28
e Messag es Downloa ds e- Libra ry Multimed ia Photo Galle ry The Ashra m Other Languag es Cente rs Sri Aurobindo's Ashram Site Map Contact Us Sign In Home > E Library > Works Of Sri Aurobindo > Marathi > Sanatan Dharm S earch In Folder

Arvind Bhashan

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Arvind Bhashan

Citation preview

Page 1: Arvind Bhashan

MotheMessages

Downloads

e-Library

Multimedia

Photo Gallery

The Ashram

Other Languages

Centers

  Sri Aurobindo's AshramSite Map  Contact Us

Sign In     Home > E Library > Works Of Sri Aurobindo > Marathi > Sanatan Dharm

   Search In Folder

Page 2: Arvind Bhashan

‘‘१९०४ सा�लां�त गु�रुशि�वा�य मी� य�गु�भ्य�सा करण्य�सा सा�रुवा�त क� लां�. १९०८ मीध्य� एक� मीहा�र�ष्ट्री�य य�ग्य�कडू!न मीलां� मीहात्त्वापू!र्ण& मीदत मिमीळा�लां� वा मी�झ्य� सा�धन�चे� मी!ळातत्त्वा (आतरिरक गु�रुवार, दिदव्य गु�रुवार सावा&स्वा� भा�र टा�क! न त्य�च्य�चे इच्छे�लां� सापू!र्ण&पूर्ण� सामीपू&र्ण करर्ण8) सा�पूडूलां�; पूरत� त�व्हा�पू�सा!न मी�त�जी� हिंहा<दुस्था�न�त य�ईपूय@त क� र्ण�कडू!नहा� मीलां� आध्य�त्मित्मीक मीदत मिमीळा�लां� न�हा�. मी�झी� सा�धन� आध� आणिर्ण नतरहा� पू�स्तक�वार आध�रिरत नव्हात�. एक� पू�ठो�पू�ठो एक अ�� आलां�ल्य� अन�क आतरिरक अन�भावा�वार त� आध�रिरत हा�त�. त�रु गु�त मी�त्र मी�झ्य�जीवाळा गु�त� वा उपूनिनषद� हा�त�. मी� गु�त�त�लां य�गु�चे� अभ्य�सा क� लां� वा उपूनिनषद�च्य� साहा�य्य�न� ध्य�न क� लां�; फक्त य�चे पू�स्तक�त!न मीलां� मी�गु&द�&न मिमीळा�लां�. पू�ढे� बऱ्य�चे दिदवासा�नतर पू�Qनिडूचे�र� य�थे� आल्य�वार पूनिहाल्य�द�चे वा�द�चे� वा�चेन करू लां�गुलां�; त�व्हा� वा�द�त!न सा�धन�त मी�गु&द�&न मिमीळाण्य�ऐवाजी� मीलां� आध�चे आलां�ल्य� अन�भावा�चे� वार्ण&न वा�द�त आढेळा!न आलां�. कध� क�हा� प्रश्न उद्भवाल्य�सा अथेवा� अडूचेर्ण पूडूल्य�सा मी� गु�त�कडू� प्रक���करत� वाळात असा� वा गु�त�वा�चेन�न� मीलां� अडूचेर्णXत मीदत अथेवा� मी�झ्य� प्रश्न�लां� उत्तर मिमीळात असा�.’’

*

      ‘‘र�जी साक�ळा साध्य�क�ळा मी� मी�झ्य� क�ठोडू�सामी�र�लां मी�कळ्य� जी�गु� निफरत असा�.....त्य�मी�ळा� मीलां� खू!पूचे बर� वा�टा�यचे�....वाक& �\पूपू�सा!न गु�ईंच्य� गु�ठ्या�पूय@त आणिर्ण गु�ठ्या�पू�सा!न वाक& �\पूय@त निफरत असात�न� उपूनिनषद�त�लां गुभा�रपूर्ण� आवा�हान करर्ण�र� वा क�यमी �शिक्त द�र्ण�र� �ब्द मी� मीन�तल्य� मीन�त उच्चा�र�त असा�. अथेवा� कa द्यां�च्य� हा�लांचे�लां� वा त� कर�त असालां�लां� क�मी� पूहा�त असात�न� पूरमी�श्वरचे सावा�@च्य� ठो�य� वा�सा करत� आहा� ह्या� मी!लांभा!त सात्य�चे� सा�क्षा�त्क�र करून घे�ण्य�चे� प्रयत्न कर�त असा�. मीन�तल्य� मीन�त ‘सावा@ खूलां� इद ब्रह्म’ हा� सावा& क�हा� ब्रह्मचे आहा� असा� म्हार्णत वा त� सात्य डू�ळ्य�पू�ढे� ठो� वा!न, वाjक्षा, घेर�, भिंभा<त�, मी�र्णसा�, पू��पूक्षा�, ध�त!, जीमी�न, मी�त�, इत्य�दिद अस्तिस्तत्वा�त असालां�ल्य� सावा& गु�ष्टींXकडू� पूहा�त असा�. असा� क� ल्य�नतर मी� अ�� अवास्था�त पू�हा�चेत असा� कn त�रु गु हा� मीलां� त�रु गु वा�टातचे नसा�.’’

*

सान�तन धमी&उत्तरपू�र� य�थे�लां भा�षर्णवापूत्न�सा पूत्र�श्री�अरहिंवा<द

सान�तन धमी& हिंहा<दुर�ष्ट्री�लां� जीन्मीजी�त मिमीळा�लां�लां� धमी& आहा�. य� धमी�&च्य� वा�ढेqबर�बर र�ष्ट्रीहा� वाaभावा�सा चेढेत�. धमी& आणिर्ण र�ष्ट्री य�चे� क�यमीचे� सा�गुडू घे�लां!न दिदलां� आहा�.

      जी�व्हा� सान�तन धमी�&चे� ऱ्हा�सा व्हा�वाय�लां� लां�गुत� त�व्हा� त्य�बर�बर र�ष्ट्री�चे�हा� ऱ्हा�सा हा�ऊ लां�गुत�, आणिर्ण जीर सान�तन धमी& नष्टीं हा�र्ण� �क्य असा�लां तर सान�तन धमी�&बर�बर र�ष्ट्री�चे�हा� न�� हा�ईलां. सान�तन धमी& हा�चे आपूलां� र�ष्ट्रीधमी& आहा�.

i

आजी त�म्हा�लां� मीलां� हा� सा�गु�वाय�चे� आहा� कn, एक दिदवासा हा� वा�दनिवावा�द ��तत�त गुडूपू हा�ईलां, हा� क्षा�भा �मी�लां, हा� चेळावाळा थे�ब�लां, 

Page 3: Arvind Bhashan

पूरत� त्य�नतर दqघे& क�ळापूय@त, त्य�चे� (श्री�अरहिंवा<द�चे�) मीjत्य! हा�ऊन त� आपूल्य�मीध!न न�हा�सा� झी�ल्य�वारहा� निकत्य�क वाषtपूय@त मी�तjभा!मी�चे� मीनिहामी� गु�र्ण�र� मीहा�कवा�, र�ष्ट्रीधमी�&चे� मीहा�न उपूद��क आणिर्ण मी�नवात�चे� प्र�मी� म्हार्ण!न त्य�चे� स्मीरर्ण हा�त र�हा�लां. त्य�च्य� मीjत्य!नतर आणिर्ण त� आपूर्ण�मीध!न न�हा�सा� झी�ल्य�वारहा� कa क वाषtपूय@त त्य�चे� �ब्द क� वाळा हिंहा<दुस्था�न�तचे नव्हा� तर साप्तसा�गुर�पू�र द���द��� निनन�दत र�हात�लां. आणिर्ण म्हार्ण!न मी� असा� म्हार्णत� कn, हा� व्यशिक्त क� वाळा त�मीच्य� न्य�य�लांय�सामी�र उभा� नसा!न इनितहा�सा�च्य� उच्चा न्य�य�लांय�सामी�र उभा� आहा�.

द��ब!ध सा�.आर.द�सा (अलां�पू!र ब�Qबक� सा १९०८)

प्रथेमी आवाjत्त� जी�न�वा�र� १९८४क\पू� र�इटा ......... श्री�अरहिंवा<द आश्रीमीट्रस्टा, १९७२प्रक��क ......... ऑलां इनिडूय� ब�क्सा, पू�Qनिडूचे�र� ६०५००२मी�द्रक ......... ऑलां इनिडूय� प्र�सा, पू�Qनिडूचे�र� ६०५००२ii

श्री�अरविं��द

श्री�अरहिंवा<द�चे� जीन्मी कलांकत्त� य�थे� १५ ऑगुस्टा १८७२ र�जी� झी�लां�. वाय�च्य� सा�तव्य� वाष} त्य�न� इग्लांडूलां� ध�डूण्य�त आलां�. त�थे� त्य�न� सा8टा पू\लां स्क! लां, लांडून, मीध्य� प्रवा�� घे�तलां�. सा8टा पू\लां स्क! लांच्य� ��लां�त पूर�क्षा�त अपू!वा& य� मिमीळा�ल्य�मी�ळा� त्य�न� ‘सा�निनअर क्लां�शिसाकलां स्क\लांरशि�पू’ मिमीळा! लां�गुलां�. त�थे!न पू�ढे� त� हिंक<ग्जी क\लां�जी, क8 निब्रजीमीध्य� ‘क्लां�शिसाकलां ट्र�यपू\सा’च्य� (क8 निब्रजी निवाश्वनिवाद्यां�लांय�चे� एक उच्चा पूर�क्षा�) अभ्य�सा�सा�ठो~ द�खूलां झी�लां�. य� पूर�क्षा�त उच्चा प्रथेमी श्री�र्ण� मिमीळावा!न, आय.सा�.एसा. (इनिडूयन शिसाव्हिव्हालां सार्व्हिव्हा<सा) पूर�क्षा� सा�द्धा� निडूसाटिंटा<क्शनसानिहात पू�सा झी�लां�. पूरत� आय.सा�.एसा. करत� त्य�न� आतरिरक ओढे वा�टालां� न�हा�. त्य�न� इग्रजी� भा�ष�वार उत्तमी प्रभा�त्वा मिमीळानिवालां� हा�त�. फ्रें8 चे, ग्र�क, लां�दिटान य� भा�ष�तहा� प्र�वा�ण्य सापू�दन क� लां� हा�त�. य� शि�वा�य जीमी&न, इटा�शिलांयन आणिर्ण स्पॅ�निन� भा�ष�हा� त्य�न� अवागुत हा�त्य�. हिंहा<दुस्था�न�त आल्य�वार त� सास्कj त, मीर�ठो~, बगु�लां� ह्या� भा�ष�हा� शि�कलां�.

चे�द� वाष�&नतर १८९३ सा�लां�त हिंहा<दुस्था�नच्य� भा!मी�वार पू�य ठो� वात�चे त्य�न� निवा��लां ��त�चे� सास्मीरर्ण�य आध्य�त्मित्मीक अन�भावा आलां�. त्य�न� बडू�द� सास्था�न�त प्र��साक आणिर्ण प्र�ध्य�पूक म्हार्ण!न क�हा� वाषt न�कर� क� लां�. त्य� वा�ळाq त�थे� त्य�न� हिंहा<दु सास्कj त�चे� वा हिंहा<दुस्था�न�त�लां तत्क�लां�न र�जीकnय पूरिरस्थिस्थात�चे� खू�लांवार अभ्य�सा क� लां�. १९०६ सा�लां� त्य�न� बडू�द� सारक�रच्य� न�कर�चे� र�जी�न�मी� दिदलां� आणिर्ण मी�तjभा!मी�च्य� स्वा�तत्र्य�सा�ठो~ र�जीकnय चेळावाळाqत उडू� घे�तलां�. त्य�चे� ‘वाद�मी�तरमी�’ न�वा�चे� दaनिनक फ�रचे थे�ड्या� दिदवासा�त हिंहा<दुस्था�न� र�जीकnय चेळावाळाqचे� मी�खूपूत्र ठोरलां�. २ मी� १९०८ र�जी� त्य�न� अटाक करण्य�त आलां� वा प्रशिसाद्धा ‘अलां�पू!र ब�Qब क� सा’मीध्य� त्य�च्य�वार खूटालां� भारण्य�त आलां�. एक वाष&भार कच्च्य� कa द�त असात�न� त्य�न� सातत सावा&व्य�पू� न�र�यर्ण�चे� द�&न हा�त असा�. पूरमी�श्वर�न� त्य�च्य� हा�त�त गु�त� ठो� वालां�,

iii

वा हिंहा<दुधमी�&त�लां शिसाद्धा�न्त वा तत्त्वा� य�चे� त्य�न� प्रत्यक्षा अन�भावा दिदलां�, वा र�ष्ट्री�लां� सा�गुण्य�सा�ठो~ एक साद��हा� दिदलां�. त�रु गु�त!न सा�टाल्य�नतर ३० मी� १९०९ र�जी� कलांकत्त्य�जीवाळाqलां उत्तरपू�र� य�थे�लां भा�षर्ण�त त्य�न� त� साद�� सावा&

Page 4: Arvind Bhashan

द��ब�धवा�च्य� क�न� घे�तलां�.

त�रु गु�त!न ब�हा�र पूडूल्य�वार एक वाष�&च्य� आतचे त्य�न� क्रां�नितचे� मी�गु& सा�डू!न दिदलां� वा आपूलां� उवा&रिरत आय�ष्य पू�Qनिडूचे�र� य�थे� आत्मी�न�साध�न�त घे�लांनिवाण्य�सा�ठो~ निब्रदिटा� हिंहा<दुस्था�नहा� सा�डूलां�. चे�र वाषt य�गु�भ्य�सा�त घे�लांनिवाल्य�नतर त्य�न� ‘आय&’ न�वा�चे� तत्त्वाज्ञा�न निवाषयक मी�शिसाक प्रशिसाद्धा करण्य�सा सा�रुवा�त क� लां�. त्य�चे� पू�ष्कळासा� गुद्यां�त्मीक शिलांखू�र्ण ‘आय&’मीध्य� क्रांमी�: प्रशिसाद्धा झी�लां�.

पू�Qनिडूचे�र�लां� आल्य�नतर सा�रुवा�त�च्य� क�ळा�त श्री�अरहिंवा<द आपूल्य� चे�रपू�चे साहाक�ऱ्य�बर�बर रहा�त असात. पू�ढे� त्य�चे� आध्य�त्मित्मीक मी�गु& अन�सार�यलां� अमिधक�मिधक लां�क य�त गु�लां� वा त्य�च्य�जीवाळा र�हार्ण�ऱ्य� लां�क�चे� साख्य� वा�ढेत गु�लां�. आपूलां� य�गुक�य& करण्य�सा�ठो~ २४ न�व्हा8बर १९२६ पू�सा!न श्री�अरहिंवा<द सापू!र्ण&पूर्ण� एक�त�त गु�लां�, वा ५ निडूसा8बर १९५० र�जी� द�हात्य�गु कर�पूय@त त� कध�हा� आपूल्य� खू�लां�ब�हा�र पूडूलां� न�हा�त. श्री�अरहिंवा<द आश्रीमी�चे� व्यवास्था� आश्रीमी स्था�पून झी�ल्य� दिदवासा�पू�सा!नचे (२४ न�व्हा8बर १९२६) श्री�अरहिंवा<द�न� मी�त�जीXकडू� सा�पूनिवालां� हा�त�.

iv

उत्तरपा�र� ये�थी�ल

भा�षर्णत�मीच्य� सास्था�च्य� वा�र्षिष<क सामी�रभा�चे� वा�ळाq भा�षर्ण कर�वा� म्हार्ण!न जी�व्हा� मीलां� निवानत� करण्य�त आलां�, त�व्हा� आजीच्य�सा�ठो~ निनवाडूलां�ल्य� ‘हिंहा<दुधमी&’ ह्या� निवाषय�वार द�न �ब्द सा�गु�वा� असा� मी�झी� हा�त! हा�त�. त� हा�त! साफलां हा�ईलां हिंक<वा� न�हा� हा� मी� सा�गु! �कत न�हा� क�रर्ण य�थे� बसालां� असात�न� मीलां� एक आद�� मिमीळा�लां� त� मी� त�म्हा�लां� सा�गुर्ण�र आहा�. त�म्हा�लां�चे क�य, पूर्ण सावा& हिंहा<दुर�ष्ट्री�लां� सा�द्धा� त� आद�� मी� सा�गुर्ण�र आहा�.

