T.C.

DOKUZ EYLÜL ÜN�VERS�TES�

SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ

�SLAM TAR�H� VE SANATLARI ANAB�L�M DALI

�SLAM TAR�H� VE SANATLARI PROGRAMI

YÜKSEK L�SANS TEZ�

AR��V BELGELER�NE GÖRE 1915 YILINDAK�

TEHC�R OLAYININ S�VAS’TA UYGULANMASI

Abdurrahman �LHAN

Danı�man

Prof. Dr. Mehmet �EKER

2008

ii

Yüksek Lisans Tezi olarak sundu�um “Ar�iv Belgelerine Göre 1915

Yılındaki Tehcir Olayının Sivas’ta Uygulanması” adlı çalı�manın, tarafımdan

bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı dü�ecek bir yardıma ba�vurmaksızın yazıldı�ını

ve yararlandı�ım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden olu�tu�unu, bunlara atıf

yapılarak yararlanılmı� oldu�unu belirtir ve bunu onurumla do�rularım.

..../..../........

Abdurrahman �LHAN

iii

YÜKSEK L�SANS TEZ SINAV TUTANA�I

Ö�rencinin Adı ve Soyadı : Abdurrahman �LHAN Anabilim Dalı : �slam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Programı : �slam Tarihi ve Sanatları Programı Tez Konusu : Ar�iv Belgelerine Göre 1915 Yılındaki Tehcir

Olayının Sivas’ta Uygulanması Sınav Tarihi ve Saati : Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen ö�renci Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün …………………….. tarih ve ………. sayılı toplantısında olu�turulan jürimiz tarafından, Lisansüstü Yönetmeli�inin 18. maddesi gere�ince yüksek lisans tez sınavına alınmı�tır. Adayın ki�isel çalı�maya dayanan tezini ………. dakikalık süre içinde savunmasından sonra, jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana�ı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdi�i cevaplar de�erlendirilerek tezin, BA�ARILI � OY B�RL��� ile � DÜZELTME �* OY ÇOKLU�U � RED edilmesine �** ile karar verilmi�tir. Jüri te�kil edilmedi�i için sınav yapılamamı�tır. �*** Ö�renci sınava gelmemi�tir. �** * Bu halde adaya 3 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir. *** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir. Evet Tez, burs, ödül veya te�vik programlarına (Tüba, Fullbright vb.) aday olabilir. � Tez, mevcut hali ile basılabilir. � Tez, gözden geçirildikten sonra basılabilir. � Tezin, basımı gereklili�i yoktur. � JÜR� ÜYELER� �MZA …………………………… � Ba�arılı � Düzeltme �Red …………….. …………………………… � Ba�arılı � Düzeltme �Red ……….......... …………………………… � Ba�arılı � Düzeltme � Red …..…………

iv

ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

Ar�iv Belgelerine Göre 1915 Yılındaki Tehcir Olayının Sivas’ta Uygulanması

Abdurrahman �LHAN

Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

�slam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı �slam Tarihi ve Sanatları Programı

Birinci Dünya Sava�ı henüz ba�lamı�tı. Osmanlı Devleti de bu sava�ta

Almanya’nın yanında yer alarak �ngiltere, Rusya ve Fransa’ya kar�ı sava� açmı�tı.

Osmanlı Devleti bu sava�a katılmasına katılmı�tı. Fakat ülke hem sosyal hem de

ekonomik anlamda çökü�ün e�i�ine gelmi�ti. Yıllar süren sava�lar ve meydana gelen

olaylar halkta büyük bir bezginlik ve ümitsizlik meydana getirmi�ti. Osmanlı

Devleti’nin içerisinde bulundu�u �artları ve sava�a girmesini fırsat bilen Ermeniler

de, hayal ettikleri büyük Ermenistan’ı gerçekle�tirmek amacıyla yo�un bir isyan ve

ihtilal hareketlerinin içerisine girmi�lerdi. Bu ba�lamda Sivas Vilâyeti de

Anadolunun ortalarında yer alan, nispeten geni� co�rafyaya yayılmı�, Kafkas

cephesine yakın, önemli yolların geçti�i kav�ak noktasında yer alan, co�rafi ve

stratejik önemi hayli fazla olan bir vilâyetti. Çünkü Kafkas cephesiyle olan her türlü

irtibat buradan sa�lanmakta, cepheye sevk edilecek olan askerlerin önemli bir kısmı

bu bölgeden temin edilmekte ve cephede sava�an ordunun ihtiyaçlarının önemli bir

kısmı buradan kar�ılanmaktaydı. Vilâyetin ne kadar önemli bir yer oldu�unu bilen

komitacı Sivas Ermenileri de Osmanlı Devletini cephede zayıf dü�ürmek ve Rusların

do�uda rahatça ilerlemesini sa�lamak amacıyla bazı faaliyetlere ba�lamı�lardı.

Yolları tahrip edip telgraf tellerini kesmi�ler, askere kaydolmak için askerlik

�ubelerine giden insanlara saldırmı�lar ve da�larda e�kıyalık yaparak bölgede kaotik

bir ortam yaratmaya gayret etmi�lerdi. Ermeni isyan ve ihtilal hareketlerinin artık

kontrol edilemez bir boyuta ula�ması ve Van isyanının patlak vermesinin ardından

Osmanlı Devleti Hükümeti, Ermeniler için geçici sevk ve iskân kanunu bakanlar

kurulu kararıyla almı�tır. Di�er vilâyetlerde oldu�u gibi Sivas vilâyetinde de

v

Ermenilerin sevk ve iskânıyla ilgili emir ve talimatlar vilâyete ula�tıktan sonra

gerekli hazırlıklar yapılmı� ve Temmuz ayının ilk günlerinden itibaren Ermenilerin

güney bölgelere sevkine ba�lanmı�tır. Yolculuk için en güvenli yollar tercih edilmi�

ve sevkiyat esnasında muhacirleri korumakla görevli bir jandarma müfrezesi onlara

e�lik etmi�tir. Ermenilerin geride bıraktıkları malları devlet tarafından korunmu� ve

bu amaçla komisyonlar olu�turulmu�tur. Ermenilerin götürebildikleri mallarını

yanlarında götermelerine izin verilmi� ve bu amaçla kendilerine yük hayvanları ve

ka�nılar tahsis edilmi�tir. Ermeniler günde ortalama sekiz saat yolculuk etmi�ler ve

bu esnada yolcuların güvenliklerinden geçtikleri bölgelerdeki yerel idareciler

sorumlu tutulmu�tur. �skan bölgelerine ula�an Ermeniler, kendileri için daha önceden

tahsis edilen yerlere belli bir düzen içerisinde yerle�tirilmi�, Ermenilerin yeni

yerlerine uyum sa�layabilmeleri için gerekil olan tüm sosyal ve ekonomik destekler,

imkanlar ölçüsünde sa�lanmaya çalı�ılmı�tır.

Anahtar Kelimeler: I. Dünya Sava�ı, Ermeniler, Sivas, Tehcir

vi

ABSTRACT

The Thesis of Master Degree

The Emigration Event in Sivas in 1915 Occording to the Archieve Documents

Abdurrahman �LHAN

Dokuz Eylul University Institute of Social Sciences

The World War I. Just began in 1914. the Ottoman Empire was in the war

with Germany and it was against England, Russia and French. But the country was in

a very desperate condition bath socially and economically. The wars that had

continued for long years and the events created tiredness and weakness within the

public. The Armenians, having known the condition of Ottoman Empire, tried to

achieve their dream of Big Armenia. They started to rebel against the Otoman

Empire.

Sivas was a very important stat efor the fact that it was in the middle of

Anatolia, having a wide geography, near the Kafkas, and it was in the middle of the

important correspanding point. It hod a great geographic and stratejic importance.

Because the all communication with Kafkas was proudied from Sivas, and the

majority of the soldiers were sent to the war area from the, and the needs of the army

were provided from Sivas, too. Knowing the importance of Sivas in the war, the

Komita Sivas Armenians, tried to weaken the Ottoman Empire in that war area and

they tried to help to Russia in the East part of the war. They damaged the roads, tried

to harm the comnunication with the army, and didn’t let the people to enroll to the

army. Their aim was to create a chaotic movements were out of control and a rabel

occured in Van state. After these events Ottoman Empire hovernment decided to

force the Armenians to leave the area tempororily by the law of committee. Like the

otherstates, in Sivas the required preparotions were finished and the Armenians were

sent to the South areas. Also the goverment provided them protection and they were

allowed to take their and the local administrations were responsible for their vofety.

vii

When they reached to their living areas, they had everything prepared systematically

and reqularly. The goverment gave every social and economical support to help the

Armenians to live in their new area in a hormoniow way.

Key Words: World War I., Armenians, Sivas, Emigration

viii

KAYNAKLARA DA�R

A. AR��V BELGELER�

Tarihte olmu� bir olay hakkında bugün bizlerin bir fikre veya dü�ünceye

sahip olabilmesi için konu hakkında bazı bilgi ve belgelere sahip olmamız, olayların

ya�andı�ı zamanın sosyal, siyasi ve kültürel �artlarını iyi bilmemiz ve de analiz

edebilmemiz gerekmektedir. Çünkü her devrin kendine has özel �artları vardır.

Bugün bizlerin içerisinde bulundu�u �artlar, belki dünü anlamamızı

zorla�tırmaktadır. Ermeni meselesi de yıkılmakta olan bir devletin son dönemlerinde

ortaya çıkan ve ülkeyi gerek içeride gerkes de dı�arıda hayli me�gul eden hatta bazen

zor durumda bile bırakan bir meseledir. Ermeni sorunu üzerine çalı�an biz

ara�tırmacılar açısından Osmanlı Devleti ar�ivleri, Ermeni meselesinin siyasi ve

tarihi geçme�ini ara�tırmak için vazgeçilemez bir kaynak konumundadır.

Biz de tezimizin ba�lı�ına uygun olarak Birinci Dünya Sava�ı yıllarında vuku

bulan Ermeni tehciri ve bunun Sivas vilayetinde uyulanmasıyla ilgil olarak

Ba�bakanlık Osmanlı Ar�ivlerine girerek konumuzla alakalı belgeleri alıp belirli bir

bütünlük içerisinde de�erlendirdik ve bu yolla bir sonuca ula�maya çalı�tık. Öncelikli

olarak konumuzun ana ba�lıklarını ve alt ba�lıklarını belirleyerek ilgili olan tüm

belgeleri temin etmeye çalı�tık. Fakat Ermeni sorunu ile ilgili oldukça fazla sayıda

belgenin olması ve bizim zamanımızın da sınırlı olmasından dolayı belgelerden daha

çok konuyla birinci dereceden alakalı ve en önemlilerini kullanmaya gayret ettik. Bu

ba�lamda daha çok Dâhiliye Nezaretine ait olan fonları kullandık. Özellikle de �ifre

kalemine ait olan belgeleri almaya ve kullanmaya çalı�tık. Bundan ba�ka Ermeni ve

Rumların sevk ve iskânıyla alakalı Meclis-i Vükelâ mazbataları ve Hariciye

Nezâretinin belgelerinden önemli ölçüde istifade ettik. Fakat Hariceye Nezareti

fonundan temin etti�imiz belgelerin özellikle Fransızca olması bizim bu belgelerden

sınırlı sayıda yararlanabilmemize hatta konunun bu yönden biraz eksik kalmasına

sebep oldu.

ix

Ermeni meselesinin ortaya çıkı�ı, tarihsel geli�imi ve Ermenilerin geçici sevk

ve iskânıyla ilgili olarak Osmanlı Ar�ivleri, oldukça zengin ve bol malzemeye

sahiptir. Ermeni tehciri kararının alınması ve uygulanmasına ili�kin yapılan bütün

yazı�malar Ba�bakanlık Osmanlı Ar�ivlerinde hala mevcuttur. Özellikle Ermeni

meselesinin güncelli�ini koruması, uluslar arası arenade tartı�ılan ve kullanılan

önemli meselelerden biri olması yüzünden Devlet Ar�ivleri Genel Müdürlü�ü

konuyla alakalı bütün belgeleri tasnif etmi� ve önemli bir kısmını da yayımlamı�tır.

Örne�in bizim de tezimizi hazırlarken önemli ölçüde yararlandı�ımız Ozmanlı

Belgelerinde Ermeniler (1915-1920) bunlardan sadece bir tanesidir. Ayrıca Ermeni

Komitaları, Ermenilerin Batılı devletlerle olan ili�kileri ve Ermeni meselesinin siyasi

tarihçesi ile ilgili tüm belgeler yayımlanmı�tır. Osmanlı Devletinde Ermenilerle ilgili

ar�ivlerde varolan bütün belgeler ve bunların hangi fonda yer aldıkları, Recep

Karacakaya’nın hazırladı�ı Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi adlı eser bu

alanda ara�tarma yapmak veya ar�ivleri taramak isteyenler için bir kılavuz görevi

görmektedir.

B. K�TAPLAR

Son dönemlerde Ermenilerle ilgil oldukça önemli pek çok ara�tırma ve

çalı�ma yapılmı�tır. Özellikle Türkiye Cumhuriyeti’nin uluslar arası arenada

Diaspora Ermenileri ve birçok yabancı devlet tarafından siyasi olarak kö�eye

sıkı�tırılmak istenmesi, bu konuyla ilgili olarak çe�itli ara�tırmaların ve çalı�maların

yapılmasına zemin hazırlamı�tır. Ermeni meselesinin hassasiyetinin farkında olan

Osmanlı Devleti, Ermeni tehcirinden bir yıl sonra Ermenilerin ve bazı batılı

devletlerin yaptı�ı propagandalara cevap niteli�inde “Ermeni Komitelerinin A’mâl

ve Harekât-ı �htilâliyyesi-�’lân-ı Me�rutiyyet’den Evvel ve Sonra” adlı eseri

�stanbul’da Matbaa-i Orhaniyye’de bastırmı� ve yayımlamı�tır. Bizim kullandı�ımız

da yukarıda belirtti�imiz eserin dilini sadele�tirerek “Ermeni Kometlerinin A’mal ve

Harekât-ı �htilâliyyesi” isimiyle 1983 tarihinde hazırlayıp yayımlayan H. Erdo�an

Cengiz’in çalı�masıdır. Eser, iki bölümden meydana gelmekte ve birinci bölümde

Ermeni meselesinin ortaya çıkı�ı, komitelerin olu�umu ve me�rutiyetin ilanına kadar

Ermenilerin çıkardıkları isyanlar anlatılmaktadır. �kinci bölümde, me�rutiyetten

x

sonra Ermenilerin �stanbul ve Anadolu’da çıkardıkları isyanlar, Birinci Dünya Sava�ı

yıllarındaki Ermeni faaliyetleri ve bunun sonucu olarak tehcir ele alınmaktadır. Son

bölümde Ermenilerin Do�u’da gerçekle�tirdikleri katliamlar ve bunlara ait gör�ü

tanıklarının ifadeleri yer almaktadır. Son olarak da Ermenilerin yaptı�ı katliamlar,

Ermenilerden ele geçirilen silahlar ve komitacılarla ilgili resimler vardır. Biz bu

eserden Ermenilerin tarih boyunca çıkardıkları isyanlarla ilgili olarak önemli ölçüde

istifade ettik. Ayrıca Gültekin Ural’ın yazdı�ı “Ermeni Dosyası” ve Cemal

Anadol’un kaleme aldı�ı “Tarihin I�ı�ında Ermeni Dosyası” isimli eserlerden de

Birinci Dünya Sava�ına kadar Ermenilerin çıkarmı� oldukları isyanlar hakkında

istifade ettik.

Ermeni meselesini siyasi ve tarihi süreç içerisinde çok yönlü olarak inceleyen

ve sonucunda da haklı bir üne kavu�mu� olan Esat Uras’ın “Tarihte Ermeniler ve

Ermeni Meselesi” isimli eseri, Ermeni sorunuyla ilgilenen bütün ara�tırmacılar

açısından vazgeçilmez bir kaynak durumundadır. Bu eser be� bölümden meydana

gelmektedir. Fakat eserin birinci bölümüne ba�lamadan evvel, Lozan Konferansı

esnasında Ermeni meselesi hakkındaki �tilaf Devletlerinin görü�leri ve Türk tarafının

görü�leri ve terörizme kadar uzanan Ermeni görü�leri yer almaktadır. Lozan

Konferansından sonra Ermenilerin yaptı�ı çalı�malar, bütün dünya ülkelerinde

Ermeni meselesi hakkındaki hareketler, Ermenilerin üniversitelerde, bilimsel

kurumlarda, uluslararası kurulu�larda yaptı�ı faaliyetler, Türkiye’yi bölmeyi

amaçlayan güçlerle i�birli�i ve onlara deste�i anlatılmaktadır. Ardından da 1973-

1985 yılları arasındaki Ermeni Terörü ele alınmaktadır. Esas kısmı ise be� bölümden

meydana gelmektedir. Birinci bölümde Ermenilerle ilgili çok çe�itli bilgiler yer

almaktadır. �kinci Bölümde Ermeni meselesinin ortaya çıkı�ı, Ermeniler hakkında

yapılan ıslahatlar, yabancı devletlerin elçileri tarafından önerilen proje ve

memorandumlar anlatılmaktadır. Üçüncü bölümde, Ermenilerin kurdu�u hayır

cemiyetleri, bunların ardından olu�an komitalar ve bu komitaların öncülü�ünde II.

Me�rutiyete kadar ortaya çıkan isyanlar incelenmektedir. Dördüncü bölümde Birinci

Dünya Sava�ı yıllarında Ermeni isyanları, bunların bir sonucu olarak Ermeni tehciri

ve göçler ele alınmaktadır. Son bölümde ise Ermeni meselesinin Lozan’da

tartı�ılması ve Lozan’dan sonra Ermenilerin durumu anlatılmaktadır. Bu eseri

xi

di�erlerinden ayıran ve ayrıcalıklı yapan yönü, Ermeni meselesiyle ilgili oldukça

etraflı bir çalı�ma olması ve büyük oranda Ermenilerin kaleme aldı�ı eserlerden

yararlanılarak hazırlanılmı� olmabıdır. Biz de bu eserden Ermeni Komitalarının

olu�um süreci, Eremin isyanları ve Ermeni nüfusu konusunda oldukça önemli

bilgileri iktibas ettik. Uluslar arası ili�kiler yönüyle Ermeni meselesini inceleyen

önemli eserlerden biri de Mim Kemal Öke’nin hazırladı�ı “Yüzyılın Kan Davası

Ermeni Sorunu” isimli eserdir. Oldukça geni� bir literatür, farklı dillerde yazılmı�

eserlerle Türk, �ngiliz, Amerikan ve Fransız ar�ivlerinden elde edilen belgelerden

yararlanılarak hazırlanan bu eser, Ermeni meselesinin tahisel boyutu, günümüz

uluslararası ili�kiler biliminin metodolojik çerçevesi ı�ı�ında irdelenmi�tir. Ermeni

meselesine kuramsal bir açıdan yakla�ılan eserde, Ermeni sorununun olu�tu�u

uluslararası ortam, Osmanlı Devletiyle Batılı devletler arasındaki ili�kiler

de�erlendirilmekte ve Batılı devletlerin müdahalesiyle Ermeni sorunun nasıl

�ekillendi�i anlatılmaktadır. Biz de bu eserden Ermeni tehcirine kadarki süreçte

sebep-sonuç ba�lamında önemli ölçüde istifâde etmeye çalı�tık. Ermeni sorunu

hakkında en fazla istifade etti�imiz eserlerden di�eri de kendisi bir diplomat olan

Kâmuran Gürün’ün “Ermeni Dosyası” isimli eseridir. Ermeni sorunun ortaya çıkı�ı,

Ermeni isyanlarını tetikleyen etkenler, Ermeni nüfusu, komitalar, Ermenilerin II.

Me�rutiyete kadar çıkarmı� oldukları isyanlar, ıslahat çalı�maları, Birinci Dünya

Sava�ı ve Ermenilerin tehcir edilmesi ile ilgili önemli ölçüde bu eserden yararlandık.

Ermeni meselesinin ortaya çıkı�ında önemli bir payı olan Ermeni Kiliseleri

hakkında Erdal �lter’in çalı�ması “Büyük �hanet Ermeni Kilisesi ve Terör” ve

Abdurrahman Küçük’ün “Ermeni Kilisesi ve Türkler” isimli eserleri, bu konunun

anla�ımasında önemli derecede yararlandı�ımız kitaplardır. Ermeni meselesiyle ilgili

olarak tarihsel süreç çerçevesinde yayımlanmı� eserlerden Yusuf Halaço�lu’nun

“Ermeni Tehciri” isimli eseri; bu tezi hazırlarken konunun seyri açısından önemli

ölçüde yararlandı�ımız kaynaklardan biridir. Eserde, Birinci Dünya Sava�ı

döneminde uygulanan Ermeni Tehcirini özellikle Osmanlı ar�ivleri ve di�er

devletlerin ar�ivlerinden temin edilen belgeler ı�ı�ında inclenmi�tir. Ermeni tehcirine

ili�kin neredeyse bütün ar�iv belgeleri kullanılarak hazırlanan eser, bu yönüyle

önemli bir ba�vuru kayna�ı durumundadır. Eser iki bölümden olu�maktadır. �lk

xii

bölümde, Birinci Dünya Sava�ına kadar ve sava� yıllarındaki Ermeni sorunundan

bahsedilmekte ve Tehcire giden süreç kısa ve özlü bir �ekilde anlatılmaktadır. �kinci

Bölümde ise Ermeni tehciri, ar�iv belgelerine dayanılarak bütün yönleriyle ele

alınmaktadır. Tehcirin gayesi, tehcire tabi tutulan Ermenelerin nakli, tehcir esnasında

ortaya çıkan problemler ve alınan tedbirler, tehcir döneminde ya�anan ihtidaler,

tehcir edilen Ermenilerin kalan malları ve ba�ka birçok mesele ar�iv belgeleri kaynak

gösterilerek incelenmi�tir. Bizim de çamı�tı�ımız konuyla paralellik arzetti�i için bu

eserden birçok noktada yararlanmaya çalı�tık. Ermeni tehciriyle ilgili olarak

yararlandı�ımız di�er önemli eser de Azmi Süslü’nün “Ermeniler ve 1915 tehcir

olayı” isimli eseridir. Bu eser dört bölümden meydana gelmektedir. Birinci ve ikinci

bölümde Osmanlı Devleti döneminde Ermeniler ve Ermenilerin te�kilatlanması

süreci, azınlıklarla ilgili 1839 ve 1856 fermanları, anayasalar, son dönem Ermeni

nüfusu, misyoner faaliyetleri, Ermeni meselesinin olu�umunda kilisenin etkisi ve

patriklerin faaliyetleri ve Ermeni Komitaları, tarihsel olarak incleenmektedir. Üçüncü

bölümde Birinci Dünya Sava�ı ve bu dönemdeki Ermeni faaliyetleriyle isyanları

kronolojik olarak verilmektedir. Son bölümde ise Osmanlı Devletinin askeri bir

zorunluluk olarak aldı�ı sevk ve iskân kanunu ve bunun uygulanması vardır. Tehcir

döneminde Rusların Müslümanları Kafkasya’dan atması, Osmanlıyı tehcire iten son

olaylar, tehcir kanunu, talimatnameler ve kararnameler yer almaktadır. Ayrıca tehcire

Batılı ülkelerin tepkisi ve tehcir sonunda Türk ve Ermeni nüfusu verilmi�tir. Bu

eserden de tehcir dönemine kadarki Ermeni isyanları ve tehcirin uygulanı�ıyla ilgili

önemli belgelerin kullanılması yüzünden önemli ölçüde yararlanılmı�tır. Di�er bir

eser de Ermeni Tehciri ve 1909 Adana olaylarını o dönemdeki Türk basınına göre

de�erlendiren Recep Karacakaya’nın “Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi” isimli

ara�tırmasıdır.

Ermeni tehciriyle ilgili olarak James Byrce ve Arnold Toynbee’nin hazırlamı�

oldu�u “Osmanlı �mparatorlu�unda Ermenilere Yönelik Muamele 1915-1916,

C.1/2” isimli kitapları incelenmi�tir. Burada özellikle tehcirin nasıl uygulandı�ı ile

ilgili bazı bilgilerden istifade etmeye çalı�ılmı�tır. Özellikle tehcirin Sivas

vilayetinde nasıl uygulandı�ı, halkın tehcirden nasıl haberdar edildi�i, Ermenilerin

tehcirle ilgili o dönemde ne dü�ündükleri, tehcire nasıl hazırlandıkları, hangi

xiii

yollardan nerelere sevk edildikleri, sevkıyat esnasında ya�adıkları ve sevk

bölgelerine nasıl yerle�tirildikleriyle ilgili olarak bazı bilgileri ö�renmek için

sözkonusu eserden istifade etmeye çalı�tık. Ayrıca Sivas’ta ve özellikle Su�ehri

bölgesinde Ermeni olayları ve Birinci Dünya Sava�ı yıllarında Ermenilerin tehcir

edilmesiyle ilgili olarak Gürsoy �ahin’in kaleme aldı�ı “Osmanlı Devleti’nin Son

Döneminde Sivas ve Su�ehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri” isimli eserden

önemli ölçüde istifade edilmi�tir. Özellikel o dönemle ilgili olarak Ahmet Hilmi

Kalaç’ın hatıratından önemli ölçüde iktibasın oldu�u bu eserden, Su�ehri

bölgesindeki Ermeni olayları ve tehcirin burada uygulanması noktasında

yararlanmaya çalı�ılmı�tır. Son olarak Osmanlı Devletinin nüfusuyla ilgili olarak

Kemal H. Karpat’ın “Osmanlı Nüfusu (1830-1914) demografik ve Sosyal

Özellikleri” adlı eseri, Osmanlı nüfusu ile ilgilenenler açısından ba� yapıt

konumundadır. Son dönem Osmanlı nüfusuyla ilgili olarak Osmanlı istatistikî

verileri kullanılarak hazırlanan bu eserde; Osmanlı Devletinde nüfus sayımının

tarihsel geli�imi, Osmanlı nüfusunun etnik ve dini da�ılımı, Osmanlının son

yüzyılındaki nüfus hareketleri, ya�anan göçler, siyasal sorunların Osmanlı nüfusuna

etkileri, toplumsal ve ekonomik ya�am gibi pek çok önemli konu incelenmi�tir.

Özellikle Osmanlı Devletinin 1830, 1877-1878, 1881-1882 nüfus sayımları, 1894

Osmanlı nüfusu, 1906-1907 nüfus sayımı ve 1914 yılındaki Osmanlı nüfusu bütün

ayrıntılarıyla verilmektedir. Ayrıca Osmanlı Devletinin nüfusuyla ilgili yabancıların

yaptı�ı ara�tırmalar ve verdi�i rakamlar ciddi bir �ekilde analiz edilmekte ve Osmanlı

Devleti istatistiklerinin verileriyle kar�ıla�tırılmaktadır. Eser bizim Osmanlı devleti

ve Sivas vilayetinin son dönemdeki nüfusuyla ilgili olarak kullandı�ımız ve Osmanlı

istatistikî bilgilerini verdi�imiz yegâne kaynaktır.

C. MAKALELER

Osmanlı devletinin son döneminde meydana gelen olaylar ve tehcirin Sivas’ta

uygulanmasıyla ilgili olarak daha çok belirli konuların çalı�ıldı�ı makalelerden

yararlanma yoluna gittik. Özellikle Sivas ile ilgili ve Ermeni sorununun ortaya

çıkı�ında etkisi olan nedenlerle Ermeni isyanlarını konu alan makalelerden

yararlanma yolunu seçtik. Örne�in Sivas’la ilgili olarak Ömer Demirel’in yazdı�ı

xiv

“Osmanlı Dönemi Sivas �ehri Makaleler” ve “Osmanlı Dönemi Sivas �ehrinde

Sur, Saray, Mahalleler ve Soysa-Kültürel Eserler” son dönem Sivas �ehrinde

sosyal ve kültürel hayatla Ermenilerin durumu hakkında önemli bilgiler vermektedir.

Yine 1880 ila 1900 yılları arısnda Ermenilerin Sivas’ta çıkarmı� oldukları isyanlar ve

bazı olaylarla ilgili olarak Kemalettin Kuzucu’nun “Sivas’ta Ermeni Hareketleri ve

Yerel Yönetiminin Uygulamaları (1880-1900)” isimli makalesi, bizim için önemli

bilgileri içermektedir. Amerika, �ngiltere ve Rusya’nın bölgedeki faaliyetleri ve

Ermenilerin Sivas vilayetinde çıkardı�ı olaylar, ar�iv kaynakları ve bazı eserlere

dayandırılarak özgün bir �ekilde ele alınmı�tır. 1893 yılında Ermenilerin Merzifon’da

çıkardıkları olayların ele alındı�ı “Merzifon’da Ermeni Olayları (1893)” isimli

makale Ayhan Öztürk tarafından kaleme alınmı�tır. Burada sözkonusu tarihteki

Ermeni olayaları derinlemesine incelenmekte ve ar�iv belgelerine dayanılarak sorun

aydınlatılmaya çalı�ılmaktadır. Yine Merzifon’daki Ermeni olaylarıyla ilgili olarak

Ali Tuzcu’nun “Merzifon’da Ermeni Ayaklanmaları” adlı makalesi de, bu

olaylarda etkisi olan kurum ve ki�ileri, bölgenin önemi, Merzifon Amerikan

Kolejinin bölge üzerindeki etkisi ve bütün bunların sonucunda Merzifon’da meydana

gelen Birinci ve �kinci Merzifon ayaklanmaları, Merzifon’daki Amerikan

konsolosunun olaylardaki etkisi ve tavrı ile komitaların bölgedeki faaliyetleri

ayrıntılı bir �ekilde ele alınmaktadır.

Ermeni meselesinin olu�umunda önemli etikisi olan misyoner okulları ve

bunların faaliyetleri, konumuzun anla�ılması ve açı�a çıkartılması açısından ayrı bir

önem arzetmektedir. Bu ba�lamda Ayten Sezer’in “Osmanlı Döneminde

Misyonerlik Faaliyetleri ile Ermeni Meselesi ve Misyonerler” isimli makaleleri,

bizim için ayrı bir önem ta�ımaktadır. Sizkonusu makalelerde; misyonerlerin

Osmanlı devletine geli�lerindeki amaçları ve kullandıkları metotlar, Katolik ve

Protestan misyonerleri ile bunların açtıkları okullar, tarihsel olarak ele alınmakta ve

incelenmektedir. Bundan ba�ka �lknur Polat’ın “Osmanlı �mparatorlu�u’nda

Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir �nceleme” isimli makalesidir. Amerikan

misyonerleri, Anadolu’ya di�er misyoner gruplardan sonra gelmi� olmalarına ra�men

en etkili çalı�an ve Osmanlı Devleti’nde en hızlı bir �ekilde yayılan misyoner

örgütüdür. Bunların Elazı�, �stanbul ve Merzifon’da açmı� oldukları okullar

xv

örneklem alınarak misyoner okullarının ve di�er kurulu�larının Anadolu’da ya�ayan

gayr-ı Müslim halk üzerindeki etkileri ve sonuçları de�erledirilmektedir.

Son olarak Erzurum-Van ve Sivas vilayetlerinde Ermeni nüfusu hakkında

Bayram Kodaman’ın “Fransız Ar�iv Vesikalarına Göre Erzurum-Van-Sivas

Vilayetlerinde Ermeni Nüfusu” adlı makalesi, Osmanlı Devletinde Do�u

vilayetlerindeki Ermeni nüfusu hakkında önemli veriler sunan bir di�er makaledir.

Burada özellikle 1877-1878 Osmanlı-Rus sava�ından önceki rakamlar, 1872

Erzurum vilayet salnâmasine göre Erzurum’daki nüfus ve 1915 yılından önce altı

vilayetteki nüfus, kar�ıla�tırmalı olarak incelenmektedir.

xvi

AR��V BELGELER�NE GÖRE 1915 YILINDAK� TEHC�R OLAYININ

S�VAS’TA UYGULANMASI

YEM�N METN� ii

TUTANAK iii

ÖZET iv

ABSTRACT vi

KAYNAKLARA DA�R viii

��NDEK�LER xvi

TABLO L�STES� xx

KISALTMALAR xxi

G�R�� 1

Berlin Konferansına Kadar Osmanlı-Ermeni �li�kileri 1 Osmanlı Dönemi Sivas Ermenileri 8 Demografik Açıdan Ermeniler 10 Ekonomik ve Sosyo-Kültürel Açıdan Ermeniler 11

B�R�NC� BÖLÜM

ERMEN� MESELES�N�N ORTAYA ÇIKI�I

1.1. Ermeni Meselesinin Çıkı� Sebepleri 15

1.1.1. Kilisenin Etkisi 15 1.1.2. Misyoner Faaliyetlerinin ve Yabancı Okulların Etkisi 17 1.1.3. Batılı Devletlerin Etkisi 20

1.1.3.1. Rusya’nın Rolü 20 1.1.3.2. Fransa’nın Rolü 21 1.1.3.3. �ngiltere’nin Rolü 22

1.1.4. Ermeni Komitalarının Etkisi 24 1.1.4.1. Armenekan Partisi 25 1.1.4.2. Hınçak Komitası 26 1.1.4.3. Ta�naksutyun Komitası 27

1.2. 1830-1914 Yılları Arasında Osmanlı Devleti Nüfusuyla �lgili Genel Bir

De�erlendirme 29

1.2.1. Osmanlı Nüfusunun Tespitinde Ba�vurulan Kaynaklar 29

xvii

1.2.1.1. Osmanlı Kaynakları 29 1.2.1.1.1. Osmanlı Nüfus Sayımları 29 1.2.1.1.2. Salnâmeler 30 1.2.1.1.3. Nüfus �statistik Defterleri 31

1.2.1.2. Ermeni Patrikhânesi �statistikleri 31 1.2.1.3. Diplomatik Raporlar 32 1.2.1.4. Seçilmi� Kaynaklardaki Bilgiler 32

1.3. 1880 Sonrası Osmanlı Nüfusu 33

1.3.1. 1881/1882 Nüfus Sayımı 33 1.3.2. 1906 ve 1914 Nüfus Sayımı 34

1.4. Son Sivas Ermenileri’nin ve Anadolu’daki Ermeni Nüfusuna �li�kin Bir

De�erlendirme 36

1.5. Osmanlı Devletinde Ermeni’lerin II. Me�rutiyete Kadar Sivas

Vilâyetinde Çıkardı�ı �syanlar 40

1.5.1. Sivas Olayları 40 1.5.2. Tokat Olayı 41 1.5.3. Merzifon Olayları 42 1.5.4. 1895-1896 Yılında Sivas Vilâyetinde Meydana Gelen Olaylar 44

II. BÖLÜM

B�R�NC� DÜNYA SAVA�I VE ERMEN� TEHC�R�N�N S�VAS

V�LAYET�NDE UYGULANMASI

2.1. Osmanlı Devleti’nin Sava�a Giri�i 50

2.2. Osmanlı Devleti’nin Sava�tı�ı Cepheler 52

2.2.1. Kafkas Cephesi 52 2.2.2. Kanal Cephesi 53 2.2.3. Çanakkale Cephesi 54 2.2.4. Irak Cephesi 54

2.3. Birinci Dünya Sava�ı Esnasında Ermeni Faaliyetleri 55

2.4. Birinci Dünya Sava�ında Ermeni’lerin Çıkardı�ı �syanlar 58

2.4.1. Zeytun Olayları 58 2.4.2. Kayseri’deki Ermeni Faaliyetleri 59 2.4.3. Bitlis Olayları 60 2.4.4. Van �syanı 62 2.4.5. Mu� Olayları 64 2.4.6. Diyarbakır Olayları 65 2.4.7. Ma’müretü’l- �Azîz (Elazı�) Olayları 66 2.4.8. Erzurum Olayları 67 2.4.9. Sivas Olayları 68

2.4.9.1. �ebinkarahisar Ayaklanması 73

xviii

2.4.10. Trabzon Olayları 75 2.4.11. Ankara Olayları 76 2.4.12. Adana Olayları 76 2.4.13. Urfa Olayları 77

2.5. Ermeni Tehciri 79

2.5.1. Tehcire Giden Yol ve Tehcir Kararının Alınması 79 2.6. Tehcir’in Sivas Vilâyetinde Uygulanması 93

2.6.1. Sivas Ermenileri’nin Sevk Edildikleri Yerler ve Sevk Güzergahları 101

2.6.2. Sevkiyata Tabi Tutulmayan Ermeniler 106 2.6.3. Sevkiyatta Kar�ıla�ılan Problemler 109 2.6.4. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermeni’lerin Ta�ınır-Ta�ınmaz Mallarının

Durumu 111 2.6.5. Kimsesiz Kalan Ermeni Çocukların Durumu 116 2.6.6. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermeni’lerin �skân ve �a�e Masrafları 121 2.6.7. Tehcirden Kurtulmak Amacıyla Din De�i�tiren Ermeniler 127 2.6.8. Tehcir Esnasındaki Ermeni Kayıpları 130 2.6.9. Tehcir Esnasında Suç ��leyenlerin Cezalandırılması 132 2.6.10. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermeni’lerin Memleketlerine

Dönmelerine �zin Verilmesi 136

SONUÇ 146

B�BL�YOGRAFYA 154

EKLER 163

EK 1. Sevk Edilen Ermenilerin Yollarda Korunması ve Bunlara Saldıranların �iddetle Cezalandırılması. B.O.A.DH.�FR.54/10 163

EK 2. Sivas Ermenilerinin Sevkedilmesi. B.O.A.DH.�FR.54/87 165 EK 3. Tahliye Edilen Ermenilerin Ya�adı�ı Köy ve Kasabaların

�simlerinin Bildirilmesi. B.O.A.DH.�FR.54/136 167 EK 4. Ermeni Mallarının Muhafaza Edilmesi Ve Kayıt Altına

Alınması. B.O.A.DH.�FR.54/226 169 EK 5. �htida Eden Ermenilerin �htidasına Bakılmaksızın Sevkedilmesi.

B.O.A.DH.�FR.54/254 171 EK 6. Komitacı ve Muzır Ermenilerin Uzakla�tırılması; Esnaf Ve

Tüccarların Yerlerinin De�i�tirilmesi. B.O.A.DH.�FR.54/287 173 EK 7. Tahliye Edilen Ermenilerin Mahsullerinin Toplanması. B.O.A.

DH. �FR. 54/301. 175 EK 8. Ermenilerin �skân Edilecekleri Yerlerin Geni�letilmesi Ve

Uygalamada Dikkat Edilecek Hususlar. B.O.A. DH. �FR. 54/315. 177

EK 9. Sivas’tan Gönderilecek Ermenilerin Yerle�tirilmesi. B.O.A.DH.�FR. 54/337. 179

EK 10. Protestan Ermenilerin Sevk Edilmemesi. B.O.A.DH.�FR. 54/359. 181

xix

EK 11. Kalan Katolik Ermenilerin Sevk Edilmemesi. B.O.A.DH.�FR. 54-A/252. 183

EK 12. Bula�ıcı Hastalıklar Sebebiyle Ya�anan Ölümleri Engellemek Amacıyla Muhacirlerin Bir An Evvel Yerlerine Sevk Edilmesi. B.O.A.DH.�FR. 57/71. 185

EK 13. Gürün Kaymakamı �u‘ayb Efendi’nin Divan-I Harbe Sevki Ve ��ten El Çektirilmesi. B.O.A.DH.�FR. 57/413. 187

EK 14. Ermeni Sevkîyâtının Durdurulması. B.O.A.DH.�FR. 62/21. 189 EK 15. Harb Bölgelerine Yakın Yerlerde Firar Ederek Casusluk Yapan

Ermenilerin Sevki. B.O.A.DH.�FR. 71/12. 191 EK 16. Ermeni, Rum Ve Araba �llerinin �a�e ve �skanlarının Muhacirin

Tahsîsâtı Yerine Seferberlik Tahsîsâtından Kar�ılanması. B.O.A.DH.�FR. 74/234. 193

EK 17. Ermeni, Rum Ve Arab Aileler �çin Seferberlik Tahsîsâtından Para Ayrılması. B.O.A.DH.�FR. 85/210. 195

EK 18. Ermenilerin Eski Yerlerine Dönmeleri Esnasında Dikkat Edilecek Hususlar. B.O.A.DH.�FR. 93/57. 197

EK 19. Ermeni Yetimlerinin Ermeni Cemaatlarına Teslimi. B.O.A.DH.�FR. 95/163. 199

EK 20. Sivas’tan Cizre’ye Sevk Edilen ve Sevke Hazır Ermenilerin Miktarı. B.O.A.DH.EUM.2.�b. 68/84. 201

EK 21. Sivas’tan Zor ve Ba�dat’a Olan Mesafenin Bildirilmesi. B.O.A.DH.EUM. MH. 86/97. 203

EK 22. Son Dönem Ermeni Nüfusuyla �lgili Batılı Kaynaklarda Verilen �statistiki Bilgileri �çeren Belge. B.O.A.HR.SYS. 2876-3. 205

EK 23. Sivas Vilâyeti Haritası 231

xx

TABLO L�STES�

Tablo 1. 1881/82 Nüfus Sayımı Sonuçları 34

Tablo 2. 1906 ve 1914 Nüfus Sayımı Sonuçları 35

Tablo 3. Sivas Vilâyetine Ait Nüfus Bilgileri (1894,1895,1896,1897) 37

Tablo 4. Sivas Vilâyetinin 1914 Sayımına Göre Etnik ve Dini Gruplara

Göre Nüfus Da�ılımı 39

xxi

KISALTMALAR

ABD Amerika Birle�ik Devletleri

a.g.e. Adı geçen eser

a.g.m. Adı geçen makale

Bkz. Bakınız

ASAM Avrasya Stratejik Ara�tırmalar Merkezi

ATASE Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Denetleme Ba�kanlı�ı

BDH Birinci Dünya Harbi

BOA Ba�bakanlık Osmanlı Ar�ivi

BEO Bab-ı âlî Evrak Odası

C. Cilt

Çev. Çeviren

DH.EUM.MH Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Muhasebe �ubesi

DH.KMS. Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti

DH.SYS. Dâhiliye Nezareti Siyasi Kısım

DH.�FR. Dâhiliye Nezareti �ifre Kalemi

DH.UMVM Dâhiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye_i Vilâyet

ed. Editör

Ens. Enstitü

f. Fihrist

HR.MÜ Haricîye Mütâreke

HR.SYS Haricîye Siyasî

kls. Klasör

ks. Kısım

MV Meclis-i Vükela Mazbataları

nr. Numara

OBE Osmanlı Belgelerinde Ermeniler

OTAM Ankara Ünversitesi Osmanlı Tarihi Ara�tırma ve Uygulama

Merkezi

s. Sayfa

Teimk Türk-Ermeni �li�kileri Milli Komitası

xxii

TTK Türk Tarih Kurumu

vd. ve di�erleri

vs. vesaire

yay.haz. Yayına hazırlayan

Y.EE. Yıldız Esas ve Sadrazam Kamil Pa�a Evrakı

yy. Yüzyıl

1

G�R��

Berlin Konferansına Kadar Osmanlı-Ermeni �li�kileri

Tarihçiler, Türk ve Ermeni münasebetlerinin XI. yy’da ba�ladı�ını kabul

etmi�lerdir. Bu anlamda Türklerle Ermeniler arasındaki ilk yakın ili�kinin 1015–1020

yıllarında Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Alparslan’ın babası Ça�rı Bey’in Do�u

Anadolu topraklarına düzenledi�i bir ke�if sırasında ba�ladı�ından söz edilir. Bu

dönemde Ermeniler, Bizans’a ba�lı bir halk idi. Alparslan komutasındaki Büyük

Selçuklu ordularının, Malazgirt’te (1071) Bizans ordularını ma�lub etmesinin bir

neticesi olarak Anadolu’ya yönelik Türk göçü hızlanarak bu bölgeye O�uz Boyları

yerle�meye ba�lamı�lardır. Bu iskân politikası ile Anadolu’nun kısa sürede Türkle�mesi,

�slamla�ması gerçekle�mi� ve Anadolu bir Türk yurdu haline gelmi�tir.1

Bilindi�i gibi, Büyük Selçuklu �mparatorlu�unun yıkılmasının ardından

Anadolu’da olu�an otorite bo�lu�unu Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devletinin

doldurdu�u ve Anadolu’daki Türk birli�ini yeniden tesis etmeye çalı�tı�ı bilinmektedir.

Kilikya Ermeni Krallı�ı da bu dönemde Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devletinin

hâkimiyetini kabul etmi�tir. 1243 yılında yapılan Köseda� sava�ında Selçukluların

Mo�ollara ma�lup olmasının ardından Anadolu’da birlik tekrar bozulmu� Ermeniler de

bu dönemde Mo�olların tarafında yer almı�lardır. Çukurova bölgesinde Memluklu

nüfuzunun artmasıyla birlikte, bu durum Ermeniler için yeni bir tehdit unsur haline

gelmi�ti. Nitekim 1375 yılında Memluklu Devleti, Ermeni Prensli�ini ortadan

kaldırmı�tır.2

Ermeni’lerin gerek büyük Selçuklu Devleti idaresinden gerekse Anadolu’da

kurulan Mengüceko�ulları, Saltuko�ulları, Dâni�mentliler ve Artuko�ullarıyla Anadolu

(Türkiye) Selçukluları Devleti ve bu devletin yıkılmasıyla ortaya çıkan Anadolu 1 Mehmet �eker, Fetihlerle Anadolu’nun Türkle�mesi ve �slâmla�ması, Ankara, 2007, s.65.

Mehmet Saray, Ermenistan ve Türk-Ermeni �li�kileri, Atatürk Ara�tırma Merkezi, Ankara, 2005, s.11.

2 Yusuf Halaço�lu, Ermeni Tehciri �ddiaları, Babıalî Kültür Yayıncılık, �stanbul, 2006, s.13, Mehmet Ali kılıç, Tarih Boyunca Ermeniler ve Ermeni Meselesi, (Yayınlanmamı� Yüksek Lisans Tezi) Gebze �leri Teknoloji Enstitüsü Sosyal Bilimler Ens., Gebze, 2003, s.30.

2

beylikleri idarelerinden bu devletlerin yönetimlerinden memnun olmadıklarına dair

herhangi bir kaydın bulunmadı�ı konusunda tarihçiler hemfikirdirler. Bu dönemde

Gayr-ı Müslimlerin durumları �slam hukukuna göre düzenlenmi� ve bunların dini inanç

ve faaliyetlerine dokunulmamı�tır. Anadolu’nun ve Çukurova bölgesinin Osmanlıların

hâkimiyetine girmesiyle Ermeniler Osmanlı tebaası olmu�lardır.3

Osmanlı �mparatorlu�unda Fatih Sultan Mehmet �stanbul’u fethettikten sonra

Bursa’da bulunan Ermeni Piskoposlu�unu 1461 yılında �stanbul’a getirterek patriklik

ünvanı vermi�tir. Aynı dönemde Patrik Hovakim’den sonra �stanbul’a gelen Ermeniler

Kumkapı, Yeni Kapı, Samatya, Narlıkapı, Edirnekapı, Balat kapısı çevresine

yerle�tirilmi�lerdir.4 �stanbul, Patrikli�in ve kalabalık bir Ermeni grubunun �stanbul’a

iskânının ardından zamanla bu toplum için bir merkez haline gelmi� ve önemli bir

Ermeni nüfusu burada toplanmı�tır.5

Ermeniler 19. yy’a gelindi�inde ticaret ve sanat alanında rahat bir ya�am süren

bir topluluk olarak aynı zamanda devlet i�lerinde de istihdam ediliyorlardı. ΙΙΙ. Selim

(1789-1807) zamanında Dadyan’lar, II. Mahmut (1808-1839) zamanındaki Düz o�ullar,

Balyan ailesi ve Kazan Artin gibi kimseler bunların en canlı örnekleriydi. Bu

dönemdeki Ermeni’lerin, Ermeni milletinin toplumsal ya�antısının geli�mesinde büyük

payları olmu�tur. Bunların yardımıyla okullar, matbaalar, kütüphaneler açılmı�, birçok

Ermeni genci ö�renimlerini tamamlamak üzere Avrupa’ya gönderilmi�tir.6

Osmanlı döneminde sosyo-ekonomik açıdan Müslüman unsurlarla

kar�ıla�tırıldı�ında Ermeni unsurunun gerek �ehir gerekse kasaba ve köylerdeki

hayatlarının daha müreffeh bir durumda oldukları göze çarpmaktaydı. Daha önce de

ifade edildi�i gibi Osmanlı Ermenileri’nin Osmanlı hukuk sisteminde zimmî statüsünde

olmaları dolayısıyla askerlikten muaf tutulmaları onların ticaret, sanayi ve zanaatla,

Türklere oranla, daha fazla u�ra�malarına ve nüfus olarak daha az olmalarına ra�men

sanayi ve ticarette daha etkin konuma gelmelerini sa�lamı�tı. Özellikle, Rumların

3 Yusuf Halaço�lu, a.g.e., s. 14. 4 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, �stanbul, 1987.s. 149. 5 Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi Yayınları, �stanbul, 2005, s. 83. 6 Esat Uras, a.g.e., s. 150.

3

1821’den sonra Osmanlı bürokrasisi içerisindeki nüfuzlarını ve güvenilirliklerini

kaybetmelerinin ardından Ermeniler öne çıkmaya ba�lamı�lardı. Osmanlı Devletinin

gerek merkez gerekse ta�ra te�kilatlarında önemli görevlere artık ço�unlukla Ermeniler

getirilmi�lerdir. Ermenilere sarayda verilen görevler arasında Bezirganba�lık, Saray

Sarraflı�ı, Darphane Nazırlı�ı, Baruthane Yönetimi, Padi�ahın �ahsi Hazinesinin

Yönetimi ��leri, Kilerci ba�lık, Elbise Odası Sorumlulu�u, Saray Terzili�i, Saray �n�aat

Memurlu�u, Hassa Mimarlı�ı sayılabilece�i gibi, bütün bunlara ek olarak bazı

memurluklarda da istihdam edildikleri bilinmektedir.7

Osmanlı Devletinin güçlü oldu�u dönemlerde �mparatorluk içinde ya�ayan

unsurlar açısından bir sıkıntı veya problemin varlı�ından bahsetmek zordur. Fakat

merkezi otoritenin zayıflamasının ardından bazı olayların meydana gelmeye ba�ladı�ını

ve bazı kıpırdanmaların ba� gösterdi�ini görmekteyiz. Özellikle batıda meydana gelen

önemli de�i�im ve geli�meler bu co�rafyayla ilgisi olan Osmanlı Devletini de do�rudan

etkilemekteydi. Co�rafi ke�ifler ve Sanayi devriminin ardından Avrupa’da önemli

olaylar meydana gelmi� ve �ngiltere, Fransa, Avusturya, �talya ve Almanya gibi

emperyal nitelikte olan güçlü imparatorluk ve devletler dünya siyasasında yerlerini

almı�lardı. Ayrıca Kafkaslar’da Rusya’nın varlı�ı da hissedilir bir �ekilde kendisini

göstermekteydi.

Avrupa’da Rönesans ve Reform hareketleriyle önemli bir sosyal de�i�im

ya�amakta, Fransız ihtilâliyle birlikte de yeni pek çok akım ve ideolojiler ortaya

çıkmaktaydı. Osmanlı Devleti ise bu geli�melere yeteri kadar ayak uyduramamakta ve

Avrupa’nın gerisine dü�mekteydi. Bütün bunların do�al bir sonucu olarak Devletin

merkezî otoritesinin sarsılmaya ve zayıflamaya ba�ladı�ı andan itibaren dı� devletlerce

Osmanlı tebaası arasında nifak tohumları atılmaya ba�lanmı� ve bazı gruplar devlete

kar�ı kı�kırtılmı�lardı. Özellikle Avrupa devletlerinin takip ettikleri bu politika “�ark

meselesi” olarak bilinmekteydi. Avrupa devletleri Hristiyan halkı koruma bahanesiyle

Osmanlı topraklarını, parçalama, aralarında payla�ma ve dünyanın de�i�ik

bölgelerindeki kolonilerini muhafaza etmeyi amaçlamı�lardı. Bu güçlerin Osmanlı

7 Yavuz Özgüldür, Ali Güler, Suat Akgül, Mesut Köro�lu. Her Yönüyle Ermeni Soykırımı,

Kara Harp Okulu Basımevi, Ankara, 2001, s. 31.

4

Hristiyanları için istedikleri imtiyaz, özerklik ve ba�ımsızlık onlar için de�i�mez bir

politika olmu�tu.8

Türkiye’deki Katolikleri genellikle Fransa, �talya ve Avusturya; Protestanları

�ngiltere, Almanya, A.B.D; Ortodoksları da Rusya himaye ediyordu. Böylelikle Gayr-ı

Müslim unsurlar büyük devletlerin çıkarları için payla�ılmı� durumdaydı. Rusya

bo�azlar ve �stanbul ile Do�u Anadolu’yu ele geçirmek için Ortodoks ve Gregoryan

Hristiyanları; �ngiltere Ortado�u, Mısır, Arabistan ve Irak’taki etkisini koruyup yaymak

için burada ya�ayan toplulukları; Fransa ise Çukurova, Lübnan ve Suriye’deki çıkarları

gere�i Katolik ve Gregoryanları kullanıyorlardı.9

Osmanlı Devleti de batılı devletlerin bu tür politikaları kar�ısında �mparatorluk

içerisindeki birli�i sa�lamak, siyasi kar�ılıklar ve isyan hareketlerine meydan

bırakmamak ve ülke içerisindeki taleplerine cevap vermek amacıyla reform

niteli�indeki bazı önemli kararlar almı�tı. Bu kararları ilan ederken de bu isteklerin

dı�tan gelen tazyiklerle de�il, kendi iç dinamiklerinin etkisiyle alınmı� gibi bir imajı, dı�

dünyaya vermeye çalı�mı�tı.10

1774 yılında Osmanlı Devleti’nin Rusya ile imzaladı�ı Küçük Kaynarca

Antla�masına göre; Kafkaslardaki Kabartay arazisi Ruslara bırakılmakta ve Osmanlı

Hristiyan nüfuzu üzerinde onlara söz hakkı verilmekteydi. Rusya 1801 yılında

Gürcistan’ı ilhak etmi�, 1806 yılının Aralık ayında Eflak-Bo�dan olayları yüzünden

Osmanlı ile sava�a ba�lamı�tı. 1812 yılında imzalanan Bükre� Antla�ması bazı

toprakların Rusların eline geçmesine neden olmu�tur. 1828 yılında Yunan isyanından

dolayı zor durumda kalan Osmanlı, Rusya’ya sava� açmı�tı. Bu sava�ta Ruslar

Erzurum’a kadar gelmi�lerdi. 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne barı�ına göre,

Karadeniz sahilindeki bütün kaleler ile Ahıska, Ahıkelek ve Akçur bölgelerinden

Osmanlı çekilecek ve Gürcistan’ın Rus hâkimiyetine girdi�i kabul edilecekti. Bu

antla�ma ile Osmanlının bütün Kafkasya ile ili�kisi kesiliyordu. Bu sava� esnasında

8 Yavuz Özgüldür, vd., a.g.e., s. 13-14. 9 Yavuz Özgüldür, vd., a.g.e., s. 21. 10 Erdal �lter, Büyük �hanet Ermeni Kilisesi ve Terör, Turhan Kitabevi, Ankara, 2007,

s.20,21.

5

Erzurum’a gelen Rus ordusunu nümayi�le kar�ılayan sayıları yakla�ık 100.000

civarında olan bölge Ermenileri sava�tan sonra Erzurum ve Ele�kird bölgesiden

Rusya’ya gittiler. Bu arada kaybedilen bölgelerdeki Müslüman ahali de Osmanlı

yönetimini tercih etmi�lerdi.11

Osmanlı �mparatorlu�u Edirne barı�ından sonra Mehmet Ali Pa�a isyanı ile

u�ra�makta ve onunla ba�a çıkamamakta idi. Bu mücadele devam ederken Padi�ah II.

Mahmut vefat etmi�, 1 Temmuz 1839’da Abdülmecit tahta çıkmı�tı. 3 Kasım 1839

Pazar günü Mustafa Re�at Pa�a Gülhane Hattı Hümayunu’nu okuyarak “Tanzimat-ı

Hayriye”yi ilan ediyordu.12

Tanzimat Fermanının ilânından sonra Osmanlı ülkesindeki menfi olaylar bir

türlü bitip tükenmek bilmiyor ve ilk tesirini de Lübnan’da gösteriyordu. Ardından da

Makâmât-ı Mukaddese13 meselesi ortaya çıkmı�tı. 28 �ubat 1853 günü �stanbul’a gelen

Mençikof* Bâb-ı Âli’ye verdi�i bir ültimatomla Makâmât-ı Mukaddese meselesinin bir

an önce Rusya lehine çözümlenmesini ve Ortodoks kilisesinin imtiyazları hakkında

Rusya’ya sa�lam ve de�i�meyecek teminat verilmesini talep etmi�ti. Osmanlı Devleti,

bu talebi reddetmi� ve bunun sonucunda da Kırım harbi ortaya çıkmı�tı. Rus ordularının

3 Temmuz 1853 günü Eflak-Bo�dan’a girmesiyle ba�layan ve Kırım’a intikal eden

sava�ın, konumuz açısından, sadece Do�u Cephesine de�inmekle yetinece�iz. Sava�ın

ilanından sonra do�uda Abdülkerim Pa�a Gümrü ve Ahıska istikametinde harekete

geçmi� ancak 14 Ekim’de Gümrü önünde yenilerek Arpaçayı gerisine çekilmi� ve

ardından da Kars’a kadar gerilemi�ti. Fakat Ruslar’ın Kars’ı muhasara altına alıp 29

Ekim’de Kars’a genel bir taarruz ba�latmaları üzerine Türkler kaleyi korumaya çalı�sa

da kalede ba� gösteren açlık sebebiyle 28 Kasım 1855’te Kars, Ruslara teslim edilmek

zorunda kalınmı�tı.14

11 Kâmuran Gürün, a.g.e., s.85. 12 Kâmuran Gürün, a.g.e., s. 85-86. * Aleksandr Sergeyeviç Mençikof: Kırım Sava�ının ilk iki yılında Rus kuvvetleri’nin

komutanı. 13 Makâmât-ı Mukaddese; Kudüs’te Hz. �sa ve kilisesi, merkad-ı Meryem ve kilisesi gibi

mahallerdir. 14 Özcan Yeniçeri, “Kırım Sava�ı, Islahat Fermanı ve Paris Barı� Antla�ması”, Türkler C

12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.848.

6

Bâb-ı Âli 18 �ubat 1856 günü Gülhane hattının hükümlerini te’yit eden Islahat

Hattı Hümayununu ilan etmi�ti Osmanlı �mparatorlu�u, Islahat Fermanını Paris

konferansından önce ne�rederek bunu kendi inisiyatifiyle yaptı�ını göstermek istemi�tir.

Fakat, Islahat Fermanının Gayr-ı Müslimleri memnun etti�i pek söylenemez. Gayr-ı

Müslimlere verilen hakların en önemlileri devlet memuriyetleriyle mülkî, askerî

mekteplere onların da girebilmelerine, kendi aralarındaki miras davalarının

patrikhanelerde görülebilmesi, resmi dil esasına mugayir olarak cinayet ve ticaret

kanunlarının ekalliyet dilleriyle de ne�redilmesi, bütün cemaatlerin iki�er temsilciyle

Meclis-i Vâlâ’da temsilleri ve mülkiyet haklarının ilk defa olarak ecnebilere de ait

olması kararla�tırılmı�tı. Bu fermanla askerlik mükellefiyeti, Fatih Sultan Mehmet

devrinden itibaren verilen dini imtiyazlarla muafiyetlerin yeni �artlarla te’lif edilmek

üzere yeniden tetkik edilmek mecburiyeti, papazların öteden beri kendi cemaatlerinden

haraç �eklinde aldıkları keyfî âidatın ilgasıyla aylı�a ba�lanmaları ve bütün ruhânî

reislerin sadâkat yemini ile mükellef tutulmaları gibi esaslar çok a�ır gelmi�ti. ��te bu

nedenlerle hem Müslimler hem de Gayr-ı Müslimler Islahat Fermanının aleyhinde

olmu�lardı.15

1856 Islahat Fermanından sonra Ermeniler’in kendi aralarında yapılan

ıslahatlara taraf olmak konusunda çe�itli mücadeleleri olmu�tu. Bu mücadeleler 1863

Ermeni Milleti Nizamnâmesinin kabulünden sonra da devam etmi�tir. Ancak bu iç

didi�meler �stanbul’a münhasır kalmı�tı. Anadolu’da herhangi bir huzursuzluk göze

çarpmıyordu. Gerçi 1862 yılında Zeytun’da bir ayaklanma olmu�tu, fakat bu isyan o

bölgenin kendi özel �artlarından kaynaklanıyor ve Anadolu da çıkan di�er isyanlarla

paralellik arzetmiyordu.

O dönem Anadolu’sundaki sosyal hayata baktı�ımızda vatanda�ların bazı

sıkıntılar içerisinde olduklarını görmek mümkündür. Do�uda e�kıyâlık artmı� hem

Müslim hem de Gayr-ı Müslim e�kıyâlar halka çe�itli sıkıntılar ya�atıyordu. Müslüman

çeteciler, Müslim ve Gayr-ı Müslimlere saldırıyor, Ermeni ve Rum çeteciler ise sadece

Müslümanları huzursuz ediyorlardı. Yine bu dönemde, Ermeni’lerin de çe�itli sıkıntılar

ya�adıkları bizzat patrik Hrimyan tarafından sürekli olarak �ikâyet edilmekteydi. Bu

15 Kâmuran Gürün, a.g.e., s. 97.

7

�ikâyetler daha çok fermanlarla birlikte Ermeni’lerin bazı hak ve imtiyazlarının

ellerinden alınmasından kaynaklanıyordu.16

24 Nisan 1877 de Rusya Osmanlı Devletine sava� açmı�tı. Bunun üzerine

Padi�ah II. Abdülhamit de Gayr-ı Müslim teb’ayla birlikte bütün Osmanlı halkını sava�a

katılmaya ça�ırmı�tı. Ermeni Milli Meclisi Patri�in teklifi üzerine 7 Aralık 1877

tarihinde de Osmanlı Devleti’nin yanında sava�a katılmak üzere askere yazılma kararı

aldı. Ancak, 10 Aralık’ta Plevne’nin dü�mesinin ardından 18 Aralıkta tekrar toplanan

Ermeni Milli Meclisi bu defa Patrik’e ra�men daha önce almı� oldukları kararlarını iptal

etmi�lerdir.17

Rus ordularının Edirne’ye kadar ilerlemelerinin ardından Patrik Nerses (1874-

1884) üç ki�ilik bir Ermeni heyetiyle birlikte Rus Orduları ba�kumandanı Grandük

Nicholas ile görü�mek üzere görevlendirilmi�tir. Rus Orduları ba�kumandanının

huzuruna çıkan bu grup Osmanlı Ermenileri’nin Rus Çarına olan ba�lılı�ını

bildirmi�lerdir. Grandük Nicholas ve Rusya’nın �stanbul eski büyükelçisi �gnatief

kendilerine “Hazırlanmakta olan barı� antla�masına Ermenilerle ilgili özel bir madde

konulaca�ı” sözünü verdi. Gerçekten de imzalanan Ayastefanos (Ye�ilköy)

antla�masına (3 Mart 1878) Ermenilerle ilgili olarak 16. madde konuldu. Yukarıda da

anlatıldı�ı gibi bu maddeyle ilk defa Ermeniler bir antla�maya girdiler ve artık Ermeni

Meselesi bu antla�mayla uluslar arası bir sorun haline geldi. Antla�ma metninde yeralan

bazı maddelerin kendi çıkarları açısından sıkıntı do�uraca�ını gören �ngiltere ise hemen

duruma müdahale ederek yeni bir antla�manın imzalanması için Ruslarla gizli

görü�melere ba�ladı. Bu görü�meler sonunda Rusya ile 30 Mayıs 1878 günü gizli bir

ba�kaantla�ma imzalandı. Bu antla�mada Rusya, Balkanlarla ilgili hükmün

de�i�tirilmesini kabul etti. Fakat Do�u Anadolu ile ilgili maddelerin de�i�tirilmesine

yana�madı. Do�u Anadolu üzerindeki Rus nüfusunun �ngiltere’nin Asya toprakları

üzerindeki çıkarlarına ters dü�tü�ünü bilen �ngiltere, Osmanlı Devleti ile 4 Haziran

1878 tarihinde Kıbrıs Antla�masını imzaladı. Bu Antla�maya göre; Kars, Ardahan ve

Batum’u ele geçiren Rusya, Osmanlı’nın Asya topraklarından bir kısmını eline

geçirmeye çalı�ırsa, �ngiltere, Osmanlı Devleti’nin yardımına ko�acaktı. Buna kar�ılık 16 Kâmuran Gürün, a.g.e., s. 119. 17 Kâmuran Gürün, a.g.e., s. 123-124.

8

olarakta, Osmanlı Devleti Kıbrıs Adası’nın yönetimini geçici süreyle �ngilizlere

bırakacaktı. Ayrıca Osmanlı Devleti Gayr-ı Müslimler için ıslahat yapılaca�ı hususunda

�ngiliz hükümetine söz vermekteydi. Fakat bu madde ile �ngiltere, Osmanlı Devleti’nin

içi�lerine karı�abilece�i hukuki bir dayanak elde etmi� oluyordu.18

�ngiltere’nin Osmanlı Devleti ve Rusya’yı Berlin’de bir kongre düzenlemeye

ikna etmesinin ardından Osmanlı Ermenileri de yo�un bir faaliyetin içerisine

girmi�lerdir. �stek ve arzularını bildirmek amacıyla �ngiltere Büyükelçisi Layard’ı

ziyaret ederek, Bulgarlar gibi kendilerine de özerklik verilmesini talep etmi�lerdir.

Ayrıca da Müslümanlarla Ermeni’lerin artık bir arada ya�amalarının mümkün

olmadı�ını iddia etmi�lerdir. Bütün bunlardan ba�ka Patrik Nerses, Avrupa’ya bir heyet

göndermi� ve bu heyet de çe�itli Avrupa ba�kentlerinde bazı görü�meler yaptıktan sonra

Berlin’e gelmi�tir. Fakat Ermeni heyeti kongrenin yapıldı�ı binaya alınmamı�sa da

ancak bu heyet Ermeni istek ve iddialarını içeren bir belgeyi kongre üyelerine iletmeyi

ba�armı�tır. Patrik Nerses de 30 Haziran 1878 günü �stanbul’daki �ngiliz büyükelçisini

yeniden ziyaret etmi� ve bir Ermeni projesinin kongreye sunuldu�unu ve bunun

desteklenmesini talep etmi�tir. Büyükelçi de “Ermenilerin âdil ve iyi bir yönetime

kavu�maları için, ellerinden geleni yapmakta olduklarını” söylemi�tir. Bütün bu çaba ve

gayretlerin ardından Berlin Antlma�masına Osmanlı Ermenileriyle ilgili 61. madde

eklendi. Böylece Ermeni meselesi uluslar arası bir sorun haline geldi. Bundan sonradır

ki Ermeni kıpırdanmaları ve silahlı ayaklanmaları görüldü.19

Osmanlı Dönemi Sivas Ermenileri

Bir önceki ba�lıkta ana hatlarıyla Berlin Kongresine kadar ki Osmanlı-Ermeni

ili�kilerini vermeye çalı�tık. Burada ise konumuzun esasını te�kil eden Sivas

Ermenileri’nin, tarihi süreç çerçevesinde, Osmanlı Devletiyle olan ili�kilerini kısaca ele

almaya çalı�aca�ız. Fakat Osmanlı döneminde Sivas vilâyeti ve Sivas Ermenileriyle

ilgili herhangi bir çalı�manın olmaması sebebiyle daha çok Sivas Ermenilerinin sosyal,

kültürel ve ekonomik durumlarını kısaca açıklamaya çalı�aca�ız.

18 Bilal N. �im�ir, �ngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri (1856-1880), Bilgi Yayınevi,

Ankara, 1986, s. 24; Ahmet Eyicil, Siyasi Tarih, s.196-198. 19 Bilal N. �im�ir, a.g.e., s. 29.

