти и ситуации на масовни повреди на човековите права. Исто така, пристапот треба неминовно да ги вклучи и децата бидејќи тие се најмногу погодени од вооружените конфликти. Така што, процесите и механизмите на транзициската правда треба да ги истражат и процесуираат меѓународните злосторства против децата, да понудат ефективни правни средства за заштита на децата и да ги зајакнат државните институции во смисла на промовирање и заштита на правата на децата.

Процеси и механизми на транзициската правда1. Комисии за утврдување на вистината и за помирување

Постојат различни активности предложени од страна на меѓународните ор-ганизации, главно од ОН, за зајакнување на механизмите на транзициската правда. На пример, сосема адекватно е формирање на комисии за утврдување на вистината кои би ги испитувале повредите на човековите права и би дале препораки како да се

7 Наведени злосторства опфаќаат тортура и слично свирепо, нехумано или нечовечко по-стапување; вон-судски, произволни или арбитрерни егзекуции, ропство, присилни исчезнувања, силувања или други форми на сексуално насилство.



надомести штетата од повредите.8 Вакво тело, односно, Комисија за утврдување на вистината и за помирување, беше формирана за Јужно-африканската република во 1995, со надлежност да ги истражи масовните повреди на човековите права извршени за време на режимот на апартхејдот од 1960-1995, вклучувајќи киднапирања, убиства и тортура.9 Комисијата, која имаше 7-годишен продолжен мандат, откако ги спроведе истражувањата, објави извештај кој содржеше, inter alia, препораки за финансиски, симболични и локални репарации.10Исто така, Комисијата, во својот извештај, наведе дека се неопходни реформи на општествениот и политичкиот систем во Јужна Африка и процесуирање на случаите кои не се опфатени со амнестија.11

По завршувањето на граѓанската војна во Руанда (1990-1992) и потпишувањето на Мировниот договор во Аруша, ваков механизам беше предвиден со чл. 16 од Дого-ворот, кој предвидувашеформирање на Комисија за помирување во 1999, овластена да промовира помирување, да ја унапреди толеранцијата и да создаде култура на мир и почитување на човековите права.12Комисијата предложи националниот парламент да усвои Закон, кој би предвидел казнување на сите форми на дискриминација.13

Понатаму, слична Комисијата за утврдување на вистината и за помирување беше формирана и за Србија и Црна Гора во 2002 со надлежност да ги истражува опште-ствените, меѓу-општинските и политичките конфликти во периодот од 1980-2000 и да воспостави соработка со Комисиите од сличен тип во соседните држави.14 За жал, работата на оваа Комисија беше неуспешна, со оглед на тоа дека не објави ниту еден извештај, и, таа беше конечно распуштена во почетокот на 2003 година, како резултат на несогласувањата околу суштинските аспекти на нејзиниот мандат, недостатокот на политичка волја, средства за финансирање и подршка од граѓанското општество.15

Во оваа смисла, од почетокот на 1990 година, преку 30 постконфликти комисии за утврдување на вистината беа етаблирани за да се откријат и објават злоупотре-

8 United Nations, Guidance note of the Secretary –General: UN Approach to Transitional Justice, March, 2010, p.10.

9 Види повеќе во Извештајот на Амнести Интернационал од 2009. See more at htpp://www.report2009.amnesty.org/en/regions/Africa/south-africa.

10 Оваа Комисија во својот извештај препорача да им биде исплаќан надомест на жртвите и нивните семејства секоја година за наредните 6 години во висина до 3,500 долари. Меѓутоа, на крај, износот на исплатени репарации на 21,000 жртви од режимот беше многу понизок од предвидениот. htpp://report2009.amnesty.org/en/regions/Africa/south-africa.

11 Види повеќе кај Hayner, Priscilla B., Unspeakable Truths: Facing the Challenges of Truth Commissions, New York, Rouledge, 2002.

12 Justice in Perspective –Africa – Rwanda National Unity and Reconciliation Commission, Center for the Study of Violence and Reconciliation, available at http://www.justiceinperspective.org.za/index.php?option=com_content&task=view&id=29&Itemid=59

13 За Комисијата види повеќе веб-страната: http://www.usip.org/sites/default/files/file/resources/collections/commissions/Rwanda99-Reports/Rwanda99_Report_summit.pdf

14 Pejic, Jelena, “The Yugoslav Truth and Reconciliation Commission: A Shaky Start”, Fordham International Law Journal, 25, 2001, pp.1-22.

15 See more on this issue in Dimitrijevic, Nenad, “Serbia after the Criminal Past: What went wrong and what should be done”, International Journal of Transitional Justice 2, No.1, March, 2008.



бите на човековите права и прекршувањата на меѓународното хуманитарно право за одреден временски период, или се однесуваат на конкретен вооружен конфликт. Овие комисии се различни и нивните надлежности се адаптираат во зависност од конкретните потреби на општеството. Во пракса, тие се препознатливи по тоа што дозволуваат жртвите, нивните роднини, како и сторителите на злосторствата да ги евидентираат злоупотребите на човековите права и други меѓународни престапи. Со оглед на тоа дека претставуваат вон-судски тела, во ограничен број случаи, тие се овластени да соработуваат со меѓународните судови или трибунали и да им ги достават информациите со кои се здобиле за време на истражувањата. Нивните пре-пораки извршија силен притисок на владите и нивните структури. Некои препораки инсистираа на обезбедување репарации за жртвите или пак, содржеа планови за помирување, или ги посочија групите најодговорни за направените злоупотреби. Во некои случаи, индивидуалните сторители можеа да бидат напишани. Поради ова, во многу случаи, комисиите беа принудени да го прекинат предвремено нивниот мандат како резултат на политички противења или недостаток на финансиски средства.16

Процесите за утврдување на вистина се спроведуваат да им помогнат на постконфликтните и транзициски општества да ги истражат еветуални повреди на човековите права и тоа не само преку формирање на комисии за утврдување на ви-стината, туку и истражни комисии или за утрдување на фактите.17 Но, споредени со комисиите за утврдување на вистината, истражните комисии имаат ограничен обем на истрага, како на пр., се однесуваа само на специфични настани, или на географски области на државата. Овие механизми придонесуваа во значителна мера за откривање на наводните злоупотреби на човековите права. Лоцирањето и документирањето на сериозни повреди на човековите права во минатото е есенцијален чекор кон оства-рување на правото да се дознае вистината.18

2. Иницирање на судски постапки

Иницирањето на судските постапки чија цел е да обезбеди одговорност за оние кои сториле злосторства, вклучувајќи и сериозни повреди на меѓународното право за правата на човекот, така што истите ќе бидат судени согласно меѓународните стандар-ди на фер-судење, каде ќе биде докажано, и осудени. Кредибилитетот и легитимноста на ваквите иницијативи подразбира тие да бидат изведени на недискриминаторски и објективен начин, без оглед на идентитетот на наводните сторители. Во оваа смисла, државите имаат примарна одговорност и јурисдикција за спомнатите злосторства. Но во реалноста, овие постконфликтни општества се премногу „кревки“ да ги спроведат сами овие постапки на национално и меѓународно ниво.

16 Hayner, Priscilla B., “Fifteen Truth Commissions-1974 to 1994: A comparative Study”, Human Rights Quarterly 16, no. 4, 1994, pp. 597-655.

17 Види E/CN.4/2005/102/Add.1, Principles 6-13.18 ОН, исто, стр.8.



Улогата на меѓународните организации во процесот на транзициската правда еволуираше од 1990-тите години наваму. Тие активно партиципираа во кривичните прогонувања на меѓународно ниво, но исто така и на национално. Како, на пр., во случајот со т.н. „гакака“ судови19 во Руанда, каде населението бараше правдата да биде спроведена во форми кои би биле препознатливи од гледна точка на локалните норми и практики.20 Овие судови беа третирани како своевиден метод на транзициската правда и беа создадени првенство да промовираат санирање на последиците од геноцидот во Руанда во 1994 и обновување на државата на национално ниво. Но формирањето на овие судови во никој случај не значеше замена за меѓународните судови. Напротив, Советот за безбедност на ОН во ноември 1994 ја усвои Резолуцијата 955 со која го формираше Меѓународниот кривичен трибунал за Руанда, со цел „да се покренат судски постапки за лицата одговорни за геноцидот и другите сериозни повреди на меѓународното хуманитарно право извршени на територијата на Руанда и соседните држави во текот на 1994“,21 исто како што претходно го формираше Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија.22 Двата суда формирани во 1990-тите со цел да одговорат на етничките чистења и геноцидот, ја подвлекоа перманентната релевантност од утврдување кривична одговорност за масовните повреди на чове-ковите права.23 Меѓутоа, истовремено овие суда ги покажаа своите ограничувања, фокусирајќи се претежно на процесуирање на одговорните отколку надоместување на жртвите како форма на транзициската правда. Оттука, потребата од повеќестран пристап кој би опфаќал меѓународни и домашни кривични судења, како и други меха-низми, како што се комисиите за утврдување на вистината и репарации, продолжува да претставува „алатка“ за остварување на транзициската правда.

Од аспект на транзициската правда, подобро е кривичните постапки да се спроведуваат на национално ниво, бидејќи на тој начин, евентуалните предности на кривичната правда може подобро да бидат остварени, како што се делувањето пре-вентивно, односно да се делува застрашувачки врз некои идни повреди, да се изрази јавна осуда за криминалното поведение, ниту, пак, дека такво ќе остане неказнето, да се обезбеди директна форма на одговорност спрема сторителите на грозоморни злосторства, и оотука, да се придонесе кон враќање на довербата на јавноста кон владеењето на правото.24 За таа цел, националната легислатива треба да биде усо-

19 See E/CN.4/2005/102/Add.1, Principles 6-13.20 За „гакака“ судовите види повеќе кај S. Thomson and R. Nagy, “Law, Power, and Justice:

What Legalism Fails to Address in the Functioning on Rwanda’s Gacaca Courts”, International Journal of Transitional Justice 5, no.1 (2011), p. 11-30.

21 Види ја резолуцијата 955 на Советот за безбедност и Статутот на Меѓународниот кривичен трибунал за Руанда, достапни на:http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N95/140/97/PDF/N9514097.pdf?OpenElement

22 Види ја Резолуцијата 827 од 25 Мај 1993 на СБ за формирање на Меѓународниот кривичен суд за поранешна Југославија. http://www.icty.org/en/about/tribunal/establishment.

23 Види повеќе кај M. Wiliams, R. Nagy, J. Elster, Transitional Justice, NY, NY Press, 2012, p.4.24 AgimiIlire and IlirDugoli, “Transitional Justice in Kosovo”, Kosovar Institute for Policy Research

and Development, Policy Research, Prishtina, July, 2009. htpp://www.kipred.net/site/document/ToJ_eng.pdf.



гласена со меѓународното право за правата на човекот и меѓународното кривично право. Помошта на меѓународната заедница е потребна во процесите на ексхумација, форензичка анализа, истрага на масовните злостроства и обезбедувањето докази. Исто така, судските постапки треба да бидат преземени непристрасно, објективно и навремено целосно почитувајќи ги меѓународните стандарди во таа смисла.

Оттука, истражувањето и процесуирањето на овие злосторства согласно на-ционалното и меѓународното право е есенцијално за остварување на транзициската правда per se. Од транзициските институции се очекува да ги донесат пред лицето на правдата сторителите на злосторствата, да се признаат извршувањата на злосторствата и да се обезбеди репарација за жртвите, како и да се создадат понатамошни услови за правен поредок и општествен мир. Прашањето кое се наметнува е дали може да бидат остварени истовремено или еден по еден? На пример, искуството од комиси-ите за утврдување на вистината и помирување на Јужна Африка, покажаа дека при инсистирањето на целите на вистината, простувањето и помирувањето, кривичната правда и нејзините елементи се жртвуваат.25

Формирање на новиот Кривичен суд за воени злосторства за КосовоРезолуцијата 1244 на Советот за безбедност на ОН конституираше нов меѓуна-

родно-правен функционален устав, воспоставувајќи правни стандарди за државните власти на територијата на Косово.26 Оттука, резолуцијата беше правната основа за создавање на Внатрешната Администрација на ОН на територијата на Косово, или накратко УМНИК, која имаше широки овластувања.27 Во однос на судската власт, овластувањата на УНМИК беа „да посредува во повторното вопоставување на не-зависно, непристрасно и мултиетничко судство“.28 На почетокот се сметаше дека судството ќе се потпира на локалната правна заедница, но набргу, УНМИК беше задолжен да иницира формирање на т.н. „итен“ судски систем.29 Овој ad hoc судски систем предвидуваше привремено назначување на судии и обвинители за тримесе-чен изборен мандат. Бидејќи не постоеше поделба на власта во рамките на УНМИК, мандатот на судиите и обвинителите беше предмет на хиерархиските овластувања на Мисијата; уште повеќе, нивниот тримесечен мандат можеше да биде обновен или прекинат по дискрециони овластувања на Мисијата. Ваквите правила сериозно ја ослабнаа нивната независност и му овозможија на раководството на Мисијата строга контрола над нивните судии и обвинители, кои спроведоа само неколку истраги за

25 Essays by Amy Gutmann and Dennis Thompson in Truth v. Justice: The Mortality of Truth Commissions, Princeton, Princeton University, 2000, p. 45.

26 UNSC, Resolution 1244 (1999), UN Doc. S/RES/1244 (1999).27 За меѓународно-правниот поредок на Косово види повеќе кај Spernbauer, M., “EU

Peacebuilding in Kosovo and Afganistan: Legality and Accountability”, MartinusNijhoff Publishers, Leiden, 2014.

28 UNMIK Report July, 1999, note 188, p.40.29 UNMIK Regulation 1999/5 on the Establishment of an ad hoc Court of Final Appeal

UNMIK REG/1999/5 and an ad hoc Office of Public Prosecutor available at www.unmik.org.



воените злосторства. Практично, на судството не му беше овозможено да работи независно и многу случаи беа блокирани.