मीलां� हा� आद�� प्रथेमीत: त�रु गु�मीध्य� झी�लां� वा त� मी�झ्य� द��वा�सा�य�न� कळानिवाण्य�सा�ठो~ मी� त�रु गु�च्य� ब�हा�र आलां� आहा�.सा�मी�र� एक वाष�&पू!वा} मी� य�थे� आलां� हा�त�. त्य�वा�ळाq मी� एकटा� आलां� नव्हात�. र�ष्ट्रीधमी�&चे� एक मीहा�न उपूद��क (निबनिपूनचेद्र पू�लां) मी�झ्य� बर�बर हा�त�. त�रु गु�त�लां एक�तवा�सा�त!न न�कत�चे त� ब�हा�र आलां� हा�त�. द�वा�च्य� मीन�त!न त�म्हा�लां� जी� निनर�पू सा�गु�वाय�चे� हा�त� त� त्य�न� ��तत�त आणिर्ण एक�न्तवा�सा�मीध्य� ऐक�वा� एवाढ्या�सा�ठो~चे द�वा�न� त्य�न� एक�न्तवा�सा�त पू�ठोनिवालां� हा�त�. त्य�चे� स्वा�गुत करण्य�करत� त�म्हा� ��कडू�जीर्ण त्य�वा�ळाq आलां� हा�त�. आत� त� आपूल्य�पू�सा!न ��कडू� मीaलां दूर आहा�त. इतर जी� मी�झ्य� सामीवा�त क�मी कर�त त�हा� आजी य�थे� दिदसात न�हा�त. द���त झी�लां�ल्य� र�जीकnय उलांथे�पू�लांथे�न� त्य�न� दूर आणिर्ण लां�बवार निवाखूरून टा�कलां� आहा�. एक वाष& एक�तवा�सा�मीध्य� र�हून आजी मी� त�मीच्य� पू�ढे� आलां� आहा�. ब�हा�र आल्य�वार मीलां� सावा& पूरिरस्थिस्थात� बदलांलां�लां� दिदसालां�. जी� न�हामी� मी�झ्य� ��जी�र� बसात आणिर्ण मी�झ्य� क�य�&त साहाभा�गु� हा�त त� ब्रह्मद���त कa दq म्हार्ण!न आहा�त (लां�कमी�न्य दिटाळाक); दुसार� एकजीर्ण उत्तर हिंहा<दुस्था�न�त अटाक� त आहा�त. ब�हा�र आल्य�वार मी� चेहूकडू� दृमिष्टीं फ� कलां�. ज्य�चे�कडू!न मीलां� साल्लां� वा प्र�रर्ण� मिमीळात असा� त� क�ठो� आहा�त म्हार्ण!न मी� पू�हू लां�गुलां�. पूर्ण मीलां� त� दिदसालां� न�हा�त. ह्या�शि�वा�य आर्णखू� क�हा� गु�ष्टीं� घेडूल्य� हा�त्य�. मीलां� त�रु गु�त टा�कलां� त्य� वा�ळाq सावा& द�� ‘वाद�मी�तरमी�’च्य� जीयघे�ष�न� दुमी-

पू�न क्रां. ०१

दुमी!न गु�लां� हा�त�. अध�गुत�त!न न�कत्य�चे वार आलां�ल्य� लां�खू� लां�क�चे� आ�� त्य� वाद�मी�तरमी� च्य� गुजी&न�त!न निनद�&न�सा य�त हा�त�. त�रु गु�त!न ब�हा�र आल्य�वार वाद�मी�तरमी� च्य� त्य� गुजी&न� क�न� पूडूत आहा�त क� ह्या�कडू� मी� लांक्षा दिदलां�. पूर्ण मीलां� त्य� ऐक! आल्य� न�हा�त. त्य� ऐवाजी� जिजीकडू� नितकडू� सा�मीसा!मीचे आढेळा!न आलां�. द���त सावा&त्र ��तत� पूसारलां� हा�त�, आणिर्ण लां�क गु�धळाल्य�सा�रखू� दिदसालां�. क�रर्ण आपूर्ण�पू�ढे� ईश्वर� त�जी�न� प्रक��लां�लां� वा भा�वा�

Page 5: Arvind Bhashan

सा�स्थिस्थात�चे� द्यां�तक असा� निनरभ्र आक�� सावा&त्र दिदसात असात�न�, एक�एकn त्य�त क�ळा�क� ट्ट ढेगु य�ऊन गुडूगुडू�टा हा�ऊ लां�गुलां� आणिर्ण निवाजी�च्य� क्षार्णभागु�र चेमीक�न� सावा�@चे� डू�ळा� दिदपू!न गु�लां�. क�र्ण�लां�हा� क�र्णत्य� मी�गु�&न� जी�वा� हा� सामीजी�न�. चेहूब�जी!न� सावा�@पू�ढे� एकचे प्रश्न उभा� र�निहालां� कn, ‘‘आत� पू�ढे� क�य कर�वा� ? आम्हा�लां� करत� य�ण्य�जी�गु� असा� क�य आहा� ?’’ मीलां�हा� सामीजी�न� कn क�र्णत्य� मी�गु�&न� जी�वा�, पू�ढे� क�य कर�वा�. पूर्ण एक गु�ष्टीं मीलां� मी�हा�त हा�त�; त� हा� कn, ज्य� सावा&�शिक्तमी�न पूरमी�श्वर� �शिक्तन� त� गुजी&न� क� लां� हा�त�, त� आ�� निनमी�&र्ण क� लां� हा�त�, त्य�चे �शिक्तन� हा� सा�मीसा!मीहा� पूसारनिवालां� आहा�. गुजी&न� आणिर्ण चेळावाळा ह्या�मीध्य� जी� ईश्वर हा�त� त�चे निवार�मी आणिर्ण ��तत� ह्या�मीध्य�हा� आहा�. र�ष्ट्री�न� क्षार्णभार थे�ब!न स्वात:च्य� अत:करर्ण�त पू�हा�वा�, आणिर्ण त�थे� निनवा�सा करर्ण�ऱ्य� पूरमी�श्वर�चे� इच्छे� क�य आहा� त� सामीजी!न घ्य�वा� एवाढ्या�सा�ठो~ पूरमी�श्वर�न� हा� ��तत� पूसारनिवालां� आहा�. ह्या� ��तत�न� मी� न�उमी�द झी�लां� न�हा�. क�रर्ण त�रु गु�मीध्य� ��तत��� मी�झी� चे�गुलां� पूरिरचेय झी�लां� आहा�. क्षार्णभार मी�गु� सारून स्वात:च्य� अत:करर्ण�त पू�हा�वा� आणिर्ण द�वा�चे� इच्छे� क�य आहा� त� सामीजी!न घ्य�वा� हा� धडू� मी� स्वात:चे साबध एक वाष�&च्य� त�रु गुवा�सा�मीध्य� सावा&त्र ��तत� आणिर्ण सा�मीसा!मी ह्या�चे� सा�म्रा�ज्य पूसारलां� असात�न� शि�कलां� आहा�. निबनिपूनचेद्र पू�लां त�रु गु�त!न ब�हा�र आलां�, त� एक ईश्वरप्र�रिरत साद�� घे�ऊनचे. त्य�न� ह्या� दिठोक�र्ण� क� लां�लां� भा�षर्ण मीलां� आठोवात आहा�. त्य� भा�षर्ण�चे� र�खू वा उद्दे�� निवा��षसा� र�जीकnय नसा!न ध�र्मिमी<कचे हा�त�. त्य�न� त�रु गु�त झी�लां�ल्य� सा�क्षा�त्क�र�बद्देलां

त�पू�न क्रां. ०२

ब�लांलां�. आपूर्ण� सावा�@मीध्य� पूरमी�श्वर आहा� हा� त्य�न� सा�निगुतलां�. व्यशिक्तमीध्य� जीसा� ईश्वर आहा� तसा� त� र�ष्ट्री�मीध्य�हा� आहा� असा� त्य�न� सा�निगुतलां�. त्य�नतरच्य� इतर भा�षर्ण�मीध!न सा�द्धा� त्य�न� सा�निगुतलां� कn ह्या� चेळावाळाqत सा�मी�न्य सा�मीर्थ्याय�&पू�क्षा� असा�मी�न्य सा�मीर्थ्याय& असा!न नितचे� सा�ध्यहा� मी�ठो� वा असा�मी�न्य आहा�. आजी मी� त�मीच्य� पू�ढे� उभा� आहा�. मी� द�खू�लां त�रु गु�त!न ब�हा�र आलां� आहा� आणिर्ण पू�न्हा� त�म्हा� उत्तरपू�र�चे�चे रनिहावा���, र�जीकnय साभा�मीध्य� नव्हा� तर आपूल्य� धमी�&चे� रक्षार्ण करण्य�करत� स्था�निपूलां�ल्य� सास्था�च्य� साभा�त, मी�झी� स्वा�गुत करण्य�त पूनिहालां� आहा�त. जी� साद�� निबनिपूनचेद्र पू�लां�न� बक्सा�रच्य� त�रु गु�त मिमीळा�लां� त�चे मीलां� ईश्वर�न� अलां�पू!रच्य� त�रु गु�त दिदलां�. मी�झ्य� ब�र� मीनिहान्य�च्य� त�रु गुवा�सा�त ईश्वर�न� मीलां� जी� ज्ञा�न दिदलां� त� त�म्हा�लां� सा�गुण्य�चे� ईश्वर�न� मीलां� आज्ञा� क� लां� आहा� वा त� सा�गुण्य�करत�चे मी� त�रु गु�च्य� ब�हा�र आलां� आहा�.

मी� सा�टा!न य�र्ण�र हा� मीलां� मी�हा�त हा�त�. अटाक� चे� एक वाष& एक�तवा�सा वा अभ्य�सा ह्या�सा�ठो~चे क� वाळा हा�त�. ईश्वर�च्य� हा�त�न�रुपू जिजीतक� वा�ळापूय@त र�हार्ण� आवाश्यक हा�त� त्य�पू�क्षा� अमिधक वा�ळापूय@त मीलां� क�र्ण त�रु गु�त ठो� वा! �कर्ण�र ? ईश्वर�न� मी�झ्य� बर�बर एक साद�� दिदलां� हा�त� आणिर्ण मी�झ्य�वार एक क�मी सा�पूनिवालां� हा�त�; आणिर्ण जी�पूय@त त� साद�� पू�हाचेनिवालां� न�हा� त�पूय@त क�र्णत�हा� मी�नवा� �शिक्त मीलां� गुप्पू बसावा! �कर्ण�र न�हा� हा� मीलां� मी�हा�त हा�त�. तसा�चे ईश्वर�चे� त� क�य& क� लां� न�हा� त�पूय@त द�वा�च्य� सा�धनमी�त्र�लां� क�र्ण�हा� अडूवा! �कर्ण�र न�हा�, मीगु त� निकत�हा� दुब&लां असा� वा� लांहा�न असा�. मी� आत� ब�हा�र आलां� आहा�. य�थे� आल्य�नतर क�हा� मिमीनिनटा�तचे मीलां� द�न �ब्द सा�चेलां� आहा�त. त� सा�गुण्य�चे� मी�झी� आध� इच्छे� नव्हात�. जी� सा�गु�यचे� मी� ठोरवा!न आलां� हा�त� त� द�वा�न� मी�झ्य� मीन�त!न पू�र क�ढे!न टा�कलां� आहा� आणिर्ण जी� आत� ब�लांर्ण�र आहा� त� क� वाळा दaवा�स्फू! त}न� वा ईश्वर�च्छे�न� ब�लांर्ण�र आहा�.

ज्य�वा�ळाq मीलां� पूकडू!न लां�लांबझी�र पू�लां�सा ठो�ण्य�वार न�ण्य�त आलां� त�व्हा� क्षार्णभार मी�झी� श्रीद्धा� डूळामीळालां� क�रर्ण ईश्वर� इच्छे� मीलां�

पू�न क्रां. ०३

सामीजी�न�. क्षार्णभार मी� स्तणिभात झी�लां� आणिर्ण मी�झ्य� अत:करर्ण�त ईश्वर�लां� म्हाटालां�, ‘‘मी�झ्य� ब�बत�त हा� क�य घेडूलां�

Page 6: Arvind Bhashan

? मी�झ्य� द���त�लां लां�क�करत� क�य& करण्य�त जी�वान व्यत�त कर�वा� असा� मी� म्हार्णत हा�त� वा त� क�य& पू�र� हा�ईपूय@त त! मी�झी� रक्षार्ण कर��लां असा� मी�झी� निवाश्व�सा हा�त�. तर मीगु मी� य�थे� क� ? आणिर्ण असालां� आर�पू मी�झ्य�वार क�य म्हार्ण!न ?’’ एक दिदवासा गु�लां�, द�न दिदवासा गु�लां�, त�न दिदवासा गु�लां�, नतर मी�झ्य� आत!नचे आवा�जी आलां�, ‘‘स्वास्था रहा� आणिर्ण पूहा�. ’’ त�व्हा� मी� ��त हा�ऊन स्वास्थापूर्ण� वा�टा पू�हू लां�गुलां�. मीलां� लां�लांबझी�रहून अलां�पू!रलां� न�ण्य�त आलां� वा एक मीनिहान्य�करत� लां�क�पू�सा!न दूर अ�� एक�त क�ठोडू�त ठो� वाण्य�त आलां�. त�थे� मी� मी�झ्य� अतर�च्य� पूरमी�श्वर�च्य� �ब्द�चे� अहा�र�त्र वा�टा पू�निहालां�. ईश्वर मीलां� क�य सा�गुर्ण�र आहा�, मीलां� क�य क�य& कर�वाय�चे� आहा� हा� सामीजी�वा� म्हार्ण!न वा�टा पू�निहालां�. ह्या� एक�तवा�सा�मीध्य� मीलां� अगुदq सा�रुवा�त�चे� द�वा�चे� सा�क्षा�त्क�र झी�लां� आणिर्ण पूनिहालां� धडू� मिमीळा�लां�. त्य� वा�ळा�सा मीलां� आठोवार्ण झी�लां� कn, मी�झ्य� अटाक� च्य� सा�मी�र� एक मीनिहान्य�पू!वा} सावा& उद्यां�गु ब�जी!लां� ठो� वा!न मी� एक�तवा�सा�त जी�वा� वा स्वात:च्य� अतरगु�त बघे�वा� अ�� मीलां� आज्ञा� झी�लां� हा�त�. म्हार्णजी� अ�� र�त�न� तर� मी�झी� द�वा��� अमिधक सा�मि¤ध्य व्हा�वा�. पूर्ण मी� दुब&लां ठोरलां� आणिर्ण त्य� आज्ञा�प्रमी�र्ण� वा�गु! �कलां� न�हा�. मी�झी� चे�लां! क�मीचे मीलां� जी�स्त निप्रय वा�टा�. शि�वा�य अत:करर्ण�त�लां अणिभामी�न�मी�ळा� मीलां� वा�टालां� कn मी�झ्य�निवान� क�य�&चे� न�कसा�न हा�ईलां, इतक� चे नव्हा� तर त्य�त अपूय� य�ईलां हिंक<वा� त� थे�ब�लां; म्हार्ण!न त� मी�झ्य�कडू!न सा�डूवा�न�. द�वा�न� पू�न्हा� मीलां� सा�निगुतलां�, ‘‘जी� बधन� त�डूण्य�चे� त�लां� सा�मीर्थ्याय& नव्हात� त� त�झ्य�करत� मी� त�डूलां� आहा�त. क�रर्ण त! कर�त आहा�सा त� क�मी तसा�चे चे�लां! रहा�वा� अ�� मी�झी� इच्छे� न�हा� आणिर्ण हा�त!हा� न�हा�. मीलां� त�झ्य�कडू!न दुसार�चे गु�ष्टीं कर�वाय�चे� आहा�. त� गु�ष्टीं त�लां� स्वात:लां� शि�कत� य�र्ण�र न�हा� म्हार्ण!न त�लां� य�थे� आर्णलां� आहा�. मी�झ्य� क�य�&सा�ठो~ शि�क्षार्ण द�ण्य�सा मी� त�लां� य�थे� आर्ण!न ठो� वालां� आहा�.’’ नतर ईश्वर�न� मी�झ्य� हा�त�त गु�त� ठो� वालां�. ईश्वर� �क्तn मी�झ्य�त शि�रलां� आणिर्ण मी� गु�त�चे�

पू�न क्रां. ०४

सा�धन� करू लां�गुलां�. श्री�कj ष्र्ण�चे� अजी�&न�कडू!न क�य मी�गुर्ण� हा�त� आणिर्ण ईश्वर�चे� क�य& करण्य�चे� जी� आक�क्षा� ठो� वात�त त्य�च्य�कडू!न ईश्वर ज्य� गु�ष्टीं�चे� अपू�क्षा� करत� त� गु�ष्टीं न�सात्य� ब�जिद्धान�चे सामीजी!न मी�झी� चे�लांर्ण�र नव्हात� तर त्य�चे� मीलां� अन�भावा य�ण्य�चे� जीरुर हा�त�. त� गु�ष्टीं क�र्णत� म्हार्ण�लां तर नितटाक�र� आणिर्ण इच्छे� य�पू�सा!न मी�क्त हा�र्ण�; फलां�चे� आ�� न ठो� वात� ईश्वर�करत� क�य& कर�त र�हार्ण�; स्वा�च्छे�चे� त्य�गु करून त्य�च्य� हा�तचे� क� वाळा निनमिमीत्तमी�त्र हा�र्ण�, निवाश्व�सा! सा�धन बनर्ण�; लांहा�न वा मी�ठो�; मिमीत्र आणिर्ण �त्र!; य��पूय� य� सावा�&निवाषय� सामीशिचेत्त असार्ण� वा इतक� करूनहा� त्य�चे� क�य& निनष्क�ळाजी�पूर्ण� न करर्ण�, हा� हा�य. हिंहा<दुधमी& म्हार्णजी� क�य ह्या�चे� मीलां� ज्ञा�न झी�लां�. आपूर्ण न�हामी� हिंहा<दुधमी�&साबध� ब�लांत� पूरत� खूर� म्हार्णजी� आपूल्य�पूaकn फ�रचे थे�ड्या�न� धमी& म्हार्णजी� क�य य�चे� कल्पून� असात�. दुसार� धमी& ‘धमी�&वार निवाश्व�सा ठो� वा�,’ ‘धमी�&लां� मी�न्यत� द्यां�,’ ह्या� गु�ष्टीं�वारचे भार द�त�त. पूरत� सान�तन धमी& म्हार्णजी� प्रत्यक्षा आचेरण्य�चे� धमी& आहा�. हा� न�सात� निवाश्व�सा ठो� वाण्य�चे� धमी& नसा!न त� जीन्मीभार आचेरण्य�चे� धमी& आहा�. मी�नवाजी�त�लां� आपूलां� उद्धा�र करून घे�त� य�वा� म्हार्ण!न जीगु�पू�सा!न अशिलांप्त असालां�ल्य� ह्या� द्वीqपूकल्पू�त प्र�चे�न क�ळा�पू�सा!न त्य�चे� वाjजिद्धा झी�लां� आहा�. हा� धमी& मी�नवाजी�त�लां� द�ण्य�करत� आत� हिंहा<दुस्था�नचे� अभ्य�दय हा�त आहा�. इतर र�ष्ट्री�प्रमी�र्ण� स्वात:च्य� भारभार�टाqकरत� अथेवा� स्वात: सा�मीर्थ्याय&��लां� झी�ल्य�वार दुब&लां�न� शिचेरडूण्य�करत� त्य�चे� अभ्य�दय हा�त न�हा�. जी� ��श्वत ज्ञा�न त्य�च्य� स्वा�ध�न क� लां�लां� आहा� त� सावा& जीगु�लां� द�ण्य�सा�ठो~ हिंहा<दुस्था�न उदय�सा य�त आहा�. हिंहा<दुस्था�नचे� जी�निवातचे सावा&द� मी�नवाजी�त�च्य� कल्य�र्ण�करत� आहा�. स्वात:करत� नव्हा�; आणिर्ण मी�नवाजी�त�च्य� निहात�करत�चे, स्वात:करत� नव्हा�. हिंहा<दुस्था�न उ¤त हा�र्ण� अवाश्यहा� आहा�. हा� ईश्वर�न� मीलां� द�&वा!न दिदलां� आणिर्ण मीलां� हिंहा<दुधमी�&च्य� तत्त्वा�चे�हा� ओळाखू करून दिदलां�. 

     त�रु गु�वार�लां अमिधक�ऱ्य�चे� मीन� त्य�न� मी�झ्य�कडू� वाळानिवालां� आणिर्ण त्य�न� प्रमी�खू इग्रजी� अमिधक�ऱ्य�लां� सा�निगुतलां�, ‘‘असाल्य� बदिदवा�सा�त,

पू�न क्रां. ०५

Page 7: Arvind Bhashan

त्य�चे� हा�लां हा�त आहा�त; साक�ळा साध्य�क�ळा निनद�न अध�& त�सा तर� त्य�न� खू�लां�च्य� ब�हा�र निफरू द्यां�वा�. ’’ त्य�प्रमी�र्ण� व्यवास्था� झी�लां� वा मी� ब�हा�र निफरू लां�गुलां�. ब�हा�र निफरत असात�न� पू�न्हा� ईश्वर� �क्तn मी�झ्य�त शि�रलां�. लां�क�पू�सा!न एकnकडू� मीलां� अडूकवा!न ठो� वार्ण�ऱ्य� त�रु गु�कडू� मी� पू�हू लां�गुलां�, त� त�रु गु�च्य� उचे भिंभा<तXन� मीलां� क�डूलां� आहा�, असा� दिदसा�न� तर मी�झ्य�भा�वात� सावा& ब�जी!न� वा�सा�द�वाचे उभा� असालां�लां� दिदसा! लां�गुलां�. मी�झ्य� खू�लां�पू�ढेqलां वाjक्षा�च्य� ��खू�खू�लां� मी� निफरत हा�त� पूरत� मीलां� त� वाjक्षा दिदसा�न� तर वा�सा�द�वा त�थे� दिदसा! लां�गुलां�. त्य� दिठोक�र्ण� श्री�कj ष्र्ण उभा� असा!न मी�झ्य�वार आपूलां� सा�वालां� पूसार�त आहा� असा� मीलां� दिदसालां�. मी� मी�झ्य� खू�लां�च्य� लां�खूडू� गुजी�कडू� पू�निहालां�. त�थे�हा� मीलां� पू�न्हा� वा�सा�द�वाचे दिदसा! लां�गुलां�. खू�लां�च्य� ब�हा�र वा�सा�द�वा उभा� असा!न त�चे पूहा�र�कऱ्य�चे� क�मी कर�त आहा� असा� मीलां� दिदसालां�. मीलां� निबछा�न� म्हार्ण!न दिदलां�ल्य� खूरबर�त क�बळ्य�वार मी� निनजीलां� त� मीलां� मी�झी� साखू� आणिर्ण प्र�मी� श्री�कj ष्र्ण ह्या�चे� ब�हूचे मी�झ्य�भा�वात� आहा�त असा� वा�टालां�. ईश्वर�न� मीलां� जी� अतदृ&ष्टीं� दिदलां� त्य�चे� पूनिहालां� उपूय�गु असा� झी�लां� कn, मी� त�रु गु�त�लां कa द्यां�कडू�-चे�र, दर�डू�खू�र, खू�न� इसामी�कडू� पू�निहालां� आणिर्ण मीलां� वा�सा�द�वा�चे� द�&न झी�लां�. न�र�यर्णचे मीलां� त्य� तमी�मीय जी�वा�मीध्य� वा दुवा&त&न� �र�र�मीध्य� दिदसालां�. त्य� चे�र वा दर�डू�खू�र�मीध्य� क�हा� तर असा� हा�त� कn, त्य�न� आपूल्य� साहा�न�भा!त�न�, प्र�मीळापूर्ण�न� आणिर्ण कठो~र्ण प्रसागु� उत्पू¤ हा�र्ण�ऱ्य� साहृदयत�न� मीलां� खू�लां�चे पूहा�वाय�सा लां�वालां�. त्य�च्य�मीध्य� मी�झ्य� द���त�लां एक निनरक्षार असा� ��तकर�हा� हा�त�. त्य�लां� दर�डू�खू�र म्हार्ण!न दहा� वाष�&चे� साक्तमीजी�र�चे� शि�क्षा� झी�लां� हा�त�. त� तर मीलां� सा�ध�पू�रुषचे वा�टालां�. ज्य�लां� आम्हा� आमीच्य� खू�ट्या� वागु& निवाषयक अणिभामी�न�त य�ऊन ‘‘खू�लांचे� वागु&’’ म्हार्ण!न म्हार्णत� त्य� वागु�&तलां� त� एक हा�त�. पू�न्हा� एकद� ईश्वर मीलां� म्हार्ण�लां�, ‘‘ह्या� लां�क�कडू� पूहा�. ह्या�च्य�मीध्य� मी�झी� थे�डू�सा� क�य& करण्य�करत� मी� त�लां� पू�ठोनिवालां� आहा�. ज्य� र�ष्ट्री�लां� मी� उदय�सा आर्ण�त आहा�, त� र�ष्ट्री अ�� प्रक�रचे� तत्त्वा��लां, सा�ध�-

पू�न क्रां. ०६

वाjत्त�चे� आहा�; वा म्हार्ण!नचे मी� त्य�चे� उदय कर�त आहा�.’’

      खू�लांच्य� क�टा�&त खूटालां� सा�रु हा�ऊन जी�व्हा� आम्हा�लां� मी�जिजीस्ट्र�टासामी�र उभा� क� लां� त�व्हा�हा� मी�झी� त� दिदव्यदृमिष्टीं दिटाक! न हा�त�. ईश्वर मीलां� म्हार्ण�लां�, ‘‘जी�व्हा� त�लां� त�रु गु�त टा�कलां� त�व्हा� त! अत:करर्ण�त निनर�� हा�ऊन मीलां�चे हा�क मी�रून म्हार्ण�लां� न�हा�सा क� कn ‘त�झी� सारक्षार्ण क� ठो� आहा� ?’ तर पूहा� आत� ह्या� मी�जिजीस्ट्र�टाकडू�, पूहा� त्य� सारक�र� वानिकलां�कडू�. ’’ मी� मी�जिजीस्ट्र�टाकडू� पू�निहालां� आणिर्ण मीलां� मी�जिजीस्ट्र�टा न दिदसात� त्य�च्य�जी�गु� वा�सा�द�वाचे दिदसा! लां�गुलां�. खू�चे}त न�र�यर्णचे बसालां�लां� दिदसा! लां�गुलां�. मी� सारक�र� वानिकलां�कडू� पू�निहालां�, त� मीलां� सारक�र� वाकnलां दिदसालां� न�हा� तर वानिकलां�ऐवाजी� श्री�कj ष्र्णचे त�थे� बसालां�लां� दिदसालां�. मी�झी� साखू� आणिर्ण प्र�मी� त�थे� बसालां� हा�त� आणिर्ण स्तिस्मीत हा�स्य कर�त मीलां� निवाचे�रू लां�गुलां�, ‘‘अजी!न त�लां� भा�त� वा�टात� ? अर�, सावा& मी�र्णसा�च्य� हृदय�त मी�चे वा�सा करत� आणिर्ण त्य�चे� आचे�र, निवाचे�र, ब�लांर्ण� इत्य�दिदक�वार मी� आपूलां� सात्त� चे�लांनिवात�. मी� त�झी� पू�ठो~र�खू� आहा�, म्हार्ण!न त�लां� णिभाण्य�चे� क�रर्ण न�हा�. त�झ्य� निवारुद्धा लां�वालां�लां� हा� खूटालां� मी�झ्य� हा�त�त सा�पूवा!न द�. त! त्य�कडू� निबलांक� लां लांक्षा द�ऊ नक�सा. हा� खूटालां� चे�लां! आहा�, त� त�लां� शि�क्षा� द�ऊन त�रु गु�त टा�कण्य�करत� नव्हा�. त्य�त मी�झी� हा�त! क�हा� वा�गुळा�चे आहा�. मी�झी� हा�त! सा�धण्य�करत� खूटालां� क� वाळा निनमिमीत्त आहा�.’’ पू�ढे� सा��न्सा क�टा�&त खूटालां� सा�रु झी�लां� त�व्हा� मी� पू�र�व्य�त मी�झ्य� निवारुद्धा क�य खू�टा� आहा� आणिर्ण क� ठोल्य� मी�द्यां�वार सा�क्षा�द�र�चे� उलांटा तपू�सार्ण� घ्य�वा� इत्य�दिद गु�ष्टींXनिवाषय� मी�झ्य� वानिकलां�सा लां�गुर्ण�र� मी�निहात� शिलांहून ठो� वा! लां�गुलां�. त�वाढ्या�त एक अनपू�णिक्षात गु�ष्टीं घेडूलां�. मी�झ्य� बचे�वा�करत� जी� व्यवास्था� क� लां� हा�त� त�त अचे�नक बदलां करण्य�त आलां�, वा दुसार�चे वाकnलां मी�झी� बचे�वा करण्य�सा उभा� र�निहालां�. त� म्हार्णजी� मी�झी� मिमीत्र शिचेत्तरजीन द�सा. त� मी�झी� वाकnलां म्हार्ण!न य�र्ण�र हा�त�, हा� मीलां� कध�चे कळालां�चे नव्हात�. मीलां� वा�चेनिवाण्य�सा�ठो~ त्य�न� इतर सावा& निवाचे�र ब�जी!लां� सा�रलां�, वानिकलां� पू!र्ण&पूर्ण� सा�डूलां�, अध& र�त्र�पूय@त जी�गु!न आपूलां� प्रकj त� द�खू�लां