9

1398 yılında Kadı Burhaneddin’in Sivas yakınlarında Akkoyunlulara yenilerek

esir dü�mesi ve öldürülmesinin ardından �ehir halkı topraklarını Akkoyunlu hükümdarı

Karayülük Osman Bey’e vermek istemediler ve direndiler. Osman Bey’e kar�ı

Tatarlardan yardım istediler. Ancak bunların da yenilerek geri çekilmesinden sonra

�ehrin ya�malanmasından korkan halk Osmanlı Padi�ah’ı Yıldırım Bâyezid’a haber

gönderdi ve onun �ehri teslim almasını istedi. Bunun üzerine Yıldırım Bâyezid, büyük

o�lu Süleyman Çelebi’yi mühim bir kuvvetle Sivas’a gönderdi. Osmanlı kuvvetleri

Karayülük Osman Bey’in kuvvetlerini ma�lup ettiler ve Sivas’ı teslim aldılar. Böylece

1398 yılında Sivas, Kayseri, Tokat, Niksar bölgeleri Osmanlı hâkimiyetine geçti.

Bâyezid de o�lu Süleyman Çelebi’yi bu bölgeye vali olarak tayin etti. Yıldırım

Bâyezid’in 1402 Ankara Sava�ı’nda Timur’a yenilmesinin ardından Osmanlı Devleti

Fetret Devri’ne girdi. Bu dönemde Sivas’ın hâkimiyeti tekrar, Kadı Burhaneddin’in

damadı Mezid Bey’e geçti. Mezid Bey Timur’dan me�ur alarak �ehre hakim oldu. Fakat

daha sonra Osmanlı Devleti 1408 yılında tekrar Sivas �ehrine hâkim oldu.20 Timur

felaketiyle Sivas �ehri her bakımdan büyük bir tahribat gördü, sosyo-ekonomik ve

demografik açıdan �ehirde büyük oranda yıkım ya�andı.21

Sivas bölgesi için XVI. asır iç karı�ıklıklar, isyanlar ve ya�maların ya�andı�ı bir

dönem oldu. II. Bâyezid döneminde ba�layan bu tür hareketler, �ehzade mücadeleleri

yüzünden yayıldı ve bu dönemde ortaya çıkan �ah Kulu isyanı, Antalya’dan Sivas’a

kadar olan bölgede büyük bir katliam ve tahribata sebep olmu�tu. 1514 yılında Yavuz

Sultan Selim’in kazandı�ı Çaldıran Sava�ı, Anadolu üzerinde emelleri olan Safevilere

büyük bir darbe indirdi ve bölge bir durulma içerisine girdi. Ancak XVI. ve XVII.

yüzyıllarda de�i�ik zamanlarda toplumsal ve ekonomik sebeplerle ortaya çıkan Celâli

isyanları da Anadolu halkının zaten var olan sıkıntılarının artmasına, bu bölgede

Osmanlı Devleti’nin �ran’la ve isyanlarla sürekli mücadelesine sebep oldu. XVI. ve

XVII. yüzyıllarda Sivas bölgesini önemli ölçüde etkileyen isyanlar ve iç karı�ıklıklar,

XVIII. ve XIX. asırlarda da e�kıyalık hareketleri �eklinde devam etti.22 Fakat genel

20 Ömer Demirel, Osmanlı Dönemi Sivas �ehri ve Esnaf Te�kilatı, Sivas Belediyesi Kültür

Yayınları, Sivas, 1998, s.8-9. 21 Ömer Demirel, Osmanlı Dönemi Sivas �ehri Makaleleri, Sivas Valili�i �l Kültür ve

Turizm Müdürlü�ü Yayınları, Sivas, 2006, s.183. 22 Ömer Demirel, 1998, a.g.e., s.14.

10

olarak Osmanlı Devleti’nin yıkılma sürecine girdi�i XIX. yy’ın ortalarına kadar �ehirde

önemli geli�meler ya�andı ve halk genelde sakin bir hayat sürdü.

Demografik Açıdan Ermeniler

Osmanlı Döneminde Sivas �ehriyle ilgili ilk nüfus istatistikleri, 1454 tarihinden

itibaren sık sık yaptırılan Tahrir defterlerinden kolayca anla�ılabilmektedir. 1454 yılına

ait Tahrirde �ehirde toplam 567 hane (yakla�ık 3000 ki�i) kayıtlı olup bunun yarıdan

fazlasının Gayr-ı Müslim Ermenilerden olu�tu�u anla�ılmaktadır. Özellikle

Ermeni’lerin Palas, Meksat, Kesi�, Zilkar, Bazar, Kesi� Mehter, Nurmu� Kesi� ismiyle

kayıtlı altı mahallede oturdukları tespit edilmi�tir. Ancak bu dönemde ilgili bütün

Selçuklu ve Osmanlı �ehirlerinde görüldü�ü gibi dikkatlerden kaçmayan bir husus da

Müslim ve Gayr-ı Müslimlerin ayrı ayrı mahallelerde oturmaları ve genelde

mahallelerin cami ve kiliselerin etrafında toplanmı� olmasıdır.

Anadolu’da Celâli isyanlarının patlak vermesinin ardından Sivas �ehrinin

nüfusunda bir artı� gözlemlenmi� ve yeni mahalleler kurulmu�tur. ��te bu mahallelerde

Müslim ve Gayr-ı Müslimlerin aynı mahallede oturdukları ve birbirlerine kom�u

oldukları kaynakların verdi�i bilgilerden anla�ılmaktadır.23 1831 tarihli Osmanlı

genelinde yapılan ilk nüfus sayımında Sivas �ehir merkezinde ço�unlu�u Ermeni olan

Gayr-ı Müslimlerin sayısı 9.000 civarındaydı. Bu dönemde Ermeni’lerin en yo�un

olarak ya�adıkları mahalleler; Hoca �mam, Cami-i Kebir, Bazar, Köhne Civan, Sarı

�eyh, Üryân-ı Müslim, Üryâni Zimmî, Kösedere-i Zimmî, Akde�irmen, Kilise, A�ca

Bölge, Ece, Örtülüpınar, Baldır Bazarı, Küçük Bengüler, Küçük Minare, Temürcüler

Ardı ve Bab-ı Kayseri’dir. Bu dönem Sivas nüfusuyla ilgili di�er kaynakların verileri

farklılık göstermekle birlikte nüfusun 25.000-43.000 arasında de�i�ti�i; bu nüfus da

Ermenilerin nüfusunun ise 6.000-9.000 arasında de�i�ti�i gözlemlenmektedir.

Günümüze kadar Sivas �ehrinin nüfusu özellikle Cumhuriyetin son yıllarına kadar

oldukça hızlı artmı� buna ters olarak da, Gayr-ı Müslim nüfusu özellikle Birinci Dünya

Sava�ından sonra hızlı bir �ekilde dü�mü� ve son yıllarda neredeyse hiç kalmamı�tır.

Sivas vilâyetindeki Müslüman ve Gayr-ı Müslim unsurların nüfusuyla ilgili daha

23 Ömer Demirel, 2006, a.g.e., s.134-135.

11

ayrıntılı incelemeyi ileri bölümlerde ayrı bir ba�lık olarak ele alaca�ımızdan �imdilik bu

kadar de�erlendirmenin yeterli oldu�u kanaatindeyiz.24

Ekonomik ve Sosyo-Kültürel Açıdan Ermeniler

Osmanlı dönemi Sivas Ermenileriyle ilgili yapılmı� olan ara�tırmalarda; �ehirde

bazı meslek kollarının üretim ve hizmet sektöründe faaliyet gösterdikleri ve bu meslek

kollarıyla u�ra�anlardan yarıya yakınının Gayr-ı Müslimler ve özellikle de

Ermenilerden olu�tu�u anla�ılmaktadır. Sicillerde tesbit edilen 915 esnafın 507’si

Müslüman, 408’i ise Gayr-ı Müslimdi.25 Burada dikkati çeken en önemli husus; bazı

meslekleri yalnızca Gayr-ı Müslimler, bazılarını yalnızca Müslümanlar, bazılarını ise

hem Müslümanlar hem de Gayr-ı Müslimlerin icra etmi� olmalarıdır. Balmumculu�u,

Dülgerlik, Hekimlik, Kalaycılık, Kuyumculuk, Yemenicilik vs. yalnızca Ermeniler’in

u�ra�tı�ı mesleklerdir. Yalnızca Müslümanların u�ra�tı�ı meslekler ise; Abacılık,

Arabacılık, A�çılık, Bahçıvanlık, Balıkçılık, Barutçuluk, Çıkrıkçılık, Debba�lık,

Ekmekçilik, Hamamcılık, Kebapçılık, Mücellidlik, Nalbandlık, Ya�cılık, Yo�urtçuluk

gibi mesleklerdir. Ayrıca hem Müslümanların hem de Ermeniler’in yaptıkları meslek

alanları ise; Arpacılık, Bostancılık, Çubukçuluk, Hurdacılık, Katırcılık, Kazazlık,

Terzilik, Tüccarlık, Tuzculuk vs.dir.26

Sosyo-kültürel açıdan ise Sivas Ermenileri’nin Vilâyet �dare ve Vilâyet Umumi

Meclisinde üye olarak bulunduklarını görmekteyiz. 1911 ve 1912 Sivas Vilâyet Umûmî

Meclisi ba�kanla birlikte onbe� üyeden olu�makta ve üyelerin yedi tanesi Sivas merkez

ve sancaklardan gelen Gayr-ı Müslim ve ço�unlukla da Ermenilerden olu�maktaydı.

Ayrıca Ι. ve ΙΙ. Me�rutiyet meclislerine Ermeni milletvekilleri de temsilci olarak

katılmı�lardı.

Osmanlı ülkesinin genelinde oldu�u gibi Sivas Ermenilerinin de dini inanç ve

ibadetlerinde büyük bir hürriyete sahip oldukları kaynaklarda belirtilmektedir. Sivas’ta

çe�itli dönemlerde farklı özelliklere sahip sayıları be� ila dokuz arasında de�i�en kilise

24 Ömer Demirel, Ho�görü Toplumunda Ermeniler, C III, Erciyes Üniversitesi Yayını,

Kayseri, 2007, s.495,496. 25 Ömer Demirel, 1998, a.g.e., s. 63. 26 Ömer Demirel, 2006, s.186-187.

12

vardı.27 E�itim faaliyetlerinde de benzer bir özgürlü�e sahip olan Ermeni’lerin XIX.

yüzyılda Sivas’ta onikisi Gregoryanların ve sekizi de Protestanların olmak üzere yirmi

temel e�itim kurumu vardı. Ayrıca kültürel hayatı yansıtan iki matbaa, oniki günlük

gazete ve onbe� dergi ve binleri a�an kitap baskılarının mevcut oldu�u görülmektedir.

II. Me�rutiyetten sonra onbe� Ermeni yayın organından bahsedilmektedir.28

Sivas’taki Osmanlı-Ermeni ili�kilerinin bozulmaya ba�ladı�ı dönem, özellikle

Osmanlı Devleti’nin yıkılma sürecine girdi�i ve 1877-78 Osmanlı- Rus sava�ının

ardından imzalanan Berlin Antla�ması’ndan sonraki dönemdir. Sebeplerini ilerideki

bölümlerde etraflıca incelemeye çalı�aca�ımız unsurların da etkisiyle Osmanlı

Türkiye’sindeki Müslim ve Gayr-ı Müslim vatanda�ların arası bozulmu�, isyan ve

çarpı�malar birbirini takip etmi�tir.

Sivas vilâyeti Osmanlı Devletinde Ermenilerin yo�un olarak ya�adı�ı önemli

merkezlerden biriydi. Sivas Ermenileri genel olarak �ehir ve kasaba merkezlerinde

ya�ıyorlardı. Ermenilerin ya�adı�ı bazı köyler varsa da Ermeni nüfusun büyük bölümü

�ehirlerde hayatını devam ettiriyor ve genel olarak da ticaret ve zanaatla u�ra�ıyorlardı.

Son olarak burada Ermenilerin ya�adı�ı �ehir, köy ve kasabaları vererek konuyu burada

bitirmek istiyoruz.

Sivas Vilâyeti Sivas, Tokat, Amasya ve Karahisar-ı �arki Sancaklarından

olu�uyordu. Sivas sanca�ı; Merkez kaza, �arkı�la, Yıldızeli, Hafik, Zara, Divri�i,

Darende, Gürün, Kangal, Aziziye ve Hamidiye (Bünyan)’dan olu�uyordu. Sivas

�ehrinde nüfusun üçte birine yakını Ermenilerden meydana gelmekteydi. Sivas �ehrine

ba�lı Ermenilerin ya�adı�ı köyler ise; Pirkinik (Çayboyu), ��han (��hanı), �inkörek

(Esenyurt), Kaldi ve Akkaya idi. Sivas’ın batısında yer alan Yıldızeli kazasının merkezi

Yenihan’da da yakla�ık olarak 1.000 Ermeni ya�amaktaydı. Bu kazada Ermenilerin

yo�un olarak ya�adıkları köy ise Kavak köyü idi. Sivas’ın 35 km. do�usundaki Hafik

kazasının merkezi Koçhisar’dır. Bu kazaya ba�lı Ermeni köyleri ise Tuzhisar (A�dık),

27 Ömer Demirel, 2006, a.g.e., s. 189, Osman Köker, 100 Yıl Önce Türkiye’de Ermeniler:

Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonundan Kartpostallarla, Birzamanlar Yayıncılık, �stanbul, 2005, s.224.

28 Demirel Ömer, 2007, a.g.e., s.500-501.

13

Akpınar (Püragn), Bahçecik (Bardizag), �stanoz, Gevre (Durulmu�), Düzyayla

(Khorokhon), Alçıören (Kütnü), Sarıhasan, Tav�anlı, Bayıraltı (Todorag-Kiliseköy),

Yarhisar, Gamis veya Kemeris, Gavdara ya da Gavraz, Govdun-Kümes, Khandzar ya da

Khansar, Khorsana veya Korsena, Prapert, �ahin (Cencin), Tımaç Torossi veya

Divegse, Vo�novid ve Yenice (Fre�ed)’dir. Daha do�udaki Koçgiri kazasının merkezi

Zara’da 3.000 civarında Ermeni ya�amaktaydı. Kazaya ba�lı köyler ise Karhad,

Keçiyurdu, Çayköy ve Miadun’dur. Ermenilerin kalabalık oldu�u di�er bir kaza da

�arkı�la’dır. Buraya ba�lı Temecik, Yapaltun (Gümü�tepe), Karapınar, Lisanlı

(Kömürkaya), Karagöl, Alakilise (Eskiyurt), Çepni, Dendil, Burhan, Tekmen ve

Pa�aköy ise Ermenilerin ya�adı�ı köylerdir.

Gemerek kazası da önemli bir Ermeni nüfusunun ya�adı�ı önemli kasabalardan

biridir. Topaç, Kurtlukaya, Kantaroz (Bo�azdere), Patrenos (Çevirme) ve Gazima�ara,

Ermenilerin ya�adı�ı köylerin ba�lıcalarıdır. Divri�i kazasında 1914 Osmanlı nüfus

sayımına göre 8.354 Ermeni ya�ıyordu. 12.000 ki�ilik kaza merkezinin üçte biri

Ermenilerden meydana gelmekteydi. Hurnavil (Maltepe), Gamsa (Kesme), Zımara (Bugün

Erzincan �liç’e ba�lı Altınta�), Pingyan (Adatepe), Armutag (Kavaklısu), Ar�u�an veya

Ar�in, Güresin, Mrvana, Odur (Kayaburun), Palanga, Pargam (Uzunkaya), Sincan, Surp

Hagop köyü kazanın di�er Ermeni yerle�keleriydi. Sivas’ın güneyinde bulunan Kangal

kazasında 1.000 kadar Ermeni ya�amaktaydı. Kangal’daki en büyük yerle�im yeri Ula� ve

Mancılık’tı. Ma�ara (�nkonak), Yarhisar, Komsur ve Bozarmut, Kangal’ın Ermenilerin

ya�adı�ı di�er köylerdi. Dar bir vadide birbirinden uzakta mahalleler halinde kurulmu� olan

Gürün kaza merkezinde önemli bir Ermeni nüfusu vardı. Karahisar, Kavak ve Karaören

Gürün’ün yakınındaki önemli Ermeni köyleriydi. Gürün’ün güneydo�usundaki Darende

kaza merkezinde 2.000 civarı Ermeni ya�amaktaydı. Kazaya ba�lı A�adi (Günpınar) köyü

Ermenilerin ya�adı�ı önemi bir köydü. Sivas’ın güneyinde yer alan Aziziye kazasında 1000

kadar Ermeni ya�amaktaydı. Sivas Vilâyetinin güneybatısında yer alan Hamidiye (Bünyan)

kazasında 1000 civarında Ermeni ya�amaktaydı. Gigi, Sıvgın, Sarıo�lan ve Erkek

Ermenilerin ya�adı�ı köylerdi.

Tokat sanca�ı; Tokat, Erbaa, Zile ve Niksar kazalarından olu�uyordu. Tokat

�ehrinin üçte biri kadarı Ermeni’ydi. Bizeri, Endiz, Biskincik, Varaz, Tahtaba�,

14

Yartmı�, Kervansaray, Çiftlik, Keda�az, Bolis, Pazar, Krikoris ve Gesarya köyleri

Tokat kazasında Ermenilerin yerle�ik oldu�u köylerdi. Erbaa’ya ba�lı Çozlar veya

Ço�khod, Ayvaz, Sarıkaya, Sa�arçal ya da Sgarhall, Cebrayil Ermenilerin ya�adı�ı

köylerdi. Zile’yle birlikte Zile’ye ba�lı Kapıa�zı ve Karameze ya da Karame�e köyü

Ermenilerin ya�adı�ı yerlerdi.

Amasya, Merzifon, Köprü, Mecitözü, Ladik, Havza ve Gümü�hacıköy

kazalarından olu�an Amasya sanca�ında Osmanlı nüfus sayımına göre 25.450 Ermeni

ya�ıyordu. Amasya’da Savadiye ve Dere Mahallesi Ermenilerin ya�adı�ı mahallelerdi.

Ermenilerin yo�un olarak ya�adı�ı ikinci yer Merzifon’du. Merzifon’a ba�lı Korköy ve

Yenice Ermenilerin ya�adı�ı köylerdi. Köprü kazasında 1.500 kadar Ermeni ya�ıyordu.

Mecitözü’nde 800 kadar Ermeni, Ladik kazasında 300 civarında Ermeni, Havza’da 350

kadar Ermeni ve Gümü�hacıköy’de ise 4.000 civarında Ermeni ya�amaktaydı. Ladik

kazasına ba�lı Yarımcaköy de Ermenilerin ya�adı�ı yerlerden biriydi.

Merkez kazayla beraber Su�ehri, Hamidiye, Koyulhisar ve Alucra kazalarından

olu�an Karahisar-ı �arkî sanca�ı Ermenilerin ya�adı�ı yerlerden di�eriydi. Sancak

merkezinde Ermeniler iki mahallede toplanmı�lardı. Kalenin ete�indeki Yukarı Mahalle

ve daha çok zengin Ermenilerin ya�adı�ı Kopeli veya Bahçe mahalleleri, Ermenilerin

ya�adı�ı mahallelerdir. Tamzara, Dziberi (Akbudak), Ane�i, Buseyid, Çırdak

�ebinkarahisar kazasında Ermenilerin ya�adı�ı köylerdir. Su�ehri kasabasında önemli

bir Ermeni nüfusu vardı. A�a�ı Adzbıder, Yukarı Adzbıder (Akıncılar), Sis (Çatoluk),

Pürk (Ye�ilyayla), Mı�agnots, Gtanots-Kırtanos-Kirtanos, Alamunik (Ya�lıçayır),

Gıraç, Sevindik, Abana (Göllüce), Yeniköy, Tmluc veya Dümlüç (Çiçekli), A�vanis-

A�anos, Kome�dun, A�ravis, Hamam Su�ehri’ne ba�lı Ermeni yerle�im birimleriydi.

Sanca�ın di�er kazalarında ise çok az sayıda Ermeni vardı. Mesudiye’ye ba�lı Mahmat

köyü Ermenilerin ya�adı�ı yerdir. Burada dikkatimizi çeken en önemli husus bütün

�ehir ve kasabalarda Ermenilerin genellikle Müslümanlarla farklı mahallelerde

oturmalarıdır. Birkaç köyün haricinde farklı köylerde ya�amı�lardır.29

29 Osman Köker, a.g.e., ss.224-229.

15

B�R�NC� BÖLÜM

ERMEN� MESELES�N�N ORTAYA ÇIKI�I

1.1. Ermeni Meselesinin Çıkı� Sebepleri

1.1.1. Kilisenin Etkisi

Ermeni patrikhane ve kiliseleri, Ermeni milletinin her dönemde bir Cemaat

olarak dinî oldu�u kadar dünyevî hayatlarını da düzenleyen bir kurumdu.30 Özellikle

Osmanlı Devletinin son dönemlerinde Osmanlı Ermenilerinin ba�ı olan Patrikhanelerin

takip etmi� oldukları Politikaların, Ermeni milliyetçili�inin ve ayrılıkçılı�ının geli�mesi

ve yaygınla�masında önemli bir etkisi olmu�tur. Özellikle Eçmiyazin Katogikoslu�unu

nüfuzu altında bulunduran Rusya, Osmanlı Ermenileri ve Ortodoks Hristiyanlar

üzerinde bazı haklar iddia etmi�tir. �ngiltere ve Fransa gibi Avrupalı di�er büyük

devletler de Ermeni kilisesinin bu nüfuzundan yararlanmak suretiyle Ermeni

sorunlarıyla alakadar olmaya ba�lamı�lardır.

1862 yılında Osmanlı Devletinin kabul etti�i Ermeni Milleti Nizamnâmesi

Ermeni kilisesisinin daha da ön planda olmasına zemin hazırlamı�tır. Daha önceden

bazı hak ve yetkilere sahip olan Ermeni Kilisesi, bunu ba�ımsızlık yolunda önemli bir

adım saymı� ve daha fazlasını elde edebilmek için yo�un bir çaba ve gayretin içerisine

girmi�tir.31 Rusya’dan önemli bir destek alan Patrik Hrimyan (1869-1873) bu yolda

faaliyetlerine ba�lamı�, Van’da “Van Kartalı”, Mu�’ta “Mu� Kartalı” isimli gazeteler

çıkarmı�tır. Fakat Patrik Hrimyan’ın bu tür a�ırı ve ayrılıkçı faaliyetlerini gören bazı

Ermeniler Hrimyan’a tepki göstermi� ve Patrik Hrimyan da 1873 yılında istifa etmek

zorunda kalmı�tır. 32 Daha sonra Patrik olan Nerses Varjabetyan (1874-1884)da aynı

politikayı takip etmi�, bu konuda �ngilizlerin deste�ini almaya çalı�mı� ve artık

Türklerle bir arada ya�amanın zor oldu�unu iddia etmi�tir. Varjabetyan’ın ölümünden

sonra Harutyan Vehabetyan (1884-1888) patrik olmu�tur. Vehabetyan kendisinden

30 Yavuz Özgüldür, a.g.e., s.137, vd. 31 Abdurrahman Küçük, “Ermeni Kilisesi ve Terör”, Ermeni Ara�tırmaları 2. Türkiye

Kongresi Bildirileri, C II, ASAM, Ankara, 2007, s.741. 32 Erdal �lter, Ermeni Kilisesi ve Terör -Tarihi Seyir-, Turhan Kitabevi, Ankara, 2007,

s.23,24.

16

önceki Patriklerin aksine Osmanlı Devletine ba�lı kalmanın Ermeni milleti için ve

ülkenin huzuru için daha mantıklı oldu�una karar vermi� ve siyasi meselelerden uzak

durmaya çalı�mı�tır. Fakat Ermeni örgütleri Patrik’in bu tavrından rahatsız olmu�lar ve

onun istifa etmesine sebep olmu�lardır. Harutyan ve Habetyan’ın ardından Horen

A�ıkyan (1888-1894) Patrik seçilmi� ve bu dönemde Ermeni kilisesi artık Komitacıların

bir merkezi ve silah deposu haline gelmi�tir.33

1881-1882 yıllarında Patrikhanenin Ermeni terör örgütlerine olan deste�inin açık

bir �ekilde fark edilmesinin ardından, Sivas Valisi durumu Dâhiliye Nezaretine �ifreli

bir yazıyla bildirmi�tir. Valinin dikkat çekti�i hususlar arasında Patrikhanenin din

görevlilerini isyana te�vik etmesi, isyanda yer almayanların görevlerinden

uzakla�tırılması, Ermenilerden çe�itli adlar altında yardım toplanması, askerlikten

kurtulmaları amacıyla Ermeni gençlere “Diyakos” verilmesi ve komitalar kurdurulması

yer almaktadır. Kilisenin silah deposu haline getirilmesiyle ilgili ilk haber Erzurum’dan

gelmi�tir. �zmirliyan’ın Patrik seçilmesi Komitacı Ermenileri oldukça sevindirmi�,

Zeytun ve Sasun isyanı ve Osmanlı Bankası olayı bu Patri�in döneminde olmu�tur.

Patrik de bu olaylara açık destek vermi� ve bu da isyancıları a�ırı bir �ekilde

cesaretlendirmi�tir. Patri�in ve kilisenin olayların içerisinde yer alması bazı ileri gelen

Ermenilerin kaygılanmasına sebep olmu� ve onların baskısıyla Patrik �zmirliyan

görevinden istifa etmek durumunda kalmı�tır. �zmirliyan’ın istifasının ardından

Malachia Ormanyan Patrik olmu�tur (1896-1908). Ormanyan, Ermenilerin menfaatinin

Osmanlı yönetiminde oldu�una inanan birisiydi. Patrik seçilir seçilmez Osmanlı

Devletine olan ba�lılı�ını bildirmi� ve Ermenilere kar�ı sarsılan güveni yeniden tesis

etmeye çalı�mı�tır. Ormanyan’ın bu tavrından rahatsız olan bazı Ermeniler onu istifaya

zorlamı� ve Patrik Malachia Ormanyan 1908 yılında görevinden istifa etmi�tir.34

Burada, özellikle 1913 yılında Patrikli�e getirilen Zaven Eghiyan’dan (1913-

1916) bahsetmemiz yerinde olacaktır. Patrik Zaven’in ba�ımsız bir Ermenistan için

örgütler kurdu�u, Rumlarla i�birli�i yaptı�ı, Osmanlı Devletinin payla�ılması

toplantılarına katıldı�ı ve bütün bunların sonucunda da 1916 yılında Ba�dat’a sürgün

33 Abdurrahman Küçük, a.g.m., s.742. 34 Abdurrahman Küçük, a.g.m., s.742,743., Erdal �lter, a.g.e., s.35,36.

17

edildi�i bilinmektedir. Ancak orada da zararlı faaliyetlerine devam etmi� ve Mondros

Mütarekesinde Türk devleti aleyhine propoganda faaliyetinde bulunmu�tur.35

XIX. yüzyıla kadar Osmanlı Devletinde Ermeni sorununun olmadı�ını daha

önce de ifade etmi�tik. Fakat Osmanlı Devletinin çökü� sürecine girmesinin ardından

özellikle emperyalist batılı devletler ve Rusya’nın Osmanlı Devleti üzerindeki emelleri

ve çıkarları, onların �mparatorlu�un bir parçası olan gayr-ı Müslim unsurlarla

ilgilenmelerine yol açmı�tır. Ermeni çeteleri de her türlü yolu deneyerek Ermeni

Kilisesini kendi yanlarına çekmeye çalı�mı�lardır. Fakat tüm bu u�ra�lara ra�men

Anadolu’daki kiliselerin büyük ço�unlu�una sa�duyu hâkim olmu� ve terör, Ermeni

halkı arasında istedi�i deste�i bulamamı�tır.36 Ancak yukarıda da ifade etti�imiz gibi

bazı patrikler, piskoposlar ve din adamları, bu mücadelede saf tutmu�lardır. Ermeni

sorununun büyümesi, uluslar arası bir sorun haline gelmesi, isyan ve terör faaliyetlerinin

meydana gelmesinde önemli bir etken olmu�lardır. Hatta bazen isyanın ba� aktörü

olmu�lardır. Örne�in Sivas Vilâyetine ba�lı Hafik kazasının Tuzhisar nahiyesinde,

ihtilâlcilerin en büyük yardımcısı Papaz Asador olmu�tur.37

1.1.2. Misyoner Faaliyetlerinin ve Yabancı Okulların Etkisi

Afrika’da faaliyet gösteren bir �ngiliz misyonerine Afrikalı bir ihtiyarın

söyledi�i “siz memleketimize geldi�iniz zaman sizin mukaddes kitabınız, bizim de

topra�ımız vardı. �imdi ise bizim kitabımız, sizin de topra�ınız var.”38 sözü bizim

burada anlatmak istedi�imiz dü�ünceyi en güzel biçimde ifade etmektedir.

De�i�ik etnik kökene ve dini inanca sahip unsurların bir arada ya�adı�ı geni�

topraklara sahip olan Osmanlı Devleti, misyonerlik faaliyetleri için oldukça uygun bir

zemine sahipti. Çünkü azınlıklara verilen geni� haklar ve yabancılara verilen

kapitülasyonlar, misyonerlerin Osmanlı Devletindeki faaliyetlerini kolayla�tıran

35 Abdurrahman Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Andaç Yayınları, Ankara, 2003, s.113. 36 Abdurrahman Küçük, a.g.m., s.743-744. 37 Mehmed Hocao�lu, Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda Da�ıtım, �stanbul,

1976, s. 266. 38 Ahmet Gündüz, “Osmanlı Devletinde Yapılan Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni

Meselesinin Do�u�u, Geli�mesi”, Türk Dünyası Ara�tırmaları, Sayı:128, 2000, s.111.

18

etkenlerdir. Osmanlı Devletinin sahip oldu�u zenginliklerden istifade etmek isteyen

batılı devletler, misyonerlik faaliyetlerine büyük önem ve destek vermi�lerdir. Bu

amaçla Osmanlı topraklarına ilk gelenler Fransız misyonerleridir. 16. yüzyıldan itibaren

Fransız misyonerleri Anadolu ve Osmanlı topraklarının de�i�ik bölgelerinde

faaliyetlerini gerçekle�tirmek için e�itim, sosyal ve kültürel bir takım müesseseler

kurmu�lardır.39

Özellikle Cizvit misyonerleri, Asya Türkiye’sinde yo�unla�mı�lar ve bu bölgede

birçok okul ve çe�itli müesseseler kurmu�lardır. Mesela Cizvitlerin Sivas Vilâyetinde

toplam altı misyoner okulu ve bunların 910 ö�rencisi oldu�u tespit edilmi�tir.

Misyonerler, Osmanlı topraklarına geldikleri zaman sadece e�itim-ö�retim faaliyetleri

ve dini faaliyetlerde bulunmamı�, aynı zamanda sosyo-kültürel bazı etkinlikleri de

gerçekle�tirmi�lerdir. Mesela sa�lık ocakları, hastaneler, dil okulları, kütüphâneler,

matbaa ve yetimhâne gibi birtakım sosyal müesseseleri de kurmu�lardır.40

Osmanlı Devletinde misyoner faaliyetlerini yürüten di�er Hristiyan mezhebi

Protestanlardır. Özellikle Amerikalılar, Osmanlı Devletine misyonerlik amaçlı gelen en

son te�kilat olmalarına ra�men en fazla etkiyi bırakmı� ve en iyi organizasyonu

sa�lamı�lardır. Amerikalı misyonerler özelikle Anadolu üzerinde yo�unla�mı�lardır. Bu

ba�lamda en güçlü misyoner örgütü American Board olarak tanınan American Board Of

Commissioners For Foreign Missions’dır. 1820 yılında �zmir’e gelen Pleny Fisk ve Levi

Persons misyonerlik çalı�malarına ilk olarak burada ba�lamı�lardır. Ardından da �stanbul,

Trabzon, Erzurum, Antep, Sivas (1851), Adana, Merzifon (1852), Diyarbakır, Kayseri ve

Harput’ta faaliyetlerine ba�lamı�lardır. Bu örgütler kurdukları misyonların yanında

açtıkları ilk, orta ve yüksek derecede okullar, matbaalar, hastane, yardım kurulu�larıyla

çok yönlü bir faaliyetlerin içerisine girmi�lerdir. Daha çok gayr-ı Müslim ö�rencilerin

e�itim gördü�ü bu okullar din propagandasının yo�un olarak yapıldı�ı milliyetçilik

akımlarının azınlıklara a�ılanmaya çalı�ıldı�ı birer kurum haline gelmi�ti. Osmanlı

Devleti kapitülasyonlar sebebiyle buralara müdahale edemedi�i gibi e�itim ve ö�retimi

sa�layan yeterli mektebin olmamasından dolayı da bu okullar Anadolu’nun dört bir

39 Ayten Sezer, “Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri”, Yeni Türkiye, Yıl:7,

Sayı:38, 2001, s.949-952. 40 Ayten Sezer, a.g.e., s.949.

19

yanında yayılma imkânı elde etmi�lerdi.41 Bu sayede de gerek patrikhanenin ve gerekse

misyonerlerin açmı� oldu�u kolejlerde Ermen gençleri Fransız devriminin milliyetçilik

ilkesi ile tanı�mı�lardı. Aynı zamanda sınıflarda bunlara Ermeni co�rafyası, edebiyatı ve

efsanele�tirilmi� tarihleri ö�retildi.42 Böyle bir e�itimin de milliyetçi ve ayrılıkçı bir neslin

ortaya çıkmasına sebep oldu�u bir gerçektir. Mesela; Merzifon’da Ermeni meselesi 1892

yılında ba�lamasının ardından, olayların odak noktasının Merzifon Amerikan Koleji

oldu�u belirlenmi�tir. Merzifon �htilâl Komitasının üyeleri Karabet Tomaiyan ve

Ohannes Kayayan kolejde görevli idi. Yapılan incelemeler sonucunda ihtilâlcilerin

kullandı�ı pankart, bildiri gibi dokümanların kolejin matbaasında hazırlandı�ı tespit

edilmi�ti. Osmanlı yetkilileri bu meselenin tetkikini isteyince kolej binaları yakılmı�.

Fakat daha sonra yapılan incelemelerde yangının içerden çıktı�ı tespit edilmi�ti.43

Açtıkları okullarda okutulan ders kitapları ile Ermeniceyi, Ermenistan tarihini,

co�rafyasını ve edebiyatını ö�reterek gençlerin sözde milli �uurlarının uyandırılmasını

sa�lamaya çalı�mı�lardır. Ayrıca konsolosları marifetiyle ülkeye soktukları ayrılıkçı

fikirleri içeren gazete, dergi, kitap, harita ve benzeri yayınlar vasıtasıyla da bu fikirlerin

benimsenmesini ve daha da yaygınla�masını sa�lamı�lardır. Bundan ba�ka gençlere

hürriyetin ancak kan dökülerek elde edilece�i yönünde telkinlerde de bulunmu�lardır.44

Sömürge sisteminin öncüsü gibi görev yapan misyonerler, Ermeni halkına “Ermeni”

oldukları bilincini a�ılayarak onların Osmanlı Devletinden kopmalarını sa�lamaya

çalı�mı�lardır. Bu amaçla da Ermenilerin dini, kültürel ve sa�lıkla ilgili konularına

e�ilmi�; ibadethaneler, okullar, kütüphaneler, hastaneler ve sosyal dernekler

açmı�lardır.45

41 Ayten Sezer, a.g.m., s.956-958. 42 Kâmuran Gürün, a.g.e., s. 121. 43 Erdal Açıkses, “Osmanlı Devletindeki Misyonerlik Faaliyetleri ile �lgili Bir

De�erlendirme”, Yeni Türkiye, Yıl:7, Sayı:38, 2001, s. 943-944. 44 Ayten Sezer, “Ermeni Meselesi ve Misyonerler”, Yeni Türkiye, Yıl:7, Sayı:38, 2001, s.

963–966. 45 Feridun Eser, Ermeni Örgütlenmeleri ve Komitacılık Hareketleri, Yenigediz Matbaası,

Kütahya, 2007, s.70.

20

1.1.3. Batılı Devletlerin Etkisi

Osmanlı Devletinde Ermeni sorununun ortaya çıkmasında hiç �üphesiz büyük

devletlerin önemli bir etkisi olmu�tur. Güçlü devletlerin deste�ini alarak bir bir

ba�ımsızlıklarını ya da muhtariyetlerini elde eden di�er gayr-ı Müslim unsurları gören

Ermeniler, hedeflerine ula�abilmek için benzer bir yol takip etmeye çalı�mı�lardır. Zira

yalnız ba�larına hedefe ula�maları pek mümkün gözükmemekteydi. Osmanlı Devletinin

co�rafi ve stratejik durumunun farkında olan büyük güçler de Ermenileri kullanarak

amaçlarına ula�mayı dü�ünmü�lerdi. 46 Özellikle Osmanlı Devletinin XIX. yüzyılın son

çeyre�inden itibaren güçten iyice dü�mesi ve devletle ilgili ciddi sorunların ortaya

çıkmasından sonra büyük güçler Osmanlı Devletine kar�ı uyguladıkları politikanın bir

parçası olarak Ermenileri de tahrik etmi� ve kullanmı�lardır. Avrupalı Devletlerin

Osmanlı Devletine kar�ı dini, siyasi ve ekonomik menfaatleri do�rultusunda kullandıkları

bu politika tarihte “�ark Meselesi” olarak bilinmektedir. �ark meselesi büyük güçlerin

Osmanlı vatanda�ı olan Hristiyanların haklarını koruma iddiasıyla Osmanlı topraklarını

kendi aralarında bölü�meyi esas alan bir politika olmu�tur. Bu büyük güçlerin Hristiyan

halk için istedikleri imtiyaz, özerklik ve ba�ımsızlık onlar için adeta de�i�mez bir politika

haline gelmi�tir. Asıl hedeflerine ula�mak için her yolu denemekten çekinmeyen büyük

güçler, çıkarları neyi gerektiriyorsa onu kullanmaktan imtina etmemi�lerdir.47

��te �imdi biz burada, bu devletlerden Rusya, �ngiltere ve Fransa’nın Osmanlı

Devleti üzerindeki baskıları ile bu konuda oynadıkları rollerine örnekler vermeye

çalı�aca�ız.

1.1.3.1. Rusya’nın Rolü

Kendisini Osmanlı ülkesinde ya�ayan Hristiyan halklarının hâmisi ilân eden

Ruslar, 1829-1830’larda kurdukları küçük Ermenistan bölgesini, Osmanlı Devleti’ne

kar�ı kazandıkları son zaferden sonra güneye do�ru da geni�letmi�lerdir. Amaçları

46 �enol Kantarcı, Ermeni Sorunu El Kitabı, Teimk/Asam Yayınları, Ankara, 2003, s.8,

Mim Kemal Öke, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu, �rfan Yayınevi, �stanbul, 6. Baskı, s. 52.

47 Metin Kopar, “Ermeni Meselesinde Rusya’nın Genel Politikası”, Türk Dünyası Ara�tırmaları Dergisi, Sayı:158, Ekim 2005, s.49-50.

21

Ermenilere yardım etmek de�il, güneye inme siyasetinin bir gere�i olarak Kafkaslardan

Do�u Anadolu’ya ve Basra ile �skenderun’a inecek bir Ermenistan koridoru

yaratmaktı.48 Geleneksel Akdeniz’e inme ideallerini gerçekle�tirmek isteyen Rusya,

1820’li yıllardan itibaren organize bir �ekilde Ermenilerle ilgilenmi�tir. Hatta, 1828-

1829 Osmanlı-Rus Sava�ında bazı Ermeniler Rusya tarafında yer almı�lar ve sava�

sonunda da bazıları bu ihanetlerinin bir sonucu olarak Rusya’ya göçmü�lerdi.49 1877-

1878 Osmanlı-Rus Sava�ında yine Ermeniler Ruslar’a yardımcı olmu�lardır. Ayrıca

patrik Nerses Varjabedyan ve �zmirliyan Ermeni Meclisini toplamı� ve Çar’a

ula�tırılmak üzere bir muhtıra hazırlamı�lardı. Çar’dan i�gal ettikleri Do�u

Anadolu’daki toprakları tekrar Osmanlı’ya geri vermemelerini talep emi�lerdi. Sava�ın

sonunda da patrik Varjabedyan Ayastefanos’taki Rus karargâhına giderek Grandük

Nicholas ile görü�mü� ve Do�u Anadolu’nun Ruslara ilhakını, bu olmazsa bölgeye

muhtariyet verilmesini, �ayet bu da olmazsa ıslahat yapılması için baskı yapılmasını

talep etmi�ti. Patri�in bu son talebi kabul edilmi� ve Ayastefanos Antla�masına 16.

madde olarak girmi�tir.50

Do�u Anadolu’daki Rus i�gali, onların Osmanlı Ermenileri üzerindeki etkisini

arttırmı�tı. Rus ordusundaki Ermeni subaylar da Ermenileri Osmanlı Devleti aleyhinde

kı�kırtmaya çalı�mı� ve Balkanlardaki Hristiyan halk gibi kendilerine muhtariyet veya

ba�ımsızlık için telkinlerde bulunmu�lardır.

1.1.3.2. Fransa’nın Rolü

Osmanlı topraklarında ya�ayan azınlıklara, özellikle de Ermenilere kar�ı 16.

yüzyıldan itibaren ilgi duyan ve bu amaçla 1548’den itibaren Anadolu’ya seyyahlar

göndermeye ba�layan Fransa, do�udaki çıkarları için kendisine Katolik bir müttefik

olu�turmak istiyordu. Bu amaca ula�mak için özellikle Ermeniler üzerinde büyük

mesailer harcamı�tı.51 Katolik Ermeni’lerin ve di�er milletlere mensup gayr-ı Müslim

48 Mehmed Saray, Ermenistan ve Türk-Ermeni �li�kileri, Atatürk Ara�tırma Merkezi

Yayını, Ankara, 2005, s. 34. 49 �smail Özçelik, Ermeni Sorunu ve Gerçekler, Gündüz E�itim ve Yayıncılık, Ankara,

2005, s.77. 50 �enol Kantarcı, a.g.e., s. 12-13. 51 �enol Kantarcı, a.g.e.,s. 9.

22

Katoliklerin hakkını korumak maksadıyla her türlü giri�imde bulunan Fransa, Osmanlı

Devletine baskı uygulayarak 1830 yılında Katolik kilisesinin kurulmasını sa�lamı�tı.

1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanları ile verilen imtiyazlardan memnun olmayan

Fransa, 1860 yılında Lübnan’a asker göndermeye kalkı�mı�tı. Osmanlı Devleti de

büyük güçlerin müdahalesini engellemek için 1863’te “Ermeni Milleti Nizamnâmesi”ni

ilan ederek bunun önüne geçmeye çalı�mı�tır. 52 Aynı zamanda Fransa 16. yüzyıldan

itibaren ba�ta Suriye ve Lübnan olmak üzere Osmanlı Devletinde önemli menfaatler

elde etmi�ti. Osmanlı kamu borçlarının yarısından ço�unu Fransız yatırımcıları elde

etmi� ve Fransız misyonerleri de özellikle Lübnan ve kutsal topraklarda, okul, hastane

ve di�er kurumlardan olu�an bir a� kurmu�tu. 53 Bunlardan ba�ka Fransızlar, Ermeni

tüccarlar ile ticari ili�kiye girmi�lerdir. Bu ili�kilerin neticesinde de pek çok Ermeni

Paris’e göç etmi�, orada açtıkları özel okullarda Ermeni toplumuna öncülük eden

gençlerin yeti�mesini sa�lamı�lardır. Ayrıca Ermeni i�adamları Paris’te çıkardıkları

gazetelerle Türkiye’deki Ermeni faaliyetlerine destek veren yazılar yazdırarak Fransız

kamuoyunu Ermeniler lehine etkilemi�lerdir. 54

1.1.3.3. �ngiltere’nin Rolü

�ngiltere’nin Osmanlı Devletindeki çıkarları, di�er devletlerinkine oranla çok

daha fazlaydı. �ngilizlerin Orta Do�u’yla olan ba�lantıları Hindistan’ı i�gal etmelerinin

do�al bir sonucuydu. Hindistan’daki çıkarları yüzünden �ngiltere buraya giden bütün

kara ve deniz ticaretini denetimi altında tutmak istiyordu. Osmanlı Devleti’nin de

co�rafi olarak böyle bir konumda olması yüzünden �ngilizler Rusya’ya kar�ı Osmanlı’yı

koruyup kollamaları gerekti�ini dü�ünmekteydi.55

Dinin do�u toplumlarındaki yerini fark eden �ngiltere 1840 yıllarından itibaren

Hristiyanlar üzerine e�ilmeye ba�lamı� ve Osmanlı topraklarındaki Protestanların

hamisi rolünü üstlenmi�ti. Elbette bundaki kazanç az önce de belirtti�imiz gibi

Hindistan ve Akdeniz üzerindeki etkinli�ini korumak ve Rusların sıcak denizlere

52 Saray, Mehmet, a.g.e., s. 36. 53 A.L. Macfie, Osmanlının Son Yılları 1908-1923, Çev. Damla Acar, Funda Soysal, Kitap

Yayınevi, �stanbul, 2003, s. 118. 54 Mehmed Saray, a.g.e., s. 36. 55 Mim Kemal Öke, a.g.e., s. 57.

23

inmesine engel olmaktı. Ayrıca, Rusya ve Fransa’nın Osmanlı Devleti üzerindeki

etkilerini kontrol altında tutmaya çalı�mak da �ngiliz siyasetinin gere�i idi.56

Rusların Ayastefanos Antla�masıyla Kafkasya’ya hâkim olması bir bakıma,

geleneksel �ngiliz çıkarına aykırı dü�mekteydi. Hem Kafkaslarda hem de Do�u

Anadolu’da bu �ekilde yayılan Ruslar, sadece �ngilizler’in Hindistan ile olan

ba�lantısını tehlikede bırakmayacak, aynı zamanda ortado�udaki nüfuzunu da

zayıflatacaktı. Bu sebeple �ngiltere konuyla yakından ilgilenmi�, bununla ilgili olarak

Avrupa Devletlerinin de katılımıyla bir konferans düzenlenmesini Rusya’ya kabul

ettirmi�ti. Berlin Konferansından önce 4 Haziran 1878’de imzalanan Kıbrıs

Antla�masıyla Osmanlı Devleti �ngiltere’ye Kıbrıs’ı geçici olarak veriyordu. Fakat yine

de Osmanlı Devleti Berlin Konferansında istedi�ini tam olarak alamamı�, Ermenilerle

ilgili 61. madde Osmanlı Devletine kabul ettirilmi�ti. Bu maddeye göre Osmanlı

Devleti; Do�u Anadolu’da ıslahat yapacak, asayi�i sa�layacak ve bununla ilgili aldı�ı

tedbirler de sözkonusu devletler tarafından kontrol edilecekti.57 Böylece �ngiltere

dolaylı olarak Ermeni sorununa el atmı� oluyordu.

Artık bundan sonra Ermeni sorunu bir �ngiliz sorunu oluyordu. �ngilizler de

Osmanlı Asyası, Afrika ve Hindistan’daki çıkarları açısından stratejik bir konumda olan

Osmanlı Devletinin içi�lerine karı�mak için Ermenileri ve di�er halkları kullanmaktan

çekinmemi�tir.58

Osmanlı Devletinin jeopolitik konumu nedeniyle büyük güçler bu bölgeyi

kontrolleri altında tutabilmek için bazı politik giri�imlerde bulunmu�lardır. Osmanlı

Devletinin co�rafi-stratejik konumu ve ekonomik potansiyeli, Avrupalı devletlerin

i�tahını kabartıyordu. �ngiltere, Uzakdo�u ve Afrika’daki topraklarına daha rahat

ula�mak ve bu bölgelere Rusların ula�masını engellemek; Rusya, Akdeniz’e inebilmek;

Fransa Osmanlı Devletinde sahip oldu�u kapitülasyonları korumak ve hammadde

ihtiyacını kar�ılamak için Ortado�u ve Afrika’ya gözlerini dikmi�ti. Fakat özellikle

Ortado�u ve Kuzey Afrika’daki bazı topraklar hâlâ Osmanlı Devletinin

56 �enol Kantarcı, a.g.e., s. 16-17. 57 �enol Kantarcı, a.g.e., s. 20. 58 Halil Metin, Türkiye’nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olayları, Milli E�itim

Bakanlı�ı Yayınları, �stanbul, 1997, s.63,64.

24

hâkimiyetindeydi. Bu durum da Osmanlı Devletinin önemini kat be kat arttırmaktaydı.

Büyük güçler özellikle Osmanlı Devleti hâkimiyetinde ya�ayan Hristiyan unsurları ve

di�er etnik kökene mensup milliyetleri kullanarak Osmanlı Devletini içte ve dı�ta

zaafiyet içerisine dü�ürmek istiyorlardı. Bu amaçlarına ula�mak için de sözkonusu

unsurları kullanmaktan çekinmemi�lerdir. Büyük güçlerin hedeflerine ula�malarının

yolu bu unsurları kullanmaktan geçiyordu. Bu yüzden Rusya, �ngiltere ve Fransa

stratejik hesapları nedeniyle, Ermenilerle kültürel, ekonomik ve sosyal alanda yakın

ili�kiler kurmu�lardır. Böylece Ermeni sorunu, Ermenilerin de�il; Osmanlı Devleti

üzerinde menfaatleri olan Rusya ve �ngiltere’nin sorunu olmu�tur. Yalnız ba�larına

hedeflerine ula�amayacaklarını gören Ermeniler de bu devletlerle i�birli�i içerisine

girmekten çekinmemi�lerdir.59

1.1.4. Ermeni Komitalarının Etkisi

Müstakil bir Ermenistan kurulabilmesine yönelik geli�melerin birinci safhası

tamamlanmı�, Osmanlı Ermenileri cemaatinde milliyetçi hisler filizlenmi�ti. �imdi sıra

asıl amaca gelmi�ti. Tüm Ermenileri tek çatı altında birle�tirecek ve onları yönetecek bir

olu�umun gerçekle�tirilmesi gerekmekteydi. Bunun için de Türkiye içerisinde ve dı�ında

çe�itli dernekler, cemiyetler kurulmaya ba�lanmı�tı.60 Hınçak, Ta�nak ve Ramgavar gibi

büyük te�kilatlı, siyasi programlı Komitaların kurulmasından evvel “Hayır Cemiyetleri”

adı altında kurulan örgütlerin ilki Kilikya’yı yükseltmek gayesi ile 1860 yılında kurulan

Hayırsever Cemiyeti’dir. Bunu Fedakarlar Cemiyeti takip etmi�tir.61 Bunların ardından

Van’da 1872 yılında �ttihat ve Halas Cemiyeti kurulmu� tur. Bu cemiyet Ruslara

dayanarak güçlenmek istiyordu. Yine Van’da Kara Haç Cemiyeti kuruldu. Bu cemiyet de

zaman zaman ayaklanmalar çıkarmayı gaye edinmi�ti. Bunlar Ermenilere katl, soygun,

yangın çıkarma vazifeleri veriyor, zenginlerden para alıyor, cemiyetin istekleri

do�rultusunda hareket etmeyen veya aleyhlerinde çalı�anları öldürüyorlardı. Bir di�er

hayır cemiyeti de Ermeni Vatanseverler Cemiyetidir. Bunların amacı da Türkiye

Ermenileri için ıslahatın yapılmasını sa�lamak, Ermeni’lerin serbestçe kendi kendilerini

59 Feridun Eser, a.g.e., s.46,47. 60 Mim Kemal Öke, a.g.e., s. 123. 61 Sadi Koca�, Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni �li�kileri, Altınok Matbaası,

Ankara, 1967, s. 123.

25

yönetebilmelerini temin etmek. Ayrıca bunu gerçekle�tirebilecek bir güç olu�turmaktı.62

1880 yılında Erzurum’da Silahlılar Cemiyeti ve ardından da Milliyetperver Kadınlar

Cemiyeti kurulmu�tu. Kafkasya’da Genç Ermenistan Cemiyeti, �stanbul’da Ermeni

Vatanperverler Birli�i kuruldu. Bu birli�in amacı Türkiye Ermenileri için idari ıslahat

yaptırmak ve buna ula�abilmek için de her türlü vasıtaya müracaat etmek, hürriyetlerini

elde etmek maksadıyla dâhili bir kuvvet yaratmaya çalı�maktı.63 Bunlara ilave olarak

ayrıca 1881 yılında Erzurum’da Koruyucu Vatanda�lar Cemiyeti kuruldu.

Özellikle Do�u Anadolu bölgesinde ve �stanbul, Kafkaslar ve Çukurova

bölgelerinde bu cemiyetler Ermeni milleti için ıslahat ve özerklik dü�ünceleriyle hareket

etmi�ler. Ermeni toplumu içerisinde milliyetçi dü�üncelerin ve ba�ımsızlık fikrinin

ortaya çıkmasında önemli katkıları olmu�tu. Bu cemiyetlerin sonucu olarak Van,

Erzurum ve Mu�’ta bazı hareketler ba� göstermi�, çete faaliyetleri hızlanmı�, hükümet

yanlısı Ermenilere suikastlar tertip edilmi�tir. A�a�ıda ayrıntılı olarak ele almaya

çalı�aca�ımız Hınçak ve Ta�nak Cemiyetlerinin ortaya çıkmasına zemin

hazırlamı�lardır.64 Nihayetinde de Armenakan Partisi, Hınçak ve Kafkasya’daki genç

Ermenistan ve ba�ka adlarla çalı�an komitalerin birle�mesiyle Ta�naksutyun meydana

geldi. �imdi bunları sırasıyla incelemeye çalı�alım.

1.1.4.1. Armenakan Partisi

Ermeni Komitalarının ilki olan bu cemiyet, 1885 yılının sonbaharında Mıgırdıç

Portakalyan’ın dokuz ö�rencisi tarafından Van’da kurulmu�tur. Bu cemiyetin hedefi

ihtilâl yolu ile Ermenileri kendi kendilerini idare edebilecek siyasi bir te�ekküle

kavu�turmaktı. Türkiye’de Mu�, Bitlis, Trabzon ve �stanbul; �ran’da Tebriz, Salmas’ta

ve ABD’de �ubeleri açılmı�tır. Bu partiye sadece Ermeni’lerin katılmasına izin

verirlerdi.65

62 Mehmed Hocao�lu, a.g.e., s. 157. 63 Sadi Koca�,, a.g.e., s. 123. 64 Esat Uras, a.g.e., s. 430-431. 65 Nejat Göyünç, Türkler ve Ermeniler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2005, s.98-99.,

Kâmuran Gürün, a.g.e., s.186-187., Feridun Eser, a.g.e., s.99, �smail Özçelik, a.g.e., s.119-120.

26

Partinin bilinen faaliyetleri; Kürt kılı�ına giren Hovannes Agripasyan, Vardan

Golo�an ve Karabet Kulaksızyan isimli komitacıların Türk zaptiyelerine ve a�iretlere

saldırmaları, çe�itli cinayetlerle, Van’da 1892’de polis memuru Nuri Efendi’nin katli,

1896 Van isyanına katılmaları, Avastiyan’ın liderli�inde 200 ki�ilik bir çete kurmaları

ve Ta�naklarla birlikte Karahisar da�ları yakınlarında a�iretlerle ve Asurilerle

çarpı�maya girmeleridir. Daha sonra bu parti Ramgaver partisine dönü�mü�tür.66

1.1.4.2. Hınçak Komitası

Kafkasyalı Ermenilerden Avedis Nazarbeg ve daha sonra e�i olacak olan Maro

ile arkada�ları olan Kafkasyalı Ermeni ö�renciler tarafından 1887’de �sviçre’de Karl

Marks’ın prensipleri esas alınarak kurulmu�tur. Daha sonra merkezlerini Londra’ya

ta�ımı�lardır. Faaliyet alanı olarak ilk sıralarda Türkiye’nin Do�u bölgelerini

seçmi�lerdir. Amaçları önce Türkiye Ermenistan’ını kurtarmak, ardından burayı Rus ve

�ran Ermenistan ile birle�tirmek ve hür Ermenistan meydana getirmekti. Siyasi

programları sosyalist, Marksist ve merkeziyetçidir. 67

Hınçak komitası ilk siyasi programında amacını �öyle açıklamı�tır:

“Türkiye Ermenistan’ı kendilerinin ilerlemesine engel olan esaret zincirlerini

kırmalı ve siyasi ba�ımsızlı�a sahip olmalıdır. Bu amaca ula�mak için propaganda,

tahrik, yıldırma hareketleri yapmalıdır. Akıncı isyan çeteleri kurulmalıdır.” Londra’da

yayımlanan 1891 tarihli siyasî programında ise gayelerini �öyle açıkladıklarını

görüyoruz: “Türkiye Ermenileri bugün Ermenili�in en hasta yönüdür. Önce bu hasta

yön iyile�tirildikten sonra Ermeni toplumunun milli ba�ımsızlı�ını ve siyasi

bütünlü�ünü ele geçirdikten sonra Rus Ermenisini ve �ran Ermenisini de kurtarmak ve

bu üçünden büyük federatif bir hükümet kurmaktı.”68

Yukarıdaki ifadelerden anla�ılaca�ı üzere adım adım büyük Ermenistan’ın nasıl

kurulaca�ı özet bir �ekilde anlatılmaya çalı�ılmı�tır. Fakat Hınçaklar aralarındaki çe�itli

66 Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Van Yüzüncüyıl Üniversitesi Rektörlü�ü

Yayını, Yayın no:5, s. 53., �smail Özçelik, a.g.e., s.120. 67 Daha Fazla Bilgi �çin Tarihte Ermeniler Ve Ermeni Meselesi, Esat URAS, S. 432-441,

Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay Yayını, S. 76-86. 68 Esat Uras, a.g.e., s. 441.

27

ihtilaflar yüzünden 1897 yılında ikiye bölünmü�ler ve bazıları Nazarbeg’i desteklerken

bazıları da reform isteyerek Arpiyar Arpiaryab’ı desteklemi�lerdir.69

1.1.4.3. Ta�naksutyun Komitası

Ta�naksutyun çetesi kurulmadan önce Rusya Ermenileri arasında bazı örgütler

mevcuttu. Bu örgütlerin ortak özelli�i ba�ımsız bir Ermenistan idealinde

birle�meleridir. Sonunda bu örgütlerin tamamı Krispador Mikaelyan ve arkada�larının

önderli�inde birle�erek 1890 yılında Ta�naksutyun örgütünü kurmu�lardır.70

Bunların kurulu� amaçları arasında belki de en önemlisi Tiflis’de bulunan Genç

Ermenistan’ı Van’da bulunan Armenaganlar’ı ve Hınçak’ı birle�tirerek Osmanlı

topraklarına geçen çetelere yardımcı olmaktı. Bu Komitanın kuruldu�undan üç yıl

sonrasına kadar belli bir programı olmamı�tır. Programdan önce i�, eylem tercih

edilmi�tir. Ta�nakların gayesi isyanlar vasıtasıyla Osmanlı Devletinden Ermenileri

kopararak ba�ımsız bir Ermenistan kurmaktı. Bunların ilk hareketleri, Anadolu’ya

çeteler sokmak, Ermenileri silahlandırmak, köylülere silah kullanımını ö�retmek,

çeteler kurmak, sergerdeler yeti�tirmek, savunma örgütü olu�turmak ve Kürtleri

yanlarına alarak genel isyanlar çıkarmaktı.71

Ta�naksutyun önce eylemi esas aldı�ı için daha çok milliyetçi-sosyalist bir

politika takip etmi�tir. Faaliyet alanları olarak Do�u Bölgesi ve Batı Bölgesi olmak

üzere iki kısma ayrılıyorlardı. Batı bürosu faaliyetlerini özellikle propaganda üzerine

yo�unla�tırmı�tı. Siyasi çevreleri Ermeni sorunu ile u�ra�tırmak, Avrupa’lı diplomatlara

görevlerini hatırlatmak, bu sorunu diplomatik çevrelerde canlı tutmak, yabancı

devletlerin kabine reislerini, önemli �ahsiyetlerini kazanmak, mitingler, konferanslar

tertip etmekti. Do�u bölgesi ise eylemlerine devam etmi�ti.72

69 Sadi Koca�, a.g.e., s. 128. 70 Esat Uras, a.g.e., s.128., Veysel Ero�lu, Ermeni Mezalimi, Sebil Yayınevi, �stanbul 1973,

s.61. 71 Esat Uras, a.g.e., s. 442-443., �smail Özçelik, a.g.e., s.127, Feridun Eser, a.g.e., s.103,

Azmi Süslü, a.g.e., s.55., Kâmuran Gürün, a.g.e., s.194. 72 Esat Uras, a.g.e., s. 451., Kâmuran Gürün, a.g.e., s.193.

28

�lk te�kilatlarını Türkiye’nin muhtelif yerlerinde( �stanbul, Trabzon, Van)

kurdular. Önemli yerlere Kafkasyalı ve Rusyalı Ermenileri yerle�tirdiler. Bunlar suçüstü

yakalandıklarında hemen Rus elçi ve konsoloslukları duruma müdahale ediyorlardı.

Propaganda merkezlerinden biri de Paris idi. Her türlü ne�riyatla Avrupa umûmi efkârı

yönlendiriliyordu.73 Pro-Armenia adlı bir gazete Pierre Gerilland tarafından çıkarılmı�

ve tüm Ermeni taraflar bu gazete etrafında toplanmı�lardı. Tru�ak, Haraç, Alik,

Hayrenik, Razmik gibi komita gazeteleri de Avrupa kamuoyunu etkilemeye

çalı�ıyorlardı.74

Ta�nak Komitası 1892’de Tiflis’te bir toplantı yaptı. Bu toplantıya Erzurum,

Dersim, Van, Mu� ve Bitlis gibi Türkiye’nin birçok yerinden Ermeniler katıldı. Bu

toplantıda Türkiye’de isyanlar çıkarılması, hükümet elemanlarına, hainlere, casuslara ve

hafiyelere kar�ı suikast hazırlanması, Türkiye’ye silah gönderilmesi, Ermeni’lerin

silahlanarak silah kullanımının onlara ö�retilmesi ve Ermeni gençleri ve milletinin

istiklal ve isyana hazırlanması kararı alınmı�tı.75

Osmanlı Devleti’nin içinde ya�ayan Ermeni azınlı�ı, �mparatorluk sınırlarında

da�ınık ve düzensiz olarak ya�ıyorlardı. Bu toplulukları bir �ekilde birle�tirmek ve

kendi emelleri do�rultusunda kullanmak isteyen batılı devletler komitacılara destekler

vermi�lerdir. Ülkenin hiçbir yerinde ço�unlu�u yakalayamayan Ermeniler, Anadolu’nun

içerisinde birtakım isyan ve katliam faaliyetleriyle ülke içerisinde huzursuzluk ve

karı�ıklıkların çıkmasına sebep olmu�lar, çıkan karı�ıklıklar batı kamuoyunda “Ermeni

Katliamı” olarak yansıtılmı� ve sonucunda da Avrupa’nın dikkatinin celbedilmesi

sa�lanmı�tır. Özellikle isyan ve tedhi� hareketleri ile bölgedeki Müslümanlar’ın

buralardan kaçarak göç etmelerini ve nüfuslarının iyice dü�mesini amaçlamı�lardır.

Do�uda çatı�ma ortamı yaratmayı ba�aran Ermeni Komitaleri ikinci a�ama olarak isyan

hareketlerine ba�lamı�lardır. ��te bu isyanlardan ilki 1890’da Erzurum’da çıkarılmı�tır.

Bunu yine aynı yıl meydana gelen Kumkapı gösterisi, 1892-93, Kayseri, Yozgat, Çorum

ve Merzifon olayları, 1894 Sasun isyanı ve di�erleri takip etmi�tir.76 Bu olaylarda

73 Sadi Koca�, a.g.e., s. 136. 74 Esat Uras, a.g.e., s. 451., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyesi, Haz. H.

Erdo�an Cengiz, Ankara 1983, s.23. 75 Mehmed Hocao�lu, a.g.e., s. 166., �smail Özçelik, a.g.e., s.129. 76 Mim Kemal Öke, a.g.e., s. 126-127.

29

binlerce Ermeni ve Müslüman hayatını kaybetmi� ve adeta Osmanlının kalbi olan

Anadolu birçok karı�ıklık ya�amı�tır.

1.2. 1830-1914 Yılları Arasında Osmanlı Devleti Nüfusuyla �lgili Genel Bir

De�erlendirme

Osmanlı Devletinde ilk nüfus sayımı Ceride-i Nüfus �daresi tarafından 1831

yılında gerçekle�tirilmi�tir. �mparatorlu�un sınırları içerisindeki tüm kazaların nüfusları

sayılmamı� olmakla beraber 1828-1829 yılının hemen ba�larında hem Avrupa’da hem

de Anadolu’da yapılmı� sayımdı. Ayrıca bu sayımda yalnızca erkekler sayılmı� ve

Askerî ve Malî amaçlı bu sayım gerçekle�tirilmi�tir.77

Osmanlı Devletinde kapsamlı ilk nüfus sayımı 1881 yılında ba�latılmı�tır. Fakat

esas konumuza geçmeden evvel Osmanlı Devleti nüfusuyla ilgili olarak ba�vurulan

kaynaklar hakkında kısaca bilgi vermenin durumu somutla�tırmak açısından daha

faydalı olaca�ı kanaatindeyim.

1.2.1. Osmanlı Nüfusunun Tespitinde Ba�vurulan Kaynaklar

1.2.1.1. Osmanlı Kaynakları

1.2.1.1.1. Osmanlı Nüfus Sayımları

Osmanlı Devletinde ilki 1881/1882 ikincisi 1910/1911 olmak üzere iki nüfus

sayımı yapılmı�tır. Daha önce de belirtti�imiz gibi Osmanlı nüfus sayımlarının asıl

amacı askere alınacak potansiyel nüfusu ve vergi mükelleflerini belirlemek oldu�undan

1909 öncesinde yapılan nüfus sayımlarında pratik gayeler hedeflenmi� ve yalnızca

erkek nüfus sayılmı�tır. 1880’li yıllardan itibaren nispeten kadın nüfusunun tespiti

cihetine gidilmekle beraber kadınların sayısı erkeklere nispeten az gösterilmi�tir. Oysa,

ömürlerinin 24 yılını askerî yükümlülük altında geçiren erkeklerin sayısının kadınların

77 Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih

Vakfı Yurt Yayınları, �stanbul, 2003, s.58.

30

sayısından fazla olması biraz �a�ırtıcıdır. Dolayısıyla, kadınların tam olarak

sayılmadı�ını söylersek daha do�ru olur kanaatindeyiz. Azınlık Cemaat liderleri de,

vergi yükünden kaçmak amacıyla, her zaman nüfusu oldu�undan dü�ük gösterme

e�iliminde olmu�lardır. �kinci me�rutiyetten sonra Gayr-ı Müslimleri askere alma kararı

1909’dan sonra yapılan nüfus sayımlarından daha sa�lıklı sonuçlar elde edilmesini

sa�lamı�tır. 78

Ayrıca Osmanlı nüfusunun tespiti için nüfus sayımları, salnameler ve istatistik

defterleri dı�ında maliye nezareti tarafından hazırlanan 1909, 1910-1911 yıllarına ait

bazı yıllıklar da kullanılmaktadır.

Osmanlı nüfusuna ili�kin istatistiklere güvenmeyen yanlı� bilgilendirilmi� bazı

tarihçilerin görü�leri, Avrupa basınında geni� yankı uyandırmı� olsa da di�er

Avrupalıların tanıklı�ı bunu telafi edici niteliktedir. Özellikle Ubicini, Boué, Urquhart,

Kutschera, Paul Boutet, A Ritter Zur Helle Von Samo, Ernst Behm, H. Wagner, Vital,

Cuinet ba�ta olmak üzere Osmanlı resmi istatistiklerini veya yıllıklarını güvenilir ve

sa�lıklı kabul etmi�lerdir. Ayrıca bu ki�ilerin eserleri daha sonra gelen ara�tırıcılar

tarafından kullanılmı� ve temel kaynaklar arasında kabul edilmi�tir.79

1.2.1.1.2. Salnameler

Osmanlı nüfusunun tespitinde ba�vurulan önemli bir kaynak grubu da vilâyet

salnameleridir. �lki 1866 yılında Bosna için yayımlanan salnameler, ilgili vilâyetin idari

taksimâti, memurları, tarih ve co�rafyası, eski eserleri, ticarî, ekonomik faaliyetleri,

nüfusu, e�itim kurumları gibi pek çok alanda bilgiler içermektedir. Bunlara ilave olarak

vilâyet salnameleri nüfus bilgilerini derlemek amacıyla hazırlanmadı�ını belirtmekte

fayda vardır.80

78 Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık, Yusuf Halaço�lu.