Оттука, како чекор понатаму кон помирување и финализирање на кривичните прогони, Националниот парламент на Косово го одобри формирањето на нов суд за воени злосторства и го усвои Законот за специјалните судски совети и специјалното обвинителство во август 2015. На усвојувањето на Законот му претходеа неколку месечни тензични преговори меѓу Косовскиот парламент и Европската унија, про-следени со улични демонстрации, новинарски шпекулации и одлагања на неговото донесување предизвикани првенствено од страна на политичката опозиција. Исто така, измената на Косовскиот устав беше неопходна за поставување на правната основа за донесување на Законот. Формирањето на „специјалните судски совети“ настапи како последица на три-годишната детална истрага на Европската унија во врска со наводните тврдења за извршени сериозни и масовни повреди на човековите права, кои потоа беа јавно објавени во Извештајот на Советот на Европа (Парламен-тарното собрание) во 2011.30

Новиот Закон ја уредува организацијата, функциите и јурисдискцијата на новиот суд.31Со Законот се гарантира принципот на независност на новиот суд од косовското судство со цел извршување на сите неопходни функции соодветно, но сепак, ќе се третира како дел од косовскиот правен систем. Согласно Законот, овие судски совети се неопходни заради, прво, извршување на претходно прифатените меѓународни обврски; второ, да гарантираат заштита на фундаменталните права и слободи предвидени во уставот на Косово; и трето, да обезбедат сигурни, независни, непристрасни, фер и ефикасни судски постапки во врска наводните тешки транс-национални и меѓународни кривични дела сторени за време и по конфликтот на Косово. Целта на Законот е тесно поврзана со наводите изнесени во Извештајот на Советот на Европа од 2011 година, кои, inter alia, беа предмет на кривична истрага од страна на Специјалните истражни сили во рамките на Специјалното обвинител-ство на Република Косово.32 Извештајот наведува дека мисијата „Еулекс“ (EULEX) има одговорност кривично да ги гони сторителите на воени злосторства во рамките на нивната јурисдикција.33 Оттука, Европската унија и САД заедно извршија силен

30 Council of Europe Parliamentary Assembly Report Doc 12462 of 7 January 2011. Во Извеш-тајот најстрого се осудува „нехуманиот третман кон жртвите и илегалното тргување со човечки органи на Косово“ и се критикува „меѓународната заедница присутна во регионот која не ги ис-тражи сознанијата за ваквите случувања“. Уште повеќе „меѓународната организации присутни на Косово фаворизираа прагматичен политички пристап, дека нивното присуство на територијата е ограничено на промоција на краткорочна стабилност и тоа по било која цена“, оттука, жртвувајќи ги важните принципи на правдата“. Целосниот извештај е достапен на веб-страната:http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF.asp?FileID=12608&lang=en.

31 Член 1(1) од Законот за специјалните судски совети и специјалното обвини-телство, Законот бр. 05/L-053 е достапен на веб-страната:http://www.kuvendikosoves.org/common/docs/ligjet/05-L-053%20a.pdf.

32 Art. 2(2) од Законот, ibid.33 Види ја фуснотата 29, параграф 19.3.



притисок врз националните власти на Косово да ги истражат презентираните обви-ненија создавајќи нов, специјален суд во рамките на националниот судски систем.

Седиштето на судот, односно судските совети ќе биде во Косово, но само како „држава-домаќин“.34 Ваквото решение беше неопходно да обезбеди гаранција за независноста и непристрасноста на судот, со цел да ги оствари очекувањата предви-дени со Законот. Се смета дека токму недостигот од независност и непристрасност се основните причини поради кои домашните судови не успеаа да ги проследат судските постапки.

Што се однесува до надлежноста rationetemporis, судските совети ќе имаат над-лежност за покренување обвиненија за кривичните дела сторени во периодот од 1-ви јануари 1998 до 31 декември 2000, а кои вклучуваат злосторства против човештвото согласно меѓународното право35, воени злосторства согласно меѓународното право, како и тешки повреди на меѓународното хуманитарно право36 и други злосторства согласно домашното право.37 Што се однесува до rationeloci, судот ќе има надлеж-ност врз целата територија на Косово, што ќе рече, за злосторства кои се почнати или извршени на Косово.38 Специјалните судски совети ќе имаат приоритет над сите судови во Косово и ќе го применуваат меѓународното обичајно право и релевантни одредби од кривичното право на Косово, ако е усогласено со меѓународно обичајно право и ако било предвидено како во времето на негово извршување.

Специјалните судски совети ќе бидат составени од два главни органи: совет и регистар. Советите се поделени на: главен судски совет, апелационен (второстепен) судски совет и уставен судски совет, така што истите да бидат соодветни со поделбата на судовите во судскиот систем на Косово. Судиите ќе бидат избрани од листа на не-зависни меѓународни судии, „личности со висок морален интегритет, достоинство и независност кои ги поседуваат потребните квалификации во сопствените држави. Тие треба да бидат целосно независни во извршувањето на задачите и да не постапуваат по инструкции од нивните или било кои други влади“.39 Исто така, судиите треба да имаат богато професионално искуство во областа на кривичното право и постапка, како и релевантното меѓународно право, и екстензивно искуство во меѓународните кривични процедури.

Регистарот ќе вклучува Канцеларија на одбраната, Канцеларија за заштита на жртвите, заштита на сведоците и Канцеларија за поддршка, објект за задржување и Канцеларија за омбудсманот.

34 ЕУ преговараше со Холандија во однос на седиштето на судот за таа биде „домаќин“ и се очекува во блиска иднина, таа и Косово да потпишат договор кој би ги утврдил функциите на судот. Но исто така, Законот предвидува дека „судот, односно судските совети“ може да бидат лоцирани каде било, привремено, доколку се покаже како неопходно“, член 39(6) од Законот, ibid.

35 Членот 13(1) од Законот ги набројува сите злосторства поединечно како што „убиство, истребување, поробување, депортација, затворање, итн.

36 Член 14(1) од Законот.37 Член 15(1) од Законот.38 Член 8 од Законот.39 Член 27(1) од Законот.



Додека, пак, специјалното обвинителство согласно Законот ќе биде одговор-но за спроведување истрага и покренување обвиненија за лицата осомничени за злосторствата за кои се надлежни и ќе биде независно во извршувањето на неговите функции.40 Обвинителството може, во исклучителни ситуации, да ги искористи доказите добиени од Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија и од домашните судови. Овој суд ќе биде целосно финансиран од Европската унија откако стана јасно дека средствата нема да бидат обезбедени од буџетот на Косово.41

Оттука, поставена е правната основа за формирање на судот, но неговата им-плементација се чини ќе биде макотрпен пат за остварување. Заштитата на сведоците и собирањето силни докази за обвинување на осомничените може да биде прилично соочено со сериозни предизвици и проблеми. Сепак, ако се реализира неговата им-плементација, Косово ќе биде последната поранешна југословенска република на која ќе и се суди за воени злосторства за време 1990-тите, бидејќи Меѓународниот суд не успеа да го направи тоа. Покренување на судски постапки на национално ниво е можеби уште позначајно од она на меѓународно од аспект на остварување на потребите за постигнување транзициска правда. Оттука, создавањето на овој суд може да се смета како еден од механизмите за остварување на транзициска правда.

ЗаклучокПо завршувањето на војната во Косово, за време на 2000 година, додека повторно

се воспоставуваше правниот поредок и додека единиците на НАТО го организираа разо-ружувањето на косовските паравоени формации, огромен број на косовски срби, како и други малцински неалбански групи беа жртви на акти на одмазда, како што се брутално физичко и психичко насилство и дискриминација. Мал број на косовски Срби останаа или се вратија по завршувањето на војната и се приклонија кон заедниците, и тоа претежно во северниот дел на Косово, каде формираа мнозинство.

Во последните 25 годни, населението на Косово претрпе апартхејд, раселување и длабока траума. Иако Косово не е уникатен случај, вистината е дека многу други држави ја споделуваат судбината на репресија во сопствените држави. Многу други нации, во периодот на транзиција од конфликт кон повторно воспоставување на мирот и демокра-тијата мораа да направат тешки и често исцрпувачки политички промени и да усвојат нови вредности и принципи. При тоа, утврдување на вистината и одговорноста се апсолутно неопходни ако постои вистинско помирување и долготрајна стабилност на регионот. Транзицијата имплицира создавање на услови кои ќе овозможат инклузивни и ефикасни институции, и таквите институции да бидат прифатени и да функционираат соодветно.

Успехот за иницирање и имплементирање на процесите и механизмите на транзи-циската правда зависи од бројни фактори, како што се, меѓу другото, политичката волја да се справи општеството со минатото, како и зајакнување на општеството со цел спрове-дување на потребните активности во таа насока. Во регионот на поранешна Југославија, општествата се стекнаа со искуство и доверба потребни за иницирање и спроведување

40 Членот 35 ги предвидува надлежностите на специјалното обвинителство.41 Член 63(1) од Законот.



дебати за минатото.Оттука, од особена важност е да се охрабри понатамошниот развој на проце-

сите и механизмите на транзициската правда, признавајќи дека тие можат меѓусебно да се надополнат и не се поединечно исклучиви (на пр. комисиите за утврдување на вистината, судските постапки и репарациите). Не потценувајќи ја улогата на несудските механизми како промовирањето на човековите права и инструментите на транзициската правда и поддршка за широко распространета дебата, судските механизми, како што е и формирањето на Специјалниот суд за Косово, се чини дека има поголема тежина, ако се спроведе правилно. Досега недостасуваше силна политичка волја за спроведување на овој судски механизам, имајќи го предвид фактот дека овие настани и се случија пред 15-тина години. Сепак, не е се безнадежно. Косовскиот национален парламент го усвои Законот за специјалните судски совети и специјалното обвинителство и покрај силните противења на некои политички партии и јавноста. Во крајна линија, обвинителството мора да ги разграничи прекршителите на основните човекови права и поранешните борци за човекови права, и со тоа да ја искорени перцепцијата на јавноста дека поранешните борци се целосно реинтегрирани, без оглед на злосторствата за кои се сомничат. Бидејќи домашни судења на воени злосторства не успеаја да одговорат на на сторените злосторства и судовите потфрлија во доставувањето правда без оглед на етничките или националните припадности, тогаш други механизми треба да бидат воспоставени. Извештајот на Со-ветот на Европа објавен во 2011 година недвосмислено ја покажува силната определба на меѓународната заедница дека тие „ќе се борат против неказнувањето на сторители на сериозни злоупотреби на човековите права; фактот дека истите се направени во кон-текст на вооружен конфликт нема никогаш да ги ослободи од одговорноста или пак, да ја оправда одлуката за нивно амнестирање“.42

Бидејќи Косово сеуште се развива, или во некои случаи воспоставува, неговите институции треба да ја зајакнат демократијата на секое ниво. Но, прво, мора да се справат со минатото како важен инструмент во промовирањето на новите општествени норми во областа на правдата, доброто владеење, и човековите права и да одговорат на злоупотре-бите од минатото. Создавањето на судот на Косово ќе постави пример за целиот регион и пошироко во смисла на тоа дека „кога општеството врти нов лист или добива нов почеток, тогаш механизмите на транзициската правда може да помогнат да се зајакне тој процес“.43

Дали создавањето на овој суд како механизам за остварување на транзициската правда ќе биде доволен за надминување на минатото и дали правдата ќе биде конечно постигната на Косово по толку многу сторени воени злосторства, злосторства против човештвото и повреди на човековите права, останува да го покаже блиската иднина.


AgimiIlire and IlirDugoli, “Transitional Justice in Kosovo”, Kosovar Institute for Policy Research and Development, Policy Research, Prishtina, July, 2009.

Amy Gutmann and Dennis Thompson in Truth v. Justice: The Mortality of Truth Commissions, Princeton, Princeton University, 2000.

42 Види фуснота 31.43 The Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity (Macmillan Reference USA,

2004), vol. 3, pp. 1045-1047. Retrieved from: http://www.ictj.org.

Dimitrijevic, Nenad, “Serbia after the Criminal Past: What went wrong and what should be done”, International Journal of Transitional Justice 2, No.1, March, 2008.

Hayner, Priscilla B., “Fifteen Truth Commissions-1974 to 1994: A comparative Study”, Human Rights Quarterly 16, no. 4, 1994.

Hayner, Priscilla B., Unspeakable Truths: Facing the Challenges of Truth Commissions, New York, Rouledge, 2002.

M. Wiliams, R. Nagy, J. Elster, Transitional Justice, NY, NY Press, 2012.Pejic, Jelena, “The Yugoslav Truth and Reconciliation Commission: A Shaky Start”, Fordham

International Law Journal, 25, 2001.Rotondi, J., Corradetti C., and Eisikovits, N. (ed.), Theorizing Transitional Justice, Ashgate

Publishing, 2015.Ruti G. Teitel, Transitional Justice, Oxford, Oxford University Press, 2000.S. Thomson and R. Nagy, “Law, Power, and Justice: What Legalism Fails to Address in the

Functioning on Rwanda’s Gacaca Courts”, International Journal of Transitional Justice 5, no.1, 2011.

Spernbauer, M., “EU Peacebuilding in Kosovo and Afganistan: Legality and Accountability”, MartinusNijhoff Publishers, Leiden, 2014.

ДОКУМЕНТИ:

United Nations, Guidance note of the Secretary –General: UN Approach to Transitional Justice, March, 2010 available at http://www.unrol.org/files/TJ_Guidance_Note_March_2010FINAL.pdf.

http://www.usip.org/sites/default/files/file/resources/collections/commissions/Rwanda99-Reports/Rwanda99_Report_summit.pdf

UNMIK Regulation 1999/1 on the Authority of the Interim Administration in Kosovo UNMIK/REG/1999/1, amended by UNMIK Regulation 1999/25 1999 and UNMIK Regulation 2000/54 2000 on the Interim Administration in Kosovo, UNMIK/REG/54, available at www.unmikonline.org.

http://www.justiceinperspective.org.za/index.php?option=com_content&task=view&id=29&Itemid=59

Report of the Secretary-General on The Rule of Law and Transitional Justice in Conflict and Post-Conflict Societies.Available online: http://daccess-ods.un.org/TMP/3868815.html

Justice in Perspective –Africa – Rwanda National Unity and Reconciliation Commission, Center for the Study of Violence and Reconciliation, available at http://www.justiceinperspective.org.za/index.php?option=com_content&task=view&id=29&Itemid=59

About the Commission’s work see more at http://www.usip.org/sites/default/files/file/resources/collections/commissions/Rwanda99-Reports/Rwanda99_Report_summit.pdf.

UNSC, Resolution 1244 (1999) on the situation in Kosovo, UN Doc. S/RES/1244 (1999).International Court of Justice, “Accordance with International law of the Unilateral Declaration

of Independence in respect of Kosovo”, Advisory opinion, 22 July 2010, available at www.icj-cij.org.

UNMIK Regulation 1999/5 on the Establishment of an ad hoc Court of Final Appeal UNMIK REG/1999/5 and an ad hoc Office of Public Prosecutor available at www.unmik.org.

Council of Europe Parliamentary Assembly Report Doc 12462 of 7 January 2011 http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF.asp?FileID=12608&lang=en.



117

355.52(497-7)Scientific article

ОБУКА И УСОВРШУВАЊЕ НА ВОЕНИОТ И ЦИВИЛНИОТ ПЕРСОНАЛ ВО СИСТЕМОТ ЗА ОДБРАНА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА - РЕЗУЛТАТИ ОД ИЗВРШЕНО ИСТРАЖУВАЊЕ ПО ПАТ НА АНКЕТА СО ПРАШАЛНИК-

Златко КУЗМАНОВ1

Апстракт:Континуираниот развој на одбраната и Армијата подразбира нужни и сеопфатни анализи и промени и во системот на военото образование и обука. Научното истражување е во функција на систематско и методолошко анализирање на развојот и функционирањето на овој систем. Во истражувањето се применува квалитативниот приод кој овозможува целина на поврзани хипотези, варијабли и индикатори и попрецизно согледување на зависноста и промените меѓу нив. Посебно, во истражувањето се применуваат компаративниот метод, анализа и синтеза, анализа на содржината, интервју и анкета со прашалник со релевантен примерок на испитаници од МО, АРМ и ВА. Со примената на овие методолошки постапки собрани се објективни, потполни, проверливи, систематски и прецизни искуствени податоци, податоци со голема епистемолошка вредност за појавата што е предмет на истражувањето. Временско определување на предметот на истражувањето во однос на анализа на развојниот процес на системот за образование, обука, оспособу-вање и усовршување во МО, АРМ и ВА го опфаќа периодот од 1992 до 2014 година.