Page 8: Arvind Bhashan

पू�न क्रां. ०७

खूर�ब करून घे�तलां�. त� मी�झी� वाकnलां म्हार्ण!न क�मी चे�लांनिवार्ण�र हा� कळा!न मीलां� फ�र बर� वा�टालां�. तर�सा�द्धा� त्य�च्य� उपूय�गु�करत� मी�निहात� शिलांहून ठो� वार्ण� अवाश्य आहा�, असा�चे मीलां� वा�टात हा�त�. पूरत� लांवाकरचे त� सावा& मी�झ्य�पू�सा!न ब�जी!लां� सा�रण्य�त आलां�. आणिर्ण मीलां� आत!न साद�� आलां� कn, ‘‘हा�चे मीन�ष्य त�लां� त�झ्य�भा�वात� पूसारलां�ल्य� जी�ळ्य�त!न सा�डूवा�लां. त� सावा& क�गुदपूत्र ब�जी!लां� सा�र. त्य�लां� मी�निहात� पू�रनिवाण्य�चे� न�दq त! लां�गु! नक�सा. मी� त्य�लां� सा!चेन� द�ईन.’’ त�व्हा�पू�सा!न खूटाल्य�साबध� एक �ब्दहा� मी� मी�झ्य� वानिकलां��� ब�लांलां� न�हा� हिंक<वा� त्य�लां� कसालां�हा� मी�निहात� पू�रनिवालां� न�हा�; आणिर्ण यद�कद�शिचेत एखू�द� प्रश्न मीलां� निवाचे�रलां�चे तर मीलां� न�हामी� असा� आढेळा!न य�ई कn, मी�झी� उत्तर खूटाल्य�च्य� दृष्टीं�न� निनरुपूय�गु� असा�चे असा�. सावा& क�हा� मी� वानिकलां�वार सा�पूवा!न दिदलां� आणिर्ण त्य�न� खूटालां� पू!र्ण&पूर्ण� आपूल्य� हा�त�त घे�तलां�. आणिर्ण त्य�त य� सापू�दिदलां� हा� त�म्हा� सावा�@सा ठो�ऊकचे आहा�. खूटालां� चे�लां! असात�न�चे त्य�चे� निनक�लां कसा� हा�र्ण�र, त्य� ब�बत�त ईश्वर�च्छे� क�य आहा�, हा� मीलां� कळा!न चे�कलां� हा�त�. क�रर्ण न�हामी� मीलां� आत!न ईश्वर सा�गुत असा� कn, ‘‘ह्या� सावा& गु�ष्टीं�चे� कत�&-करनिवात� मी� आहा� म्हार्ण!न त�लां� णिभाण्य�चे� क�रर्ण न�हा�. ज्य� क�मी�सा�ठो~ मी� त�लां� त�रु गु�त आर्ण!न ठो� वालां� आहा� त्य� क�मी�कडू� वाळा. जी�व्हा� त! त�रु गु�त!न ब�हा�र पूडू��लां त�व्हा� ध्य�न�त ठो� वा कn, कध� कचेर�यचे� न�हा�, कn क��लां� भ्य�यचे� न�हा�. न�हामी� ध्य�न�त ठो� वा कn, ह्या� सावा& गु�ष्टीं� मी�झ्य� तत्र�प्रमी�र्ण� चे�लांल्य� आहा�त, त�झ्य� हिंक<वा� इतर लां�क�च्य� नव्हा�त. म्हार्ण!न क�य�&मीध्य� निकत�हा� निवाघ्न� आणिर्ण हा�लांअपू�ष्टीं� आल्य� अगुर मी�नवा� दृष्टीं�न� अ�क्य अ�� पूरिरस्थिस्थात� निनमी�&र्ण झी�लां� तर� मीलां� अ�क्य अगुर कठो~र्ण क�हा�चे न�हा�. र�ष्ट्री�मीध्य� जी� चेaतन्य दिदसात आहा� त� मी�झी� आहा�. वा�सा�द�वा त� मी�चे, न�र�यर्ण त� मी�चे. आणिर्ण मी� जी� इस्थिच्छेन त�चे हा�ईलां, दुसार� इस्थिच्छेत�लां त� न�हा�. ज्य� गु�ष्टीं� मी� घेडूवा!न आर्णण्य�चे� ठोरनिवालां� आहा� त्य� क�र्णत्य�हा� मी�नवा� �क्तn थे�बवा! �कर्ण�र न�हा�.’’

इतक्य� अवाध�त मी�झी� एक�तवा�सा�चे� मी�दत सापू!न मीलां� इतर

पू�न क्रां. ०८

आर�पूXबर�बर ठो� वाण्य�त आलां�. त�म्हा� आजी मी�झ्य� स्वा�थे&त्य�गु�चे� आणिर्ण र�ष्ट्रीभाशिक्तचे� बर�चे त�र�फ क� लां� आहा�. तसालां� उद्गा�र त�रु गु�त!न ब�हा�र आल्य�पू�सा!न मी� ऐकत आलां� आहा�. पूरत� त� ऐकत�न� मीलां� आत� पू�चे पूडूत�, दु:खूनिहा हा�त�. क�रर्ण मी� स्वात:चे� दुब&लांत� ओळाखू!न आहा�. मी�झ्य�त�लां द�ष जी�र्ण!न आहा�. त� पू!वा} मीलां� मी�हा�त नव्हात� अ��तलां� भा�गु न�हा�. पूर्ण एक�तवा�सा�त त� सावा& मी�झ्य� डू�ळ्य�पू�ढे� उभा� र�निहालां� आणिर्ण त्य�न� मीलां� हाaर�र्ण करून सा�डूलां�. मीलां� कळा!न आलां� कn, मीन�ष्य म्हार्ण!न मी� एक दुब&लां व्यक्तn असा!न मी�झ्य�त अन�क द�ष आहा�त आणिर्ण दaवा� �क्तn जीर मी�झ्य�त आलां� तरचे मी� बलांवा�न हा�ऊन मी�झ्य� हा�त!न क�हा� क�मीनिगुर� हा�ईलां. जी�व्हा� मीलां� ह्या� तरुर्ण मीडूळाqमीध्य� आर्णलां� त�व्हा� मीलां� आढेळा!न आलां� कn, पू�ष्कळा�च्य� दिठोक�र्ण� इतक� मीहा�न धaय& आणिर्ण कडूक वाaर�ग्य आहा� कn, त्य�चे� मी�न�न� मी� क�हा�चे न�हा�. त्य�पूaकn एक द�घे� जीर्ण मीलां� असा�हा� भा�टालां� कn, त� मीलां� क� वाळा सा�मीर्थ्याय& आणिर्ण वाaशि�ष्ट्य (त� पू�ष्कळा�त हा�त�) ह्या�तचे श्री�ष्ठ नव्हात�, तर मीलां� ज्य� ब�जिद्धाक य�ग्यत�चे� अणिभामी�न हा�त� त्य�तहा� श्री�ष्ठ हा�त�. द�वा मीलां� म्हार्ण�लां�, ‘‘मी�झ्य� आज्ञा�न� हा� तरुर्ण निपूढेq, हा� नवा�न सा�मीर्थ्याय&��लां� र�ष्ट्री उदय�सा य�त आहा�. ह्या� तरुर्ण�चे� य�ग्यत� त�झ्य� पू�क्षा�हा� अमिधक आहा�. मीगु त�लां� इतकn भा�त� क� वा�टा�वा� ? त! ब�जी!लां� झी�लां�सा हिंक<वा� आळासालां�सा तर� क�य& हा� चे�लां!चे र�हा�लां. उद्यां� त�लां� ब�जी!लां� सा�रलां� तर� हा�चे तरुर्ण मीडूळाq पू�ढे� य�ऊन त�झी� क�य& उचेलां!न घे�त�लां आणिर्ण त�झ्य�हून जी�स्त न�टा�न� आणिर्ण जी�र�न� करत�लां. ह्या� र�ष्ट्री�च्य� उद्धा�र�लां� उपूय�गु� पूडू�लां असा� एक साद�� सा�गुण्य�पू�रत� मी� त�झ्य� अगु� मी�झी� �क्तn घे�तलां� आहा� एवाढे�चे.’’

Page 9: Arvind Bhashan

      नतर क�हा� घेटान� घेडूल्य�मी�ळा� मीलां� एक�एकn एक�तवा�सा�च्य� क�ठोडू�त ठो� वाण्य�त आलां�. त्य� एक�तवा�सा�च्य� क�लां�वामिधत मीलां� क�य क�य अन�भावा आलां� त� सा�गुर्ण� मीन� आहा�. पूर्ण इतक� चे सा�गुत� कn, ईश्वर�न� दरर�जी मीलां� त्य�चे� आश्चयt द�खूवा!न हिंहा<दुधमी�&चे� सात्यत� पू!र्ण&पूर्ण� पूटावा!न दिदलां�. त्य� पू!वा} मी�झ्य� मीन�त बऱ्य�चे �क� हा�त्य�.

पू�न क्रां. ०९

लांहा�नपूर्ण� मी�झी� सावा& शि�क्षार्ण इग्लांडूमीध्य�चे झी�लां�. त�थे�लां र�हार्ण�, आचे�रनिवाचे�र सावा& क�हा� जी�र्ण!नब�जी!न पूरकnय. अ�� पूरकnय कल्पून�त आणिर्ण अगुदq पूरकnय वा�त�वारर्ण�त वा�ढेल्य�मी�ळा� एक� वा�ळाq मीलां� वा�टा� कn हिंहा<दुधमी�&त सा�निगुतलां�ल्य� बऱ्य�चे गु�ष्टीं� क�ल्पूनिनक असा�व्य�त, त्य�त मीन�र�ज्य खू!पूचे असालां� पू�निहाजी� वा क�हा� गु�ष्टीं� तर निनव्वाळा भ्र�मीक, क� वाळा मी�य�जी�लां अ��चे असाल्य� पू�निहाजी�त. पूर्ण दरर�जी मीन, अत:करर्ण, �र�र ह्या�च्य� द्वी�र� मीलां� हिंहा<दुधमी�&त�लां तत्त्वा�चे� सात्यत� पूटात गु�लां�. त्य� सावा& गु�ष्टींXचे� मीलां� प्रत्यक्षा अन�भावा य�ऊ लां�गुलां�, आणिर्ण ज्य� �क�चे� भा�नितक ��स्त्र�न� निनरसान करत� य�ईन� त्य� मीलां� अगुदq स्पॅष्टींपूर्ण� कळा! लां�गुल्य�. जी�व्हा� मी� पूनिहाल्य�न� द�वा�चे� ध्य�न करू लां�गुलां� त�व्हा� मी�झ्य� दिठोक�र्ण� सापू!र्ण&त: भाक्त�चे� भा�वा नव्हात� हिंक<वा� ज्ञा�न्य�चे� भा�वाहा� नव्हात�. खू!पू दिदवासा�पू!वा} बडू�द्यां�त असात�न�चे मी� ह्या� मी�गु�&त शि�रलां� आहा�. त्य� वा�ळाq स्वाद��� चेळावाळा सा�रु झी�लां� नव्हात� हिंक<वा� मी� सा�वा&जीनिनक क�मी�तहा� पूडूलां� नव्हात�.

       त्य�वा�ळाq द�वा�वार मी�झी� निवाश्व�सा नव्हात� असा� म्हाटालां� तर� चे�लां�लां. त्य�वा�ळाq मी� निनर�श्वरवा�दq, न�स्तिस्तक, �क� खू�र असा� हा�त�. द�वा आहा� हिंक<वा� न�हा� ह्या�निवाषय� मीलां� जीबरदस्त �क� हा�त�. द�वा�च्य� अस्तिस्तत्वा�चे� मीलां� अन�भावा आलां�लां� नव्हात�. तर� पूर्ण वा�द, गु�त�, हिंहा<दुधमी& ह्या�त�लां शिसाद्धा�न्त�कडू� मी� ओढेलां� गु�लां� हा�त�. मीलां� वा�टालां� कn, य�गुमी�गु�&न� गु�लां� असात� वा�द�त�च्य� पू�य�वार रचेलां�ल्य� ह्या� धमी�&प्रमी�र्ण� वा�गुत गु�ल्य�सा सात्य�चे� ��ध खू�सा लां�गु�लां. म्हार्ण!न य�गु�चे� अवालांब करून य�गु�भ्य�सा�न� मी�झी� कल्पून� बर�बर आहा� हिंक<वा� न�हा� हा� पू�हाण्य�चे� मी� निनश्चय क� लां�. त�व्हा� मी� द�वा�चे� प्र�थे&न� अ�� भा�वान�न� कर�त असा�, ‘‘हा� द�वा�, जीर त! खूर�खूर�चे� क�र्ण� असा��लां तर त! मी�झी� अत:करर्ण ओळाखू�त असालां� पू�निहाजी�सा. त�लां� मी�हा�त आहा�चे मी� मी�क्तn मी�गुत न�हा�, इतर लां�क ज्य� गु�ष्टीं� मी�गुत�त त्य� मी� मी�गुत न�हा�. ह्या� र�ष्ट्री�चे� उद्धा�र करण्य�करत� पू�र��� �क्तn त! मीलां� द्यां�वा� एवाढेqचे मी�झी� मी�गुर्ण� आहा�. ज्य� लां�क�वार मी�झी� प्र�मी आहा� त्य�च्य�सा�ठो~चे जीगु�वा�, क�य& कर�वा� अ�� मी�झी�

पू�न क्रां. १०

इच्छे� आहा�. म्हार्ण!न मी� प्र�थे&न� करत� कn, त्य�च्य� सा�वा�तचे मी�झी� सावा& आय�ष्य जी�वा�.’’ य�गु�भ्य�सा�न� शिसाजिद्धा मिमीळानिवाण्य�करत� मी� दqघे&क�ळापूय@त खू!पू प्रयत्न क� लां�. त्य�त मीलां� क�हा� प्रमी�र्ण�त य�हा� आलां�, पूरत� जी� कळा�वा� म्हार्ण!न मी�झी� उत्कटा इच्छे� हा�त�, त्य�ब�बत�त मी�झी� सामी�ध�न हा�ईन�. पू�ढे� त�रु गु�त पूडूल्य�वार एक�तवा�सा�च्य� क�ठोडू�त मी� पू�न्हा� त्य� सा�ठो~ जी�र�न� प्रयत्न करू लां�गुलां�. मी� द�वा�जीवाळा मी�गुर्ण� धरलां� कn, ‘‘द�वा�, त! मीलां� आपूलां� आद�� द�. क�य क�य& कर�वा� वा कसा� कर�वा� हा� मीलां� कळात न�हा�. म्हार्ण!न मी� कसा� वा�गु�वा� हा� त!चे मीलां� सा�गु.’’ य�गु�भ्य�सा चे�लां! असात�न�चे य�गुय�क्त स्थिस्थात�त मीलां� द�न आद�� मिमीळा�लां�. पूनिहालां� आद�� असा�, ‘‘ह्या� र�ष्ट्री�चे� उद्धा�र करण्य�सा मीदत कर�वा� हा� क�मी मी� त�लां� सा�गुत आहा�. त�झी� त�रु गु�त!न ब�हा�र पूडूण्य�चे� वा�ळा लांवाकरचे य�ईलां. क�रर्ण ह्या�वा�ळाq त! द�ष� ठोर�वा� हिंक<वा� इतर द��भाक्त�प्रमी�र्ण� हा�लां सा�साण्य�त त�झी� आय�ष्य खूचे& व्हा�वा� अ�� मी�झी� इच्छे� न�हा�. मी� त�लां� क�मी करण्य�सा सा�गुत आहा�. त! मीलां� आद�� मी�गुत हा�त�सा त� हा� घे� आद��. त�रु गु�ब�हा�र पूडूल्य�वार र�ष्ट्री�द्धा�र�चे� क�मी� मीदत कर.’’ दुसार� आद�� असा� हा�त�, ‘‘हिंहा<दुधमी�&निवाषय� त�झ्य� मीन�त निकत्य�क �क� हा�त्य�. त्य� �क�चे� मी� निनरसान क� लां� आहा�; आणिर्ण आत� त�लां� हिंहा<दुधमी�&चे� सात्यत� पूटालां� आहा�. ऋष�-मी�न�, सा�ध�-सात, अवात�र� पू�रुष, ह्या�च्य�द्वी�र� हा� धमी& मी� पू!र्ण&त्वा�सा आर्णलां� आहा�. त्य�चे� निवाक�सा क� लां� आहा�; आणिर्ण आत� त� सावा&