Ermeniler Sürgün ve Göç, T.T.K. Yayınları, Ankara, 2005, s.8- 9., �lhan Gedik, “Vilâyet-ı Sitte’de Demografik Durum (1875-1914)” (Yayınlanmamı� Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi �nkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 1985, s.7.

79 Kemal H. Karpat, a.g.e., s.43. 80 Hikmet Özdemir, vd. a.g.e., s.12, �lhan Gedik, a.g.e., s.6.

31

1.2.1.1.3. Nüfus �statistik Defterleri

Osmanlı nüfusu için en önemli kaynaklardan biri de Osmanlı ar�ivinin en

kıymetli haznesi olarak kabul edilen istatistik defterleridir. Osmanlı nüfus ve arazi

kayıtlarının yer aldı�ı istatistik defterleri, nüfus sayımının sonuçlarına dayanılarak

hazırlanmı�tır.81

1.2.1.2. Ermeni Patrikhanesi �statistikleri

Ermeni patrikli�i tarafından temin edilen istatistikî bilgiler açıkça kilise

görevlileri tarafından muhafaza edilen vaftiz ve ölüm kayıtlarına dayanmaktadır. Bu

kayıtlar kilise kanuna göre kilisede vaftiz edilen, evlendirilen ve cenaze törenleri için

tutulan kayıtlardır. Ayrıca patri�in kilise vergisi koymak ve her bölgedeki Ermeni

politik ve dini kongre yardımcılarının sayısını tespit için kullandı�ı kayıtları muhafaza

etti�i bilinmektedir. Ermeni Patrikli�i 1882-1912 yıllarına ait istatistiki bilgiler

vermektedir.82

Osmanlı Devletindeki Ermeni nüfusuyla ilgili patrikhanenin ortaya attı�ı

rakamlar tarihçiler tarafından hep ku�kuyla kar�ılanmı�tır. Çünkü patrikhanenin nüfus

verileri siyasî amaçlarla ve uluslararası antla�malarda Ermeni tezlerini desteklemek

amacıyla hazırlanmı�tır. Patrikhanenin Ermeni nüfusuyla ilgili açıkladı�ı rakamlar

Vilâyet-i Sitte diye adlandırılan Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakır ve Sivas

vilâyetleri kapsamaktadır. Di�er bölgelerde ya�ayan Ermeni nüfusu hakkında detaylı

herhangi bir bilgi verilmemi�tir.83 Dolayısıyla bu verileri kullanacak ara�tırmacının

oldukça ihtiyatlı olması gerekmektedir.

81 Hikmet Özdemir, vd., a.g.e., ss.12,14. 82 Justin McCarthy, Osmanlı Anadolu Topraklarındaki Müslüman ve Azınlık Nüfus, Çev.

�hsan Gürsoy, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 1995, s.47. 83 Hikmet Özdemir, vd., a.g.e., s.20-21.

32

1.2.1.3. Diplomatik Raporlar

Osmanlı Devletinde ya�ayan Ermeni nüfusuyla ilgili olarak �stanbul ve di�er

Osmanlı �ehirlerinde görevli yabancı diplomatlar de�i�ik zamanlarda ülkelerine raporlar

göndermi�lerdir. Yabancıların raporlarında yer alan nüfus bilgileri genelde resmi sayım

sonuçlarına veya Ermeni Cemaati ileri gelenlerine ait beyanatlara dayanmaktadır. Bu

yüzden bunlar kullanılırken dikkatli olunması ve oldukça titiz davranılması

gerekmektedir.84

1.2.1.4. Seçilmi� Kaynaklardaki Bilgiler

Osmanlı Devleti nüfusu hakkında ilk detaylı ara�tırmalar, Osmanlı ülkesini

ziyaret eden seyyahlar ile bazı bilim adamları tarafından gerçekle�tirilmi�tir. Bunların

en dikkat çekenlerinin ba�ında bir bilim adamı ve seyyah olan Vital Cuinet gelir. Bu

bilim adamının Osmanlı nüfusu ile ilgili verdi�i bilgiler güvenilir bulunmu� ve

ara�tırmalarda vazgeçilmez bir kaynak olmu�tur. Yine E.G. Ravenstein, Felix Weber,

H.F.B.Lynch ve Ludovic de Constenson di�er önemli isimlerdir. Ayrıca Osmanlı

Devletinin nüfusu ile ilgili yabancı ar�ivlerinde yer alan istatistiki bilgiler ara�tırmacılar

için önemli veriler sunmaktadır. Mesela �ngiltere ve Amerika ar�ivlerinin bu konuda

önemli verileri içerdi�i söylenebilir.

Birinci Dünya Sava�ı devam ederken 1917 ilkbaharında Osmanlı topraklarının

payla�ımı amacıyla �ngiltere tarafından, vilâyet ve sancakları esas alan bir nüfus

çalı�ması yaptırılmı�tır. Dı�i�leri Bakanlı�ı Tarih Birimi eski ba�kanlarından G.W.

Prothero’nun editörlü�ünde yapılan çalı�ma iki yıl sürmü� ve Osmanlı Devletindeki

bütün vilâyet ve sancakları etnik esasa göre ayrıntılı nüfus tabloları verilmi�tir. 1918

yılında halen ya�adı�ı varsayılan Ermenileri göstermesi bakımından oldukça dikkat

çekicidir. Buna göre 1919 yılı itibariyle Osmanlı topraklarında ya�ayan Ermeni’lerin

toplam sayısı 1.602.000 olarak hesaplanmı�tır. Osmanlı Devletinde Ermeni nüfusuyla

84 Hikmet Özdemir, vd., a.g.e., s.17.

33

ilgili bir ba�ka önemli nüfus çalı�ması Birinci Dünya Sava�ı sonlarında ABD’ li David

Magie tarafından hazırlanmı�tır.85

Son olarak �unu belirtmekte de fayda vardır ki, son dönem Osmanlı Devleti

nüfusu ile ilgili olarak bazı hususların göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Özellikle Osmanlı Devletinin XIX. yy’da yapmı� oldu�u sava�lar ve bu sava�lar

yüzünden ya�anan olumsuz �artlar, bula�ıcı hastalıklar, mevsimlere ba�lı geli�meler,

mülteci sorunu, yiyecek sıkıntısı gibi önemli faktörler her türlü nüfus hesaplamalarında

dikkate alınması gereken önemli unsurlardır. Özellikle bu dönemde Balkanlardan,

Kafkaslardan Anadolu’ya ve Anadolu’dan da kom�u ülkelere, bazı Avrupa ülkelerine

büyük göç hareketleri olmu�tur. Bunların daima göz önünde bulundurulması

gerekmektedir.86

1.3. 1880 Sonrası Osmanlı Nüfusu

1.3.1. 1881/1882 Nüfus Sayımı

1881/1882’ de ba�layan nüfus sayımının çe�itli sebeplerden yakla�ık olarak 1893

yılında tamamlandı�ı tahmin edilmektedir. 1893 yılında yayınlanan bu nüfus kayıtları,

Osmanlı nüfusuyla ilgili XIX. yy’da derlenmi� en eksiksiz ve güvenilir rakamları

vermektedir.87 Fakat yine bu sayımda bazı unsurların sayılamadı�ını, sayım dı�ı

kaldı�ını görmekteyiz.88 1881-1882 nüfus sayımının sonuçları Tablo 1.’de

gösterilmi�tir.

85 Hikmet Özdemir, vd., a.g.e., ss.25-28. 86 Hikmet Özdemir, vd., a.g.e., s.39-40. 87 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 73 88 1881-1882 nüfus sayımında sayımı tamamlanmı� idari bölgeler: Erzurum, ��kodra,

Ba�dat, Basra, Cezayir-i Bahri Sefid (Ege adaları), Halep, Zor Sanca�ı, Kosova, Elaziz, Musul, Manastır, Suriye ve Van. Sayıma dahil edilmeyen idari birimler: Asir ve Yemen, Hicaz, Trablusgarp, Bingazi Mutasarrıflı�ı. Özel idari veya otonom bölgeler: Mısır, Tunus Eyaleti, Do�u Rumeli Bulgar Prensli�i, Girit, Bosna ve Hersek, Kıbrıs, Cebel-i Lübnan, Sisam Beyli�i.

34

Tablo 1. 1881/1882 Nüfus Sayımı Sonuçları

K E Toplam nüfus

Müslümanlar 5.893.064 6.694.073 12.587.137

Rumlar 1.097.647 1.234.550 2.332.197

Ermeniler 463.011 538.454 1.001.465

Bulgarlar 372.231 445.570 817.801

Katolikler 66.878 892.908 149.786

Yahudiler 81.889 102.117 184.006

Protestanlar 16.959 19.279 36.238

Latinler 7.524 10.716 18.240

(Monofizitler) 10.401 12.197 22.598

Süryaniler

Gayr-i Müslim 1.509 1.644 3.153

Çingeneler

Yabancı uyruklular 64.018 171.965 235.983

Toplam Nüfus 8.075.131 9.313.473 17.388.604

1881/1882-1893 nüfus sayımına ili�kin de�erlendirmesinde Kemal H. Karpat

17.388.52 olan tahmini nüfusuna, sayımların tamamlanamadı�ı bölgelerdeki tahmini

3.100.000 ki�iyi, sayımlarda yer almayan idari bilimlerin tahmini 7.300.000 ki�iyi, özel

ve otonom �ehirlerin tahmini 11.306.091 ve yabancı ülkelerdeki Osmanlı

vatanda�larının 14.979 olan nüfusunu ekleyerek Osmanlı vatanda�larının toplam

nüfusunun 39.109.631 oldu�unu ifade etmektedir.89

1.3.2. 1906 ve 1914 Nüfus Sayımı

Osmanlı Devleti nüfusunun son kez sayıldı�ı 1905-1906 sayımı hem teknik hem

de siyasal nedenlerle yapılmı�tır. Bâb-ı Âli bu sayımı di�erleri gibi uzun sürmemesi için

üç ayda bitirme kararı almı�tır. Bu sayımda kaydedilen her ki�iye bir kimlik kartı

verilmesi öngörülmü�tü. Sözkonusu sayım kazâ nüfus memurlarından, vilâyet idare

meclisinden ve de belediye konseyinden birer üyeden, iki yedek memurdan ve yerel

89 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 190.

35

memur ile yerel Müslüman ve Gayr-ı müslim toplulukların birer temsilcisinden olu�an

bir genel kurulun yönetiminde bütün kazâlarda yürütülmü�tü. Sayım ekipleri nüfusa

kaydetmek ve bir sayım listesi düzenlemesi üzere köyleri tek tek ziyaret etmi�lerdir. Bu

sayım listesinin do�rulu�u kazâ genel kurulu ve köyün ileri gelenleri – muhtar, imam ve

dinî cemaâtlerin rahipleri, cemaât meclisi vs. tarafından onaylanmı�tır. Ayrıca nüfus

kayıtlarının güncelle�tirilmesi için memurların her dört ayda bir do�um, ölüm, iç ve dı�

göç kayıtlarını bildirmeleri gerekmekteydi.90 Son olarak 1906 ve 1914 yılına ait nüfus

istatistiklerini vererek bu bölümü burada bitirmek istiyoruz.

Tablo 2. 1906 ve 1914 Nüfus Sayımı Sonuçları∗

1906 1914 E K Müslümanlar 8.279.736 7.229.017 15.044.846 Rumlar 1.479.846 1.343.217 1.729.738 Ermeniler 547.526 484.182 1.161.169 Yahudiler 137.169 116.266 187.073 Rum Katolikler 15.608 14.141 62.468 Ermeni Katolikler 47.991 41.049 67.838 Protestanlar 26.925 25.560 65.844 Latinler 10.823 9.673 24.845 Süryaniler 20.288 16.697 54.750 Eski Suriyeliler 4.133 Keldaniler 1.678 693 13.211 Jakobiler 1.024 6.932 Maroniler 15.396 13.342 47.406 Samiriyeliler 147 115 164 Nasturiler 8.091 Yezidiler 2.887 40 6.957 Çingeneler 8.629 7.841 11.169 Dürziler 7.385 Kazaklar 887 905 1.006 Bulgarlar 418.107 343.423 14.908 Sırplar 1 Ulahlar 13.904 12.138 82 Katolikler TOPLAM 11.170.533 9.714.097 18.520.016 20.884.630 18.520.016

90 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 207. ∗ Hazırlamı� oldu�umuz istatistik Sayın Kemal Karpat’ın Osmanlı Ermenileri isimli

eserinden yararlanılarak olu�turulmu�tur.

36

1.4. Son Dönem Sivas ve Anadolu’daki Ermeni Nüfusuna �li�kin Bir

De�erlendirme

Osmanlı Devletinde Ermeniler kendi ismiyle anılan millet statüsündeydiler ve en

güvenilir vatanda� olarak tanınmaktaydılar. Genellikle Osmanlı Devletinin her yerinde

Ermenilere rastlamak mümkün olmakla birlikte yo�un olarak altı do�u vilâyetinde

ya�amaktaydılar. Osmanlı Devletinde ya�ayan Ermeniler’in nüfusuna ili�kin kaynaklar

daha önce de belirtti�imiz gibi Osmanlı kaynakları, Ermeni Patrikhanesi �statistikleri,

Diplomatik belgeler ve seçilmi� kaynaklardaki bilgilerdi. Berlin Konferansından sonra

uluslararası bir sorun haline gelen Ermeni meselesi Osmanlı Devletine gelen

diplomatları da yakından ilgilendirmi� ve diplomatlar bu bölgelerdeki ıslahat

çalı�malarının hangi a�amada oldu�unu sürekli denetlemi�lerdir. Mesela George

Gaschen büyükelçi olarak 1880 tarihinde Osmanlı Devletinin ba�kentine geldikten

sonra do�u vilâyetlerinde ıslahatı �art ko�an Berlin Kongresinin 61. maddesinin

uygulanması için harekete geçmi�tir. Reformların gerçekle�mesi için en ba�ta bölgenin

demografik ve etnik ko�ulları hakkında bilgi edinmesi gerekmekteydi. Bu amaçla

büyükelçi bazı askeri yetkilileri �stanbul’a ça�ırmı�tı. Katılımcılar arasında C. W.

Wilson ve Binba�ı Henry Trotter da vardı. Trotter 1879 yılında Do�u Vilâyetleri*

konsolosu olarak bölgeye tayin edilmi�ti. Trotter’e göre o dönemde Erzurum’da

197.768 Müslüman, 55.043 Gayr-i Müslim; Van 126.208 Müslüman ve 97.555 Gayr-i

Müslim vardı. �ngiliz elçi Sivas nüfusu hakkında 8 farklı nüfus tahmini toplamı�tı.

Bunlardan biri Ermeni patri�i tarafından verilmi�ti. Fakat rakamlar hem Müslümanlar

hem Gayr-ı Müslimler açısından oldukça hatalıydı. Patrik IX. Hassoun 62.000 Hristiyan

ve 80.000 Müslüman olmak üzere Sivas’ın nüfusunu 142.000 olarak belirtmekteydi.

Sivas Ermeni Psikoposu tarafından Yarbay Wilson Ocak 1880 yılında sunulan

rakamlara göre Sivas Vilâyetinin nüfusu 201.245 Hristiyan, 694.437 Müslüman olmak

üzere 895.682 idi.91

1881 yılında Sivas’ın toplam nüfusuna ili�kin tahminler 708.550-893.682

arasındadır. 50.000 Çerkez hariç tutulursa Hristiyan Müslüman oranı 1:3.4 ile 1:5.01

arasında de�i�mektedir. 1881/1882–1893 genel sayımının sonuçlarına göre Sivas * Erzurum, Diyarbakır, Harput, Mu� ve Van vilâyetleri. 91 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 92-93.

37

vilâyetinde 766.558 Müslüman, 37.813 Rum, 116.545 Ermeni, 3.052 Katolik, 209

Yahudi, 1994 Protestan, 435 Gayr-ı Müslim Çingene ve 65 yabancı uyruklu olmak

üzere 926.671 ki�i vardır.92 Sivas vilâyetine ait nüfus bilgileri Tablo 3’te sunulmu�tur.

Tablo 3. Sivas Vilâyetine Ait Nüfus Bilgileri (1894, 1895, 1896, 1897)∗

Sivas Vilâyeti 1894 1895 1896 1897

Müslüman 766.559 790.348 810.916 807.651

Rumlar 37.813 41.207 43.205 42.123

Ermeniler 116.266 120.222 120.379 123.204

Bulgarlar - - - -

Katolikler 3.224 3.112 3.172 3.175

Yahudiler 209 247 245 253

Protestanlar 1994 2.647 2.652 2.706

Latinler - - - -

Suriyeliler - - - -

Gayr-i Müslim 435 1.712 - 1.764

Çingeneler

Yabancı uyruklular 65 - 106

Toplam nüfus 926.564 959.495 980.569 980.876

Esat Uras, Fransız sarı kitabından Türkiye nüfusu ve Ermeni miktarına ili�kin

a�a�ıdaki bilgileri nakletmi�tir.∗∗

Bütün Anadolu illerinde genel nüfus : 14.856.118

Bütün Anadolu illerinde Ermeni nüfus : 1.475.011

Sivas vilâyetinde genel nüfus : 1.086.015

Sivas vilâyetinde Ermeni nüfusu : 170.433

Vital Cuinet’e göre ise Sivas Vilâyetindeki Ermeni nüfusunun 170.433 oldu�unu

ve Ermeni nüfusunun genel nüfusa oranının % 15.7 oldu�unu nakletmi�tir.93 Fakat

92 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 176-177. ∗ Bu tablo Kemal H. Karpat' ın Osmanlı Nüfusu isimli eserinden faydalanılarak

olu�turulmu�tur. ∗∗ Ayrıca son dönem Ermeni nüfusuyla ilgili Fransız Sarı kitabı ve di�er Batılı kaynaklarda

gösterilen istatistiki bilgiler hakkında Ek 22’ye bakınız. 93 Esat Uras, a.g.e., s.139.

38

yukarıda verdi�imiz bilgilerin aksine Ermeni Patrikhanesi, Ermeni nüfusuyla ilgili

oldukça farklı ve tartı�malı rakamlar vermi�tir. Patrikhane, 1882 yılında toplam Ermeni

nüfusunu 2.660.000 olarak göstermi�tir. Ayrıca Vilâyet-i Sitte’de 1.630.000 Ermeninin

ya�adı�ını iddia etmi� ve Sivas Vilâyetinde bu rakamı 280.000 olarak göstermi�tir.

Fakat bu bilgilerin, siyasi emellerine ula�mak isteyen Patrikhane tarafından büyük

güçlere sunulmak amacıyla hazırlandı�ı herkes tarafından bilinmektedir. Patrikhane

istatistiklerine göre Sivas Vilâyetinde 192.000 Türk, 43.000 Çerkes, 50.000 Kürt,

165.000 Ermeni, 25.000 Nasturi-Yakubi-Keldani, 30.000 Rum ve di�erleri olmak üzere

507.000 nüfus vardır.94

Bayram Kodaman, Fransız Dı�i�leri Bakanlı�ı Ar�ivlerindeki istatistiklerden

1901 yılı itibariyle Sivas Vilâyetinin nüfusunu 1.215.250 olarak nakletmektedir. Burada

toplam nüfusun 1.004.000 (% 82)’i Müslüman, 142.000’i Ermeni ve 67.000’i Rum

olarak vermi�tir.95

1914 Osmanlı nüfus istatistiklerine göre Sivas Vilâyetinde 1.169.443 nüfus

tespit edilmi�tir. Bu sayının 939.735’ini Müslümanlar (% 80.3), 75.324’ünü Rumlar (%

6.4), 151.674’ünü Ermeniler (% 12.9) ve 2.710’unu da di�erleri (% 0.4)

olu�turmaktadır.96 Son olarak 1914 ılına ait Sivas Vilâyeti nüfusunu gösteren tablo

a�a�ıda sunulmu�tur.

94 Justin McCarthy, a.g.e., s.46. 95 Bayram Kodaman, “Fransız Ar�iv Vesikalarına Göre Erzurum-Van-Sivas Vilâyetinde

Ermeni Nüfusu”, Ermeni Ara�tırmaları, I.Türkiye Kongresi Bildirileri, C.I., ASAM-EREN, Anara, 2003, s.181.

96 Ahmet Gökbel, �nanç Tarihi Açısından Sivas, Kitabevi Yayınları, �stanbul, 2004, s.171., Kemal H. Karpat, a.g.e., s.216-217. Tablo 1.17.A., Bayram Kodaman, a.g.m., s.182.

39

Tablo 4: Sivas Vilâyetinin 1914 Sayımına Göre Etnik ve Dini Guruplara Göre Nüfus

Da�ılımı *

Müslümanlar

Rumlar

Ermeniler

Rum

Katolikler

Ermeni

Katolikler

Protestanlar

Sivas 54.819 728 23.812 - 1.830 434

Tonus 40.868 - 12.969 - 141 584

Hafik 40.076 21 11.376 - - -

Darende 26.518 - 2.798 - 6 58

Divri�i 30.630 - 8.354 - - -

Aziziye 50.344 8 1.038 - 4 60

Kangal 29.212 - 3.111 - - -

Koçgiri 47.203 6.112 5.980 - - 76

Gürün 15.640 - 7.788 - 414 703

Yıldızeli 39.239 569 1.379 - - -

Amasya 53.123 2.679 9.598 - 121 260

Havza 17.475 7.869 335 - - -

Köprü 41.853 4.755 1.032 - 7 320

Gümü�hacıköy 24.957 3.660 3.549 - - 173

Merzifon 25.370 1.067 8.160 - 406 1.160

Ladik 13.861 4.920 343 - - -

Tokat 90.125 3.997 12.046 - 764 115

Erbaa 50.895 7.922 3.274 - - 430

Zile 69.328 154 2.833 - - 88

Niksar 22.843 4.815 3.183 - - -

Re�adiye 25.660 811 - - - -

Karahisar-ı �arkî 26.379 16.383 8.477 - - 17

Alucra 30.737 692 30 - - -

Mesudiye 26.510 5.264 664 - - -

Su�ehri 22.871 2.040 11.240 - - 97

Koyulhisar 21.199 858 37 - - -

TOPLAM 939.735 75.324 143.406 - 3.693 4.575

* Kemal H. Karpat,’ın “Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri”

isimli eserinden faydalanılarak hazırlanmı�tır.

40

Sonuç olarak Osmanlı Devleti sınırlarında yakla�ık olarak çe�itli kaynakların

verilerine göre 1.000.000-1.800.000 Ermeni nüfusunun oldu�u tahmin edilmektedir.

1914 yılına ait Osmanlı istatistiklerine göre 1.294.851 Ermeni vardır. O günün �artları

dikkate alındı�ı zaman kaynaklarda net olarak bir rakamın verilememesi aslında

anla�ılması ya da izah edilmesi güç bir durum de�ildir. Fakat bazı eksiklik veya

yanlı�lıklara ra�men yine en güvenilir rakamların Osmanlı Devleti istatistik rakamları

oldu�unu rahatlıkla söyleyebiliriz. Yine son dönem Sivas Ermenileri’nin nüfusunun da

çe�itli kaynaklarda 150.000 ila 170.000 arasında de�i�ti�i görülmektedir. Fransız Sarı

Kitabında ve Cuinet’in eserinde 170.000 rakamı geçmektedir ki aslında bu rakam 1914

istatistiklerinde Katolik ve Protestanların eklenmesiyle elde edilen 151.764 rakamıyla

aralarında çok da fazla bir farkın oldu�unu söyleyemeyiz. Ayrıca son dönem Sivas

vilâyetindeki Ermeni nüfusunun genel nüfusa oranının % 15 (Cuinet’ e göre) oldu�u

kabul edilmektedir.97 Yine Osmanlı Devletindeki Müslümanların genel nüfusa oranı %

80’ den fazlasını olu�turmaktadır. Kısaca Osmanlı Devletinde Ermeniler’in nüfusunun

yakla�ık olarak 1.500.000 civarında oldu�unu ve Ermeni nüfusuna ili�kin en güvenilir

kayna�ın Osmanlı istatistik defterleri oldu�unu rahatlıkla söyleyebiliriz.

1.5. Osmanlı Devletinde Ermeni’lerin II. Me�rutiyete Kadar Sivas Vilâyetinde

Çıkardı�ı �syanlar

1.5.1. Sivas Olayları

Hacı �skender A�a isimli bir Ermeni vatanda�ın Sivas’a 65 km. uzaktaki Hanlı

ve Kayadibi köyleri yakınında öldürülmesi, Ermeni’lerin isyan etmesi için bir fırsat

olmu�tur. Ölüm sebebini bahane eden Ermeniler 21 Ekim 1881’de isyan etmi�lerdir.98

500 kadar Ermeni valinin harem dairesine hücum ederek protesto eylemlerine

ba�ladılar. Gittikçe ço�alan Ermeniler 1500 ki�i oldular ve hükümet aleyhine a�ır sözler

sarf ettiler. Vali toplulu�u ikna etmeye çalı�sa da ba�arılı olamamı� ve gittikçe a�ırıya

kaçan Ermeniler valinin harem ve selamlık dairelerini ta�lamı�lardır. Hükümet

97 Esat Uras, a.g.e., s.139. 98 Necati Demir, “Ermeni Hareketlerinde Sivas”, Ermeni Ara�tırmaları 2. Türkiye Kongresi

Bildirileri C I, Asam, Ankara, 2007, s.282., Kemalettin Kuzucu, “Sivas’ta Ermeni Hareketleri ve Yerel Yönetiminin Uygulamaları”, Ermeni Ara�tırmaları, I. Türkiye Kongresi Bildirileri C. I., ASAM-EREN, Ankara, 2003, s.521., Ahmet Gökbel, a.g.e., s.174-175.

41

Ermeni’lerin ta�kınlıklarına herhangi bir kar�ılık vermemi� hatta hükümet kona�ının

önünde toplanan Müslümanlarla Ermeniler arasında çatı�ma çıkmasına da mani

olmu�tur. Protesto ak�am 9:30’a kadar devam etmi� ve ardından da protestocular

da�ılmı�tır.99

Vali Hakkı Pa�a Sivas Ermeni Piskoposu Bedros’tan sorumluların adını ister.

Piskopos da reddedince gerekli tahkikatı yaptırır ve 30 ki�iyi tutuklattırır. Bunun

üzerine Sivas Ermeni Piskoposu Bedros, Sivas Ermeni Cemaati Ba�kanı G. Odaba�ıyan,

Ba�kan Yardımıcısı G. Prouttiyan, Patrik Nerses, �ngiliz yetkililerine suçluların serbest

bırakılması, Vali Hakkı Pa�a, Göçmen Komisyonu Ba�kanı Mehmet Ali Bey ve Savcı

Mehmet Efendi’nin görevlerinden alınması için kampanya ba�lattılar ve sonunda da

Bâb-ı Âli bu görevlileri, 11 Ocak 1882’de görevden uzakla�tırmak durumunda kaldı.100

1.5.2. Tokat Olayı

Ermeni e�kıyaların 1894 yılında Tokat’ta çıkardıkları olay �öyle gerçekle�mi�tir.

Amasya’dan Tokat’a yanlarında komita talimatı bulunan iki ki�i geldi ve Tokat’ta

Komita ba�ı Dırdıryan Serkiz’in evinde toplandılar. Aralarında yaptıkları müzakereler

sonucunda postanın vurulmasına karar verdiler. Bu görevi de e�kıyalar Çakıcıo�lu

Armanak, Kalasto�lu Serkiz, Pehlivan Serkiz, Kaloso�lu Kasbar, Ke�i�o�lu Ni�an,

Bezirgano�lu Ovadis ve Melküno�lu Leon’a verdiler.101

4 A�ustos 1894 Per�embe günü ak�amüstü posta Tokat’tan �stanbul’a gitmek

üzere yola çıktı. Para, emanet ve mektup yüklü araba gece saat bir sularında Tokat’tan

ayrıldı. Bir buçuk, iki saat sonra Gömeç köyü yakınındaki �ose üzerindeki köprüye

geldiler. Köprünün altında az önce isimlerini verdi�imiz e�kıyalar saklandıkları yerden

çıkarak postaya saldırdılar. Posta tatarı Mehmet Efendi kar�ı koymaya çalı�sa da

Ermeni e�kıyalar onun üzerine hücum ettiler ve vah�i bir �ekilde Mehmet Efendi’yi

�ehit edip postadaki 107350 kuru� para ile postadaki be� dengi gasp ettiler. Bunun

üzerine, bir askeri müfreze Ermeni e�kıyaları takibe çıktı ve ardından çarpı�malar 99 Mehmed Hocao�lu, a.g.e., s. 186., Kemalettin Kuzucu, a.g.m., s.521., Ahmet Gökbel,

a.g.e., s.175 100 Necati Demir, a.g.m., s.284., Kemalettin Kuzucu, a.g.m., s.523. 101 Mehmed Hocao�lu, a.g.e., s. 197., Cemal Anadol, Tarihin I�ı�ında Ermeni Dosyası, IQ

Kültür Sanat Yayıncılık, �stanbul, 2002, s.133-134., Gültekin Ural, Ermeni Dosyası, Kamer Yayıncılık, �stanbul, 1998, s.116.

42

ya�andı. Bu çarpı�mada Abdullah Çavu� isimli bir er �ehit oldu. Fakat e�kıya ve

destekçileri birer birer yakalanıp harp divanına teslim edildiler. Olayın neticesinde ise

komita ve kilisenin olayın olu�masındaki etkisi tespit edildi.102

1.5.3. Merzifon Olayları

Merzifon’daki ayaklanmayı ba�latacak olan Ermeni ihtilâlci birli�i Amasya-

Merzifon arasında De�irmendere’de üstlendiler. Bu bölgedeki olayların sorumlusu,

bir Rus Ermenisi olan Leon Samayan’dı. Bunun çetesinde Toncayan Artin,

Merzifonlu �ihat, Mihter Mihtiyan, Artos ve Kirkor da bulunuyordu. Ermeni

ihtilâlciler birli�i taktik ve propaganda merkezi, Merzifon’daki Anadolu Kolejinde

buluyordu.

Ermeni ihtilâlciler birli�inin ilk ihtilâl ve ayaklanma kıpırdanması, 1893 yılı

Ocak ayında kolejin duvarlarına “Vatansever �slâm Komitası” ba�lı�ı altında,

Ermenilere kar�ı cihat ilan edildi�ini, mallarının ya�malanaca�ını, kendilerinin kılıçtan

geçirilece�ini bildiren bir duvar ilanının yapı�tırılması ile ba�lamı�tı. Aynı �ekilde Pa�a

Camiinin kapısına da Ermeni’lerin ve komitacılarının, aynı �ekilde Müslümanları yok

edeceklerini bildiren bir duvar ilanı yapı�tırılmı�tı. Her iki tarafı da korku ve heyecan

kaplamı�tı. Olayla ilgili oldu�u sanılan iki Türk ö�retmen tutuklanmı�tı. Fakat daha

sonra yapılan tahkikat sonunda gerçek suçlu iki Ermeni yakalanarak sürgüne gönderildi.

Aynı günlerde devlet binalarının kapılarına “Ermeni milletini vergi için sıkı�tırmayın,

zalimlik etmeyin yoksa hemen hesabı sorulur” �eklinde ilanlar sokak aralarına ve cami

avlularına da asılmı�tı. 103

Rus komitacı �ihat’ın �stanbul’a götürülürken, Merzifon Ermeni’lerince ani bir

baskınla kurtarılmı� ve Merzifon komitasına katılmasıyla komitacı Ermeni’lerin cesareti

bir kat daha artarak �ehirde sloganlar atıp sa�a sola ate� etmi�lerdi. Türklerle iyi ili�kisi

olan Ermeni Agop A�a �ehrin ortasında Ermeniler tarafından öldürülmü�, hafif me�rep

bir Ermeni kadını da da�a kaldırıp tecavüz edilerek öldürülmü�tü. Bu iki olay üzerine 102 Mehmed Hocao�lu, a.g.e., s. 197–198., �smail Özçelik, a.g.e., s.141., Cemal Anadol,

a.g.e., s.134., Gültekin Ural, a.g.e., s.117. 103 Ali Tuzcu, “Merzifon’da Ermeni Ayaklanması”, Belleten, Cilt LVII, Sayı:220, 1993, s.

810-811., Ayhan Öztürk, “Merzifon’da Ermeni Olayları (1893)”, Dünden Bugüne Ermeni Meselesi Sempozyumu, Selçuk Üniversitesi Atatürk �lkeleri ve �nkılap Tarihi Ara�tırma ve Uygulama Merkezi, Konya, 2003, s.93.

43

güvenlik güçleri gerekli soru�turmayı yaptı ve olayların sorumluları olan Vartsis ve L.

Leon yakalanarak �stanbul’a gönderildi. Leon Perrih ve çetesi güvenlik güçleriyle

çatı�tı. Bunların dördü sa�, be�i ölü olarak ele geçirildi. �ki asker de �ehit dü�tü.104

Yapılan gizli soru�turmada olayların Derevenk’te ve Merzifon’da planlandı�ı ortaya

çıktı. Rü�düni tutuklandı. Ardından derinle�en tahkikatta olayda Kayayan ve

Tomayan’ın da oldu�u anla�ıldı. Kayayan ve Tomayan Merzifon Amerikan Kolejinde

ö�retmenlik yapıyorlardı. Aynı zamanda Hınçak Komitasınin Merzifon reisiydi.105

Bunlar tutuklandıktan sonra Ankara’ya istinaf mahkemesine sevk edildiler ve Tomayan,

Kayayan ve Açıkba�yan ölüm cezasına çarptırıldılar. Bu �ahısların tutuklanması üzerine

ABD’nin Sivas konsolosu Jewet geli�en olaylar hakkında abartılı, Türklerin aleyhine ve

Ermeni’lerin katledildiklerine dair raporlar gönderdi. Bu raporlar ABD ve �ngiliz

misyonerleri aracılı�ı ile kamuoyunda abartılı bir �ekilde yer aldı. �ngiliz hükümeti

Ermenileri çarptırıldıkları cezalardan kurtarmak için Osmanlı’ya baskı uyguladı ve bu

ki�ilerin serbest bırakılmaması halinde Mısır’ı Osmanlı Devletinden ayırarak ayrı bir

devlet olarak tanıyaca�ını bildirdi. Bunun üzerine sultan II. Abdülhamit bu iki

komitacıyı (Kayayan, Tomayan) serbest bırakmak zorunda kaldı. Bu ikisinden ba�ka

di�erlerinin de serbest bırakılması için 7 Eylül 1893 gecesi ö�renciler ve komitacılar

silahlanarak Merzifon’a da�ıldılar. Rastgele sa�a-sola ate� açtılar, yangın çıkardılar.

Bazı insanları yaraladılar, Merzifon rü�diyesini yaktılar. Olayları önlemek için Amasya

ve di�er kazalardan jandarmalar geldi ve gerekli önlemler alındı. Polis, komitaların

merkezine ve saklandıkları yerlere baskın düzenledi. Evlerin içinde bulunan komitacılar

polis ve asker üzerine ate� açtılar, bomba attılar. 25 askeri �ehit ettiler. Komitacılardan

Semoyan �stanbul’a kaçtı ve Çarlık Rusya’sı konsoloslu�una sı�ındı. Di�er komitacılar

Artin Toncayan, �ihak, Stefan Ma�lum’dır. Artos Kirkor ve iki komitacı ölü olarak

Gürcü kıyafetleriyle ele geçirildiler. Soru�turma sonunda olaydan sorumlu oldu�u

anla�ılan iki profesör tutuklandı.106

104 Ali Tuzcu, a.g.m., s. 811. 105 Esat Uras, a.g.e., s. 464., Ayhan Öztürk, a.g.m., s.98. 106 Ali Tuzcu, a.g.m., s. 813-814.

44

1.5.4. 1895-1896 Yılında Sivas Vilâyetinde Meydana Gelen Olaylar

Ermeni Komitalarının yo�un bir �ekilde faaliyet gösterdikleri ve bazı tedhi�

hareketlerine katıldıkları yıllardan biri de 1890’lı yıllar olmu�tur. Gerek Gayr-ı Müslim

gerekse Müslüman unsurlar üzerinde korku ve deh�et saçarak onları sindirme

politikasını takip eden bu tip çeteciler bazen �ehirlerde bazen ise köy ve kasabalarda

gerçekle�tirdikleri katliam, ya�ma, baskın ve yangınlarla emellerine ula�mayı gaye

edinmi�lerdir. Ermeni çetecilerinin yıkıcı faaliyetlerinin görüldü�ü yerlerden biri de

Sivas Vilâyeti olmu�tur. Sivas Polis ba�komiserli�inin 5 Kasım 1895 tarihli raporuna

göre Refahiye, �ebinkarahisar, Su�ehri, Divri�i, Darende, Gürün kasaba ve köylerinde

bazı karı�ıklıklar meydana gelmi�tir. Ermeni komitacılarının isyan ve karı�ıklık

çıkarmaya yönelik tavır ve davranı�ları Müslümanlar üzerinde panik havasının

ya�anmasına sebep olmu�tur. Sivas çar�ısında meydana gelen çarpı�malar yakla�ık

olarak bir saat sürmü� ve bu çarpı�malar esnasında da bazı dükkânlar ya�ma edilmi�tir.

Fakat ya�ma edilen mallar memurların gayretiyle tekrar sahiplerine iade edilmi� ve

karga�a yatı�tırılarak asayi� temin edilmi�tir. Olaylardan iki gün sonra “Ermeniler

Müslümanlara hücum ettiler” �eklinde çıkan söylenti üzerine ufak bir karı�ıklık çıkmı�

fakat söylentinin yalan oldu�unun anla�ılması üzerine �ehirde tekrar sükûnet

sa�lanmı�tır.107

Sivas Vilâyeti ba�komiserli�inin olaylarla ilgili olarak 17 Kasım 1895 tarihli

raporunda; Sivas’ta Salı günü meydana gelen karı�ıklık ve Per�embe günü çıkan

olaylarda meydana gelen kayıpları �u �ekilde vermektedir. Ermenilerden 438 ölü, 88

yaralı ve Müslümanlardan be� ölü, onyedi yaralı vardır. Günün kasabasında 476 ölü,

otuzbe� yaralı Ermeni ve altmı�dört ölü ve ellialtı yaralı Müslüman vardır. Ayrıca 457

Ermeni ve altı Müslüman evi yanmı� ve sekiz Müslüman cesedi de Ermeniler tarafından

yakılmı�tır.

Divri�i’de ismi belirlenemeyen bir kasaba ile bazı köylerde toplam 114

Ermeninin öldü�ü ve yirmidokuzunun da yaralandı�ı ve yetmi�sekiz Ermeni evinin de

107 Mehmed Hocao�lu, a.g.e., s. 257-258., Gürsoy �ahin, Osmanlı Devletinin Son

Dönemlerinde Sivas ve Su�ehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, �stanbul, 2007, s.107., Kemalettin Kuzucu, a.g.m., s.526.

45

yandı�ı bildirilmi�tir. Kürtlerden bazılarının ölmesine ra�men naa�larını yanlarında

götürdükleri için sayılarının tespit edilemedi�i belirtilmi�tir. Darende kasabasında ise

Ermenilerin mallarının ya�ma edilmesinin yanında yirmi Ermeni ve iki Müslümanın

öldü�ü bildirilmektedir. Merzifon’da e�yaların ya�ma edilmesinin yanında seksenbir

Ermeni ve bir Müslümanın öldü�ü ve yirmi Müslümanın yaralandı�ı belirtilmektedir.

Tokat’ta üç-dört köyde Ermenilerden seksensekiz ki�inin öldü�ü ve Amasya kazasında

ise dükkânlardaki malların ya�ma edildikleri, fakat herhangi bir can kaybının

ya�anmadı�ı bildirilmi�tir.108

Yine Ermeni çetecilerin Amasya’ya ba�lı Köprü kasabasından Bafralı Emin

Efendi isimli medrese ö�rencisine saldırmaları ve ardından da medreseyi basmaları

üzerine yöre halkı galeyana gelmi�, iki taraf arasında bazı çatı�malar çıkmı�tır. Çıkan bu

olaylar sonucunda ise elli ölü, onbe� yaralı Ermeninin oldu�u ve iki ölü, dört yaralının

da Müslüman oldu�u tespit edilmi�tir. 109

Sivas Vilâyeti ba�komiserli�inin raporuna göre; me�hur Komitacı Daniel

(Tanel)’in Su�ehri ile Koyulhisar arasındaki Karabayır ismindeki yerde altı saat süren

çarpı�manın sonunda altı arkada�ıyla birlikte ölü olarak ele geçirildi�i ve dört çetecinin

de sa� olarak yakalandı�ı bildirilmi�tir.110

Sivas Vilâyeti ba�komiserli�inin 8 Haziran 1896’da meydana gelen olaylarla

ilgili 5 Temmuz 1896’da gönderdi�i rapora göre; Tokat’ın Niksar kazasında Ermeni

Cemaatinden Kokas Gedikyan’ın sebepsiz yere silahıyla Reji kolcusu Mustafa’yı

kur�unlayarak öldürdü�ünün haber alınması üzerine öldürülen �ahsın Akrabalarından

Daden Mehmet isimli �ahsın evinden çıkıp olay mahalline do�ru gitmekte iken

Demirciyan Avedis’in kendi silahıyla Daden Mehmet’i öldürmesi üzerine halk galeyana

gelmi� ve bunun sonucunda da bazı çatı�malar ya�anmı�tır. Ya�anan karga�a esnasında

Ermenilerin malları ya�ma edilmi�, fakat daha sonra olayların yatı�masının ardından bu

mallar devlet görevlilerinin gayreti sonucunda tekrar sahiplerine iade edilmi�tir.

108 Hüseyin Nazım Pa�a, Ermeni Olayları Tarihi, Ba�bakanlık Devlet Ar�ivleri Genel

Müdürlü�ü Yayınları, Ankara, 1998, s.118,119. 109 Hüseyin Nazım Pa�a, a.g.e., s. 153., Gürsoy �ahin, a.g.e., s.117. 110 Hüseyin Nazım Pa�a, a.g.e., s. 133., Gürsoy �ahin, a.g.e., s.113-114.

46

Ya�anan arbade sonunda ikisi kadın 130 Ermeni ölmü�, onbe� Ermeni de yaralanmı�tır.

Rumlardan ise bir ki�inin öldü�ü ve bazılarının da yaralandı�ı iddia edilmi�se de bunun

zanna dayalı oldu�u belirtilmi�tir. Olayların asıl tetikleyicisi olan Kakos Gedikyan

olaylar esnasında hayatını kaybetmi�tir.111

22 Eylül 1896 tarihli Sivas Vilâyeti polis ba�komiserli�inden dâhiliye nezaretine

gönderilen telgrafta; E�in hadisesinden sonra Ma’müret-ül aziz vilâyeti sakinleri ile

Divri�i kazasına ba�lı Pengan, Zamare ve Ke�me köyleri Ermenileri’yle bir arbadenin

ya�andı�ı bildirilmi�tir. Olayda can kaybının ne kadar oldu�u ise tam olarak tespit

edilememi�tir.112

10 Ekim 1896 yılında Sivas Vilâyetinden Dâhiliye Nezareti ve Sadarete

gönderilen telgrafta, Karahisar-ı �arkî’de bazı Ermeni ileri gelenlerinden zorla para

almaya çalı�tıkarı ihbar edilen Karahisar’lı altı ve Sivas’lı üç ki�inin takip edilerek

Karahisar Kasabası yakınında bir Ermeninin evinde yakalandıkları bildirilmi�tir. Evde

yapılan aramalar sonucunda bu ki�ilerle birlikte dokuz adet rovelver, be� adet kapaklı ve

bir adet Rus fundalısıyla, iki adet eski biçim �e�hâne ve bir hayli cephane ele

geçirilmi�tir. Ayrıca bazı muzır ne�riyat da bu ki�ilerle beraber ele geçirilmi�tir.113

11 Ekim 1896 tarihinde ise; Sivas’a ba�lı Perkenek (Pirkinik-Çayboyu)

köyünde, Ermeni Katoli�i olan Pirkinik köyü tahsildârı (Kabz-ı Mâl) Mıgırdıc’ın evinde

yapılan arama sonucunda iki adet martini, iki adet rovelver, dört kadar martini ve

rovelver fi�e�i, iki gürcü ba�lı�ı, bazı zararlı evraklar ve Tru�ak gazetesi ele

geçirilmi�tir. Ba�ka bir evde yapılan aramada ise bir martini ve bir rovelverle birlikte

yirmibe� kadar fi�ek elde edilmi�tir. Yapılan tahkikat sonucunda Mıgırdıc’ın

Venedik’teki Murat Refail okulundan mezun oldu�u ve Dersaadet �ttihad-ı �htilâl

Tru�akyan Cemiyeti tarafından Sivas ve çevresinde komita te�kili ve ihtilâl hareketinin

geni�letilmesi ile görevlendirildi�i anla�ılmı�tır.114

111 Hüseyin Nazım Pa�a, a.g.e., s. 133., Gürsoy �ahin, a.g.e., s.117,118. 112 Hüseyin Nazım Pa�a, a.g.e., s. 202 113 Hüseyin Nazım Pa�a, a.g.e., s. 425. 114 Hüseyin Nazım Pa�a, a.g.e., s. 426.

47

Merzifon Olayı

Osmanlı Devletinin Ermeni terör faaliyetlerine kar�ı çok sıkı tedbirler olmasına

kar�ın Ermeni terör ve tehdidi bir türlü bitip tükenmek bilmiyordu. Temmuz 1895

tarihinde Belediye Meclis Üyesi Garabet Kuyumcuyan A�a, iki komitacı tarafından

kilise kapısının önünde feci �ekilde öldürüldü. Olayın hemen akabinde güvenlik güçleri

olay yerini ku�atma altına alarak bazı ki�ileri gözaltına aldı. Gözaltına alınanlar arasında

sözkonusu kilisenin papazı Kırmızıyan, Zangocu ve Krekor Arakelyan isimli Ermeni

asıllı Amerikan vatanda�ı vardı. Tutuklularla görgü tanıkları yüzle�tirildi. Fakat katiller

bulunamadı. Ardından da Papaz Kırmızıyan serbest bırakıldı. Olayların asıl sorumlusu

olan Krekor Arakelyan, ABD konsolosunun gayretleri sonucunda serbest bırakılmak

durumunda kalındı.

Ardından �ehirde bazı olaylar meydana geldi. Merzifon Kaymakamı çıkan

olayları yatı�tırabilmek için din adamları ve toplumun önde gelenlerini makamına

ça�ırarak bir toplantı yaptı ve dini önderler ve cemaat liderlerinden sa�duyu ça�rısında

bulunmalarını ve cemaatlerini dizginlemelerini istedi. Fakat Papaz Kırmızıyan, Türk

tarafını olaylarda taraf olmakla suçlamı� ve �ngiliz Hükümetinin Ba�kanı Gladston’un

tüm bu ya�ananların hesabını soraca�ını iddia etti. Bu sözleri üzerine papaz hakkında

rapor tutulmu� ve Çorum’a sürgün edilmi�tir.115

Papaz Kırmızıyan’ın tutuklanması ve ardından da sürgün edilmesi Ermeni

ayaklanmasının ilk kıvılcımı oldu. Komitacılar kendilerine kar�ı olan iki Ermeni ve iki

Amerikalı profesörün evini kur�unladılar. Sihak Arhali isimli Ermeniyi öldürdüler.

Ö�renciler sokaklara dökülerek, sa�a sola ate� etmeye ve yangın çıkarmaya ba�ladı. 14

Ekim 1895 günü kız kolejini yaktılar. Bazı Ermenilerin “Türkler silahlanıp Ermenileri

kesmek için geliyorlar” diye yaygara çıkarması üzerine halk pani�e kapıldı. Komitacı

Ermeniler de halka silah da�ıtıp, dükkânlarını kapatmalarını ve evlerine gitmelerini

istedi. Kiliseden çan seslerinin duyulmasının ardından bazı Ermeniler Türkler’e ate�

etmeye ba�ladı. Terzi �smail Usta, Pa�a Camii’nin merdivenlerinde kur�unlanarak �ehit

edildi. Komitacı Ermeniler, Türk kılı�ına girerek Müslüman ahaliyi galeyana getirmeye

115 Ali Tuzcu, a.g.m., s. 815-817.

48

çalı�tı. O günün Merzifon’un Pazar günü olması dolayısıyla çevreden birçok insan �ehre

gelmi�ti. Dolayısıyla tahrikçilerin kimlikleri tanınamadı. Yaralananların feryadını gören

halk yine galeyana gelerek Ermeniler üzerine yürüdü ve iki taraf arasında �iddetli

çarpı�malar ya�andı. Fakat olaylar daha fazla büyümeden güvenlik güçleri hemen

duruma müdahale etti ve çıkan olayları yatı�tırmayı ba�ardı. Bu çarpı�malarda

Türklerden yirmi, Ermenilerden de seksen ki�i öldü ve her iki taraftan da pek çok insan

yaralandı.116

Aynı �ekilde Ermeniler 3 Kasım Cuma günü Amasya Vezirköprü, Havza ve

Gümü�hacıköy’de de benzer kı�kırtmalar yaptılar. Vezirköprü’de Molla Mehmet’i

yaraladı ve Cuma sabahı da bir Türk genci komitacılar tarafından öldürüldü.

Gümü�hacıköy’de, Ohannes’i ve belediye meclis üyesi Arif A�a’yı öldürdüler. Tam

olarak olaylar yatı�tı ve halk sükûnete kavu�tu derken Merzifon’da bazı evlerin

i�aretlendi�i anla�ıldı, Kaymakamın evinde patlama oldu, �ehirde bazı ev ve dükkânlar

yakıldı ve Rü�diye binasıyla üç handa yangın çıktı. Bunun üzerine Amasya Mutasarrıfı

Sırrı Pa�a kazalardan temin etti�i 1000 kadar askerle beraber Merzifon’a geldi. Tarafsız

olan Ermenileri koruma altına aldı ve �ehirde tekrar huzur ve güven ortamının

olu�masını sa�ladı. Fakat bazı misyonerler, �ehirde ya�anan olaylardan Müslümanların

sorumlu oldu�unu, güvenlik güçlerinin olaylarda taraf tuttu�unu, en az 150 Ermeninin

öldürüldü�ünü ve 80 kadar Ermeninin de yaralandı�ını Avrupa ve ABD’ye rapor ettiler.

Meydana gelen olaylar ancak Ocak ve �ubat 1896 yılında tam olarak kontrol altına

alınabilmi�tir.117

116 Ali Tuzcu, a.g.m., s. 817-818. 117 Ali Tuzcu, a.g.m., s. 820.

49

II. BÖLÜM

B�R�NC� DÜNYA SAVA�I VE ERMEN� TEHC�R�N�N S�VAS V�LAYET�NDE

UYGULANMASI

Birinci Dünya Sava�ı gerek dünya tarihi gerekse Osmanlı tarihi açısından büyük

bir öneme sahiptir. Bu sava�ın çıkı�ı, olayların büyük bir sava�a do�ru akı�ı, Osmanlı

Devleti’nin bu sava�a sürükleni�i veya iç ve dı� etkenlerle sürüklendirili�i tarihsel bir

geli�imin sonudur. Bu sava�ın tohumları daha XIX. yy.da atıldı. Bu sava�, Fransız

�htitali ve yirmibe� yıla yakın süren �htilal Sava�larının meydana getirdi�i politik,

sosyal ve ekonomik geli�melerin bir sonucudur. Ulusalcılık hareketinin bir sonucu

olarak kendi milli devletlerini olu�turup sanayile�mede büyük geli�meler kaydeden

Avrupalı devletlerin, hammadde kaynakları ve üretim mallarına pazar bulmak amacıyla

yaptıkları mücadele, sömürgecilik ve emperyalizm olarak XIX. yy.dan XX. yy.la

bıraktı�ı bir mirastı. XIX. yy.lın ikinci yarısında �talya ve Almanya’nın kendi ulusal

birliklerini kurmaları Avrupa’da güç dengelerini bozmakla kalmadı, özellikle Balkan

milletlerinin ulusalcılık ve ba�ımsızlık hareketlerini de kamçıladı. Avrupa’daki

ekonomik, politik ve askeri geli�meler Almanya-Avusturya-�talya yakınla�masını ve

üçlü ittifakın kurulmasını sa�ladı. Buna kar�ılık �ngiltere, Fransa ve Rusya da üçlü

ittifakı olu�turdu.118

Avrupa’da Alman birli�inin kurulmasından itibaren özellikle II. Wilhelm

döneminde emperyalist politikalara büyük a�ırlık verilmi� ve Osmanlı Devleti do�al bir

sömürge sahası olarak görülmeye ba�lanmı�tır. Di�er taraftan Alman endüstri ürünleri

�ngiltere’nin sanayi hegemonyasını tehdit etmeye ba�lamı�tı. Almanya 1890’lı yıllarda

dünyanın en çok üreten dördüncü ülkesi olmu�tu. Almanya’nın bu �ekilde geli�mesi ve

yayılmacı bir politika takip etmesinden endi�e duyan �ngiltere, Fransa ve Rusya;

Almanya’ya kar�ı ittifak antla�maları imzalamı�lardır.119

�ngiltere, Almanya’nın bu �ekilde hem ekonomik hem siyasi hem de askeri

yönden geli�erek güçlenmesini endi�eyle takip etmekteydi. 1890’lı yıllardan itibaren

118 Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, Zeus Kitabevi Yayınları, �zmir, 2006, s.43. 119 Cezmi Erarslan, “I. Dünya Sava�ı ve Türkiye”, Türkler, Editörler: Hasan Celal Güzel,

Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, C:13, s.339.

50

geli�en Almanya, Güneydo�u Avrupa ve Ön Asya’yı da etkisi altına alarak Afrika ve

Asya’da sömürgecilik faaliyetlerine giri�ti. Bu �ekilde geli�en Almanya �ngiltere için

ciddi bir rakip haline geldi. Almanya, �ngiltere’nin Hindistan yolunu olumsuz

etkilemekteydi. Bu nedenle �ngiltere Almanya’nın bu nüfuzunun kırılması gerekti�ini

dü�ünmekteydi. Fransa ise güçlü bir Almanya’nın kendi gelece�ini tehlikeye sokaca�ını

ve Alsace-Lorraine’yi yeniden ele geçirmeye çalı�aca�ını dü�ünüyordu. Rusya ise,

sınırında güçlü bir devlet olan Almanya’nın, Do�u Avrupa’daki Panslavist faaliyetlere

engel olmasından endi�e duyuyordu ve Avusturya-Macaristan’ı yıkarak bütün Slavları

Rus egemenli�inde birle�tirmek istiyordu.120

Avusturya-Macaristan �mparatorlu�u topraklarındaki çok sayıda Slav

vatanda�ından dolayı Rusya’dan çekiniyor ve Rusya’nın Slavlar üzerindeki nüfuzunun

bir an önce kırılması gerekti�ini dü�ünüyordu. �talya ise, Avusturya’da kalan bazı

topraklarını geri almak ve Akdeniz’de yayılmak istiyordu. Tarafların artık saflarını

belirledi�i ve kar�ılıklı antla�maların yapıldı�ı bir ortamda, sava�ın çıkması için bir

bahane yeterliydi. Görünen bahane 28 Haziran 1914’te Avusturya-Macaristan

veliahdının Saray Bosna ziyareti sırasında milliyetçi bir Sırp tarafından suikasta

u�rayarak öldürülmesi olmu�tur. Avusturya 23 Temmuz’da a�ır bir ültimatom ve

ardından 28 Temmuz 1914’te sava� ilan etmi�tir. Sonunda da taraflar birbirlerine sava�

ilan etmi�lerdir.121

2.1. Osmanlı Devleti’nin Sava�a Giri�i

Trablusgarb ve Balkan Sava�larından yenik çıkan Osmanlı Devleti büyük toprak

kaybına u�ramı�tı. Ardından da iç ve dı� birçok problemle kar�ı kar�ıya kalmı�tı.

Sava�lar sonunda ordunun zayıfladı�ı hissedilmi�ti ve diplomatik yetersizlik ortaya

çıkmı�tı. Bu dönemde orduyu güçlendirmek, orduda düzenleme yapmak amacıyla

Alman subayları tarafından ordunun e�itimi tamamlanmaya çalı�ıldı. Yine diplomatik

bir yalnızlık hissine kapılan Osmanlı Devleti çe�itli ittifak arayı�larına girdi. Bu amaçla

Almanya ile diplomatik ili�kilerini geli�tirdi. Fakat Osmanlı Devleti’nin ya�adı�ı çe�itli

sava�lar ittifak güçlerine olan güvenini zedelemi�ti. Açıkçası Osmanlı Devleti �talya, 120 Ahmet Eyicil, Siyasi Tarih, Gün Yayıncılık, Ankara, 2005, s.233. 121 Cezmi Erarslan, a.g.e., s.340.

51

Avusturya ve Almanya’ya kar�ı kendisini güvende hissetmiyordu. Bu nedenle Osmanlı

Devleti ilk anla�ma teklifini �ngiltere’ye yaptı. Maliye Bakanı Cavit Bey Ekim 1911’de

�ngiltere Bahriye Nazırı Winston Churchill’e bir mektup yazarak itilaf devletlerine

katılma teklifinde bulundu. Fakat bu teklif �ngilizler tarafından reddedildi. Osmanlı

Devleti ikinci teklifini Bulgaristan’a yaptı. Fakat Bulgaristan ittifaka Almanya’yı da

dahil etmek istedi. Almanya, Bulgaristan’ın teklifini reddedince Osmanlı Devleti’nin

ittifak te�ebbüsü neticesiz kaldı.122

Osmanlı Devleti üçüncü ittifak teklifini Fransa’ya yaptı. Cemal Pa�a Paris’te

oldu�u bir sıra Fransa dı�i�leri bakanıyla irtibat kurarak ittifak teklifinde bulundu. Fakat

Fransa’dan da olumlu cevap gelmedi. Son çare olarak 1914 Mayısında Rus Çarı yaz

tatili için Kırım’a geldi�inde Talat Pa�a ziyaretine giderek ittifak teklifinde bulundu. Bu

durum Rusların gururunu ok�amı�tır ancak �stanbul ve bo�azları ele geçirmek

konusunda müttefiklerinden istedi�ini alan Rusya, Alman askeri heyetinin �stanbul’da

olmasını bahane göstererek ittifak teklifini reddetti.123

Nihayetinde ittifak giri�imleri sonuçsuz kalan Osmanlı Devleti adeta

Almanya’nın kuca�ına itildi. Zaten ba�ından beri Sait Halim, Enver ve Talat Pa�alar ile

Meclis Ba�kanı Halil Bey Almanya’yla ittifak taraftarıydı. Osmanlı Devleti, 22

Temmuz’da ittifak için Almanya’ya müracaat etti. Almanya da zaten böyle bir

anla�mayı arzuluyordu. Zira itilaf devletlerince çembere alınmı�tı.124

Almanya, Osmanlı Devletini kendi safına çekmekle, Rus kuvvetlerinin önemli

bir kısmını Kafkasya’ya çekerek Alman ve Avusturya ordularının yükünü hafifletmek,

Süvey� kanalını kapamak veya orada büyük bir �ngiliz gücünü me�gul etmek ve

Osmanlı Halifesinin manevi gücünden yararlanmayı hedeflemekteydi.125

27 Temmuz’da �stanbul’da ba�layan görü�melerin sonunda heyetler arasında

mutabakata varıldı ve her iki taraf arasında bir antla�ma imzalandı. Gizli

122 Ahmet Eyicil, a.g.e., s.241-242. 123 Cezmi Erarslan, a.g.e., s.341. 124 Ahmet Eyicil, a.g.e., s. 243. 125 Cezmi Erarslan, a.g.e., s.343.

52

gerçekle�tirilen bu görü�melerde yapılan anla�mayı Sait Halim Pa�a, Talat ve Enver

Pa�alar’la Halil Bey ve Alman elçi Wongenheim imzaladı.126

Osmanlı Devleti antla�mayı imzaladı�ı gün genel seferberlik kararı aldı. Meclis-

i Mebusan’ı kapattı ve iki gün sonra tarafısızlı�ını ilan etti. 11 A�ustos 1914 günü

�ngilizlerin takibinden kaçarak Çanakkale bo�azından geçip Marmara denizine giren

Alman zırhlısı Goben ve Breslav isimli sava� gemileri �stanbul’a sı�ındı. Tarafısızlı�ını

ilan eden Osmanlı Devleti’nin bu gemilere el koyması gerekmekteydi. Almanya’nın

itirazı üzerine sözde daha önce Amerika’dan alındı�ı iddia edilen bu gemilere Türk

bayra�ı çekildi ve tayfalarına fes giydirildi. Gemi tüm mürettebatıyla Osmanlı

donanmasına katıldı. Harbiye Nazırı Enver Pa�a’nın emriyle Amiral Souchon

komutasındaki Türk donanması 27 Ekim 1914’te Karadenize açıldı. 28-29 Ekim gecesi

Odesa, Svastopol ve Novorossiki limanlarını topa tuttu. Bir oldu bittiye getirilerek tüm

bu yapılanların sonucunda da 2 Kasım’da Rusya, 5 Kasım’da da �ngiltere ve Fransa

Osmanlı Devletine sava� ilan etti. Osmanlı Devleti de 12 Kasım 1914’te resmen sava�a

girdi ve padi�ah sava�a girdikten iki gün sonra Cihad-ı Ekber ilan etti.127

2.2. Osmanlı Devleti’nin Sava�tı�ı Cepheler

2.2.1. Kafkas Cephesi

Kafkas Sava�ları 1 Kasım 1914’te Rusların saldırısıyla ba�ladı. Ancak bölgedeki

Osmanlı orduları buna ba�arıyla kar�ı koydular ve Ruslar’ı geri püskürttüler. Enver Pa�a

Rusya’ya kar�ı Kafkaslar’da elde edilecek bir askeri üstünlükle “Turancı” ülküyü

gerçekle�tirebilece�ini dü�ünüyordu. 6 Aralıkta Trabzon’a, oradan da Erzurum’a gelen

Enver Pa�a’nın kı� ortasında askerin yazlık kıyafetle bütün yolları geçip taarruza

geçece�i fikrine kar�ı çıkan 3. Ordu Komutanı Hasan �zzet Pa�a ile 9. ve 10. Kolordu

Komutanları istifa etti. Her �eye ra�men taarruz emri veren Enver Pa�a 90.000 ki�ilik

orduyla “Sarıkamı� Harekâtı”nı ba�lattı. Fakat çetin kı� �artları askere geçit vermedi ve

binlerce er daha sava�madan donarak öldü. 14 Aralık’ta ba�layan bu hazin taarruz 27

Aralık’ta Ruslar tarafından durduruldu. 28-29 Aralık’ta Sarıkamı� ku�atıldı fakat 126 Ahmet Eyicil, a.g.e., s.243. 127 Ahmet Eyicil, a.g.e., s.245-246.

53

binlerce er donarak öldü�ü için ku�atma ba�arısız oldu. Rus ordusunun ileri harekâtı ile

Ardahan ve Oltu Rusların eline geçti. Bu harekâttan ancak 12 binki�i geriye dönebildi.

15 bini Ruslara esir dü�tü. Kafkaslarda üstünlü�ü ele alan Ruslar, hemen hemen tüm

Do�u Anadolu’yu ele geçirdiler.128

2.2.2. Kanal Cephesi

�ngilizlerin asker, mühimmat ve malzeme sevkıyatında can damarı olan Süvey�

kanalı harekâtı bu damarı kesip, çıkarılacak isyanla Mısır’ı geri almak hedefine yönelik

oldu. Cephe Komutanlı�ı ise 4. Ordu Komutanı sıfatıyla Cemal Pa�a’ya verildi.

�ngilizler’in yakla�ık 150 bin ki�ilik kuvvetine kar�ılık 35 bin ki�ilik orduyla gelen

Cemal Pa�a üstelik bir de Sina Çölü’nü a�mak zorunda kaldı. Her türlü malzemesini

beraberinde götürmeye mecbur olan Osmanlı ordusunun ancak iki günlük yiyece�i

vardı. Aynı gece taarruz edilmi�se de ancak 600 ki�i kadar kanalı geçebilmi�, geçenler

de ya öldürülmü� veya esir dü�mü�tü. Bunun üzerine geri çekilen ordu, taarruzu ileri bir

tarihe ertelendi.129

Bu ba�arısız harekâttan sonra Süvey� kanalı sephesinde yapılan sava� önemini

yitirdi ve a�ırlık Çanakkale’ye verildi. Bu harekâttan sonra bölgedeki üstünlük

�ngilizler’e geçti. �ngilizler Arapları Osmanlı Devleti’ne kar�ı kı�kırttı. �erif Hüseyin

Kasım 1916’da krallı�ını ilan etti. Hicaz demiryolları kesildi ve böylece Hicaz büyük

ölçüde Osmanlının elinden çıktı. 1917’de �ngilizler Kudüs’ü i�gal etti. �talya ve Fransa

Suriye’ye asker çıkardı. �ngilizler 1918’de �am’ı, Fransızlar Beyrut’u aldı. Böylece

Osmanlı Devleti Ortado�u’daki topraklarının büyük bir bölümünü kaybetmi� oldu.130

128 Ergün Aybars, a.g.e.., s.51. 129 Cezmi Erarslan, a.g.e., s.348. 130 Ahmet Eyicil, a.g.e., s.251-252.

54

2.2.3. Çanakkale Cephesi

�ngiltere ve Fransa daha sava�ın ba�langıcında Bo�azları ve �stanbul’u alarak

Osmanlı’yı sava� dı�ı bırakmayı, müttefiklerine yardım etmeyi ve Rusların Batıdaki

yükünü hafifletmeyi dü�ünüyorlardı131.

�ngiliz ve Fransız Filoları 19 �ubattan itibaren Çanakkale Bo�azı a�zına yo�un

bir bombardımana ba�ladılar. Bombardıman 17 Mart’a kadar sürdü. 18 Mart 1915’te

�ngiliz ve Fransız filoları bo�azı geçmek için saldırıya ba�ladılar. Nusret mayın

gemisinin bir gün önce Bo�az’a mayın döktü�ünden habersiz olan bu muhte�em

donanma, Türk kuvvetlerinin amansız direni�iyle kar�ıla�tı. Ak�ama do�ru bo�azı

geçemeyeceklerini anlayınca sava� alanını terk ettiler. Yedi tane gemilerini kaybeden

�tilaf devletleri bu kez yarımadaya asker çıkarmaya ba�ladılar. En kanlı sava�lar da bu

dönemde oldu ve özellikle Anafartalar’da M. Kemal ve askerlerini kar�ılarında

buldular. 57. alayın dillere destan olan kahramanlıkları sonucunda Anafartalar’da

Müttefikler ba�arısız oldu.

Çok kanlı sava�lar sonunda �ngiliz – Fransız ordusu, Anafartalar ve

Conkbayırında Türk direni�i kar�ısında yenilgiyi kabul etmek zorunda kaldı ve

askerlerinin bir kısmını çekti. 3-6 Ocak 1916’da da di�er kuvvetlerini çekerek

yarımadayı bo�alttılar. Her iki tarafta da binlerce erin öldü�ü bu sava�ların sonunda

itilaf devletleri, Rusya’ya yardım edemediler ve Osmanlı saf dı�ı edilemedi. Genel sava�

iki yıl daha uzadı. �ngilizler’in bu sava�ın neticesinde prestiji sarsıldı ve Rusya’da

sefalet ve yoksullu�un artması sonucunda ihtilâl oldu. �ngiliz ve Fransız ekonomileri

sarsıldı.132

2.2.4. Irak Cephesi

Sava�ın ba�lamasından kısa bir süre sonra �ngiltere zengin petrol kaynaklarının

bulundu�u Irak’ı bir an evvel ele geçirmek istiyordu. Kısa zamanda Basra Körfezi’ne

131 Ahmet �yicil, a.g.e., s.252. 132 Ergün Aybars, a.g.e., s.53-54.

55

asker çıkardı. �ngilizler’in amacı Mısır ile Hindistan ba�lantısını sa�lamak,

Almanya’nın bölgedeki planlarını ortadan kaldırmaktı.133

�ngiliz harekâtı ba�layınca Albay Nurettin Bey (Pa�a) Irak Cephesi

komutanlı�ına atandı. �ngiliz komutan Towhseld Eylül 1914’te Kutel Ammare’yi alıp

yerle�mi�ti. Kasım ayında yapılan çetin sava�larda her iki taraf a�ır kayıplar vermi�ti.