Клучни зборови: образование, обука, истражување, анкета со прашалник, општа хипотеза, посебни хипотези, резултати

ВоведПотребата за темелно проучување на феноменот на образованието и обуката во

одбраната и Армијата, произлезе од постојаната трансформација и реорганизација на Министерството за одбрана (МО), Армијата на Република Македонија (АРМ) и Воената академија (ВА), со цел постигнување и следење на стандардите и процедурите кои се применуваат во НАТО и ЕУ, како и заради фактот што досега не се спроведувани док-торски истражувања во оваа област.

Во таа насока, пристапено е кон изработка на докторска дисертација со наслов „Обука и усовршување на воениот и цивилниот персонал во системот за одбрана на Република Македонија“. Проблемот на истражувањето го формулиравме на следниот начин: „Дали сегашните системски решенија претставуваат добра основа за обезбеду-вање на квалитетно образование, оспособување, обучување и усовршување на воениот и цивилниот персонал за потребите на одбраната и Армијата?“

1 Д-р Златко Кузманов е вработен во Министерството за одбрана на Република Македонија



Формулирајќи го на овој начин проблемот на истражување, намерата беше да се дојде до потребните податоци и факти кои ќе овозможат реално да се согледаат сите по-зитивни и негативни аспекти на функционирањето на актуелниот систем за оспособување и обучување во одбраната и Армијата, а со цел формулирање на соодветни заклучоци и предлози за подобрување на планирањето, реализацијата, координацијата и менаџирањето со системот за образование и обука на воениот и цивилниот персонал.

Сообразно на научната и практичната цел, во теорискиот пристап кон проблемот на истражувањето во трудот ја поставивме следната општа хипотеза: „Актуелниот систем за образование и обука во одбраната, поради нецелосната координираност, преклопувањето на надлежностите и немањето континуитет во работењето на сите организациски единици одговорни за обука и усовршување, недоволно кореспондира со потребите за изградба на концепти и решенија за унапредување на обуката и усовршувањето на воениот и ци-вилниот персонал.“

За потребите на изработка на докторската дисертација, покрај примената на ком-паративниот метод, анализа и синтеза, анализа на содржината и интервју, спроведовме и истражување по пат на анкета со прашалник со релевантен примерок на испитаници од МО, АРМ и ВА. Оттука, во продолжение на оваа оригинална научна статија ќе ги презентираме резултатите од извршеното истражување по пат на Анкета со прашалник.

Интерпретација и анализа на резултатите од извршеното истражување

Примерок на истражувањетоЗа спроведување на истражувањето по пат на Анкета со прашалник анкетирани

се 81 припадник од МО, од АРМ и од ВА. Одговорите на прашањата овозможија да се проучат нивните ставови и мислења по однос на појавата која е предмет на истра-жување и да се донесат заклучоци со голем степен на веројатност. Основниот збир на единици за анкетирање е релевантен примерок на субјекти кои непосредно се вклу-чени во планирањето, спроведувањето, реализацијата, контролата и менаџирањето на образованието и обуката во одбраната и во Армијата. Примерокот ги задоволува барањата за репрезентативност и соодветност и овозможи добивање на системски податоци за појавата што е предмет на истражувањето и негово воопштување за целата посматрана популација.

Истражувањето е направено во организациските единици на МО, командите, штабовите и единиците на АРМ и во Воената академија, во периодот од август до крајот на септември 2014 година.2 Пополнувањето на прашалниците во анкетата е извршено анонимно и поединечно (индивидуално), со претходно дадени технички упатства за пополнување. Прашалникот, во однос на формата е затворен во кој формулацијата на прашањата, нивниот редослед и можните одговори претходно се

2 Врз основа на Решение за овозможување на научно - истражувачка работа бр.02-3895/1 од 31.07.2014 година, донесено од министерот за одбрана и Наредба за реализација на анкета со прашалник со припадници на АРМ на началникот на ГШ на АРМ бр.21-42/151 од 25.07.2014 година.



одредени, со можност за допишување на коментар на секое прашање. Прашалникот содржи 26 прашања, кои се однесуваат на содржини кои треба да им се познати на испитаниците. Прашалникот обединува прашања за целиот систем за образование и обука во одбраната и во Армијата, со цел да се согледа колку испитаниците се за-познаени и со содржини кои не се во директна надлежност на нивната институција. Формулацијата на прашањата е разбирлива и одговорите не бараат голем напор на испитаниците.

Категории на испитаници:Табела бр.1

Застапени се испитаници од МО, од АРМ и од ВА со цел да се добијат пода-тоци кои можат да се компарираат и да се користат за потврдување или отфрлање на поставените хипотези. Со цел да се анализира системот за образование и обука во одбраната и во Армијата, во вкупниот број на испитаници застапени се државните службеници од МО со 21%, а воените старешини од МО, од АРМ и од ВА со 79%, што е прикажано во Табела бр.1 и Графикон бр. 1.

Степен на образование:Табела бр.2

Нивото на образование на испитаниците, како што може да се види во Та-бела бр.2 е многу високо, што овозможува добивање на квалитетни ставови и по-датоци. Така, застапеноста на испитаници со научно звање доктор на науки е 19%, застапеноста на магистри 25%, а на специјалисти е 37%, додека со високо образо-вание се 19% од испитаниците.



Должина на работен стаж:Табела бр.3

Застапеноста на испитаници чија должина на работен стаж е до 20 години изне-сува 14%, од 21 до 30 години е 43% и на испитаниците од 31-40 години работен стаж 43%. Оваа говори дека структурата на испитаниците од аспект на нивното работно искуство е добра, што овозможува истите да имаат добри познавања на материјата која е предмет на истражување.

Родова припадност:Табела бр.4

Во однос на родовата припадност, која е прикажана во Табела бр.4, можеме да констатираме дека од вкупниот број на испитаници со истражувањето се опфа-тени 14% од женскиот пол, а 86% од машкиот пол. Процентуалната застапеност на женскиот пол е приближно еднаква на нивната застапеност на ниво на целата АРМ.

Резултати од тестирањето на хипотезитеПо добивањето на пополнетите прашалници од анкетата, пристапено е кон со-

држинска и логичка контрола на пополнетите прашалници. По извршената содржин-ската контрола констатиравме дека сите испитаници одговориле на сите поставени прашања. Додека преку логичката контрола се отстраните противречните одговори на сродни или поврзани прашања. Анализата на добиените резултати од анкетата се изврши врз основа на одговорите на прашањата од прашалникот. Прво се анализираа



посебно податоците од испитаниците од Министерството за одбрана, од Армијата на Република Македонија и од Воената академија, а потоа се изврши компарација на добиените резултати и се формулираа соодветни заклучоци за целиот систем. Врз основа на извршената обработка и анализа на податоците извршивме тестирање - проверка на хипотезите (целосно потврдена, делумно потврдена и непотврдена/оспорена) и истите ги вкрстувавме со варијаблите.

Заклучоци од тестирањето на општата и посебните хипотезиСо извршеното истражување по пат на анализа на содржината на примарни и

секундарни документи и од анализата на резултатите од анкетата спроведена по пат на прашалник со релевантен примерок на испитаници од МО, од АРМ и од ВА, ги формулиравме заклучоците за проверката на општата и посебните хипотези.

Во трудот, како што наведовме е поставена следната општа хипотеза: „Акту-елниот систем за обука и усовршување во одбраната, поради нецелосната ко-ординираност, преклопувањето на надлежностите и немањето континуитет во работењето на сите организациски единици одговорни за образование и обука, недоволно кореспондира со потребите за изградба на концепти и решенија за унапредување на обуката и усовршувањето на воениот и цивилниот персонал.“

Општата хипотеза е формулирана преку независна, интервенирачка и зависна варијабла. Независната варијабла се огледа во формулацијата: „актуелниот систем за обука и усовршување во одбраната и Армијата“; интервенирачката варијабла се огледа во формулацијата: „нецелосната координираност, преклопувањето на надлежностите и немањето континуитет во работењето“ и зависната варијабла се огледа во формула-цијата: „недоволно кореспондира со потребите за изградба на концепти и решенија за унапредување на обуката и усовршувањето на воениот и цивилниот персонал.“

Станува збор за комплексна хипотеза, која е проверувана, тестирана преку анализа на содржината на сите постојни законски и подзаконски акти и стратегиски документи, а пред сè преку заклучоците од извршеното истражување со 81 испитаник од МО, од АРМ и од ВА, чија основна дејност е поврзана со образованието, обуката, оспособувањето и усовршувањето.

Во прашалникот на анкетата одговорите од прашањата под реден бр.8,15,16,24 и 25 ни послужија за формулирање на заклуоци за проверка на општата и воедно за дел од посебните хипотези.

Преку анализа на резултатите од прашањето бр.8 („Дали Системот за пла-нирање, програмирање, буџетирање и извршување во одбраната (СППБИ) од 2006 година, овозможува плански развој на одбраната и подобрување на менаџирањето со ресурсите?“), заклучивме дека испитаниците од МО и од АРМ делумно ја потврдуваат општата хипотеза, додека испитаниците од ВА ја потврдуваат општата хипотеза. Збирниот резултат од ова прашање за целиот систем наведува на делумна потврда на општата хипотеза.

Преку анализа на резултатите од прашањето бр.15 ( „Според Вас, врз основа на кои параметри се формираат, реорганизираат или укинуваат организаци-



ските единици одговорни за образование и обука во одбраната и Армијата?“), заклучивме дека испитаниците од МО и од АРМ ја потврдуваат општата хипотеза, додека од ВА не ја потврдуваат. Збирниот резултат од ова прашање за целиот систем наведува на потврда на општата хипотеза.

Преку анализа на резултатите од прашањето бр.16 („Дали постојниот систем за образование и обука овозможува интеграција на активностите во МО, во АРМ и во ВА?“), заклучивме дека испитаниците од МО, од АРМ и од ВА ја потврдуваат општата хипотеза.

Преку анализа на резултатите од прашањето бр.24 („Дали постои прекло-пување на надлежностите во системот за образование и обука помеѓу МО, АРМ и ВА?“ ), заклучивме дека испитаниците од МО, од АРМ и од ВА ја потврдуваат општата хипотеза.

Преку анализа на резултатите од прашањето бр.25 („Според Ваше мислење, каква е координацијата помеѓу субјектите МО, АРМ и ВА при остварувањето на нивните функции во системот за образование и обука?“), заклучивме дека ис-питаниците од МО и од АРМ ја потврдуваат општата хипотеза, додека испитаниците од ВА делумно ја потврдуваат. Збирниот резултат од ова прашање за целиот систем наведува на потврда на општата хипотеза.

Конечен заклучок за проверката на општата хипотеза за сите сегменти од системот е дека истата е потврдена.

Од општата хипотеза формулиравме 12 посебни хипотези, кои се проверувани на следниот начин:

Посебни хипотези1.Анализата на остварувањето на обуката и усовршувањето во одбраната

и Армијата во изминатиот дваесетгодишен период, покажува големи осцилации во приодот и квалитетот на трансформацијата на елементите на системот за одбрана и во АРМ.

За собирање на емпириската граѓа за проверување на посебната хипотеза во трудот применети се методите анализа на содржината на документи и интервју. Анализиран е развојот на системот за образование и обука во одбраната и во Ар-мијата, кој е поделен е во четири фази, посебно за МО, за АРМ и за ВА и со збирни заклучоци за сите сегменти од системот. Добиените заклучоци за секој од сегмен-тите на системот, во секоја фаза и збирно за целиот дваесет и двегодишен период, целосно ја потврдуваат посебната хипотеза.

2.Актуелната поставеност на елементите на системот за обука и усовр-шување во Стратегијата за управување со човечки ресурси и Стратегијата за образование и обука во одбраната, се солидна основа за изградба на интегриран систем, во согласност со потребите за евроатлантски интеграции.

Преку прашањата под реден бр.5 („Дали одредбите во Стратегијата за управување со човечки ресурси од 2004 година, овозможуваат сеопфатен про-фесионален развој на вработените во одбраната и во Армијата?“) и реден бр. 6



(„Дали дефинираните цели и функции на субјектите во Стратегијата за обра-зование и обука во МО од 2006 година, овозможуваат остварување на ефикасен и ефективен систем за образование и обука во одбраната и Армијата?“), беше истражувана оваа посебна хипотеза. Врз основа на резултатите е заклучено, дека испитаниците од МО делумно ја потврдуваат, со испитаниците од АРМ не може да се провери заради високиот процент на испитаници кои не се доволно запознаени со содржината на документите, додека со испитаниците од ВА делумно се потврдува.

Збирен заклучок за сите сегменти од системот е дека оваа посебна хипотеза делумно се потврдува.

3.Остварувањето на функциите и задачите на елементите на системот за оспособување и усовршување не е доволно ефикасно, што упатува на потреба за подобрување на координацијата и на менаџирањето на системот.

Преку прашањата под реден бр.14 („Дајте Ваше мислење во кој степен се застапени наброените активности во остварувањето на системот за образование и обука во одбраната и армијата.“), реден бр.17 („Дали во МО се донесени сите потребни подзаконски акти со кои се воспоставува стабилна финансиска под-дршка и контрола во процесот за избор и упатување на персоналот на стручно оспособување и усовршување?“), реден бр.24 (Дали постои преклопување на надлежностите во системот за образование и обука помеѓу МО, АРМ и ВА?“) и реден бр.25 („Според Ваше мислење, каква е координацијата помеѓу субјектите МО, АРМ и ВА при остварувањето на нивните функции во системот за образо-вание и обука?“), беше истражувана оваа посебна хипотеза. Врз основа на резулта-тите е заклучено дека испитаниците од МО, од АРМ и од ВА ја потврдуваат. Збирен заклучок за сите сегменти од системот е дека оваа посебна хипотеза се потврдува.

4.Определбите за образованието и обуката во Долгорочниот план за раз-вој на одбраната 2014-2023 година, се солидна основа која треба да овозможи унапредување на квалитетот на обучувањето и оспособувањето во одбраната на сите рамништа.

Оваа посебна хипотеза е проверувана преку резултатите добиени во прашањето под реден бр. 7 („Дали определбите за образование и обука во Долгорочниот план за развој на одбраната на МО (ДПРО 2014-2023) се јасен патоказ за целите што треба да бидат постигнати?“), при што испитаниците од МО, од АРМ и од ВА ја потврдуваат посебната хипотеза.

5.Постојниот Закон за Воена академија е добра основа за воспоставување перманентно образование и усовршување на офицерите.