Page 10: Arvind Bhashan

जीगु�सा शि�कनिवाण्य�चे� वा�ळा आलां� आहा�. त्य�प्रमी�र्ण� सावा& र�ष्ट्री�मीध!न मी�झी� क�य& करण्य�सा, त� धमी& ह्या� द���चे� मीय�&द� सा�डू!न ब�हा�र पूडूत आहा�. मी�झी� साद�� ह्या� हिंहा<दुर�ष्ट्री�द्वी�र� सावा& जीगु�त पू�हा�चेनिवाण्य�सा�ठो~ मी� ह्या� हिंहा<दुर�ष्ट्री�चे� उद्धा�र कर�त आहा�. जी� सान�तन धमी& आजीपूय@त त�लां� बर�बर सामीजीलां� नव्हात� त� मी� त�लां� स्पॅष्टीं करून द�खूनिवालां� आहा�. त�झ्य�त�लां अज्ञा�यवा�द्यां�लां� आणिर्ण साद�हावा�द्यां�लां� उत्तर� मिमीळा!न त�झ्य� सावा& �क�चे� निनरसान झी�लां�लां� आहा�. भा�नितक आणिर्ण आध्य�त्मित्मीक, आतरब�ह्या सावा& प्रक�रचे� द�खूलां� द�ऊन, अन�भावा द�ऊन मी� त�झी� पू!र्ण& सामी�ध�न क� लां� आहा�, वा त�

पू�न क्रां. ११

सावा& त�लां� पूटालां� आहा�. तर आत� जी�व्हा� त! ब�हा�र पूडू��लां त�व्हा� सावा& द���लां� न�हामी� मी�झी� हा�चे साद�� सा�गु कn, सान�तन धमी�&करत� त�मीचे� उदय हा�त आहा�. स्वात:च्य� सा�खू�करत�, बडू�जी�वा�करत� त�मीचे� उदय हा�त नसा!न, क� वाळा जीगु�च्य� कल्य�र्ण�करत�, जीगु�चे� न�� हा�ऊ नय� म्हार्ण!न हिंहा<दुस्था�नचे� उदय हा�त आहा�. मी�नवाजी�त�च्य� उपूय�गु� पूडूत� य�वा� म्हार्ण!नचे मी� त�म्हा�लां� स्वा�तत्र्य द�त आहा�. म्हार्ण!न हिंहा<दुस्था�नचे� उदय म्हार्णजी�चे सान�तन धमी�&चे� उदय. हिंहा<दुस्था�न वाaभावा�सा चेढेर्ण�र म्हार्णजी� सान�तन धमी&चे वाaभावा�सा चेढेर्ण�र. हिंहा<दुस्था�न मी�ठो� हा�ऊन हिंहा<दq सा�म्रा�ज्य जीगुभार पूसारर्ण�र ह्या�चे� अथे& हा�चे कn, सान�तन धमी�&चे� प्रसा�र हा�त हा�त सावा&त्र धमी�&चे�चे सा�म्रा�ज्य स्था�निपूत हा�र्ण�र. धमी�&करत�चे हिंहा<दुस्था�नचे� उदय वा धमी�&न� चे�लां�लां त�पूय@तचे हिंहा<दुस्था�नचे� अस्तिस्तत्वा दिटाकर्ण�र. हिंहा<दुस्था�नच्य� ब�बत�त धमी&निवास्त�र म्हार्णजी�चे द��निवास्त�र हा�य. सावा& दिठोक�र्ण� मी� आहा�, मीन�ष्यमी�त्र�मीध्य� मी�चे वा�सा कर�त आहा�, सावा& वास्त!मी�त्र�त मी�चे आहा�, हा� मी� त�लां� द�खूनिवालां�चे आहा�. हा� र�ष्ट्री�य चेळावाळा द�खू�लां मी�झी�चे स्वारूपू आहा�. जी� लां�क र�ष्ट्री�च्य� उद्धा�र�करत� झीटात आहा�त, त्य�च्य�तचे मी� क�य& करत� असा� न�हा�, तर त्य�न� निवार�ध करर्ण�ऱ्य�मीध्य� आणिर्ण त्य�च्य� मी�गु�&त आडू य�र्ण�ऱ्य�मीध्य�हा� मी� क�य& कर�त आहा�. प्रत्य�क मी�र्णसा�त मी�चे क�य& कर�त असाल्य�मी�ळा� क�र्ण� क�र्णत�हा� क�मी क� ठोल्य�हा� सामीजी�त�खू�लां� कर�त असालां�, तर� त्य� क�मी�चे� मी�झ्य� इस्थिच्छेत क�य�&त मीदतचे हा�र्ण�र आहा�. उलांटा दिद��न� क�मी करर्ण�र� लां�क द�खू�लां मी�झी� �त्र! नसा!न हास्तकचे आहा�त. त�म्हा� जी� जी� क�मी� करत� त्य�चे� त�मीच्य� न कळात मी�झ्य� क�य�&सा�ठो~चे उपूय�गु हा�त आहा�. त�मीच्य� मीन�त!न एखू�दq गु�ष्टीं कर�वाय�चे� असालां� तर� हा�त!न घेडूत� भालांत�चे. अमी�क एक� दृष्टीं�न� त�म्हा� क�हा� गु�ष्टीं� करत� पूर्ण त्य�चे� पूरिरर्ण�मी वा�गुळा� हिंक<वा� निवारुद्धाचे हा�त�. �शिक्तद�वा� सावा& लां�क�च्य� हृदय�त शि�रून क�य& कर�त आहा�. ह्या� र�ष्ट्री�लां� जी�गुjत करून त्य�चे� उद्धा�र करण्य�चे� तय�र� मी� निकत्य�क दिदवासा कर�त आहा�, पूर्ण खूर� उद्धा�र�चे� वा�ळा आत� आलां� आहा� वा हा� क�य& पू!र्ण&पूर्ण� मी�चे पू�र पू�डूर्ण�र आहा�.’’

पू�न क्रां. १२

      मीलां� जी� क�हा� त�म्हा�लां� सा�गु�वाय�चे� आहा� त� हा�चे आहा�. त�मीच्य� सास्था�चे� न�वा ‘धमी& सारक्षाक सास्था�’ असा� आहा�. धमी&सारक्षार्ण, जीगु�च्य� कल्य�र्ण�सा�ठो~ हिंहा<दुधमी�&चे� पू�नरुज्जी�वान, हा�चे आपूर्ण� सावा�@पू�ढे� श्री�ष्ठक�य& आहा�. पूर्ण हिंहा<दुधमी&, ज्य�लां� आपूर्ण सान�तन धमी& म्हार्णत�, त� धमी& तर� क�य आहा� ? त्य� धमी�&चे� आचेरर्ण हिंहा<दुलां�क करत�त, सामी�द्र आणिर्ण निहामी�लांय ह्या�न� वा�ढेल्य�मी�ळा� अलांगु झी�लां�ल्य� ह्या� द्वीqपूकल्पू�तचे त्य�चे� उदय झी�लां� वा ��कडू� वाषtपूय@त ह्या� प्र�चे�न आणिर्ण पू�ण्यभा!मी�तचे आय�@च्य� हावा�लां� त� करण्य�त आलां�. म्हार्ण!नचे त्य�लां� हिंहा<दुधमी& असा� न�वा पूडूलां�. जीगु�च्य� एक� मीय�&दिदत भा�गु�पू�रत� हिंक<वा� एखू�द्यां� द���पू�रत�चे त्य� धमी�&चे� व्य�व्हिप्त न�हा�. अमी�क एक� द���चे� हा� धमी&, त्य�चे�चे त� जीर्ण! मी�लांमीत्त� अ��तलां� मी�ळाqचे प्रक�र न�हा�. ज्य�लां� आपूर्ण हिंहा<दुधमी& म्हार्णत� त� खूर�खूर सान�तन धमी&चे हा�य. इतर सावा& धमी�@चे� त्य�त सामी�वा�� हा�त असा!न त� खूर� सा�वा&नित्रक अथेवा� सा�वा&जीनिनक धमी& आहा�. जीर एखू�द� धमी& सा�वा&जीनिनक स्वारूपू�चे� नसा�लां, द��क�लां ह्या�न� मीय�&दिदत असा�लां, तर त्य�लां� सान�तन धमी& म्हार्णत�चे य�वाय�चे� न�हा�. जी� धमी& साक� शिचेत आहा�, एखू�द्यां� निवाशि�ष्टीं लां�क�चे� अगुर पूथे�चे� आहा�, जी� मीय�&दिदत स्वारूपू�चे� आहा�, असा� धमी& मीय�&दिदत क�लां�पूय@तचे दिटाक� लां; वा ठोर�वा�क हा�त! अगुर क�य& य� पू�रत�चे अस्तिस्तत्वा�त र�हा�लां. हा� असा� एकचे धमी& आहा�

Page 11: Arvind Bhashan

जी� भा�नितक वा�द�वार निवाजीय� हा�ऊ �कत�, क�रर्ण त्य�न� भा�नितक ��स्त्र�चे� ��ध आणिर्ण तत्त्वाज्ञा�न�चे� चिंचे<तन� ह्या�चे� आध�चे पू!र्ण&पूर्ण� निवाचे�र करून, त्य�न� सामीपू&क उत्तर�हा� द�ऊन ठो� वालां� आहा�त. हा� असा� एकचे धमी& आहा� जी� ईश्वर आपूर्ण� सावा�@च्य� अगुदq जीवाळा आहा� असा� मी�नवाजी�त�च्य� मीन�वार ठोसानिवात� आणिर्ण मीन�ष्यमी�त्र�लां� ईश्वर�चे� सा�क्षा�त्क�र हा�ण्य�चे� मी�गु& अनत आहा�त असा� म्हार्णत�. इतर सावा& धमी& न�सात� सा�गुत�त कn, ‘ईश्वर हा� सावा& मी�नवाजी�त�त, वास्त�मी�त्र�त आहा�; ईश्वर�तचे आपूर्ण आपूलां� सावा& व्यवाहा�र करत� वा ईश्वर�शि�वा�य आपूर्ण�सा अस्तिस्तत्वा न�हा�;’ पूर्ण हा� असा� एकचे धमी& आहा� जी� ह्या� सावा& शिसाद्धा�त�चे�, ह्या� तत्त्वा�चे� पू�वालां�पू�वालां�, क्षार्ण�क्षार्ण�,

पू�न क्रां. १३

अमीलांबजी�वार्ण� करण्य�सा सा�गुत� वा त�� अमीलांबजी�वार्ण� करवा!न घे�त�. हा� असा� एकचे धमी& आहा� जी� मीन�ष्यजी�त�लां� हा� तत्त्वा� सामीजी�वा!न द�ऊन श्रीद्धा�न� त्य�वार निवाश्व�सा ठो� वाण्य�सा तय�र करत�, इतक� चे नव्हा� तर ह्या� शिसाद्धा�त�चे�, ह्या� तत्त्वा�चे� पू!र्ण&पूर्ण� अन�भावाहा� आर्ण!न द�त�. हा� असा� एकचे धमी& आहा� जी� हा� जीगु, सासा�र म्हार्णजी� क� वाळा ईश्वर� लां�लां� आहा� हा� द�खूवा!न द�त�, वा ह्या� लां�लां�चे� अनितसा!क्ष्मीतत्त्वा� वा निनयमी सामीजी�वा!न द�ऊन, प्रत्य�क�न� त्य�त कसा� वा�गु�वा� हा� सावा& शि�कवात�. हा� असा� एकचे धमी& आहा� जी� अनित क्षा�ल्लांक गु�ष्टीं�त द�खू�लां व्यवाहा�र�चे� वा धमी�&चे� यत्किंत्क<शिचेतहा� फ�रकत हा�ऊ न द�त� मीन�ष्यमी�त्र�लां� अमीरत्वा�चे� अन�भावा आर्ण!न द�ऊन, मीjत्य!चे� भाय म्हार्णजी� क� वाळा भ्रमी आहा�, असा� मीन�वार ठोसानिवात�.

      आजी मी�झ्य� त�डू!न वादवा�यचे� हा�त� त� ईश्वर�चे� साद�� हा� एवाढे�चे. मीलां� जी� क�हा� ब�लां�वाय�चे� हा�त� त� मी�झ्य� डू�क्य�त!न पू�र क�ढे!न टा�कण्य�त आलां�, आणिर्ण त्य�ऐवाजी� जी� त�थे� ठो� वाण्य�त आलां� त� हा� इतक� चे. ह्या�हून जी�स्त मीलां� क�हा� सा�गुत�चे य�त न�हा�. सा�गु�यचे� त� साद�� सा�गु!न झी�लां�. अ��चे य�गुय�क्त स्थिस्थात�त पू!वा} एकद� मी� सा�निगुतलां� हा�त� कn, साध्य�चे� हा� चेळावाळा खूर� र�जीकnय चेळावाळा नव्हा� वा र�ष्ट्रीभाक्तn म्हार्णजी� र�जीक�रर्ण नव्हा�, तर त� एक श्री�ष्ठ प्रत�चे� धमी& आहा�, त� एक निनष्ठ� आहा�, सातत चे�लांण्य�चे� त� एक ��श्वत मी�गु& आहा�. आजी पू�न्हा� मी� त�चे सा�गुत� पूरत� जीर� वा�गुळ्य� र�त�न�. पू!वा}प्रमी�र्ण� र�ष्ट्रीभाक्तn हा� एक धमी&, मी�गु& हिंक<वा� निनष्ठ� आहा� असा� न म्हार्णत� ज्य�लां� आपूर्ण सान�तन धमी& म्हार्णत� त�चे आपूलां� र�ष्ट्रीधमी& आहा� असा� मी� म्हार्णत�. सान�तन धमी& हा� हिंहा<दुर�ष्ट्री�लां� जीन्मीजी�त मिमीळा�लां�लां� आहा�. ह्या� धमी�&च्य� वा�ढेqबर�बर र�ष्ट्रीहा� वाaभावा�सा चेढेत�. धमी& आणिर्ण र�ष्ट्री य�चे� क�यमीचे� सा�गुडू घे�लां!न दिदलां� आहा�. जी�व्हा� सान�तन धमी�&चे� ऱ्हा�सा हा�ऊ लां�गुत� त�व्हा� त्य�बर�बर र�ष्ट्री�चे�हा� ऱ्हा�सा हा�ऊ लां�गुत�. आणिर्ण जीर सान�तन धमी& नष्टीं हा�र्ण� �क्य असा�लां तर सान�तन धमी�&बर�बर र�ष्ट्री�चे�हा� न�� हा�ईलां. सान�तन धमी& हा�चे आपूलां� र�ष्ट्रीधमी& आहा� हा�चे साद�� मीलां� त�म्हा�लां� कळावा�वाय�चे� हा�त�.

पू�न क्रां. १४

पात्नी�स पात्रे�

मी� १९०८ मीध्य� श्री�अरहिंवा<द�वार अलां�पू!र य�थे� खूटालां� भारण्य�त आलां� हा�त�. त� ‘अलां�पू!र ब�Qब क� सा’ म्हार्ण!न प्रशिसाद्धा आहा�. त्य� अगु�दर सा�मी�र� पूधर� दिदवासा�पू!वा} पू�शिलांसा�न� त्य�च्य� कलांकत्त� य�थे�लां ग्र� स्ट्रqटावार�लां घेर�चे� झीडूत� घे�ऊन सा�पूडू�लां त� वास्त!, खू�जीगु� क�गुदपूत्र�, पू�स्तक� , आलां�लां� पूत्र�, शिलांनिहालां�लां� उत्तर� वागुaर� सावा& क�हा� हास्तगुत क� लां� वा पू�ढे� त्य� सावा& गु�ष्टीं� क�टा�&त द�खूलां क� ल्य�. मीjर्ण�शिलांन�लां� शिलांनिहालां�लां� क�हा� पूत्र� पूर्ण त्य�त गु�लां�. श्री�अरहिंवा<द�न� जी� पूत्र� गु�प्त म्हार्ण!न ठो� वा�यचे� हा�त� त� अ�� अनपू�णिक्षात र�त�न� उघेडूकnसा आलां�.