Bu arada cepheye Von der Golç atandı. 7 Aralık 1915’te Türk Ordusu Kut-el

Ammare’ye saldırdı ve ku�atma 4-5 ay sürdü. Sonunda a�ır kayıplar veren �ngiliz

ordusu Türk ordusuna teslim oldu (1916).134

2.3. Birinci Dünya Sava�ı Sırasında Ermeni Faaliyetleri

Birinci Dünya Sava�ının ortaya çıkmasının ardından Ermeni Komitaları ve

Patrikhane, Osmanlı Devleti’nin sava�a girmesi durumunda takip edecekleri politikayı

belirlemek üzere bir araya gelmi�lerdi. �stanbul Galata’daki Ermeni Okulunda

Patrikhane görevlilerinin ba�kanlı�ında Ta�naksutyun, Hınçak ve di�er Ermeni

Komitalarından olu�an Birle�ik Ermeni Kongresi toplandı Kongrede, “Ermeniler’in

Osmanlı Devleti’ne sadık kalmaları, askeri görevlerini yapmaları, dı� tesirlere

kapılmamaları” kararı alındı.135 Bu toplantının ardından 1914 Haziran’ında Erzurum’da

Ta�naksutyun kongresi toplanmı�tı. �ki hafta süren kongreye �stanbul, Trabzon, Mu�,

Erzurum, Sivas, Harput, Samsun, Adana, Beyrut, �zmir, Kayseri, Konya bölgelerinden,

Ecmiyazin, Moskova, Tiflis, Tahran, Tebriz, Amerika, Mısır ve Balkan örgütlerinden ve

Avrupa, Rusya, Türkiye ö�rencilerinden olmak üzere 30 üye gelmi� ve yapılan

kongrede �u karar alınmı�tı. ”�ttihat ve Terakki Partisinin aldı�ı kararlara muhalefet

edilecek ve kendisiyle �iddetli bir mücadeleye giri�ilecektir.”.136

Birinci Dünya Sava�ı patlak vermeden evvel Osmanlı Devleti’ne sadakatlerini

bildiren Ta�naksutyun’ın Türkiye �ubesi sözlerini tutmayarak Ruslar’ın lehine

133 Ahmet Eyicil, a.g.e., s.249. 134 Ergün Aybars, a.g.e., s.52. 135 Mim Kemal Öke, a.g.e., s.162. 136 Uras, Esat a.g.e., s.579.

56

faaliyetlere ba�lamı�lardır. Özellikle Do�u cephesi (Kafkas)’nde Ruslarla birik olup

Osmanlı Devleti’ne kar�ı cephe almı�lardır.

Kamuran Gürün bu durumu Kaçaznuni’den �u �ekilde nakletmi�tir: 1914

sonbaharı ba�larında Türkiye sava�a henüz girmemi�, fakat sava� hazırlıkları içindeyken

ön Kafkasya’da Ermeni gönüllü grupları büyük bir �evk ve bilhassa �amatayla te�ekkül

etmeye ba�ladı. Ta�naksutyun Erzurum’da birkaç gün öncesi genel kurulundaki kararına

ra�men mezkûr grupların te�kilatlanmasında ve bilhassa silahlanmasında Türkiye’nin

aleyhine olarak fiilen yardımcı oldu. Bugün, gönüllülerimiz ön planda olmalımıydı diye

sormanın manası yoktur. Tarihi olayların kendine özgü bir mantı�ı vardır. 1914

sonbaharında Ermeni gönüllüleri kuruldu ve Türklere kar�ı dövü�tüler. Bunun aksi

olamazdı. Zira çeyrek asırdan bu yana Ermeni toplumu belli ve kaçınılmaz bir

psikolojiyle beslenmi�ti. Bu hâlet-i ruhiyenin tezahürü gerekliydi ve gereken oldu.”

Aslında bu sözler kendisinin ifadesiyle çeyrek asırlık Ermeni mücadelesinin bir özeti ve

if�ası durumundaydı.137 Ülkenin her tarafından Ermeni gönüllüleri Rus ordusuna,

çetelere ve intikam olaylarına girmek üzere Kafkasya’ya gidiyorlardı. Tiflis belediye

ba�kanı bir ulusal Ermeni bürosu kurarak bu örgütlenmeyi kurumsalla�tırıyor ve

yapılacak olan hareketler için hazırlıyordu.138 Ayrıca seferberlik ilan edildikten sonra

Eçmiyazin Katogikosu 5 A�ustos 1914’te Kafkasya Genel Valisi Worontzof Dachkof’a

bir mektup göndererek; Rusya Ermenileri’nin yüksek sadakatını ve Türkiye

Ermenileri’nin içten ba�lılık ve ilgisini sunarak Çar’ın nezdinde Türkiye Ermenileri’nin

ümitlerini savunmalarını istiyordu.139 Yine Ermeni’lerin Rus tarafında

te�kilatlanmalarıyla ilgili olarak Esat Uras, Çalku�yan’dan �öyle aktarmı�tır: “Büyük

masraflarla derhal gezici Ermeni hastaneleri kuruldu. Tiflis’ten her tarafa Dama üyesi

Babacanof, Episkopos Mesrop, Tiflis Belediye ba�kanı Hatisof, Kafkas Ermeni Hayır

Cemiyeti Reisi Arutyunof imzalarıyla �u tamim gönderildi: “Ermeni milletinin

Rusya’ya kar�ı de�i�meyen sadakatini göstermesi zamanı geldi. Ermeniler, hududun

ötesinde bulunan birçok karde�lerini kurtarmak için hiçbir fedakârlıktan

çekinmemelidir.”

137 Kâmuran Gürün, a.g.e., s.282. 138 Mim Kemal Öke, a.g.e., s.163. 139 Kâmuran Gürün, a.g.e., s.284.

57

Gönüllü listeler dola�tırıldı. Bu listelere Amerika’dan, �ngiltere’den, Fransa’dan,

Bulgaristan’dan, Romanya’dan ve hatta Buhara’dan, bütün Rusya’dan gelen Ermeniler

giriyordu. Bunlar mallarını sattılar, ticaretlerini, i�lerini bıraktılar. Silah ve

cephanelerini temin ettiler. Toplama yeri olan Tiflis’e ko�tular. Ben, bu binlerce gence

arkada�lık ettim. Vatanımızın mar�ını söylüyor, bir dü�üne ko�ar gibi cepheye

gidiyorlardı. Bu gönüllülerden ba�ka yüzbinlerce Ermeni de di�er Rus teb’ası gibi, Rus

ordularında sava�ıyorlar, görevlerini yapıyorlardı. Gönüllüler ise bütün bütün bunlardan

ayrıydı. Bu gönüllüler, vatanlarının, Türklerin yüzyıllardan beri ökçeleriyle ezdikleri

analarının imdadına, hudut illerinde esirlik ve zincirler altında can veren karde�lerinin

yardımına ko�uyorlardı. Voronzof’un emirlerine göre, Ermeniler çarpı�maların ba�ından

itibaren üç hafta içinde sava� alanına gireceklerdi. Bu kez Ermeniler için olmak veya

olmamak söz konusuydu. �htiyarlar, hastalar bile gönüllü olarak yazılmak için müracaat

ediyordu. Ermeniler bölgeyi tanıyordu. Rusların da bunlara ihtiyacı vardı. Tüm gençler

derhal cepheye ko�uyordu.” 1914 Ekiminde Ruslar Osmanlı Devleti’ne kar�ı sava� ilan

etti. Aynı tarihte Ta�naksutyun da Türkiye’ye sava� ilan etti.140

Sava� ilanının ardından Ruslar, �ran ve Kafkasya’daki Ermenilerden gönüllü

toplamaya ve onlara silah da�ıtmaya ba�lamı�lardı. Bin ki�iden olu�an ilk gönüllü

birli�i Antranik’in emrine verildi. Di�er üç gönüllü alayı da Osmanlı sınırına do�ru yola

çıkmı�tı. General Dro ikinci alayın ba�ında I�dır’a girmek üzere harekete geçti.

Hamazaap ve Keri yönetimindeki üçüncü ve dördüncü alaylar Kars’ı i�gale

hazırlanmı�tı. Bu tür geli�melerden Osmanlı rahatsızdı, çünkü kendi teb’ası olan

Ermeni’lerin de bu durumdan etkilenmemeleri mümkün de�ildi. Zira gelen haberler de

bu yöndeydi. Yabancı devlet konsoloslarının silahlandırdı�ı Ermeniler, �ran ve Kafkas

sınırına do�ru ko�mu�, silah altına alınan Ermeni askerler o silahlarıyla dü�man tarafına

geçmi� ve artık Osmanlı’nın sonunun geldi�ini dü�ünerek isyan faaliyetlerine

ba�lamı�lardı. Nitekim isyanlar ardı ardına patlak verdi.141 Sava�ın ilk yıllarında

Ermeniler, Rusya’nın yanı sıra �ngiltere’ye müracaat etmeyi ihmal etmemi�lerdi. �lk

i�birli�i teklifini Bogos Nubar Pa�a 1914 Kasım’ında yaptı. �ngiltere yapılan bu

tekliflere resmi olarak olumsuz cevap vermesine ra�men el altından Ermenilere

yardımcı olmaktan çekinmedi. Fransızların ise Ermenileri kendi emelleri do�rultusunda 140 Esat Uras, a.g.e., s.590-591. 141 Mim Kemal Öke, a.g.e., s.163-164.

58

kullanma dü�üncesi vardı. Nitekim Çukurova Ermenileri Osmanlı ordusuyla giri�tikleri

silahlı çatı�malardan ba�arısız olmalarının ardından Musa Da�ı’na çekildi. Buradan da

Fransız deniz kuvvetlerinin yardımıyla Port Said’e getirildi. Be� bine yakın olan

mültecilerin yerle�tirilmesi için �ngiltere, �talya, Rusya ve Cezayir’e ba�vurulmu� fakat

kabul edilmemi�tir. Bunun üzerine Fransızlar bunları Osmanlılara kar�ı kullanmayı

tasarlamı� ve böylece �ark Lejyonu (Legion d’Orient) fikri do�mu�tur. Fransız amirali

deniz kuvvetlerine alındı�ı takdirde onlardan yararlanılabilece�ini dü�ünüyordu.

Amirale göre sözkonusu Ermeni gönüllüleri bir kampta toplanmalı, silah verilmeli ve

askeri ihtiyaç do�rultusunda Çukurova bölgesine gönderilmeliydi. Nihayet 13 Kasım

1916’da olu�turulan �ark Lejyonu, Magosa’nın 58 km. dı�ında sıkı bir askeri e�itimden

geçtikten sonra 1917’de Filistin’de, 1918’de Kafkaslarda ve 1919’da ise Fransız

kuvvetleriyle Çukurova’da Osmanlı’ya kar�ı çarpı�mı�lardır.142 Son olarak sevk ve

iskânının asıl sebebi olan Ermeni isyan ve ihtilâl faaliyetlerini vererek bu bölümü

burada bitirmek istiyoruz.

2.4. Birinci Dünya Sava�ında Ermeniler’in Çıkardı�ı �syanlar

2.4.1. Zeytun Olayları

Birinci Dünya Sava�ı’nın ortaya çıkmasından sonra ilk Ermeni isyanı Zeytun’da

çıkmı�tır. Zeytun Ermenileri, seferberli�in ilanından sonra hükümetin emirlerine kar�ı

yine açıktan kar�ı çıkmaya ba�lamı�lardı. Devlete ödemeleri gereken vergiyi ödemedikleri

gibi askerlik için de müracaatta bunmuyorlardı. Üstelik askerlik vazifesi için yola çıkan

insanların yolunu kesip e�yalarını gasp ediyorlardı. 3 A�ustos 1914 yılında seferberlik

ilan edildikten sonra Zeytun Ermenileri, sadece kendilerinden müte�ekkil bir Ermeni

Alayı kurak için yetkililere müracaat ettiler. Bu tekliflerinin reddedilmesi üzerine isyan

ederek çevrelerindeki insanlara zarar vermeye ba�ladılar. 30 A�ustos 1914 yılında Zeytun

Askerlik �ubesinden terhis olup memleketleri Andırın’a gitmekte olan 100’ü a�kın

Müslüman’a saldırdılar, mallarını gaspettiler ve birço�unu da �ehit ettiler. Ayrıca nakliye

vasıtalarına saldırıp Mara� yolu üzerindeki Kaymakam Pınarı mevkiinde Bi�anlı köyü

Müslümanlarına hücum ettiler ve onları öldürdüler. Takibat sonucunda e�kiyadan

142 Mim Kemal Öke, a.g.e., s.167-169.

59

altmı�be� kadarı, kendi imalleri olan birçok gra, bomba, dinamit ve di�er silahlarla

yakandılar.143 Zeytun’daki Hınçak Komitası liderlerinden Çakıro�lu Panos’un evinde

yapılan toplantıda “�ngilizlerin �skenderun’a çıkacakları için Adana, Mara� i�gal oluncaya

kadar isyanlarla seferberli�e mani olunması, �ngilizlerin harekâtının desteklenmesi,

jandarmanın silah ve cephanesinin ele geçirilmesi, Kaymakam ve di�er hükümet

görevlilerinin öldürülmesi, telgraf tellerinin kesilmesi” tavsiye edilmi�tir. �ubat ayında

harekete geçen sekizyüz civarındaki çeteci, Mara�’ın telgraf ba�lantısını kesmi�ler, askeri

kı�la ve hükümet kona�ına saldırmı�lar ardından da Tekke manastırına sı�ınmı�lardır.

Yapılan ku�atma esnasında jandarma komutanı Binba�ı Süleyman Bey ve yirmibe� erini

�ehit etmi�ler, otuzdört eri de yaralamı�lardır. Ayrıca Mara�’ın çe�itli yerlerinde e�kiyalık

yapıp birçok Müslümanı öldürmü� veya yaralayıp mallarını gasp etmi�lerdir. Olayların

sonunda hükümet güçleri yediyüzoniki tüfek, oniki çifte, oniki mavzer tabanca, çe�itli

bombalar, yetmi� nakil hayvanı ve Ermeni papazıyla birlikte altmı�bir e�kıya ve komitaye

ait birçok doküman ele geçirmi�lerdir.144

2.4.2. Kayseri’deki Ermeni Faaliyetleri

Kayseri güherçile ocaklarına ve ula�ım yollarına sahip olmasından dolayı

Osmanlı Devleti için önemli ikmal ve ticaret merkezlerinden biri olmu�tur. 1890

yıllarından itibaren Anadolu’nun birçok yerinde ba�layan komita faaliyetleri burada da

ba�lamı� ve Birinci Dünya Sava�ıyla birlikte oldukça yo�unla�mı�tır. Kayseri’de

Hınçak komitası, te�kilatlarını daha da yaygınla�tırmak ve köylere kadar ula�abilmek

için David Sultanyan, Sarkis Torosyan ve Van’lı di�çi Melkon’u görevlendirmi�tir.

Bunlara Kayseri’den yardımcı olan Kuyumcu Hoca Ohannes, Bakıra Karabet ve

Karde�i Levon’un çalı�malarıyla bol miktarda bomba imal edilmi�tir. Ayrıca

Amerika’da bulunan Kayserililer’den de bol miktarda maddi yardım ve malzeme

143 Abdullah Yaman, Ermeni Meselesi ve Türkiye, Ota� Yayınları, 1973, s.356-257., Halil

Metin, a.g.e., s.133, Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilaliyyesi, s.218, Gültekin Ural, a.g.e., s. 256, Cemal Anadol, a.g.e., s.263.

144 Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilaliyyesi, ss. 219-221, Cemal Anadol, a.g.e., s. 264, Gültekin Ural, a.g.e., ss. 257-259.

60

sa�lamı�lardır. Komitalerin direktifiyle Kayserili genç Ermeniler orduya katılmamı�

veya katılanlar silahlarıyla birlikte firar ederek e�kiyalık yapmaya ba�lamı�lardır.145

Seferberli�in ilanının ardından Hınçak ve Ta�nak komitalerinin talimatıyla

te�kilatlanması ve silahlanması tamamlanan yerlerde tedhi� hareketlerine ba�lanmı�tır.

Everek’te Asador ve arkada�ları Amerika’dan büyük bir elektrik cihazı getirmi�lerdir.

Bu cihazdan elde edilen elektri�i sokaklara gerilen tellere vermi�ler ve böylece

Müslüman halkın ve askerlerin ölümüne sebep olmu�lardır. Ayrıca 1914 yılında

Amerika’da bomba yapımını ö�renerek yurda dönen Kevork’un evinde kazayla

bombanın patlaması sonucu sözkonusu ki�i paramparça olmu� ve bomba patlayan eve

ko�arak gelen fırıncı çıra�ının gördüklerini hükümete bildirmesinin ardından hükümet

meseleden haberdar olmu�tur. Bu olayın ardından hükümet geni� bir tahkikat yapmı� ve

neticesinde de Everek’te 1914 �ubat’ında otuz, 1916 Mart’da yirmibir, Mayıs’ta onbir

bomba; Kayseri’de doksanı a�kın çe�itli bomba, dinamit ve di�er patlayıcı maddeler;

dörtyüzü a�kın silah ve birçok rovelver ve mavzer tabancası bulunmu�tur. Develi

mezarlı�ında bomba imalatına mahsus aletler, Vasio�lu Hacı Parsih’in bahçesinde

yirmidört pomba ve ikiyüzelli kur�un bulunmu�tur. Tüm bunlardan Kayseri’nin

mükemmel bir depo haline getirildi�i anla�ılmı�tır.146

1915 yılının ba�larından itibaren Kayseri’de bazı isyan, tecavüz, gasp ve katl

olayları ba�lamı�tır. Yeniden harekete geçen hükümet Ermeni evlerinde mezarlıklarda,

cemiyetlerde, kiliselerde ve okullarda birçok silah, cephane, bomba, dinamit, talimat,

beyanname ele geçirmi� ve birçok Ermeni’yi suçüstü yakalamı�tır.

2.4.3. Bitlis Olayları

Yılın her mevsiminde i�lek olan Van-Diyarbakır-Halep-�skenderun yollarıyla

ba�lantısı ve Mu� ve Talori (Sasun) gibi Ermeni isyan merkezlerine yakınlı�ı sebebiyle

Bitlis ve etrafı, Ermeni faaliyetlerinin en yo�un oldu�u bölgelerden biri olmu�tur.147

145 Azmi Süslü, a.g.e., s.71-72., Cemal Anadol, a.g.e., s. 222, 224, 265., Ermeni Komitalarının

A’mal ve Harekât-ı �htilaliyyesi, ss.221-222, Gültekin Ural, a.g.e., s.211-213. 146 Abdullah Yaman, a.g.e., s.265., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilaliyyesi,

ss. 225-227, Gültekin Ural, a.g.e., s.214, Cemal Anadol, a.g.e., s.224. 147 Azmi Süslü, a.g.e., s.73-74.

61

Bitlis Ermenileri seferberli�in ilan edilmesinin ardından ilk sıralarda askere

katılmaya ve Osmanlı Devleti’nin lehinde gösteriler yapmaya ba�lamı�lardı. Fakat

silahlandırıldıktan sonra askerden kaçıp dü�man safına geçmi�lerdir. �lk zamanlar küçük

olaylara karı�an bu Ermeniler, daha sonra daha büyük olaylara karı�maya

ba�lamı�lardır.148

1914 yılın Ocak ayında Bitlis’e ba�lı Hizan kazasının Sekur köyüne kaçakların

yakalanması için gönderilen jandarma müfrezesini, köy halkı; Osmanlıya asker

vermeyeceklerini ve hükümeti tanımayacaklarını söyleyerek silahla kar�ıladılar ve gelen

jandarmaları �ehid ettiler. Aynı durum Korso, Akhis, Bikri, Ar�in, Taso gibi büyük

köylerde de ya�andı. Bunlar köylerine gelen veya yakınından geçen jandarmalara

saldırmı�lardır.149

Taso ve Sekur köylerinde isyanın devam etti�i anda ba�ka bir isyan da yine

merkeze ba�lı Viris’te ba�ladı. Bitlis ve Hizan’ın ardından Mu� ovasında da isyanlar ba�

göstermeye ba�ladı. Sancak’a ba�lı Seronk köyüne asker celbi için gelen müfrezeye ate�

açılmı� ve çatı�ma saatlerce devam etmi�tir. Yine Akan nâhiyesine ba�lı Küms köyüne

giden nahiye müdürüyle jandarmalara ate� açılmı� ve çarpı�malar sekiz saat kadar

devam etmi�tir. Çıkan olayda dokuz ki�i ölmü�tür. Bu olayları Taknaklar’ın delegesi

Rupen ve Komita reisi Esro’nun idare etti�i ve Papazyan’ın da ba�ı çekti�i anla�ılmı�tır.

�ubat ayında Küms köyünden kaçan e�kiyaların Çanlı Manastıra geldikleri haberi alındı

ve buraya bir müfreze gönderildi. Müfrezenin Manastıra yakla�tı�ı bir anda, açılan

yaylım ate�i sonucu Te�men Ahmed Efendi ve bazı askerler �ehit oldu. Manastırdaki

e�kiyalar da kaçmayı ba�ardılar. Yine asker toplamak amacıyla Hizan’a giden Bitlis

jandarma alayı komutanı ile müfrezesinin yolu Karkar deresinde kesildi ve bazı erler

burada �ehit edildi.150

148 Abdullah Yaman, a.g.e., s.270., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilaliyyesi,

s.231. 149 Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilaliyyesi, s.232, Halil Metin, a.g.e., s.136. 150 Abdullah Yaman, a.g.e., s.271-272., Veysel Ero�lu, a.g.e., s.151-152, Ermeni

Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilaliyyesi, s.232-233, Halil Metin, a.g.e., s.136, Azmi Süslü, a.g.e., s.74., �smail Özçelik, a.g.e., s.172,173.

62

Bütün bu ya�ananlar bölgeyi adeta bir barut fıçısına çevirmi�ti. Bir taraftan

Osmanlı Ordusu arkadan vurulurken bölgede önemli bir askeri gücün olmamasından

istifade ederek kadın, kız, çocuk, ya�lı-genç savunmasız tüm insanlar hemen hemen

hergün katliam ve i�kencelere maruz kalmı�lardır. E�kiyalar özellikle Ocak 1915

yılından itibaren bu tür faaliyetlerine yo�un bir �ekilde devam ettiler ve Do�uda

Ruslar’la, batıda Çanakkale cephesinde itilâf devletleriyle sava�an Osmanlı Ordusunun

ikmal yolları ve telgraf hatları kesilmi� ve cepheden dönen ve asayi�i sa�lamakla

görevli jandarmalara ve güvenlik güçlerine saldırmı�lardır.

2.4.4. Van �syanı

Osmanlı tarihinde belki de Ermeniler’in kaderini de�i�tirecek olayların en

mühimi Van’da Rus i�galiyle birlikte gerçekle�ecek olan Ermeni ayaklanmasıdır. Van

vilâyeti Ermeni’lerin en yo�un olarak ya�adıkları (fakat hiçbir zaman ço�unluk

olmadılar) bölgedir. Tarihi geçmi�inden dolayı da Ermeni’lerin önemli merkezlerinden

birisidir . �syan hareketi, Ermeni tehcirinin uygulanmasından yakla�ık 1,5 ay önce 15

Nisan 1915 tarihinde çıkmı�tır.151

Daha isyan ba�lamadan önce köylerde bulunan Ermeniler, kafileler halinde Van

�ehrine yerle�meye ba�lamı�lardır. Seferberli�in ilanından sonra firari olan birçok

Ermeni de �ehre gizlice gelmi�lerdir. Bu gelenlerle birlikte �ehirde toplam 30-40 bin

silahlı Ermeninin oldu�u ve bunların Rusların buraları i�gal etmesini beklemekteydiler.

Van �ehrinde toplu isyan hareketi ba�lamadan çevrede meydana gelen isyan haberleri

duyulmaktaydı. 16 Mart tarihinde Van’ın Çatak kazasında Ermeniler jandarma

karakoluna saldırmı�lardı. 20 Mart 1915 tarihinde artık Vilâyetin her tarafından

çarpı�ma haberleri gelmekte ve bu çatı�maların gittikçe �iddetlendi�i haber

verilmekteydi.

151 �enol Kantarcı, “Sevk ve �skân Kararına Giden Yolda Oldukça Önemli Bir Olay; II. Van

�syanı”, Türk-Ermeni �li�kilerinin Geli�imi ve 1915 Olayları Uluslar arası Sempozyumu Bildirileri, Gazi Üniversitesi Atatürk �lkeleri ve �nkılap Tarihi Ara�tırma ve Uygulama Merkezi, Ankara, 2006, s.439.

63

Yine bu tür olaylar ya�anmaya devam ederken birçok çetecinin akın akın Van’a

geldikleri, bölgedeki köyleri basmaya ba�ladıkları, her tarafı yakıp yıktıkları, kadınlara,

kızlara hatta ihtiyarlara bile tecavüz ve i�kence ettikleri haberleri gelmekteydi.

15 Nisan 1915 tarihinde Van’da isyan hareketinin ba�lamasından 5 gün sonra

Ermeniler, Van’daki Osmanlı Bankasını, Duyûn-u Umûmiye binasını ve postaneyi

yakmı�lar ve Müslüman mahallelerini ate�e vermi�lerdir.152

Ermenilerle Müslümanlar arasında �iddetli çarpı�maların devam etti�i dönemde

ilerleyen Rus i�galinin Mayıs ayının ortalarında Van’ı da içine kataca�ını dü�ünen vali

Cevat Bey 14 Mayıs 1915 tarihinde �ehirdeki Müslüman halkın daha güvenli bölgelere

nakledilmesi emrini vermi�tir. 14 Mayısta göç ba�lamı�tır. Göç kara ve göl yoluyla

gerçekle�mi�tir. Kara yolu çok tehlikeliydi, ancak bu yolu kendisini savunabilecek

olanlar tercih etmi�tir. Göl yoluyla ise yakla�ık 50 tane araçtan istifade edilmi�, fakat bu

gemilerin sahiplerinin Ermeni olması Valiyi tedirgin etmi�ti. Korkulan oldu ve sonunda

bu gemicilerden bazıları, mültecileri Tatvan yerine Rus i�galindeki Adilcevaz’a

götürmü� ve birçok Türk burada katledilmi�tir.153 Müslümanların �ehri bo�altmasının

ardından Ruslar �ehre girdi. Fakat Ruslar askere girmeden önce Ermeniler Van kalesini

ve kamuya ait binaları ele geçirdi. Van’ın Rus i�galine girdi�i 17 Mayıs tarihinden

itibaren Ermeniler �ehrin yönetimini ele geçirdi. Van valisi Aram Manukyan oldu ve

çevre kaymakamlıklara da Ermeniler atandı.154

Van i�gal edildikten sonra Rusların da tahrikiyle Ermeni isyanları çevreye yayıldı.

Ermeni çeteleri birçok yerde katliamlara giri�ti ve bazı Müslüman köyleri yok edildi.155

Ermeni ve Rusların bu zulmünden kaçan binlerce masum insan buralardan

ülkenin batı kesimlerine do�ru göç ederek seferberlik dönemindeki ilk trajediyi

ya�amı�lardır. Sayıları tam olarak bilinemeyen binlerce mülteci ve muhacir∗ A�air ve

Muhacirin müdüriyeti umumiyesince de�i�ik bölgelere yerle�tirilmi�lerdir. Bu

152 �enol Kantarcı, a.g.m., s.442-444. 153 �enol Kantarcı, a.g.m., s.445. 154 �enol Kantarcı, a.g.m., s.439. 155 Azmi Süslü, a.g.e., s.78. ∗ Konu ile ilgili daha fazla bilgi için Tuncay Ö�ün, a.g.e.

64

müdüriyetin kayıtlarına göre 1916 yılı bahar aylarında Anadolu’nun çe�itli yerlerine

sı�ınan mültecilerin sayısı 707.504’tür ve bunlar Ankara, Diyarbakır, Sivas, Trabzon,

Musul, Adana, Halep, Kastamonu, Konya, Ma’müretü’l-aziz Vilâyetleriyle; Urfa, �zmit,

�çel, Eski�ehir, Bolu, Canik, Kayseri, Karahisar-ı sahip, Mara� ve Ni�de sancaklarına

yerle�tirilmi�lerdir. Gerçek rakamların sayılmayanlarla beraber çok daha fazla oldu�u

sanılmaktadır.156 Fakat nedense ya�anan bu acı trajedi hiçbir zaman dünya kamuoyunu

rahatsız etmemi�, hatta hiç duyulmamı�tır. Göç edemeyen Müslüman halk da Ermeni ve

Rusların merhametine bırakılmı�tır. Fakat bunların da büyük ço�unlu�u katledilmi�tir.

Aram döneminde 10.000 üzerinde masum sivil halk katledilmi�, sa� kalanlar büyük

i�kencelere, i�fallere maruz kalmı� bazıları da bu i�kencelere dayanamayarak feci

�ekilde can vermi�lerdir.157 Van’daki Ermeni hâkimiyeti yakla�ık 3 yıl devam etmi� ve

2 Nisan 1918 tarihinde Türkler tekrar �ehrin hâkimiyetini ele geçirmi�lerdir.158

2.4.5. Mu� Olayları

Anadolu’nun birçok yerinde oldu�u gibi Mu� ve çevresinde de Ermeni

faaliyetleri seferberli�in ilanı ve ardından Kafkas cephesinde Osmanlı-Rus sava�ının

ba�lamasıyla büyük bir hız kazanmı�tır. Mu� ve çevresinde ba�langıçta 7000 kadar

Ermeni silahlanmı� ve bunlar gruplar halinde köylere da�ılmı�lardır. Bunlara asker

kaça�ı Ermeniler de katılmı�lardır. Rus ordusunun bölgeye girmesinin ardından Hınçak

ve Ta�nak çeteleri “Ruslara ba�lılıklarını ve kahramanlıklarını” göstermek için Türk

köy ve kasabalarındaki kadın, çocuk ve ya�lılara akla hayale gelmedik i�kenceler ve

katliamlar yapmı�lardır. Bu çeteler Rusya’dan gelen gönüllü Ermenilerle birlikte 30 bin

civarına ula�mı�tır ki bunların en me�hurları Rupen ve Aram Manukyan (Van’ın

i�galinden sonra Van valisi oldu)dır. Mu�’un i�galinin ardından Ruslar ve Gönüllü

Ermeni birlikleri Müslümanları merhametsizce katlettiler. Kadınların ırzına geçip onları

diri diri yaktılar.159

156 Tuncay Ö�ün, Unutulmu� Bir Trajedi Vilayat-ı �arkıyye Mültecileri (1915-1923), Babil

Yayıncılık, Ankara, 2004, s.37. 157 �enol Kantarcı, a.g.m., s.447. 158 �enol Kantarcı, a.g.m., s.450. 159 Azmi Süslü, a.g.e., s.80-81.

65

2.4.6. Diyarbakır Olayları

Diyarbakır vilâyetindeki Ermeni nüfusunun genel nüfusa oranının oldukça az

olmasına ra�men, Ermeniler özellikle seferberlik ilan edildikten sonra Rusların

Anadolu’yu i�gal edeceklerine inanarak te�kilatlanma ve isyan hareketlerine a�ırlık

vermi�lerdir. Ermeni’lerin Ermenistan kurulmasına olan inançları o kadar kesindi ki

evlerine, okullarında, ibadethanelerinde, törenlerinde ve toplantılarında; Ermeni

liderlerinin resimleri, Ermenistan haritaları ve Ermenili�e ait resimleri asmaktan

çekinmemi�lerdir.160

Rusların Anadolu’ya do�ru ilerledikleri haberini alan Ermeniler, asker kaçakları

ve komitacılarden olu�an bir “Dam Taburu Alayı” kurdular. Bu taburdan elli kadar fedai

çe�itli yerlerdeki resmi daireleri bombalayacak ve bu olay sonucunda meydana gelen

korku ve �a�kınlıktan istifade ederek önemli gördükleri yerleri i�gal edeceklerdi.161

Durumdan haberdar olan Osmanlı güçleri bu taburu ve kaçakları ele geçirmek için

yaptı�ı aramalarda; bunlardan 500 kadarını ele geçirmi�tir. Yapılan istihbaratı

de�erlendiren yetkililer, 12-14 Nisan 1915 tarihinde Vilâyet merkezinde altmı�ın

üzerinde bomba, kutular içerisinde birçok dinamit kapsülü, kangal kangal dinamit fitili,

dinamit barutu, yüzlerce mavzer, menliher, �inayder ele geçirmi�lerdir. Yine evlerin

çe�itli yerlerinde saklanmı� 1000’den fazla asker kaça�ı yakalanmı� ve ele geçirilen

dokümanlarda, e�er Rus ordusu bölgeye yakla�acak olursa, aynen Van’da oldu�u gibi,

Ermeniler isyan edip halkı katledecek, �ehri yakıp Rusların i�galini kolayla�tıracaktı.162

Diyarbakır Valili�inin yaptı�ı tahkikata göre; Ermeniler bölgede pek çok olaya

karı�mı�lardı.

Silvan kazasının Be�nik Ermeni köyüne yerle�en Doryan Dono ba�kanlı�ındaki

bir çete, 28 Haziran 1914 yılında, milis subayı Hacı Hamit Efendi ve birli�ine saldırmı�

ve erlerin büyük bir kısmını �ehit etmi�tir. Hava de�i�imi için terhis edilen erler,

160 Cemal Anadol, Ermeni Dosyası, a.g.e., s.293., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı

�htilaliyyesi, s.239-240., �smail Özçelik, s.176. 161 Cemal Anadol, a.g.e., s.293., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi

s.240., �smail Özçelik, s.176., Gültekin Ural, a.g.e., s.287. 162 Azmi Süslü, a.g.e., s.82., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi, s.240-

241., Azmi Süslü, a.g.e., s.82., �smail Özçelik, a.g.e., s.176., Cemal Anadol, a.g.e., s.294.

66

Lice’ye ba�lı Kom ve Som Ermeni köylerindeki çeteler tarafından saldırıya u�ramı�lar,

bazılarının ba�ları, bazılarının da kol ve bacakları kesilmi� ve hançerlerle parçalanarak

�ehit edilmi�lerdir. Merkeze ba�lı �ark nahiyesinin Arzuo�lu ve �ani köyü Ermenileri

me�hur komitaci Hona’nın ba�kanlı�ında bir çete kurmu�lardır. Bunlar Hızır-�lyas

Müslüman köyüne, erkeklerin ço�unun askerde olmasından istifade ederek saldırmı�lar

ve rastladıkları bütün kadın ve çocukları �ehit etmi�lerdir. Kadınların öldürmeden önce

ırzlarına geçmi�lerdir. Siverek-Urfa caddesinde çalı�an Ermeni i�çiler, ayaklanarak

jandarmalara saldırmı�lar ve onları �ehit etmi�lerdir.163

2.4.7. Ma’müretü’l-Aziz (Elazı�) Olayları

Elazı� Vilâyetindeki Ermeniler, bir taraftan komitaların, konsolosların, di�er

taraftan da kilisenin, hayır cemiyetlerinin ve Ermeni okullarının tahrikiyle seferberlikten

çok önce faaliyetlerine ba�lamı�lardır. Bu faaliyetler seferberlikle beraber daha da

yo�unla�tırılmı�tır. Bölgede olu�turulan çeteler ve Rusya’dan gelen gönüllü birliklerle

vilâyet ve çevresinde sabotajlar yapılmı�, asker ve emniyet güçleri yok edilmeye

çalı�ılmı�, birçok yer bombalanmı�, yakılmı� ve Ruslar, �ngilizler ve Fransızlar lehine

casusluk yapılmı�tır.164 Mesela �ngiliz Konsoloslu�u tercümanı olan, Osmanlı vatanda�ı

bir Ermeni, II. Kolordu hakkında, bizzat dola�arak bilgi toplamı�tır. Topladı�ı bilgiyi

konsolosa vermi�, o da bunu rapor halinde �ngiliz sefaretine göndermi�tir. Bir �ekilde

bu raporu Osmanlı yetkilileri ele geçirmi�lerdir. Fakat tercüman, Rusya’nın harp

ilanından önce Beyrut yoluyla Kıbrıs’a kaçmı�tır.

Dersim Kürtlerini hükümete kar�ı kı�kırtmak üzere �stanbul’dan ve Rusya’dan

pek çok komitaci gelmi� ve bunlar Dersim’de faaliyet yaparken yakalanmı�lardır.165

E�in’de Osmanlı ordularına gönderilmek üzere depolanmı� olan gıda

maddelerini havaya uçurmak üzere E�inli Filipos isimli Ermeni genci

görevlendirilmi�se de biti�ikteki dükkân sahibi kar�ı çıkınca dükkânı ate�e verdi�i

163 Gültekin Ural, a.g.e., s.288., Veysel Ero�lu, a.g.e., ss.174-176., Cemal Anadol,, a.g.e.,

s.294,295. 164 Azmi Süslü, a.g.e., s.83. 165 Abdullah Yaman, a.g.e., s.277., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi,

s.238., Gültekin Ural, a.g.e., s.309.

67

esnada kendisi de yanmı� ve dükkânın bir kısmı yanmı�tır. Filippos’un evinde yapılan

aramada olaya pek çok ki�inin karı�tı�ı tesbit edilmi�tir.166

Olaylar üzerine hükümet yetkilileri teyakkuza geçmi�ler ve yapılan aramalar

sonucunda 5 bini a�kın silah, 300 kadar bomba, kırk kilo bomba fitili, 200 paket

dinamit, 5 bin adet dinamit misketi ele geçirilmi�tir. Bütün bu aramalarda ele geçirilen

silah ve mühimmatın bütün �ehri havaya uçuracak nitelikte oldu�u tespit edilmi�tir..167

2.4.8. Erzurum Olayları

Rusya Ermenilerinin Kafkaslardan Osmanlı topraklarına geçtikleri yer olan bu

bölgeyi komitacılar “Garin” olarak adlandırıyordu. Ta�naksutyun komitasının �ark

bürosu buraya nakledilmi�; Komita Birinci Dünya Sava�ı öncesi son genel kongresini

bu �ehirde yapmı�tır. Erzurum’un Trabzon-Van yolunun ortasında bulunması,

karayoluyla Kafkaslardan, Trabzon yoluyla da Batum ve Köstence’den gelen bilgi ve

silahların Anadolu içlerine transit geçi�i, Erzurum’un önemini daha da arttırmaktaydı.168

Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Sava�ına girmesinin hemen ardından Vilâyet

merkez ve Beyazıt’da bulunan Ermeniler’in büyük kısmı ve Ordudan firar eden

Ermeniler Rusya’ya iltica etmi�lerdir. Rusya da bunlardan yararlanarak gönüllü olaylar

kurmu� ve Rus Ordusunun ba�ında Osmanlı Ordularına kar�ı kullanmı�tır. Bunlar da

bölgedeki Ermeni Çetecilerle birle�erek Müslüman ahaliye akla hayale gelmedik

i�kence ve katliamlar gerçekle�tirmi�lerdir.169

Ermeniler seferberlik ilan edildikten sonra askerlikten kaçmı�lar, Patrikhâne’nin

de deste�iyle Ermeni kiliseleri, Bedel-i Nakdî’nin yarısını ödemek suretiyle, Ermenileri

kiliselerde Rahip ve Müstahdem olarak çalı�ır göstermi�lerdir. Ermeniler, Erzincan’ı

âdeta bir silah deposu haline getirmi�tir. Silah ve bombalarını kiliselerde saklamı�lardır.

166 Azmi Süslü, a.g.e., s.84., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi, s.238,

Gültekin Ural, a.g.e., s.310., Cemal Anadol, a.g.e., s.310. 167 Abdullah Yaman, a.g.e., s.278., �smail Özçelik, a.g.e., s.175., Halil Metin, a.g.e., s.139. 168 Gültekin Ural, a.g.e., s.130., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi,

s.234, Cemal Anadol, a.g.e., s.146, �smail Özçelik, a.g.e., s.174. 169 Azmi Süslü, a.g.e., s.85., Halil Metin, a.g.e., s.137., Ermeni Komitalarının A’mal ve

Harekât-ı �htilâliyyesi, s.234-235.

68

Fakat Surp Agop kilisesindeki bombalardan biri patlayınca di�erleri de infilak etmi� ve

kiliselerdeki bu tür faaliyetler ortaya çıkmı�tır.

1914’ten itibaren hazırlıklarına ba�layan Ermeniler, 1915 yılında harekete

geçmi�ler ve özellikle 1916 Temmuz ayından itibaren Erzincan’ın Rusların eline

geçmesiyle katliamlarını yo�unla�tırmı�lardır. Rusya’nın bölgeden çekilmesinin

ardından yörede bir Ermeni kolordusu kurulmu�tur. Bu kolordu ve bölgedeki çeteler,

Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Gümü�hane’de Müslümanlar’ı imha faaliyetine yeniden

giri�mi� ve akla hayale gelmeyen, insanlık dı�ı katliamlar gerçekle�tirmi�lerdir.

2.4.9. Sivas Olayları

Sivas vilâyeti Osmanlı �mparatorlu�u topraklarında en fazla Ermeni’nin ya�adı�ı

bölgelerden biridir. Daha önce de belirtti�imiz gibi, Sivas vilâyetinde Ermeni’lerin

genel nüfusa oranı ortalama % 15 civarındadır. Sivas vilâyetinin özellikle co�rafi

konumu itibariyle stratejik ve politik bir önemi vardı. �syancı Ermeniler de bölgenin bu

öneminden dolayı terör faaliyetlerini bu bölgede yo�unla�tırmı�lardır.

Sivas’ta Ermeni isyan ve ihtilâl te�ebbüsleri ötedenberi varolmu�tur. Özellikle

1894 yılından itibaren Amasya, Merzifon, Tokat, Su�ehri ve Karahisar-ı �arkî’de bütün

faaliyetlerine aralıksız olarak devam etmi�lerdir. Buralardan me�hur komitacılar ve

çeteba�ları ortaya çıkmı�tır ki bunların en me�hurları Hafikli Daniel Çavu� ve

Murad’tır.170

Me�rutiyet ilan edildikten sonra me�rûtî yönetim �eklini halka anlatmak ve

onları bu konuda sözde bilgilendirmek isteyen Ta�nak komita üyeleri köylere giderek

me�ruti yönetimin Hürriyet-E�itlik ve Karde�lik (Uhuvvet ve Müsavat) söylemlerine

inanmamalarını, Ermeni milletinin gelece�inin ancak isyan ve ihtilâlle sa�lanaca�ını ve

“Elinizde neyiniz varsa satın ve silahlanın” �eklindeki telkinleriyle Ermeni halkını

yönlendirmeye ve isyana te�vik etmi�lerdir.

170 Abdullah Yaman, a.g.e., s.282.

69

1913 yılının A�ustos ayında Karahisar ve Su�ehri’nin gezmek amaçlı yola çıkan

Amerikalı ö�retmen Mr. Hoburg Karahisar’dan dönü�ünde Su�ehri’nde gece bir

bahçede öldürüldü. �lk önce katillerin Müslüman oldukları zannıyla hareket edildi ve

birçok insan tutuklandı. Mahkeme altı ay devam etti. Emniyet ve mahkeme var

güçleriyle katilleri bulmaya çalı�tı, suçlu ve �ahit olarak birçok ki�iyi ça�ırdı ve bazıları

tutuklandı. Neticede cinayetin ba�kaları tarafından siyasi emellerle gerçekle�tirildi�i

anla�ılınca tutuklular serbest bırakıldı. Gerçek katil bulunamadı, fakat olaylarda

Ermeniler’in parma�ının oldu�u anla�ıldı.171 Yine 1913 senesinde, Balkan Sava�larının

devam etti�i bir sırada Su�ehri’ne ba�lı Ezbider buca�ı papazı Kerih’in bazı davranı�ları

hükümetin dikkatini çekmi�ti. Kerih’in bir hırsızlık olayına adı karı�masından dolayı evi

arandı. Papazın evinden, çalınmı� e�yalardan ba�ka çe�itli yasak silah ve cephane ortaya

çıktı. Papazın tutuklanmasının ardından Karahisar piskoposu Kerih’i kurtarmak için

hükümet ve ileri gelen bazı ki�iler nezdinde aracı olmaya ve Kerih’i kurtarmaya

çalı�tı.172

1914 yılına kadar devam eden Ermeni isyan ve ihtilâl hareketleri bu tarihten

itibaren yeni bir devreye girdi. Seferberli�in ilanından sonra Ermeniler de

Müslümanlarla birlikte askerlik �ubelerine giderek müracaat ettiler. Fakat kaydolan

Ermeniler cepheye gitmek üzere evlerine veya köylerine döndü.

�ebinkarahisar’ın Yaycı köyünün papazı Sponil, Kasım ayı içinde, görünü�te

patrikhane ve piskoposlu�un aidatını toplamak için, Su�ehri Ermeni köylerine giderek

köy halkını etrafında toplayıp �u telkinlerde bulunmu�tur: “Osmanlılar, ma�lup

olacakları sava�a girdiler. Biraz sonra Ruslar, Erzurum’dan girip buraya kadar

geleceklerdir. Ruslar önden biz arkadan, Osmanlı ordusunu me�gul edece�iz. Size

zamanında vermi� oldu�umuz silahları kullanma vakti geldi. O zaman silahları almakla

tereddüt gösteriyordunuz. Bugün anlayacaksınız ki silahlar elimizde kötü de�ilmi�.

Hayatını feda ederek silah da�ıtmaya çalı�anları siz de takdis edeceksiniz.”

Papazın aidat toplama bahanesiyle gerçekle�tirdi�i faaliyetlerinden sonra

Pinganlı Piza Mıgırdiç, deri ticareti bahanesiyle köyleri tefti�e çıkmı�tır. Bu ki�inin 171 Mehmed Hocao�lu, a.g.e., s.595-596. 172 Mehmed Hocao�lu, a.g.e., s.596., Abdullah Yaman, a.g.e., s.285.

70

köyleri dola�maktaki asıl amacı daha önce da�ıttı�ı silahların çalı�ıp çalı�madıklarını

kontrol etmek ve silah kullanmasını bilmeyenlere, onu nasıl kullanacaklarını

ö�retmekti. Ayrıca kesin zafere ula�acaklarına dair köylülere telkinlerde bulunuyordu.

Yalnız Sivas bölgesinde 30 bin müsellah Ermeni kuvveti hazırlandı�ını,

Müslümanlar’dan eli silah tutan kimsenin köylerde kalmadı�ını da sözlerine ilave

ediyordu.173 Komitaci Ermeniler sava� ba�ladıktan sonra yalnızca Ermeni halkı üzerinde

propaganda yapmıyorlardı, aynı zamanda Müslüman halka da seferberli�e

katılmamalarını, Rusların birkaç kolordu ile yakında Sivas vilâyetini i�gal edecekleri

için herkesin ailesi ba�ına bulunması gerekti�ini ve ba�larının çaresine bakmalarını

telkin etmi�lerdi. Her vesileden istifade ederek Türk kadınlarını, ahaliyi ve hükümeti

a�a�ılamaya çalı�ıyorlardı. Bu arada firariler hakkında çıkarılan genel afla ilgili olarak

ise “korkunun ismini af koymu�lar” diyecek kadar �ımarmı�lardı. Bu arada faaliyetlerini

iyice artıran Ermeniler arasında yapılan aramalarda elde edilen bilgilerden komitaların

Sivas vilâyetini üç bölgeye ayırdıkları ve birinci bölgeye me�hur Sivaslı Muradı

(Hamparsum), di�er ikisine de tanınmı� iki mühim komitacıyı komutan tayin ederek

Osmanlı’yı arkadan vurmak niyetinde oldukları anla�ılmı�tır.174

Ermeniler, amaçlarına kolayca ula�abileceklerini zannediyorlardı. Zira

seferberli�in ilanından sonra bölgedeki önemli oranda erkek nüfusunun askere

alınmasından sonra daha kolay ve rahat hareket edebileceklerini zannediyorlardı. Fakat

aldanmı�lardı. Zira Sivas Kafkas cephesine do�ru hareket eden Osmanlı ordusu için

özellikle Su�ehri ve �ebinkarahisar bölgeleri, bir u�rak yeriydi. Sivas’tan Erzincan’a ve

Erzurum’a Su�ehri yoluyla geçen askeri kıtaların bir türlü arkası kesilmiyordu. Oysaki

Ermeniler tarafından Rusların ilk muharebeden sonra buralara geleceklerini iddia

etmi�lerdi. Fakat i�ler Ermeniler’in iddia ettikleri gibi olmamı�tı. Sava�ın

ba�lamasından dört ay geçti�i halde, Ruslar’dan hâlâ zafer haberleri gelmemi�ti. Bu da

Ermeniler’i birazcık olsun ümitsizli�e dü�ürmeye ba�lamı�tı. Artık iyice ümitsizli�e

dü�memek için ilk silahı Pürk (Ye�ilyayla)’te patlatmı�lardı. Pürk köyü, arazisinin

geni�li�i, verimlili�i ve nüfus oranı itibariyle Su�ehri’nin önemli bir Ermeni Köyü’dür.

173 Abdullah Yaman, a.g.e., s.286-287., Gürsoy �ahin, a.g.e., s.157-158., Gültekin Ural,

a.g.e., s.113., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi, s.245., Ahmet Gökbel, a.g.e., s.177-178.

174 Gürsoy �ahin, a.g.e., s.155.

71

Kaza merkezine 5 kilometre mesafede ve Köse da�ının ete�indedir. Topra�ının verimli

olması dolayısıyla köy halkı çevresine nispeten daha müreffeh bir hayat ya�amaktaydı.

Türk köyünde Ta�naksutyun �ubesi 1909 yılında açılmı�tı ve burası bir nevi Su�ehri

köyleri için merkez konumunda idi.175

23 �ubat 1915 günü Su�ehri’nden hareket eden Zara Te�kilat-ı Mahsusa gönüllü

birlikleri, yol üzerindeki Pürk köyünden geçerken, e�yalarını ta�ımak için ve ilk gelen

köyde de�i�tirilmek üzere Pürk köyü Ermeni’lerinden iki yük hayvanı isterler. Ama

Muhtar Agop onların istediklerini vermek istemedi. Gönüllüler para teklif ederler. Fakat

ısrarlara ra�men istedikleri yerine getirilmedi. ��te bu durum onların bir olay çıkarması

için iyi bir vesile oldu. Muhtar, içindeki isyan duygusuyla hareket ederek “bu silahları

hâlâ hangi gün için saklıyoruz” diye ba�ırarak kafile memuru Nuri Efendi’yi yaraladı.

Gönüllülerin elinde daha ordu birliklerine ula�madıkları için henüz silah da yoktu. Silah

sesini duyan köylüler de derhal silahlarına sarılmı�lar ve gönüllülere saldırmı�lardır.

Fakat olay büyümeden, kaza merkezinde duyulur duyulmaz güvenlik güçleri olay yerine

gönderildi ve böylelikle Pürk’te tutu�turulmak istenen isyan ate�i daha ba�lamadan

söndürüldü. Yapılan aramalar sonucunda köyde ondördü mavzer olmak üzere 150

martin, manliher ve gra tüfe�iyle 10 bine yakın mermi hükümetçe ele geçirildi. Yapılan

tahkikat neticesinde di�er Ermeni köylerinde ve burada, silahlar ve isyan hazırlıklarının

oldu�u ortaya çıktı. Aramalarda yalnızca bu köylerde 560 silah ve bomba ele

geçirildi.176 Olaylar ba�lar ba�lamaz Su�ehri kaymakamı Ahmet Hilmi (Kalaç) Bey’in

jandarma komutanı Salim ve Ziya Beyleri yanına alarak do�rudan köye gitmesi ve

olaylara jandarmanın tereddütsüz hemen kar�ılık vermesi üzerine isyan büyümeden kısa

sürede sonlandırılmı�tır.177

Aramaların devam etti�i bir sırada, �ebinkarahisar piskoposlu�unun silahların

saklanmasına yönelik tebligâtına ra�men bölgede önemli miktarda silah ve askeri

mühimmat ele geçirilmi�tir. Sadece Ezbider köyünde yapılan aramada elli silah

bulunmu�tur.178 Su�ehri’nde silahların beklenmedik bir tarzda devletin eline geçmesi,

175 Gürsoy �ahin, a.g.e., s.161. 176 Abdullah Yaman, a.g.e., s.288. 177 Gürsoy �ahin, a.g.e., s.164., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi,

s.247-248., Gürsoy �ahin, a.g.e., s.164-165. 178 Abdullah Yaman, a.g.e., s.289.

72

Mart ayından Mayıs ayına kadar Su�ehri’nin ordu talimgâhı seçilerek 13 bin ki�ilik,

depo kıta askerinin bulunması, Su�ehri ve �ebinkarahisar’daki Ermeniler’in isyan

hareketlerini geciktirmi�tir.

Zara kazasında, seferberli�in ilanından önce komita reislerinden Kemisli Tanil

ve arkada�ları, Zara ve Hafik arasındaki Sakar Da�ında, Döker köyünden oniki

Müslümanı bo�azlayarak, Karahisar-�arkî savcısı Cemal Bey ile iki jandarmayı

kur�unlamak suretiyle �ehit ettiler. Su�ehri, Zara sınırı arasında Kavak gölünde büyük

bir kervanı soyduktan sonra Finih köyünde Molla Halil’in iki o�lunu, Sarıyar’da

Adalıyurt ba�ında dört Türk’ü, E�in kazası hacılarını, Af�ar deresinde çok feci bir

�ekilde öldüler. Yine çetecilerden Karabo�azlı Demirci o�lu Ovadis yedi arkada�ıyla

Harput’a kadar sarkarak birçok Müslümanı bo�azlayayıp üzerlerindeki paraları alarak

Karahisar komitasına teslim etmi�lerdir. Seferberlikten sonra Zara’da Ba�o�lu Ömer

A�anın evinin duvarına fitilli iki büyük bomba ve kasabanın üst ba�ında Divri�i’ye

giden yol üzerindeki Kızılırmak köprüsünün altına köprüyü havaya uçurmak için bomba

koymu�lardı.179

Hafik kazasında da, me�hur komitaci Ö�dün’lü Murad’ın izlenmesi sırasında;

Horsana köyünün giri�inde yeraltında bulunan iki büyük mahzende üç sandık silah ile,

altı büyük bomba ve birkaç sandık cephane bulunmu�tur. Sivas-Erzurum yolu üzerine

bulunan ve stratejik önemi haiz olan Tuzhisar’da yapılan aramada ise; yalnız bu köyde

be� sandık silah, çok miktarda cephane, be� dinamit, çe�itli bomba, iki kutu bomba fitili,

ayrı sandıkta komitacılare ait elbise ve be� teneke barut bulunmu�tur. Köyün çevresinde

ma�aralar bulunmu�tur. Hafik kazasındaki aramada ise bir mavzer, otuzbe� manliher,

dört martin, otuzbir parça martin, kırkbe� yunan �ra’sı, altı Rus sürmelisi, birçok

muhtelif tüfek, altmı� mavzer, bir büyük Amerikan, otuz muhtelif tabanca, yirmibir

bomba, onüç gaz tenekesi barut, 13 bin fi�ek, üç dinamit, kırkiki Karada�, 277 muhtelif

tip tabanca ve dört kapaklı tüfek ele geçirilmi�tir.

179 Mehmed Hocao�lu, a.g.e., s.599., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi,

s.249, Gültekin Ural, a.g.e., s.114., Cemal Anadol, a.g.e., s.132.

73

Gürün kazasındaki aramada; oniki bomba, otuzbir dinamit paketi, birçok dinamit

kapsülü, 225 harp silahı, 714 adi silah, 234 roveluer, yirmisekiz yaralayıcı alet, 180 kilo

barut ve bir o kadar kur�unla 10.000’i a�kın çe�itli fi�ek ortaya çıkarılmı�tır.

Tonus (�arkı�la)’ta da, birçok feci olay meydana geldi. 300 harp tüfe�i, 300’ü

a�kın rovelver, çok sayıda cephane ve çe�itli bombalar ele geçirildi.180

22 Temmuz 1915 tarihinde ö�leden sonra 7.30 sularında Amasya’nın

Kuyumcular çar�ısında bir dükkânda çıkan yangın rüzgârın da etkisiyle batı ve

güneybatı istikametinde hızla yayılmı� ve ancak ertesi gün ö�leden sonra saat 3’te

kontrol altına alınabilmi�tir. Bu yangında 1000’e yakın ev ve dükkân yanmı�, merkez

hastanesinin iki bölümü yanmı� 92. Alay ve Bâyezid kı�lasında önemli hasarlar ortaya

çıkmakla beraber mühimmat kurtarılabilmi�tir. Olayda kasıt oldu�u tahmin edilmi� ve

bazı Ermeni’lerden �üphelenilmi�tir. Evleri yanan aileler ise bo� olan Ermeni evlerine

yerle�tirilmi�tir.

Yine 23 Temmuz 1915 tarihinde bir Ermeni çetesi, Zile sınırı üzerinde ve da�lık

yerlerde ya�ayan halk ve a�iretleri katletmi�, köyleri yakarak Zile’ye do�ru ilerlemi�tir.

Ayrıca atlı bir Ermeni kafilesi Tokat ile Zile sınırında da�lık bölgede oturan

Müslümanları katlederek köyleri yakmı�tır. Tokat’ın Erbaa bölgesinde güvenlik

kuvvetleriyle çıkan çatı�mada Pıçın da�ı ormanında gizlenen onsekiz silahlı

Ermeni’den, altısı ölü, bir kadın ve iki kız da yaralı olarak ele geçirilmi�tir.181

2.4.9.1. �ebinkarahisar Ayaklanması

�ebinkarahisar sanca�ı, komitalar için Sivas Vilâyetinin en mühim

merkezlerinden birisiydi. Ruslar ve onların güdümünde olan Ermeniler bu bölgeye

oldukça fazla önem vermekteydi. �ebinkarahisar, do�u cephesindeki Türk ordusunun

180 Abdullah Yaman, a.g.e., s.291., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi,

s.250-251., Gültekin Ural, a.g.e., s.115-116., Cemal Anadol, a.g.e., s.133., Gürsoy �ahin, a.g.e., s.138.

181 Hikmet Özdemir, “Seferberlik �lanından Rus ��galine Kadar Ermeni Milislerle Çatı�malar”, Türk Ermeni �li�kilerinin Geli�imi ve 1915 Olayları Uluslar arası Sempozyumu Bildirileri, Gazi Üniversitesi Atatürk �lkeleri ve �nkılap Tarihi Ara�tırma ve Uygulama Merkezi Yayını, Ankara, 2006, s.131-132.

74

ikmal yollarından birinde yer alıyordu. Do�u cephesine silah ve mühimmatın

ula�tırıldı�ı üç yoldan birisi de buradan geçmekte idi. Bölgenin ve �ebinkarahisar’ın

Osmanlı-Rus harbindeki öneminin farkında olan Ermeni komitaları öteden beri burada

faaliyetlerini özellikle de ruhani liderleri kullanarak gerçekle�tirilmi�lerdir. Özellikle

Osmanlı Devletin Birinci Dünya Sava�ına girmesinin ardından bu faaliyetler daha da

yo�unla�mı�, silah altındaki Ermeniler ordudan kaçarak köylerde e�kiyalık yapmaya,

güvenlik kuvvetleriyle çarpı�maya ve Ruslarla i�birli�i içerisine girmi�lerdir. Hükümet

yetkililerinin (III. Ordu Komutanı Mahmut Kamil Pa�a) 15 Nisan 1915 tarihinde Sivas

bölgesi içerisinde olduklarını Ba�kumandanlık vekâletine bildirilmesine ve yetkililerin

de gerekli tedbirleri almalarına ra�men, bu tür isyan hareketlerini önleyememi�lerdir.

�ebinkarahisar’da ünlü komitacı Murat’ın önderli�inde büyük bir Ermeni isyanı

çıkmı�tır. Yakalanan bir miktar Ermeni asker kaça�ının 15 Haziran 1915 sabahı askerlik

�ubelerine nakilleri sırasında Ermeni komitacılar ve 500 kadar silahlı Ermeni,

muhafızları �ehit ederek yakalanan asker kaçaklarıyla beraber kaçmalarıyla olaylar

ba�lamı�tır.182

�syanı bastırmak için ilk etapta burada bulunan polis, jandarma ve askere

sevkedilmek üzere toplanan 120 ki�i ve bir miktar milis kuvvetiyle hareket edilmi�tir.

Fakat isyanın �ekillenmesi üzerine Su�ehri’nden Erzincan’a gitmekte olan Binba�ı Ali

Bey’e ait bir miktar silah ve mühimmat buraya sevkedilmi�tir. Ermeniler isyan ettikleri

gün Türk mahallelerini ate�e vererek yangın çıkarmı�lar, yapılan uyarılara silahla cevap

vermi�lerdir. Yakla�ık 152 ki�inin ölümüne sebebiyet vermi�lerdir. �ehirde asayi�

kalmamı�, Türkler Ermenilere, Ermeniler de Türklere saldırmı�lardır.183

�syanın ba�lamasından sonra kaleye sı�ınan Ermeniler’in sayısı Bayburt ve

havalisi ile Ezbider papazı Kerih kumandasında gelenlerle beraber 500’ü bulmu�, kadın

ve çocuklarla bu sayı 2 bine ula�mı�tır. Kalenin muhkem bir yer olması ve yakla�ık 200

metre yükseklikte olmasından dolayı askeri güçlerin buraya ovadan ula�ması mümkün

de�ildi. Zira a�a�ıda yapılan her hareket katleden rahatlıkla savu�turulabiliyordu. Bu

yüzden kaleyi top ate�iyle dövmek amacıyla Sivas’tan mantelli bir top �ebinkarahisar’a

182 Gürsoy �ahin, a.g.e., s.168-171., �smail Özçelik, a.g.e., s.184., Cemal Anadol, a.g.e.,

s.330., Gültekin Ural, a.g.e., s.326. 183 Gürsoy �ahin, a.g.e., s.172.

75

gönderildi. III. Ordu Komutanı Mahmud Kâmil Pa�a, 16 Haziran’da bölgeye Ne�et

Pa�a’yı gönderdi. 30 süvari telefon ve telgraf tellerini korumakla görevlendirildi.

Sivas’tan da 234 ki�ilik bir askeri tabur buraya sevkedildi ve çıkan olaylar ancak dört

gün sonra kontrol altına alınabildi.184

�ki hafta süren bu isyan hareketi sonunda Ermeni’lerin giyecek, silah ve

mühimmatının azalması üzerine, 2 Temmuz gecesi çıkı� için silah ve bombalarla

ablukayı yarmayı ba�armı�lar ve Tamzara ırma�ından Kabaktepe mevkiine Eskiköy

sırtlarından Kıllıbaba ormanına daha sonra da ormanlara kaçmayı ba�armı�lardır.

Kaleden çıkıp kaçan Ermeni çetecilerinin sayısı 300 ila 500 arasında oldu�u tahmin

edilmekteydi.185

Asiler kaçtıktan sonra kale ve içinde kalan kadın ve çocuklarla di�er Ermeni

ahâli teslim alınarak bölgede güvenlik sa�landı. Olaylarda askerden seksendört �ehit ve

140 yaralı, Müslüman halktan ise otuz �ehit ve yirmi ki�i de yaralanmı�tır.

Ermenilerden ise 230 ki�inin öldü�ü tespit edilmi�tir. yirmi gün devam eden isyanda

halk büyük zarar görmü�tür.

2.4.10. Trabzon Olayları

Samsun ve Trabzon Anadolu’nun Karadeniz’deki i�lek limanlarından oldu�u için,

komitaların Sivas, Erzurum, �ebinkarahisar, Van, Elazı� bölgelerine silah sevkiyatı bu

bölgeler vasıtasıyla gerçekle�tiriliyordu. Seferberlikten önce, buralarda komitaların te�kilat

ve �ubeleri bulunmaktaydı. Bu �ubeler özelikle itilaf devletleri konsolosları ve yabancı

postahaneleri aracılı�ıyla Rusya’dan ve yabancı ülkelerden bilgi almaktaydılar. Silah

ihracatı için Giresun iskelesine büyük bir önem verilmi�ti. Vahan Badelyan ile Kel Artin

silah ihracatı i�ini yürütüyorlardı. Bir gün Artin, Rus vapurundan çıkarmakta oldu�u bir

saman balyasının, vinçten bo�alarak da�ılması üzerine, arasında 400 martin ile çok sayıda

mavzer tüfekleriyle birçok mermi çıkmı�tır.186

184 Gürsoy �ahin, a.g.e., s.178-179., Gültekin Ural, a.g.e., s.327. 185 Gürsoy �ahin, a.g.e., s.184., Cemal Anadol, a.g.e., s.331. 186 Abdullah Yaman, a.g.e., s.238-294., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı

�htilâliyyesi, s.252-253., Cemal Anadol, a.g.e., ss.316-318., Gültekin Ural, a.g.e., ss.311-313., �smail Özçelik, a.g.e., s.180., Azmi Süslü, a.g.e., s.89.

76

Bu bölgedeki komitacı Ermeniler seferberlik emrine uymadıkları gibi Müslüman

ahalinin de askere katılmasına engel olmaya çalı�mı�lar ve Rus i�galinin ardından galeyana

gelerek Müslüman halka saldırmı�lardır. Ruslar’ın bölgeden çekimesi sonrasında

Trabzon’dan Erzincan’a kadar bütün Müslüman köyleri Ermeni çeteleri tarafından tahrip

edilmi�, camiler pisliklerle doldurulmu�, meyve a�açları kesimi�, kuyular Müslüman

cesetleriyle doldurulmu�, evler kesilmi� eller, ayaklar ve parçalanmı� vücutlarla

doldurulmu�tur.187

2.4.11. Ankara Olayları

Seferberli�in ilanın ardından hazırlıklarını tamamlamı� olan Ermeni çeteleri,

Ankara vilâyeti ve çevresinde birçok olayların ya�anmasına sebep olmu�lardır. �lk

hareket, Bo�azlıyan kazasının Orih köyündeki Ermeniler tarafından Akda�’a ba�lı

Çayır�eyhi köyünün çe�itli yerlerine yerle�tirilen bombalardan birinin patlaması sonucu

Sıdık isimli bir çocu�un a�ır yaralanmasıyla olmu�tur. Bu olay sonucunda Orih,

Mente�e ve ��deli köylerinde yapılan aramalarda pek çok silah, cephane, bomba ve

dinamit bulunmu�tur. Asker toplamak üzere köye giden jandarmalara saldırdıktan sonra,

Çatkebir yakınındaki ormanlı�a sı�ınan yüzden fazla Ermeni, jandarmaya, yoldan gelip

hücum etmi�ler ve Akda�ma�deni kaza merkezinde bombalar atarak gösteri

yapmı�lardır. Yine Bo�azlıyan’ın çevre köylerindeki 300 kadar Ermeni, çete kurarak

faaliyet göstermi� öldürme, ya�ma ve çapulculuk eylemlerine katılmı�lardır.188

2.4.12.Adana Olayları

Osmanlı Devletinin sava�a girmesinin ardından faaliyetlerini hızlandıran Ermeni

komitaları, Kafkas ve cephesinde oldu�u gibi, güneyde de silahlanma ve te�kilatlanma

i�ini tamamlamı�lar ve �ngiltere ile Fransa hesabına casusluk �ebekeleri kurmu�lardır.

Bu casuslardan en me�hurları, 1915 �ubatında dü�mana iltica eden Dörtyol

Ermeni’lerinden Abraham Salcıyan, Artin ve Bedros’tur.

187 Azmi Süslü, a.g.e., s.89. 188 Azmi Süslü, a.g.e., s.89-90., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi,

s.253-254.