Оваа посебна хипотеза е проверувана преку резултатите добиени во прашањата под реден бр. 4 („Дали постојниот законот за Воена академија е добра основа за воспоставување перманентно образование, воена обука и усовршување на офицерите?“), реден бр.12 („Кои донесени и усвоени закони и стратегиски документи најмногу влијаеја на осмислување, планирање и спроведување на системот за образование и обука во одбраната и армијата?“) и реден бр.13 („Со



формирањето на кои организациски единици во МО и АРМ, најмногу се влијае на осмислувањето, планирањето и спроведувањето на системот за образование и обука во одбраната и армијата?“), при што испитаниците од МО, од АРМ и од ВА ја потврдуваат посебната хипотеза.

6.Одредбите во Законот за одбрана и Законот за државни службеници овозможуваат основа за спроведување на обука и усовршување на државните службеници во одбраната, но истите недоволно се почитуваат и имплементираат во системот.

Преку прашањата под реден бр.2 („Дали според Вас одредбите во Законот за одбрана се добра основа за воспоставување на континуирано воено образо-вание, обука, стручно оспособување и усовршување на цивилниот и воениот персонал во одбраната?“) и реден бр.18 („Според Вас, какво е нивото на плани-рање, организирање и спроведување на обуката и усовршувањето на државните службеници во МО? “ ), беше истражувана оваа посебна хипотеза. Врз основа на резултатите е заклучено дека испитаниците од МО ја потврдуваат, испитаниците од АРМ ја потврдуваат и од ВА делумно ја потврдуваат. Збирен заклучок за сите сегменти од системот е дека оваа посебна хипотеза се потврдува.

7.Противречностите во дефинирањето на поимите – образование, обука, оспособување и усовршување доведува до неусогласеност и забуна при нивната практична примена.

Оваа посебна хипотеза е проверувана преку резултатите добиени во прашањето под реден бр. 23 („Дали се прави разлика во дефинирањето и при употребата на поимите – образование, обука, оспособување и усовршување?“), при што испи-таниците од МО, од АРМ и од ВА ја потврдуваат посебната хипотеза.

8.Утврдените регулативи и процедурите за избор и упатување на воен и цивилен персонал на стручно оспособување и усовршување во странство не се доволно јасни, што наметнува потреба за прецизно одредување на надлежностите и задачите, како и подобрување на координацијата.

Преку прашањата под реден бр.10 („ Дали со донесувањето на Правилникот за упатување на стручно оспособување и усовршување на припадниците на МО и АРМ од 2012 година, целосно е регулирана постапката за кандидирање, избор и упатување на вработените на образование и обука во странство?“) и реден бр.17 („Дали во МО се донесени сите потребни подзаконски акти со кои се воспоставува стабилна финансиска поддршка и контрола во процесот за избор и упатување на персоналот на стручно оспособување и усовршување?“), беше истражувана оваа посебна хипотеза и врз основа на резултатите заклучивме дека испитаниците од МО, од АРМ и од ВА ја потврдуваат посебната хипотеза.

9.Системот за планирање, програмирање, буџетирање и извршување во одбраната е сложен поради редица сегменти кои се дел од овој процес, затоа е потребно рационализирање на организациските облици кои се вклучени во процесот на образование и обуката.



Оваа посебна хипотеза е проверувана преку резултатите добиени во прашањата под реден бр. 8 („Дали Системот за планирање, програмирање, буџетирање и извршување во одбраната (СППБИ) од 2006 година, овозможува плански раз-вој на одбраната и подобрување на менаџирањето со ресурсите?“), реден бр.19 („Дајте Ваше мислење за нивото на успешност во водењето на Програмата - 2 Персонал и образование од СППБИ (која го опфаќа образованието, обучувањето и усовршувањето на воениот и цивилниот персонал во МО, а раководител на програмата е Секторот за човечки ресурси во МО“) и реден бр.20 („Дајте Ваше мислење за нивото на успешност во спроведувањето на Програмата - 4 Обука во АРМ од СППБИ (која ја опфаќа целокупната обука на офицерите, подофице-рите, војниците и цивилните лица во АРМ, а раководител на програмата е ГШ на АРМ), при што испитаниците од МО, од АРМ и од ВА делумно ја потврдуваат.

10.Определбите во Концептот за развој на офицерскиот кор и Концептот за развој на подофицерите се добра основа за воспоставување перманентна воена обука и усовршување на офицерите, подофицерите и војниците во АРМ, но нивната реализација и примена не е целосна.

Посебната хипотеза е проверувана преку резултатите од прашањето под ре-ден бр.9 („Дали определбите во Концептот за офицерскиот кор и Концептот за професионален развој на подофицерите во АРМ од 2005 година, се добра основа за образование, обука, оспособување и усовршување на офицерите и подофице-рите?“), при што испитаниците од МО, од АРМ и од ВА ја потврдуваат.

11.Упатството за раководење со обуката во АРМ и Упатството за вежби се добра основа за организирање и спроведување на квалитетна индивидуална и колективна обука во Армијата, но таа често се соочува со проблеми од органи-зациски и изведбен аспект.

Посебната хипотеза е проверувана преку резултатите од прашањето под реден бр.13 („Со формирањето на кои организациски единици во МО и АРМ, најмногу се влијае на осмислувањето, планирањето и спроведувањето на системот за образование и обука во одбраната и Армијата?“), при што испитаниците од МО, од АРМ ја потврдуваат, додека испитаниците од ВА делумно ја потврдуваат истата. Збирен заклучок за сите сегменти од системот е дека оваа посебна хипотеза се потврдува.

12.Недостатокот на капацитет за успешно менаџирање на системот за образование и обука во одбраната, непланското формирање и укинување на организациските единици одговорни за обука и усовршување и немањето јасен план за равој на кариера на персоналот кој извршува работни задачи од об-ласта на образованието и обуката, влијае на ефикасноста на системот за оспо-собување и усовршување.

Оваа посебна хипотеза е проверувана преку резултатите добиени во прашања-та под реден бр. 8 („Дали Системот за планирање, програмирање, буџетирање и извршување во одбраната (СППБИ) од 2006 година, овозможува плански развој на одбраната и подобрување на менаџирањето со ресурсите?“), реден



бр.15 („Според Вас, врз основа на кои параметри се формираат, реорганизираат или укинуваат организациските единици одговорни за образование и обука во одбраната и Армијата? “), реден бр.24 („Дали постои преклопување на надлеж-ностите во системот за образование и обука помеѓу МО, АРМ и ВА?“) и реден бр.25 („Според Ваше мислење, каква е координацијата помеѓу субјектите МО, АРМ и ВА при остварувањето на нивните функции во системот за образование и обука? ), при што испитаниците од МО, од АРМ и од ВА ја потврдуваат поставена посебна хипотеза.

ЗаклучокСите согледувања, анализи и заклучоците од истражувањето, овозможија да дадеме

насоки за идниот развој на военото образование и обука, насоки за тоа каков профил на воен офицер ни е потребен и голем број на конкретни предлози и препораки за унапре-дување и изградба на интегриран, целосен, ефикасен и ефективен систем за образование и обука во одбраната и Армијата.

Развојот и унапредувањето на системот за образование и обука во одбраната и Армијата е континуиран процес, кој не трпи импровизации и недоречености. Потребно е доследно имплементирање на одредбите од веќе донесените стратегиски документи, особено во делот на управување со човечките ресурси и за интегрирање на системот за образование и обука, како и постојано нивно ажурирање. Изработката и ажурирањето на системските документи и вложувањето во кадарот, треба да биде проследено со соодветни организациски и формациски промени и подобрувања на поставеноста на организациските единици одговорни за образование и обука во МО, АРМ и ВА. Одбраната и Армијата не можат да функционираат ефикасно без високо образован и стручен раководен кадар, произлезен од ефикасен, ефективен и интегриран одбранбен систем за образование и обука и соодветно поткрепен и интероперабилен со НАТО. Постојаното унапредување на стандардите во военото образование и обука ќе овозможи меѓу другото, припадниците на МО и АРМ успешно да ги извршуваат националните мисии и задачи и активно да учествуваат во меѓународни мировни операции, во различни средини.


Георгиевски П.„Методологија на истражувње на опшествените појави“, Скопје, Балкан-ски центар за проучување на мирот,1988.

Николовски Т.„Статистика во психологијата“,Скопје,Универзитет „Св.Кирил и Мето-диј“-Филозофски факултет,2001.



127

341.7:(343.9:004)Review

УЛОГАТА НА ДИПЛОМАТСКО-КОНЗУЛАРНИТЕ ПРЕТСТАВНИШТВА ВО БОРБА ПРОТИВ САЈБЕР-ТЕРОРИЗМОТ НИЗ ПРИЗМАТА НА СОРАБОТКА СО ЗЕМЈАТА ВО КОЈА СЕ АКРЕДИТИРАНИ

Мирјана МАНЕВСКА1

Стоимен СТОИЛОВ2

Апстракт: Преку овој труд се претставени во основа дипломатско- конзуларните претставништва и нивните активности кои се насочени кон земјата домаќин околу давање помош, поддршка и соработка во делот на заштитата на своите и интере-сите на земјата домаќин на полето на безбедноста. Особено е значајна соработка-та на полето на превенирањето и заштитата од сајбер-тероризмот и на локално и на глобално ниво, особено од оние држави кои се развиени и тоа можат да го прават со земјите во развој и оние кои се недоволно развиени. Сето ова се е претставено преку соработката меѓу САД и Република Македонија.

Клучни зборови: дипломатија, сајбер-тероризам, соработка

ВоведРепублика Македонија како релативно млада држава која располага со ограничени

природни, човечки, финансиски и друг вид на ресурси, во светски рамки претставува лесна жртва на можни напади од сајбер тероризам. Државните институции задолжени за внатрешната и надворешната безбедност, се обврзани да се грижат за безбедноста на државата и нејзините граѓани и имот. Токму ваквата уставна поставеност на работите условува, безбедносните служби, секојдневно да бараат сè понови средства и методи, со кои успешно би се справиле од современото зло на XXI век, тероризмот и секако како еден негов дел сајбер тероризмот. Република Македонија не може да биде исклучок во оваа борба и таа со сите свои расположиви ресурси настојува во границите на своите можности успешно да се справува со овие закани. Околу начините и методите на борбата со тероризмот и сајбер- тероризмот ќе стане збор повеќе во самиот труд.

1 Авторот е магистер, вработен во Министерството за одбрана на Република Македонија2 Авторот е магистер, вработен во Министерството за одбрана на Република Македонија



Општо за дипломатско-конзуларното работењеДипломатијата како гранка на надворешното работење на одредена држава, па

и на Република Македонија е средство или механизам за претставување на државата од страна на неколку лица дипломати кои се избираат според одредени меѓународно признаени критериуми. Кога се зборува за дипломатија неопходно е поимно опреде-лување на дипломатијата заради општо разбирање. Многумина истражувачи сметаат дека дипломатијата настанала во античкиот период, а можеби дури и многу порано3. Се претпоставува дека терминот дипломатија почнал да се користи во ситуации, кога некој специјален пратеник на суверенот, носел некој превиткан (скриен, недостапен за секого) документ со себе, овластен да му го предаде на друг суверен. Носитетелот на дипломата започнал да се нарекува дипломат4.

Според Berigde, дипломатијата претставува, водење на меѓународни односи повеќе со преговори отколку со сила, пропаганда или примена на правото5.

Според Barston, дипломатијата е врзана за менаџерскиот однос помеѓу две држави, како и помеѓу државата и другите актери, кое се однесува на советување, вообличување и спроведување на надворешната политика6.

Според Марковски, во современата литература поимот дипломатија, најчесто се одредува, односно се поврзува, со грчкиот збор диплома, што значи формално посредување во меѓусебното комуницирање меѓу државите; одредби и правила кои важат во тој период; официјални органи кои ги вршат тие работи; и умешност во јавното и тајното водење на преговори помеѓу одделни влади. Преносното значење на овој поим претставува мудро, претпазливо и учтиво однесување7.

Со цел успешно спроведување на планираните активности од државата ис-праќач, дипломатијата пред себе има поставени одредени цели за постигнување и одредени задачи преку кои ќе бидат постигнати целите. Проф. Гоцевски вели: “Ут-врдивме дека основна цел е, да ги отстрани сите пречки, разлики и несообразности меѓу државите и народите, како во денешното модерно време така и низ континуи-тетот на изминатите времиња”8. Според R. P. Barston: задачите на дипломатијата ги

3 Марина Митревска, Превентивна дипломатија и мировни операции, Филозофски факултет Скопје, Скопје, 2010, стр.25-35, како и кај Нацев и Петрески,Стратегиски проекции на Република Македонија во Надворешната и безбедносната политика, ЕВРОПА 92- Кочани, 2013, стр.73, Стан-ко Ник, Дипломација – методе и технике, Б.А.Р.Б.А.Т, Загреб, 1997, стр.13, Владимир Пивоваров, Дипломатско конзуларни претставништва-авторизирани предавања, Скопје, 2006, стр. 15, Данчо Марковски, Дипломатија –организација и практика, Кинематика, Скопје, 2002, 17

4 Зоран Нацев, Тони Петрески, Стратегиски проекции на Република Македонија во надво-решната и безбедносната политика, ЕВРОПА 92 – Кочани, 2013, стр.73, преземено од Габер В., За македонската дипломатија, Магор, Скопје, 2009, стр.219

5 Beridge G. R., Diplomacy, Theory and Practice, London – New York – Munich 1995, str. 1, Преземено од Владимир Пивоваров, Дипломатско конзуларни претставништва – авторизирани предавања, Скопје, 2006, стр.15

6 Barston R. P., Modern Diplomacy, London 1996, str. 1, Преземено од Владимир Пивоваров, Дипломатско конзуларни претставништва – авторизирани предавања, Скопје, 2006, стр.15

7 Данчо Марковски, Дипломатија организација и практика, Кинематика, Скопје, 2002, стр.178 Трајан Гоцевски, Основи на системот на национална одбрана, трето дополнето и изменето

издание, Македонска ризница – Куманово, ЕВРОПА - 92 – Кочани, 2002, стр.456



претставува и вели: “Дејноста на дипломатијата може да се разложи на шест широки подрачја, во чии рамки постојат многубројни подгрупи:

•Претставување;•Наслушување;•Подготвување;•Намалување на отпор•Поредок и правни промени и•Создавање, подготовка и дополнување на меѓународни прописи”9.Во своето работење дипломатските претставници се обврзани да ги почитуваат

основните меѓународни документи кои го регулираат нивното работење:•Виенска ковенција за дипломатски односи (18.04.1961);•Виенска ковенција за конзуларни односи (24.04.1963);•Виенска конвенција за договорното право .10

Преку овие документи се поставени основите на работењето на дипломатијата, која што за спроведување на своите активности се служи со определени методи: 1) Општи методи во дипломатијата се: испитување, посматрање, студија на случај и анализа на содржина на документи, додека 2) Посебни методи во дипломатијата се: убедување, ветување, заканата, наградата, казната и принудувањето11. Бидејќи постојат повеќе видови на дипломатија овде ќе претставиме само неколку:

А) тајна и јавна дипломатија;Б) формална и неформална дипломатија;В) економска дипломатија;Г) превентивна дипломатија;Д) одбранбена дипломатија;Ѓ) воена дипломатија;Е) шатл дипломатија;Ж) алиби дипломатија.Секако дека за дипломатијата може да бидат напишани голем број на дела, но

заради ограничените просторни можности доволно е и ова претставување. Врската на дипломатијата и земјата домаќин и испраќач е клучна во борбата со модерниот сајбер-тероризам, а за него станува збор во следново поглавје.