(मी!ळा बगु�लां�त�लां पूत्र�चे� भा�ष�तर)

Page 12: Arvind Bhashan

३० ऑगुस्टा १९०५

निप्रयतमी� मीjर्ण�शिलांन�,

त�झी� त�. २४ ऑगुस्टाचे� पूत्र मिमीळा�लां�. त�झ्य� आईवानिडूलां�वार पू�न्हा� तसाल्य�चे दु:खू�चे� प्रसागु आलां� हा� सामीजी!न वा�ईटा वा�टालां�. क�र्णत� मी�लांगु� वा�रलां� त� त! शिलांनिहालां� न�हा�सा.  पूरत� दु:खू�चे� प्रसागु आलां� म्हार्ण!न क�य झी�लां� ? सासा�र�त सा�खू�चे� ��ध क� लां� तर त्य� सा�खू�त दु:खू हा� असात�चे. दु:खू न�हामी� सा�खू�लां� शिचेकटालां�लां� असात�. हा� निनयमी अपूत्य क�मीन�च्य� ब�बत�तचे लां�गु! आहा� असा� न�हा� तर त� सावा& सा�सा�रिरक क�मीन�च्य� ब�बत�त लां�गु! आहा�. ��त शिचेत्त�न� सावा& सा�खूदु:खू पूरमी�श्वर चेरर्ण� अपू&र्ण करर्ण� हा� एकचे उपू�य आहा�.

      मी� वा�सा रुपूय�च्य� जी�गु� दहा� रुपूय�चे वा�चेलां� वा म्हार्ण!न दहा� रूपूय� पू�ठोवा�न म्हार्ण!न शिलांनिहालां� हा�त�. जीर पूधर� रुपूय� हावा� असात�लां तर पूधर� रूपूय� पू�ठोवा�न. ह्या� मीनिहान्य�त सार�जिजीन�न� त�झ्य�करत� द�र्जिजी<चिंलां<गुलां� खूर�दq क� लांल्य� क�पूडू�सा�ठो~ पूaसा� पू�ठोनिवालां� आहा�त. त!

पू�न क्रां. १५

य�थे� क� लां�लां� उध�र� मीलां� क�� कळार्ण�र ? पूधर� रुपूय� हावा� हा�त� निततक� पू�ठोनिवालां�. आर्णखू� त�नचे�र रुपूय� हावा� असालां� तर त� पू�ढेच्य� मीनिहान्य�त पू�ठोवा�न.

      मी�गु� मी� म्हार्ण�लां� हा�त� त्य�चे गु�ष्टीं�बद्देलां पू�न्हा� आत� शिलांनिहात�. मीलां� वा�टात� आत�पूय@त त�लां� कळा!न आलां� असा�लां कn त�झी� भा�ग्य ज्य�च्य��� जी�डू!न दिदलां� आहा� त� मी�र्ण!सा अगुदq वा�गुळ्य� स्वाभा�वा�चे� आहा�. ह्या� द���त�लां आजीक�लांचे� लां�क जी�वान�चे� जी� उदिद्देष्टीं वा जी� कत&व्यक्षा�त्र सामीजीत�त तसा� मी�झी� न�हा�. त्य�च्य�सा�रखू� मी�झी� मीन�वाjत्त�हा� न�हा�. सावा&चे ब�बत�त मी� त्य� सावा�@पू�क्षा� असा�ध�रर्ण वा णिभा¤ आहा�. सा�मी�न्य मी�र्णसा� असा�मी�न्य दृमिष्टींक�न, असा�मी�न्य प्रयत्न, असा�मी�न्य उच्चा आक�क्षा� य�न� क�य म्हार्णत�त त� त�लां� ठो�ऊक असा�लांचे. य� सावा�@न� त� ‘वा�डू’ असा� न�वा द�त�त; पूर्ण जीर क� त� वा�डू� आपूल्य� क�य&क्षा�त्र�त य�स्वा� झी�लां� तर त्य�लां� वा�डू� न म्हार्णत� प्रनितभा�वा�न मीहा�पू�रुष आहा� असा� म्हार्णत�त. पूर्ण असा� निकत� लां�क आपूल्य� प्रयत्न�त य�स्वा� हा�त�त ? हाजी�र मी�र्णसा�त पू�चेसाहा� जीर्णचे असा�मी�न्य असात�त आणिर्ण त्य� पू�चेसाहा�त एखू�द�चे य�स्वा� हा�त�. मी�झ्य� क�य&क्षा�त्र�त मी� य�स्वा� हा�ईन हिंक<वा� न�हा� हा� आत�चे सा�गुत� य�त न�हा� क�रर्ण अजी!न मी� मी�झ्य� क�य&क्षा�त्र�त पू!र्ण&पूर्ण� उतरलां�हा� न�हा�. त�व्हा� त! मीलां� वा�ड्या�तचे क�ढेर्ण�र वा अ�� वा�ड्या�च्य� पूदर� पूडूर्ण� स्त्र�लां� अनिनष्टींचे. क�रर्ण स्त्र�जी�त�च्य� सावा& आ��आक�क्षा� सा�सा�रिरक सा�खूदु:खू�त गु�रफटालां�ल्य� असात�त. वा�ड्या�कडू!न पूत्न�लां� सा�खू मिमीळार्ण�र न�हा�, दु:खूचे मिमीळा�लां.

      हिंहा<दुधमी&-प्रर्ण�त्य�न� हा� गु�ष्टीं चे�गुलां� मी�हा�त हा�त�. असा�मी�न्य चेरिरत्र, असा�मी�न्य प्रयत्न, असा�मी�न्य आक�क्षा� त्य�न� फ�र आवाडूत. असा�ध�रर्ण प्रत�च्य� मी�र्णसा�सा त� फ�र मी�न द�त. मीगु त� वा�डू� असा� कn क�र्ण� मीहा�पू�रुष असा�. पूर्ण त्य�मी�ळा� त्य�च्य� पूत्न�चे� जी� दुद&�� हा�त� त्य�लां� उपू�य क�र्णत� ? ऋषXन� य�वार उपू�य सा�चेवा!न ठो� वालां� आहा�. त्य�न� स्त्र�जी�त�लां� सा�गु!न ठो� वालां� आहा� कn, ‘‘पूनित हा�चे सावा& श्री�ष्ठ गु�रु (पूनितर्षिहा< पूरमी� गु�रु:।) हा� एकचे मीत्र स्त्र�जी�त�करत�

पू�न क्रां. १६

Page 13: Arvind Bhashan

आहा� असा� त्मिस्त्रय�न� सामीजीलां� पू�निहाजी�. स्त्र� हा� पूत�चे� साहाधमी&चे�रिरर्ण�. पूत�न� ज्य� क�य�&चे� स्वा�क�र क� लां� असा�लां त्य�त नितन� त्य�लां� साहा�य्य कर�वा�, त्य�चे� उत्सा�हा सावार्मिध<त कर�वा�, त्य�लां� आपूलां� द�वा मी�न�वा�, त्य�च्य� सा�खू�त सा�खू� व्हा�वा�, त्य�च्य� दु:खू�त आपूलां� दु:खू मी�न�वा�. पू�रुष�न� आपूलां� क�य& निनवाडू�वा� वा स्त्र�न� आपूल्य� ब�जी!न� त्य�लां� साहा�य्य कर�वा�, उत्सा�हा द्यां�वा�.’’

      आत� प्रश्न असा� आहा� कn, त! हिंहा<दुधमी�&न� द�खूनिवालां�लां� मी�गु& पूसात करर्ण�र कn नवा� सा�ध�रलां�लां� मी�गु& धरर्ण�र ? त�झी� वा�ड्या��� लांग्न हा� त�झ्य� पू!वा&जीन्मी�च्य� कमी&द�ष�चे� फलां आहा�. आपूल्य� भा�ग्य�त जी� आलां� आहा�, जी� पूरिरस्थिस्थात� वा�ट्या�लां� आलां� आहा�, त्य�त!नचे मी�गु& क�ढे�वा� हा� ठो~क. पूरत� त� मी�गु& क�य असा�वा� ? इतर�चे� म्हार्णर्ण� ऐक! न त!हा� आपूल्य� पूत�सा वा�ड्या�त क�ढेर्ण�र क� ? वा�डू� हा� आपूल्य� वा�डू�च्य� मी�गु�&न�चे ध�वात जी�र्ण�र. त! त्य�लां� धरून ठो� वा! �कर्ण�र न�हा�सा. त�झ्य�पू�क्षा� त� जी�स्त बलांवा�न आहा� मीगु क�य त! क�पूऱ्य�त बसा!न फक्त रडूर्ण�र ? क� त्य�च्य� बर�बर ध�वार्ण�र ? क� जी�� अध र�जी�चे� र�र्ण� डू�ळ्य�वार पूट्टq ब�ध!न स्वात:हा� आधळाq र�र्ण� बनलां� हा�त� त�� त! वा�ड्या�चे� वा�डू� ब�यक� हा�ण्य�चे� प्रयत्न करर्ण�र ? ब्र�ह्म� ��ळा�त जीर� त�झी� शि�क्षार्ण झी�लां� असालां� तर� त! हिंहा<दु क� टा�ब�त�लां स्त्र� आहा�सा. हिंहा<दु पू!वा&जी�चे� रक्त त�झ्य� नसा�नसा�त!न वा�हात� आहा�. त�व्हा� त! हा� ��वाटा�लां� मी�गु& पूसात कर��लां य�निवाषय� मीलां� �क� न�हा�.

      मी�झी� त�न वा�डू� आहा�त. त्य�पूaकn पूनिहालां� वा�डू हा� : मी�झी� असा� दृढे निवाश्व�सा आहा� कn जी� गु�र्ण, जी� प्रनितभा�, जी� उच्चा शि�क्षार्ण, जी� निवाद्यां� वा जी� धन पूरमी�श्वर�न� मीलां� दिदलां� आहा�, त� सागुळा� त्य�चे� आहा�. क� टा�ब पू�षर्ण�सा�ठो~ जी�वाढे� लां�गु�लां वा अत्यत जीरूर असा�लां, त�वाढे�चे स्वात:सा�ठो~ खूचे&ण्य�चे� मीलां� अमिधक�र आहा�. ब�कn उर�लां त� सागुळा� पूरमी�श्वर�लां� द�र्ण� उशिचेत आहा�. मी� जीर सागुळा� क�हा� मी�झ्य� स्वात:करत�, मी�झ्य� सा�खू�करत� वा चेaन�खू�तर खूचे& क� लां� तर मी� चे�र ठोर�न. हिंहा<दु��स्त्र सा�गुत� कn, पूरमी�श्वर�कडू!न धन घे�ऊन त� पूरमी�श्वर�लां� जी� द�त न�हा� त� चे�र हा�य.

पू�न क्रां. १७

आत�पूय@त द�न आर्ण� पूरमी�श्वर�लां� द�ऊन चे�द� आर्ण� मी�झ्य� स्वात:च्य� सा�खू�करत� वा�पूरून निहा��ब चे�कत� क� लां� वा सासा�रसा�खू�त मी� निनमीग्न र�निहालां�. मी�झी� निनम्मी� आय�ष्य अ�� र�त�न� फ� कटा गु�लां� आहा�. पू�!न� सा�द्धा� स्वात:चे� आणिर्ण क� टा�ब�चे� पू�टा भारण्य�त आणिर्ण त्य�च्य� सा�खू�कडू� लांक्षा पू�रनिवाण्य�त कj त�थे&त� वा�टात�.

      इतक� दिदवासा मी�झ्य� वा�गुण्य�त पू��वाjत्त� आणिर्ण चे�य&वाjत्त� हा�त� हा� आत� मीलां� सामीजीलां� आहा�. त� सामीजील्य�पू�सा!न मीलां� पूश्च�त्त�पू हा�त आहा� वा स्वात:निवाषय�चे� नितटाक�र� आलां� आहा�. तसालां� वाjत्त� वा तसा� वा�गुर्ण� आत� मी� क�यमीचे� सा�डू!न दिदलां� आहा�. पूरमी�श्वर�लां� धन द�र्ण� म्हार्णजी� तर� क�य ? त्य�चे� अथे& चे�गुल्य� क�मी�सा�ठो~ खूचे& करर्ण�. उष� आणिर्ण सार�जिजीन�लां� जी� पूaसा� दिदलां� त्य�बद्देलां मीलां� वा�ईटा वा�टात न�हा�. पूर�पूक�र हा� धमी& आहा�. आणिश्रीत�न� रणिक्षार्ण� हा� मीहा�धमी& आहा�. पूरत� फक्त स्वात:च्य� भा�ऊबनिहार्णXन� द�ऊन निहा��ब चे�कत� हा�त न�हा�. ह्या� कठो~र्ण क�ळा�त साबध द�� मी�झ्य� द�र��� आश्रीय मी�गुत आहा�. मी�झी� त�सा क�टाq बनिहार्णभा�ऊ ह्या� द���त आहा�त. त्य�च्य�तलां� बर�चेसा� भा�क� न� मीरत आहा�त. त्य�हून अमिधक लां�क दु:खू, कष्टीं य�न� जीजी&र हा�ऊन कसा�तर� प्र�र्ण धरून आहा�त. त्य�न� सा�द्धा� मीदत कर�यलां� पू�निहाजी�.

      क�य म्हार्णत�सा, य� ब�बत�त त! मी�झी� साहाधर्मिमी<र्ण� हा�र्ण�र ? मी� म्हार्णत� कn, सा�मी�न्य लां�क�सा�रखू� आपूर्ण खू�ऊनिपूऊ, वास्त्र� वा�पूरू, अगुदq आवाश्यक असा�लां त�वाढे�चे निवाकत घे�ऊ आणिर्ण ब�कnचे� सावा& पूरमी�श्वर�लां� अपू&र्ण करू. त! जीर य�सा सामीनित दिदलां�सा वा हा� त्य�गु कर�वाय�चे� मी�न्य क� लां�सा, तर मी�झी� इच्छे� पू!र्ण& हा�ऊ �क� लां. त! म्हार्णत आहा�सा कn, ‘‘मी� क�हा�चे प्रगुत� क� लां� न�हा�.’’ प्रगुत�चे� हा� एक मी�गु& मी� त�लां� द�खूनिवालां� आहा�. ह्या� मी�गु�&न� त! जी�र्ण�र क� ?