77

24 �ubat 1915 tarihinde Kö�ker Toroso�lu ve Muallim Agop isimli ki�iler,

dü�man tarafından Kıbrıs’tan getirilerek �skenderun’a çıkarılmı�larsa da, filo

komutanının verdi�i talimatla yakalanmı� ve dîvân-ı harbe verilmi�tir. Aynı tarihte

topladı�ı belgelerle birlikte dü�man gemisine sı�ınmaya çalı�an Da�lıo�lu Artin de

yakalanmı�tır. Bunlardan ba�ka Saimbeyli, Dörtyol, Kozan ve di�er kazalarda yüzlerce

silah, bomba, dinamit, harita ve bayrak bulunmu� ve Saimbeyli’nin sarp kayalıklarına

papazlar ve komitalarca saklanan gazya�ları ve 150 kg barut bulunmu�tur.189

2.4.13. Urfa Olayları

Urfa sanca�ı tehcire tabi tutulan Ermenilerin iskân yerlerinden biriydi. Urfa’nın

içinde yakla�ık 13 bin Ermeni ya�amaktaydı. Ermeni ihtilâl komitaları II. Me�rutiyet’in

ilanından sonra Urfa’da te�kilatlarını yaygın bir �ekilde geni�letip kuvvetlendirmi�lerdi.

Patrikhanenin Urfa’ya piskopos olarak gönderdi�i Sofomo, 1896 Ermeni isyanlarında

isyan hareketlerine bizzat katıldı�ı için Trablusgarp’a sürülmü� ve daha sonra da

patrikhanece Urfa’ya piskopos olarak tayin edilmi�tir. Bu mezkûr ki�inin yöre halkını

isyan ve ihtilâle hazırlayan faaliyetleriyle Avrupa ve ABD’de e�itimlerini tamamlayıp

memleketlerine muallim olarak dönen Ermeni’lerin çalı�maları, bu bölgede Ermeni

olaylarının çıkmasında önemli bir etken olmu�tur. Ayrıca burada bulunan misyoner

okulları ve te�kilatlarıyla yabancı ülkelerin konsolosluklarının faaliyetleri Rusya’nın

Ermeniler’i kı�kırtmaları, sözkonusu olayların çıkmasında önemli bir etken olmu�tur.190

Hazırlıklarını tamamlayan Urfa Ermeniler’i, artık uygun bir ortamın olu�masını

beklemekteydiler. Birinci Dünya Sava�ının çıkması ve Osmanlı Devletinin sava�a

sürüklenmeside onlara bu imkânı vermi�tir. �syan hazırlıklarına ba�layan komitalara,

Zeytun, Sasun, Bitlis ve Antep mıntıkalarında bir komutan maiyetinde istihdam olunmak

üzere Mara� ve Diyarbakır’dan gelen asker kaçaklarından olu�an silahlı bir birlik

kurmu�lardır.

189 Azmi Süslü, a.g.e., ss.90-91., Cemal Anadol, a.g.e., s.313-314., Gültekin Ural, a.g.e.,

s.308., Halil Metin, a.g.e., s.142., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi, s.295-296.

190 Abdullah Yaman, a.g.e., ss.337-340., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi, ss.378-340.

78

�lk isyan hareketi Urfa’ya 1,5 saat mesafedeki Germu� köyünde çıkmı�tır.

Burada bir Ermeni çetesinin varlı�ından haberdar olan Devlet, buraya bir jandarma

kuvveti göndermi�tir. Ama aramanın geceye denk gelmesi yüzünden bunları ele

geçirmek mümkün olmamı�tır. Fakat o sırada köyün yakınında bulunan bir seferi

kuvvetin yardımıyla Germu� da�ında Sivaslı ve Kayserili iki Ermeni fedaisi yakalanmı�

ve çok sayıda silah, bomba ve cephanede ele geçirilmi�tir. Bu olay üzerine hükümet

bölgedeki silahları toplama kararı almı� ve Urfa’nın içinde yakla�ık 820 tüfek, 406

tabanca, ondört yaralayıcı alet, 4922 fi�ek ele geçirilmi�tir. 7 A�ustos 1915 tarihinde

“Tellü’l-ebyaz-Urfa-Siverek” yolunda çalı�an amele taburunun Ermeni fertleri,

Müslüman subay ve i�çilerine saldırmı�lardır. Daha sonra Tellü’l-ebyaz-Urfa kısmında

çalı�an bölüktekiler, ele geçirdikleri çe�itli âlet ve silahlarla subayların ve Süryani

arkada�larının üzerine hücum etmi�lerdir ve subay Hilmi Efendi’yi de �ehit etmi�lerdir.

Ayrıca dört jandarma erini ve muhtarı da yaralamı�lardır.191

16 Eylül 1915 gecesi, Kilise soka�ında Tarakçıo�ulları’nın evinde toplanan bu

aile fertlerinden Bedros, Serkis ve Mıgırdıc ve Sason’lu bir e�kıya tarafından kırk el

silah atıldı. Burasının sıkıyönetim bölgesi olmasından dolayı evi saran polis ve

jandarmalar, kapıyı açtıramayınca ba�ka bir evin duvarından içeriye girmek istedi.

Ermeni mahallesinden açılan ate� sonucunda bir jandarma eri �ehit oldu ve Ermeniler

Kilise Çanının çalmaya ba�lamasıyla Sofomo’nun idaresinde isyana ba�ladılar. 4.

Kolordu’dan yardım istendi. 4. Kolordunun yardıma yeti�mesinin ardından Ermeniler’in

bulundu�u mahalleler ku�atıldı ve teslim olmaları için bir süre tanındı. Fakat olumlu bir

kar�ılık verilmeyince Ermeni’lerin sı�ındıkları yerler top ate�ine tutuldu. Geceli

gündüzlü çarpı�maların sonunda 27 Eylül gecesi Ermeni mahallesinin kenarındaki ilk

hat ele geçirildi. Daha sonra Ermeni kilisesi üzerine gidildi. Kilise mazgallarından ate�

açılması üzerine topçu ate�iyle kar�ılık verilmi� ve bunun üzerine Ermeniler beyaz

bayrakla ate�kes istediler. 600 kadar kadın ve çocuk teslim oldu. Olayların bu �ekilde

bitti�i zannediliyordu. Fakat kaçan çeteciler, gizli yollar, sı�ınaklar bularak buralardan

askere bomba ve silah ya�dırdılar. Çıkan çatı�malarda halktan kırkiki, jandarmadan

191 Abdullah Yaman, a.g.e, ss. 342-345., Gültekin Ural, a.g.e., s.320-321., Cemal Anadol,

a.g.e., s.325-326., Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi, s.345-346.

79

sekiz ki�i öldü. Askerden biri subay 200’ü a�kın �ehit ve yaralı verildi. 120’den fazla

silah ele geçirildi.192

2.5. Ermeni Tehciri

2.5.1. Tehcire Giden Yol ve Tehcir Kararının Alınması

Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Harbine girmesinin ardından ülkenin durumu hiç

de iç açıcı de�ildi. Özellikle 1915 yılının ilkbaharında Çanakkale cephesinde itilaf

kuvvetlerinin donanmaları ilerlerken, do�uda Rus cephesi, Suriye’de Kanal cephesi ve

Irak cephesinde de �ngiliz tehdidi ile kar�ı kar�ıya idi. Ülkenin dört bir tarafı adeta bir

ate� çemberiyle sarılmı� bir vaziyetteydi. �çerde ise Osmanlı Devleti Ermeni

Komitalarının çıkarmı� oldukları isyanlarla u�ra�mak durumunda kalmı�tı. Komitalarca

çıkarılan bu olaylarda özellikle Osmanlı Devleti’nin ikmal yolları, askerlerin sevk

güzergâhları, yiyecek ve cephane sevkiyatı yapılan yerler hedef seçilmi�ti.193

Kafkas Cephesinde Osmanlı güçleriyle çarpı�an Rus ordularının Mayıs ayı

içerisinde Osmanlı topraklarına girip Van’ı i�gal edece�ini dü�ünen Ermeniler, bölgede

Mart ve Nisan aylarında bir isyan ve ihtilâl hareketine ba�lamı�lardı. Seferberlik olması

münasebetiyle ve bölgedeki askeri birliklerin Kafkas cephesinde Ruslarla sava� halinde

olmalarından dolayı �ehirde önemli bir askeri kuvvetin olmaması, Ermeni’lerin isyan

hareketinde ba�arılı olmalarını ve bazı �ehirlerin yönetimini ele geçirmelerini

kolayla�tırmı�tır. Müslümanların canlarını kurtarmak için �ehirden çıkarılmasının ve

ülkenin batısına do�ru göç ettirilmesinin ardından Ruslar Van’ı i�gal etmi�lerdir. Bu

durum Osmanlı Devleti yöneticilerinin oldukça zor durumda kalmasına ve bazı âcil ve

kesin önlemler almalarına sebep olmu�tur. Fakat bu olaylar ya�anmadan önce Bâb-ı

Âli’ye Osmanlı Ermenileri’nin bir takım isyan ve ihtilâl hareketleri için hazırlık

yapmaya ba�ladıkları, Ermeni’lerin özellikle de bazı misyoner okullarında çalı�an

ö�retmenler ve kilise görevlileri ile komita reisleri tarafından yönlendirilmeye ve

192 Gültekin Ural, a.g.e., s.323-324., Cemal Anadol, a.g.e., ss.326-328., Ermeni

Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilâliyyesi, ss.347-352. 193 Berna Türkdo�an, 1915’ten Günümüze Tehcir (Türk-Ermeni �li�kileri), IQ Kültür-Sanat

Yayıncılık, �stanbul, 2006, s.81.

80

silahlandırılmaya çalı�ıldıkları do�rultusunda ordu kumandanları tarafından istihbari

bilgiler gönderilmekteydi. Osmanlı Devleti de I. Dünya Sava�ına girdikten sonra

Ermeni’lerin Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyetlerini önleyebilmek için bazı tedbirler

almaya ba�ladı�ı görülmektedir. �çi�leri Bakanı Talat Pa�a, Erzurum Mebusu Vartkes

Efendi’ye Ermeni’lerin dü�manla i�birli�i yapmaya devam etmeleri halinde çok �iddetli

tedbirler alınaca�ı ihtarında bulunmu�tu. Ayrıca Talat Pa�a, Aralık 1915’te do�u

vilâyetlerine gönderdi�i gizli bir talimatta oldukça fazla sayıda var olan ve özellikle

Ermeni’lerin e�itimiyle ilgilenen yabancı kurulu� ve memurlarının harp sırasında ba�ka

bölgelere gönderilmelerinin dü�ünüldü�ünü bildirmi�tir.194 Takip eden günlerde Ermeni

isyanlarının devam etmesi üzerine Hükümet bir tedbir olarak Zeytun, Mara� ve

civarındaki Ermenileri Konya’ya sevk etti. Fakat Ermeniler’in burada da toplu halde

bulunmaları ve o bölgedeki Ermenilerle birle�me ihtimâlinden dolayı da bundan

vazgeçildi ve Halep’in güneydo�usu ile Zor ve Urfa havalisine sevkedilmelerine

Hükümet tarafından karar verildi.195 �çi�leri Bakanı Talat Pa�a, Zeytun Ermenileri’nin

ba�lattı�ı olayların bir türlü yatı�maması üzerine 6 Mayıs 1915 tarihinde Mara�

Mutasarrıflı�ına gönderdi�i gizli bir �ifre ile Zeytun Ermenileri’nin tamamen ihraç

edilmelerini emretti.196

Osmanlı Devleti’nin ölüm kalım sava�ı verdi�i bir sırada Ermeniler, cephede ve

cephe gerisinde dü�manın i�ini kolayla�tıracak bazı faaliyetlerde bulunuyorlardı. Bu

durum kar�ısında ba�kumandanlık 25 �ubat 1915 tarihinde bütün birliklere bir genelge

gönderdi. Ermeniler’in çe�itli yerlerde bazı çeteler kurdukları, askerden kaçarak

e�kiyalık yaptıkları belirtilerek, bazı aramalarda bol miktarda silah ve bomba

yakalandı�ı ve bunun da bir isyan hareketi oldu�una dikkat çekilerek a�a�ıdaki

tedbirlerin alınmasını istemi�tir.

“Ermeni erler seyyar orduda ve silahlı hizmetlerde kullanılmayacak, komutanlar

silahlı saldırılara kar�ı koyacaklar, gerekirse örfi idare ilan edecekler, her yerde uyanık

194 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ba�bakanlık Devlet Ar�ivleri Genel

Müdürlü�ü Osmanlı Ar�ivi Daire Ba�kanlı�ı Yayını, Ankara 1995, s.6. 195 O.B.E., a.g.e., s.6. 196 O.B.E., a.g.e., s.6.

81

davranılacak, planlı hareket olmayan yerlerde arama yapılmayacak ve sâdık teb’aya

herhangi bir zarar verilmeyecektir.197

Van isyanının patlak vermesinin ardından Talat Pa�a tarafından bütün vilâyetlere

gönderilen telgrafta, Ermeni komitalarının �ubelerinin kapatılması, evraklarına el

konulması, komitanın ileri gelenlerinin, Muzır Ermeniler’in ve bulundukları yerde

ikâmetleri mahzurlu olan Ermeniler’in tutuklanmasını istemi�tir. Bundan ba�ka

Müslüman ahali ile Ermeniler arasında meydana gelebilecek çatı�malara meydan

bırakılmaması talimatı verilmi�tir.198 Yine aynı gün Dâhiliye Nezareti tarafından Ordu-

yı Hümayun’a a�a�ıdaki genelge gönderilmi�tir. 26 Nisan’da da bu genelge

Ba�kumandanlık tarafından bütün birliklere yollanmı�tır.

Devletlü Efendim Hazreteri;

Ermeni komitalarının Memâlik-i Osmaniyye’deki te�kilât-ı ihtilâliye ve

siyâsîyyeleriyle öteden beri kendilerine bir muhtariyet-i idâre te’minine ma’tuf olan

te�ebbüsleri ve ilân-ı harbi müteakib Ta�nak Ermeni Komitasının Rusya’da bulunan

Ermeni’lerin derhal aleyhimize hareketine ve Memâlik-i Osmaniyye’deki Ermeni’lerin

dahi ordunun düçar-ı za’af olmasına intizâr ederek o zaman bütün kuvvetleri ile ihtilâl

eylemlerine dâir ittihâz ettikleri mukarrerâtı ve her fırsattan istifâde etmek sûretiyle

memleketin hayat ve istikbâline te’sir edecek harekât-ı hâinâneye cür’etleri bi’l-hassa

devletin hâl-i harbde bulundu�u �u sırada Zeytun ile Bitlis, Sivas ve Van’da vukû bulan

hâdisât-ı âhle-i isyâniyye ile bir kere daha teeyyüd etmi� ve esasen Merkezleri

Memâlik-i ecnebiyyede bulunan ve el-yevm unvanlarında bile ihtilâlcilik sıfatını

muhafaza eden bütün bu komitalar mesaisinin Hükûmet-i Osmaniye aleyhine olarak her

türlü esbâb ve vesâite mürâca’ât sûretiyle netice-i emelleri olan muhtariyeti istihsal

maksadı etrafında toplandı�ı ve Kayseri ve Sivas ile mahall-i sâirede meydana çıkarılan

bombalar ile Rus ordusuna gönüllü olaylar te�kil ederek Ruslarla birlikte memlekete

saldıran ve an-asl Osmanlı memleketi ahâlisinden olan Ermeni Komita rü’esâsının

197 O.B.E., a.g.e., s.6. 198 Yusuf Halaço�lu, a.g.e., s.62,63., Bülent Bakar, Ermeni Tehciri ve Uygulanması, s.69.,

B.O.A. DH. �FR. 52/96-97-98.

82

harekâtı ve Orduy-ı Osmani-yi arkadan tehdid etmek sûretiyle pek büyük bir mikyasta

alınan tertibât ve ne�riyâtları ile tahakkuk eylemi�dir.

Binâ’en-‘aleyh hükûmet kendisi için bir mesele-i hayâtiye te�kîl eden bu kabil

tertibât ve te�ebbüsâtın temâdîsine hiçbir zaman nazâr-ı i�mâz ve müsâmaha ile

bakamayaca�ı ve membâ-ı mefsedet olan komitaların hâlâ mevcûdiyetini me�rû telâkkî

edemeyece�i cihetle �ifâhen de görü�üldü�ü vechîle bi’l-umum te�kilât-ı siyâsiyyenin

ilgâsına lüzûm-ı âcil hissetmi� ve îcâb eden tedâbiri ittihâz eylemi�tir. Nubar’ın Hınçak ve

Ta�nak ve emsali komitaların gerek pây-ı tahtta ve gerek vilâyatta bulunan �ucabâtının

derhal sedleri ile evrak ve vesâikinin kat’iyyen ziyâ ve imhâsına imkân bırakmamak

sûretiyle müsâderesi ve komitalar rü’esa ve erkanının müte�ebbis e�hâsı ile hükümetçe

tanınan mühim ve muzır Ermeni’lerin hemen tevkîfi ve bulundukarı mahallerde devam-ı

ikâmetlerinde görünenlerin vilâyet dâhilinde münâsib görülecek mevâki’de toplattırılarak

firarlarına meydan bırakılmaması ve îcâb eden mahallerde silah taharriye ba�lanarak her

türlü hâl ve ihtimâle kar�ı kumandanlar ile bi’l-muhâbere kuvvetli bulunulması ve icraâtın

hüsn-i tatbiki esbâbının te’min ve istikmâli ile zuhur edecek evrak ve vesâikin tedkîki

neticesinde tevkîf olunan e�hâsın dîvân-ı harblere tevdîı münâsib görülmü� olmakla

mahzâr-ı tensîb bulundu�u, buyuruldu�u takdirde iktizâsına tevessül olunmak üzere

keyfiyetin i�’ârına müsaa’de buyurulması bâbında emri fermân hazret-i men lehü’l-

emrindir.

11. Nisan 331

Dâhiliye Nazarı Talat199

Genelgeden de anla�ıldı�ı gibi Ermeni’lerin özellikle harp bölgelerinde görülen

muzır hareketlerinden dolayı ülke içerisindeki bütün komita merkezlerinin

kapatılmasına, buralardaki evrak ve dosyaların imha edilmeden ele geçirilmesine,

buralarda görevli, yönetici ve ba�kanlarının tevkifine karar verilmi�tir. Bu kararın

alınmasından ve sözkonusu yetkililere gönderilmesinin ardından ülkenin çe�itli

yerlerinde dîvân-ı harblere sevkedilmek üzere Ermenilerden bazı ki�iler tutuklanmı�tır.

�stanbul’da 2345 ki�i tevkîf edilmi�tir.200 Sivas vilâyetinde de bu emrin tebli�

199 Ar�iv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, s.424-425’den naklen BDH. Kls. 401

E.dos.50 Y.dos 1580 f.1-3. 200 Kâmuran Gürün, a.g.e., s.307.

83

edilmesinden sonra vilâyet merkez, sancak ve kazalarında bazı ki�iler tutuklanmı�tır.

Sancak ve kazalarda tutuklanan Ermeni’lerin bazılarının Sivas’a gönderildikleri ve

bunlarla birlikte Sivas’ta tutuklu bulunanların sayısının 1500 ila 2000 arasında oldu�u

tahmin edilmektedir.201

Alınan bütün tedbirlere ra�men Ermeni isyan ve ihtilâl hareketleri devam

ediyordu. Van isyanı bütün hızıyla sürüyor ve di�er bölgelerdeki isyan hareketleri de bir

türlü son bulmuyordu. Bütün bunlar kar�ısında oldukça zor durumda kalan

Ba�kumandan vekili Enver Pa�a Ermeniler’in isyan çıkaramayacak bir �ekilde etkisiz

hale getirilmesini arzuluyordu. Bu amaçla 2 Mayıs 1915 tarihinde Dâhiliye Nazırı Talat

Pa�a’ya bir yazı göndermi�tir. Bu yazıda, Rusların 20 Nisan 1915 tarihinde kendi

sınırında ya�ayan bazı Müslümanları sefil ve peri�an bir vaziyette Osmanlı sınırına

soktu�u gibi Osmanlı Devleti’nin de sorun olan Ermeniler’i ya sorunun ya�andı�ı bu

bölgeye ya da Rus sınırı dâhiline göndermeyi teklif etmi�tir. E�er bunlar da olmazsa

Anadolu’nun belli yerlerine da�ıtılmalarını önermi�tir.202

Dâhiliye Nazırı Talat Pa�a, durumun nezaketi kar�ısında Meclis-i Vükeladan

çıkacak karar beklemeden ve bu i�le ilgili geçici bir kanun çıkartmadan Ermeni tehcirini

ba�lattı ve sorumlulu�u tek ba�ına üzerine aldı.203

Talat Pa�a önce Van, Bitlis ve Erzurum bölgelerinde bulunan Ermeni’lerin harp

sahası dı�ına çıkarılmaları konusunu ele aldı. Bu amaçla 9 Mayıs 1915 tarihinde

Erzurum Valisi Tahsin Bey’e ve Van Valisi Cevdet Bey’le Bitlis valisi Mustafa

Abdülhalık Bey’e �ifre emirler gönderdi. Talat Pa�a emrinde özellikle bu bölge

Ermenileri’nin isyan ve ihtilâl hareketleri içerisinde oldu�unu ve buraların âdeta birer

isyan ve ihtilâl ocakları haline geldi�ini belirtmekteydi. Bunların yo�un olarak

ya�adıkları yerlerden çıkarılarak güneye do�ru sevklerinin kararla�tırıldı�ı

bildirilmekteydi. Ayrıca bu kararın derhal tatbikini gerçekle�tirmeleri, valilere mümkün

olan her türlü yardımın yapılması gerekti�ini ve Ba�kumandanlık Vekaleti’nden 3. ve 4.

201 James Bryce, Arnold Toynbee, Osmanlı �mparatorlu�unda Ermenilere Yönelik Muamele,

C II., Çev. Atilla Tuygan, Jülide De�irmenciler, Pencere Yayınları, �stanbul, 2006, s.17. 202 O.B.E., a.g.e., s.8. 203 Yusuf Hikmet Bayur, Türk �nkılâbı Tarihi Cilt III., Kısım III., T.T.K. Yayınları, Ankara,

1991, s.38.

84

ordu komutanlarına tebligat yazıldı�ını ve bu uygulamanın Van’la birlikte Erzurum’un

güney kısmı ve Bitlis’e ba�lı önemli kazalara, bilhassa Mu� ve Sasun ile Talori civarına

te�milini istemi�tir. Ayrıca Valilerden, ordu komutanlarıyla i�birli�i yaparak derhal

uygulamaya geçmelerini emretmi�tir.204 Talat Pa�a 23 Mayıs 1915 tarihinde 4.Ordu

kumandanlı�ına gönderdi�i �ifre telgrafında, ba�ka vilâyetlere gönderilecek Ermeniler

hakkında bilgi vermekte ve bo�altılması gereken yerleri �öyle sıralamaktaydı:

1.Erzurum, Van, Bitlis vilâyetleri;

2.Adana, Sis ve Mersin’in merkezleri müstesna olmak üzere Adana, Mersin,

Kozan, Cebel-i Bereket livaları,

3.Mara� merkez hariç Mara� sanca�ı;

4.Haleb vilâyetinin merkezi hariç olmak üzere �skenderun, Bilan, Cisr-i �u�ur

ve Antakya’daki köy ve kasabalarda bulunan Ermeniler bulundukları yerlerden

çıkarılacak.

Erzurum, Van, Bitlis vilâyetlerinden çıkarılanlar, Musul vilâyetinin güneyi ile

Zor sanca�ı hariç Urfa sanca�ına yerle�tirileceklerdi. Adana, Haleb ve Mara� civarından

çıkarılacak olanlar da Suriye vilâyetinin do�u kısmı ile Haleb vilâyetinin do�u ve

güneydo�usuna, Hükümet tarafından tayin edilen yerlere nakl ve orada iskân edilecekti.

Nakil i�lemlerine nezaret etmek üzere Adana bölgesine, yanında bir mülkiye

müfetti�iyle maliyeden de özel bir memur olmak üzere Mülkiye müfetti�lerinden Ali

Seydi Bey, Haleb ve Mara� için de aynı �ekilde Hamid Bey tayin edilmi� ve Ali Seydi

Bey görev yerine gitmi�tir. �skân yerlerine ula�an Ermeniler, hal ve yerin durumuna

göre ya mevcut köy ve kasabalarda in�a edecekleri evlere veyahut Hükümet tarafından

belirlenen yerlerde yeniden kuracakları köylere yerle�tirileceklerdi. Ermeni köylerinin

Ba�dat demiryolundan en az yirmibe� kilometre uzakta olması �art ko�uldu. Nakli

gerekli olan Ermeniler’in sevk ve iskânı mahalli memurların idaresine bırakıldı. �skân

yerlerine sevk edilen Ermeniler’in mallarının ve canlarının korunmasıyla ia�e ve

istirahatlarının sa�lanması, güzergâhlarında bulunan idari memurlara aitti. Sevk edilen

204 Yusuf Halaço�lu, a.g.e., s.66.

85

Ermeniler tüm kıymetli mallarını ve menkullerini yanlarında götürebilirlerdi. Gayr-ı

menkul malları hakkında ise geni� bir talimatnâme hazırlanmı�tır.205

Do�u Anadolu vilâyetleriyle Güney ve Güneydo�u Anadolu vilâyetlerinden

çıkarılarak yukarıda zikretti�imiz sözkonusu bölgelere gönderilmelerine karar verilen

Ermeniler’in yeniden faaliyet içerisine girmemeleri için Ba�komutanlık bazı uyarılarda

bulunmu� ve bu amaçla 26 Mayıs 1916 tarihinde Dâhiliye Nezaretine bir yazı

göndererek �u hususların dikkate alınmasını istemi�tir.206

a)Ermeni nüfusu gönderildi�i yerlerdeki a�iret ve iskân sayısının % 10 nisbetini

geçmemelidir.

b)Göç ettirilecek Ermeniler’in kuracakları köylerin her biri elli evden çok

olmamalıdır.

c)Ermeni göçmen aileleri seyahat ve nakil suretiyle de olsa yakın yerlere ev

de�i�tirememelidir.207

26 Mayıs 1915’te Ermeni isyanları ve tehcirine dair Dâhiliye Nezâretinden

Sadaret’e bir tezkire gönderildi. Dâhiliye Nezâretinin gönderdi�i tezkire a�a�ıdadır:208

“Sava� bölgelerine yakın yerlerde oturan Ermenilerden bir kısmının Hudûd-ı

Osmaniyye-yi dü�man devlete kar�ı koymakla me�gul eden Orduy-ı Hümayûn’un

hareketlerini güçle�tirme ve Erzak ve Askeri malzemelerin nakliyatını zorla�tırma ve

dü�man ile birlikte hareket etme ve masum insanlara silahla taarruz ve Osmanlı �ehir ve

kasabalarını tasallut ile katl ve ya�malamak ve dü�man deniz kuvvetlerine erzak

tedarikiyle müstahkem mevkileri gösterme cüretleri bu gibi ihtilâlci unsurların hareket

sahasından uzakla�tırılmasını ve asilerin hareket üssü ve yeri olan köylerin tahliyesi

icab ederek bu babda çe�itli icraatlara ba�lanıldı�ı ve bu cümleden olmak üzere Van,

Bitlis, Erzurum vilâyetleriyle, Adana merkez, Sis ve Mersin merkezleri müstesna olmak

205 B.O.A. DH. �FR, 53/94., Yusuf Halaço�lu, a.g.e., s.67-68. 206 Yusuf Halaço�lu, a.g.e.,s.68. 207 Genelkurmay, No 1/1, KLS 44, Dosya 207, F.2-3’den nakleden Kâmuran Gürün, Ermeni

Dosyası, s.307. 208 Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s.37., Karacakaya Recep, Türk Kamuoyu ve Ermeni

Meselesi (1908-1923), Toplumsal Dönü�üm Yayınları, �stanbul, 2005, s.254., OBE, s.30,31., Kâmuran Gürün, a.g.e., s.307,308.

86

üzere Adana, Mersin, Kozan, Cebel-i Bereket Isvaları ve Mara� merkez müstesna olmak

üzere Mara� sanca�ı ve Haleb vilâyetinin merkez kazaları müstesna olmak üzere

�skenderun, Belen, Cisr-i �u’ür ve Antakya kazaları köy ve kasabalarında sakin

Ermeni’lerin Vilayatı Güney vilâyetlere Cenubiyyeye sevkine bi-l ibtîdar Van

vilâyetiyle sınırlı olan kuzey kesimi hariç Musul vilâyetine ve Zor sanca�ına ve Urfa

merkez hariç olmak üzere Urfa sanca�ının güney kesimine ve Haleb vilâyetinin do�u ve

güneydo�u kısmına ve Suriye vilâyetinin do�u kısmında belirlenen yerlere sevk ve

iskânına ba�lanmı� ve devam edilmekte bulundu�u beyanıyla devletin esas

menfaatlerine muvâkıf görülen bu i�lerin bir usul ve kaideye ba�lanması gerekti�i …”

Talat Pa�a imzasıyla Meclise sunulan bu tezkerenin ardından Meclis 27 Mayıs

1915 tarihinde “Vakt-i Seferde icraat-ı hükümete kar�ı gelenler için Cihet-i Askeriyece

ittihaz olunacak tedâbir hakkında” isimli geçici kanunu çıkartmı�tır. 1 Haziran 1915

günü Takvim-i Vekâyi’de yayımlanan bu kanunun maddeleri �unlardır:

1)Vakt-i seferde ordu, kolordu ve fırka kumandanları ve bunların vekilleri ve

müstakil mevki kumandanları ahali tarafından herhangi bir sûretle evanur-i hükümete

ve müdafa-i memlekete ve muhafazai asayi�e müteallik icraat ve tertibata kar�ı

muhalefet ve silahla tecavüz ve mukavemet görürlerse hemen kuvvay-ı askeriye ile en

�iddetli suretle tedibat yapmaya ve tecavüz ve mukavemeti esasından imha etmeye

mezun ve mecburdurlar.

2)Ordu, kolordu ve fırka kumandanları icâbât-ı askeriyeye mebni veya casusluk

ve hıyanetlerini hissettikleri köyler ve kasabalardaki ahalinin münferiden veya topluca

di�er mahallere sevk ve iskân ettirebilirler.209

Böylece Dâhiliye Nezareti kendisinin ba�latmı� oldu�u tehcir i�ini orduya

devretmi�tir.210 Nihayetinde de 30 Mayıs 1915 tarihinde toplanan Bakanlar Kurulu

(Heyet-i Vükelâ) a�a�ıdaki kararı almı�tır.

209 Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s.40. 210 Yusuf Halaço�lu, a.g.e., s.71.

87

“Fi’l-hakika devletin varlı�ını koruma ve emniyeti u�runda sürekli olarak devam

eden icraat ve ıslahat-ı fedakârîsi üzerine icrâ-i sû-i tesire sebep olan bu gibi zararları

hareketlerin tesiriyle imha ve izalesi kesinlikle gerekli olan ve sözkonusu bakanlıkça bu

emirde süratle ba�lanan icraatlardaki do�ruluk açık oldu�undan bahsi geçen tezkere

ortaya konuldu�u üzere belirtilen köy ve kasabalarda sakin Ermenilerden sevki icab

edenlerin hazırlanan yerlerine rahat bir �ekilde sevk ve ula�tırılmalarıyla

güzergâhlarında istirahatlarının temini ve can ve mallarının korunması ve çıkı�larından

itibaren varı�larına kadar “Muhacirîn Tahsisatı’ndan iâ�eleri ve geçmi� mâli durumları

ve iktisadi vaziyetleri nisbetinde kendilerine emlak ve arazi verilmesi ve içlerinden

muhtaç olanlara hükümetçe mesken in�ası ve ziraatçilere ve sanat ehline tohumluk ve

alet ve edevat verilmesi ve terk ettikleri memlekette kalan mal ve e�yalarının veya

tahliye edilen köylere muhacir ve a�â’ir iskânıyla emlak ve arazinin kıymeti takdir

edilerek kendilerine verilmesi ve tahliye edilen �ehir ve kasabalarda oturup nakledilen

ahaliye aid gayr-ı menkullerin yazılması ve kıymet, miktar ve cinslerinin tespitinden

sonra muhacirlere tevzi ve muhacirlerin uzmanlık ve u�ra�ları hâricinde kalan zeytinlik,

dutluk, ba� ve portakallıklarla dükkân, han, fabrika ve depo gibi akarâtın müzayede

yoluyla satılması ve idaresi ve Muamelat-ı Umumiye-i �skâniyenin hızlandırma ve

düzenleme ve tetkiki ve tefti�i ve bu hususta talimatname hükümleri ve sözkonusu

nezaretten alınacak ve telakki edilecek evamir dairesinde mukarrerat ittihaz ve tatbiki ve

tâli komisyonlar te�kili ve maa�lı memur istihdamı vazife ve selahiyetlerini haiz olmak

ve do�rudan do�ruya Dâhiliye Nezaretine ba�lı bulunmak ve bir ba�kan ile bir memur-ı

dâhiliyeden ve di�er memurlar maliyeden seçilecek ve tayin edilecek iki üyeden

olu�mak üzere komisyonlar olu�turularak ve mahallerde mezkur talimatnamenin valiler

tarafından uygulanacak hükümler seçilmi� oldu�unun cevaben sözkonusu bakanlı�a

tebli�i ve ilgili resmi dairelere malumat i’tası tezekkür kılındı�ı.”211

Talat Pa�a’nın 26 Mayıs 1915 tarihinde Sadaret’e gönderdi�i ve Bakanlar

Kurulu’nun 30 Mayıs’ta kabul etti�i tezkereye göre Ermeniler kendileri için tahsis

edilen bölgelere can ve mal emniyetleri sa�lanarak gönderilecek. Ermeniler’in ia�eleri

iskân yerlerine varıncaya kadar muhacirin tahsisatından kar�ılanacak. Ermeniler’e

durumları nisbetinde emlak ve arazi da�ıtılacak. Muhtaç olanlara devlet ev yapacak.

211 MV. 198-24, O.B.E., s.30-32’den MV. 198-163.

88

Ziraat malzemeleri, tohumluk, alet ve edevat verilecek, Ermeniler’in memleketlerinde

bırakmak zorunda kalacakları bazı e�yalarının kıymeti münasip bir �ekilde kendilerine

verilecek. Yurtlarında bırakmak zorunda kaldıkları ta�ınmaz malları emvâl-i metrûke

komisyonları tarafından muhafaza edilecek. Bir kısım malları ise sayımı yapıldıktan

sonra do�u vilâyetlerinden gelmek zorunda kalan muhacirlere da�ıtılacak. Zeytinlik,

dutluk, ba� ve portakallıklarla han, dükkân, fabrika ve depo gibi yerler müzayede usûlü

ile satılacak veya kiralanacak. Buradan elde edilen gelir sahipleri namına korunmak

üzere mal sandıklarına gönderilecektir.212

Bakanlar Kurulu’nun 30 Mayıs 1915’teki kararı, 31 Mayıs 1915 tarihinde

uygulamaya konulmak üzere Dâhiliye, Harbiye ve Maliye Nezaretlerine gönderilmi�tir.

Harbiye Nezaretine gönderilen kanun a�a�ıda verilmi�tir.213

Harp bölgelerine yakın yerlerde oturan Ermenilerden bir kısmının Osmanlı

hududunu dü�man devletlere kar�ı korumaya gayret eden ordumuzun harekâtını

zorla�tırdıkları; erzak ve askeri malzeme nakliyatını güçle�tirdikleri, dü�manla i� birli�i

yapmak ve birlikte hareket etmek emelinde oldukları, ayrıca dü�man saflarına

katıldıkları, yurt içinde askerî kuvvetlere ve masum halka silahlı saldırılar

düzenledikleri, dü�manın deniz kuvvetlerine malzeme sa�ladıkları, müstahkem

mevkileri dü�mana göstermeye cesaret ettikleri tespit edilmi�tir. Bunun için isyancı

unsurların harekât sahasından uzakla�tırılması gerekmektedir. Bu i�lem için faaliyete

ba�lanacaktır. Van, Bitlis, Erzurum vilâyetleriyle, Adana, Sis ve Mersin’in merkezleri

hariç, Mara� sanca�ı, Halep vilâyetinin merkez ilçeleri hariç �skenderun, Beylan,

Cisrisugur, Antakya ilçelerinin köy ve kasabalarında oturan Ermeniler, güney

vilâyetlere âcil olarak sevk edilecektir. Sevk edilecek Ermeniler, Van vilâyeti ile sınır

olan kuzey kısmı hâriç olmak üzere Musul vilâyetine ve Zor sanca�ına; Urfa’nın

merkezi hariç olmak üzere Urfa sanca�ının güney kısmına; Halep vilâyetinin do�u ve

güneydo�u kısmına ve Suriye vilâyetinin do�u kısmında belirlenen ve tahsis edilen

yerlere nakledilerek yerle�tirileceklerdir.

212 Bülent Bakar, Ermeni Tehciri ve Uygulaması, s.78., Kâmuran Gürün, a.g.e., s.311-312. 213 Azmi Süslü, a.g.e., s.115.

89

Devletin temel çıkarları için uygun görülen bu i�lemin bir yöntem ve kurala

ba�lanmasını isteyen 26 Mayıs 1915 gün ve 270 sayılı tezkere, Bakanlar Kurulunda

görü�ülmü�tür. Görü�melerde devletin varlı�ını ve güvenli�ini muhafaza için devam

eden uygulamalar ve fedakârca düzenlemeleri bozmaya yönelik zararlı hareketlerin

etkili bir �ekilde bertaraf edilmesi mutlak surette gerekli olup, Bakanlı�ınızın bu konu

ile ilgili olarak uygulamaya koydu�u kararlar isabetli ve açık oldu�undan,

Bakanlı�ınızca bu emirde belirtilen uygulamaya ba�lanması uygun bulunmu�tur.

Belirtti�iniz �ekilde isimleri yazılı olarak bildirilen köy ve kasabalarda oturan

Ermenilerden gönderilmesi gerekenlerin, gidecekleri yerlere rahat bir �ekilde

ta�ınmaları ve ula�tırılması ile yolculukları boyunca istirahatlerinin sa�lanması, can ve

mallarının korunması ve tespit edilen yerlerine vardıklarında kesin olarak

yerle�tirilmelerine kadar göçmenler ödene�inden ia�eleri sa�lanacak, daha önce sahip

oldukları mali ve ekonomik durumları oranında, kendilerine emlak ve arazi

da�ıtılacaktır. Muhtaç olanlara, devlet tarafından evler in�a edilecek, çiftçilere

tohumluk, meslek sahiplerinden ihtiyacı olanlara alet ve edevat da�ıtılacaktır.

Ayrıldıkları yerlerde kalan e�ya ve mallarının ya da bunların de�erlerinin kar�ılı�ı

kendilerine aynı �ekilde verilecektir. Bo�altılan köylere yerle�tirilecek göçmen ve

a�iretlere, emlak ve arazi de�erleri tespit edilerek da�ıtılacaktır. Bo�altılan �ehir ve

kasabalarda bulunan, nakledilen ki�ilere ait ta�ınmaz malları yazılıp; cins, de�er ve

miktarı tespit edildikten sonra göçmenlere da�ıtılacaktır. Göçmenlerin bildikleri ve

yaptıkları i�lerin dı�ında kalacak zeytin, dut, ba� ve portakal bahçeleri ile dükkân,

fabrika, han ve depo gibi gelir getiren mallarının açık artırma ile satılarak yahut

kiralanmak suretiyle toplam bedelleri kendilerine verilmek üzere sahipleri adına geçici

olarak mal sandıklarına yatırılacaktır. Belirtilen bu i�lerin yerine getirilmesinde

yapılacak harcamaların, göçmenler ödene�inden kar�ılanması için Bakanlı�ınızca

düzenlenmi� olan yönetmeli�in bütün hükümlerinin uygulanması, terk edilmi� malların

korunması, idaresi ile genel iskân i�lerinin hızlandırılması, düzenlenmesi, incelenmesi

ve uygulanması, alt komisyonlar kurulması ve memur istihdam edilmesi ile ilgili görev

ve sorumluluklarını ta�ımak ve do�rudan do�ruya Bakanlı�ınıza ba�lı kalmak suretiyle,

bir ba�kan ile biri �çi�leri, di�eri Maliyeden seçilerek tayin edilen iki üyeden olu�acak

komisyonlar kurularak görev yerlerine gönderilmesi, komisyon gönderilmeyen yerlerde

söz konusu yönetmelik hükümlerinin, valiler tarafından yürütülmesi uygun görülmü�tür.

90

Konu, Savunma Bakanlı�ına ve Maliye Bakanlı�ına tebli� edilmi�tir. Bakanlı�ımız

tarafından uygulanmasına ili�kin tezkere yazılmı�tır.

Sava� hali ve ola�anüstü siyasi zorluklar dolayısıyla, ba�ka yerlere nakledilen

Ermeniler’in iskân ve ia�elerinin nasıl yapılaca�ı a�a�ıdaki esaslara ba�lanmı�tır.

Madde 1: Nakli gerekli olanların sevklerinin sa�lanması, yerel görevlilerin

yönetimine aittir.

Madde 2: Nakledilen Ermeniler, ta�ınabilir bütün mallarını ve hayvanlarını

beraberlerinde götürebilirler.

Madde 3: �skân yerlerine sevk edilen Ermeni’lerin yol boyunca can ve

mallarının korunmasıyla, ia�e ve dinlenmelerinin sa�lanmasından, gidi� yolları üzerinde

bulunan yerel görevliler sorumludur. Bu konuda meydana gelecek gev�eklik ve

ilgisizlikten sırasıyla bütün görevliler sorumludur.

Madde 4: Olu�turulan iskân yerlerine ula�an Ermeniler duruma ve yere göre; ya

mevcut köy ve kasabalarda ayrı ayrı in�a edilecek evlere ya da yerel idareciler

tarafından belirlenecek yerlerde kurulacak köylere yerle�tirileceklerdir. Köylerin, sa�lık

�artlarına uygun, tarıma ve geli�meye uygun yerlerde kurulmasına özellikle dikkat

edilecektir.

Madde 5: �skân bölgelerinde köy kurulmasına elveri�li, bo�, sahipsiz ve devlete

ait arazi bulunmaması durumunda, devlet malı olan çiftlik ve köylerin iskân için tahsis

edilmeleri uygundur.

Madde 6: Ermeni’lerin yerle�tirilecekleri köy ve kasabalarda, yeniden kurulacak

Ermeni köyleri sınırlarının, Ba�dat demir yoluyla birle�me hatlarından ve di�er demir

yolu hatlarından en az yirmibe� kilometre uzaklıkta bulunması �arttır.

91

Madde 7: Köy ve kasabalarda yeni yapılacak evlere yerle�tirilen Ermeniler ile

yeni kurulan köylere yerle�tirilen Ermeni’lerin, nüfus kütüklerine esas olabilecek bir

�ekilde düzenli olarak kaydedilece�i ve her ailenin ismi, lakabı, ya�ı, sanatı, geldi�i ve

yerle�tirildi�i yer ile her aileyi olu�turan aile fertlerinin isim ve ya�larını açıklayan bir

defter düzenlenecektir.

Madde 8: Belirlenen yere yerle�tirilen bir kimsenin, ba�lı bulundu�u

komisyonun izni olmadan ve yerel güvenlik makamlarından özel belge alınmadan ba�ka

yerlere gitmesi yasaktır.

Madde 9: �skân edilecekleri yerlere ula�an Ermeni’lerin, kesin yerle�imlerine

kadar geçecek olan sürede ia�eleri, ayrıca ihtiyacı olanlara evlerinin in�ası için gerekli

harcamaları yerel makamlar, göçmen ödene�inden kar�ılayacaklardır.

Madde 10: �a�e ve iskân i�lerinin hızlı olarak yürütülmesi, göç edenlerin

sa�lıklarının korunması ve rahatlarının sa�lanmasına ili�kin hususların yerine

getirilmesi, o bölgenin en üst mülki idarecileri, sorumlu yönetici olmak üzere, göçmen

komisyonlarına aittir. Göçmen Komisyonu bulunmayan yerlerde Göçmenler Tüzü�ü’ne

uygun olarak yeniden kurulması gereklidir.

Madde 11: �a�e ve iskân i�lerinin sa�lanması ve hızlı olarak yürütülmesi ve

göçmenlerin yeterince sevki; ia�e ve iskân memurlarının tayini, Bakanlıktan izin

alınmak �artıyla, mutasarrıf ve valilere aittir.

Madde 12: �skân edilen her aileye, daha önceki iktisadi durumları ve �imdiki

ihtiyaçları göz önüne alınarak yeterli miktarda arazi verilecektir.

Madde 13: Arazinin seçimi ve da�ıtılması göçmen komisyonlarınca

gerçekle�tirilecektir.

92

Madde 14: Belirlenen arazinin sınırı ve dönümü tesbit edildikten sonra, geçici

belge kar�ılı�ında sahiplerine verildikten sonra tapu ve emlak i�lemlerine esas olu�acak

düzenli bir �ekilde, özel defterine kaydedilecektir.

Madde 15: �htiyaç sahibi olan çiftçi ve meslek sahiplerine, uygun miktarda

sermaye ya da âlet ve edevat verilecektir.214

Yukarıda maddeler halinde verdi�imiz yönetmelikte, Ermeniler’in nakil

i�lemleriyle yerel yöneticiler görevlendirilmi�tir. Nakledilen Ermeniler’in bütün

ta�ınabilir mallarını yanlarında götürebilecekleri belirtilmi�tir. Ermeniler’in can ve mal

güvenlikleriyle ia�elerinin temininden sevk güzergâhlarında bulunan yerel yöneticiler

sorumlu tutulmu�tur. Ermeniler’in mevcut köy veya kasabalarda iskân edilecekleri

veyahut da yerel yöneticiler tarafından belirlenecek yerlere yerle�tirilmeleri

kararla�tırılmı�, kurulacak olan köylerin sa�lık �artları ile tarım ve geli�meye uygun

yerlerde kurulmasına özellikle dikkat edilecektir. Kurulacak olan köylerin Ba�dat

demiryolundan en az yirmibe� kilometre uzakta olmasına dikkat edilmesi gerekti�i

belirtilmi�tir. Köylere yerle�tirilen Ermenilerle ilgili gerekli tüm bilgileri havi

defterlerin tutulması istenmi�tir. Kendileri için belirlenen köylere yerle�tirilen

Ermeniler’in güvenlik güçlerinin izni olmadan bulundukları yerden ayrılmayacakları

vurgulanmı�tır. �skân edilen Ermeniler’in kendileri için belirlenen yerlere yerle�inceye

kadar ia�e ve yeni evlerinin in�ası için ihtiyaç duyulan paranın muhacirîn tahsisatından

kar�ılanması kararla�tırılmı�tır. Göçmenlerin iskân, ia�e ve sa�lıklarının korunması

bölgedeki milli idareciler tarafından kar�ılanacaktır. �skân edilen Ermeniler’e daha

önceki iktisadi durumları ve �u anki ihtiyaçları göz önünde bulundurularak arazi

verilmesi kararla�tırılmı�tır. Arazinin seçilmesi ve da�ıtılması muhacirîn komisyonuna

tevdi edilmi�tir. �htiyaç sahibi çiftçi ve meslek sahiplerine uygun miktarda sermaye ya

da alet ve edevat verilmesi kararla�tırılmı�tır.

214 Ar�iv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, C.1, ss.429-431’den naklen BDH, Kls.No.:361,

E.dos.No.:1030, Y.dos. 1445, F.1-3.

93

2.6. Tehcir’in Sivas Vilâyetinde Uygulanması

Osmanlı Devletinde, Birinci Dünya Sava�ının ola�anüstü �artları altında isyan

eden grupların cephenin gerisinde daha güvenli bölgelere sevk ve iskânı kararı

verilmesinin ardından bu karar, tehcirin uygulanaca�ı bütün bölgelere tebli� edilmi�tir.

Tehcirin Sivas Vilâyetindeki uygulanmasına geçmeden önce, bu bölgenin Birinci

Dünya Sava�ı sırasında sahip oldu�u önemden biraz bahsetmek gerekti�i

kanaatindeyim. Osmanlı Devletinde co�rafi konumu itibariyle Anadolu’nun ortasında

yer alan Sivas Vilâyeti, Osmanlı Devletinin Birinci Dünya Harbinde sava�tı�ı Do�u

Cephesine oldukça yakın bir konumdaydı. Bu sebepten dolayı da Vilâyet’in iki önemli

görevi ve i�levi bulunmaktaydı. Birincisi cephede sava�acak erlerin temin edilip

cepheye gönderilmesi, ikincisi ise cephede sava�an askerin ihtiyaç duydu�u erzak,

giyim maddeleri ve ula�ım vasıtalarının temin edilip Do�u Cephesine ula�tırılmasıdır.

Sivas Vilâyeti’nin önemini arttıran di�er bir husus da, bu bölgenin bir geçi� noktası

olmasıdır. Gerek kara, gerekse deniz yoluyla Do�u Cephesine gönderilmesi gereken

askerî mühimmatın önemli bir bölümü Sivas Vilâyetinde bulunan yollar vasıtasıyla

Do�u Cephesine ula�tırılmaktaydı. Sözkonusu ihtiyaçların cepheye ula�tırılması hayati

bir meseleydi. Bunun sâlimen yerine getirilmesi gerekmekteydi. Fakat o günün

�artlarını dü�ündü�ümüzde oldukça zor bir i� oldu�unu görmekteyiz. Çünkü ula�ımın

önemli bir kısmı karayoluyla gerçekle�tirilmekteydi ve karayolu vasıtalarında, Osmanlı

Devletinin içerisinde bulundu�u ekonomik �artlardan dolayı, motorlu araçlar neredeyse

hiç yoktu. Anadolu yollarında motorlu vasıtalara rastlamak neredeyse imkânsızdı. Bu

nedenle ula�tırma vasıtası olarak daha çok e�ek, at, katır, deve ve ka�nılardan

yararlanılmaktaydı. Zaten karayollarının durumu ve sayısı da hiç iç açıcı de�ildi. Do�u

Anadolu’da Ruslarla sava�an Türk ordusunun ikmal yolu ve ana güzergâhı Sivas-

Erzurum karayolu idi. Bu yol da oldukça bozuktu ve köprüler harap bir haldeydi. Bu yol

Sivas’ın kuzeyinde yer alan Su�ehri ve Refahiye’den geçmekteydi.215 Di�er önemli yol

ise Sivas-Erzincan karayoluydu. Lojistik açıdan Sivas Vilâyeti Do�u Cephesi için çok

önemli bir konumdaydı. Bunun farkında olan Ermeni çeteciler Sivas ve çevresinde

çe�itli faaliyetlerin içerisine girmi�lerdi. Ermeni Komitacılar, Osmanlı Devleti’nin Do�u

cephesiyle olan irtibâtını kesebilmek için cepheye giden kafilelere saldırmı�lar, yolları

215 Gürsoy �ahin, a.g.e., s.191.

94

tahrip etmi�lerdir. Sivas Vilâyetinin çe�itli yerlerinde isyan ve ihtilâl hareketlerinin

içerisinde bulunmu�lar ve gerek Müslim gerekse de Gayr-ı Müslim halk üzerinde baskı

uygulayarak onları yıldırmaya çalı�mı�lardır. Durumun nezaketi kar�ısında oldukça zor

durumda kalan Osmanlı Devleti de askerî bir zorunluluk olarak Ermeniler ve di�er

Gayr-ı Müslim unsurlardan muzır olanları, sava�ın gerisinde kalan daha güvenli

bölgelere sevk ve iskân kararı almı�tır.

Orta Anadolu’nun önemli merkezlerinden biri olan ve önemli bir Ermeni

nüfusunun ya�adı�ı Sivas vilâyetinde, di�er bölgelerde oldu�u gibi, Ermeniler’in askerî

açıdan daha güvenli bölgelere sevk ve iskânları kararla�tırılmı�tır. Sözkonusu durumla

alakâlı ilk telgraf, Dâhiliye Nâzırı Talat Pa�a tarafından 1 Haziran 1915 tarihinde çe�itli

vilâyet ve mutasarrıflıklarla birlikte Sivas vilâyetine gönderilen telgraftır. Telgrafta

müte�ebbis ve muzır e�has ile komita reislerinin teb’îd ve tevkîflerinin yanlı�

anla�ıldı�ı, bazı yerlerde yakalanan �ahısların yine yakalandıkları yerle aynı özellikleri

ta�ıyan ba�ka yerlere naklinin yanlı� oldu�u ve bu durumun tevkif edilen bu insanlar

için uygun bir ortam olu�masına tekrar sebep olaca�ından bu tür konularda daha

dikkatli davranılması istenmekteydi.216

14 Haziran 1915’te Sivas vilâyetine Dâhiliye Nezareti tarafından gönderilen

�ifre telgrafta, Su�ehri Ermenileri’nin sevki ve Sivas Ermenileri’nin ise Nezaretin izni

alınmadıkça �imdilik sevk olunmaması tebli� edilmi�tir.217

20 Haziran 1915’te Trabzon, Mamüretü’l-caziz, Sivas, Diyarbakır vilâyetleriyle

Canik Mutasarrıflı�ına gönderilen �ifre telgrafta, vilâyet dâhilindeki köy ve kasabalarda

bulunan istisnasız tüm Ermeniler’in aileleriyle birlikte çıkarılarak Musul vilâyetiyle

Urfa ve Zor bölgelerine sevk olunması ve orada iskân edilmesi emredilmi�tir. Ayrıca

sözkonusu vilâyet ve livalara da Ermeniler’in iskânı ile ilgili gerekli tâlimatlar

gönderilmi�tir. �hraç olunacak olan Ermeniler’in sevk ve iskânlarının temini maksadıyla

mahallî memurlar görevlendirilmi� ve Ermeniler’in iskân edildikleri bölgelere sevkleri

esnasında can ve mallarının korunmasıyla ia�e ve istirahatlerinin sa�lanması için de

sözkonusu güzergâhlarda bulunan idâri memurlar görevlendirilmi�tir. Ermeniler’in 216 O.B.E., s.38’den B.O.A. DH. �FR, nr 53/201. 217 B.O.A. DH. �ifre, nr. 54/7.

95

ihtiyaç duydukları gıda ve giyim mallarıyla beraber bütün kıymetli e�yalarını yanlarında

götürebilecekleri ilan edilmi�tir. Ayrıca da bununla alâkalı gerekli tedbirlerin ve

vâsıtaların temininden sonra sevkiyâtın ba�layabilece�i bildirilmi�tir. 14 ve 20 Haziran

1915 tarihli �ifre telgrafta da; istisnasız tüm Ermeniler’in sevkedilmesine derhal

ba�lanması emredilmi�tir.218

24 Haziran 1915 te Mamüretü’l-caziz, Trabzon, Sivas vilâyetleriyle Canik

mutasarrıflı�ına gönderilen �ifre telgrafta; tahliyesi kararla�tırılan Ermenilerle meskûn

köy ve kasabaların isimleriyle buralarda ya�ayanların miktarlarının ve hangi yolla

nerelere sevkedileceklerinin bildirilmesi istenmekteydi.219

28 Haziran 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Trabzon, Sivas, Mamüretü’l-caziz,

Diyarbakır vilâyetleriyle Canik mutasarrıflı�ına çekilen telgrafta, sevklerine ba�lanan

Ermeni’lerin miktarı hakkında bir türlü malumat alınamadı�ı, �imdiye kadar nerelerinin

sevkiyatına ba�lanılmı� ve nerelere sevk edilmi� olduklarının süratle bildirilmesi

istenmektedir.220

4 Temmuz 1915’te Trabzon, Sivas, Diyarbakır, Mamüretü’l-caziz vilâyetleriyle

Canik mutasarrıflı�ına çekilen �ifre telgrafta, öncelikli olarak ihraç olunacak olan

Ermenilerden komitacı ve muzır olanlarının aileleriyle birlikte uzakla�tırılması ve esnaf

ve tüccarın vilâyet dâhilinde kasabaları de�i�tirilmek üzere alıkonulmasının daha do�ru

oldu�u bildirilmi�tir.221

10 Temmuz 1915’te Erzurum, Sivas, Trabzon, Bitlis, Mamüretü’l-caziz,

Diyarbakır, Adana vilâyetleriyle Canik Mutasarrıflı�ına çekilen �ifrede, ihraç ve teb’id

olunan Ermeniler arasında reji’de görevli olup olmadı�ının ve var ise esbâb-ı

teb’idleriyle isim ve memuriyetlerinin ne oldu�unun belirtilmesi istenmekteydi.222

218 B.O.A. DH. �FR, nr 54/87 (Ayrıca bkz. EK 2). 219 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/136 (Ayrıca bkz. EK 3). 220 B.O.A. DH. �FR, nr.54/222. 221 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/287 (Ayrıca bkz. EK 6). 222 O.B.E., s.64’den B.O.A., DH. �FR, nr. 54/368.

96

12 Temmuz 1915’te Adana, Erzurum, Bitlis, Haleb, Diyarbakır, Sivas, Trabzon,

Ma’müretü’l-aziz, Mara�, �zmit, Canik, Kayseri vilâyetleri ve civarlarına çekilen

telgrafta, çıkarılan Ermeni’lerin miktarıyla, çıkarıldıkları mahallerin mevki ve isimleri

hakkında önce ve sonra istenilen bilgilere bazı yetkililerden henüz cevap alınmadı�ı

gibi, verilen malûmatta iskân siyasetinin belirlenmesi ve muhacirlerin da�ıtılmasında

bilinmesi gereken esasları ihtiva etmedi�inden nerelerden ne kadar Ermeninin hangi

tarihte nerelere sevk edildi�inin bildirilmesi istenmi�tir. Bundan ba�ka kısmen ve

tamamen tahliye edilen köy ve kasabaların isim ve yerlerinin ve buralara muhacir

göndermek gerekip gerekmedi�inin, icap eden muhacirlerin mikdarının ve civardan

temdin ve iskân edilebilecek a�iretlerin mevcut olup olmadı�ının tekrar bildirilmesi

gerekti�i ifade edilmi�tir.223

2 A�ustos 1915 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Edirne, Erzurum, Ankara, Sivas

vilâyeteriyle bazı mutasarrıflıklara gönderilen �ifre telgrafta, Osmanlı Devleti

sınırlarından dı�arı çıkmak isteyen erkek Ermeniler’den onaltı ila altmı� ya�ları arasında

bulunanların yurtdı�ına gidi�inin Ba�kumandanlıkça yayımlanan bir genelgeyle

yasaklandı�ı tebli� edilmi�tir.224

21 A�ustos 1915’te Emniyeti Umumiye Müdüriyetinden çe�itli vilâyet ve

mutasarrıflıklara gönderilen �ifre telgrafta, “Ne ya�ta olursa olsun kadın-erkek hiçbir

Ermeni Karargâh-ı Umumî emri olmadan Memleket hâricine çıkarılmayacaktır.”

Ba�kumandanlık Vekâleti tarafından tüm ordu ve kolordu kumandanlıklarına

gönderilmi� olan emrin Mülkî �dare tarafından yerine getirilmesi tebli� edilmi�tir.

Burada Memleket haricinden maksat yabancı ülkeler oldu�u belirtilmi� ve Ermeniler’in

sevklerine aynen devam edilmesini istemi�tir.225

29 A�ustos 1915 tarihinde Adana, Halep, Konya, Sivas vilâyeteriyle bazı

mutasarrıflıklara gönderilen telgrafta, Ermeniler’in bulundukları yerlerden

çıkarılmalarıyla hedeflenenin hükûmet aleyhine herhangi bir te�ebbüs ve faaliyetlerde

bulunmalarına ve bir Ermeni Devleti kurma hakkındaki milliyetçi dü�ünceleri takip

223 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/412. 224 B.O.A., DH. �FR, nr. 54-A/251. 225 B.O.A., DH. �FR, nr. 55/141.

97

edemeyecekleri bir hâle getirilmelerini temin esasına dayandı�ı belirtilmi�tir. Bundan

kastın da sözkonusu ki�ilerin imhası olmadı�ı için sevkiyat esnasında kafilelerin can

güvenliklerinin sa�lanması ve onlara hiçbir surette dokunulmaması emredilmi�tir.

Muhacirler için muhacirîn tahsisâtından her türlü iâ�elerine ait ihtiyaçlarının giderilmesi

istenmi�tir. Sevkiyata tabî tutulanların haricinde kalanların yerlerinden çıkarılmaması ve

daha önce de tebli� edildi�i gibi asker aileleriyle ihtiyaç nisbetinde san’atkâr, Protestan ve

Katolik Ermeniler’in kesinlikle sevk olunmaması belirtilmi�tir. Kafilelere ta’arruz, gasp

ve ırza tecavüz edenlerle bunlara önayak olan memur ve jandarmalar hakkında derhal

kanunî tâkibat yapılarak �iddetle cezalandırılmaları emredilmi�tir. Ayrıca bu gibilerin

memurluktan azledilerek Divân-ı Harb’e teslim edilmeleri ve isimlerinin inbâsını

emretmi�, bu tür olayların yeniden ya�anması durumunda sözkonusu vilâyet ve liva

mesullerinin sorumlu tutulaca�ı beyan edilmi�tir.226

28 Eylül 1915 tarihinde Sivas Valili�inden Dâhiliye Nezaretine gönderilen �ifre

telgrafta, Merkez ve çevresinden yukarıda belirtilen tarihe kadar 136.084 Ermeni

sevkedildi�i, sevke hazır 6.055 Ermeni nüfusun oldu�u ve kırk kadar ki�inin de Malatya

yoluyla Cizre’ye gitmek üzere yollarda bulundu�u belirtilmi�tir.227

Genelkurmay ba�kanlı�ının tehcire tâbi tutulan Ermeni’lerin miktarına ve ne

kadar Ermeninin hangi kaza ve sancaktan sevkedildi�ine dair verdi�i bilgiler ise �u

�ekildedir:

Sivas vilâyetinde kütü�e kayıtlı nüfus 141.592, sevk olunan nüfus 141.592.

Sevkedilen nüfusun sancak ve kazalara göre da�ılımı ise �öyledir:

226 O.B.E. s.87’den B.O.A., DH. �FR, nr. 55/292. 227 B.O.A., DH. Eum, 2.�b. 68/84 (Ayrıca bkz. EK 20).

98

Sivas Sanca�ı

Sivas merkez kazası 23.455

Aziziye Kazası 949

Tonus (�arkı�la) Kazası 13.113

Yıldızeli (Yenihan) Kazası 1.366

Hafik (Koçhisar) Kazası 11.347

Zara (Koçgiri) Kazası 5.978

Divri�i Kazası 8.262

Darende Kazası 2.783

Gürün Kazası 7.656

Kangal Kazası 3.088

Toplam 77.997

Amasya Sanca�ı

Amasya Kazası 9.398

Merzifon Kazası 8.030

Köprü (Vezirköprü) Kazası 958

Mecidözü Kazası 317

Ladik Kazası 344

Havza Kazası 321

Gümü�hacıköy Kazası 3.593

Toplam 22.871

Karahisar Sanca�ı

Karahisar-ı �arki Kazası 8.323

Mesudiye Kazası 639

Su�ehri Kazası 11.244

Koyulhisar Kazası 25

Alucra Kazası 30

Toplam 20.271

99

Tokat Sanca�ı

Tokat merkez Kazası 11.431

Re�adiye Kazası ----

Erbaa Kazası 2.149

Zile Kazası 2.788

Niksar Kazası 3.085

Toplam 20.453

Vilâyet Toplamı 141.592228

1914 nüfus istatistiklerine göre Katolik ve Protestanlarla birlikte toplam 151.674

nüfusu olan Sivas vilâyetindeki Ermeni’lerin bir yıl sonra neredeyse tamamına yakını

tehcire tabi tutulmu�tur. Sivas’ta oturan bir yabancının 29 A�ustos 1915 yılında

gönderdi�i mektubu eserinde yayımlayan James Bryce’ın nakletti�ine göre; genel

olarak Sivas Ermenileri’nin güneye nakledildikleri, �ehirdeki bazı yabancı okul ve

yetimhanesinde okuyan ve kalanlarla birlikte hapishanede kalanlar (1.500 civarında),

yol, bina ve ev yapımında çalı�tırılanlar, ordu için terzilik, ayakkabıcılık vb. yapan ve

askere alınan Ermenilerle hastanelerde görev yapan doktor, hem�ire, hastabakıcılar ve

eczacıların tehcirin dı�ında tutuldukları anla�ılmaktadır ki, bu da ar�iv belgelerini

do�rulamaktadır. Normalde Protestan Ermenileri’nin tehcirin dı�ında tutulmalarına

ra�men Sivas’taki Protestan Ermenileri’nin de tehcir edildikleri anla�ılmaktadır. Ayrıca

yatılı okuyan ö�rencilerin daha sonra kafileler halinde ö�retmenleriyle birlikte

sevkedildikleri anla�ılmaktadır.229

14 Haziranda Su�ehri Ermenileri ve 20 Haziranda Sivas vilâyetindeki

Ermeni’lerin sevk ve iskânına dair Dâhiliye Nezaretinin �ifre telgrafı alındıktan sonra

tehcir i�lemine ba�lanıldı�ı anla�ılmaktadır. Fakat ilk Ermeni kafilesinin sevkine

ba�lanmadan önce iki haftalık bir hazırlık dönemi olmu�tur. Gerekli olan hazırlıkların

tamamlanması ve herhangi bir zorlukla kar�ıla�mamak için gerekli olan tedbirlerin

alınmasından sonra Sivas vilâyetindeki Ermeni’lerin Musul ve Zor’a sevkine 5 Temmuz

1915’te ba�lanmı�tır. Fakat bundan önce Ermeni erkeklerinin hükümet tarafından genç-

228 Ar�iv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 Cilt I, s.445-453’den naklen BDH

Klasör no:361, E.Dosya No:1030, Y.Dosya No:1445, Fihrist no:1-6(7,8). 229 James Bryce, Arnold Toynbee, C II, a.g.e., s.26-27.

100

ya�lı, zengin ya da fakir tüm Ermeni erkeklerinin toplandı�ı ve birkaç gün kı�lalarda

tutulduktan sonra otuz ila elli arasında de�i�en gruplar halinde sevkedildikleri iddia

edilmektedir.230 Fakat Sivas Ermeni’lerinden hapsedilmemi� olan erkeklerin aileleriyle

birlikte gitmelerine Vali tarafından müsaade edildi�i anla�ılmaktadır.231 Hükümet

yetkilileri tarafından tehcire tabi tutulacak olan Ermeni ailelerine tehcire tabi

tutulmadan iki veya üç gün evvel haber verilmi� ve gerekli hazırlıkları yapmaları

kendilerine tenbih edilmi�tir. Hükümet her Ermeni ailesi için bir öküz arabası tahsis

etmi� (Genelde 4-5 ki�iye bir ka�nı tahsis ediliyordu) ve yanlarına yiyecek ve giysi

almaları hatırlatılmı�tır. Yolculuk hazırlıklarına ba�layan Ermeniler kendileri için

gerekli olanları tedarik ettikten sonra bazı mallarını satmaya ba�lamı�lardır. Fakat

bunların de�erinin çok altında ancak satabildikleri tahmin edilmektedir. Çünkü göç için

verilen sürenin kısıtlı olması, onları ellerindeki bazı malları biran önce ellerinden

çıkarmaları için verilen teklifleri kabul etmek durumunda bırakmı�tır. Bazı yerlerde

Müslümanlardan Ermeni’lerin mallarını zorla gasbedenler olmu�sa da, hükümet derhal

bu �ekilde davrananları yakalayıp cezalandırmı�tır.232

Temmuz ayının ba�larında ba�layan ve Eylül ayına kadar devam eden sürede

Ermeni’lerin sevki belli bir program ve düzen içerisinde gerçekle�tirilmi�tir. Daha önce

de verdi�imiz ve Sivas’tan dâhiliye nezaretine Vali Muammer Bey tarafından

gönderilen telgrafta Eylül ayının 28’ine kadar 136.084 Ermeninin gönderildi�i, daha

sonra da sevke hazır 6.055 ki�inin var oldu�u ve yollarda da 40 kadar ki�inin bulundu�u

belirtilmi�tir. Bu da bize Sivas vilâyetindeki tehcir i�leminin Eylül ayı itibariyle büyük

oranda tamamlandı�ını ve sevke hazır olanların da gönderilmesiyle tamamlanmı�

olaca�ını göstermektedir.