Општо за сајбер-тероризмотКако што погоре споменавме, сајбер-тероризмот е современото зло на XXI

век, и токму заради тоа и сè уште се развиваат одредени одбранбени механизми за соодветна заштита. Сепак на почетокот да видиме кои се размислувањата и дефи-

9 Р. П. Барстон, Модерна дипломатија, ЗУМПРЕС, Скопје, 1996, стр.1010 Видете ги комплетните конвенции кај Владимир пивоваров, Дипломатско конзуларни

претставништва – авторизирани предавања, Скопје, 2006, стр.21911 Зоран Нацев, Тони Петрески, Стратегиски проекции на Република Македонија во над-

ворешната и безбедносната политика, ЕВРОПА 92, Кочани, 2013, стр.82



нирањата на тоа што е сајбер-тероризам, но за да зборуваме за сајбер-тероризмот неопходно е претставување на сите познати и дефинирани видови тероризам. Околу објаснувањето на видовите или облиците на тероризмот ќе биде разгледана поделбата која ја има направено Гаќиновиќ, каде се среќаваат следниве облици:

•конвенционален тероризам;•неконвенционален тероризам;•еколошки тероризам и •сајбер-тероризам12.Конвенционален тероризам: а) убиствен терористички удар од далечина и

б) самоубиствен тероризам.а) Убиствен терористички удар од далечина, претставува терористички

акт кој што се применува некаде од крајот на минатиот век, при што е значајно да се напомене дека, терористите користат современи средства за извршување на своите активности како што се: проектили, активирање на експлозиви од далечина, активи-рање на експлозиви со разни видови на тајмери и многу други форми каде што пред се терористите се грижат за својата безбедност при извршување на оваа активност. Во ваквите терористички активности најчесто страда цивилното население.

б) Самоубиствен тероризам13, ова е форма или облик на терористичка ак-тивност во која извршителите не се грижат со сопствениот живот туку истиот го заложуваат во самиот терористички акт со намера да бидат признаени како воини и да бидат славени за каузата на која пристапиле и за која се жртвуваат. Најчесто жрт-вувањето или извршувањето на терористичките акти се извршува со експлозив кој е поставен околу своето тело и лично тие го активираат на места каде се собираат многу луѓе: пазараи, автобуски и железнички станици, полициски станици и училишта и секаде каде што ќе проценат дека ќе ја постигнат целта која е поставена. За прв пат терористите на Хезболах први извеле самоубиствен напад на Блискиот исток после израелската инвазија на Либан во 198214.

Неконвенционален тероризам, ова е вид на тероризам во кој што не се користи оружјето и се смета како вид на тероризам во кој се применува политичко насилство или невооружено насилство. Овој вид на насилство е многу тешко да се препознае бидејќи се служи со сите современи средства и методи кои стојат на располагање за насочување на вниманието на меѓународната заедница на некоја терористичка орга-низација која сака да ги обелодени сопствените политички цели и за истите да добие од поголем број на влијателни држави во светот. Суштината на овој вид тероризам е дека тој има невооружен период на подготовка за конвенционална терористичка

12 Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко полицијска академија Београд, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012

13 Самоубиствениот тероризам може да се дефинира како одлучност за сопствено саможрт-вување во тек на уништувањето на одредена цел, што ќе има влијание на политичките процеси, Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко полицијска академија Београд, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012

14 Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко полицијска ака-демија Београд, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012



активност а во теоријата е познато дека и самата закана и подготовка како и актот на извршување на терористички чин претставуваат тероризам15.

Еколошки тероризам, го сочинуваат: а)нуклеарен, б) хемиски, в) биолошки тероризам. Карактеристично за овој вид на тероризам е користењето на ресурсите пред се природните и преку нив се бара начин за постигнување на целта. Најчесто како мети се брани кои се подготвени да ги дигнат во воздух заради поплава на определени градови и стварање на воден или електричен дефицит. Истовремено постои можност и од двојно користење на овие ресурси со употреба на природни или хемиски агенси за постигнување на поголеми ефекти. Ова се нетипични напади кои може да се слу-чат а како пример ќе ја земеме 2001 год во Република Македонија кога од страна на терористите беа сопрени вентилите на липковската брана, од која се снабдување со вода градот Куманово и околината кои подолг период немаа вода за пиење16.

а) Нуклеарен тероризам17 Самиот наслов упатува на средството со кое би се служеле терористите за

постигнување на поставените цели, имено станува збор за нуклеарен (радиоактивен) материјал со кој што преку закана со него или со негова употреба би се обиделе да ги постигнат политичките цели. Интересен е податокот кој во светски рамки предизви-кува страв а тоа е слабата безбедност на овој материјал во светски рамки и лесната достапност на истиот особено после распадот на советскиот сојуз и осамостојувањето на голем број држави кои излегоа од овој сојуз. Сиромаштијата, недоволните финан-сиски средства, слабата држава и многу други фактори ги направија овие материјали (проектили и суровини) лесно достапни на светскиот легален и илегален пазар. Особено е интересен илегалниот пазар каде што како купци и трговци се појавуваат паравоени формации, разни ослободителни движења и секако финансиски добросто-ечките терористички организации во светски рамки. Интересен е уште еден податок за користењето на радиоактивните материјали и во воената муниција каде што се користи специјална муниција која е премачкана со радиоактивен материјал најчесто ураниум, а пример за ова беа нападите од страна на НАТО над Србија, при што се смета дека се испукани околу 30 000 проектили со осиромашен ураниум или околу 15 тони ураниум18.

б) Хемиски тероризам19

Хемиските средства кои најчесто се лабораториски произведени се можеби и најголемата опасност за населението од причина што не се потребни големи колучи-

15 Повеќе види кај: Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко полицијска академија Београд, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012

16 http://star.vest.com.mk/default.asp?id=94165&idg=5&idb=1423&rubrika=Revija17 Повеќе види кај: Митко Котовчевски, Современ тероризам, Македонска Цивилизација,

Скопје, 2003, стр.21318 Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко полицијска ака-

демија Београд, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012, 19 Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко полицијска ака-

демија Београд, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012



ни, полесни се за транспорт и манипулација и многу побрзо може некој да се обучи за нивно безбедно користење за евентуални терористички активности. Хемискиот тероризам или тероризмот извршен со хемиски средства не е ништо ново бидејќи уште во 1995 година, сектата „Аум Шинрикио“ го употреби во подземната железница во Токио, кога испуштија нервен гас сарин помеѓу патниците. При овој терористички чин се убиени 12 лица а повеќе од 5500 се тешко ранети20. Ова значи дека многу лесно истиот може да биде употребен на места каде има собирање наголем број граѓани а посебно кога се работи за затворени простори каде се одржуваат спортски и културни манифестации, автобуски и железнички станици, аеродроми и други места. Секако дека нема и не смееме да го заборавиме користењето на нервниот гас во текот на II Светска војна во концентрационите логори.

в) Биолошки тероризам21

Под биолошки тероризам се подразбира употреба и ширење на различни видови на биолошко оружје, биолошки реагенси и токсини (отрови) со цел уништување на моралот кај луѓето и предизвикување на голем број жртви22. Околу опасноста што со себе ја носи биолошкиот тероризам, овдека ќе го цитираме Котовчевски кој вели: „Откривањето на биолошките програми е мошне отежнато, бидејќи голем дел од опремата има и цивилна намена, односно тешко може да се повлече линија помеѓу мировното и военото истражување во оваа сфера. Овие лаборатории се слични со сите други медицински и фармацевтски лаборатории, што претставува мошне сери-озен проблем во откривачката функција на разузнавачките служби”.23 Токму заради ваквите можности во светски рамки е предвидена зголемена контрола на биолошките материјали, нивниот транспорт, контролата и разни други активности за намалување на опасноста од овој вид на закани.

г) Сајбер-тероризам24

Бидејќи станува збор за еден од современите видови на тероризмот за кој што е предвидено централното место во овој труд, во овој дел нема ништо подетално да биде објаснувано, но ќе биде претставена една од повеќето дефиниции: „Сај-бер-тероризмот претставува однапред смислен, политички мотивиран, напад на компјутерските системи заради уништување на програмите и важните информации со што може да се предизвика насилство и колективен страв”25. Бидејќи постои ис-преплетеност на тероризмот во неговите појавни форми со примена на современите


21 Повеќе види кај: Митко Котовчевски, Современ тероризам, Македонска Цивилизација, Скопје, 2003, стр.207


23 Митко Котовчевски, Современ тероризам, Македонска Цивилизација, Скопје, 2003, стр.22924 Митко Котовчевски, Современ тероризам, Македонска Цивилизација, Скопје, 2003, стр. 24725 Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко полицијска ака-

демија Београд, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012



и напредни технологии, во следниот поднаслов ќе бидат претставени современите видови на тероризмот.

Сосема на крајот од оваа глава можеби би било најдобро да ги претставиме клучните точки на кои се базира тероризмот а кои се претставени од Гаќиновиќ:

- терористот врши насилство или се заканува со насилство, постои политичка (animus terrorandi) мотивираност и припаѓа на некоја организација;

- акциите на терористите се насочени кон далекусежни психолошки последици (на терористите не им е важна само целта на нападот колку што им е важна поли-тичката реакција на акцијата);

- тероризмот никогаш не го поддржува мнозинството население, а ако опре-делен вид насилство го подржува мнозинството население тоа веќе не е тероризам туку прераснува во герила или масовно востание;

- барањата на терористите никогаш не биле реални ниту се насочени кон за-конот, тие секогаш се производ на политичките мотиви – сепаратизам или со цел да се ослободат нивни членови од државните затвори;

- терористите мислат и се убедени дека на исплашен човек може лесно да му ја наметнат својата волја, тие ја градат сопствената стратегија на тој начин што постојано одржуваат тензии врз јавното мислење ( никој не се плаши од она што поминало туку се плаши од неизвесноста што доаѓа);

- тероризмот секогаш е за чекор пред органите за државна заштита (безбедност), помеѓу другото, затоа што државните службеници размислуваат за проблемот само во текот на работното време а терористите 24 часа, што е докажано низ мноштво примери од минатото;

- терористите, понекогаш, се спремаат и со години за акција која трае само неколку минути;

- терористите се во предност во однос на органите на државната безбедност. Тие се спремаат колку треба, го бираат и времето и целта на нападот. Напаѓаат тогаш кога ќе постигнат изненадување (обично напаѓаат таканаречени меки мети);

- еден од најважните, а сигурно и пресуден елемент од кој што зависи идни-ната на тероризмот е општествената реакција, однесувањето на јавното мислење, но не и самото реагирање на државните органи. Војската и полицијата не можат да го искоренат тероризмот но јавното мислење засовремениот тероризам, може да го држи под контрола26.

Според вака поставените клучни точки на тероризмот, Гаќиновиќ ја извлекува следната дефиниција: „Тероризмот е организирана примена на насилство (или закана со насилство) од страна на политички мотивирани извршители кои се одлучни преку страв, дефетизам и паника да ја наметнуваат својата воља на органите на власта и на граѓаните”27.

26 Радослав Гаќиновиќ, Феноменологија савременог тероризма, Министарство одбране републике Србије, Војно дело – општевојни научно- теоријски часопис, бр.3/2008, стр.57

27 Ibid, стр.58, преземено од Гаќиновиќ Р.; Савремени тероризам, Графомарк, Београд, 1998, стр.31



Користењето на современите компјутерски системи во постигнување на терористички цели, започнува некаде кон крајот на XX век или поточно во текот на 1988 година кога терористичка герилска организација, во периодот од две недели, ги преплавува амбасадите на Шри Ланка со околу 800 email-ови на ден. Пораката која се појавувала била: „Ние сме интернет Црни тигри” и ова го правиме да ги попречиме Вашите комуникации.” Одделот за разузнавање го карактеризира овој напад како прв терористички напад врз државни компјутерски системи28.

- Сајбер-тероризам е криминален акт во сајбер просторот кој има за цел да ја заплаши владата или нејзините граѓани со намера остварување на политичка цел29.

- Сајбер-тероризам е криминален акт во сајбер-просторот, при што ин-формациско-комуникацијската технологија се користи како средство (оружје) за да се оштети или уништи информациско-комуникацијската инфраструктура, да се заплаши владата или нејзините граѓани со цел посигнување на политички цели30.

- Сајбер-тероризам е интеракција помеѓу човечките мотиви и информа-тичката технологија за терористички активности во сајбер просторот или во вир-туелниот свет може да се именуваат како сајбер тероризам. Оваа е дефиниција за сајбер-тероризам која што Сара Гордон и Ричард Форд од Symantec ја искористиле во нивниот труд за да го дефинираат „чистиот сајбер-тероризам”.31

- Сајбер-тероризам е криминален акт извршен низ компјутери кој ре-зултира во насилство, смрт и/или деструкција, предизвикувајќи терор заради убедување –принудување на владата да ја промени својата политика32.

- Интернет – тероризам е смислен, главно политички мотивиран напад на компјутерски системи и програми33.

- Сајбер-тероризам е користење на компјутерски мрежи и алатки заради прекинување на работата на критичната национална инфраструктура или да ја принуди или заплаши владата или нејзините граѓани34.

28 Митко Богданоски, Драге Петрески, Сајбер-терористичките напади како глобална без-бедносна закана, Современа македонска одбрана бр.24/2013, стр.62

29 Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко-полицијска ака-демија, Београд, Република Србија, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012, стр.16

30 Дејан Вулетиќ, Претње сајбер тероризмом у Републици Србији и безбедносни одговори на њих, , Министарство одбране Републике Србије, Институт за стратегијска истражуивања, Журнал за безбедносне студије, 001/2008, стр.78


32 Центар за заштиту националне инфраструктуре (Nacional Infrastructure Protection Center – NIPC) на САД, преземено од Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминали-стичко-полицијска академија, Београд, Република Србија, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012, стр.15

33 Мина Зиројевиќ Фатиќ, Злоупотреба интернета у сврхе тероризма, М.П.3. 2011, стр.41934 Џејмс Луис (James Lewis) и Маркус Хендершот (Marcus Hendershot), преземено од



- Сајбер-тероризам е тероризам кој е извршен, планиран или координиран со помош на компјутерски мрежи35.

- Сајбер-простор е вид „заедница“, составена од мрежа на компјутери или простор кој го сочинуваат компјутерски мрежи36.

Од сите погоре претставени дефиниции може јасно да заклучиме дека не постои една и единствена дефиниција за сајбер-тероризмот, туку истата се дефинира и користи во зависност од потребите, умеењето и стручноста на оној кој го формулира овој вид на тероризам. После претставувањето на некои од пронајдените дефиниции за сајбер-тероризмот време е да ги претставиме него-вите форми – начини да дејствување, што е претставено во следната поддточка.