Page 14: Arvind Bhashan

      मी�झ्य� दुसाऱ्य� वा�डू�न� मीलां� न�कत�चे पूछा�डूलां� आहा�. त� म्हार्णजी�, कसा�हा� करून भागुवात�चे� सा�क्षा�त� द�&न व्हा�यलां� हावा�. आजीक�लांचे� धमी& म्हार्णजी� क� ठोल्य�हा� वा�ळा�लां� द�वा�चे� न�वा घ्य�यचे� वा चे�रचे�घे�त प्र�थे&न� कर�वाय�चे� आणिर्ण हा� क��सा�ठो~ तर आपूर्ण निकत� ध�र्मिमी<क आहा� हा� लां�क�न�

पू�न क्रां. १८

द�खूनिवाण्य�सा�ठो~. मीलां� त� नक� आहा�. पूरमी�श्वर जीर असा�लां तर त्य�च्य� अस्तिस्तत्वा�चे� अन�भावा घे�ण्य�चे�, त्य�चे� सा�क्षा�त� द�&न घे�ण्य�चे� क�हा�तर� मी�गु& असालां�चे पू�निहाजी�. मीगु त� निकत�हा� कठो~र्ण असालां� तर� त्य� मी�गु�&न� जी�ण्य�चे� मी� ठोरवा!न टा�कलां� आहा�. हिंहा<दुधमी& सा�गुत� कn त� मी�गु& आपूल्य�चे �र�र�मीध्य� आहा�, आपूल्य�चे मीन�मीध्य� आहा�. त्य� मी�गु�&न� जी�ण्य�चे� निनयमीहा� धमी�&न� घे�लां!न दिदलां� आहा�त. त्य� निनयमी�चे� पू�लांन करण्य�चे� आरभा मी� क� लां� आहा�. एक� मीनिहान्य�च्य� अन�भावा�वारून मीलां� असा� दिदसा!न आलां� आहा� कn, हिंहा<दुधमी& सा�गुत� त� क�हा� खू�टा� न�हा�. त्य�न� सा�निगुतलां�ल्य� सागुळ्य� खू�र्ण�खू�र्ण� मीलां� अन�भावा�सा आल्य� आहा�त. आत� त�लां�हा� त्य� मी�गु�&न� घे�ऊन जी�वा� म्हार्णत�. मी�झ्य� बर�बर�न� त! चे�लां! �कर्ण�र न�हा�सा क�रर्ण त�लां� आवाश्यक निततक� ज्ञा�न झी�लां�लां� न�हा�. पूरत� मी�झ्य� मी�गु�मी�गु य�यलां� त�लां� कसालां�चे अडूचेर्ण पूडूर्ण�र न�हा�. त्य� मी�गु�&न� जी�ऊन सागुळ्य�न� शिसाजिद्धा मिमीळानिवात� य�ईलां; पूरत� त� गु�ष्टीं य� मी�गु�@त शि�रण्य�चे� इच्छे� असाण्य�वार अवालांब!न आहा�. क�र्ण�चे त�लां� त्य�वार खू�चे!न आर्ण! �कर्ण�र न�हा�. य�लां� जीर त�झी� सामीत� असा�लां तर य�ब�बत�त आर्णखू� शिलांहा�न.

      मी�झी� नितसार� वा�डू असा� आहा� कn, क�हा� लां�क स्वाद���लां� क� रर्ण�, ��त�, जीगुलां�, डू�गुर, नद्यां� असालां�लां� एक जीडू भा!-भा�गु सामीजीत�त. पूर्ण मी� स्वाद���लां� मी�त� सामीजीत�, नितचे� भाक्तn करत�, पू!जी� करत�. आईच्य� छा�त�वार बसा!न एखू�द� र�क्षासा नितचे� रक्त निपूण्य�सा उद्यां�क्त झी�लां� तर नितचे� मी�लांगु� क�य कर�लां ? निनभिंश्च<तपूर्ण� खू�तपू�त बसा�लां, क� आपूल्य� ब�यक�मी�लां�त रमी�लां, क� आपूल्य� आईसा सा�डूनिवाण्य�सा�ठो~ ध�वा!न जी�ईलां ? ह्या� पूनितत र�ष्ट्री�चे� उद्धा�र करण्य�चे� सा�मीर्थ्याय& मी�झ्य� अगु�त आहा� हा� मी� जी�र्ण!न आहा�. पूर्ण त� सा�मीर्थ्याय& म्हार्णजी� ��र�रिरक बळा नव्हा�. (तलांवा�र हिंक<वा� बदुकnन� मी� य�द्धा करर्ण�र न�हा�.) मी�झी� बळा आहा� ज्ञा�नबळा. क्षा�त्रत�जी हा�चे एक त�जी आहा� असा� न�हा�, तर ब्र�ह्मत�जीहा� आहा� वा त� ज्ञा�नत�जी�वार अमिधमिष्ठत आहा�. हा� मी�झी� भा�वान� नवा�न हिंक<वा� आजीक�लांचे� न�हा�. हा� घे�ऊनचे मी� जीन्मी�लां� आलां� आहा�. त� मी�झ्य� हा�डू�मी�सा�

पू�न क्रां. १९

णिभानलां�लां� आहा�. हा� मीहा�न क�य& कर�यलां� द�वा�न� मीलां� पूjर्थ्यावा�वार पू�ठोनिवालां� आहा�. मी�झ्य� वाय�च्य� चे�द�व्य� वाष} य� भा�वान�चे� ब�जी अक� रिरत हा�ऊ लां�गुलां�. वाय�च्य� अठोर�व्य� वाष} त्य� ब�जी�चे� मी!ळा घेट्ट आणिर्ण पूक्कn झी�लां�. मी�झी� आत्य� जी� क�हा� म्हार्ण�लां� त� ऐक! न त! अ�� कल्पून� करून घे�तलां� आहा�सा कn, क�हा� दुष्टीं लां�क�न� त�झ्य� सारळा आणिर्ण निनष्पू�पू नवाऱ्य�लां� वा�ईटा मी�गु�&कडू� ओढेलां� आहा�. पूर्ण त�झ्य� ह्या� निनष्पू�पू नवाऱ्य�न�चे ह्या� लां�क�न� आणिर्ण इतर ��कडू� जीर्ण�न� य� मी�गु�&लां� - त� चे�गुलां� असा� अगुर वा�ईटा असा� - लां�वालां� आहा�, वा आर्णखू� हाजी�र� लां�खू� लां�क�न� त� य� मी�गु�&लां� लां�वा�लां. मी�झ्य� ह्या� जीन्मी�तचे मीलां� क�य&शिसाद्धाq मिमीळा�लां असा� मी� म्हार्णत न�हा�; पूर्ण त� मिमीळार्ण�रचे हा� निनणिश्चत आहा�.

      आत� मी� त�लां� निवाचे�रत� कn, त! ह्या� ब�बत�त क�य करर्ण�र आहा�सा ? पूत्न� हा� पूत�चे� �क्तn असात�. त! उष�चे� शि�ष्य बन!न सा�हा�ब-पू!जी�चे� मीत्र जीपूत बसार्ण�र ? क� उद�सा�न र�हून आपूल्य� पूत�चे� �क्तn कमी� करर्ण�र क� आपूल्य� साहा�न�भा!त�न� आणिर्ण प्र�त्सा�हान�न� निद्वीगु�णिर्णत करर्ण�र ? त! म्हार्ण��लां कn, ‘‘मी�झ्य�सा�रखू� एक सावा&सा�मी�न्य

Page 15: Arvind Bhashan

स्त्र� य� मीहात्क�य�&त क�य करू �कर्ण�र ? मी�झ्य� दिठोक�र्ण� मीन�बलां न�हा�, ब�द्धाq न�हा�; ह्या� गु�ष्टीं�चे� निवाचे�र करण्य�चे� सा�द्धा� मीलां� भा�त� वा�टात�.’’ पूर्ण त्य�त!न ब�हा�र पूडू�यलां� एक सा�पू� उपू�य आहा�. द�वा�लां� �रर्ण जी�. ईश्वरप्र�प्त�च्य� मी�गु�&त एकद� ��र. द�वा त�झ्य�त�लां उणिर्णवा� भारून क�ढेqलां. ज्य�न� भागुवात�चे� आसार� घे�तलां� आहा� त्य�च्य�पू�सा!न भा�त� हाळा!हाळा! दूर जी�त�. आणिर्ण त! जीर मी�झ्य�वार निवाश्व�सा ठो� वा��लां, दुसाऱ्य� क�र्ण�चे� न ऐकत� फक्त मी�झी� एकट्या�चे�चे ऐक��लां, तर मी� मी�झी� �क्तn त�लां� द�ऊ �कत�. तसा� करण्य�न� मी�झी� �क्तn कमी� न हा�त� उलांटा त� वा�ढे�लांचे. आम्हा� म्हार्णत� पूत्न� हा� पूत�चे� �क्तn आहा�. य�चे� अथे& हा� कn, पूत� पूत्न�च्य� ठो�य� स्वात:चे� प्रनितहिंब<ब पू�हात� वा स्वात:च्य�चे उच्चा आक�क्षा�चे� प्रनितध्वान� नितच्य�पू�सा!न निनघे�लां�लां� ऐक! न दुप्पूटा �क्तn प्र�प्त करून घे�त�.

पू�न क्रां. २०

      त! न�हामी� अ��चे र�हार्ण�र क� ? ‘‘मी� चे�गुलां� वास्त्र� न�सा�न, चे�गुलां� चे�गुलां� खू�ईन, हासा�न, ब�गुडू�न, सावा& सा�खू�पूभा�गु भा�गु�न.’’ अ�� वाjत्त�लां� प्रगुत� म्हार्णत न�हा�त. आजीक�लां आपूल्य� द���मीध�लां त्मिस्त्रय�च्य� जी�वान�न� हा�चे साक� शिचेत वा गुहा&र्ण�य स्वारूपू घे�तलां� आहा�. त! हा� सागुळा� सा�डू!न द� आणिर्ण मी�झ्य�बर�बर य�. जीगु�त भागुवात�चे� क�य& कर�यलां� आपूर्ण आलां� आहा�त त्य�चे� प्र�रभा करू य�.

        त�झ्य� स्वाभा�वा�त एक द�ष आहा�. त! फ�रचे सारळा आहा�सा. दुसार� क�र्ण� जी� क�हा� सा�गुत�त त� त! ऐकत�सा. अ��न� त�झी� मीन न�हामी� अस्थिस्थार र�हात�, त�झी� ब�द्धाq वा�ढेत न�हा�. त! क�र्णत्य�हा� क�मी�त एक�ग्र हा�ऊ �कत न�हा�सा, हा� सा�ध�रलां� पू�निहाजी�. क�र्ण�तर� एक�चे�चे ऐक! न त! ज्ञा�न मिमीळानिवालां� पू�निहाजी�. एक�चे गु�ष्टीं�कडू� शिचेत्त एक�ग्र करून त�झी� क�मी त! निनश्चय� मीन�न� पू�र� क� लां� पू�निहाजी�. लां�क�कडू!न हा�र्ण�र� हिंन<द� वा थेट्ट� य�कडू� दुलां&क्षा करून द�वा�च्य� दिठोक�र्ण� भाक्तn क�यमी ठो� वालां� पू�निहाजी�. य�शि�वा�य आर्णखू� एक द�ष आहा�. त� त�झ्य� स्वाभा�वा�चे� नसा!न क�ळा�चे� आहा�. क�ळा असा� आलां� आहा� कn, बगु�लांचे� लां�क गुभा�र गु�ष्टीं� गुभा�रर�त्य� ऐक! न घ्य�यलां� असामीथे& झी�लां� आहा�त. धमी&, पूर�पूक�र ब�द्धाq, उद�त्त आक�क्षा�, मीहा�न प्रयत्न, र�ष्ट्री�द्धा�र जी� जी� क�हा� गुभा�र, उच्चा, भाव्य आहा�, त्य� सावा�@चे� चे�ष्टीं�चे हा�त�. लां�क�न� सावा& क�हा� हासा!न न्य�वा�सा� वा�टात�. ब्र�ह्म� ��ळा�त गु�ल्य�मी�ळा� त�झी� प्रवाjत्त�हा� थे�डू� थे�डू� अ��चे झी�लां� आहा�. ब�र�नचे�हा� हा�त�; आपूर्ण सावा&चे य� द�ष�न� दूनिषत झी�लां� आहा�. द�वाघेरच्य� मीडूळाqत तर त� फ�रचे वा�ढेलां�लां� आहा�. हा� प्रवाjत्त� कर्णखूर मीन�न� जिझीडूक�रलां� पू�निहाजी�. त�लां� हा� साहाजी करत� य�ईलां. एकद� क� त�लां� निवाचे�र करण्य�चे� सावाय लां�गुलां� म्हार्णजी� मीगु त�झी� मी!ळा स्वाभा�वा प्रकटा हा�ईलां. पूर�पूक�र आणिर्ण स्वा�थे&त्य�गु य�च्य�कडू� त�झी� कलां आहा�चे. एक� गु�ष्टीं�चे� त�झ्य�त उर्ण�वा आहा� आणिर्ण त� म्हार्णजी� मीन�बलां. त� त�झ्य�त ईश्वर� पू!जी�न� य�ईलां.

      मीलां� सा�गु�वाय�चे� हा�त� त� मी�झी� गु�निपूत हा�चे. त� क�र्ण�हा� जीवाळा उघेडू करू नक�सा. य� सागुळ्य� गु�ष्टींXचे� ��तपूर्ण� निवाचे�र कर. त्य�त

पू�न क्रां. २१

घे�बरण्य�सा�रखू� क�हा� न�हा�, पूर्ण निवाचे�र करण्य�सा�रखू� मी�त्र पू�ष्कळा आहा�. प्रथेमी दुसार� क�हा� कर�वाय�सा नक�. र�जी फक्त अध�& त�सा भागुवात�चे� ध्य�न क� लां� पू�निहाजी� वा त्य�च्य�पू��� प्र�थे&न�च्य� रूपू�न� आपूलां� त�व्र इच्छे� व्यक्त क� लां� पू�निहाजी�. म्हार्णजी� हाळा! हाळा! मीन�चे� तय�र� हा�ईलां. भागुवात�चे� त! न�हामी� अ�� प्र�थे&न� क� लां� पू�निहाजी� कn, ‘‘हा� पूरमी�श्वर�, मी�झ्य� पूत�च्य� जी�वान�चे� उदिद्देष्टीं वा ईश्वरप्र�प्त�चे� मी�गु& य�च्य�त मी�झ्य� हा�त!न निवाघ्न न य�त� मी�झ्य�कडू!न सावा&द� त्य�लां� साहा�य्य हा�वा�; मी� त्य� गु�ष्टींXन� सा�धनभा!त हा�वा�.’’ त! असा� कर��लां क� ?

Page 16: Arvind Bhashan

त�झी�

*

६ निडूसा8बर १९०७

निप्रय मीjर्ण�शिलांन�,

त�झी� पूत्र पूरवा� मिमीळा�लां�. त्य�चे दिदवा�� ��लां पू�ठोनिवालां� हा�त�. त� त�लां� अजी!न क� मिमीळा�लां� न�हा� त� सामीजीत न�हा�.

      मीलां� य�थे� क्षार्ण�चे�हा� फ� रसाद न�हा�. शिलांनिहाण्य�च्य� क�मी�चे� भा�र मी�झ्य�वार आहा�; क�Qग्र�सासाबध�च्य� क�मी�चे� भा�र मी�झ्य�वार आहा�; वाद�मी�तरमी� चे� प्रकरर्ण मीलां� मिमीटावा�यचे� आहा�. य� सागुळ्य� गु�ष्टीं� करर्ण� मीलां� जीमीत न�हा�. य�शि�वा�य मी�झी� स्वात:चे� दुसार� क�मी� आहा�तचे. त्य�कडू� दुलां&क्षा करत� य�त न�हा�.