Yakla�ık olarak bir yıl devam eden Ermeni ve di�er Gayr-ı Müslimlerden zararlı

olanların sevk ve iskânı, Dâhiliye Nezâreti’nin 15 Mart 1916’daki çe�itli Vilâyet ve

Mutasarrıflıklara gönderdi�i telgrafla son bulmu�tur.233 Birinci Dünya Sava�ının

ola�anüstü �artlarından kaynaklanan ve de tamamen askeri zorunluluk dolayısıyla

230 James Bryce, Arnold Toynbee, C II, a.g.e, s.55. 231 James Bryce, Arnold Toynbee, C II, a.g.e., s.21. 232 James Bryce, Arnold Toynbee, C II, a.g.e., s.56. 233 B.O.A.DH.�FR, nr. 62/21 (Ayrıca bkz. EK 14).

101

kar�ıla�ılan sevk ve iskân kanunu, Osmanlı Devleti’nin bekâsı için alınmı�tır. Dört

cephede mücadele etmek zorunda kalan Osmanlı Devleti, içte de özellikle Ermeniler ve

di�er bazı Gayr-ı Müslim unsurlar tarafından zor durumda bırakılmak istenmi�tir.

Osmanlı Devleti yöneticileri de kar�ı tepki olarak sevk ve iskân kanunu çıkararak

devletin birli�ini ve bütünlü�ünü sa�lamaya çalı�mı�lardır. Ermeniler ve di�er bazı

unsurların tehcirlerinin kararının alınmasının ardından, sözkonusu karar; bütün Vilâyet

ve Mutasarrıflıklara tebli� edilerek en kısa zamanda bu i�lemin yerine getirilmesi

emredilmi�tir. Tehcir i�leminin yürütülmesinde mülkî âmirler görevlendirilmi� ve

olabilecek tüm durumlardan onların sorumlu oldu�u belirtilmi�tir. Sevk edilen

insanların can ve mal emniyetlerinin sa�lanması, onların rahat ve huzur içerisinde

kendileri için belirlenen yerlere ula�tırılmaları ısrarla belirtilmi�tir. Tehcir esnasında

ya�anan gasp, ırza tecavüz ve cinayetlerden sorumlu olanların derhal Divân-ı Harb’e

sevkedilmeleri ve bu tür durumlara mahal bırakılmaması istenmi�tir. Ayrıca

Ermeniler’in bütün menkul mallarını yanlarında götürebilecekleri ve götüremedikleri

di�er bazı mallarını ise kendilerine verilen süre içerisinde satabilecekleri tebli�

edilmi�tir. Ermeniler’den kalan gayr-ı menkul malların ise Vilâyet ve Mutasarrıflıklarca

belirlenen komisyonlar tarafından kayıt altına alınması ve bunların kendileri namına

korunması kararla�tırılmı�tır.

2.6.1. Sivas Ermenileri’nin Sevk Edildikleri Yerler ve Sevk Güzergâhları

Tehcir kararının alınmasının ardından en önemli sorun sevklerine karar verilen

bu insanların hangi yollardan ve hangi güzergâhı takip ederek nerelere iskân

edilecekleriydi. Osmanlı belgelerine baktı�ımız zaman bunun planlı ve programlı bir

�ekilde gerçekle�tirilmesi için gereken önlemlerin alındı�ı ve Ermeni’lerin sevk

güzergâhları ve sevkedilecekleri yerlerin önceden planlanıp ilgili vilâyet ve sancaklara

gönderildi�ini görmekteyiz. Tehcir kararının uygulanmasıyla ilgili olarak Trabzon,

Sivas, Diyarbakır, Mamüretü’l-caziz vilâyetleriyle Canik Mutasarrıflı�ına gönderilen

�ifre telgrafta, buralardan sevklerine karar verilen bütün Ermeni’lerin aileleriyle birlikte

Musul vilâyetiyle Urfa ve Zor cihetlerine sevklerine karar verildi�i bildirilmektedir.234

Ayrıca gerekli olan mâlûmatın Ermeni’lerin sevkedilece�i mezkûr vilâyet ve sancaklara

234 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/87 (Ayrıca bkz. EK 2).

102

da tebli� edildi�i bu belgeden anla�ılmaktadır. Ayrıca Urfa Mutasarrıflı�ına çekilen

�ifre telgrafta da Mamüretü’l-caziz ve Mamüretü’l-caziz-Diyarbakır yoluyla Canik ve

Sivas’tan gönderilecek Ermeni’lerin merkez hariç liva dâhilinde iskânlarının gerekli

oldu�u yani buralara yerle�tirilmeleri gerekti�i tebli� edilmi�tir.235 Yine Dâhiliye

Nezaretine Sivas valili�i tarafından gönderilen �ifre telgrafta önemli miktarda Sivas

Ermenileri’nin nihai varı� yerlerinin Cizre oldu�u belirtilmekte ve yollarda bulunan

nüfusun Malatya yoluyla Cizre’ye gittikleri ifade edilmektedir.236

21 Haziran 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Musul vilâyetine çekilen �ifre

telgrafta, Musul vilâyetine gönderilen Ermeni’lerin Ba�dat hattının kuzey ve do�u

taraflarına kesinlikle yakla�tırılmayarak özellikle bu hattın batısında bulunan yerlere

iskân edilmeleri konusunda gereken titizli�in gösterilmesi istenmi�tir.237

22 Haziran 1331 (5 Temmuz 1915) tarihli Dâhiliye Nezaretinin telgrafında,

Ermeni’lerin iskânlarına tahsis edilen mıntıkanın görülen lüzum üzerine de�i�tirildi�i ve

geni�letildi�i, buna göre; 1)Kerkük sanca�ının �ran sınırına 80 km mesafedeki köy ve

kasabalar ile Musul vilâyetinin güney ve batı kesimleri, 2)Diyarbakır sınırından 25 km

içerde ve Habur ile Fırat nehirleri vadisindeki bayındır olan yerler dahil olmak üzere

Zor sanca�ının güney ve batısı, 3)Halep vilâyetinin kuzey kesimi istisna olmak üzere

do�u, güney ve güneybatısında varolan bütün kasabalar ile köylerde Ermeniler’in

Müslüman nüfusun % 10’u nispetinde da�ıtılması ve yerle�tirilmesi tebli� edilmi�tir.238

Yine aynı �ekilde Ermeniler’in iskân edilecekleri bölgelerin geni�letilerek, �ran sınırı,

Musul, Halep ve Suriye vilâyetlerine Müslüman nüfusun % 10’u nisbetinde

yerle�tirilmesinin kararla�tırıldı�ına dair �ifre telgraf Zor mutasarrıflı�ına

gönderilmi�tir.239 Aynı konuyla ilgili �ifre telgraf Adana, Erzurum, Bitlis, Haleb,

Diyarbakır, Suriye, Sivas, Trabzon, Mamüretü’l-caziz ve Musul vilâyetlerine, Adana

Emvâl-i Metrûke Komisyon Ba�kanlı�ına, Zor, Mara�, Canik, Kayseri, �zmit

mutasarrıflıklarına ve Halep Emval-i Metruke Komisyonu ba�kanlı�ına gönderilmi�tir.

235 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/337 (Ayrıca bkz. EK 9). 236 B.O.A., DH. EUM, 2.�b. 68/84 (Ayrıca bkz. EK 20). 237 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/83. 238 B.O.A., DH. UMVM, nr. 131/87. 239 O.B.E. s. 65’den naklen B.O.A.DH.�FR. nr, 54/308.

103

Burada da yine Ermeni’lerin iskânına tahsis edilen mıntıkanın görülen lüzum üzerine

ta’dil ve tevsi edildi�i bildirilmi�tir. Buna göre;

1) Kerkük sanca�ının �ran hududuna seksen km. mesafede mevcut köy ve

kasabalar dahil Musul vilâyetinin güney ve batı kesimleri,

2) Diyarbakır hududundan yirmibe� km dahilde ve Habur ile Fırat nehirleri

vâdisindeki ma’mureler (�ehirler) dahil olmak üzere Zor sanca�ının güney ve batısı,

3) Haleb vilâyetinin kuzeyi hariç do�u, güney ve güneybatısındaki tüm köy ve

kasabalar ile Suriye vilâyetinin Havran ve Kerek sancakları dahil olmak üzere

�imendüfer güzergâhından yirmibe� km. içerde yer alan köy ve kasabalarda Müslüman

nüfusun % 10’u nisbetinde tevzi ve iskân edileceklerdir. Sevkiyatın buna göre tertib ve

icrası bir genelgeyle bildirilmi�tir.240

15 Temmuz 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Adana, Erzurum, Bitlis, Sivas

vilâyetleriyle ile Urfa, Kayseri, Canik ve �zmit mutasarrıflıklarına çekilen telgrafta,

Haleb vilâyetinin güneyi, Suriye vilâyetinin do�usu ve Kerkük livasında iskânı

kararla�tırılmı� oldu�u için Zor sanca�ının % 10 nisbetini a�tı�ından dolayı artık buraya

yeni sevkiyatın yapılmaması, az önce zikredilen vilâyetlere sevkleri ve sevkiyat yolları

üzerinde bulunan memurlara da tebli� edilmesi istenmi�tir.241

3 A�ustos 1915 tarihinde Dâhiliye Nâzırı’nın cevabî yazısında, Sivas vilâyetinde

sevk edilecek 4 bin haneyi a�kın Ermeni oldu�unun anla�ılmasına ve Fındıcak

karyesinde olayların çıkmasından ötürü Sivas’tan sevk olunacak Ermeni’lerin Elbistan

yoluyla Mara�’tan geçi�lerinin sâlimen olamayaca�ından bunların ba�ka bir yoldan

sevklerinin lüzumu Mara� Mutasarrıflı�ından bildirildi�inden ona göre davranılması

istenmi�tir.242

240 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/315. 241 O.B.E., s.68’den B.O.A., DH. �FR, nr. 54/413 (Ayrıca bkz. EK 13). 242 B.O.A., DH. �FR, nr. 54-A/220.

104

18 Eylül 1915 tarihinde Mamüretü’l-caziz vilâyetinden gönderilen �ifre tegrafta,

14 Eylül 1915 tarihi itibariyle vilâyet mülhakatından sevk ve teb’id olunan Ermeniler’in

miktarının 51 bin civarında oldu�u bildirilmi�tir. Gerek yerli gerekse yabancı olan 14

bin civarında Ermeni’nin köylerde gizlenmi� bir vaziyette yakalandıkları ve bunların

sevkedilmek üzere oldukları bildirilmi�tir. Sivas’tan gelen kâfilelerden Malatya ile Urfa

arasında 15 bin mevcutlu iki kafile bulundu�u ve bunların ekserisinin yönünün Urfa

oldu�u bidirilmi�tir. Bunlardan ba�ka vilâyet dâhilinde herhangi bir kafilenin mevcut

olmadı�ı Mamüretü’l-caziz vilâyetince Dâhiliye Nezâretine tebli� edilmi�tir.243 10 Eylül

1915 tarihli telgrafta ise; Urfa’ya gidecek olan Ermeniler’in Diyarbakır yoluyla Musul’a

sevklerinin daha uygun oldu�u ve gerekli mâlûmâtın Diyarbakır vilâyetine gönderildi�i

vurgulanmı�tır.244 Yine aynı �ekilde benzer bir telgraf da Sivas, Diyarbakır,

Mamüretü’l-caziz vilâyetleriyle Kayseri Mutasarrıflı�ına gönderilmi�tir.245

3 Ocak 1916 tarihinde Dâhiliye Nezaretinin Zor Mutasarrıfı Saad Bey’e

gönderdi�i �ifre telgrafta, Re’sü’l-ayn’da bulunan Ermeni’lerin Musul’a sevk edilmeleri

istenmi�tir.246

1 Nisan 1916’da Dâhiliye Nezâretinden Urfa Mutasarrıflı�ına gönderilen

telgrafta, Deyr-i Zor’a sevk edilmek üzere Re’sü’l-ayn’da toplanan Ermeniler’den çok

azının sevk edildikleri, di�erlerinin ise toplu halde bulunmalarının sakıncalı olması

yüzünden en kısa zamanda kendileri için belirlenen yerlere sevk edilmeleri

belirtilmi�tir.247

1 Nisan 1916 tarihinde Dâhiliye Nezâretinden Urfa Mutasarrıflı�ına çekilen �ifre

telgrafta, üç bin ki�ilik Ermeni kafilesinin Zor’a hareket etti�i, fakat Devletin harp

hazırlı�ı yaptı�ı sıralarda, Musul vilâyetinde Ermeni nüfusunun yo�un olarak bulunması

dü�man kuvvetini arttıraca�ı ihtimâlinden dolayı Ermeni kafilelerinin Musul’a sevk

edilmeyerek Urfa dâhilinde iskânları emredilmi�tir.248 Aynı �ekilde benzer bir telgraf da

243 B.O.A., DH. EUM, 2.�b. nr. 68/70. 244 B.O.A., O.B.E., S.99’dan B.O.A. DH. �FR, nr. 56/94. 245 B.O.A., DH. �FR, nr. 56/308. 246 B.O.A., DH. �FR, 59/189. 247 B.O.A., DH. �FR, nr. 62/199. 248 B.O.A., DH. �FR, nr. 64/175.

105

Zor mutasarrıflı�ına gönderilmi�tir. Bu telgrafta, Musul Vilâyetinin harp bölgesi

olmasından dolayı Ermeni sevkiyatının Musul’a yapılmaması ve Mutasarrıflık ve Liva

dâhilindeki Ermenilerin bulundukları mahallerde geçici olarak iskânları istenmi�tir.249

Sonuç olarak bu kadar me�akkatli ve önemli bir meselenin yakla�ık olarak bir

yıllık bir süre içerisinde tamamlandı�ını ve Ermeni’lerin nihâi olarak iskân edilecekleri

bölgelerin bazen zaruri sebeplerden dolayı de�i�tirilmesine ra�men yine de, bu sürecin

büyük bir titizlik ve itina ile sonuçlandırılmaya çalı�ıldı�ını görmekteyiz. Yalnız

sevkiyata tabi tutulan Ermeni’lerin gidecekleri ana yolların belirtilmi� olmasına ra�men

takip ettikleri güzergâhın ayrıntılı bir �ekilde bilgisi verilmemi�tir. Belgelerde Sivas

vilâyetinden sevkedilen Ermeni’lerin Malatya yolu üzerinden Cizre’ye ve Sivas-Elazı�-

Diyarbakır üzerinden Urfa’ya geçtikleri ve nihaî olarak Zor ve Musul’a

yerle�tirilmelerinin hesaplandı�ını görmekteyiz. Fakat �unu da belirtmek gerekmektedir.

Sivas vilâyeti dâhilindeki bütün Ermeni’lerin aynı güzergâhı takip edip nihâi yerlerine

ula�mamı�lardır. Zira Sivas vilâyetinin büyük bir co�rafyayı kapsayacak �ekilde geni�

olması dolayısıyla sevkedilecek olan Ermeni’ler belli merkezlerde toplanmı� ve buradan

da yöneticilerin tayin ettikleri en güvenli ve kestirme yollardan götürülmeye

çalı�ılmı�lardır. Mesela Amasya Sanca�ı ve mülhakâtındaki Ermeniler, grupların belli

sayılara ula�masının ardından Tokat’a, oradan Yıldızeli-�arkı�la-Gürün-Darende

üzerinden Malatya’ya, oradan da Adıyaman-Urfa ve Nihai varı� yerleri olan Zor’a

sevkedildiklerini tahmin etmekteyiz. Yine Sivas ve çevresinde oturan Ermeni’lerin ise

Sivas-Kangal-Malatya-Diyarbakır ve Cizre’den Musul’a sevkedildikleri, ikinci bir yol

olarak da Sivas-Divri�i-Ma’müretü’l-aziz-Diyarbakır ve Cizre’ye, oradan da Musul’a

sevkedildikleri, �ebinkarahisar ve çevresindeki Ermenilerden sevkedilenlerin ise Zara-

Divri�i-Mamüretü’l-caziz-Diyarbakır-Cizre yoluyla Musul’a sevkedilerek kendileri için

tahsis edilmi� mahallere Müslüman halkın nüfusunun % 10’unu geçmeyecek �ekilde ve

tren yollarına uzak mahallere yerle�tirildikleri anla�ılmaktadır. Biz Sivas vilâyetinden

gönderilen Ermeni’lerin daha yo�un bir �ekilde Musul vilâyetinde bulunan bütün köy ve

kasabalara yerle�tirildiklerini tahmin etmekteyiz. Zor bölgesine de sevkedilenler

olmu�tur, ancak Sivas valisinin Dâhiliye Nezaretine çekti�i ve bizim de daha önce

verdi�imiz belgede 136.084 ki�inin Cizre’ye sevkedildikleri ve yollardaki kırk ki�i

249 B.O.A. DH. �FR, nr. 64/248.

106

kadar Ermeninin de yönlerinin Cizre oldu�unu bildirmektedir. Bu da bizi Sivas

Ermenileri’nin Musul ve çevresinde yerle�tirildikleri dü�üncesine götürmektedir.

2.6.2. Sevkiyata Tabi Tutulmayan Ermeniler

Ermeni sevk ve iskân kanununun Sivas vilâyetinde uygulanmasına dair emrin

Dâhiliye Nezâreti tarafından Sivas vilâyetine gönderilmesinin ardından, idarî yetkililer

gerekli hazırlıkları yaparak sevk i�lemini ba�latmı�lardır. Fakat yer de�i�tirme kararı

bütün Ermeniler için uygulanmamı�tır. Osmanlı Hükümeti, �ehir ve kasabalarda devlet

düzeninin sa�lıklı bir �ekilde yürütülebilmesi için ihtiyaç duyulan personelin

bulundukları yerde kalmalarına müsaade etmi�tir. Buradaki esas amaç ise sosyal,

ekonomik ve idarî düzenin sa�lıklı bir �ekilde devam etmesini sa�lamaktır. Fakat daha

sonra zararlı oldukları tespit edilenler de di�erlerinde oldu�u gibi tehcire tabi

tutulmu�lardır. Zorunlu göçün dı�ında tutulanlar Katolik ve Protestan Ermenilerle

Osmanlı Bankası çalı�anları, Ermeni Meb’usları ve onların aileleri, Osmanlı ordusunda

çe�itli görevlerde bulunan subay ve sa�lık görevlilerinin yanında, �ehir ve kasabalardaki

esnaf, tüccar, zanaatkâr, i�çi ve ö�retmenler ile bunların aileleridirler. Bunlar tehcirden

muaf tutulmu�lardır.

Ayrıca, a�a�ıda kronolojik bir �ekilde verece�imiz belgelerden de anla�ıldı�ı

gibi ihtida edenler, Ermeni kadınlardan Müslümanlarla evlenenler, konsolosluklarda

çalı�anlar, bazı önemli görevleri ifâ eden Ermeni memurlar, hasta, sakat ve ya�lılar ile

on ya�ın altındaki Ermeni çocuk ve yetimleri göçün dı�ında tutulmu�lardır. Fakat

yukarıda da belirtti�imiz gibi bunlardan zararlı olanlar ve komita mensupları yaptıkları

i�e bakmaksızın tehcir edilmi�tir.250

8 Temmuz 1915 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Sivas Vilâyetine gönderilen

�ifre telgrafta, Amerikalı Gravford’un vilâyet dı�ına çıkarılmaması ve Protestan

Ermenilerinin sevkinden sarf-ı nazar olunması tebli� edilmi�tir.251 15 Temmuz 1915

tarihli Dâhiliye Nezaretinin Erzurum, Trabzon, Sivas vilâyetleriyle Mara� ve Canik

Mutasarrıflı�ına çekilen �ifre telgrafta, ihraç ve teb’id olunan Ermeniler arasında 250 Gürsoy �ahin, a.g.e., s.204-205. 251 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/359.

107

Osmanlı Bankası �ubelerinde müstahdem olanlar olup olmadı�ının ve var ise esbâb-ı

teb’idleriyle isim ve memuriyet derecelerinin haber verilmesini istemi�tir. Ayrıca

bunların bulundukları vilâyetin de�i�tirilmesiyle yetinilmesi istenmi�tir.252

20 Temmuz 1915’te Dâhiliye Nâzırı Talat Pa�a tarafından çe�itli vilâyet ve

mutasarrıflıklara gönderilen telgrafta, ihraç olunan Ermenilerden bazılarının ihtida

etmeleri üzerine bulundukları yerlerde bırakıldıklarının anla�ıldı�ı ve bunların ihtida

etmelerine bakılmaksızın sevk edilmelerinin istendi�i belirtilmi�tir. Çünkü bu

ihtidaların muvakkat oldu�u ve tehcirden kurtulmayı amaçladı�ı ifade edilmi�tir.253

4 A�ustos 1915’te Erzurum, Adana, Haleb, Sivas, Trabzon vilâyeteriyle bazı

mutasarrıflıklara gönderilen telgrafta, kalan Katolik Ermenilerin sevk ve ihracından

sarf-ı nazar edilmesi ve bulundukları yerlerdeki nüfus miktarlarının bildirilmesi

istenmi�tir.254 Yine aynı �ekilde Katolik Ermenilerle ilgili Dâhiliye Nezaretinden Sivas

vilâyetine gönderilen telgrafta, Ermeni Katoliklerden sevk olunmayanların miktarı az

ise gönderilmemeleri emredilmi�tir.255

15 A�ustos 1915 tarihinde bazı vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen �ifre

telgrafta, Protestan mezhebinden olan Ermenilerden sevk olunmayanların ihracından

sarf-ı nazar olunması ve vilâyet dâhilinde kalanlarla sevk olunanların miktarlarının

haber verilmesi istenmi�tir.256 Yine aynı tarihte gönderilen bir ba�ka telgrafta da Ermeni

Meb’us ve ailelerinin ihraç edilmemesi istenmi�tir. 257

15 A�ustos 1915’te Dâhiliye Nezaretinin bazı vilâyet ve mutasarrıflıklara

gönderdi�i telgrafta, ihraç olunacak Ermenilerin asker, zabıtan ve zâbıtân-ı sıhhiye

ailelerinin bulundukları yerlerde bırakılarak ihraç edilmemeleri emredilmi�tir.258

252 B.O.A., DH. �FR, nr. 54-A/14. 253 B.O.A., DH. �FR, nr. 54-A/49. 254 B.O.A., DH. �FR, nr. 554-A/252 (Ayrıca bkz. EK 11). 255 B.O.A., DH. �FR, nr. 54-A/290. 256 B.O.A., DH. �FR, nr. 55/120. 257 O.B.E., s.78’den B.O.A., DH. �FR, nr. 55/19. 258 B.O.A., DH. �FR, nr. 55/18.

108

17 A�ustos 1915 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Sivas vilâyetine gönderilen

telgrafta, yetimhanelerdeki mu’allime ve çocuklarının bulundukları yerlerde

kalabileceklerine izin verildi�i belirtilmi�tir.259

19 Ocak 1916 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden bazı vilâyet ve mutasarrıflıklara

gönderilen telgrafta, Ermenileri nakl ve tahliye edilmi� yerlerde Düyûn-u Umûmiye ve

reji idaresinde çalı�an Ermeni memurların oldu�u ve buralarda sevkten istisna

tutulanlarla yeniden tayin ve i’zam olanların isimleri ve tayin tarihleriyle birlikte nereli

olduklarının bildirilmesini istemi�tir.260

22 Nisan 1916 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden bazı vilâyet ve mutasarrıflıklara

gönderilen �ifre telgrafta, 23 Nisan 1916 tarihi itibariyle yerli Ermenilerden sevk

edilmeyerek yerinde bırakılanlarla ba�ka yerlerden gelip de geçici olarak bırakılanların

ba�ka yerlere gitmek üzere yollarda ne kadar Ermeninin oldu�unun iki gün içerisinde

bildirilmesi istenmi�tir.261

17 Aralık 1916 tarihinde Dâhiliye Nezareti tarafından Sivas vilâyetine

gönderilen telgrafta, harp bölgelerine yakın Kemah, Kuruçay, Zara, Refahiye, Su�ehri,

Karahisar-ı �arki, Alucra, Giresun ve Tirebolu kazalarında sevk esnasında firar veya

ihtida ederek kalmı� olan bazı Ermeniler’in dü�mana casusluk etmelerinden dolayı

sevklerine lüzum görüldü�ü 3. Ordu Kumandanı�ı tarafından bildirildi�i belirtilmi�tir.

Bunların miktarlarının ve sevklerine gerek olup olmadı�ının hızlı bir �ekilde

bildirilmesi istenmi�tir.262

Yukarıda kısaca vermeye çalı�tı�ımız belgelerden de anla�ılaca�ı gibi Ermeni

tehcirinin Sivas vilâyetinde uygulanmaya ba�lamasının ardından herhangi bir ayrım

yapılmaksızın tüm Ermeniler sevke tabi tutulmu�lardır. Fakat daha sonra Dâhiliye

Nezareti tarafından gönderilen di�er telgraflarda sevkten muaf tutulan Ermeniler teker

teker belirtilmi�tir. Ancak sözkonusu tarihe kadar herhangi bir ayrım yapılmaksızın tüm

259 O.B.E., s.83’den B.O.A., DH. �FR, nr. 55/42. 260 O.B.E., s.129’dan B.O.A., DH. �FR, nr. 60/48. 261 O.B.E. S.138’den B.O.A., DH. �FR, nr. 63/72. 262 B.O.A., DH. �FR, nr. 71/12 (Ayrıca bkz. EK 15).

109

Ermeniler sevk edilmi�tir. Sevkiyatın dı�ında tutulanları tekrar vermek gerekirse ilk

önce Protestan Ermeniler, Osmanlı Bankası �ubelernide çalı�anlar, ihtida eden bazı

Ermeniler, Katolik Ermeniler, Me’bus, asker Zabıtan ve Sıhhiyelerle bunların aileleri,

Düyûn-u Umûmiye ve Reji idaresinde çalı�anlar ve Müslümanlar tarafından korunup

saklananlar tehcirin dı�ında tutulmu� veya bundan kurtulmu�lardır. Fakat Protestan ve

Katolik Ermeniler tehcir dı�ında tutulmalarına ra�men önemli bir kısmının göç

ettirildi�i anla�ılmaktadır.

2.6.3. Sevkiyatta Kar�ıla�ılan Problemler

Birinci Dünya Harbi esnasında cephe gerisinin güvenli�ini sa�lamak ve

çıkabilecek iç karı�ıklıkları önceden tedbir alıp önlemek amacıyla Ermeni’lerin cephe

gerisinde ba�ka yerlere sevkleri kararının alınmasının ardından sevkiyatın ba�lamasıyla

birlikte göç yollarında meydana gelebilecek her türlü ihmal, görevsizlik, saldırı, ya�ma

hareketleri ve iklim �artlarından ve daha ba�ka olumsuzluklardan meydana gelebilecek

sorunları önlemek amacıyla Osmanlı Devletinin bazı tedbirleri almı� oldu�unu

görmekteyiz. Fakat bu tedbirlerin ne kadarının gerçekle�tirilebildi�i veya olu�an

olumsuz �artlar veya tecavüzlere ne ölçüde kar�ı konuldu�u yahut engellendi�i hep

tartı�ma konusu olmu�tur. Yani sevk ve iskân i�iyle görevlendirilen hükümet görevlileri

bu i�in üstesinden hakkıyla gelebilmi�ler midir? Yoksa sevk esnasında kendilerine

emanet edilmi� bu insanları ölüme mi terk etmi�lerdir? Yahut bir sorumsuzluk ya da

ihmal olmu� mudur? Burada bizim vermeye çalı�tı�ımız ar�iv vesikaları olaylar

hakkında teferruatlı bilgiler vermese de en azından bu süreci ba�latanların niyetini

göstermesi açısından faydalı olaca�ı kanaatindeyim.

14 Haziran 1915 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Erzurum, Diyarbakır,

Ma’müretül-aziz ve Bitlis vilâyetlerine gönderilen yazıda, Erzurum’dan gönderilen 500

ki�ilik bir Ermeni kafilesine Erzincan ile Erzurum arasında Kürtler tarafından

saldırılarak katledildi�i, bundan dolayı yollarda bulunan Ermeniler’in hayatlarının

korunması gerekti�i, ayrıca firar etmek isteyen ve memurlara mukavemet edenlerin

cezalandırılmasının tabî oldu�u, fakat bunlara ahalinin karı�tırılmaması gerekti�i,

Ermenilerin güzergâhlarında bulunan a�iret ve köylülerin saldırılarına kar�ı her türlü

110

tedbirin alınması gerekti�i ve Ermenilere kar�ı katliam ve ya�maya cüret edecek

olanların da derhal cezalandırılmaları gerekti�i belirtilmi�tir. Ayrıca Erzurum’a

gönderilen yazıda da çıkarılan Ermeniler’in di�er yolun çok uzun olması dolayısıyla

daha önceden kullanılan eski yoldan sevklerine devam edilmesi istenmi�tir.263

26 Haziran 1915’te Erzurum vilâyetine gönderilen telgrafta, ihraçlarına ba�lanan

Ermeniler’n sevklerinin tehirinin do�ru olmadı�ı ve sevkiyata devam edilmesi gerekti�i

bildirilmi�tir. E�er ek askeri kuvvete ihtiyaç duyulursa ordudan temin etmeleri

istenmi�tir.264 Yine aynı tarihte Ma’müretü’l-aziz vilâyetine gönderilen yazıda da

muhafaza altında Erzurum’dan sevk edilen Ermeni kafilelerinin Dersim e�kiyâları

tarafından yolları kesilerek katledildikleri ve bunların ellerinden Ermeni kafileleri

kurtarmak mümkün olmadı�ı için gelen kafilelerin güvenliklerinin süratli bir �ekilde

sa�lanması istenmi�tir.265

29 A�ustos 1915’te çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen �ifrede

özellikle Ermeni’lerin mal ve can güvenliklerinin sa�lanması, gasplara engel olunması,

hayvani hislere kapılıp ırzlara geçilmesinin engellenmesi ve bunlara önayak olan

memur ve jandarmaların derhal �iddetli bir �ekilde cezalandırılması ve memuriyetlerine

son verilmesi emredilmi�tir.266

5 Eyül 1915’te Dâhiliye Nezaretinin Halep vilâyetlerine gönderdi�i �ifre

telgrafta, istasyonlarda Ermeni’lerin biran evvel belirlenen mahallere sevki ve

ia�elerinin temini ile olabilecek saldırılardan korunmaları istenmi�tir.267

3 Kasım 1915’te Diyarbakır vilâyetine çekilen �ifre telgrafta, Urfa’dan Re’sül-

ayn ve Nusaybin tarikiyle Ermeni sevkiyatı yapılırken buralarda bulunan çöl bedevileri

ve a�iretlerin tecavüzlerine maruz kalarak geri dönmek zorunda kaldıkları ve bu

kafilelerin Siverek yolu üzerinden Musul’a sevklerinin yapılması istenmi�tir.268

263 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/10. (Ayrıca bkz. EK 1), 54/9. 264 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/156. 265 O.B.E., s.53’den B.O.A., DH. �FR, nr. 54/162. 266 O.B.E., s.87’den B.O.A., DH. �FR, nr. 55/292. 267 B.O.A., DH. �FR, nr. 55-A/77. 268 O.B.E., s.119’dan B.O.A., DH. �FR, nr. 57/277.

111

6 Kasım 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Urfa mutasarrıflı�ına çekilen yazıda,

Urfa’dan Rakka’ya giden ilk kafileye görevlendirilen jandarmaların sevk esnasında

uygunsuz davranı�larda bulundukları ve kadınların jandarmaların gözleri önünde

kaçırıldıkları ve bunların verilen emirlerin aksine �imendifer hattındaki bazı yerlere

yerle�tirildiklerinin muhacirin müdürü �ükrü Bey tarafından bildirildi�inden bu

ki�ilerin dîvân-ı harbe sevk edilip cezalandırılmaları bildirilmi�tir.269

Osmanlı Devletinin tehcir esnasında kafileler halinde gönderilen Ermeni’lerin

yollardaki güvenliklerini sa�lamak amacıya birtakım tedbirler almı�tır. Gönderilecek

olan kafileler için en güvenli yollar tercih edildi�i gibi yolarda meydana gelebilecek

saldırılara ve gasblara kar�ı da bir jandarma müfrezesini görevlendirerek nihai olarak

yerle�tirilecekleri yerlere sa� salim ula�malarını temine çalı�mı�lardır. Fakat gidilen

yolun oldukça uzun olması ve insanların binek hayvanlarıyla ve ka�nılarla sevkiyatı ve

bir kafilenin bir günde ancak 7-8 saat yol katetmesi bu yolculu�un oldukça uzun ve

me�akkatli olmasına neden olmu�tur. Yolculu�un çok uzun ve yorucu olması,

güzergâhları üzerindeki bazı kürtlerin ve bedevi Arapların kervanlara saldırmaları, bazı

jandarmaların ihmal ve sorumsuzlukları, Dersim bölgesindeki e�kiyaların saldırıları,

yetersiz beslenme, iklim �artları, barınma sıkıntısı ve hastalıklar gibi olumsuzluklar bu

yolculu�un çok uzun ve sıkıntılı bir �ekilde geçmesine yol açmı�tır. Sivas ile Zor

arasındaki mesafenin 176 saat, Sivas ile Ba�dat arasının 276 saat oldu�unu270

dü�ünürsek bu süre içerisinde ya�ananların hiçte kolay olmadı�ını tahmin etmek zor

olmasa gerek ama Birinci Dünya Sava�ı ile Osmanlı Devletinin bu sava�ta dört cephede

birden verdi�i mücadeleyi ve ülkenin içerisinde bulundu�u sosyo-ekonomik �artları

dü�ündü�ümüzde Ermeni sevk ve iskânını Osmanlı Devleti açısından bir ba�arı olarak

görebiliriz.

2.6.4. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermeni’lerin Ta�ınır-Ta�ınmaz Mallarının Durumu

Tehcire tabi tutulan Ermeni’lerin menkul ve gayrimenkul mallarıyla ilgili

birtakım tedbirlerin alındı�ı ve olu�abilecek ya�ma veyahut talan edilmelerinin önüne

geçilmek istendi�ini görmekteyiz. Konuyla ilgili olarak ilk emir Dâhiliye Nezaretinden 269 B.O.A., DH. �FR, nr. 57/309. 270 B.O.A., DH. EUM, MH. 86/97.

112

Erzurum vilâyetine çekilen �ifre telgraftır. Burada Ermeni’lerin yanlarında

götüremeyecekleri mallarının de�erinin tespit edildikten sonra Emval-i Metruke

Komisyonu tarafından muhafazasını veya müzayede usulüyle satılmasını ve elde edilen

gelirin mal sahiplerine verilmesini bildirmektedir.271

27 Haziran 1915’te Sivas, Trabzon, Ma’müretü’l-aziz vilâyetleriyle Canik

mutasarrıflı�ına çekilen �ifre telgrafta, sevklerine karar verilen Ermeni’lerin

beraberlerinde götüremeyecekleri emvali menkule ve gayr-ı menkulelerinin idare �ekli

ve muhafazası hakkındaki emrin postada oldu�undan �imdilik muhafaza altına alınması

istenmi�tir.272 28 Haziran tarihli �ifrede ise; Emval-i Metrukenin muhafaza ve defterlere

kaydedilmesi için mülkiye ve maliye memurlarından olu�an bir komisyonun

olu�turulması istenmi�tir.273

5 Temmuz 1915 tarihinde Sivas, Diyarbakır ve Ma’müretü’l-aziz vilâyetlerine

gönderilen yazıda, Ermeniler tarafından tahliye edilmi� mahallerde terkedilmi� ekinlerin

kaldırılıp elde edilmesi hususunda bazı problemler ortaya çıkmı�tır. Bu i�in Emval-i

Metruke komisyonunun gözetiminde Hükümetçe biçtirilip harmanlanması ve alınacak

mahsulden masrafların dü�ülmesinin ardından kalanın askeriyeye verilmesi ve bunun

düzenli bir �ekilde yerine getirilmesi için ne kadar asker, emek, alet ve edevata ihtiyaç

duyuldu�unun bildirilmesini istemi�tir.274

11 A�ustos 1915 tarihinde çe�itli vilâyet ve mutasarrıflık Emval-i Metruke

Komisyonu ba�kanlıklarına Dâhiliye Nezaretince çekilen �ifre telgrafta, nakledilen

Ermeni’lerin emval-i menkulelerinin çok ucuza elden çıkarıldı�ı ve �urdan buradan

toplanan vurguncuların malları az bir fiyatla elde etmesi ve malların yok pahasına

satılması dolayısıyla sahiplerinin zarara u�ratıldı�ının haber alınması üzerine;

-Tahliye edilecek bölgelere yabancı, �üpheli ve mahiyeti meçhul hiçbir kimsenin

giri� ve seyrine müsaade edilmemesi, gelenler varsa derhal çıkarılması,

271 B.O.A., DH. �FR, nr. 53/303. 272 B.O.A., DH. �FR, 54/202. 273 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/226 (Ayrıca bkz. EK 4). 274 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/301.

113

-Bunlardan ucuz mal almı�lar varsa satı�ın iptali gibi tedbirlere müracaatla asli

fiyatı üzerinden satılmasını sa�lamak suretiyle Gayr-ı mesra menfaatlere fırsat

verilmemesi,

-Ermenilerin istedikleri e�yaları götürebilmelerine müsaade edilmesi,

-Götüremeyecekleri e�yadan durmakla bozulan e�ya ile zaruri ihtiyaçlardan

olanların müzayede ile satılması,

-Götüremeyecekleri e�yadan durmakla bozulmayanların sahibi namına

muhafazası,

-Emval-i gayri menkule kira, rehin, sözünde durarak feragat ve haciz gibi gerçek

sahibinin mülküyle ili�kisini ve tasarrufunu yok etmeyecek akitlerin yasaklanması ve

hicretin ba�langıcından itibaren �imdiye kadar uygulanan akitlerin feshedilmi�

sayılması,

-Sözle�meler ve ukudat-ı muvaza’a-karaneye meydan verilmemesi,

-Satı� ve fera� gibi satı� i�lemlerine müsaade edilmesi ve ahbabının arazi ve

emlak satın almasının yasaklanması gerekti�i tebli� edilmi�tir.275

24 A�ustos 1915’te çe�itli vilâyet ve mutasarrıflık Emval-i Metruke Komisyonu

Ba�kanlıklarına Dâhiliye Nezaretince çekilen �ifre telgrafta, nakledilen Ermeni’lerin

menkul ve gayr-ı menkul mallarının satılması ve istimlak ile toplam bedelden

borçlarının ödenmesinin ardından kalanının sahibine iadesi devletçe kararla�tırılmı�tır.

Bu konu hakkında bir kanun yayımlanmı� oldu�undan hükümete intikal etmi� olan

mallar ve söz konusu arazilerin muhafazası ve hazinenin koruması ve gidenler hakkında

meydana gelecek borç ve davaları daha sonra temizlemek üzere �imdilik çe�it ve

davaların miktarı ile davacı ve davalıların isimlerinin belirtilen cetvellerin

hazırlanmasını istemi�tir.276

24 A�ustos 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Sivas vilâyetine gönderilen telgrafta,

Devlet nakledilen Ermeni’lerin Gayr-ı menkul mallarının istimlaka ve borçlarını

vermeye karar verdi�ini, bundan dolayı hükümete intikal eden hukukun muhafazası

gerekti�i ve muamele-i tevsiyyenin kanunlara uydurulması icab etti�ini bildirilmi�tir. 29

A�ustos 1915 tarihli �ifrede çe�itli vilâyet ve mutasarrıflık emval-i metruke komisyonu 275 O.B.E., s.76’dan B.O.A., DH. �FR, nr. 54/381, B.O.A. DH. �FR. Nr. 54-A/388. 276 B.O.A., DH. �FR, nr. 55/196.

114

ba�kanlıklarına çekilen �ifre telgrafta, Ermeni’lerin nakil ve sevki ile terk edilmi�

malların hükümet namına idare ve muhafazası bazı mahallerde zaruri ihtiyaçlardan olan

e�yanın sa�lanması zarureti açık oldu�u ve söz konusu ahalinin yokluk içerisinde

olmaları uygun olmadı�ından mevcut mallar arasında zaruri ihtiyaçlardan olup dı�ardan

tedariki imkânı olmayan e�ya ve sairenin talimatnamede be� yazılı madde ve izahat

çerçevesinde müzayede yoluyla satılmasının uygun görüldü�ü bildirilmi�tir.277

1 Kasım 1915’te Dâhiliye Nezaretinden çe�itli vilâyet ve mutasarrıflık Emval-i

Metruke idare komisyonları ba�kanlı�ına gönderilen yazıda, �stanbul’da veya henüz

Ermenileri ba�ka yerlere nakledilmemi� vilâyetlerde mukim Ermeni tüccarlarıyla di�er

Osmanlı veya yabancı müesseselerin malı olarak orada �imdiye kadar vekil-i umur veya

ortak sıfatıyla Ermeniler tarafından idare edilmi� ticarethane, emlak, fabrika vs. olup

olmadı�ının ve varsa oradan nakledilenin ismiyle ve gerçek sahibinin kim oldu�unun ve

bunlardan terkedilmi� mal ve emlakın muhammel bedellerinin tahkik ve tedkikiyle

acilen teferruatlı bir �ekilde bilgi verilmesini istemi�tir.278

Ermeni’lerin ba�ka mahallere sevklerinin ardından Ermenilere aid mallarla ilgili

26 Eylül 1915’te “Aher mahallere naklonulan e�hasın emval, düyûn ve matlubat-ı

metrukesi hakkında kanunu muvakkat” isimli geçici bir kanun çıkmı�tır. Bu kanunun

ba�lıca hükümleri �unlardır:

Madde 1) 14 Mayıs 1331 tarihli muvakkat kanunla ahar mahallere nakledilen

e�has-ı hakikiye ve hükmiyenin terk etmi� oldukları emval ve matlubat ve duyun, bu

husus için müte�ekkil komisyonların her �ahıs için ayrı ayrı tanzim edecekleri

mazbatalar üzerine mahkemelerce tasfiye olunur.

Madde 2) Madde 1’de beyan olunan e�hasın hin-i nakillerinde mutasarrıf

bulundukları damlı, üstü örtülü ve damsız, üstü açık vakfiyenin hazine-i evkaf ve

emval-i gayr-ı menkule-i sairenin hazine-i maliye namına kayıtları icra edilerek her iki

kısım emval-i gayrı menkulenin mezkûr hazineler tarafından verilecek bedellerinden

ba’d et-tasfiye kalacak mikdarı eshabına ita olunur. 277 B.O.A., DH. �FR, nr. 55/330. 278 B.O.A., DH. �FR, nr. 57/241.

115

Madde 3) Bu e�hasın nukut ve emval-i menkule-i metrukesiyle mevduat ve

matlubatı 1.maddede zikrolunan komisyon reisi veya vekili tarafından cem ve istirdat ve

tahsil ve dava ve emval-i metrukeden münaziçün-fih olmayanlar bi’l-müzayede fruht ile

hasıl olan mebali� sahipleri namına emaneten mal sandıklarına tevdi olunur.

Bu kanunun genel anlamı, tehcire tabi tutulanların yerlerindeki bütün mal ve

mülklerinin tasfiye edilece�i, dolayısıyla oraya daha sonra geri dönseler bile artık çok

azının yeniden uyum sa�layabilece�i ayrıca tasfiye esnasında kendilerinden veya

yakınlarından kimse olmayaca�ından menfaatlerini ancak devlet yetkilileri

koruyacaktır. Yani bu konuyla görevlendirilmi� olan ki�ilerin inisiyatifine bırakıldı�ı

anla�ılmı�tır.279

Bu kanunun çıkarılmasının ardından iki gün sonra Ahmet Rıza Bey bir takrir

verir ve kanunun uygulanmasını barı�tan sonraya kalmasını ve II. Maddenin

de�i�tirilmesini ister. �tirazlarını ise �u cümlelere dile getirmi�tir: “Kanunun bahsetti�i

emval-i metruke diye tavsif etmek kanuni bir�ey de�ildir. Çünkü bu emvalin sahibi olan

Ermeniler mallarını isteyerek terk etmemi�ler, onlar yerlerinden uzakla�tırılmı�, zorla,

cebirle çıkarılmı�, hükümet onların mallarını memurları vasıtasıyla sattırıyor. Bu kanun

Mevki-i icraya vaz olunursa bu adamlara bir kat daha gadredilmi� olacak. Çünkü

mallarına talip bulunmayacak veyahut mal de�er fiyatı üzerine satılamayacaktır… Bu

da mucib-i gadirdir. Devletimiz hiçbir zaman gadr ve zulmü kabul etmez. “Ermeni’lerin

malı kısmen ya�ma edildi. Kuvve-i te�riiye kanunu reddedinceye kadar elde bir �ey

kalmayacaktır. Yapılacak �eylerin hepsi yapılmı� olacak.”280

Tehcir Kanunuyla Osmanlı Devletinin güneyine göçleri kararla�tırılan

Ermeniler’in geride bıraktıkları mallara ili�kin Osmanlı Devleti hükümeti bazı kararlar

almı�tır. �lgili vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen sözkonusu yazılarda, göç eden

Ermeniler’in mallarını muhafaza etmek ve defterlere kaydını tutmak amacıyla mülkiye

ve maliye memurlarından olu�an bir komisyonun kurulması istenmi�tir. Ayrıca

Ermeniler’in menkul e�yalarını belirli bir bedel kar�ılı�ında satabilecekleri281,

279 Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s.45-46. 280 Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e.,s.48-49. 281 B.O.A. DH. �FR, 54/346.

116

bozulabilecek e�ya ve hayvanları satmaları, e�ya, mal ve mücevherlerin muhafaza altına

alınması ve gayr-ı menkul malların hiçbir yere tahsis edilmemesi ile Ermeniler’in vergi

borçlarının tahsilinin tehir edilmesi kararla�tırılmı�tır.282 Fakat 24 A�ustos 1915’te

Emval-i Metruke Komisyonlarına gönderilen bir yazıyla Ermenilerin menkul ve gayr-ı

menkul mallarının satılması ve istimlâki ile elde edilen gelirden Ermeniler’in

borçlarının ödenmesi ve kalanın da sahibine ula�tırılması tebli� edilmi�tir. Daha sonra

da Ermeniler’in borçlarını devlet ödemi�tir.

Nakledilen Ermeniler’in mallarının çok ucuza elden çıkarıldı�ı ve yok pahasına

satılmak durumunda kalındı�ının haber alınması üzerine, bu malların satı�ına dair

antla�malar feshedilmi�, memurların ancak pe�in parayla ve gerçek de�eri üzerinden

Ermeniler’den ev alabilmelerine izin verilmi�tir. 11 A�ustos 1915 tarihinde de konuyla

alâkalı genel bir teblgat ilgili tüm vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilmi�tir.

26 Eylül 1915 tarihinde sevkedilen Ermenilere ait mallarla ilgili geçici bir kannu

çıkartılmı�tır. Yukarıda da de�indi�imiz gibi bu kanunla göç ettirilen Ermeniler’in

mallarının muhafazası sözkonusu yerlerde bulunan idari memurlara bırakılmı�tır. Fakat

bu kanun çıkarılırken bazı tartı�malara neden olmu�tur. Ahmet Rıza Bey bu kanunun

kaldırılması ve II. Maddesinin de�i�tirilmesi için meclise takrir vermi� ve yukarıda

maddeler halinde verdi�imiz kanuna muhalefet etmi�tir.

2.6.5. Kimsesiz Kalan Çocukların Durumu

Günümüze kadar ihmal edilmi� ara�tırma konularının ba�ında Dar’ül Eytamlar

gelmektedir. Birinci Dünya Sava�ı yıllarında Osmanlı toplumunun önemli sosyal

yaralarından biri de kimsesiz kalmı� çocuklardır. 1914 yılından itibaren kimsesiz ve

korumasız kalan bu çocuklar için Anadolu’nun birçok �ehrinde yetimhâneler açılmı�tır.

Nitekim bu yetimhânelerin sayısı Sivas’ta açılan yetimhâneyle birlikte altmı�ikiye kadar

ula�mı�tır. Özellikle Osmanlı Devletinin sava�ta olması dolayısıyla binlerce çocuk bu

yurtlarda barınma imkânı bulmu�lar ve ortada kalıp ölüme terkedilmekten

kurtarılmı�lardır. Fakat bu yurtlarda genelde bilinenin aksine yalnızca Ermeni çocukları

282 B.O.A. DH. �FR, 54/420.

117

barınmamı�, aynı zamanda kimsesiz kalan Müslüman ve di�er gayr-ı Müslim unsurların

çocukları da buralarda barınma imkânı elde etmi�lerdir. Bunların da sayısının bilinenin

aksine oldukça fazla oldu�u tahmin edilmektedir. Çünkü Osmanlı Devletinin zorunlu

göç sadece Anadolu’da ya�ayan Ermeniler ve Anadolu ve Kafkaslarda Rus zulmünden

kaçan Vilâyet-i �arkıyye göçmenleriyle Balkanlardan göç eden veya zorunlu olarak

yurtlarından kovulan insanlar da benzer hatta daha zor durumlar ya�amı�lardır. Bunun

sebebi de onların yurtlarından geçici olarak de�il bir daha dönmemek üzere göçmek

zorunda kalmalarıdır. Örne�in Güney Kafkaslar ve Do�u Anadolu’dan Rusların

zulmünden kaçan yakla�ık 1 milyon civarında Müslüman topraklarını terk ederek

Anadolu’nun içlerine göçmek zorunda kalmı�lardır ve bunlardan yakla�ık olarak 200-

250 bini çe�itli sebeplerden yollarda hayatını kaybetmi�tir. Osmanlı Devleti de kimsesiz

kalan bütün çocukları yetimhânelere yerle�tirmi�tir. Fakat yetimhânelerdeki kapasitenin

sınırlı ve çocuk sayısının fazla olması dolayısıyla Osmanlı Devleti Hükümeti bu

çocukları özellikle Ermeni çocuklarını Müslüman ailelerin yanına yerle�tirdi. Gerek

�ehirlerde gerekse köylerdeki ailelerin yanarına yerle�tirilen her çocuk için durumu iyi

olmayan ailelere aylık 30 kuru� maa� ba�lamı�tır. ��te a�a�ıda kronolojik olarak

vermeye çalı�tı�ımız ar�iv belgeleri sözünü etti�imiz konuyu Sivas vilâyeti ba�lamında

ve genel anlamda asıl kayna�ından do�ru bir �ekilde de�erlendirmemize yardımcı

olaca�ı kanaatindeyiz.

26 Haziran 1915’te Ma’arif Nazırının Diyarbakır, Haleb, Trabzon, Erzurum,

Sivas, Bitlis vs. vilâyetlerle Mara� mutasarrıflı�ına çekti�i telgrafta, tehcire tabi tutulan

Ermeni’lerin 10 ya�ından a�a�ı çocuklarını yetimhane tesisiyle veya tesis edilmi�

darü’l-eytamlara çekmek suretiyle e�itim ve ö�retimleri dü�ünülmü� oldu�undan

bunlardan vilâyet dâhilinde ne kadar çocuk bulundu�unun ve orada yetimhane tesisi için

uygun binanın olup olmadı�ını sormaktadır.283 Yine aynı tarihte Dâhiliye Nezaretinden

Ma’müretü’l-aziz vilâyetine çekilen telgrafta, daha önce bildirilen sahipsiz Ermeni

çocuklarının vilâyette kalabilece�ini, orada kalmanın daha uygun oldu�unu

bildirmi�tir.284

283 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/150. 284 B.O.A., DH. �FR, nr. 54/163.

118

9 A�ustos 1915’de Dâhiliye Nezaretinden Haleb valisi Bekir Sami Bey’e

çekilen �ifrede, erkekleri olmayan Ermeni aile ve kadınların büyük �ehirlere

gönderilmelerinin uygun olmadı�ı ancak küçük ya�ta ve kimsesiz kalan kız ve erkek

çocukları da�ınık bir �ekilde �slam köylerine verilebilece�ini ifade etmi�tir.285

Kimsesiz kalan Ermeni yetimlerinin iskân ve ia�eleriyle ilgili olarak Dâhiliye

Nezareti tarafından çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara çekilen telgrafta, konuyla ilgili

olarak sözkonusu vali ve mutasarrıfların dikkat etmeleri gereken hususlar �u �ekilde

sıralanmı�tır.

1)Erkekleri sevkedilip veyahut askerde olup da kimsesiz kalan ve velisiz kalan

aileler yabancı ve Ermeni bulunmayan köy ve kasabalara da�ınık bir �ekilde

da�ıtılmaları ve muhacirin tahsisatından ia�eleri te’min edilerek mahalli adetlere

alı�maları,

2)Genç ve dul kadınların evlendirilmelerine,

3)12 ya�ına kadar olan çocukların bizim yetimhanelere ve öksüz yurdlarına

da�ıtılmalarına,

4)Yetimhanelerin mevcudu yetmedi�i taktirde durumları iyi olan Müslümanlar

nezdinde mahalli adetler ile terbiye ve temsillerine,

5)Bu �ekilde Müslüman aileler bulunmadı�ı taktirde muhacirin tahsisatından

ayda 30 kuru� iade masrafı verilmek suretiyle köylülere da�ıtılmalarına ve geçen zaman

içerisinde vaki olacak icraat ve te�ebbüslerden adet ve rakamlara dair peyder-pey

malumat verilmelidir.286

285 OBE, s.74’den B.O.A. DH. �FR, nr. 54-A/325. 286 O.B.E., s.141-142’den B.O.A., DH. �FR, nr. 63/142.

119

Dâhiliye Nezareti tarafından çe�itli vilâyet ve mutasarrıflara çekilen �ifre

telgrafta, ihtida eden, evlenen ve güvenilir kimselerin yanına bırakılan çocukların �ahsi

mallarının korunması, murisleri ölenlere hisselerinin verilmesi istenmektedir.287

9 Mayıs 1916’da Dâhiliye Nezaretinden Ba�kumandan vekili Enver Pa�a’ya

çekilen cevabi telgrafta, yetimhanelere yerle�tirilecek olan mühtedi ve gayr-ı muhtedi

Ermeni çocukları için gerekirse yeniden ek tahsisat verebileceklerini bildirmektedir.288

12 A�ustos 1916’da Dâhiliye Nazırı Talat Pa�a tarafından Haleb vilâyetine

gönderilen �ifrede, Ermeni yetimlerinin ia�esi için tahsisat yoksa, gerekli miktarın

bildirilmesini Halep vilâyetinden istemektedir.289

21/23 Eylül 1915’te Kayseri mutasarrıflı�ına çekilen �ifrede, belirtilen ahval ve

�artlara nazaran sözü edilen Ermeni kızlardan ebeveynleri bulunanların ebeveynlerine

verilmeleri ve bulunmayanların ise yetimhanenin uygun bir yerinde iskânlarıyla Darü’l-

Eytam binasının muhacirler için misafirhane olarak hazırlanmasının uygun oldu�u

bildirilmektedir.290

18 Ocak 1919 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara

çekilen �ifre telgrafta, Ermeni yetimlerinin, Ermeni cemaati te�kilatı olan yerlerde

onlara teslimi, olmayan yerlerde ise Hükümetçe emniyet altına alınması ve gerekli

malumatın bildirilmesi talep edilmi�tir.291

5 �ubat 1919’da Dâhiliye Nezaretinden Kayseri Mutasarrıflı�ına gönderilen

�ifrede, �slam aileleri yanında bulundu�u söylenen Ermeni kız ve çocuklarının derhal

bulundukları yerlerden aldırılarak Ermenilerden olu�an komisyona teslim edilmeleri ve

ia�elerinin temininin sa�lanmasını bildirmi�tir.292

287 O.B.E. s.77’den B.O.A., DH. �FR, 54-A/382. 288 B.O.A., DH. KMS, nr. 39/4. 289 O.B.E., s.150’den B.O.A., DH. �FR, nr. 66/229. 290 O.B.E., s.151’den B.O.A., DH. �FR, nr. 68/95. 291 O.B.E., s.205-206’dan B.O.A., DH. �FR, nr. 95/163 (Ayrıca bkz. EK 19). 292 O.B.E., s.218’den B.O.A., DH. �FR, nr. 96/76.

120

20 �ubat 1919’da Dâhiliye Nezaretinden çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara

çekilen telgrafta, �slam aileleriyle resmi müesseseler ve hususi müesseselerden alınarak

akrabalarına veya aid oldukları cemaatlere tesim edilen gayr-ı müslim çocuklardan

ba�ka bazı Müslüman çocukların da Ermeni oldu�u zannıyla istenmekte oldu�u yapılan

�ikâyetler üzerine anla�ıldı�ı, gerçi bahsedilen Hıristiyan çocuklar ile Müslümanların

yanlarında bulunan gayr-ı Müslim kız ve kadınların dini kimliklerini izharda serbest

oldu�u ve bunlardan küçük çocukların ve di�erlerinin kayıtsız �artsız velilerine veya

mensub oldukları cemaatlere teslimleri gerekli ise de Müslüman çocuklarının

Hıristiyanların eline geçmesine hiçbir surette izin verilmemesi ve bu konuda dikkatli

olunmasını tebli� etmi�tir.293

1915 yılında uygulanan tehcirin belki de üzerinde en çok dü�ünülmesi gereken

konuların ba�ında Ermeni yetimlerinin durumu, onların bu süreci nasıl ya�adıkları ve

atlattıkları meselesidir. Tehcir döneminde anne-babalarını kaybeden veyahut da anne-

babasından ayılmak, ayrı dü�mek zorunda kalan Ermeni yetimlerini Osmanlı Devleti

yöneticileri gerekli olan tedbirleri aldıktan sonra büyük bir ço�unlu�unu Darü’l-

eytamlara yerle�tirmi�tir. Yetimhanelerdeki kontenjanın tamamen dolmasının ardından

yeni yurtların kurulması ve Ermeni yetimlerinin buralara yerle�tirilmeleri konusunda

gereken hassasiyet gösterilmeye çalı�ılmı�tır. Yetimhanelerin tamamen dolmasının

ardından bazı Ermeni çocukların Müslüman ailelerin yanlarına verildikleri hatta

durumları iyi olmayan ailelere aylık 30 kuru� ba�lanarak bu çocukların iyi, sa�lıklı ve

rahat bir �ekilde kamaları hedeflenmi�tir. Tehcire tabi tutulan, Ermeni’lerin tekrardan

evlerine dönü� kararnamesinin tebli�inin ardından yetimhanedeki çocukların da

ebeveynlerine ve yakınlarına tekrar istemeleri halinde verilebilece�i ve e�er herhangi

bir yakını bulunmazsa aid oldu�u cemaata teslimine karar verilmi�tir. Fakat bu

i�lemlerin devam etti�i sırada yetimhanelerde bulunan Müslüman yetimleri üzerinde

kilisenin bazı iddialarda bulunması ve onları almaya çalı�masını fark eden hükümet

yetkilileri, yetimhanedeki görevlileri uyararak bu konuda dikkatli ve titiz

davranmalarını emretmi�tir. Konumuzla alakalı olan önemli bir husus da tehcir

esnasında bazı Ermeni aileleri tehcirin o zorlu ko�ullarından kurtarmak amacıyla

çocuklarını Müslüman ailelere emanet olarak bırakmalarıdır. Bunun sayısının ne kadar

293 O.B.E., s.334’den B.O.A., DH. �FR, nr. 96/248.

121

oldu�unu kestirmek zordur. Fakat önemli miktardaki Ermeni çocu�unun bu yolla

tehcirden kurtarılarak Müslüman kom�ularına emanet olarak verildi�i tahmin

edilmektedir. Hatta bazı Müslümanlar yalnızca Ermeni çocuklarını de�il ailelerini bile

saklayarak tehcir edilmekten kurtarmı�lardır.

Ermeni yetimhanelerinde kalan ve evlatlık olarak verilen Ermeni çocuklarının

sayısına gelince, tüm resmi yazı�malara ve kayıtlara ra�men tehcirde kaç çocu�un

evlatlık verildi�i, ne kadarının yetimhanelerde barındı�ı konusuna dair sa�lıklı bilgilere

ve rakamlara ula�mak zordur.294 1921 yılında Ermeni Patrikhanesi tarafından hazırlanan

rapora göre Müslüman ve Arap kabilelerinde bulunan yetim çocukların toplam sayısını

63 bin olarak vermekte ve bu sayıyı Sivas’ta ise 3.500 olarak göstermektedir.

Rakamların biraz abartılı oldu�u ortadadır. Fakat olayın boyutunu ve birçok Ermeni

evladının bu �ekilde barındırıldı�ını ortaya koyması açısından önemli bir fikir

vermektedir.295

2.6.6. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermeni’lerin �skân ve �a�e Masrafları

Sevk ve iskâna tabi tutulan Ermeni’lerin sevk ve iskânına ili�kin gerekli olan

paranın tahsis edilmesi ve gönderilmesi hakkında bazı kararlar devlet tarafından

alındı�ını ve bunları uygulamaya çalı�ıldı�ını, gerekli olan paranın tamamen olmasa

bile imkân dâhilinde temin edilmeye çalı�ıldı�ını görmekteyiz. Gerek Ermeni’lerin

iskân edilecekleri nihai yerlerine götürüldükleri yollardaki ihtiyaçları gerekse iskân

edildikleri bölgelerdeki ihtiyaçları kar�ılanmaya çalı�ılmı�tır. Yani yerle�im yerlerine

uyum sa�layabilmeleri için kendilerine ihtiyaç duydukları maddi yardımlar gerek

Osmanlı Devleti gerekse yardım kurulu�larının yardımlarıyla kar�ılanmaya çalı�ılmı�tır.

1 Haziran 1915’te Dâhiliye Nezareti tarafından Suriye vilâyetine gönderilen

telgrafta, Suriye’ye gönderilecek olan Ermeni’lerin iskânı ve gerekli olan tahsisatın

temin edilip gönderilece�i bildirilmekteydi.296 Yine 1 Eylül 1915’te Konya, Adana,

294 Erhan Ba�yurt, Ermeni Evlatlıklar Saklı Kalmı� Hayatlar, Karakutu Yayınları, �stanbul,

2006, s.37. 295 Hikmet Özdemir, vd., a.g.e., s.126-127. 296 B.O.A., DH. �FR, nr. 55-A/14.

122

Haleb, Suriye, Ankara Vilâyetleriyle �zmit ve Eski�ehir mutasarrıflıklarına çekilen

telgrafta, Ermeni’lerin iskân yerlerine düzenli bir �ekilde yerle�tirilmeleri için bu

konuyla ilgili olarak Konya vilâyetine 400.000, �zmit sanca�ına 100.000, Eski�ehir

sanca�ına 200.000, Adana vilâyetine 300.000, Halep vilâyetine 300.000, Suriye

vilâyetine 100.000, Ankara vilâyetine 300.000 olmak üzere toplam 1.700.000 kuru�luk

havalenin gönderildi�is ia�elerinin düzenli bir �ekilde temini ile istasyonlardaki

Ermenilere da�ıtılmak üzere mümkün oldu�u miktarlarda ekmek, zahire, bo� teneke ve

fıçı gibi �eylerin biriktirilmesiyle sefalet çekmelerine meydan verilmemesi ve mal

sandı�ı var olana kafi de�ilse bunun telgrafla bildirilmesini istemekteydi.297 7 Eylül

tarihinde Suriye vilâyetine çekilen telgrafta ise Suriye vilâyetine 4. Ordu

Kumandanlı�ınca gösterilen lüzum üzerine 10.000 lira paranın gönderildi�i

bildirilmekteydi.298

7 Eylül tarihinde de yine Suriye vilâyetine 10.000 lira gönderilmi�tir.299

26 Ekim 1915’te Haleb’de muhacirin müdürü �ükrü Bey’e çekilen telgrafta,

Ermeni kafileler arasında hergün açlıktan ölümler oldu�undan dolayı hergün en az

100.000 liranın gönderilmesinin gerekti�ini 4. Ordu Kumandanlı�ının bildirmesi

üzerine gönderilen tahsisatın yeterli olup olmadı�ının ve mal sandıklarının gerekli olan

havaleyi gönderemedi�inin do�ru olup olmadı�ının haber verilmesini istemektedir.300

8 Kasım 1915’te Halep Emval-i Metruke �dare Komisyonu ba�kanlı�ına

gönderilen telgrafta, Emvali metruke komisyonu tarafından satılan hayvanların mevcut

bedeli olan 645.810 kuru�tan 600.000 kuru�unun Ermeni’lerin sevk ve ia�e masraflarına

harcanmasının uygun oldu�u bildirilmekteydi.301 Yine 8 Kasım tarihinde Haleb’de

muhacirin müdürü �ükrü Bey’e çekilen telgrafta, muhacirin tahsisatından 3.000 lira

gönderilmi� oldu�u, Haleb’de mevcut 600.000 kuru� ile Eski�ehir’den telgrafla

gönderilecek 200.000 kuru�la beraber Ermeni’lerin ia�e ve sevkine harcanması ve

297 B.O.A., DH. �FR, nr. 55-A/17. 298 B.O.A., DH. �FR, nr. 55-A/135. 299 B.O.A., DH. �FR, nr. 55-A/118. 300 O.B.E., s.116-117’den B.O.A., DH. �FR, nr. 57/110. 301 B.O.A., DH. �FR, nr. 57/342.

123

gerekirse yeni tahsisat talebinde bulunmalarını bildirmi�tir.302 �ükrü Bey’e gönderilen

�ifre telgrafın bir benzerini Haleb vali vekiline gönderilerek irsal olunan paranın

Ermeni’lerin ia�e ve iskânlarına harcanmasını emretmekteydi.303

16 Kasım 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Haleb Vilâyetine çekilen �ifre

telgrafta, Hüdavendigar Vilâyetinden Emval-i metruke hasılatından 8.000 liranın temin

edilerek gönderildi�i, emaneten malsandı�ına tevdi ve Ermeni’lerin ia�e ve iskânına

sarfını ve ula�tırılmasını bidirmektedir.304

20 Eylül 1916’da Zor mutasarrıflı�ına çekilen �ifre telgrafta, Ermeni’lerin ia�e

ve iskânı için muhacirin tahsisatından 10.000 (liranın) Haleb’e gönderildi�i

bildirilmektedir.305

22 Mart 1917’de Dâhiliye Nezareti A�air ve Muhacirin Müdüriyeti

umumiyesinden Aydın, Konya, Sivas vilâyetleriyle Eski�ehir, �zmit, Bolu vs. sancaklara

çekilen �ifre telgrafta, muhacirin tahsisatının mültecilerle muhacirlere hasrı ve bu

tahsisattan �imdiye kadar iskân ve ia�eleri temin edilmekte olan Ermeni, Rum, Arap

ailelere toplam 6.640.000 kuru�un gönderildi�i bildirilmektedir. Bunun Vilâyet ve

mutasarrıflıkla da�ılımı ise �u �ekildedir:

Aydın vilâyeti 50.000 Kuru�

Musul vilâyeti 50.000 Kuru�

�stanbul vilâyeti 250.000 Kuru�

Ankara vilâyeti 500.000 Kuru�

Haleb vilâyeti 800.000 Kuru�

Hüdavendigar vilâyeti 150.000 Kuru�

Suriye vilâyeti 750.000 Kuru�

Sivas vilâyeti 500.000 Kuru�

Kastamonu vilâyeti 20.000 Kuru�

302 B.O.A., DH. �FR, nr. 57/348. 303 B.O.A., DH. �FR, nr. 57/349. 304 B.O.A., DH. �FR, nr. 58/24. 305 B.O.A., DH. �FR, nr. 68/73.