Сајбер-тероризмот се појавува низ повеќе форми на делување и тоа: според авторите Путник и Миљковиќ постојат следниве до сега идентификувани видови на закани:

•Виша сила: а) природни непогоди, б) дефекти;•Човечки фактор со атрибут – ненамерно: а) грешки при проектирање,

б) на Хардвер, в) на софтвер и грешки при користење на компјутерски системи;•Човечки фактор со атрибут – намерно: а) физички напади-саботажи и

вандализам , б) електронски напади – DEW и EMP, в) безбедносни закани во сајбер-просторот37.

Секако дека терористите го користат сајбер-просторот за многу активности од кои најголема корист имаат нивните терористички организации а се однесува на: намалени финансиски трошоци за комуникација, обука, брзо и прецизно управување со напади, брзо и точно информирање на членството и најбитно брзо информирање на јавноста за нивните активности и закани, а од особена важност им е добивање на можност за што поголеми донации за нивното работење, без-бедно и брзо префрлање на финансиски средства за организацијата и членството преку користење на одредени невладини организации, крадење на финансиски средства од фирми, банки, фондови и друго. Нудењето на ваквите можности од страна на мрежите на информациските системи се овозможува преку користење на одредени софтверски решенија (програми) кои се подготвени за вметнување во мрежите и информатичките системи со цел нивно: бришење, менување и

Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко-полицијска академија, Београд, Република Србија, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012, стр.16

35 Дебра Шиндер (Debra Shinder), преземено од Радослав Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко-полицијска академија, Београд, Република Србија, Журнал за кри-миналистику и право, Београд, 2012, стр.16

36 Дејан Вулетиќ, Претње сајбер тероризмом у Републици Србији и безбедносни одговори на њих, , Министарство одбране Републике Србије, Институт за стратегијска истражуивања, Журнал за безбедносне студије, 001/2008, стр.76

37 Ненад Путник, Милам Миљковиќ, Злоупотреба кибер простора као средства масовне комуникације, Војно Дело, јесен, 2012, стр.159 – шематски приказ бр.1



собирање потребни информации а се спроведуваат преку инсталирање на мали-циозен 38софтвер39.

Бидејќи во денешни услови ова претставува еден вид на информациско воју-вање овде истото ќе биде дефинирано:

- информациско војување – офанзивна и дефанзивна употреба на информа-тичките системиза да се искористат, подмитат, променат и уништат информациите и системите за информирање на противничката страна, притоа заштитувајќи ги сопствените информации и системи40.

- информациско војување – вид конфликт со кој се напаѓа информатичкиот систем, а со тоа и системот на знаење и убедување на противникот41.

- информациско војување – преземени акции за да се оствари информациска супериорност, како поддршка на националната војна стратегија, влијаејќи на против-ничките информации и информатички системи, додека истовремено се заштитуваат сопствените информации и информатички системи42.

- информациско војување – е пристап на вооружен конфликт на кој се насо-чува менаџментот и се користат информации во сите облици и на сите нивоа да би се постигнала одлучувачка воена предност, посебно во интервидовското и комби-нираното опкружување43.

- информациско војување – е активност насочена кон кој било дел на си-стемот на знаења и верувања на противникот. Без оглед на тоа дали се води против надворешен противник или внатрешни групи, информациското војување има за цел да употреби ниформациско оружје за да го промени (влијае, манипулира, нападне) системот на знаења и верувања на некој надворешен противник44.

38 Малциозен софтвер е прикриен софтвер кој работи прикриено за оној кој што го инста-лирал за да собира одредени податоци, да брише, пренасочува или уништува одредени бази на податоци

39 Види повеќе на: http://www.smartportal.mk/internet/maliciozen-softver-koj-sto-gi-napagja-os-x-i-i-os-uredite/

http://daily.mk/tehnologija/detekt-otkrijte-dali-vashiot-kompjuter-zarazen-maliciozenhttp://vesti.mk/read/news/3856380/1389663/elektronskite-cigari-mozhen-izvor-na-

maliciozen-softverhttp://www.makdenes.org/archive/news/20141202/428/428.html?id=2672046540 Ненад Путник, Милам Миљковиќ, Злоупотреба кибер простора као средства масовне

комуникације, Војно Дело, јесен, 2012, стр.163, преземено од Greenberg. L., Goodman, S., Soo Hoo, K., Information Warfare and international Law, National Defense University Washington DC, 1998

41 Ненад Путник, Милам Миљковиќ, Злоупотреба кибер простора као средства масовне комуникације, Војно Дело, јесен, 2012, стр.164

42 Ненад Путник, Милам Миљковиќ, Злоупотреба кибер простора као средства масовне комуникације, Војно Дело, јесен, 2012, стр.164

43 Ова е работна дефиниција на Универзитетот за национална одбрана на САД (National Defense Iniversity), преземено од Ненад Путник, Милам Миљковиќ, Злоупотреба кибер простора као средства масовне комуникације, Војно дело, Јесен, 2012, стр.164

44 За оваа дефиниција на Ричард Шафрански, Путник и Миљковиќ сметаат дека е најпот-полна и целосна за дефинирање на поимот, Ненад Путник, Милам Миљковиќ, Злоупотреба кибер простора као средства масовне комуникације, Војно Дело, јесен, 2012, стр.164



Следејќи и анализирајќи сè што е погоре претставено може да извлечеме неколку значајни константи за сајбер тероризмот и причините за користењето на интернетот, терористите го користат интернетот како:

а) оружје (cyberterrorism), б) како начин на комуникација помеѓу активистите, в) како медиум за известување на јавноста45.Ако информациското војување во суштина е еден вид на современа психолошка

војна во која пласирањето на информации и дезинформации има клучна улога. Исто така терористичките организации го користат сајбер просторот за постигнување на следниве цели:

•преку пропаганда да го привлечат вниманието на симпатизерите;•давање на едноставни задачи (активности) внатре во организацијата за

(симпатизерите);•нудење на соодветни инструменти за почетна обука (упатства, прирачници);•разменување на информации помеѓу поединците и единицата;•дистрибуирање на видео-снимки,•на мајките им се сугерираат најразлични начини на кои треба да ги воспиту-

ваат своите деца за да ги подготват за борбената иднина и на тој начин да придонесат до џихадот46.

•барање на потенцијални членови кои располагаат и припаѓаат на одреден културен круг (ниво), и кои располагаат со специјални техничко – технолошки знаења и вештини (информатичари, биолози, хемичари, физичари и др.)

•нудење на основни средства за обука преку интернет за терористичките активности, преку ставање на располагање на соодветни практични прирачници со упатства за подготвување на бомби, експлозиви, хемиски реагенси, отрови, инструк-ции за киднапирање, за спроведување на егзекуции на различни начини;

•прирачници за шифрирање на информации и вметнување во електронски пораки;

•користење на интернет како метод за финансирање и канализирање на фон-довите кои потекнуваат од легални или илегални извори, најчесто преку посредство на легитимни хуманитарни организации;

•упатства за хакирање на владини веб-страници;•можност за безбедна и брза комуникација преку провајдери за чат, во кои раз-

говорите се одвиваат веднаш и сега и не се снимаат и многу е тешко нивното следење;•користење на техниката на стенографијата за кодирање на информациите;•задолжително користење на интернет од јавни места (интернет кафе, уни-

верзитетски мрежи, библиотеки, трговски центри и друго);

45 Мина Зиројевиќ Фатиќ, Злоупотреба интернета у сврхе тероризма, http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0025-8555/2011/0025-85551103417Z.pdf

46 Ненад Путник, Милам Миљковиќ, Злоупотреба кибер простора као средства масовне комуникације, Војно Дело, јесен, 2012, стр.175-176

•користење на тактиката за мигрирачки или пренасочени веб-страници заради потешко лоцирање, и други можности47 (пример текстот: Сноуден: „разум монструма“ који прави НСА – може бити злоупотребљаван)48

•како можни цели на сајбер-тероризмот се јавуваат владините компјутерски мрежи, финансиските мрежи, енергетските постројки и слично, а причина за ова е што сите претходно споменати од страна на терористите се идентификуваат како најсоодветни цели за оштетување или ставање воо функција, со цел да се предизви-ка хаос. манипулацијата со системите преку софтвер со „тајни влезови“, кражба на класифицирани информации, бришење на податоци, оштетување на веб-страници, внесување вируси и слично, се само неколку примериза тоа како терористите можат да навлезат во обезбеден систем49.

Ако сакаме да објасниме зошто е опфатено дипломатско конзуларното рабо-тење, соработката и помошта на земјата чии претставници се дипломатите тогаш е неопходно да го објасниме процесот, за што станува збор во поглавјата кои следуваат.

Влијанието на дипломатско конзуларните претставништва во земјите во кои се акредитирани

Иако според сите документи за дипломатското работење е забрането влијание и мешање во внатрешните работи на земјата примател на дипломатите, сепак и денес во современиот свет постои мешање во внатрешните работи на земјите домаќини на дипломатите. Причина поради која тоа најчесто се прави е заштитата на сопствените интереси, а посебно на безбедбносните интереси на земјата испраќач. Ова значи дека земјата испраќач заради заштита на сопствените безбедносни интереси презема одредени легални и илегални активности во земјата примател, се со цел заштита на сопствените безбедносни интереси. Ова значајно од причина што, секогаш е подобро интересите да се штитат во изворот на проблемот или подалеку од сопствениот двор, со цел предизвикување минорни штети на сопствената држава и граѓани. Република Македонија бидејќи не е изолиран остров и тука има одредени влијанија на дипло-матите од големите велесили и дипломатите на Европската Унија и НАТО. Сепак, не може да се заборави дека прифаќањето на заедничка безбедносна политика на државите од ЕУ и НАТО не придонесува и до одредена соработка на безбедносен план. За ова повеќе следи во поглавјето за соработката на безбедносните служби во борбата против сајбер-тероризмот.

47 Ненад Путник, Милам Миљковиќ, Злоупотреба кибер простора као средства масовне комуникације, Војно Дело, јесен, 2012, стр.175-179

48 Повеќе на: http://fakti.org/globotpor/quo-vadis-orbi/snouden-razum-monstruma-ko-ji-pravi-nsa-moze-biti-zloupotrebljavan




Соработка на дипломатско-конзуларното претставништво на САД и безбедносните служби на Република Македонија во борбата против сајбер-тероризмот

Остварувањето на целите на заштитата на сопствената држава, население и имот е основната причин заради што е потребна блиска соработка на безбедносните служби на локално, регионално и меѓународно ниво.Дека ова е случај и со безбед-носните служби на Република Македонија, се потврдува во делот на: размената на безбедносни информации, размена на вработени и посети на одредени седишта на безбедносни служби, спроведување на одредени специјалистички обуки, обезбе-дување соодветна помош во техничко технолошко опремување на безбедносните служби и друго. Во овој контекст особено е значајно да се одбележи соработката на безбедносните служби на Република Македонија со безбедносните служби на САД, што секако е овозможено преку влијанието и активностите на амбасадорите на САД и Амбасадата во Република Македонија. Ова пред сè, околу обезбедување соодветни напредни обуки за борбата со сајбер-тероризмот, обезбедување на неопходно потреба техника и технологија кои се проследени со задолжителна обука за нејзино користење, обуки кои се организирани како дел од студиски посети, обуки кои се организирани во Република Македонија, како билатерални или меѓународни обуки во: Центарот за обука на Министерството за внатрешни работи, Академијата за јавни обвинители и судии и други безбедносни институции.

ЗаклучокБидејќи ниедна земја самостојно не е во состојба успешно да се справи со совреме-

ниот сајбер-тероризам, неопходна е постојана, блиска и тесна соработка и координација на безбедносните служби на повеќе нивоа и тоа на локален, регионален и на меѓународен план. Истовремено, неопходно е следење на новите техники, технологии и методи на постапување на терористичките организации за успешно превенирање или реагирање кога ќе се случи одреден сајбер-напад. Сето ова може успешно да биде спроведено со континуиран процес на развој на кадарот преку процесот на доживотно учење.


В.Пивоваров, Дипломатско конзуларни претставништва – авторизирани предавања, Ско-пје, 2006

G. R. Beridge, Diplomacy, Theory and Practice, London – New York – Munich 1995Д. Марковски, Дипломатија организација и практика, Кинематика, Скопје, 2002Д. Вулетиќ, Претње сајбер тероризмом у Републици Србији и безбедносни одговори на

њих, , Министарство одбране Републике Србије, Институт за стратегијска истражуивања, Журнал за безбедносне студије, 001/2008

З.Нацев, Т. Петрески, Стратегиски проекции на Република Македонија во надворешната и безбедносната политика, ЕВРОПА 92 – Кочани, 2013



М. Зиројевиќ Фатиќ, Злоупотреба интернета у сврхе тероризма, М.П.3. 2011М. Богданоски, Д. Петрески, Сајбер-терористичките напади како глобална безбедносна

закана, Современа македонска одбрана бр.24/2013М. Митревска, Превентивна дипломатија и мировни операции, Филозофски факултет

Скопје, Скопје, 2010М. Котовчевски, Современ тероризам, Македонска Цивилизација, Скопје, 2003Н. Путник, М. Миљковиќ, Злоупотреба кибер простора као средства масовне комуника-

ције, Војно Дело, јесен, 2012R. P. Barston, Modern Diplomacy, London 1996 Р. Гаќиновиќ, Облици савременог тероризма, Криминалистичко полицијска академија Бео-

град, Журнал за криминалистику и право, Београд, 2012Т. Гоцевски, Основи на системот на национална одбрана, трето дополнето и изменето

издание, Македонска ризница – Куманово, ЕВРОПА - 92 – Кочани, 2002Користени линкови:http://star.vest.com.mk/default.asp?id=94165&idg=5&idb=1423&rubrika=Revijahttp://www.smartportal.mk/internet/maliciozen-softver-koj-sto-gi-napagja-os-x-i-i-os-uredite/http://daily.mk/tehnologija/detekt-otkrijte-dali-vashiot-kompjuter-zarazen-maliciozenhttp://vesti.mk/read/news/3856380/1389663/elektronskite-cigari-mozhen-izvor-na-maliciozen-

softverhttp://www.makdenes.org/archive/news/20141202/428/428.html?id=26720465http://fakti.org/globotpor/quo-vadis-orbi/snouden-razum-monstruma-koji-pravi-nsa-moze-biti-

zloupotrebljavan



141

327–027.511(100)Review

ГЛОБАЛИЗАЦИЈАТА И ПРОЦЕСИТЕ И ЗАКАНИТЕ КОИ ГИ НАМЕТНУВА

Валентина БЛАЖЕВСКА АНДОНОВСКА1

Мухамет РАЦАЈ2

Апстракт: Трудот се фокусира на поимот на глобализацијата и нејзините позитив-ни и негативни импликации врз современите економски, политички и безбедносни процеси. Во светот со крајот на Студената војна започнати се бројни позитивни процеси, но не е изнајден начинот за надминување на конфликтите и употребата на сила во разрешувањето на меѓудржавните и меѓуетничките спротивставености. Промените на меѓународните односи кои имаат корени од пред почетокот на Прва-та светска војна, па со продолжување до крајот на Втората светска војна и бипо-ларната поделба на светот, и крајот на биполарноста и создавањето на т.н. Нов светски поредок - доведоа до битни внатрешни промени во државите од Источни-от блок, а во Западна Европа дојде до зајакнување на интеграциските процеси. За целиот овој период се редефинираа функциите на клучните светски организации, почнувајќи од ООН, НАТО, ЕУ, ОБСЕ, Советот на Европа. Проблемите од типот на ширење на оружјето за масовно уништување, терори-стичките и асиметричните закани, перењето пари, организираниот криминал се здобија со глобални димензи, а сето ова бара нови начини за справување со истите и развивање на глобална безбедносна соработка во рамките на безбедносните системи на државите. Меѓународната безбедност се заснова на договорена соработка и обе-збедена согласност на безбедносните структури на државите со цел да се елимини-раат сите видови безбедносни закани, со кои би се соочиле државите. Иднината на помалите држави неминовно бара приклучување во процесот на гло-бализација и вклучување во глобални меѓународни системи, со цел да се загарантира опстанокот.