      मी�झी� एक गु�ष्टीं त! ऐक��लां क� ? साध्य�चे� वा�ळा मीलां� अनित चिंचे<त�ग्रस्त करून टा�कर्ण�र� आहा�. सावा& ब�जी!न� मीन�वार त�र्ण आहा�. त्य�न� मी�र्ण!सा वा�डू�चे व्हा�यचे�. अ�� वा�ळाq त! सा�द्धा� अस्वास्था झी�लां�सा तर त्य�मी�ळा� मी�झी� अस्वास्थात� वा चिंचे<त�चे क� वाळा वा�ढे�लां. पूर्ण त! प्र�त्सा�हान द�र्ण�र� आणिर्ण सामी�ध�न वा�टा�लां अ�� पूत्र� शिलांनिहालां�सा तर त्य�मी�ळा� मी�झ्य�त जी�र य�ऊन मी� सावा& साकटा� आणिर्ण चिंचे<त� य�त!न पू�र पूडू! �क� न. मीलां� मी�हा�त आहा� कn द�वाघेरलां� एकटा� र�हार्ण� त�लां� कठो~र्ण जी�त आहा�. पूर्ण मीन स्थिस्थार करून श्रीद्धा� ठो� वालां�सा तर त�लां� दु:खू�चे� निततक� भा�र

पू�न क्रां. २२

वा�टार्ण�र न�हा�. ज्य� अथे} त�झी� मी�झ्य��� निवावा�हा झी�लां� आहा� त्य� अथे} त�लां� असालां� दु:खू हा�र्ण� अटाळा आहा�. मीध!न मीध!न आपूलां� निवाय�गु हा� हा�र्ण�रचे, क�रर्ण इतर बगु�लां� लां�क�प्रमी�र्ण� क� टा�ब�त�लां मी�र्णसा�चे� वा न�त�वा�ईक�चे� सा�खू सा�धर्ण� हा� जी�वान�चे� मी�ख्य उद्दे�� मीलां� करत� य�त न�हा�. त�व्हा� अ�� पूरिरस्थिस्थात�त मी�झी� ध्य�य त�चे त�झी� ध्य�य असा� सामीजी!न चे�लांण्य�खू�र�जी, आणिर्ण मी� य�जीलां�ल्य� क�य�&चे� साफलांत� हा�चे सा�खू मी�नण्य�खू�र�जी त�लां� दुसार� मी�गु& न�हा�. आर्णखू� एक गु�ष्टीं. साध्य� त! ज्य�च्य�जीवाळा रहा�त आहा�सा त्य�च्य�त�लां बर�चे मी�र्णसा� आपूल्य�पू�क्षा� वाडू�लां आहा�त. एखू�द वा�ळाq जीर� त� कठो�र हिंक<वा� अन्य�य�चे� वा�टार्ण�र� �ब्द ब�लांलां� तर� त्य�च्य�वार र�गु धरू नक�सा. आणिर्ण त� जी� क�हा� ब�लांत�त त� सागुळा� त्य�च्य� मीन�त असा�लांचे हिंक<वा� त�लां� त्य�पू�सा!न दु:खू व्हा�वा� म्हार्ण!न त� तसा� मी�द्दे�मी ब�लांत�त असा�हा� मीन�त आर्ण! नक�सा. र�गु�च्य� भार�त निवाचे�र न करत� त�डू�त!न �ब्द ब�हा�र पूडूत�त. त्य�लां� अथे& नसात�. त� �ब्द मीन�लां� लां�वा!न घे�र्ण� बर�बर न�हा�. त�लां� त�थे� र�हार्ण� अगुदq अ�क्यचे वा�टात असा�लां तर मी� निगुर�� ब�ब!न� सा�गु�न. मी� क�Qग्र�साच्य� गुडूबडू�त असा�पूय@त त�झी� आजी�ब� त�झ्य�जीवाळा य�ऊन र�हात�लां.

      आजी मी� मिमीदन�पू!रलां� जी�त आहा�. पूरत आल्य�वार य�थे�लां सागुळाq व्यवास्था� लां�वा!न मीगु पू�ढे� सा�रत�लां� जी�ईन. कद�शिचेत १५ हिंक<वा� १६ त�रखू�लां�चे निनघे�वा� लां�गु�लां. २ जी�न�वा�र�सा पूरत य�ईन.त�झी�

*

Page 17: Arvind Bhashan

२३, स्क\टासा� लां�न,

कलांकत्त�

१७ फ� ब्र�वा�र� १९०८

निप्रय मीjर्ण�शिलांन�,

पू�ष्कळा दिदवासा�त मी� त�लां� शिलांनिहालां� न�हा�. हा� मी�झी� न�हामी�चे�चे

पू�न क्रां. २३

अपूर�ध आहा�. चे�गु�लांपूर्ण�न� त! मीलां� क्षामी� क� लां� न�हा�सा तर त्य�लां� दुसार� उपू�य क�य ? हा�डू�मी�सा� खिखूळालां�लां� सावाय एक दिदवासा�त जी�त न�हा�. हा� खू�डू मी�डू�यलां� कद�शिचेत हा� साबध जीन्मीहा� लां�गु�लां.

      मी� ८ जी�न�वा�र�लां� य�र्ण�र हा�त�, पूर्ण य�ऊ �कलां� न�हा�. त� मी�झ्य� इच्छे�न� घेडूलां� न�हा�. जिजीकडू� द�वा�न� न�लां�, नितकडू� जी�वा� लां�गुलां�. य� वा�ळाq मी� स्वात:च्य� क�मी�सा�ठो~ गु�लां� न�हा�. द�वा�च्य�चे क�मी�सा�ठो~ गु�लां� हा�त�. मी�झ्य� मीन�चे� स्थिस्थात� क�हा� निनर�ळाqचे झी�लां� आहा�. पूर्ण त्य�साबध� क�हा�चे शिलांहा�त न�हा�. त! य�थे� य� म्हार्णजी� जी� क�हा� सा�गु�यचे� आहा� त� सा�गु�न. फक्त एवाढे�चे सा�गुत� कn ह्या�पू�ढे� मी� मी�झ्य� स्वात:च्य� इच्छे�च्य� आध�न न�हा�. एखू�द्यां� कळासा!त्र� ब�हुलां�प्रमी�र्ण� द�वा जी� कर�यलां� लां�वा�लां त� क� लां� पू�निहाजी�. य�चे� अथे& आत� त�झ्य� लांक्षा�त य�ण्य�सा कठो~र्ण जी�ईलां; त� उलांगुडू!न सा�निगुतलां� पू�निहाजी�, न�हा�तर मी� क�ठो� जी�त� आणिर्ण क�य करत� य�निवाषय� त�झ्य� मीन�त, हा� असा� क�, असा� य�ऊन त� दु:खू�लां� क�रर्ण हा�ईलां. त�लां� वा�टा�लां कn मी� त�झ्य�कडू� दुलां&क्षा करून मी�झी� क�मी करत आहा�, पूरत� असा� वा�टा! द�ऊ नक�सा. आजीपूय@त मी� त�झी� पू�ष्कळा अपूर�ध क� लां� वा त्य�मी�ळा� त! न�र�जी झी�लां�सा हा� स्वा�भा�निवाकचे आहा�. पूरत� आत� मी� स्वातत्र न�हा�. त�लां� सामीजीलां� पू�निहाजी� कn य�पू�ढे� मी�झी� सागुळाq क�मी� मी�झ्य� स्वात:च्य� इच्छे�वार अवालांब!न न�हा�त. त� द�वा�च्य� आद���प्रमी�र्ण�  हा�र्ण�र. त! य�थे� य���लां त�व्हा� त�लां� मी�झ्य� म्हार्णण्य�चे� त�त्पूय& कळा�लां. मी� आ�� करत� कn द�वा�न� आपूल्य� अपूरपू�र कj पू�न� जी� प्रक�� मीलां� द�खूनिवालां� आहा� त�चे प्रक�� त� त�लां�हा� द�खूवा�लां. पूरत� त� सावा& द�वा�च्य�चे इच्छे�वार अवालांब!न आहा�. मी�झ्य� आय�ष्य�त�लां ध्य�य हा�चे त�झी�हा� ध्य�य सामीजी!न मी�झ्य�बर�बर य�ऊ इस्थिच्छेत असालां�सा तर त�लां� प्रयत्न�चे� पूर�क�ष्ठ� क� लां� पू�निहाजी�. म्हार्णजी� त�झी� उत्कटा इच्छे� पू�हून द�वा आपूल्य� कj पू�न� त�लां�हा� मी�गु& द�खूवा�लां. हा� पूत्र क�र्ण�लां�हा� पू�हू द�ऊ नक�सा, क�रर्ण य�त जी� क�हा� शिलांनिहालां� आहा� त� अनित�य गु�प्त आहा�. त�झ्य�शि�वा�य क� र्ण�जीवाळाहा� मी� हा� ब�लांलां� न�हा�; तसा�

पू�न क्रां. २४

कर�यलां� मीलां� पूरवा�नगु� न�हा�. आजी एवाढे�चे पू�र�.

त�झी� पूत�

त�.क. घेरगु�त� ब�बXबद्देलां मी� सार�जिजीन�लां� शिलांनिहालां� आहा�. त� पूत्र वा�चेल्य�वार त�झ्य� लांक्षा�त य�ईलां कn, त्य�ब�बत त�लां�

Page 18: Arvind Bhashan

वा�गुळा� शिलांनिहाण्य�चे� आवाश्यकत� न�हा�.

*

पू�न क्रां. २५

POEMS WRITTEN BY SRI AUROBINDOIN ALIPORE JAIL

Invitation

With wind and the weather beating round meUp to the hill and the moorland I go.Who will come with me? Who will climb with me?Wade through the brook and tramp through the snow?Not in the petty circle of citiesCramped by your doors and your walls I dwell;Over me God is blue in the welkin,Against me the wind and the storm rebel.I sport with solitude here in my regions,Of misadventure have made me a friend.Who would live largely? Who would live freely?Here to the wind-swept uplands ascend.I am the lord of tempest and mountain,I am the Spirit of freedom and pride.Stark must he be and a kinsman to dangerWho shares my kingdom and walks at my side.*

पू�न क्रां. २६

Who

In the blue of the sky, in the green of the forest,Whose is the hand that has painted the glow?When the winds were asleep in the womb of the ether,Who was it roused them and bade them to blow?He is lost in the heart, in the cavern of Nature,He is found in the brain where He builds up the thought:In the pattern and bloom of the flowers He is woven,In the luminous net of the stars He is caught.In the strength of a man, in the beauty of woman,

Page 19: Arvind Bhashan

In the laugh of a boy, in the blush of a girl;The hand that sent Jupiter spinning through heaven,Spends all its cunning to fashion a curl.These are His works and His veils and His shadows;But where is He then? by what name is He known?Is He Brahma or Vishnu? a man or a woman?Bodied or bodiless? twin or alone?We have love for a boy who is dark and resplendent,A woman is lord of us, naked and fierce.We have seen Him a-muse on the snow of the mountains,We have watched Him at work in the heart of the spheres.We will tell the whole world of His ways and His cunning:He has rapture of torture and passion and pain;He delights in our sorrow and drives us to weeping,Then lures with His joy and His beauty again.

पू�न क्रां. २७

All music is only the sound of His laughter;All beauty the smile of His passionate bliss;Our lives are His heart-beats, our rapture the bridalOf Radha and Krishna, our love is their kiss.He is strength that is loud in the blare of the trumpets,And He rides in the car and He strikes in the spears;He slays without stint and is full of compassion;He wars for the world and its ultimate years.In the sweep of the worlds, in the surge of the ages,Ineffable, mighty, majestic and pure,Beyond the last pinnacle seized by the thinkerHe is throned in His seats that for ever endure.The Master of man and his infinite Lover,He is close to our hearts, had we vision to see;We are blind with our pride and the pomp of our passions,We are bound in our thoughts where we hold ourselves free.It is He in the sun who is ageless and deathless,And into the midnight His shadow is thrown;When darkness was blind and engulfed within darkness,He was seated within it immense and alone.

पू�न क्रां. २८

आपूर्ण न�हामी� हिंहा<दुधमी�&निवाषय� ब�लांत� पूरत� खूर� म्हार्णजी� आपूल्य� पूaकn फ�रचे थे�ड्या�न� धमी& म्हार्णजी� क�य य�चे�

Page 20: Arvind Bhashan

कल्पून� असात�. दुसार� धमी& ‘धमी�&वार निवाश्व�सा ठो� वा�’, ‘धमी�&लां� मी�न्यत� द्यां�’, ह्या� गु�ष्टीं�वारचे भार द�त�त. पूरत� सान�तन धमी& म्हार्णजी� प्रत्यक्षा आचेरण्य�चे� धमी& आहा�. हा� न�सात� निवाश्व�सा ठो� वाण्य�चे� धमी& नसा!न त� जीन्मीभार आचेरण्य�चे� धमी& आहा�. मी�नवाजी�त�लां� आपूलां� उद्धा�र करून घे�त� य�वा� म्हार्ण!न जीगु�पू�सा!न अशिलांप्त असालां�ल्य� ह्या� द्वीqपूकल्पू�त प्र�चे�न क�ळा�पू�सा!न त्य�चे� वाjजिद्धा झी�लां� आहा�. हा� धमी& मी�नवाजी�त�लां� द�ण्य�करत� आत� हिंहा<दुस्था�नचे� अभ्य�दय हा�त आहा�. इतर र�ष्ट्री�प्रमी�र्ण� स्वात:च्य� भारभार�टाqकरत� अथेवा� स्वात: सा�मीर्थ्याय&��लां� झी�ल्य�वार दुब&लां�न� शिचेरडूण्य�करत� त्य�चे� अभ्य�दय हा�त न�हा�. जी� ��श्वत ज्ञा�न त्य�च्य� स्वा�ध�न क� लां�लां� आहा� त� सावा& जीगु�लां� द�ण्य�सा�ठो~ हिंहा<दुस्था�न उदय�सा य�त आहा�. हिंहा<दुस्था�नचे� जी�निवातचे सावा&द� मी�नवाजी�त�च्य� कल्य�र्ण�करत� आहा�. स्वात: करत� नव्हा�. आणिर्ण मी�नवाजी�त�च्य� निहात�करत�चे, स्वात: करत� नव्हा�, हिंहा<दुस्था�न उ¤त हा�र्ण� आवाश्यक आहा�.

*

जी�वान�चे� एक मी�ठो� निनयमी आहा�, मी�नवा� निवाक�सा�चे� एक मीहा�न तत्त्वा आहा�. आध्य�त्मित्मीक ज्ञा�न�चे� भा�डू�र आहा� वा अन�कनिवाध आध्य�त्मित्मीक अन�भावा�चे� साचे आहा�. य� सावा�@चे� रक्षार्ण करर्ण� त्य�प्रमी�र्ण� प्रत्यक्षा आचेरर्ण करून उद�हारर्ण घे�लां!न द�र्ण� वा उपूद��क हा�र्ण� हा� साद�सावा&द� करत� हिंहा<दुस्था�नच्य� दaवा� शिलांनिहालां� आहा�. हा�चे सान�तन धमी& आहा�.

      ह्या� सान�तन धमी�&चे� वा�द, वा�द�त, गु�त�, द�&न�, पू�र�र्ण�, तत्र अ�� अन�क ��स्त्र� आहा�त. ब�यबलां आणिर्ण क� र�र्ण य�न�हा� त� न�क�रत न�हा�. पूरत� त्य�चे� खूर�, सावा�&त अमिधक�रय�क्त ��स्त्र मी�नवामी�त्र�च्य� हृदय�त आहा�. क�रर्ण हृदय�त निनत्य ब्रह्म सातत वा�सा कर�त असात�. आपूर्ण�सा आतरिरक आध्य�त्मित्मीक अन�भावा आल्य�वार त्य� अन�भावा�तचे जीगु�चे� ��स्त्र�, ज्ञा�न�चे� निनयमी, प्र�मी वा साद्वीत&र्ण!क य� सावा�@चे� द�खूलां� मिमीळा�लां वा त्य�चे� मी!ळाहा� सा�पूडू�लां.

* New Content

  Flowers And Gardens

  Inspiring Messages

  Our Aspiration

Copyright © Sri Aurobindo Ashram Trust 1990-2023 From 15th August, 2013: Total Hits to This Page = 82; Total Site Hits =

7,432,884; Unique Pages Visited = 115,267From 15th August, 2013: Total Combined Group Sites hits = 11,024,584;   

Returned in 58 milliseconds