124

Konya vilâyeti 500.000 Kuru�

Ma’müretü’l-az vilâyeti 30.000 Kuru�

Diyarbekir vilâyeti 30.000 Kuru�

Edirne vilâyeti 50.000 Kuru�

Eski�ehir sanca�ı 150.000 Kuru�

�zmit sanca�ı 500.000 Kuru�

Bolu sanca�ı 100.000 Kuru�

Zor sanca�ı 1.000.000 Kuru�

Karesi sanca�ı 500.000 Kuru�

Kütahya sanca�ı 50.000 Kuru�

Mara� sanca�ı 500.000 Kuru�

Canik sanca�ı 80.000 Kuru�

Kayseri sanca�ı 50.000 Kuru�

Kale-i sultaniye sanca�ı 30.000 Kuru�

Toplam 6.640.000 Kuru�

Bundan sonra bu gibi hususlar için muhacirin tahsisatından bir �ey istenmeyerek

bunun yerine seferberlik tahsisatından ifasının sa�lanmasını tebli� etmi�tir. Bundan

böyle olu�acak olan ihtiyaçların kar�ılanmasıyla seferberlik tahsisatı

görevlendirilmi�tir.306

26 Nisan 1917 tarihinde Suriye vilâyetine gönderilen �ifre telgrafta, umumi

bütçenin onayından sonra 25.000 lira gönderilece�i gibi, Ermeni’lerin ia�esi için banka

vasıtasıyla Harbiye tahsisatından 4.000 lira gönderildi�i, ayrıca bu husus için özellikle

ordu tahsisatından para harcanılmaması gerekti�i ve gerekti�i taktirde muhacirin

tahsisatından veya Harbiye tahsisatından para talep edilmesini emretmi�tir.307

20 Haziran 1917’de çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara çekilen �ifrede, o güne

kadar, Rum ve Ermeni mülteciler için Harbiye tahsisatından verilmekte olan

yevmiyelerin Temmuz 1917 tarihinden itibaren küçükler için altmı� paraya ve büyükler

306 B.O.A., DH. �FR, 74/234 (Ayrıca bkz. EK 16). 307 B.O.A., DH. �FR, nr. 75/244.

125

için üç kuru�a yükseltildi�i bildirilmi�tir.308 Bu da o güne kadar verilen paraların

yetersiz olmasına binaen Ermeniler için verilen paranın arttırıldı�ını göstermektedir.

5 Eylül 1915 tarihinde Meclisi Vükelanın aldı�ı bir kararla iskân yerleri

de�i�tirilen Rum ve Ermeniler ile 4. Ordu kumandanlı�ınca ba�ka yerlere nakledilen

ailelere yapılan sarfiyat için A�air ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi bütçesinden

ayrılan ve ancak mültecilerin idarelerinin sa�lanmasına yarayan 300.000 liranın ve

Harbiye tahsisatından sa�lanan paranın yetersizli�inden dolayı bunlara ilaveten 300.000

liranın daha sa�lanması kararla�tırılmı�tır.309

8 Ekim 1917 tarihinde çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen yazıda

tehcir edilen Ermeniler ve Rumlar ile 4. Ordu mıntıkasından gönderilen e�hasın

masrafları için havale gönderildi�i belirtilerek bu paranın asla ba�ka bir amaç için

harcanmaması, sadece söz konusu ki�ilerin ihtiyaçları için kullanılması

hatırlatılmaktaydı. Urfa mutasarrıflı�ına çekilen �ifre telgrafta, gönderilen 2.500 liranın

söz konusu amaç do�rultusunda kullanılması istenmekteydi.310 Bu tarihte di�er

merkezlerin bazılarına gönderilen havale miktarları ise �öyledir:

Zor Mutasarrıflı�ına 2500 lira311

Haleb Vilâyetine 2000 lira312

Suriye Vilâyetine 5000 lira313

Musul Vilâyetine 3.750 lira314

Sivas Vilâyetine 4000 lira315.

Böylece Meclis-i Vükelanın kararı do�rultusunda ayrılan 300.000 liranın önemli

bir kısmı 8 Ekim tarihi itibariyle çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara havale edilmi�tir. 24

Mart 1918 tarihinde de vilâyet ve mutasarrıflıklara Ermeni, Rum ve Arab ailelerin

308 B.O.A., DH. �FR, nr. 77/168. 309 B.O.A., MV. nr. 209/42. 310 B.O.A., DH. �FR, nr. 80/73. 311 B.O.A. DH. �FR, nr. 80/79. 312 B.O.A. DH. �FR, nr. 80/80. 313 B.O.A. DH. �FR, nr. 80/86. 314 B.O.A. DH. �FR, nr. 80/88. 315 B.O.A. DH. �FR, nr. 80/92.

126

masrafları için seferberlik tahsisatından para gönderilmi�tir. Bu tarihte çe�itli vilâyet ve

mutasarrıflıkların bazılarına gönderilen para yardımı ise �öyledir:

Haleb Vilâyetine 500.000 kuru�316

Urfa Mutasarrıflı�ına 500.000 kuru�317

Musul Vilâyetine 750.000 kuru�318

Sivas Vilâyetine 1.000.000 kuru�319.

Suriye Vilâyetine 500.000 kuru�320

Urfa Mutasarrıflı�ına 1.000.000 kuru�321

7 Mayıs 1918 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Sadarete yazılan yazıda 1917

senesi içerisindeki Ermeni, Rum ve Arab ailelerin sevk, iskân ve ia�e masrafları için

ayrılan 60.000.000 kuru�tan 54.440.000 kuru�un harcandı�ı, 1918 senesi içerisinde de

60.000.000 kuru�a ihtiyaç duyuldu�u belirtilmekteydi. Bunun sonucunda da 1918 senesi

için 60.000.000 kuru�un seferberlik tahsisatından kar�ılanması kararla�tırılmı� ve

Dâhiliye ve Harbiye nezaretlerine bu konuyla ilgili bilgi verilmi�tir.322

Osmanlı Devleti Birinci Dünya Sava�ı yıllarında ekonomik açıdan oldukça zor

ko�ullarında olmasına ra�men sevk ve iskânı kararla�tırılan Ermenilerin ihtiyaçlarını

kar�ılamaya çalı�mı�tır. Sevk esnasında kafilelerin ihtiyaçlarının kar�ılanmasıyla iskân-ı

A�âir ve Muhacirin müdüriyetini görevlendirdi. Sevkiyat esnasında muhacirlerin

ihtiyaçlarının kar�ılanması için toplam 2.250.000 kuru� tahsis etmi�tir. Vilâyetler de

kendi imkânları ölçüsünde çe�itli yardımlarda bulunmu�, kendilerinin yetmedi�i

zamanlarda ise merkezden tahsisat istemi�lerdir. Ayrıca Osmanlı Devletinden ba�ka

ülke sınırları dâhilinde çe�itli faaliyetlerde bulunan yabancı kurulu�lar ve yurt dı�ında

ya�ayan Ermeniler de tehcir edilen Ermeni ve Rumlara yardım etmi�lerdir.323

Ermenilerin ihtiyaç duydu�u ekmek, zahire, bo� teneke ve fıçı gibi gıda maddeleri ve

316 B.O.A. DH. �FR, nr. 85/204. 317 B.O.A. DH. �FR, nr. 85/208. 318 B.O.A. DH. �FR, nr. 85/209. 319 B.O.A. DH. �FR, nr. 85/210 (Ayrıca bkz. EK 17). 320 B.O.A. DH. �FR, nr. 85/213. 321 B.O.A. DH. �FR, nr. 85/221. 322 B.O.A., BEO, 338597. 323 Yusuf Halaço�lu, a.g.e., s.87.

127

mallar devlet tarafından temin edilmeye çalı�ılmı�tır. Emvâl-i Metruke komisyonu da

Ermenilere ait bazı mallardan sattıklarının bedelini sevk ve ia�e masrafı olarak ihtiyaç

duyulan yerlere göndermi�tir.

Dâhiliye Nezaretinin 22 Mart 1917 tarihli telgrafında da gördü�ümüz gibi

Ermeni, Rum ve Arab ailelerine tehcir döneminde toplam 6.640.000 kuru�

gönderilmi�tir. Bu ba�lamda Sivas Vilâyetine 500.000 kuru� gönderilmi�tir.324 Yine

belgelerden 1917 yılı içerisinde Ermeni, Rum ve Arab aileler için seferberlik

tahsisatından sevk, iskân ve iâ�e masrafı olarak 54.440.000 kuru� harcanmı�tır. 1918

yılı içerisinde ise 60 milyon kuru�a ihtiyaç duyuldu�u bildirilmi�tir. 1918 yılında

Osmanlı Devleti Sivas Vilâyetine 1 milyon kuru� göndermi�tir. Tüm bunlardan ba�ka

Osmanlı Devleti Ermeni ve Rum mülteciler için yevmiyeler vermi�tir. Bu yevmiye

1917 tarihinden itibaren küçükler için altmı� paraya, büyükler içinse üç kuru�a

yükseltilmi�tir.

2.6.7. Tehcirden Kurtulmak Amacıyla Din De�i�tiren Ermeniler

Ermeni tehcirinin belki de dikkat çeken en önemli sosyal olaylarından biri de

tehcire tabi olmaktan kurtulmak için kendi asli dinlerini de�i�tirip ihtida eden

Ermenilerdir. Osmanlı Devleti yöneticilerinin tehcirden kurtulmak amacıyla dinlerini

de�i�tirip yerlerinde kalmaya ve bu uygulamadan kurtulmaya çalı�an Ermeni’lerin

oldu�unun farkına varmalarının ardından bazı tedbirler almaya çalı�tıkları görülmü�tür.

1 Temmuz 1915’te çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen yazıda, sevk edilen

Ermeni’lerin bazılarının toptan veya ferdi olarak yerlerinde kalmak amacıyla din

de�i�tirme yolunu seçtikleri belirtilerek, bu gibi durumlara kesinlikle itimat

edilmemesini ve ihtida etmi� olsalar bile kendileri için kararla�tırılmı� yerlere

sevkiyatlarının yapılması gerekti�i emredilmi�tir.325 Yine 20 Temmuz 1915 tarihinde

çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara aynı mealde bir emir tebli� edilmi�tir.326 Yalnız ihtida

ederek veya evlenen ve güvenilir kimselerin yanına bırakılan çocukların oldukları yerde

324 B.O.A., DH. �FR, 74/234 (Ayrıca bkz. EK 16). 325 B.O.A., DH. �FR, 54/254 (Ayrıca bkz. EK 5). 326 B.O.A., DH. �FR, nr. 54-A/49.

128

kalmalarına müsaade edildi�i, onlara pek dokunulmadı�ı327 ve ihtida eden Ermeni

kızlarının Müslümanlarla evlenmesine izin verildi�ini görmekteyiz. Fakat daha sonra

Osmanlı Devletinin ihtida etmek isteyenlere kar�ı takındı�ı bu katı gibi gözüken

tutumun tehcir kararının verilmesinden itibaren ilk zamanlarda uygulanmaya çalı�ıldı�ı,

daha sonra ihtida etmek isteyenlere pek dokunulmadı�ını görmekteyiz. 4 Kasım 1915

tarihinde çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen �ifre yazıda, ihtida etmek isteyen

Ermenilerde göz önünde bulundurulması gereken �artlar �öyle sıralanmı�tır:

1)Sevk edilmeyip öteden beri ikamet ettikeri mahallerde ibka olunanların

ihtidası kabul olunur.

2)Umum meyanında sevk olundukları sırada merkezlerden tebli� olunan emr-i

mahsus ile alıkonulup sevklerinden sarf-ı nazar edilenlerin gerek ikametgâhı aslilerine

iade edilmi� olsunlar, gerekse bir mevkide kalmı� olsunlar, ihtidaları kabul olunur.328

Sevkedilen Ermeni’lerin sevkedildikleri bölgelere yerle�tirilmelerinin ardından

ihtida etmeleri halinde ihtidalarının kabul edilece�ine dair karar Dâhiliye nezaretince

Haleb, Suriye, Musul vilâyetleriyle Urfa ve Zor mutasarrıflıklarına bildirilmi�tir.329

21 �ubat 1916’da Dâhiliye Nezareti tarafından bazı vilâyet ve mutasarrıflıklara

çekilen �ifre telgrafta, ihtida eden Ermeni’lerin kendilerine verilen nüfus tezkereleriyle

serbestçe dola�tıklarının anla�ılmasından, “ihtida etmi�tir” kaydı dü�ülmeksizin

bulundukları yerin ismi yazılarak mahalli zabıta memurlarınca mezkur tezkerenin

imzalanması istenmi�tir.330

16 Mayıs 1917 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Sivas Vilâyetine gönderilen

�ifre telgrafta, Ermeni mühtedi ve Mühtediyelerinin yekdi�eriyle evlenmelerinde

herhangi bir sakınca olmadı�ını bildirmi�tir.331

327 B.O.A., DH. �FR, nr. 54-A/382. 328 B.O.A., DH. �FR, nr. 57/281. 329 B.O.A., DH. �FR, nr. 59/83. 330 B.O.A., DH. �FR, nr. 61/71. 331 B.O.A., DH. �FR, nr. 78/150.

129

22 Mayıs 1917’de çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen yazıda, ya�ları

ondan fazla olup da ihtida eden Ermeni’lerin tezakir-i Osmaniyelerinin arkasına ikâmet

ettikleri kasaba ve mahallenin isimleri yazılarak zabıta idarelerince kayda geçirilmesi,

yine ihtida edenlerin tezakir-i Osmaniyyelerine bu suretle �erh yazılıp mühürlenmesi ile

polis ve jandarma dairelerince bu i�aretin ihtida eden Ermenilere aid oldu�unu bilerek

sefer esnasında ona göre muamele yapılmasını istemi�tir.332

28 Ekim 1918 tarihinde çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen yazıda,

Müslümanlarla evlenmi� olan Ermeni kız ve kadınlarının ailelerine teslimi hakkında

bazı müracaatların oldu�u, bunlardan isteyenlerin eski dinlerine dönmelerinde tamamen

serbest oldukları ve bu �ekilde nikâhları kendili�inden dü�ece�inden ebeveynlerinin

yanlarına dönebilmelerinde serbest oldukları ve bu konuda gerekenin yapılmasını

istemi�tir.333

1 �ubat 1919 tarihinde çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen yazıda,

zamanında bazı Müslüman aileleri tarafından himaye edilmi� olan Ermeni çocuklarıyla

mühtedilerinin velilerine ve mensub oldukları cemaatlere teslimi hakkında bir tebligatın

olmasına ra�men bazı yererde bu tebli�in aksi istikametinde davrananların oldu�u, e�er

söz konusu yerlerde bu �ekilde insanlar varsa mezkur ahkâmın hemen uygulanması ve

bunların iade ve teslimleri hakkında herhangi bir �ikayete meydan verilmeden hakkıyla

yerine getirilmesi gerekti�i emredilmi�tir.334 Aynı �ekilde benzer bir emir 8 �ubat

1919’da çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilmi�tir. Burada da Ermenilerden

yirmi ya�ını doldurmayan erkek ve kadınların ihtidalarının dikkate alınmaması; yirmi

ya�ını geçenlerin ise asli dinlerine dönmeleri konusunda serbest bırakılmaları

istenmi�tir.335

Tehcirin zor ko�ullarından kurtulmak isteyen ve yurtlarını terk etmek istemeyen

bazı Ermeniler din de�i�tirme yolunu veya Müslümanlarla evlenerek bulundukları yerde

kalmayı dü�ünmü�lerdir. Fakat Osmanlı Devleti tehcir kararının uygulandı�ı bu

332 B.O.A., DH. �FR, nr. 76/238. 333 B.O.A., DH. �FR, nr. 93/300. 334 B.O.A., DH. �FR, nr. 96/15. 335 B.O.A., DH. �FR, nr. 96/100.

130

dönemde ihtida hareketlerine itibar etmeyip onları kararla�tırılan yerlere sevk ve iskân

etmi�tir. Yalnız bazı çocukların ve ihtida eden genç kızların bulundukları yerde

kalmalarına müsaade etmi�tir. Ancak Osmanlı Devletinde tehcir i�leminin

tamamlanmasının ve Ermeni muhacirlerin kendileri için belirlenen yerlere

yerle�tirilmelerinin ardından ihtida etmek isteyenlerin ihtidalarını kabul etmi�tir.

Bundan ba�ka Müslümanlarla evlenenlerin istedikleri yerlerde kalmalarına müsaade

etmi�tir. Fakat ihtida etmi� olanların kimliklerinde ihtida etmi� olduklarına dair bir

i�aretin de kimliklerine konulmasını istemi�tir.

�htida etmi� olan Ermeniler’in ne kadar oldukları ise kesin bilinmemekle birlikte

sevkiyata tabi tutulanlara kar�ıla�tırıldı�ı zaman bazı çevrelerin iddia ettikleri gibi çok

önemli ve yüksek rakamlara ula�mamakla birlikte olayı sosyal bir açıdan

de�erlendirdi�imizde ise dikkat çekici boyutlarda oldu�unu söyleyebiliriz.

2.6.8. Tehcir Esnasındaki Ermeni Kayıpları

14 Haziran 1915 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Diyarbekir, Mamüretü’l-caziz

ve Bitlis Vilâyetlerine çekilen �ifre telgrafta, Erzurum’dan sevk olunan kafilenin

Kürdler tarafından katledildikleri bundan dolayı sevk edilenlerin can güvenli�inin

sa�lanması için gerekli tedbirlerin alınması, aykırı harekette bulunan �ahısların

cezalandırılması ve kar�ılıklı çatı�malara meydan verilmemesi istenmekteydi.336

26 Haziran 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Ma’müretü’l-aziz vilâyetine

gönderilen yazıda, Erzurum’dan sevk edilen Ermeni’lerin Dersim e�kiyası tarafından

yolları kesilerek katledildikleri ve bunların ellerinden Ermeni kafilelerini almanın zor

olmasına ra�men bu konuda kayıtsız kalınmaması ve o insanların canlarının korunması

için gereken tedbirleri acilen alınmasını emretmekteydi.337

12 Temmuz 1915’te Diyarbekir Vilâyetine gönderilen telgrafta, Ermeniler ve

Hristiyanlara yönelik katliamların oldu�u, Diyarbekir’den sevk olunan e�has vasıtasıyla

Mardin’de Murahhasa ile Ermenilerden ve di�er Hristiyan ahaliden yediyüz ki�inin 336 O.B.E. s.44’den B.O.A.DH.�FR, nr.54/9. 337 O.B.E. s.52-53’den B.O.A.DH.�FR, nr.54/162.

131

geceleri �ehirden dı�arı çıkarılarak koyun gibi bo�azlandı�ı ve �u ana kadar bu

katliamlardan 2000 civarında ki�inin öldü�ü tahmin edilmekte ve buna hızlı bir cevap

verilmezse bu durumun civar �ehirlere de sirayet edece�inden korkuldu�unun

bildirilmesi üzerine Ermeniler için uygulanan askeri ve siyasi tedbirlerin di�er Hristiyan

unsurlara da te�mili kesinlikle caiz olmadı�ından bu gibi durumlara meydan

bırakmamak ve Hristiyanların hayatın tehlikeye sokacak bu tür olaylara bir son

verilmesi gerekti�ini emretmi�tir.338

17 Ekim 1915’te Suriye Vilâyetine gönderilen yazıda, Hama’da bulunan 20 bin

civarındaki muhacirin arasında humma ve dizanteri hastalıklarının ortaya çıkması

sonucunda günde 70-80 ki�inin ölmesinden dolayı muhacirlerin kendileri için tahsis

edilmi� iskân yerlerine bir an evvel sevklerinin yapılması istenmekteydi.339 Ayrıca aynı

telgraf Haleb’de bulunan Muhacirin müdürü �ükrü Bey’e de gönderilmi� ve konu

üzerinde gerekli hassasiyetin gösterilmesi istenmi�tir.340 3 Kasım 1915’te Diyarbekir

Vilâyetine gönderilen yazıda, Urfa’dan Re’sü’l-ayn ve Nusaybin tarikiyle sevkedilen

Ermeni kafilelerin bedevi ve a�iretlerin tecavüzlerine maruz kalıp geri dönmeleri

üzerine Siverek yoluyla sevklerinin daha uygun oldu�u bildirilmi�tir.341

Cephe gerisinin güvenli�ini sa�lamak, ordunun ikmal yollarının güvenli�ini

temin etmek ve muhtemel Müslüman ahali ile Ermeniler arasındaki çatı�maları önlemek

amacıyla daha güvenli bölgelere sevk ve iskânlarına karar verilen Ermeni’lerin sevk

güzergâhlarında bazı sıkıntılarla kar�ıla�tıklarını elde mevcut olan belgelerden

anlamaktayız. Özellikle sevk yolları üzerindeki Kürd a�iretlerinin ve bedevilerin

saldırıları ve katliamları, sevk güzergâhları üzerindeki meskûn ahalinin saldırı ve

ya�maları, kafilelerin güvenli�ini sa�lamakla görevli bazı jandarmaların ihmal,

görevsizlik ve kötü niyetleri gibi sıkıntılardan kaynaklardan kayıplar ve özellikle o

dönemde yaygın olarak görülen humma, dizanteri ve tifüs gibi salgın hastalıklardan

kayıplar ile beslenme ve barınma ihtiyaçlarının yeteri kadar giderilememesi yüzünden

bazı Ermeniler yollarda hayatını kaybetmi�tir.

338 O.B.E. s.69’dan B.O.A. DH. �FR, 54/406. 339 B.O.A. DH. �FR, nr. 57/71 (Ayrıca bkz. EK 12). 340 O.B.E. s. 108’den B.O.A. DH. �FR, nr. 57/51. 341 B.O.A. DH. �FR, nr. 57/277.

132

Ermeni kayıplarıyla ilgili olarak Türk Tarih Kurumu Ba�kanı Yusuf Halaço�lu,

toplam sevkiyata tabi tutulan Ermeni’lerin sayısını 438.758 olarak vermekte ve bunların

382.148’inin iskân sahasına ula�tıklarını, dolayısıyla bu iki rakam arasında 56.610

ki�ilik farkın oldu�unu ve belgelerden elde edilen bilgilere göre, bu farkın �u �ekilde

ortaya çıktı�ını ifade etmi�tir: “500 ki�i Erzurum-Erzincan arasında; 2000 ki�i Urfa-

Haleb arasındaki Meskene’de; 2000 ki�i Mardin civarında e�kıya ve Arap a�iretlerinin

saldırıları sonucu katledilmi�, 5 bin ve belki biraz daha fazla ki�i Dersim bölgesinden

geçen kafilelere yapılan saldırılar sonucu öldürülmü�tür. Ayrıca yollarda açlıktan

ölenler olmu�tur. Bunların dı�ında tifo, dizanteri gibi salgın hastalıklardan da, yakla�ık

25-30 bin ki�i telef olmu�tur.”342

2.6.9. Tehcir Esnasında Suç ��leyenlerin Cezalandırılması

Osmanlı Devleti Ermeni ve bazı Rumların bulundukları mahallerden ülkenin

güneyine geçici olarak sevk ve iskân edilmeleri kararını aldıktan sonra bu i�in güvenli

ve düzgün bir �ekilde i�leyebilmesi için söz konusu yerlerdeki mülki ve askeri

yetkilileri görevlendirmi�ti. Ermeniler’in sevkedildikleri bölgelerdeki yetkililer ile sevk

güzergâhlarındaki vali ve mutasarrıflar kendi bölgelerinden geçecek olan kafilelerin can

ve mal emniyetini sa�lamak zorundaydılar. Fakat Ermeni’lerin belirlenen mahallere

sevkleri esnasında gerek mahalli idareciler, gerekse Ermeni’lerin emniyetini sa�lamakla

görevli muhafızlar ve bazı yöre halkının suistimalleri görüldü. Osmanlı Devleti de bu

�ekilde suç i�leyenleri cezalandırmak amacıyla onları tespit yoluna gidip suçluların

Divan-ı Harblere sevklerine ve hak ettikleri cezalara çarptırılmalarına karar verdi. Bu

ba�lamda sözkonusu suçluların tespit edilip Divan-ı Harbe gönderilmek üzere bir

komisyon olu�turulmasına dair Emniyeti Umumiye Müdüriyetinden Sivas’ta Bitlis

Sabık Valisi Mahzar Bey’e gönderilen telgrafta, Sivas, Trabzon, Erzurum, Ma’müretü’l-

aziz, Diyarbekir, Bitlis vilâyetleriyle Canik Mutasarrıflı�ı dâhilinde Ermeni’lerin sevki

esnasında kanunlara muhalif hareket ve suistimalleri bilinen memur ve jandarmalar

hakkında tahkikat yapılması ve suçları sabit olanların divan-ı harblere tevdi eylemek

üzere adliyece münasip görülen bir ki�i ile jandarma dairesinden Binba�ı Ali Naki

342 Yusuf Halaço�lu, a.g.e., s.98.

133

Bey’den olu�an bir komisyonun olu�turulması ve derhal sözkonusu mahallerde

görevlerini ifa etmeyle ba�lamaları tebli� edilmekteydi.343

24 Ekim 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Sivas vilâyetine gönderilen �ifre yazıda,

Ermeni sevkiyatı esnasında usulsüz hareketleri görülen Tenos (�arkı�la) Kaymakamı

Cemil Bey’in görevinden azline ve hakkındaki evrakın Divan-ı Harb-i Örfi’ye

gönderilmesine dair Heyet-i Tahkikiye Reisi Mahzar Bey’e yazıldı�ı

bildirilmekteydi.344

25 Ekim 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Sivas vilâyetine gönderilen yazıda,

Aziziye Kaymakamı Hamid Bey’in yöre Ermenileri’nin sevkleri esnasında usulsüz

hareketlerinden dolayı görevinden alınarak Divan-ı Harbi Örfi’ye gönderilmesi

emredilmekteydi.345

6 Kasım 1915’te Urfa Mutasarrıflı�ına gönderilen telgrafta, Urfa’dan Rakka’ya

gönderilen ilk kafileye refakat eden muhafız jandarmaların kayıtsızlıklarından

kaynaklanan bazı uygunsuzlukların meydana geldi�i, jandarmaların gözü önünde

kadınların kaçırıldı�ı ve bunların emirlerin aksine �imendifer güzergahı üzerindeki

köylere bazılarının yerle�tirildikleri tespit edildi�inden sözkonusu jandarmaların Divan-

ı Harb’e sevkedilip cezalandırılmaları bildirilmi�tir.346

13 Kasım 1915’te Sivas vilâyetine gönderilen yazıda, Gürün kaymakamı �u’ayb

Efendi’nin Ermeni i�lerindeki uygunsuz hareketlerinden dolayı Divan-ı Harbe

gönderilmesini Tahkik Heyetinin bildirildi�i ve söz konusu ki�inin görevden alınması

gerekti�i tebli� edilmi�tir.347

17 Kasım 1915’te Sivas Vilâyetine gönderilen �ifrede, Su�ehri Kaymakam

Vekilli�inde bulunan Fahri Efendi’nin Ermeni’lerin sevkleri esnasında güvenliklerini

sa�lamadı�ı ve sevk günü ya�anan ya�malara kar�ı herhangi bir �ey yapmadı�ı Tahkik

343 B.O.A. DH. �FR, nr. 56/179. 344 O.B.E. s. 115’den naklen B.O.A. DH. �FR, nr. 57/105. 345 O.B.E. s. 116’dan naklen B.O.A. DH. �FR, nr. 57/116. 346 O.B.E. s. 122’den naklen B.O.A. DH. �FR, nr. 57/309. 347 B.O.A. DH. �FR, nr. 57/413 (Ayrıca bkz. EK 13).

134

Heyeti Riyaseti tarafından bildirildi�inden bu durumun cezayı gerektirip

gerektirmedi�inin bildirilmesini istemi�tir.348

22 Temmuz 1916’da Zor Mutasarrıflı�ına gönderilen telgrafta, Zor’a gelen

Ermenilerden be�bin lirayı aldı�ı bildirilen tabur kumandanı Yüzba�ı Salih Efendi

hakkında tahkikat yapılması ve bunun sonucunun Dâhiliye Nezareti Emniyeti Umumiye

Müdüriyetine bildirilmesini istemi�tir.349

12 Aralık 1918 tarihinde Meclis-i Vükela’nın almı� oldu�u bir kararla

seferberlik sırasında tehcir esnasında yapılan tecavüzler ve suçluları tahkik için bu

suçların i�lendi�i her bir vilâyet ve liva için dâhiliye ve adliye memurlarından uygun

olan memurlardan mürekkeb birer heyet kurulması kararla�tırılmı�tır. Bunlardan biri

Ankara ve Kastamonu Vilâyetleriyle Bolu sanca�ı, ikincisi Trabzon Vilâyeti ile Samsun

livasını, Üçüncüsü Bursa ve Edirne vilâyetleriyle Çatalca sanca�ını, dördüncüsü Aydın

vilâyetiyle Çanakkale ve Karesi sancaklarını, be�inci Konya Vilâyetiyle Eski�ehir,

Karahisar, Kütahya ve Antalya sancaklarını; altıncısı Sivas vilâyetiyle Kayseri ve

Yozgat livalarını; yedincisi Erzurum, Van ve Bitlis vilâyetlerini, sekizincisi Diyarbekir,

Ma’müretül-aziz vilâyetlerini; dokuzuncusu Adana vilâyeti ile Mara� sanca�ını;

onuncusu Urfa, Zor ve Antep sancaklarını ihtiva edecekti.350

14 Aralık 1918’de yine Meclis-i Vükelanın almı� oldu�u kararda, seferberlik

esnasında meydana gelen tehcir ve isyan dolayısıyla suç i�leyenlerin tahkik edilip suçu

sabit görülenlerin örfi idare mahkemelerine sevklerine dair Harbiye, Adliye ve Dâhiliye

Nezaretlerinin iste�i üzerine bir zabıtname hazırlanmı�tır.351

Ayrıca kurulan bu komisyonların zaruri ihtiyaç ve masraflarının seferberlik

tahsisatından kar�ılanması, e�er para bulunamazsa Maliye hazinesinden kar�ılanaca�ına

dair kararı Meclis-i Vükela 9 Aralık 1918 tarihinde almı�tır.352

348 B.O.A. DH. �FR, nr. 58/47. 349 B.O.A. DH. �FR, 66/55. 350 O.B.E.. S.188’den naklen, B.O.A. Meclis-i Vükela Mazbataları, nr. 213/60. 351 O.B.E. s. 189’dan B.O.A. MV. nr. 213/62. 352 O.B.E.. S.191-192’den naklen MV. Nr. 213/54.

135

Osmanlı Devleti yetkilileri tehcirin nedenlerini tespit etmek üzere kurulacak

soru�turma komisyonlarına tarafsız hukukçuların i�tiraklerinin sa�lanması hususunda

�sveç, Hollanda, �spanya, Danimarka hükümetlerine birer nota vermi�tir.353

11 �ubat 1919’da Dâhiliye Nezaretinden nazır vekili �zzet Beyefendi

Hazretlerine ve Harbiye Nazırı Yaver Pa�a’ya gönderilen yazıda, Ermeni tehcir, taktil

ve mallarını ya�ma i�lerine adı karı�an Sivas Polis Müdür-i sabıkı olup Kadıköyü’nde

Mısıro�lu semtinde oturan Mehmed Rif’ad Efendi hakkında Karabet A�ayasyan ve

arkada�larının imzasıyla verilen mektubun içeri�inde yazılanlar �ayet do�ruysa

gerekenin yapılmasını istemi�tir.354

Osmanlı Devletinin Ermeniler için tehcir kararını almasının ardından göç

ettirilen insanların can ve mal emniyetlerini sa�lamak için bir dizi önlemler almı�tır.

Fakat gerek mülki amirlerin gerekse sevk esnasında kendilerine refakat edecek olan

jandarma muhafızlarının ihmal ve kötü niyetlerinden kaynaklanan bazı olumsuzluklar

ya�anmı�tır. Osmanlı Devleti de bu tür hareket ve eylemlerde bulunan kimseleri tespit

edip gereken cezaları vermek amacıyla tahkikat komisyonları kurmu� ve bunlar 1918’e

kadar faaliyetlerini sürdürerek olaylara adı karı�anları belirleyip divan-ı harblere

sevklerini sa�lamı�lardır. Ancak bu mahalli komisyonların 1918’de görevlerini

tamamlamalarının ardından yine aynı yılın sonlarına do�ru Mecis-i Vükela’nın kararıyla

Adliye ve Dâhiliye memurlarından olu�an Tahkikat heyetleri olu�turulmu�tur. Bu

komisyonların görevi, tehcir döneminde suç i�leyenleri bulup hak ettikleri cezaları

çekmeleri için Divan-ı Harblere sevklerini sa�lamaktı. Söz konusu komisyonların

yaptı�ı tahkikat sonucunda Ermeni tehciri esnasında ihmal ve suçları bulunan 1397 ki�i

tutuklanmı� ve bunların büyük kısmı idam olmak üzere çe�itli cezalara

çarptırılmı�lardır. Bu ba�lamda Sivas vilâyetinden 648 ki�i ve �ebinkarahisar

mutasarrıflı�ından altı ki�i olmak üzere toplam Sivas vilâyetinde 654 ki�i tutuklanarak

çe�itli cezalara çarptırılmı�lardır.355 Bunlar arasında en me�hurları Tenos, Aziziye ve

Gürün Kaymakamları ile Su�ehri Kaymakam vekili Fahri Efendi vardır. Bunlar

353 O.B.E. s. 195’den B.O.A. HR. MÜ, nr. 43/17. 354 B.O.A. DH. KMS, 49-1/89. 355 Kâmuran Gürün, a.g.e., s.319.

136

görevleri esnasındaki usulsüz tavır ve davranı�larından ötürü azledilerek çe�itli cezalara

çarptırılmı�lardır.

2.6.10. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermeni’lerin Memleketlerine Dönmelerine �zin

Verilmesi

Birinci Dünya Sava�ının sona ermesinin ardından ülke içerisinde herhangi bir

karı�ıklık veya isyan hareketlerinin tekrar çıkmayaca�ını dü�ünen Osmanlı Devleti

Ermenilerin tekrar eski yurtlarına dönebilmeleri için bazı çalı�malar yapmaya

ba�lamı�tır. Bu durumun gazete ve dergilerde dile getirilmesi Ermeniler açısından

büyük bir heyecan vesilesi olmu�tu. Sokaklarda halk artık Ermenilerin tekrar eski

yerlerine gidebilece�ine dair bazı çalı�maların yapıldı�ı söylentisini konu�maktaydı. Bu

konuyla ilgili gerekli önhazırlıkları yapan Osmanlı Devleti, Ermenilerin bekledi�i kararı

21 Ekim 1918 yılında almı�tır. Bu kararla sava� sebebiyle ba�ka yerlere sevk edilmek

zorunda kalan Ermeni ve Rumların tekrar memleketlerine geri dönebilecekleri

belirtiliyordu. Sözkonusu kararın uygulanmasına dair bir tâlimatnâme de Muhacirîn

Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından hazırlanarak ilgili memurlara gönderilmi�tir. Burada

iskân edilmi� olan Ermeni evlerinin derhal bo�altılması emredilmi�tir.

5 Kasım 1918’de alınan ve ilgili vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen bir

kararla da, yurtlarına dönmek isteyen Ermenilere her türlü kolaylı�ın sa�lanması, yol

masraflarının kar�ılanması ve memurların Ermenileri zor durumda bırakacak herhangi

bir durum ve fiili önlemesini istemi�tir.

Ermenilerin pey-der-pey eski yerlerine dönebilecekleri kararının alınmasının

ardından sözkonusu ki�ilerin iskân ve ia�elerinin harbiye tahsisatından kar�ılanması,

seyahat edenlere yolda yetecek kadar ekmek verilmesi veya sevk güzergâhlarında

doyurulması, emniyet ve güven içerisinde seyahat edebilmeleri için trenin kullanılması

kararla�tırılmı�tır. Özellikle trenle gidi�in mümkün olmadı�ı durumlarda binek araçları

ve hayvanları temin edilmeye çalı�ılmı�tır. Karayoluyla seyahat edeceklere

jandarmaların refakat etmeleri sa�lanmı� ve Ermenilere seyahat vesikası verilmi�tir.

137

Ermenilerden geri dönmek istemeyenlere kar�ı oldukça ho�görülü davranılmı�,

yerinde kalmak isteyenlere herhangi bir baskı yapılmamı�tır. Fakat halktan bu yönde bir

baskı yapıldı�ının duyulması üzerine sözkonusu ki�iler uyarılmı�tır. Ayrıca yerlerinde

kalmak isteyenlerin iskân ve ia�elerinin ilgili vilâyet ve mutasarrıflık yoluyla

yapılmasına çalı�ılmı�tır.356 Eski yerlerine dönen bazı Ermenilerin istekleri üzerine

Osmanlı Devleti Ermenilerin ödemeleri gereken bazı vergilerden onları iki yıl muaf

tutarak sosyal ve ekonomik adaptasyonu tekrar yakalamalarına yardımcı olmaya

çalı�ılmı�tır.

Konumuzla ilgili olarak memleketlerine dönecek olan Ermeniler ve bunların geri

dönü�leriyle ilgili alınması gereken tedbirler ve yapılması gereken düzenlemeler

Dâhiliye Nezareti tarafından Sivas, Edirne, Erzurum, Adana, Ankara, Aydın, Haleb,

Diyarbakır, Trabzon, Musul, Van, Kastamonu, Konya, Ma’müretü’l-aziz, Hüdavendigar

Bitlis gibi vilâyetlerle bazı mutasarrıflıklara 5 Kasım 1918 tarihli yazıda bildirilmi�tir.

Buna göre;

1)Yerlerine avdet edecek Ermeni’lerin seyahat vesikası olmasına mecbur

tutulması ve mezkur vesikaların da bazı muamelat neticesinde verilmi� oldu�undan bazı

zorlukların çıktı�ı anla�ılmı�tır. Bunlar hükümet tarafından gönderildikleri için vesika

teminine ihtiyaç olmadı�ından trene binenlere ait bir listenin tanzimi.

2)Seyahat vesikası i’tası akabinde mahalli yöneticilerce Ermeni’lerin yanındaki

ekmek vesikalarının zorla alındı�ı ve tren bulamama yüzünden bunların günlerce

ekmeksiz kaldı�ı bildirildi�inden aç ve susuz kalanlara bulundukları yerde ve yolda

kifayet edecek miktarda ekmek verilmesi ve sevk güzergâhlarında doyurulmaları.

3)Seyahat edecek Ermenilere haftada iki defa tren tahsis edilmesi.

4)Ermeni’lerin yol masrafların Harbiye tahsisatından kar�ılanması.

356 Karacakaya, Recep, a.g.e., s.83,84,85.

138

5)Zorlama, baskı ve korkutmayla ihtida edenlerin serbest bırakılması hakkındaki

hükümlerin tam olarak yerine getirilmesi ve gerekli malumatın nezarete bildirilmesi.

6)Ermeni’lerin seyahat esnasında kar�ıla�abilecekleri saldırı ve tecavüzlere

engel olunması ve bu konuda mahalli inzibatların gereken titizli�i göstermesi. E�er bu

konuda bir �ikâyet olursa bundan Mülki idareciler sorumludurlar.357

22 Ekim 1918 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden çe�itli vilâyet ve

mutasarrıflıklara çekilen telgrafta ise, sava� sebebiyle ba�ka yerlere nakledilen Rum ve

Ermeni’lerin ia�e ve iskânlarının temin edilerek emniyet içerisinde geri dönmelerine

müsaade edildi�i bildirilmi�tir. Buna göre;

1)Ahval-i harbiye dolayısıyla karar-ı askeri ile bir mahalden çıkarılarak di�er

mahalle sevk edilmi� olan bi’l-umum ahalinin çıkarıldıkları mahallere avdetlerine

müsa’ade edilmesi Meclis-i Vükelâca takarrur etmi� oldu�undan avdete talib olanlara

müsa’ade edilecektir.

2)Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Diyarbakır, Ma’müretü’l-aziz vilâyetleriyle

Erzincan mutasarrıflı�ı dâhilinde vesa’it-i ia�enin adem-i kifayesine binâ’en i�bu

mahaller ahâlisinden avdet etmek isteyenler içün evvel-i emrde mahalleriyle bi’l-

muhabere selâmet-i seyr ve seyahatleri ve ia�e ve iskânları esbâb-ı temin edildikçe pey-

der-pey azimetlerine müsâ’ade edilmesi muktezidir.

3)Bu karar menâfi’-i âliye-i memleket nazar-ı itibara alınarak ittihaz edilmi�

oldu�undan emr tatbikâtında kat’iyyen ta’allül ve te’ahhura meydan verilmeyecektir.358

23 Ekim 1918 tarihinde çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen yazıda,

sava� sebebiyle ba�ka mahallere sevk ve nakl edilen ahalinin memleketlerine

dönmelerine müsâde edildi�i ve bunların emîn ve sâlim bir �ekilde dönebilmeleri için

gerekli tedbirlerin alınması ve bu hususta kusuru görülenlerin cezalandırılmaları

357 B.O.A. DH. �FR, nr. 93/57 (Ayrıca bkz. EK 18). 358 B.O.A. HR. MÜ, 43/34.

139

istenmekteydi. 22 Ekim 1918 tarihinde gönderilen �ifre telgrafa ek olarak gönderilen bu

yazıda;

Esbâb-ı harbiyyeden dolayı mahal-i âhara sevk ve nakl edilen bi’l-umum

ahâlinin memleketlerine avdetlerine müsa’ade i’tası Hükümetçe ne derece matlub ise

bunların emîn ve sâlim bir sûretde me’min-i seyr ü seferleri de kemâl-i ehemmiyetle

müstelzemdir. Binâ’en-aleyh mevadd-ı âtînin nazar-ı dikkatden dûr tutulmaması

muktezidir.

1)Her vilâyet veya liva merkez veya mülhakatında tâlib-i avdet ne kadar nüfus

ve aile vardır ve bunlar nerelidir.

2)Birinci fıkrada gösterilib tâlib-i avdet olan e�hâsın memleketleri nazar-ı

i’tibâra alınarak avdetleri ve memleketlerinde iskânları mümkin olup olmadı�ının ve

seyr-i seyahatlerinde selâmet-i kat’iyye bulunup bulunmadı�ının gidecekleri memleket

hükûmetiyle muhabere edildikten ve mikdârları hakkında mahalline ve merkeze

ma’lumat verildikten sonra e�hâs-ı mezkure i’ade olunabilecektir.

3)Ahali-i mezkurenin kemal-i selâmetle i’adesi i’âde eden hükümât-ı mahalliye

rü’esâsının taht-ı mes’ûliyetinde cereyan edece�i cihetle husûsât-ı mebhûsenin bi’l-

muhâbere ta’yin ve tesbitinden ve ahval ve vaz’iyyet-i hâzıraya göre yollarda selâmet-i

seyr ü seyahatleri her sûretle �ayân-ı i’timad me’murin-i inzibâtiyye ise sâ’ir alâkadâr

me’murin tarafından te’min edildikten sonra icra olunacaktır.

4)Husûsât-ı ânifenin tatbik ve icrâsında kusûr ve tekâsülü görülen me’mûrin

hakkında derhal en �edid mücâzat tatbik edilmek üzere hemân merkeze i�’âr

kılınacaktır.359

27 Ekim 1918’de Dâhiliye Nezaretinden Diyarbekir vilâyetine çekilen yazıda;

359 O.B.E. s. 176-177’den naklen B.O.A. HR. MÜ, nr. 43/34.

140

1)El-yevm me�gûl olan emval-i metrûkenin Ermeniler geldikçe pey-der-pey

tahliyesi muvafıkdır. Fakat bo� olan hânelerin tahribden vikayesi lâzımdır.

2)Bitlis’ten tahrik edilen Ermeniler Diyarbekir vilâyeti ahalisinden de�il iseler

bunların 23 Te�rin-i Evvel sene 1334 tarihli �ifreli telgrafnâme ile icra edilen tebligât

vechile sâlimen ve müreffehen memleketlerine iadeleri muktezidir.

3)Musul’dan Mardin istikâmetinde sevk olunan Ermeni’lerin de Musul

havalisinden oldukları takdirde kezalik aynı muameleye tabi olmaları icâb eder.

4)Ba’de-mâ Ermeni sevkiyâtının ta’tili ile beraber Musul ve Cizre’den

çıkarılmı� olan e�hâs-ı mezkurenin mahallerine iadeleri hakkında ikinci Ordu

Kumandanlı�ına seri’an tebligât icrası ayrıca Harbiye nezaretine yazılmı�tır.360

Buna göre kullanılmakta olan malların sahipleri olan Ermeniler geldikçe

bo�altılması, Bitlis’ten gelen Ermeniler Diyarbekir ahalisinden de�ilseler salimen

memleketlerine iadeleri, Musul’dan Mardin’e sevk olunanların da aynı muameleye tabi

tutulmaları ve Musul ve Cizre’den çıkarılanların yerlerine iade edilmeleri

istenmekteydi.

1 Kasım 1918 tarihli Dâhiliye Nezaretinden Hariciye Nezaretine gönderilen

yazıda; “Esbâb-ı Harbiyyeye binâ’en mahalli âhara sevk ve nakl edilmi� olan Rum ve

Ermeni’lerin memleketlerine i’adeleri hakkında Hükümetçe ittihaz olunan karâr üzerine

keyfiyet ta�ralara ta’mim ve tebli� edilmi� ve bu tebligatdan bir kısmının da birer süreti

leffen takdim kılınmı�dır. Tebligât-ı vâkı’a ahâli-i mezkurenin serbesti-i seyr ve seferine

ve gidecekleri yerlerde te’min-i iskân ve ia�eleriyle Kanûn-ı Esasi-i Osmânî’nin kabul

etdi�i hürriyet-i vidâniyyenin mutlak ve kat’i suretde tatbikine ve mesarıf-ı

seferiyyelerinin Hükümetçe tesviyesine ve harb dolayısıyla i�gâl edilmi� olan mekâtib

ve me’âbid ve mü’essesât-ı sairenin ve himaye kasdıyla vaktiyle dârü’l-eytamlara ve

ahali nezdine kabul olunan yetimlerin hemen aid oldukları cemaatlere iade ve teslimine

me’tuftur. Vürûd eden ma’lmata nazaran ahali-i merkûmeden kendiliklerinden avdet

360 O.B.E. s. 178’den naklen B.O.A. HR. MÜ, nr. 43/34.

141

edenler hariç olmak üzere marifet-i Hükûmetle �imdiye kadar Sivas’a 3160 nüfus

Ermeni ve 136 Rum ve Ma’müretü’l-aziz vilâyetine 2721 Ermeni, Canik’e 456 Rum ve

271 Ermeni ve di�er mahallere de Rum ve Ermeni Muhacirini sevk ve iade edildi�i gibi

Mente�e ve Antalya Rumları tamamen mahallerine gönderilmi� ve te�ekkürleri

hükümet-i mahalliye tarafından tebli� edilmi�dir. Bunlardan ba�ka Tekfurda�ı ve

Edirne ahâlisinden dahi bir hayli Ermeni yerlerine sevk edildi�i gibi �zmit’in Ba�çecik

Ermenileri kâmilen iade edilmi�tir ve Ermi�’e Dârü’l-eytâmı alâkadarlarına teslim

olunmu�dur. Keza Bursa ahalisinden olup vürûd etmekte olan Ermenilerle Yeniköy,

�ile, Ayvalık Rum ahalîsi Pey-der-pey i’ade olundu�u ve �zmit’deki Ermeni Eytamıyla

di�er darü’l-eytamlarda mevcud yetimler ve ahali nezdinde bulunan bi-kes Ermeni

çocuklarından birçokları da Patrikhanelere iade kılınmı�tır. Tefsilat-ı ânifeden

anla�ılaca�ı üzere ahval ve �erait-i h”azıra-i �edidinden ba�ka vesâit-i nakliyenin

fikdânına ra�men toplam olarak 7163 Ermeni 2455 Rum yerlerine iade ve iskân edilmi�

ve elyevm �stanbul’da mevcud olup bu günlerde sevk edilmekte olan 1083 Ermeni ve

Rum nüfus ilave edildi�i takdirde mecmû’u 10601 nüfusa ula�mı� olur. ahiren

te�ebbüsât ve ta’kibât-ı mükerrere ve ciddiye üzerine elde edilen bir iki küçük vapurla

da Marmara havzası sakinlerinden bulunan Rum ve Ermeni’lerin ve bunlar meyânında

�ile, Yeniköy ahalisinden bulunan Rumların iadesine �urû’ edilmi� ve gidecekleri

mahallere de gerekli mebla�lar bi’l-issal iskân ve ia�eleri esbâbı te’min ve her kafileye

nezaret etmek üzere birer me’mûr terfik edilmi�tir. Dört sene zarfında devam eden �u

hâl-i fevkaladenin ilâd etdi�i günâ-gun mü�kilât ve fikdân-ı vesâ’it nazar-ı dikkate

alındı�ı takdirde bütün bu muamelât ve hâdisatın istis�âr edilemeyece�ive deruhde

edilen vazifenin a’zam-ı mesâi sarfıyla if’asına çalı�ıldı�ı müsta�nî-i arz ve izâhdır. Ol

babda emr-ü ferman hazret-i men lehül-emrindir.”361 Bu belgeden de anla�ıldı�ı üzere,

1 Kasım 1918 tarihine kadar Sivas’a 3160 Ermeni ve 136 Rum geri dönmü�lerdir.

Ayrıca birçok Ermeninin de �stanbul’a gittikleri ve yetimhânelerde bulunan

Ermeni’lerin istemeleri durumunda yakınlarına iade edilecekleri ve e�er bunlar da

bulunmazsa ait oldukları cemaatlara verilecekleri belirtilmektedir.

3 Kasım 1918’de Dâhiliye Nezareti A�ayir ve Muhacirin Müdüriyet-i

Umumiyesinden bazı vilâyet ve sancaklara gönderilen yazıda, Ermeni ve Rumların

361 O.B.E. s. 179-180’den naklen B.O.A. HR. MÜ, nr. 43/34.

142

memleketlerine dönme konusunda serbest bırakılmaları, dönmek istemeyenler oldu�u

takdirde bulundukları mahallerde i� ve güçleriyle u�ra�malarının sa�lanması ve sevk

olunanlardan muhtaç olanlara yardım edilmesini istemektedir.362

19 Aralık 1918 tarihinde Meclis-i vükelanın aldı�ı kararla Ermeni’lerin di�er

mahallere sevk ve iadelerine nezaret eden heyetlerin zaruri masraflarının ve

harcırahlarının seferberlik tahsisatından kar�ılanması ve bunlara günlük iki�er liranın

verilmesi kararla�tırılmı�tır.363

3 Ocak 1919 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Hariciye Nezaretine gönderilen

yazıda, Osmanlı ülkesi içinde bir yerden ba�ka bir yere nakledilen Ermeni ve

Rumlardan isteyenlerin asıl vilâyetlerine dönmelerine izin verilmi�se de bunlardan

i�ledikleri suçlardan dolayı Yunanistan ve di�er ülkelere kaçmı� olanların yeniden

Osmanlı ülkesine dönmelerine izin verilmeyece�i, gerek Müslim gerekse gayr-ı Müslim

hiçbir muhacirin ve firarinin itilaf devletlerine ait vasıtalarla Osmanlı Devletine

gelmemeleri için yabancı ülkelerin temsilciliklerine uyarılarda bulunulması

istenmekteydi.364

18 Ocak 1919 tarihinde çe�itli vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen yazıda,

Ermeni yetimlerinin Ermeni cemaati te�kilatı olan yerlerde onlara teslim edilmesi,

olmayan yerlerde Hükümetçe emniyetleri sa�lanarak gerekli olan malumatın

bildirilmesini istemekteydi.365 22 Ocak 1919 tarihinde Ma’müretü’l-aziz vilâyetine

gönderilen yazıda;

1) Rum ve Ermeniler için seferberlik tahsisatından dört yüz bin kuru�luk

havalenin gönderilmi� oldu�u ve sarfı emri telgrafla tebli� edilmi�tir.

362 B.O.A. HR. �FR, nr. 93/26. 363 O.B.E. s. 191-192’den naklen B.O.A. MV. 213/54. 364 O.B.E. s. 193-194’den B.O.A. HR. MÜ, nr. 43/16. 365 O.B.E. s. 206’dan B.O.A. DH. �FR, 95/163 (Ayrıca bkz. EK 19).

143

2) Hükümetin yardımına muhtaç olup da memleketlerine dönecek olan Rum ve

Ermenilere sefer masrafları ve zaruri ihtiyaçlarının kar�ılanmasıyla �imdilik

dönmeyecek olanların ia�elerinin temin edilmesi.

3) Üç bin liranın posta ile gönderildi�i ve iki bin liranın da Kayseri’den

gönderilece�ine dair bir kayıt bulunamadı�ından bu konudaki tebligat ve tarih ve

numaralarının posta telgrafla bildirilmesi ve suretlerinin posta ile gönderilmesi.

4) Mahalli ahardan vilâyete sevk edilmi� olup bu kez de iadeleri kâbil olamayan

Rum ve Ermenilerden yardıma muhtaç olanların ia�esinin sa�lanması.

5) Vilâyetden ba�ka mahallere tebid edilmi� olup da bu kere vilâyete avdet

edenlerin pek ziyade muhtaç olanlarına nihayet yirmibe� günü geçmemek üzere yardım

yapılması caizdir.366

1 �ubat 1919’da Mardin mutasarrıflı�ına gönderilen �ifrede, tehiri caiz olmayan

Ermeni’lerin �imendüferle Arab köprüsü’ne kadar sevkleri oradan da Urfa yoluyla

memleketlerine kadar ia�e ve sevklerinin teminini emredilmektedir.367

�ubat 1919 da Dâhiliye Nezaretinden Sadaret’e gönderilen tezkerede, eski

yerlerine dönmeleri kararla�tırılan Rum ve Ermeni’lerin ia�e, sevk ve iskânlarını

mahallerinde tetkik etmek üzere olu�turulan komisyonun harcırah ve zaruri

masraflarının seferberlik tahsisatından ödenmesini talep etmekteydi.368

23 �ubat 1919 tarihinde Ankara vilâyetine gönderilen �ifre telgrafta, geri dönen

Ermeni’lerin en fazla yirmi güne kadar olan ia�elerinin temin edilebilece�i ondan

sonrasının ise tahsisat müsait olmadı�ından ödenemeyece�ini bildirmektedir.369

366 O.B.E. s. 206-207’den naklen B.O.A. DH. �FR, nr. 95/209. 367 O.B.E. s. 215-216’dan naklen B.O.A. DH. �FR, nr. 96/1. 368 O.B.E. s. 216-217’den B.O.A. DH. SYS, Kr. 53/2. 369 O.B.E. s. 225’den naklen B.O.A. DH. �FR, nr. 96/279.

144

19 Mart 1919’da Dâhiliye Nezaretinden Sadarete gönderilen tezkerede,

memleketlerine avdet eden Ermeni ahaliden temin-i mai�etleri zımmında ufak tefek

ticaretle me�gul olanlar muhacirin misillü iki sene müddetle temettü vergisinden muaf

tutulmalarını talep ettiklerinden bu gibi ki�ilerin muhacirine bah� olunan mali afdan

istifadelerine �uan kanuni bir imkân yoksa da �u anki durum ve hallerine dikkate

alınarak bazı kolaylıkların sa�lanabilece�ine dair Hüdavendigar Vilâyetinden gelen 18

�ubat 1919 tarihli tahriratda bildirilmi� ve filhakika muhacirin ol babdaki kanun ve

nizamlar mucibince tarihi iskânlarından itibaren iki sene zarfında bazı muafiyetlere

mahzar oldukları gibi harb-i umumi esnasında dü�man tarafından i�gâl ve ele geçirilmi�

olan yerlerin ahalisinin de bazı yükümlülüklerinden istisnaları 13 Haziran 1918 tarihli

kanun ile temin edilmi� olmasına nazaran bu kez de memleketlerine geri dönen Ermeni

ve Rumlardan muhtaç olanların da muhacirin ve mültecilere kıyasla muayyen bir

zamana mahsus olmak üzere ö�r’den mâ-ada di�er yükümlülüklerden muafiyetleri

icabat-ı ma’delet ve siyasete muvafık görülmü� oldu�undan keyfiyet tensib-i sâmi-i

fehimânelerine de iktiran eyledi�i takdirde bu babda icab eden hâyıha-i kanuniyyenin

bi’t-tanzim ale’l-usul mevki-i mer’iyyete konulmak üzere makâm-ı celil-i Sadâret-

Penâhilerine takdimi lüzumunun Maliye Nezareti celilesine havale buyurulması talep

edilmektedir.370

7 Haziran 1919 tarihinde �uray-ı devlet Hariciye Nezareti tarafından �ngiliz

Yüksek Komiserli�ine gönderilen tahsisatda, Müslüman ve Gayr-ı Müslim mültecilerin

acil olarak Anadolu demiryolları vasıtasıyla parasız olarak sevk edilmeleri gerekti�ini

bildirmi�lerdir.371

14 Mayıs 1920 tarihinde �ura-yı devlet tarafından Dâhiliye Nezaretine

gönderilen tezkereyle Harb-i Umumi’de nakledilen ve eski yerlerine geri dönen

Ermeni’lerin bazı vergilerden muaf tutuldukları bildirilmi�tir.372

Osmanlı Devleti Harb-i Umumi esnasında tehcire tâbi tuttu�u bazı Rum ve

Ermeni’lerin harbden sonra tekrar asli yurtlarına geri dönmelerine izin vermi�tir. Bu i�in

370 O.B.E. s. 232-233’den naklen B.O.A. DH. SYS, nr. 53/2. 371 O.B.E. s. 247-248’den naklen B.O.A. HR. MÜ, nr. 5/326. 372 O.B.E. s. 263-266’dan naklen B.O.A. DH. SYS, nr. 53/2.

145

güvenli ve rahat bir �ekilde gerçekle�mesi için de yerel idarecileri sorumlu tutmu�,

gerekli olan parayı da seferberlik tahsisatından ilgili vilâyet ve mutasarrıflıklara

göndermi�tir. Ermeniler, geriye dönmelerine izin verilmesinin ardından kafileler halinde

yurtlarına geri dönmeye ba�lamı�lardır. Fakat ne kadarının kendi memleketlerine

döndü�ü konusunda kesin bir rakam vermek zordur. Özellikle birçok Ermeninin

�stanbul ve çevresine do�ru göç ettiklerini ve önemli bir Ermeni nüfusunun burada

oturmaya ba�ladı�ını ar�iv vesikalarından görmekteyiz. Sivas vilâyetine ise tam olarak

ne kadar Ermeni geri dönmü�tür. Bunu tam olarak ifade etmek zordur. Ama Yusuf

Halaço�lu, “Ermeni Tehciri” isimli eserinde 1918 yılında Sivas vilâyetindeki Ermeni

nüfusunu �ngiliz ar�ivlerine dayanarak 162.000 olarak vermektedir.373 Bu rakam 1914

yılına ait Ermeni nüfusuna ili�kin Osmanlı istatistiklerinin verdi�i rakamlardan fazladır.

Bu da bize Sivas vilâyetine dönen Ermeni’lerin yalnızca Sivas Ermenileri de�il ba�ka

vilâyet ve sancaklardan gelen Ermeni’lerin de oldu�u sonucuna götürmektedir. 1927

yılında ise Türkiye Cumhuriyetinde ya�ayan Ermeni’lerin sayısı tahmini olarak 140.000

idi. Bunların ise tahmini yarısını �stanbul’da ya�ayanlar olu�turuyordu.374 Ama bu

nüfusun Osmanlı Ermenileri’nin gerçek nüfusunu olu�turdu�unu söylemek biraz zordur.

Zira 1927 nüfus sayımında Ermeniler etnik bir grup olarak de�il de lisan ve dini yönden

tanımlanmı�tır.

373 Yusuf Halaço�lu, a.g.e., s.106. 374 Justin McCarthy, a.g.e., s.114.

146

SONUÇ

Ermeniler, Anadolu’nun pek çok yerinde da�ınık bir hayat sürmekteydiler. Fakat

Ermeni nüfusunun en yo�un oldu�u bölge bilindi�i gibi Do�u Anadolu bölgesiydi.

Türklerin Anadolu’ya girip buraları Bizans hâkimiyetinden almasının ardından

Bizanslılar için öteki olan ve sürekli dinî ve siyasi baskılara maruz kalan Ermeniler,

Türk-�slam hâkimiyetine girdikten sonra oldukça özgür ve müreffeh bir hayat ya�amaya

ba�lamı�lardır. Anadolu’daki Türk hâkimiyeti Ermeniler için huzur ve refahın

ba�langıcı olmu�tur. Selçuklu hâkimiyeti döneminde Ermeni’lerin

memnuniyetsizliklerine ait herhangi bir kaydın olmaması bize Ermeni’lerin bu dönemde

oldukça rahat bir hayat ya�adıkları fikrine vermektedir.

Selçuklu hâkimiyeti döneminde, Bizans’ın ezmeye ve yok etmeye çalı�tı�ı

Ermenilerle kiliseleri korunmu�, onların din ve vicdan hürriyetilerinin yanında her türlü

hak ve özgürlükleri güvence altına alınmı�tır. Bunun sonucu olarak da iki toplum

birbirlerine yakınla�maya ba�lamı�lardır.

Bu yakınla�ma Osmanlı imparatorlu�u döneminde de devam etmi� ve iki toplum

birbirleriyle karde�çe ya�amaya ba�lamı�lardır. Aynı zamanda “tebâ-i sâdıka” olarak

adlandırılan ve devletin güven ve sevgisini kazanan Ermeniler, pek çok önemli

kademelere getirilmi�lerdir. Osmanlı hâkimiyeti döneminde rahat ve huzur içinde bir

hayat süren Ermeniler, 1880’li yıllardan itibaren bazı dı� güçlerin de etkisiyle yava�

yava� Osmanlı Devleti için sorun olmaya ba�lamı�lardır.

Osmanlı Devleti’nin XIX. Yüzyılın sonlarına gelindi�inde artık Avrupa, Kuzey

Afrika, Do�u Akdeniz ve Mısır’daki hâkimiyet alanlarını iyice yitirmi�, yabancı

yatırımcılar, ticari antla�ma ve dı� borçlar yüzünden ekonomisi artık iyice dı�a ba�ımlı

bir hale gelmi�ti ve dı� güçlerle rekabet gücü neredeyse kalmamı�tı. Tüm bu

olumsuzlukların yanında devlet düzeninde önemli aksaklıklar ortaya çıkmı�, rü�vet,

adam kayırma ve yolsuzluk gibi pek çok olumsuzluklar devlet bürokrasisini iyice

yıpratmı�tı.

147

Osmanlı Devletinin içine dü�mü� oldu�u bu sıkıntıları ve buhranları gören

Ermeniler, kendi geleceklerinin kaygısına dü�erek, kendileri için bir karar vermek

durumunda kalmı�lardır. Ya devletin bütünlü�ü içerisinde Osmanlılık ideali

çerçevesinde tüm uluslarla beraber birlikte, devletin varolması için u�ra�acak veya da

özellikle Balkan ırklarında oldu�u gibi kendi ba�ımsızlıkları için mücadele yolunu

seçeceklerdi. Ermeniler ikinci yolu yani kendi ba�ımsızlıklarını kazanıp millî

devletlerini kurma yolunu seçmi�lerdir. Kendilerine de Bulgaristan’ı örnek almı�lardır.

Tek ba�larına ba�ımsızlıklarını elde etmenin zor oldu�unu gören Ermeniler öncelikli

olarak Dı� güçlerin deste�ini sa�lamayı ve Ermeni milletini tek bir ideal etrafında

toplamayı hedeflemekteydiler. Çünkü ya�adıkları hiçbir bölgede ço�unlu�u

olu�turamıyorlardı ve daima Müslüman nüfusun en yo�un oldukları yerlerde bile

onların yarısı kadar edemiyorlardı.

Osmanlı Devletinin üzerinde emperyalist emelleri olan �ngiltere, Fransa ve

Rusya sürekli olarak devletin içi�lerine müdahale ediyordu. Osmanlı Devletini zor

durumda bırakarak belli çıkarlar elde etmeye çalı�an bu devletler bu amaçlarına

ula�mak için daima azınlıkları kullanmı�lardır. Rusya açısından Osmanlı Devleti sıcak

denizlere inmelerini, bo�azlara hakim olmalarını ve �ngiltere’nin Hindistan’daki

sömürgelerine rahat bir �ekilde ula�malarını engelleyen bir konumdaydı. �ngiltere için

Hindistan ve Kuzey Afrika’daki çıkarlarını koruması açısından ve Rusların sıcak

denizlere inmelerini engellemesi yönüyle varlı�ı zorunlu bir devletti. Fransa açısından

da durum pek de farklı gibi gözükmemekteydi. Osmanlı Devletiyle olan derin ticari

çıkarları ve Afrika’daki sömürgeleri onların Osmanlı Devletiyle olan ili�kilerinde hep

anahtar rol oynamı�tı.

Kendi ba�larına Osmanlı Devletinde isteklerinin yerine getirilmeyece�ini

dü�ünen Ermeniler, hedeflerine ula�abilmek için güçlü devletlerin himayesine ihtiyaç

duymaktaydılar. Avrupalı devletler açısından da Osmanlı Devletinin iç i�lerine

müdahale etmek için Ermeniler, bulunmaz bir nimet olarak görülüyorlardı.

��te bu ortamda Ermenileri kullanmak üzere 1880’li yıllardan itibaren Ermeni

ihtilâl cemiyetleri kurulmaya ba�lanmı�tır. Bu komitalar Ermeni ba�ımsızlı�ının

148

gerçekle�tirilebilmesi için önemli bir adım olarak görülmü�tür. Bunların en önemlileri

Hınçak, Ta�naksatyun ve Ramgavar’dır. Parti programı olarak Marksist ve Sosyalist

özelliklere sahip olan bu komitalar, ihtilâl yoluyla ancak emellerini

gerçekle�tirebileceklerini dü�ünüyorlardı. Artık tüm hazırlık a�amaları tamamlanmı�

sıra bunun halk nezdinde makes bulmasına, halkında bu olu�um içinde yer almasına sıra

gelmi�tir. Bunun için ciddi bir propaganda te�kilatı kurularak en ücra köylere dahi

gidilerek, insanlar bu konuda yönlendirilmeye ve birle�tirilmeye çalı�ılmı�tır.

Avrupa’nın da müdahalesini sa�lamak ve dünyaya Ermeni milletinin sesini duyurmak

amacıyla bazı isyan ve ihtilâl eylemlerine ve propaganda faaliyetlerine giri�ilmi�tir.

Yapılan çalı�malar meyvesini vermi� ve Ermeni meselesi Osmanlı-Rus

sava�ının ardından imzalanan Ayastefanos (3 Mart 1878) antla�masının 16.maddesi

olarak anla�ma metninde Ermenilerin korunmasını içeren madde yer almı�tı. Bu

antla�maya göre Ermeni’lerin sâkin oldu�u Do�u Anadolu vilâyetlerinde ıslahat

yapılacak ve Ermeniler buralarda ya�ayan Kürt, Türk ve Çerkeslere kar�ı korunacaktı.

Bu antla�mayla Ermeni meselesi ilk defa uluslararası bir antla�mada yer alıyordu. Fakat

bu antla�ma uygulanma fırsatı olmadan geleneksel �ngiliz çıkarlarına aykırı görüldü�ü

için �ngiliz hükümetini rahatsız etmi� ve Rusların sıcak denizlere inip �ngiliz

sömürgeleriyle olan ba�larını koparabilece�i endi�esiyle antla�manın çok a�ır oldu�unu

önesüren �ngiltere, Rusya’yı yeni bir antla�ma yapılması konusunda ikna etmi�ti ve

tarafları Berlin’de bir araya gelerek yeni bir antla�ma imzalamaları konusunda ikna etti.

Berlin konferansı 4 Haziran 1878 tarihinde toplanmı� ve taraflar arasında yeni bir

antla�ma imzalanmı�tı. Osmanlı Devletinin 15 Temmuz 1878’de tasdik etti�i bu

antla�masının 61. maddesi yine Ermeni ıslahatıyla ilgiliydi. Ermeni ıslahatı meselesini

Avrupalı devletlere de anlatıp onların deste�ini almak isteyen Ermeniler, heyet halinde

Berlin’de bulunmaktaydılar. Böylece hedeflerine ula�an Ermeniler, Ermeni sorununun

uluslar arası bir sorun olmasını ve bu konuyla ilgili batılı devletlerin ilgisini çekmeyi

ba�armı�lardı. Sıra bu devletlerin kamuoyuyla birlikte desteklerini elde etmekte idi. Bu

amaçla Anadolu’da birçok isyan ve ihtilâl hareketlerine giri�mi�ler ve bazen kanlı bir

�ekilde bastırılan bu isyanlar, batı kamuoyunda mazlum ve masum bir halkın barbar

Türkler tarafından katledilmesi olarak yansıtılmı�tı. Bu durum “masum” olarak

149

gösterilen Ermeni halka kar�ı batı kamuoyunda bir sempati hatta destek olu�masına

zemin hazırlamı�tı.