Клучни зборови: глобализација, безбедност, колективни системи, организиран кри-минал, перење пари, тероризам

ВоведЗа да можат да се разберат промените кои настанаа во односите меѓу државите и во

светската економија како резултат на зголеменото ширење на капиталот и културната размена,

1 Авторот работи на својата докторска дисертација на Факултетот за безбедност - Скопје2 Авторот е генерал на АРМ и доцент на Воената академија “Генерал Михаило Апостолски“

Скопје



треба да се тргне од поимното определување на глобализацијата како процес на поврзување на светот. Глобализацијата се поврзува со ефектот на слободната трговија и либерализацијата на економските односи. Глобализацијата може да се разбере како тренд кој особено се развил после Втората светска војна. Трендот вклучува меѓународно движење на стоки, пари, информации, луѓе, развој на технологија, организации, легални системи и на инфраструктури потребни за тоа движење.

Развојот на глобализацијата можеме да го следиме и во три насоки:•преку унифицирање на политичкиот систем;•преку унификација на економскиот систем и•преку унификација на безбедносниот систем3.Трендот на промени на политичките системи на глобално ниво се однесуваат на: -застапување на демократските процеси;-почитување на слободата и човековите права;-принципот на поделба на власта на законодавна, извршна и судска;-повеќепартиски системи и сл. Унификација на економскиот систем се огледа во надминување на бариерите на

меѓународната трговија после Втората светска војна преку спогодби изразени како глобални договори за трговија и тарифи, како и промоција на слободната трговија:

- на стоки: редукција или елиминација на царини, конструкција на слободни трговски зони, без или со сосема мали тарифи на давачки,

- на капитал: редукција или елиминација на контрола на капитал, - редукција, елиминација или хармонизација на грантови за локални бизниси. Глобализацијата има свои поддржувачи во застапниците на слободната трговија, кои

тврдат дека глобализацијата доведува до поефикасно распоредување на ресурсите, ги вклучува сите држави во трговски бенефиции, а тоа доведува до пониски цени, поголема вработеност и го зголемува производството.

Либералистите гледаат на глобализацијата како на придобивка на демократијата и капиталот, односно политичка и економска слобода на демократијата во развиениот свет, што создава и поголеми материјални богатства.

Глобализацијата е неминовност на која човештвото мора да се покори, таа не е судбина, туку таа, може да се обликува. Првата теза е поврзана со поголемата внатрешна испрепле-теност и меѓузависност со тековите на идентитетот на социјалните мрежи која ги поминува границите, сите текови на комуникациските медиуми, животните патишта, луѓето разбираат повеќе јазици како резултат на влијанието на телевизијата, интернетот и сл. Внатрешната политика станува космополитска со создавањето на густа мрежа на наднационална зависност.

Движењето на капиталот и откривањето на нови пазари, од причина што апетитот на капиталот е ненаситен, и е во постојана потрага како на пласман, така и на пронаоѓање на евтини ресурси за поголема конкурентност, затоа што трката по профит е немилосрдна. Загу-бата на поединци е минорна, се жртвуваат за поголеми интереси, а во интерес на капиталот се губат и држави за повисоки цели и интереси. Имено, жртвите за повисоки интереси се сметаат за колатерална штета. При глобални интереси не се јасни новите потези, играта зависи од новите цели и сфери на интерес што се наметнуваат. Однапред не се дефинирани стратегиите, туку се градат зависно од околностите. Нема правила на „фер-плеј“ игра, тука има голема улога политиката, која е во состојба да ги премачка настаните во светли бои, иако реалноста може да биде и мрачна. Крајниот епилог, доколку политиката не може да ја одигра улогата и

3 Гоцевски Т. Глобализацијата, мирот и безбедноста, Скопје 2008. стр.13-25



да покаже розова слика, е употребата на сила, која наметнува демократија, создава борци за човекови права кои подоцна повторно преку политика ќе седнат на преговарачка маса и ќе ја надминат кризата, односно ќе се задоволат првично поставените интереси. Неминовен факт кој води до заклучок е дека со глобализацијата богатите стануваат побогати и помалубројни, а сиромашните посиромашни и побројни, а миграцијата кон побогатите е еден од најсериозните конфликти од аспект на глобализацијата. Нерамномерното распоредување на богатството ќе биде извор на конфликти и закани за светската безбедност а од друга стана заканите од тероризам ќе бидат „алатка“ за урамнотежување на придобивките од глобализацијата.

Глобализацијата и одржувањето на мирот и безбедностаЗемјите како Германија, Франција, Италија, Норвешка, Португалија и на нив

слични, не се засебна целина во рамките на внатрешната моќ на државата. Нивната тенденција во ерата на глобализацијата е во создавање на заеднички интереси на глобален план и градење на силна Европа, која ќе биде конкурентна по сила и моќ на САД, Кина, Русија. Појавата на наднационален интерес е насочена кон заедни-цата -Европа.4

Отворањето, т.е. затворањето на нивните граници е во делот на политиката на делување и делување на наднационалното, во делот на градење на светска внат-решна политика. Се губи ренесансната граница на внатрешната политика и се гради заедничка европска стратегија, во делот на економијата, финансиите, безбедноста и се создаваат внатрешни вредности и заеднички интереси. Глобализацијата е фактор кој носи нови поделби и конфликти, но во исто време таа е фактор за мир и стабилност.5

Глобализацијата како фактор за мир и стабилност ја наметнува и тезата дека не можат сите конфликти да се надминуваат со употреба на воена сила, односно се наметнува потребата од изнаоѓање на поинаков но секако тоа да биде адекватен одго-вор на транснационалните и глобалните опасности. Мултилатералниот пристап како одговор на безбедносните закани денес и во иднина го дава клучот на решението во афирмација на позитивните аспекти на глобализацијата. Во Повелбата на ОН одржу-вањето на мирот и безбедноста е аспект на глобално управување. Државите мораат да сфатат дека одржувањето на мирот и безбедноста е во интерес на сите, а сите мораат да се залагаат за светски мир и да даваат придонес во реализацијата на начелата на светскиот поредок.

Силите за одржување на мирот станаа дел од структурата на глобалното управување. Силите за одржување на мирот на ОН се насочени кон создавање на универзална меѓународна организација во чии рамки е можна искрена соработка на државите. Имено, силите на ОН можат да се дефинираат како претставници кои не се заинтересирани за исходот на спорот или како неутрални и непристрасни учесниците во него. Силите на ОН своите активности ги насочуваат преку превентивна дипло-

4 Н’геир Вудс, Моќ, Власт и глобално управување, Скопје 2010 стр.27-515 З.Нацев –Глобализација мир и безбедност,Скопје 2008, стр.27-31



матија, создавање на мир и враќање на состојбата пред избувнување на конфликтот, зачувување на мирот, создавање и градење мир.

Од ОН не може да се очекува да бидат центар за стратегиско следење на сите опасности во светот. Станува збор за воена сила која се става на услуга на ОН кога ќе се побара употреба на мировници и главно нема време за посебни подготовки. Со вклучување на политиката во донесување на одлуки за активностите на силите на ОН, дури и меѓу сојузниците, што не е корисно им се помага на загрозувачите на светскиот мир и безбедност.

Сила на глобализацијата која се залага за одржување на светскиот мир и без-бедност со широка димензија е НАТО, кој е значаен инструмент на воено-политичко делување на Западна Европа. Неговата димензија е градење на системи за колек-тивна одбрана на државите членки преку одбивање на агресија и заедничка помош на нападнатата страна. Од 90-тите години НАТО се насочи, освен во одбранбените, и кон други димензии на безбедноста, економска, демографска, еколошка и др., не само кон своите членки туку и кон пошироките европски и меѓународни системи. Активностите на НАТО се насочени кон обезбедување на слобода на движење, непо-вредливост на границите, да превенира конфликти, да промовира мирно решавање на споровите, како и да дава поддршка во мировните операции.6

ОБСЕ е најголема регионална безбедносна организација во светот. ОБСЕ е зна-чаен инструмент за избегнување на конфликти, рано предупредување и превенција, за контрола на конфликтите кои можат да резултираат со насилство и за реконструкција на државите растргнати со насилство, односно нивна постконфликтна рехабилита-ција. ОБСЕ се ангажира и за контрола на вооружувањето, соработка во областа на економијата и заштита на животната средина, супервизија за заштита на човековите права и како набљудувач при организирање на избори.

Силите на ЕУ претставуваат цивилна сила со ограничена надлежност во областа на безбедноста и одбраната. Во принцип ЕУ е насочена кон економски прашања, а нивната безбедносна политика во насока на: заштита на надворешните вредности, основни интереси, јакнење на безбедноста на Унијата и на државите членки, уна-предување на меѓународната соработка, јакнење на демократијата и на правната држава, почитување на човековите права и слободи. Капацитетите на Европската безбедносна и одбранбена политика почнале да се развиваат од 1999 година во три компоненти: воено менаџирање со кризи, цивилно управување со кризите и превен-ција на конфликтите. Европската безбедносна стратегија ги идентификувала зака-ните по безбедноста како што се: тероризмот, пролиферување на оружје за масовно уништување, организираниот криминал, регионалните конфликти и распаѓањето на државите кои можат да предизвикаат регионална нестабилност.

6 Мајкл Пју, Управување со глобализацијата,Скопје 2010 стр.240-271



Глобализацијата и некои современи безбедносни закани Во светот со крајот на Студената војна започнати се бројни позитивни процеси,

но не е изнајден начинот за надминување на конфликтите и употребата на сила во разрешувањето на меѓудржавните и меѓуетничките спротивставености. Трендот на промени кои неминовно се наметнаа во 70-тите години на минатиот век кога настана златното време на глобализацијата, наметна потреба од промени во безбедносните системи. Имено, глобалните закани како што се тероризам, транснационалниот организираниот криминал, корупцијата, перењето пари, распаѓањето на државите, локалните конфликти и сл. наметнува и потреба од изградување на заедничка стра-тегија на одговор на државите од „глобалното село“.

Ќе разгледаме некои од овие закани поврзани со глобализацијата.

Глобализацијата и транснационалниот организиран криминал Поимот транснационален организиран криминал7 треба да се разликува од ин-

тернационален (мултинационален) организиран криминал и од глобален организиран криминал. Под транснационален организиран криминал се подразбираат криминални групи кои имаат организатор во една држава, но поради обемот на криминалната активност делуваат во други држави. Мултинационалниот организиран криминал подразбира здружени криминални групи од поедини држави, така што нивното делување се одвива во поголем број држави. Додека глобалниот организиран крими-нал ги подразбира сите појавни облици на групите на организираниот криминал во светот.8 Во принцип, сите поими се само варијации на еден ист поим, имено, органи-зираниот криминал сè повеќе делува надвор од границите на една држава. Бошковиќ вели: „криминалот може да биде меѓународен, но не мора да биде организиран, за да биде организиран мора да ги има составните елементи на организираниот, а со тоа и на тренснационален организиран криминал“.

Според Конвенцијата, елементи на тренснационален организиран криминал се:9

-дејства на организирани криминални групи во повеќе држави; -делување во една држава, но подготовките, планирањето, раководењето или

контролата се спроведува во друга; -дејствување во една држава, но во неа е вклучена група за организиран

криминал, која делува во повеќе држави; -делување во една држава, но последиците настанале во некоја друга држава.10

7 Овој термин е прифатен и на Конвенцијата за транснационален организиран криминал на ООН, Палермо 2000

8 Б.Петрови М.Бошковиќ- Тренснационален организиран криминал, полициска академија Београд, 2003г., стр.43

9 М.Бошковиќ- Тренснационален организиран криминал, полициска академија Београд, 2003г., стр.43

10 Конвенцијата за транснационален организиран криминал на ООН, Палермо 2000



Денес, во услови на глобализација, организираниот криминал се поврзува со транснационалната димензија од причина што криминалните групи кои вршат трговија со дрога, оружје, органи, еколошки криминал, трговија со луѓе и сл. транспортот го вршат во повеќе држави, за илегалните пазари, а криминалниот профит го кријат во трети држави, со цел да избегнат оданочувања.11

Големите криминални организации од овој тип се закана за државите, особено малите и слаби држави во транзиција. Исто така, на удар се и корумпираните држави каде организираниот криминал ги искористил слабостите на институциите, заробувајќи ја државата, а особено добра почва се диктаторските режими.

Глобализацијата и перењето париГлобализацијата е плодна почва на релативно новите исцрпувања на државниот

капитал и загрозувања на економиите на државите преку перењето на пари. Иако терминолошки е нова категорија, се појавува кон крајот на минатиот век и остава пустош во транзицискиот период на слабите економии.

Перењето пари е процес на разновидни тактики за пласирање, прикривање и интеграција на нелегално стекнатите финансии за нивно интегрирање во легални бизниси, при што трагата на нелегалните бизниси се губи, за што многу се погодни светските и националните финансиски системи. 12

Врската помеѓу организираниот криминал, перењето пари и корупцијата не може да се раздвои. Без корупција, која е водилка и на организираниот криминал и на перењето пари, е незамисливо и не можат без неа да функционира. 13Во последниве десетина години, сфаќајќи ја опасноста од ова зло, глобалната заедница почна да реагира со изнаоѓање на механизми за запирање на ова зло кое задира во нејзините темели. Како резултат на тоа донесени се бројни конвенции, декларации, препораки, протоколи и директиви од релевантни меѓународни организации и тела, кои станаа обврзувачки во регулативите на националните правни системи.

Но за разлика од државите кои внесуваат регулативи, постојат држави т.н. „црни дупки“, како што се: Британските Девствени Острови, Кајмаканските Острови, Карибите, Панама, Кипар, Малта, Швајцарија, Линхенштајн, Исланд, итн. Под максимата за заштита на тајноста на штедните влогови на нивните банки, создаваат простор за пералниците на пари да внесат влогови и со амин на меѓународната заедница прикриваат корумпирани функционери, на кои им е дозволено со туѓо име и на туѓа сметка да отворат банкарски сметки.