Yıkılma ve parçalanma sürecine giren ve âdeta Emperyalist devletlerin oyunca�ı

haline gelen Osmanlı Devleti de yabancı devletlerin kendi içi�lerine karı�malarını

engelleyebilmek için bazı sosyal ve siyasi reformları ilan edip Avrupa’nın etki ve

nüfuzundan kurtulmak ve parçalanmak üzere olan unsurları bu �ekilde bir arada tutmak

dü�üncesindeydi. Bu amaçla Tanzimat ve Islahat Fermanları ilan edilmi�, Me�rûtî bir

yönetim biçimi benimsenmi� ve Müslim ve Gayr-ı Müslim unsurlar arasında e�itlik

sa�lanmaya çalı�ılmı�tır. Fakat özellikle de Balkanlardaki unsurların ba�ımsızlıklarını

kazanmalarının önüne geçilememi�ti. Gerçi 1908’de ilan edilen II. Me�rutiyetle

Ermeniler ve Müslümanlar arasında geçici de olsa karde�lik rüzgarlarının esmeye

ba�ladı�ı gözlemlenmektedir. Ancak bu dönem oldukça kısa sürmü� ve 1909 Adana

olaylarıyla iyimser hava tekrar tarafların birbirlerine kar�ı dü�manca tavırlar almalarına

neden olmu�tu. Ya�anan bütün bu olumsuzluklar artık iki toplumun bir arada karde�çe

ya�amalarını, dostça alı�veri�te bunmalarını iyice imkânsız bir hale getirmi�ti.

Osmanlı Devletinde görülen bütün bu olumsuzluklar ya�anmaktayken dünyada

da hızlı bir kutupla�ma ile özellikle Avrupa devletleri arasında çıkar çatı�maları

meydana gelmekteydi. Almanya ve �talya ulusalla�masını tamamlamı�, kendi milli

devletlerini kurarak sanayide dev atılımlar gerçekle�tirmi�lerdi. Her iki ülke artan

hammadde kaynaklarını temin etmek amacıyla bazı faaliyetlerin içerisine girmi�lerdi.

Bu amaçla Almanlar, Fransızlardan Alsace-Lorraine bölgesini almı�lar ve bu durum iki

ülke arasında anla�mazlık ve sava�ların çıkmasına sebep olmu�tu. Emperyalist

devletlerin bu �ekilde çıkar çatı�masından kaynaklanan kutupla�ma içerisine girmeleri

ve kar�ılıklı ittifak ve itilaf kuvvetlerini olu�turmaları Avrupa ve dolayısıyla dünyada

yeni sancıların olu�masına ve en ufak bir bahaneyle bile bu büyük güçlerin birbirleriyle

sava�acak bir duruma gelmelerine sebep olmu�tu. Aranılan bahanenin bulunması zor

olmadı ve Sırbistan gezisi esnasında Avusturya veliahtının bir Sırp milliyetçisi

tarafından öldürülmesinin ardından Avusturya imparatorlu�u Sırbistan’a sert bir

ültimatom verdi ve bazı �artların yerine getirilmesini, aksi taktirde sava� ilan edece�ini

bildirdi. Sırbistan’ın yanında yer alan Rusya ve �ngiltere de Avusturya’nın sava� ilan

150

etmesi durumunda kendilerinin de Avusturya’ya kar�ı sava� açacaklarını ilan

ediyorlardı. Osmanlı Devleti kendisinin gelece�ini teminat altına almak maksadıyla

öncelikli olarak itilaf kuvvetlerine yakla�maya çalı�tı. Fakat itilaf kuvvetlerinin artık

ölmek üzere olan Osmanlı Devletinin kendileri yanında sava�a katılmasını bir külfet

olarak görüyorlardı. Bu yüzden Osmanlı Devletinin teklifini teker teker reddediyorlardı.

Osmanlı Devleti yetkilileri de �mparatorlu�un tarafsız kalması durumunda özellikle

itilaf devletleri tarafından payla�ılaca�ı ve parçalanaca�ı korkusuyla ve Alman hayranı

olan �ttihat ve Terakki’nin bazı yöneticilerinin i�güzarlı�ı sonucunda Almanya’yla gizli

bir antla�ma imzalayarak onların safında sava�a katılmayı kabul ediyorlardı. Pek çok

devlet yetkilisinin hatta padi�ahın bile durumdan haberi yoktu. �ngiliz takibinden kaçan

Goben ve Breslav isimli iki Alman zırhlısının Çanakkale bo�azından geçmesi ve

Osmanlı Devletine sı�ınmalarının ardından bu gemilerin Karadeniz’de Rus limanlarını

bombalamasıyla Osmanlı Devleti de sava�a sürüklenmi� oluyordu.

Osmanlı Devleti sava�a girmesinin ardından pek çok cephede dü�manla

mücadele etmek zorunda kalmı� ve Balkan harpleriyle iyice yıpranmı� ve askeri

mühimmatı neredeyse tamamen tükenmi�tir. Bütün bunların yanında ekonomisi de

oldukça kötü bir durumdaydı. Osmanlı Devletinin bu zor durumundan istifade etmek

isteyen Ermeni Komitaları, faaliyetlerine büyük bir hız kazandırmı�lardır. Ülkenin

özellikle sava�ın yo�un olarak ya�andı�ı cephelerin gerisinde isyan hareketleri ve bazı

huzursuzluklar çıkarmı�lardı. Osmanlı Devletinin Çanakkale’de varolma mücadelesi

verdi�i bir sırada Ermeniler de do�u’da isyan ederek Osmanlıyı zaafa dü�ürmek ve

zaten çok zayıf olan askeri gücünü iyice zayıflatmak hatta parçalamak niyetindeydiler.

Seferberli�in ilan edilmesiyle birlikte askere gitmekten ve askerlik �ubelerine

gidip gönüllü olarak kaydolmaktan imtina eden Ermeniler, askerlik �ubelerine gidip

asker olmak ve dü�manla sava�mak isteyenleri yollarda katletmi�ler, isteklilerin askere

gitmemeleri gerekti�ini, zira Osmanlı Devletinin yenilece�ini söyleyerek onlara devlet

aleyhinde telkinlerde bulunmu�lardı. Do�u’da bo�luktan istifade edip e�kiyalık yapan

komitacılar, Ermeni halkın isyan edip ba�ımsızlıklarını kazanmaları konusunda

yönlendirmeye çalı�mı�lardı. Hatta cephelerde dü�man ordularına katılmı�, onlara

öncülük etmi�ler ve gönüllü alaylar kurup Osmanlı askeriyle sava�mı�lardı.

151

Osmanlı Devleti de; Ermenilerden kaynaklanan bütün bu isyan ve karı�ıklıkları

önlemek, cephe gerilerinin güvenli�ini sa�lamak ve Ermenileri bu tür faaliyetlerinden

dolayı etkisiz hale getirmek amacıyla, Talat ve Enver Pa�aların da öncülü�ünde,

Osmanlı Ermenileri’nin cephe gerisinde bulunan daha güvenli bölgelere tehcir

edilmeleri kararını 27 Mayıs 1915 tarihinde almı�tır. Fakat bu tarihten önce Talat Pa�a

isyan eden Zeytun Ermeni’lerini Konya istikametine sevkiyatı emrini vermi�ti. Fakat

tehcirin nedeni sayılabilecek Van isyanı Osmanlı Devletinin daha radikal çözümler

üretmesine sebep olmu� ve nihayetinde de tehcir kararı alınarak bütün sava�

bölgelerindeki muzır Ermeni’lerin ülkenin güneyinde bulunan Musul, Suriye ve Haleb

vilâyetlerine sevklerine karar verilmi�ti. Öncelikli olarak tehcir do�u bölgelerinde

uygulanmı� ve istisnasız bütün Ermenileri kapsamı�tı.

Sorun olan Ermeni ve bazı Rumlar için geçici sevk ve iskân kararının bakanlar

kurulunca alınmasının ardından gerekli emir ve talimatlar ilgili bütün vilâyet ve

mutasarrıflıklara gönderilmi�tir. Önemli bir Ermeni nüfusunun ya�adı�ı Sivas vilâyetine

de konuyla alakalı ilk emir 14 Haziran 1915 tarihinde Su�ehri Ermenilerinin sevki ile

ilgili gelmi�tir. 20 Haziran 1915 tarihinde de Sivas vilâyetinde bulunan istisnasız bütün

Ermenilerin aileleriyle birlikte Musul, Urfa ve Zor cihetlerine sevki emri gelmi�tir.

Ermenilerin sevkiyle mahalli memurlar sorumlu tutulmu�, gerekli olan tedbirlerin

alınması ve vasıtaların temin edilmesinden sonra icraate ba�lanması kararla�tırılmı�tır.

Öncelikli olarak komitacı ve muzır olan Ermeniler sevkedileceklerdir. Ermenilerin sevk

ve iskânı, can ve mallarının korunması, i�ae ve istirahatlerinin teminiyle sevk

güzergâhında bulunan idâri görevliler sorumlu tutulmu�tur. Sevk edilecek olan Sivas

Ermenileri sevkiyat için belirli noktalarda toplanmı�lardır ve kafileler belirli bir sayıya

ula�tıktan sonra bir jandarma müfrezesinin korumasında bin ile ikibin ki�i arasında

de�i�en kafileler halinde daha önceden belirlenen en güvenli ve rahat yollar tercih

edilerek nihai varı� yerlerine gönderilmi�lerdir. Malatya üzerinden Diyarbakır ve Urfa

yoluyla Cizre’ye gönderilen Sivas Ermenileri, buradan da nihai yerle�tirilecekleri yer

olan Musul ve Zor’a sevk edilmi�lerdir. Musul’a sevk edilen Ermeniler Ba�dat

demiryolunun özellikle batısında bulunan yerlere belirli bir düzen ve kurallar

152

çerçevesinde yerle�tirilmi�lerdir. Fakat daha sonra bu bölgelere gelen nüfusun fazla

olmasından dolayı iskân edilecek yerler geni�letilmi�tir.

Önemli bir Ermeni nüfusunun tehcir edilmesine ra�men bazı Ermeniler bundan

muaf tutulmu�lardır. Bunlar Protestan ve Katolik Ermeniler, Osmanlı Bankasında

çalı�anlar, mebus aileleri, asker, zabıtan ve zabıtan-ı sıhhiye aileleri, duyun-u umumiye

ve reji idaresinde çalı�anlar, ihtida eden bazı Ermeniler veya saklananlar ile Müslüman

ailelere emanet bırakılan çocuklardır. Fakat Protestan ve Katolik mezhebinden olan

Ermenilerin sevk edilmemesi gerekti�ine dair emrin vilayete tehcir i�leminin

ba�lamasından sonra ula�tı�ı için sözkonusu tarihe kadar herhangi bir ayrım yapılmadan

bütün Ermeniler sevk edilmi�tir. Ancak o tarihden itibaren Protestan ve Katolik

Ermenilerle Osmanlı Devletinde bazı önemli görevleri ifa eden Ermeni memur ve

aileleri tehcirin dı�ında tutulmu�tur. Sevk edilen Ermenilerin her türlü ihtiyaçları imkân

ölçüsünde devlet tarafınadn kar�ılanmı� ve bu amaçla iskân-ı a�air ve muhacirin

müdüriyeti görevlendirilmi�tir. Ermeniler kendileri için tahsis edilen bölgelere

yerle�tirildikten sonra ihtiyaç duydukları sosyal ve ekonomik deste�i de devlet

imkânları ölçüsünde kar�ılamaya çalı�mı�tır.

Geçici sevk ve iskân kanunuyla devletin güney bölgelerine yerle�tirilen

Ermenilerin geride bıraktıkları mallarına ili�kin Osmanlı Devleti Hükümeti bazı kararlar

almı�tır. Sevke tabi tutulan Ermenilerin mallarının muhafazası için vilâyetlerde

komisyonlar kurulmu� ve bunlar vasıtasıyla Ermenilerin malları muhafaza ve kayıt

altına alınmı�tır. Ayrıca bu mallardan bozulma riski olanlar sahibi adına satılmı� ve elde

edilen gelir ya sahibine ula�tırılmaya çalı�ılmı� veyahut da onun adına korunmu�tur.

Birinci Dünya Sava�ı ve onun a�ır ko�ullarının sona ermesinin ardından,

Ermenilerin tekrar eski yurtlarına dönebilmeleri için Osmanlı Devleti Hükümeti bazı

çalı�malara ba�lamı�tır. Bu durumun gazete ve dergiler yoluyla halk arasında

duyurulmasının ardından, özellikle Ermeniler arasında büyük bir sevinç ve heyecan

ya�anmasına vesile olmu�tur. 5 Kasım 1918 tarihinde sözkonusu kararla ilgili

kararname bütün vilayet ve sancaklara gönderilmi�tir. Burada tekrar eski yerlerine

dönmek isteyen Ermenilere her türlü kolaylı�ın sa�lanması, yol masraflarının

153

kar�ılanması ve Ermenileri zor durumda bırakacak her türlü durum ve fiilin önlenmesi

istenmi�tir. Dönmek isteyen yahut bulundukları yerde kalmak isteyen Ermenilere

oldukça ho�görülü davranılmı� ve halktan Ermenilere sıkıntı çıkaran veya çıkarmak

isteyenler engellenmi�tir. Fakat memleketlerine dönen Ermenilerden ne kadarının kendi

memleketlerine döndüklerini söylemek zordur. 1 Kasım 1918 tarihinde Dâhiliye

Nezaretinden Hariciye’ye gönderilen yazıda, sözkonusu tarih itibariyle 3160 Ermeni ve

136 Rum Sivas vilayetine dönmü�tür. �ngiliz ar�ivlerine göre ise 1918 yılı sonu

itibariyle Sivas vilayetinde ya�ayan Ermenilerin sayısı 162 bin olarak gösterilmi�tir.

Fakat bu dönem içerisinde Sivas’a yalnızca Sivas Ermenileri de�il aynı zamanda ba�ka

vilayetlerin nüfusuna kayıtlı Ermenilerin de geldi�i anla�ılmaktadır. Ancak daha sonraki

yıllarda vilayetteki Ermeni nüfusu hızla dü�mü� ve son zamanlara kadar neredeyse

kalmamı�tır.

Sonuç olarak Osmanlı Devletinin geçici sevk ve iskân kararındaki gayesi,

Hükümet aleyhinde ve müstakil bir Ermenistan hayaliyle bazı çalı�malarda bulunan

Ermenilerin bu dü�üncelerini takip edemeyecekleri bir hale getirmeleri esasına

dayanmaktadır. Ermenilerin toptan imha veya yok edilmeleri kesinlikle

dü�ünülmemi�tir.

154

B�BL�YOGRAFYA

AR��V BELGELER�

Ba�bakanlık Osmanlı Ar�ivi

A) Dâhiliye Nezareti tasnifi

a) Kalem-i mahsus müdüriyeti belgeleri (DH. KMS.): nr.39/4; nr. 49-1/89

b) Emniyet-i umumiye müdüriyeti muhasebe �ubesi belgeleri (DH.EUM.MH)

nr. 86/97; nr. 87/111.

c) Emniyeti umumiye müdüriyeti 2. �ube belgeleri (DH. EUM.2, �B.) �T.

68/70; nr. 68/84. d) Siyasi kısım belgeleri (DH. SYS.) nr. 5312.

d) �ifre kalemi belgeleri (DR. �FR.) nr.53/94; nr.531201; nr.53/303 nr.54/7; nr.54/9;

nr.54/10; nr.54/19; nr.54/71; nr.54/87; nr.54/36; nr.54/150; nr.54/156; nr.54/162;

nr.54/163 nr.54/183; nr.54/202; nr.54/222 nr.84/226; nr.54/254 nr.54/287 nr.54/301

nr.54/308; nr.54/315; nr.54/337; nr.54/359; nr.54/368; nr.54/381; nr.54/406;

nr.54/413; nr.54-A/14: nr.54-A/49; nr.54-A/251; nr.54-A/252; nr.54-A/290: nr.54-

A/325; nr.54-A/382; nr.54-A/388; nr.55/18; nr.55/19 nr.55/42; nr.55/120;

nr.55/141; nr.55/196; nr.55/292; nr.55/330; nr.55-A/14 nr.55-A/77; nr.55-A/118;

nr.55-A/135; nr.55-A/220; nr.56/94; nr.56/179; nr.56/308; nr.57/51; nr.57/105;

nr.57/110; nr.57/116; nr.57/241; nr.57/277; nr.57/309; nr.57/342; nr.57/348;

nr.57/349; nr.57/413 nr.58/24 nr.58/47; nr.59/83; nr.60/148; nr.61/71; nr.62/21;

nr.62/199; nr.63/72; nr.63/142; nr.64/175: nr.64/248; nr.66/55; nr.66/229; nr.68/73;

nr.68/95; nr.7l/12; nr.74/234; nr.75/244; nr.76/238; nr.77/l68; nr.78/150; nr.80/73;

nr.80/79; nr.80/80; nr.80/86; nr.80/88; nr.80/92; nr.85/204; nr.85/208; . nr.85/209;

nr.85/210; nr.85/213; nr.85/221 nr.93/26; nr.93/57; nr.93/300.

e) Umur-ı mahalliye-i vilâyet belgeleri (DH.UMVM) nr.13l/87.

B) Hariciye Nezareti Belgeleri

a) Hariciye mütareke evrakı belgeleri (HR.MÜ.) nr.5/326; nr.43/16: nr.43/17;

nr.43/34;

b) Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Belgeleri (HR.SYS), nr.2876-3

C) Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.): nr.198/24; nr.198/163; nr.209/42;

nr.213/54; nr.213/62.

155

ESERLER

AÇIKSES, Erdal. “Osmanlı Devletindeki Misyonerlik Faaliyetleri ile �lgili Bir

De�erlendirme”, Yeni Türkiye, Yıl:7, Sayı:38, 2001.

AKGÜN, Seçil. “Amerikalı Bir Misyonerin Anadolu’ya Bakı�ları”, OTAM (Ankara

Üniversitesi Osmanlı Tarihi Ara�tırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Sayı: 3,

1992.

AK��N, Sina. Jön Türkler ve �ttihat ve Terakki, �mge Kitabevi Yayınları, �stanbul,

2001.

ANADOL, Cemal. Ermeni Dosyası, IQ Kültür-Sanat Yayıncılık, �stanbul, 2001.

AYBARS, Ergün. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, Zeus Kitabevi Yayınları, �zmir, 2006.

AR��V BELGELER�YLE ERMEN� FAAL�YETLER� 1914-1918. C.I. Genelkurmay

ATASE ve Genelkurmay Denetleme Ba�kanlı�ı Yayınları, Ankara 2005

AR��V BELGELER�YLE ERMEN� FAAL�YETLER� 1914-1918 C.II., Genelkurmay

ATASE ve Genelkurmay Denetleme Ba�kanlı�ı Yayınları, Ankara 2005.

BAKAR, Bülent. “Ermeni Tehciri ve Uygulaması”, (Yayımlanmamı� Doktora Tezi),

Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara�tırmaları Enstitüsü, �stanbul, 2003.

BA�YURT, Erhan. Ermeni Evlatlıklar Saklı Kalmı� Hayatlar, Karakutu Yayınları,

�stanbul, 2006.

BAYSAN, M. Galip. Ermeni Meselesi 1915 Zorunlu Göç (Tehcir Olayı) Nedenleri ve

Sonuçları, Üniversiteliler Ofset, �zmir, 2005.

156

BAYUR, Yusuf Hikmet. Türk �nkılâbı Tarihi Cilt III., Kısım III., T.T.K. Yayınları,

Ankara, 1991.

BRYCE, James, Arnold TOYNBEE. Osmanlı �mparatorlu�unda Ermenilere Yönelik

Muamele, 1915-1916, C I., Pencere Yayınları, Çev. Ahmet Güner, �stanbul,

2005.

……..Osmanlı �mparatorlu�unda Ermenilere Yönelik Muamele, C II., Çev. Atilla

Tuygan, Jülide De�irmenciler, Pencere Yayınları, �stanbul, 2006.

Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay Tarih ve Stratejik Etüd Ba�kanlı�ı Askeri

Tarih Yayınları, Ankara, 1983.

DEM�REL, Ömer. Osmanlı Dönemi Sivas �ehri ve Esnaf Te�kilatı, Sivas Belediyesi

Kültür Yayınları, Sivas, 1998.

------ Osmanlı Dönemi Sivas �ehri Makaleler, Sivas Valili�i �l Kültür ve Turizm

Müdürlü�ü Yayınları, Sivas, 2006.

------- “Osmanlı Dönemi Sivas �ehrinde Sur, Saray, Mahalleler ve Sosyo-Kültürel

Eserler”, Tarih �ncelemeleri Dergisi XII, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Yayını, �zmir, 1997.

DEM�REL, Ömer. Ho�görü Toplumunda Ermeniler, C.III., Erciyes Üniversitesi Yay.,

Kayseri, 2007.

DEM�R, Necati. “Ermeni Hareketlerinde Sivas”, Ermeni Ara�tırmaları 2. Türkiye

Kongresi Bildirileri C I, Asam, Ankara, 2007.

DEVEL�O�LU, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi

Yayınları, Ankara, 2004.

157

ERARSLAN, Cezmi, “I. Dünya Sava�ı ve Türkiye” Türkler, Editörler: Hasan Celal

Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, C.13.

ERO�LU, Veysel. Ermeni Mezalimi, Sebil Yayınevi, �stanbul, 1973.

EY�C�L, Ahmet. Siyasi Tarih, Gün Yayıncılık, Ankara, 2005.

Ermeni Komitalarının A’mal ve Harekât-ı �htilaliyyesi, Haz. H. Erdo�an Cengiz,

Ba�bakanlık Basımevi, Ankara, 1983.

ESER, Feridun. Ermeni Örgütlenmeleri ve Komitacılık Hareketleri, Yenigediz

Matbaası, Kütahya, 2007.

GED�K, �lhan, “Vilâlat-ı Sitte’de Demografik Durum (1875-1914)” (Yayımlanmamı�

yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi �nkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara,

KS85.

GÖKBEL, Ahmet. �nanç Tarihi Açısından Sivas, Kitabevi Yay., �stanbul, 2004.

GÖYÜNÇ, Nejat. Türkler ve Ermeniler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2005.

GÜLER, Ali, AKGÜL, Suat. Sorun Olan Ermeniler, Berikan Yayınları, Ankara, 2003.

GÜNAY, Nejla. “1895 Zeytun �syanı”, Türk-Ermeni �li�kilerinin Geli�imi ve 1915

Olayları Uluslar arası Sempozyumu Bildirileri, Gazi Üniversitesi Ara�tırma ve

Uygulama Merkezi, Ankara, 2006.

GÜNDÜZ, Ahmet. “Osmanlı Devletinde Yapılan Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni

Meselesinin Do�u�u, Geli�mesi”, Türk Dünyası Ara�tırmaları, Sayı:128, 2000.

GÜRÜN, Kâmuran. Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi Yayınları, �stanbul, 2005.

158

HALAÇO�LU, Yusuf. Ermeni Tehciri, Babıali Kültür Yayınları, �stanbul, 2006.

----- Sürgünden Soykırıma Ermeni �ddiaları, Babıalî Kültür Yayınları, �stanbul, 2006.

HOCAO�LU, Mehmed. Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda Da�ıtım,

�stanbul, 1976.

Hüseyin Nazım Pa�a. Ermeni Olayları Tarihi, Ba�bakanlık Devlet Ar�ivleri Genel

Müdürlü�ü Yayınları, Ankara, 1998.

�LTER, Erdal, Büyük �hanet Ermeni Kilisesi ve Terör, Turhan Kitabevi, Ankara, 2007.

KANTARCI, �enol. Ermeni Sorunu El Kitabı, Teimk/Asam Yayınları, Ankara, 2003.

--------“Sevk ve �skân Kararına Giden Yolda Oldukça Önemli Bir Olay; II. Van �syanı”,

Türk-Ermeni �li�kilerinin Geli�imi ve 1915 Olayları Uluslar arası Sempozyumu

Bildirileri, Gazi Üniversitesi Atatürk �lkeleri ve �nkılap Tarihi Ara�tırma ve

Uygulama Merkezi, Ankara, 2006.

KARACAKAYA, Recep. Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi, Toplumsal Dönü�üm

Yayınları, �stanbul, 2005.

KARPAT, Kemal H. Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri,

Tarih Vakfı Yurt Yayınları, �stanbul, 2003.

KENT, Marian. Osmanlı �mparatorlu�unun Sonu ve Büyük Güçler, Çev. Ahmet Fethi,

Tarih Vakfı Yurt Yayınları, �stanbul, 1999.

KILIÇ, Mehmet Ali, Tarih Boyunca Ermeniler ve Ermeni Meselesi (Yayımlanmamı� Yüksek

Lisans Tezi), Gebze �leri Teknoloji Ens., Sosyal Bilimler Ens., Gebze, 2003.

KOÇA�, Sadi. Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni �li�kileri, Altınok Matbaası,

Ankara, 1967.

159

KODAMAN, Bayram. �ark Meselesi I�ı�ında Sultan II. Abdülhamidin Do�u Anadolu

Politikası, Orkun Yayınevi, �stanbul, 1983.

KOPAR, Metin. “Ermeni Meselesinde Rusya’nın Genel Politikası”, Türk Dünyası

Ara�tırmaları Dergisi, Sayı:158, Ekim 2005.

KÖKER, Osman, Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonundan Kartpostallarla 100 Yıl

Önce Türkiye’de Ermeniler, Bir Zamanlar Yay., �stanbul, 2005.

KUZUCU, Kemalettin. “Sivas’ta Ermeni Hareketleri ve Yerel Yönetimin

Uygulamaları”, Ermeni Ara�tırmaları I. Türkiye Kongresi Bildirileri, C.1.,

ASAM-EREN, Ankara, 2003.

KÜÇÜK, Abdurrahman. “Ermeni Kilisesi ve Terör”, Ermeni Ara�tırmaları 2. Türkiye

Kongresi Bildirileri, C II, ASAM, Ankara, 2007.

KÜÇÜK, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Andaç Yay., Ankara, 2003.

MACFIE, A.L. Osmanlının Son Yılları 1908-1923, Çev. Damla Acar, Funda Soysal,

Kitap Yayınevi, �stanbul, 2003.

McCARTHY, Justin. Osmanlı Anadolu Topraklarındaki Müslüman ve Azınlık Nüfus,

Çev. �hsan Gürsoy, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 1995.

MET�N, Halil. Türkiye’nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olayları, Milli E�itim

Bakanlı�ı Yay., �stanbul, 1997.

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ba�bakanlık Devlet Ar�ivleri Genel

Müdürlü�ü Osmanlı Ar�ivi Daire Ba�kanlı�ı Yayını, Ankara 1995.

OGÜN, Tuncay. Unutulmu� Bir Trajedi Vilayat-ı �arkıyye Mültecileri (1915-1923),

Babil Yayıncılık, Ankara, 2004.

160

ÖKE, Mim Kemal. Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu, �rfan Yayınevi, �stanbul, 6.

Baskı, 2003.

ÖZÇEL�K, �smail. Ermeni Sorunu ve Gerçekler, Gündüz E�itim ve Yay., Ankara,

2005.

ÖZDEM�R, Hikmet, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık, Yusuf Halaço�lu.

Ermeniler Sürgün ve Göç, T.T.K. Yayınları, Ankara, 2005.

ÖZDEM�R, Hikmet. “Seferberlik �lanından Rus ��galine Kadar Ermeni Milislerle

Çatı�malar”, Türk Ermeni �li�kilerinin Geli�imi ve 1915 Olayları Uluslar arası

Sempozyumu Bildirileri, Gazi Üniversitesi Atatürk �lkeleri ve �nkılap Tarihi

Ara�tırma ve Uygulama Merkezi Yayını, Ankara, 2006.

ÖZGÜLDÜR, Yavuz. GÜLER, Ali. AKGÜL, Suat. KÖRO�LU, Mesut. Her Yönüyle

Ermeni Soykırımı, Kara Harp Okulu Basımevi, Ankara, 2001.

ÖZTÜRK, Ayhan. “Merzifon’da Ermeni Olayları (1893)”, Dünden Bugüne Ermeni

Meselesi Sempozyumu, Selçuk Üniversitesi Atatürk �lkeleri ve �nkılap Tarihi

Ara�tırma ve Uygulama Merkezi, Konya, 2003.

POLAT, �lknur. “Osmanlı �mparatorlu�unda Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir

�nceleme”, Belleten C LII, Sayı: 203, 1988.

SARAY, Mehmed. Ermenistan ve Türk-Ermeni �li�kileri, Atatürk Ara�tırma Merkezi

Yayını, Ankara, 2005.

SEZER, Ayten. “Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri”, Yeni Türkiye, Yıl:7,

Sayı:38, 2001.

------ “Ermeni Meselesi ve Misyonerler”, Yeni Türkiye, Yıl:7, Sayı:38, 2001.

161

SOLMAZ, Gürsoy. Tanıkların Diliyle Ermeni Vah�eti –Bir Sözlü Tarih Denemesi–,

Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 2001.

SÜSLÜ, Azmi. Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Van Yüzüncüyıl Üniversitesi

Rektörlü�ü Yayını, Yayın no:5.

�AH�N, Gürsoy. Osmanlı Devletinin Son Dönemlerinde Sivas ve Su�ehri Bölgelerinde

Ermeni Faaliyetleri, IQ Kültür-Sanat Yayıncık, �stanbul, 2007.

�EKER, Mehmet. Fetihlerle Anadolu’nun Türkle�mesi ve �slamla�ması, Diyanet ��leri

Ba�kanlı�ı Yal., Ankara, 2007.

��M��R, Bilal N. �ngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri (1856-1880), Bilgi Yayınevi,

Ankara, 1986.

Talat Pa�a’nın Anıları. Haz. Alpay Kabacalı, Türkiye �� Bankası Kültür Yayınları,

�stanbul, 2007.

TOZLU, Necmettin. “Osmanlı Devletinde Ermeni E�itim Kurumları ve Faaliyetleri”,

Yeni Türkiye, Yıl:7, Sayı:38, 2001.

TUZCU, Ali. “Merzifon’da Ermeni Ayaklanması”, Belleten Cilt LVII, Sayı:220, 1993.

TÜRKDO�AN, Berna. 1915’ten Günümüze Tehcir (Türk-Ermeni �li�kileri), IQ Kültür-

Sanat Yayıncılık, �stanbul, 2006.

Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu-Tebli�ler ve Panel Konu�maları, Dokuz Eylül

Üniversitesi �lahiyat Fakültesi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayını, �zmir, 1983.

URAL, Gültekin. Ermeni Dosyası, Kamer Yayınları, �stanbul, 1998.

URAS, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, �stanbul, 1987.

162

YALÇIN, Durmu�, Ya�ar AKBIYIK, Yücel Özkaya. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I-II,

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Ara�tırma Merkezi

Yayını, Ankara, 2005.

YAMAN, Abdullah. Ermeni Meselesi ve Türkiye, Ota� Yayınları, 1973.

YEN�ÇER�, Özcan. “Kırım Sava�ı, Islahat Fermanı ve Paris Antla�ması”, Türkler C.12,

Yeni Türkiye Yay., Ankara, 2002.

ZÜRCHER, Eric Jan. Sava�, Devrim ve Ulusla�ma Türkiye Tarihinde Geçi� Dönemi

1908-1928, Çev. Ergun Aydıno�lu, �stanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,

�stanbul, 2004.

163

EKLER

EK 1. Sevk Edilen Ermenilerin Yollarda Korunması ve Bunlara Saldıranların

�iddetle Cezalandırılması. B.O.A.DH.�FR.54/10

164

Bâb-ıÂlî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti

Husûsî: 25 �ifre

Erzurum Vilâyeti'ne

C. 30 Mayıs sene [1]331. �hrâc olunan Ermenilerin yollarda muhâfaza-i

hayâtlarına imkân nisbetinde çalı�ılması ve esnâ-yı sevkde firâra tasaddî edenlerle

muhâfazalarının me’mûr olanlara kar�ı ta‘arruzda bulunacakların te’dîbi tabî‘îdir. Fakat

buna hiç bir zaman ahâlî karı�tırılmayacak ve beyne'l-anâsır mukâteleyi intâc edecek ve

aynı zamânda hârice kar�ı da pek çirkin görünecek vakâyi‘ tahaddüsüne kat‘iyyen

meydân ve imkân bırakılmayacakdır. Binâ’en-aleyh çıkarılan Ermenilerin di�er yolun

pek uzun olmasına mebnî kemâ-fi's-sâbık eski tarîkden sevklerine devâm olunması ve

ancak güzergâhlarında bulunan a�âyir ile köylerin ta‘arruzuna kar�ı her dürlü esbâb ve

vesâ’itin istikmâliyle müdâfa‘ası ve katl ve gasba cür’et edeceklerin �iddetle te’dîbi

lâzımdır, keyfiyet Diyârbekir, Ma‘mûretü'l-aziz, Bitlis'e de yazılmı�dır.

Fî 1 Haziran sene [1]331 Nâzır

Tal‘at

165

EK 2. Sivas Ermenilerinin Sevkedilmesi. B.O.A.DH.�FR.54/87

166

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyet-i Umûmiyye Müdüriyeti

Trabzon, Ma‘mûretü'l-azîz, Sivas, Diyarbakır vilâyetleriyle

Canik Mutasarrıflı�ına

Vilâyet dâhilindeki kurâ ve kasabâtda bulunan bilâ-istisnâ bi'l-umûm Ermeniler

â’ileleriyle birlikte ihrâç olunarak Musul vilâyetiyle Urfa ve Zor cihetlerine sevk

olunacak ve orada iskân edilecektir. Mezkûr vilâyet ve livâlara iskân hakkında ta‘lîmât-ı

lâzime i‘tâ kılınmı�tır. �hrâç olunacak Ermenilerin te’mîn-i sevk ve iskânı mahallî

me’mûrîn idâresine ve mahall-i iskâniyelerine sevk edildikleri sırada muhâfaza-i hayat

ve mallarıyla te’mîn-i i‘â�e ve istirâhatleri güzergâhlarındaki me’mûrîn-i idâriyeye

â’itdir. Çıkarılmı� Ermeniler kâffe-i emvâl-i menkûle ve e�yâlarını birlikte

götürebilirler. Îcâb eden tedâbîr ve vesâ’itin ittihâz ve istikmâliyle hemân icrâ’âta

mübâ�eret olunması.

Fî 7 Haziran sene [1]331

Nâzır

167

EK 3. Tahliye Edilen Ermenilerin Ya�adı�ı Köy ve Kasabaların �simlerinin

Bildirilmesi. B.O.A.DH.�FR.54/136

168

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

�skân-ı A�âyir ve Muhâcirîn Müdîriyyeti

Ma‘mûretü'l-azîz, Trabzon, Sivas Vilâyeti'yle Canik Mutasarrıflı�ı'na

Tahliyesi tekarrür eden Ermenilerle meskûn köy ve kasabalar esâmî ve

mevâki‘iyle ahâlîsi mikdârının ve ne tarîkle nerelere sevk edilece�inin ve bu bâbdaki

ma‘lûmât ve mutâla‘alarının serî‘an i�‘ârı.

Fî 11 Haziran sene [1]331

Nâzır Nâmına

Ali Münîf

169

EK 4. Ermeni Mallarının Muhafaza Edilmesi Ve Kayıt Altına Alınması.

B.O.A.DH.�FR.54/226

170

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

�skân-ı A�âyir ve Muhâcirîn Müdîriyyeti

29 �ifre

Kayseri Mutasarrıflı�ı'na

C. Fî 10 Haziran sene [1]331. Emvâl-i metrûkenin muhâfaza ve sebt-i defter

edilmesi zımnında me’mûrîn-i Mülkiye ve Mâliye'den mürekkeb komisyon te�kîli

muktezîdir. Bu bâbdaki mufassal ta‘lîmâtnâme fî 28 Mayıs sene [1]331 târîhinde

postaya verilmi�dir, vusûlünün i�‘ârı.

Fî 15 Haziran sene [1]331.

Nâzır

Tal‘at

171

EK 5. �htida Eden Ermenilerin �htidasına Bakılmaksızın Sevkedilmesi.

B.O.A.DH.�FR.54/254

172

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyyet-i Umûmîyye Müdîriyyeti �ifre

Husûsî: 4635 Mahrem

Erzurum, Adana, Bitlis, Haleb, Diyârbekir, Trabzon, Ma‘mûretü'l-azîz, Musul, Van,

Urfa, Kütahya, Mar‘a�, �çel, Eski�ehir Vilâyet ve Mutasarrıflıklarına

�hrâc olunan Ermenilerden ba‘zılarının müctemi‘an veyâ münferiden arz-ı ihtidâ

etdikleri ve bu sûretle memleketlerinde kalmak çâresini te’mîne çalı�dıkları anla�ılıyor.

�htidâ netîce-i kanâ‘at oldu�u için kat‘iyyen bu gibi mesâ’ilde mevzû‘-ı bahs olamaz ve

hiçbir zaman bu �ekilde vukû‘ bulacak ihtidâlara i‘timâd olunamaz. Binâ’en-aleyh

öteden beri kendilerini menfa‘atlerini tehlikede gördükleri zaman bir vâsıta-i i�fâl

olarak ihtidâ etdiklerini ileri süren bu kabîl e�hâsın mürâca‘atlarına sûret-i kat‘iyyede

atf-ı ehemmiyyet edilmemesi ve bi'l-âhere �slâm nâmı altında da ne�r-i mefsedetden geri

kalmayacak bu âdemlerin ihtidâ etseler bile yine ta‘yîn olunan mahallere sevklerinden

sarf-ı nazar olunmaması ehemmiyetle teblî� olunur.

Fî 18 Haziran sene 1331

Nâzır

173

EK 6. Komitacı ve Muzır Ermenilerin Uzakla�tırılması; Esnaf Ve Tüccarların

Yerlerinin De�i�tirilmesi. B.O.A.DH.�FR.54/287

174

Bâb-ı Âli

Dâhiliye Nezâreti

Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti �ifre

Trabzon, Sivas, Diyârbekir, Ma‘mûretü'l-azîz Vilâyetleriyle Canik Mutasarrıflı�ı'na

�hrâc olunacak Ermenilerden komitecilerle hükûmetçe muzır tânınmı� e�hâsın

â’ileleriyle birlikde teb‘îdleri ve kendi i�leriyle me�gûl tüccâr ve esnâfın vilâyet/livâ

dâhilinde kasabaları tebdîl edilmek üzere alıkonulması münâsib görüldü�ünden ba‘de-

mâ o sûretle hareket olunması.

Fî 21 Haziran sene [1]331

Nâzır

Tal‘at

175

EK 7. Tahliye Edilen Ermenilerin Mahsullerinin Toplanması. B.O.A. DH. �FR.

54/301.

176

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

�skân-ı A‘�âyir ve Muhâcirîn Müdîriyeti �ifre

Sivas, Diyârbekir ve Ma‘muretü'l-azîz Vilâyetlerine

Ermeniler tarafından tahliye edilmi� mahallerde metrûk mezrû‘âtın kaldırılub

elde edilmesi hakkında ta‘lîmâtnâmede münderic mevâddın ba‘zı mahallerde tatbîke

imkân bulunmadı�ı anla�ılmı� ve bunların emvâl-i metrûke komisyonlarının nezâreti

tahtında olmak üzere masârıfı muhâcirîn tahsîsâtından verilerek Hükûmetce biçdirilüb

harman edilmesi ve alınacak mahsûlden masârıf-ı- vâkı‘â bi't-tenzîl mütebâkîsinin

takdîr olunacak fiy’ât mûcebince cihet-i askeriyeye tevdî‘i münâsib görülerek bu

husûsta cihet-i askeriyece amele taburlarıyla mu‘âvenet-i fi‘liyye îfâsı te’mîn edilmi�

oldu�undan zikrolunan mahsûlâtın kaldırılması içün asker veyâ ahâlîden ne mikdâr

amele ve ne cins makine ve âlât ve edevâta ihtiyâc bulundu�unun serî‘an tedkîkiyle

mütâla‘âlarıyla birlikde iki güne kadar î�‘ârı.

Fî 22 Haziran sene [1]331

Nâzır Nâmına

Ali Münîf

177

EK 8. Ermenilerin �skân Edilecekleri Yerlerin Geni�letilmesi Ve Uygalamada

Dikkat Edilecek Hususlar. B.O.A. DH. �FR. 54/315.

178

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

�skân-ı A‘�âyir ve Muhâcirîn Müdîriyeti

Umûm: 361 �ifre

Adana, Erzurum, Bitlis, Haleb, Diyârbekir, Sûriye, Sivas, Trabzon, Ma’mûretü’l-aziz,

Musul Vilâyâtına, Adana Emvâl-i Metrûke Komisyon Riyâsetine, Zor, Mar’a�, Canik,

Kayseri, �zmit Mutasarrıflıklarına, Haleb Emvâl-i Mütrûke Komisyon Riyâseti’ne

Ermenilein iskânlarına tahsîs edilen mıntıka görülen lüzûm üzerine ta’dîl ve

tevsi edilmi�dir.

1-Kerkük sanca�nın �ran hudûduna seksen kilometro mesâfede kâ’in kasabât ve

kurâ dahî dâhil oldu�u hâlde Musul vilâyetinin havâli-yi cenûbiyye ve garbiyyesi.

2-Diyârbekir hudûdundan yirmi be� kilometro dâhilinde ve Habur ve Fırat

nehirleri vâdisindeki ma’mûreler dâhil olmak üzere Zor sanca�ının cenûb ve garbı.

3-Haleb Vilâyeti’nin kısm-ı �imâlîsi müstesnâ olmak üzere �ark ve cenûb ve

cenûb-ı garbîsinde vâki’ kâffe-i kurâ ve kasabât ile Suriye Vilâyeti’nin Havran ve Kerek

sancakları dâhil olmak üzere �imendüfer güzergâhlarından yirmi be� kilometro dâhil

vâhil vâki’ kasabât ve kurâda ahâlî-i Müslime nüfûsunun yüzde onu nisbetinde tevzî’ ve

iskân edileceklerdir. Sevkiyâtın ona göre tertîb ve icrâsı ta’mîmen teblî� olunur.

Fî 22 Haziran sene [1]331

Nâzır Nâmına

Ali Münîf

179

EK 9. Sivas’tan Gönderilecek Ermenilerin Yerle�tirilmesi. B.O.A.DH.�FR.

54/337.

180

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

�skân-ı A�âyir ve Muhâcirîn Müdîriyeti

17

Urfa Mutasarrıflı�ına

C[evâb-ı] 21 Haziran sene[1]331 Ma‘mûretü'l-azîz'den ve Ma‘mûretü'l-azîz

Diyarbekir tarîkıyla Canik ve Sivas'tan gönderilecek Ermenilerin merkez müstesna

olmak üzere dâhil-i livâda iskânları muktezî olup sûret-i iskânlarına â’id ta‘lîmâtnâme

postada bu husûsda Haleb'deki Emvâl-ı Metrûke Komisyon'u ile muhâbere edilmesi.

Fî 24 Haziran sene [1]331

Nâzır Nâmına

�mza

181

EK 10. Protestan Ermenilerin Sevk Edilmemesi. B.O.A.DH.�FR. 54/359.

182

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyet-i Umûmiye Müdîriyeti

Husûsi: 62

�ifre

Sivas Vilâyetine

C [evâb-ı] 25 Haziran sene [1]331 Amerikalı Gravford'un vilâyet hâricine

çıkarılmaması ve Alman misyonerlerinden bulunan Protestan Ermenilerin sevkinden

sarf-ı nazar olunması.

Fî 25 Haziran sene[1]331

Nâzır

183

EK 11. Kalan Katolik Ermenilerin Sevk Edilmemesi. B.O.A.DH.�FR. 54-A/252.

184

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti

Umumî: 423 �ifre

Erzurum, Adana, Ankara, Bitlis, Haleb, Diyârbekir, Sivas, Trabzon, Ma‘mûratü’l-azîz,

Van Vilâyetleriyle Urfa, Canik, Mar‘a� Mutasarrıflıklarına

Kalmı� olan Ermeni Katoliklerinin sevk ve ihrâclarından sarf-ı nazar edilmesi

livâ/vilâyet nüfûsları mikdârının i�‘ârı.

Fî 21 Temmuz sene [1]331

Nâzır

Tal‘at

185

EK 12. Bula�ıcı Hastalıklar Sebebiyle Ya�anan Ölümleri Engellemek Amacıyla

Muhacirlerin Bir An Evvel Yerlerine Sevk Edilmesi. B.O.A.DH.�FR.

57/71.

186

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti

Husûsî: 54 �ifre

Sûriye Vilâyeti'ne

Hama'da bulunan yirmi bine yakın muhâcirîn arasında humma-yı tifo’îdî ve

dizanteri hastalıkları zuhûr ederek yevmî yetmi� seksen vefeyât vukû‘ bulmakda oldu�u

haber alınmı�dır. Haleb'de bulunan Muhâcirîn Müdîri �ükrü Bey'le bi'l-muhâbere

sıhhat-i umûmiyenin muhâfazası zımnında muhâcirînin bir ân evvel mahall-i

mahsûslarına sevkleri ve netîceden ma‘lûmât i‘tâsı.

Fî 4 Te�rîn-i Evvel sene [1]331

Nâzır

Tal‘at

187

EK 13. Gürün Kaymakamı �u‘ayb Efendi’nin Divan-I Harbe Sevki Ve ��ten El

Çektirilmesi. B.O.A.DH.�FR. 57/413.

188

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyet-i Umûmiye Müdîriyeti

Husûsi: 128 �ifre

Sivas Vilâyetine

Gürün kaymakâmı �u‘ayb Efendi'nin Ermeni i�lerindeki ahvâl ve harekât-ı

gayr-ı lâyıkasına binâen Dîvân-ı Harb'e tevdî‘i lüzûmu Hey’et-i Tahkîkıye Riyâseti'ne

cevâben teblî� olunmu�tur. Vilâyetce de mûma ileyhin i�den çekdirilmesi.

Fî 31 Te�rîn-i Evvel sene [1]331

Nâzır

189

EK 14. Ermeni Sevkîyâtının Durdurulması. B.O.A.DH.�FR. 62/21.

190

Bâb-ı Alî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti

Umûmî: 9 �ifre

Edirne Vilâyeti'ne �zmit Mutasarrıflı�ı'na

Adana " Bolu "

Ankara " Canik "

Aydın " Karesi "

Hüdâvendigâr " Kayseri "

Sivas " Kütahya "

Kastamonu " Ni�de "

Konya " Eski�ehir "

Mar‘a� "

Görülen lüzûm ve îcâb-ı idârî ve askerîye binâ’en ba‘de-mâ Ermeni sevkiyâtının

ta‘tîli takarrur etdi�inden �imdiye kadar çıkarılanlardan ba�ka artık hiç bir sebeb ve

vesîle ile Ermeni ihrâc olunmaması ta‘mîmen teblî� olunur.

Fî 2 Mart sene [1]332

Nâzır

Tal‘at

191

EK 15. Harb Bölgelerine Yakın Yerlerde Firar Ederek Casusluk Yapan

Ermenilerin Sevki. B.O.A.DH.�FR. 71/12.

192

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyet-i Umûmiyye Müdüriyeti

�u‘be:2

Umûmî:3326

Husûsî:126 �ifre

Müsta‘cel ve mahsûsdur.

Sivas Vilâyetine

Menâtık-ı harbiyeye karîb Kemah, Kuruçay, Zara, Refâhiye, Su�ehri, Karahisar,

Alucura, Giresun ve Tirebolu Kazâlarında hîn-i sevkde firâr veyâ ihtidâ ederek kalmı�

olan Ermenilerin dü�mana câsusluk etmelerinden nâ�î sevklerine lüzûm görüldü�ü

Üçüncü Ordu Kumandanlı�ı'nın i�‘ârı üzerine Ba�kumandanlık Vekâleti'nden

bildiriliyor. Bunların mikdârlarının ve sevklerinde mahzûr olup olmadı�ının vilâyetin

havâli-i cenûbiyyesine sevk ve iskânları hakkındaki mütâla‘anızın serî‘an i�‘ârı.

Fi 4 Kânûn-ı Evvel sene 1332

Nâzır

�mzâ

193

EK 16. Ermeni, Rum Ve Araba �llerinin �a�e ve �skanlarının Muhacirin Tahsîsâtı

Yerine Seferberlik Tahsîsâtından Kar�ılanması. B.O.A.DH.�FR. 74/234.

194

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

A�âyir ve Muhâcirîn Müdîriyyet-i Umûmiyyesi

�skân �u‘besi

Umûmi:49 �ifre Telgraf

Muhâcirîn Tahsîsâtının mültecîlerle muhâcirîne hasrı ve �imdiye kadar i� bu

tahsîsâttan i‘â�e ve iskânları te’mîn edilmekte olan Ermeni, Rum, Arap â’ilelerine â’id

mu‘âmelât kemâ-fi's-sâbık rû’yet edilmek üzere bu bâbdaki kâfe-i sarfiyyâtın

Seferberlik Tahsîsâtı'ndan îfâsı takarrur ederek oraya �imdilik Aydın Vilâyeti 50 000

Kuru�, Musul Vilâyeti 50 000 Kuru�, �stanbul Vilâyeti 250 000 Kuru�, (�stanbul ayrıca

tahrirâtla teblî� edilmi�tir.) Ankara Vilâyeti 500 000 Kuru�, Haleb Vilâyeti 800 000

Kuru�, Hüdavendigar Vilâyeti 150 000 Kuru�, Sivas Vilâyeti 500 000 Kuru�, Suriye

Vilâyeti 750 000 Kuru�, Kastamonu Vilâyeti 20 000 Kuru�, Konya Vilâyeti 500 000

Kuru�, Ma‘mûretü'l-azîz Vilâyeti 30 000 Kuru�, Diyarbekir Vilâyeti 30 000 Kuru�,

Edirne Vilâyeti 50 000 Kuru�, Eski�ehir Sanca�ı 150 000 Kuru�, �zmit Sanca�ı 500 000

Kuru�, Bolu Sanca�ı 100 000 Kuru�, Zor Sanca�ı 1 000 000 Kuru�, Karesi Sanca�ı 500

000 Kuru�, Kütahya Sanca�ı 50 000 Kuru�, Mara� Sanca�ı 500 000 Kuru�, Canik

Sanca�ı 80 000 Kuru�, Kayseri Sanca�ı 50 000 Kuru�, Kale-i Sultâniye Sanca�ı 30 000

Kuru�, Yekün 6 640 000 Kuru�luk havâlenâme der-dest-i irsâldir. Sarfiyât me’mûrîn-i

mülkiyye tarafından teblîgât-ı sâlife dâ’iresinde tahakkuk ve mâl sandı�ınca te’diye

ettirilecektir. Havâlenâmesinin vürûdundan sonra bu gibi husûsât için kat‘iyyen

Muhâcirîn Tahsîsâtı'ndan te’diyâtta bulunulmayarak sarfiyâtın be-heme-hâl Seferberlik

Tahsîsâtı'ndan mevcûd havâleden îfâsıyla berâber her iki ayda bir mevzû‘-i bahs e�hâsa

â’id sarfiyâtın mikdarını mübeyyin bir cedvelin isrâsı ve keyfiyyetin Muhâcirîn

�dâresi'ne teblî�i.

Fî 22 Mart sene [1]333

Nâzır

Talat

195

EK 17. Ermeni, Rum Ve Arab Aileler �çin Seferberlik Tahsîsâtından Para

Ayrılması. B.O.A.DH.�FR. 85/210.

196

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti

A�âyir ve Muhâcirîn Müdîriyyet-i Umûmiyyesi

Muhasebe �u’besi

Hususi: 25221

Sivas Vilâyetine

Rum, Ermeni ve Arab alileleri mesârıfına mukâbil seferberlik tahsîsâtından

üçüncü Kolordu Ahz-ı Asker riyâseti nâmına bir milyon kuru�luk 23/1numaralı

havâlenâmenin sarfı için mâliyeden 19 Mart 1334 tarihinde defterdarlı�a me’zuniyet

verilmi�tir.

24 Mart 1334

Nazır Vekili Nâmına

197

EK 18. Ermenilerin Eski Yerlerine Dönmeleri Esnasında Dikkat Edilecek

Hususlar. B.O.A.DH.�FR. 93/57.

198

Bâb-ı Âlî Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdîriyeti �u‘be: 2 Umûmî: Husûsî: �ifre

Pek Aceledir. Umûm, Be� yüz elli sekiz-

Edirne, Erzurum, Adana, Ankara, Aydın, Bitlis, Haleb, Hüdâvendigâr, Diyârbekir, Sivâs, Trabzon, Kastamonu, Konya, Ma‘mûretü'l-aziz, Musul, Van vilâyetine Urfa, �zmit, Bolu, Canik, Çatalca, Zor, Karesi, Kudüs-i �erîf, Kal‘a-i Sultâniye, Mente�e, Teke, Kayseri, Karahisâr-ı Sâhib, Eski�ehir, �ç il, Kütahya,

Mar‘a�, Ni�de, Erzincan mutasarrıflı�ına 1- Yerlerine avdet edecek Ermenilerin seyâhat vesîkası istihsâline mecbûr tutulması

ve mezkûr vesîkaların da bir takım mu‘âmelât netîcesinde verilmekde olması yüzünden ahâlînin haylî mü�kilâta dûçâr oldu�u anla�ılmı�dır. Bunlar taraf-ı hükûmetden gönderilmekde oldukları cihetle vesîka istihsâline hâcet olmadı�ından trene irkâblarında bir liste tanzîmiyle seyyâra tevdî‘i ile iktifâ olunması.

2- Seyâhat vesîkası i‘tâsı akîbinde hükûmet-i mahalliyece Ermenilerin yedindeki ekmek vesîkalarının istirdâd edilmekde oldu�u ve halbuki tren bulunamamak yüzünden bunların günlerce ekmeksiz kaldı�ı bildirildi�inden bunlara orada ve yolda kifâyet edecek mikdârda ekmek i‘tâsı ve güzergâhda da it‘âm edilmeleri.

3- Seyâhat edecek Ermenilere haftada iki def‘a tren tahsîsi için Harbiye Nezâreti'nden hat komiserliklerine emir verildi�inden vilâyât ve elviye ve kazâlarca da bu teblî�âtdan istifâde edilerek sevkiyâtın a‘zamî dereceye iblâ� olunması.

4- Ermenilerin yol masrafları Harbiye tahsîsâtından te’mîn ve ta‘ahhüd edilmi� oldu�undan masârif-i seferiyyelerinin tahsîsât-ı mezkûreden tesviyesi.

5- Cebir ve tazyîk ve havf ile ihtidâ edenler hakkındaki teblî�ât-ı sâbıka mûcebince kendilerinin serbest bırakılması hakkındaki ahkâmın kemâl-i ehemmiyetle tatbîki ve peyderpey buraya da ma‘lûmât i‘tâsı.

6- Ermenilerin esnâ-yı seyâhatlerinde hiçbir gûnâ ta‘arruz ve tecâvüze ma‘rûz kalmamalarının te’mîni ve âsâyi� ve inzibât-ı mahallînin muhâfazası husûslarına son derece i‘tinâ edilmesi.

Husûsât-ı muharrere hakkındaki teblî�ât-ı adîdeye ra�men �ikâyâtın tevâlîsi vazîfeye kar�ı lâkaydâne hareket edilmekde oldu�unu göstermekde oldu�undan ba‘d-ezîn bu bâbda vukû‘a gelecek �ikâyâtdan dolayı Me’mûrîn-i mülkiyenin �ahsen mes’ûliyetleri muhakkak bulundu�u ta‘mîmen ve kemâl-i ehemmiyetle teblî� olunur.

5 Te�rîn-i Evvel [1]334 Nâzır Nâmına

�mzâ

(Bu fıkra Konya Vilâyeti'ne ilâveten yazılacakdır.)

7- Ermeni cemâ‘atine hemen kilise tedâriki için hükûmetce mu‘âvenet-i mü’essire îfâsı.

199

EK 19. Ermeni Yetimlerinin Ermeni Cemaatlarına Teslimi. B.O.A.DH.�FR.

95/163.

200

Bâb-ı Alî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti

�u‘be: 2

Umûmî

Husûsî (�ifre)

Edirne Vilâyeti'ne Urfa Mutasarrıflı�ı'na

Erzurum " �zmit "

Adana " Bolu "

Ankara " Canik "

Aydın " Çatalca "

Bitlis " Karesi "

Hüdâvendigâr " Kal‘a-i Sultâniyye "

Diyârbekir " Mente�e "

Sivas " Teke "

Trabzon " Kayseri "

Kastamonu " Karahisâr-ı Sâhib "

Konya " Eski�ehir "

Ma‘mûretü'l-azîz " �çel "

Musul " Kütahya "

Van " Mara� "

Ni�de "

Erzincan "

Umûm yirmi yedi 21 Te�rîn-i Evvel sene [13]34 ve 5 Te�rîn-i Sânî sene [13]34

târîhli telgrafnâmelerde de i�‘âr olundu�u üzere Ermeni eytâmının Ermeni cemâ‘ati

te�kîlâtı olan yerlerde onlara teslîmi, olmayan yerlerde Hükûmetçe taht-ı emniyyete

alınarak ma‘lûmât i‘tâsı ta‘mîmen teblî� olunur.

Fî 18 Kânûn-ı Sânî sene [13]35

Dâhiliye Nâzır Vekîli

Ahmed �zzet

201

EK 20. Sivas’tan Cizre’ye Sevk Edilen ve Sevke Hazır Ermenilerin Miktarı.

B.O.A.DH.EUM.2.�b. 68/84.

202

Bâb-ı Âlî

Dâhiliye Nezâreti Mahreci

�ifre Kalemi Sivas

C. 3 Eylül sene [1]331.

1- Merkez ve mülhakâtdan �imdiye kadar Cizre'ye yüz otuz altı bin seksen dört

nüfûs Ermeni sevkedilmi�tir.

2- El-yevm der-dest-i sevk altı bin elli be� nüfûs mevcûddur.

3- Yollarda kırk nüfûs Ermeni vardır ve cihet-i azîmetleri Malatya tarîkiyle

Cizre'dir efendim.

Fî 15 Eylül sene [1]331

Vâlî

Mu‘ammer

203

EK 21. Sivas’tan Zor ve Ba�dat’a Olan Mesafenin Bildirilmesi. B.O.A.DH.EUM.

MH. 86/97.

204

Bâb-ı Alî

Dâhiliye Nezâreti

Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti

Muhasebe �ubesi

1325

Erkân Harbîye-� Umumîye Rîyâseti Celilesine

Ekser turuk i’tibarîyle Sivas’dan Zor’a ve kezalik Sivas’dan Ba�dad’a kadar

olan mesafenin zeylen beyan buyurulması arz olunur. Ol bâbda emr-u ferman hazreti

men lehul emrindir.

Emniyet-i umumiye müdürîyetî

Muhasebe müdürü

9 Muharrem 330 Harita �u’besîne

Saat

Sivas’dan Deyr-i Zor’a 176

Sivas’dan Ba�dad’a 276

Sual edilen mevâkîi’î muhtelife beynîndeki mesâfâtın Ba’laya kayd ve terkîm

kılınmı� olmakla i�bu mezkure Dahiliye Nezâreti emniyet-i umumîye müdüriyetine iade

kılındı

Erkân-ı Harbîye-i Umumîye

Harita �u’besi

9 Haziran 330

205

EK 22. Son Dönem Ermeni Nüfusuyla �lgili Batılı Kaynaklarda Verilen �statistiki

Bilgileri �çeren Belge. B.O.A.HR.SYS. 2876-3.

206

207

208

209

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

228

Ambassede Imperiale Ottomane

a Berlin

S. E Hâlid Bey

a S. E Nesimi Bey

le 30 December 1917

N˚ gal 10

Telgraf-nâme Sûreti

Nüfûs �dâresi'nin resmî istatisti�ine nazaran [1]330 senesinde Ermeni nüfûsu bir

milyon yirmi bin sekiz yüz seksen bire bâli� olmaktadır. Muhtelif âsârda bulunan

ma‘lûmât ber-vech-i âtîdir.

Basmacıyan tarafından 1917 de aleyhimize yazılan Historia Modernes des

Armeniens nâm eserde Türkiye nüfûsuna dâ’ir esâsât-ı fenniyyeye terfîkan tanzîm

edilmi� istatistik bulunmadı�ından Hükûmet-i Osmâniyye'nin Patrik-hâne'nin ve 1893

ve 1897 târîhli Fransız Livre Jeune'nün muhtelif tablolarında münderic ma‘lûmâtı mezc

ve mukâyese ederek mikdâr-ı nüfûs hakkında mukârin-ı sıhhat denilebilecek ma‘lûmât

istihsâl etti�ini beyân ve en sahîh olmak üzre Livre Jeun 'deki ber-vech-i âtî tabloyu

dercediyor. Nüfûs umûru 14 milyon sekiz yüz elli altı bin yüz on sekiz, bundan on bir

milyon sekiz yüz bin dört yüz seksen be� Müslümân ve iki milyon yedi yüz altmı� bin

sekiz yüz altmı� dört Hristiyan, bu Hristiyan nüfûsun bir milyon dört yüz yetmi� bin on

biri Ermeni'dir. Yüz yirmi üç bin dokuz yüz kırk yedi Mûsevi, yüz yetmi� bin sekiz yüz

yirmi iki ecnebî vesâ’iredir. Revue Politique Uitiruatipole, No= 26 Mars, Avril 1917

risâlede 1897 Livre Jaune'nindeki ma‘lûmâttan istinbât sûretiyle Vilâyet-i Sitte'deki

Ermeni nüfûsun nisbeti ber-vech-i âtî gösterilmektedir ve bu ma‘lûmâtın Patrik-hâne

tarafından verilmi� olub Hükûmet-i Osmâniyyece sahîh addedilmedi� ilâve

olunmaktadır:

Sivas yüzde on yedi, Erzurum yüzde otuz, Bitlis yüzde otuz üç, Harput yüzde on

iki, Diyârbekir yüzde on yedi, Van yüzde on dokuz, Kürt ve Ermeni nüfûsun aynı

kesâfette bulundu�u Van ve Bitlis vilâyetlerindeki nüfûsun nisbeti �öyledir. Van: Yüzde

kırkaltı Kürt, yüzde yirmi yedi buçuk Ermeni, yüzde on altı Nastûri, yüzde on buçuk

muhteliftir. Bitlis: Yüzde elli altı üç çeyrek Kürt, yüzde otuz yedi üç çeyrek Ermeni,

229

yüzde be� buçuk muhteliftir. Fransızca Büyük Ansiklopedi sahîfe 1012 resmî

istatistiklere nazaran bütün Rusya'da yedi yüz yetmi� be� bin Ermeni mevcûd olub

bunların da onda dokuzundan fazlası yani yedi yüz yirmi bin kadarı mâ verâ-yı

Kafkas'da ve Rus Ermenistan'dadır. Ravinstein Dolarie: Türkiye Ermenistan'daki

Ermenilerinin adedi yedi yüz altmı� bin kadar tahmîn ediyor. �ran'da yüz elli bin Ermeni

mevcûd oldu�unu tastîr ediyordu. Muhtelif vesâ’ika nazaran bundan bir o kadar da

Asya-yı Su�râ'da mevcûd olacaktır. S. Reclus 'e göre iki yüz bini �stanbul'da olmak üzre

Avrupa-yı Osmânî'deki Ermenilerin adedi iki yüz elli bine bâli� oluyor. Ve'l-hâsıl be�

bin Ermeni Afrika'da yirmi bini Hindistan'da on altı bini Avusturya'da ve on be� bin –

otuz bin Ermeni Tunus vesâ’ir mahallerde bulunuyor. Bu teferru‘âtın mecmû‘u

takrîben: �ki milyon yüz elli bin eder ki bu rakamların istatistiklerine kaydedemeyece�i

miktâr ile nihâyet kürre-i arz üzerinde üç milyon Ermeni vardır denilebiliyor. �ngilizce

Anciclopedia Britanica 1912 do�ru istatistikler elde etmek mümkin de�ildir. Ma‘amâfîh

Türkiye idâresinde bulunan dokuz vilâyetde dokuz yüz yirmi be� bin Gregoryan Katolik

ve Protestan olmak üzre Ermeni, altı yüz kırk be� bin ve diger milel-i Hristiyaniyye yüz

bin Mûsevi ve Kıptî ile dört milyon dört yüz altmı� bin �slâm bulundu�u tahmîn

edilmektedir. En taraf-gîrâne tahmînlere göre bile Ermeniler yüz elli dokuz kazadan

yedisi Van ve ikisi Mu� civârında olmak üzre ancak dokuz kaza ve nevâhîde ekseriyete

mâliktirler. Rus Ermenistan'ında dokuz yüz altmı� bin ve �ran Ermenistan'ında yüz otuz

bin Ermeni vardır. Kafkas Co�rafya Cem‘iyyeti için Zelenyi tarafından yapılan tahmîn

ber-vech-i âtîdir:

Sekiz yüz doksan altı Tiflis cilt 18 Zapistki Erzurum, Van, Bitlis. Harput,

Diyârbekir, Sivas, Haleb, Adana, Trabzon vilâyetlerinin nüfûsu altı milyondur. Bu

nüfûs miyânında Ermeniler dokuz yüz on üç bin sekiz yüz yetmi� be� , yahut yüzde on

be� ve diger milel-i Hristiyaniyye altı yüz otuz iki bin sekiz yüz yetmi� be� yahut yüzde

onbir, Müslimler dört milyon dört yüz elli üç bin iki yüz elli yahut yahut yüzde yetmi�

dörttürler. Ermenilerin en mühim bir kısmını hâvî ilk be� vilâyetteki nüfûsun mevcûdu

iki milyon altı yüz kırk iki bin olub Ermeniler altı yüz otuz üç bin iki yüz elli yahut

yüzde yirmi dört diger milel-i Hristiyaniyye yüz yetmi� dokuz bin sekiz yüz yetmi� be�

yahut yüzde yedi Müslümanlar bir milyon sekiz yüz yirmi sekiz bin sekiz yüz yetmi�

be� yahut yüzde altmı� dokuzdurlar. Yedi Ermeni kazasındaki mevcûd nüfûsun mikdârı

iki yüz seksen iki bin üç yüz yetmi� be� olub Ermeniler yüz seksen dört bin sekiz yüz

230

yetmi� be� yahut yüzde altmı� be�, Hristiyanlar bin yahut yüzde üç, Müslümanlar

doksan altı bin be� yüz yahut yüzde otuz dörttürler. Bütün dünyadaki Ermenilerin

mikdârı iki milyon dokuz yüz bin olub tahmînen bir milyon be� yüz bin kadarı

Türkiye'dedir. Garho Sâl-nâmesi 1912: Ermeni ve Kürtler ile meskûn vilâyâtın

mecmû‘-ı sekenesi iki milyon dört yüz yetmi� bin dokuz yüz nüfûstan ibâret oldu�u

gösterilmektedir ki bu mikdârdan iki milyona karîb mikdârını Kürtler te�kîl eder.

�stanbul Rus Sefâret-hânesi Ate�e Militerli�i'nde bulunarak Türkiye ahvâline ve bi

tahsîsin mesâ’il-i �arkiyyeye vukûfu ile me�hûr olan Mîralây Tefschkoff'a nazaran

Ermeni nüfûsu tekmîl-i kürre-i arzda tahmînen üç milyona karîb, bundan Türkiye'de bir

milyon üç yüz, bin Rusya'da bir milyon iki yüz bin, �ran'da elli bin. 1912 de Ermeni

Patrik-hânesi tarafından tertîb olunan istatistikde Erzurum, Van, Bitlis vilâyâtındaki

Ermeni nüfûsu be� yüz seksen bin gösterilmektedir. �statistikin mürettibi Patrik-hâne

oldu�undan bi't-tab‘ bu nüfûs fazla ve mübâla�alı gösterilmi�tir. 1897 senesi Fransa

Hükûmeti tarafından ne�rolunan Sarı Kitab'da umûm Memâlik-i Osmâniyye'de

Ermenilerin mikdârı bir milyon dört yüz yetmi� be� bin gösterilmektedir.

Halîl imzâ

231

EK 23. Sivas Vilâyeti Haritası