Се поставува прашањето зошто е тоа така? Одговорот е во интересот на големите сили, да ги „држат во свои раце“ најкрупните криминалци, а преку тоа да ги исцрпуваат природните богатства од домицилните земји, или пак полесно да си ги остварат зацртаните цели кога ќе им се појави потреба.

11 М.Лабовиќ/М.Николовски, Организиран криминал и корупција, Скопје 201012 М.Котовчевски, Глобализацијата мирот и безбедноста, Скопје 2008 стр.96-9713 М.Лабовиќ/М.Николовски, Организиран криминал и корупција, Скопје 2010 стр.138-153



Глобализацијата и тероризмотВо светот на глобализацијата не е сè розово. Глобализацијата донесе и нов

глобален сектор кој го нарушува светскиот мир и не им дава комодитет на силните во однос на послабите. Тоа се терористичките здруженија.

Со силата на ужасот од 11 септември 2001 година, глобализацијата и масмедиумите од Њујорк и Вашингтон, со еден удар ги етаблира терористите во конкуренција со државите. Така терористите постанаа „невладина организација на насилство“ и делуваат како организации на цивилното општество детерминирани и децентрализирани од една страна локално, а од друга наднационално. Тоа би можело да значи, еден вид наднационална антитерористичка фикција, фиксирана на исламскиот тероризам, што може да се поврзе со сите можни цели, идеологија и фундамент. Од друга страна треба да се разликува теророт - територијално и наднационално, ослободително движење од новите наднационални ослободителни движења од наднационални ослободителни мрежи, кои делуваат надтериторјално, без разлика на границите, па со тоа со еден удар се обезбедуваат наднационалните правила на војската и војната. Ако до скоро погледите на војската биле насочени кон другите воени организации и другите национални држави, сега гледиштето на војската е насочено кон наднационалната загрозеност која задира и во загрозеноста на останатите држави.

Од историска дистанца, има голема разлика во реализацијата на терористичките акции:

-терористите претходно се обидувале акцијата да ја спроведат заштитувајќи го сопствениот живот, но тие сега се впуштаат во самоубиствени акции не поштедувајќи го ниту сопствениот живот, само што поуспешно да ја остварат поставената цел;

-една од целите, секако е да предизвикаат страв и паника кај населението, да создадат чувство на несигурност и неизвесност, да ја маргинализираат улогата на безбедносниот систем на државата, со жртвување на што поголем број животи, не поштедувајќи ниту деца, старци, жени, а невиноста на жртвите воопшто не е тема на дискусија. Се цени колку жртвите се во поголем број, толку со поголема успешност е реализирана задачата;

- друга карактеристика на денешниот тероризам е неговата отвореност за комуникација кон медиумите, односно акциите кои се поставуваат како цели за реализација бараат да се потврдат и бесрамно се презема одговорноста за извршената акција или пред докажувањето за причината за несреќата, јавно се превзема одговорноста. 14

Релацијата на терористите е во посебен сооднос „злосторство - признание - самоуништување“. Факт е дека тероризмот добива меѓународен предзнак. Тој станува глобален проблем што не признава државни граници и ги загрозува меѓународните односи, а терористите секојпат прибегнуваат кон што поголеми човечки и материјални штети со цел да ја загрозат меѓународната безбедност. Како одговор на овие закани

14 М.Лабовиќ/М.Николовски, Организиран криминал и корупција, Скопје 2010



глобално светот дава одговор на терористите со бројни мерки и инструменти како конвенции, резолуции, препораки, договори и сл., со цел да ја сузбие оваа крајно негативна појава, а мерките да бидат прифатени од сите земји. После настаните од 11 септември 2001 година, со објавувањето на војна на терористите, САД добија свои поддржувачи и свои противници. Претходната поделеност на рамнотежа на силите меѓу Европа, САД и Русија почна да не важи. Сега сите тие меѓусебни конкуренти станаа сојузници во заедничка борба за одржување на светскиот мир. Во борбата со терористите, доволно е САД да посочи држава дека е закана од тероризам и добива поддршката за воена интервенција. Но тука е вечната енигма, кога се тие терористи, а кога се борци за човекови права. Меѓународната јавност изрази солидарност со САД и се заложи за заедничка соработка и активност за негово сузбивање. ОН изреагираа со резолуција бр.1373 за потребата за сузбивање на тероризмот и создавање на Противтерористички комитет. Во центарот на своите активности се јави борбата против тероризмот на ОН, НАТО, ЕУ и ОАД. Нестабилноста на некои подрачја и конфликтите создаваат погодна почва за терористички активности. Само со силна и единствена акција може да се организира постојана и глобална војна против глобалното зло - тероризмот.

ЗаклучокКрајот на Втората светска војна и повоената рехабилитација на државите и новите

регулаторни форми на регионално и глобално управување, особено после крајот на Сту-дената војна, создадоа силен развој на светскиот поредок. Почетокот на дваесет и првиот век се карактеризира со глобални промени кои дадоа свој позитивен придонес во развојот на глобалното општество. Позитивните придобивки од Новиот светски поредок наречен глобализација, создадоа олеснување на човештвото во смисла на поголема мобилност на населението, развој на комуникациите, се отворија границите на државите, се живее локално а се размислува глобално. Заедничките проблеми на државите се решаваат во корелација со засегнатите страни.

Глобализацијата е просторен феномен, кој започнува во континуитет од локално, а се проширува глобално. Глобализацијата преку политичките, регионалните и континен-талните граници ги проширува политичките, економските и социјалните можности. Таа е двигател на трговијата, странските инвестиции, културата и сл., ја забрзува идејата за ширење на информации, капитал и луѓе.

Идејата за нација-држава сè повеќе почнува да бледнее. Нацијата почнува да владее со повеќе светски јазици, затвореноста почна да значи заостанување од светските текови, а се појавува нова форма на космополитска реалност. Почнува да се развива тезата за универзална припадност и слобода на „царството на разумот“, за што многу придонесоа глобалните системи за комуникација. Разбирањето и градењето на универзални стан-дарди кои се вградени во современото регионално и глобално право за почитување на човековите права и слободи, во суштина упатува на тоа дека сите човечки суштества заслужуваат еднаква почит и грижа.

Меѓународната безбедност се заснова на договорена соработка и обезбедена со-гласност на безбедносните структури на државите со цел да се елиминираат сите видови



безбедносни закани, со кои би се соочиле државите. Градењето на заеднички стандарди за демократизација на општествата наметна и заедничко делување во рамките на колектив-ните системи за одбрана и безбедност преку градење на заеднички стандарди на обуче-ност и опременост. Коментарот е особено актуелен за малите држави, како што е нашата, односно важноста на нашето вклучување во колективните системи не е декларативна туку суштинска. Можноста за одговор на глобалните закани во време на глобализација е со сила да се одговори со сила за да може да функционира глобалниот поредок, односно само со здружување на противниците може да дојде до напредување на глобализацијата.


Adam B. Reflexive Modernization Temporized, Cambridge, Polity Press, 2002.Berdal M. United Nations peacekeeping in the Former Yugoslavia in D. C.F.Daniel and

B.Hayes(eds), Beyond Tradicional Pacekeeping Basingstoke>Macmillan. Buzan B., People, States and Fear; An Agenda for International security studies in the Post Cold

War Era (second edition), Lyne Riener Publishers , Boulder, Colorado, 1991Vidojevic Z.,Kuda vodi globalizacija, JP,FIlip Visnjic-Institut drustvennih nauka, Beograd,2005. Гоцевски Т.,Бакревски О.,Славевски С. ЕУ низ призмата на европската безбедност, Фило-

зофски факултет, Скопје 2010.Група автори-Глобализација мир и безбедност, Современа македонска одбрана, вонреден

број, Скопје 2008. Дејвид Х. и Ентони М., Моќ, власт и глобално управување, Управување со глобализација-

та, Скопје, 2010.М.Лабовиќ/М.Николовски,Организиран Криминал и корупција, Скопје 2010Мајкл Пју-Одржување на мирот и безбедноста, Скопје 2010. М.Бошковиќ,Трaнснационален организиран криминал, Полициска академија Београд, 2003гОџаков ф.„Тероризмот и организираниот криминал, Соларис, Скопје, 2010.Penttinen E. Capitalism as System of Global Power, 2000. Петровиќ Б./Г.Мешко –Криминологија, правен факултет Сараево 2004Hiffman,B. Inside Terrorism, New York, Columbia University, 1998Ulrish Beck, Mach und Gegenmacht im Globalen Zeitalter, Neue Verlag , Frankfurt am Main,

2002.Nussbaum, M.C. Patriotism and cosmopolitism, Cohen,1996Н’геир Вудс. Моќ, власт и глобално управување, Скопје 2010Urlich B., Moc protiv moci u doba globalizacije , Zagreb 2004



„СОВРЕМЕНА МАКЕДОНСКА ОДБРАНА“МЕЃУНАРОДНО НАУЧНО СПИСАНИЕ ЗА ОДБРАНА, БЕЗБЕДНОСТ И МИР

УПАТСТВО ЗА АВТОРИТЕ

Меѓународното научно списание „СОВРЕМЕНА МАКЕДОНСКА ОДБРАНА е теоретско списание кое го издава Министерството за одбрана на Република Македонија. Списанието излегува редовно двапати годишно и еднаш годишно како вонредно издание на определена тема. Во Списанието се објавуваат оригинални научни и стручни трудови, прикази на книги од областа на одбраната, безбедноста и мирот, како во национални рамки, така и на регионално и на глобално ниво.

Во Списанието можат да бидат објавени само рецензирани и класифицирани трудови како: изворни научни трудови, прегледни научни трудови и стручни научни трудови и прикази на книги.

Прифаќањето на трудот во Списанието ги обврзува авторите да не ги објавуваат и во други списанија.

Трудовите можат да бидат напишани од најмногу еден автор и два коавтори.Ракописот треба да се доставува во електронска форма за да се олесни печатењето

на Списанието. Страниците и прилозите треба да бидат нумерирани.Пред да бидат доставени, трудовите треба да бидат лекторирани од страна на

овластен лектор со изјава заверена кај нотар, а авторите од Република Македонија да достават и лекториран превод на македонски јазик.

Трудовите што не се предвидени за печатење им се враќаат на авторите со образложување.

ТЕхнИчкИ кАРАкТЕРИСТИкИ нА ТРУдОТ

Трудот треба да се состои од: наслов, автори, институција, апстракт, клучни зборови, вовед, главен дел, заклучок и литература. Целосниот труд не треба да биде подолг од 5000 збора.

наслов на трудот - 14 points, Times New Roman, центрирано, Насловот на трудот треба да биде кус, но да дава верен одраз на содржините и по можност да содржи што повеќе клучни зборови од опфатената проблематика.

Еден празен ред. Автори - име и презиме, мали масни (Bold) букви, 11 points, Times New Roman,

центрирано.Два празни реда.Институција - ракописни букви (Italic), 11 points, Times New Roman, центрирано.Два празни реда.



Апстракт - 11 points, Times New Roman, единечен проред. Содржината на апстрактот треба да е суштинска и независна целина.

Еден празен ред.Клучни зборови - максимум до 5 збора, 11 points, Times New Roman, единечен

проредВовед - 11 points, Times New Roman, единечен проред. Еден празен ред.Главен дел на трудот- 11 points, Times New Roman, единечен проред. Еден празен ред.Заклучок - 11 points, Times New Roman, единечен проред. Заклучокот треба да

претставува кусо резиме од трудот, а да ги опфати и резултатите до кои се дошло со истражувањето.

Еден празен ред.Литература - 11 points, Times New Roman, цитирана според Харвардскиот стил

на цитирање. Литературата се наведува во посебно поглавје при што библиографските единици се нумерираат по оној ред по кој што се појавуваат како во фуснотите во текстот. Се наведуваат само библиографски податоци што се употребени во текстот. Се цитираат сите видови извори на информации – книги, науч ни списанија, интернет-страници, компјутерски софтвери, печатена или е-mail кореспонденција, па дури и вербална конверзација.

Во трудовите во кои се користат табели, слики, цртежи, фотографии, илустрации, графи ко ни и шеми, истите треба да се нумерирани последо ва тел но, со арапски броеви, а насловот на сликата да е напишан под неа. Се која слика или група слики се планираат на начин што овоз мо жу ва прег ледност. Сликите во електронска форма се испра ќаат како посебен JPG документ со минимална резолуција од 300 dpi. Сликите во боја се печатат како црно – бели.

Формат: А4-формат, предадено во електронска форма.Маргини

горна 5 см Topдолна 5 см или page Setup

компјутерскилева 4 см параметри во

инчи (inch) LefT

десна 4 см RighTguTTeR 0”

Уредувачкиот одбор е должен пристигнатите трудови да ги достави до компетентни рецензенти. Рецензентите и авторите остануваат анонимни. Рецензираните



трудови, заедно со евентуалните забелешки и мислења на Уредувачкиот одбор, се доставуваат до авторите. Тие се должни, најмногу во рок од 15 дена, да ги извршат неопходните корекции.

Брзината на објавувањето на трудот, покрај останатото, зависи и од придржувањето кон ова упатство.

Рокови за доставување на трудови - 30.04. и 31.10. во тековната година на

1. ВОЕНА АКАДЕМИЈА „ГЕНЕРАЛ МИХАИЛО АПОСТОЛСКИ-СКОПЈЕ Проф. д-р Александар Главинов, главен и одговорен уредник e-mail: а[email protected] [email protected] или 2. МИНИСТЕРСТВО ЗА ОДБРАНА Одделение за издавачка дејност и продукција Доц. д-р Жанет Ристоска e-mail: [email protected] [email protected]

или [email protected]

УРЕДУВАЧКИОДБОРСК/СК НАСПИСАНИЕТОСкопје,21.01.2013година „Современамакедонскаодбрана“

29

SO

VR

EM

EN

A

MA

KED

ON

SK

A

OD

BR

AN

A

The magazine published twice a year

www.morm.gov.mk/contemporary-macedonian-defence/

Вања РОКВИЌ, ЗОРан ЈЕФТИЌ

ФЕРдИнанд ОЏаКОВ, ЗОРан ИВанОВ

БОРчЕ чамИнсКИ, нЕнад ТанЕсКИ

алЕКсандаР ГлаВИнОВ, ЈОВан сТанИКЕВсКИ

ОлИВЕР БаКРЕсКИ, дРаГан ТРИВан

ЗОРИца салТИРОВсКа, сунчИца дИмИТРИЈОсКа

ОлИВЕРа Ињац, мЕТОдИЈа дОЈчИнОВсКИ

КРИсТИна РадОЈЕВИЌ, алЕКсандРа ЉуШТИна

ВИда ПОПОВсКа КОчИШКа

ЗлаТКО КуЗманОВ

мИРЈана манЕВсКа, сТОИмЕн сТОИлОВ

ВалЕнТИна БлаЖЕВсКа андОнОВсКа, мухамЕТ РацаЈ

SO

VR

EM

EN

AM

AK

ED

ON

SK

AO

DB

RA

NA

CO

NTEM

PO

RA

RY

MA

CED

ON

IA

N

DEFEN

CE

29