Chöông 4

TÍNH CAÙCH VAØ CAÛM XUÙC

4.1. TÍNH CAÙCH1

Trong tieáng Vieät, thuaät ngöõ personality (tieáng Anh) hoaëc personaliteù (tieáng Phaùp) ñöôïc dòch laø “nhaân caùch” khi xeùt ñeán khía caïnh ñaïo ñöùc - chaúng haïn trong caùc cuïm töø “thieáu nhaân caùch”, “maát nhaân caùch”, laø “tính caùch” khi xeùt ñeán khía caïnh taâm lyù - thöôøng lieân heä ñeán hình thöùc bieåu hieän nhöõng ñaëc ñieåm taâm lyù cuûa moät caù nhaân. Chính vì leõ ñoù, “tính caùch” ñöôïc söû duïng trong chöông naøy.

4.1.1. Vì sao phaûi nghieân cöùu tính caùch?

Baïn haõy töôûng töôïng moät nhoùm thöïc khaùch seõ phaûn öùng ra sao khi vaøo moät nhaø haøng maø phaûi chôø ñôïi laâu môùi ñöôïc phuïc vuï. Coù vaøi ngöôøi vaãn kieân nhaãn chôø ñôïi. Moät soá khaùc thì la loái, toû veû gaây haán. Soá coøn laïi thì ñöùng daäy boû ñi. Taïi sao tröôùc cuøng moät tình huoáng nhöng moïi ngöôøi ñeàu haønh ñoäng khoâng gioáng nhau? Ñieàu gì taïo ra söï khaùc bieät giöõa caùc caù nhaân vaø caùc haønh ñoäng cuûa hoï? Nhöõng caâu hoûi naøy seõ ñöa chuùng ta vaøo moät laõnh vöïc nghieân cöùu khaùc, ñoù laø tính caùch. Vaø nhö ta thaáy, tính caùch aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán haønh vi cuûa con ngöôøi.

4.1.2. Tính caùch laø gì?

Ñaây laø moät thuaät ngöõ raát coå ñieån trong taâm lyù hoïc, vì vaäy noù raát “dò öùng” vôùi caùc ñònh nghóa vaø raát khaùc bieät trong öùng duïng. Töø naêm 1927, G.W. Allport, ñaõ sô sô thu thaäp ñöôïc 50 ñònh nghóa

1 Ñeå caùc baïn khoûi maát thì giôø, chuùng toâi xin trích theo ñaây moät soá ñònh nghóa cuûa chuùng. Ñaøo Duy Anh, Giaûn yeáu Haùn-Vieät Töø ñieån, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, 1992:

Tính caùch: caùi hình thöùc nhaát ñònh cuûa nhaân tính. Nhaân caùch: phaåm caùch cuûa ngöôøi/ caùi tính caùch rieâng cuûa moät ngöôøi.

Hoaøng Pheâ (chuû bieân) & tgk, Töø ñieån Tieáng Vieät, NXB Ñaø naüng-Trung taâm Töø ñieån hoïc, 2005 Tính caùch: toång theå noùi chung nhöõng ñaëc ñieåm taâm lyù oån ñònh trong caùch cö

xöû cuûa moät ngöôøi, bieåu hieän thaùi ñoä ñieån hình cuûa ngöôøi ñoù trong nhöõng hoaøn caûnh ñieån hình.

Nhaân caùch: tö caùch vaø phaåm chaát con ngöôøi. Nguyeãn Khaéc Vieän (chuû bieân), Töø ñieån Taâm lyù, NXB Ngoaïi vaên, Trung taâm

Nghieân cöùu Taâm lyù Treû em, Haø noäi, 1991: “Nhaân caùch laø toång hoøa taát caû nhöõng gì hoïp thaønh moät con ngöôøi, moät caù

nhaân vôùi baûn saéc vaø caù tính roõ neùt: ñaëc ñieåm theå chaát (taïng), taøi naêng, phong caùch, yù chí, ñaïo ñöùc, vai troø xaõ hoäi. Vaø laø moät caù nhaân coù yù thöùc veà baûn thaân, ñaõ töï khaúng ñònh ñöôïc, giöõ phaàn naøo tính nhaát quaùn trong moïi haønh vi”.

61

khaùc nhau, vaø cho ñeán ngaøy nay thì khoù ñoaùn ñöôïc ñích xaùc con soá ñoù laø bao nhieâu.

Ñeå phuø hôïp vôùi muïc ñích nghieân cöùu, ôû ñaây chuùng ta neâu moät ñònh nghóa theo lyù thuyeát neùt tính caùch (Trait theories).Thuyeát naøy giaû ñònh raèng “tính caùch laø moät söï chaét loïc ñaày ñuû nhöõng neùt tính caùch hoaëc nhöõng caùch thöùc ñaëc tröng cuûa moät ngöôøi khi haønh ñoäng, suy nghó, caûm nhaän, phaûn öùng,v.v.” (One’s personality is a compendium of traits or characteristic ways of behaving, thinking, feeling, reacting, etc.)2

4.1.3. Caùc yeáu toá quyeát ñònh ñeán tính caùch:

“Di truyeàn, töùc söï boá meï truyeàn laïi cho con moät hay vaøi thuoäc tính, theo sinh hoïc laø do moät hay nhieàu gien; nhöng muoán xaùc ñònh moät thuoäc tính naøo ñoù chính laø do di truyeàn chöù khoâng phaûi laø taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng ñoøi hoûi raát nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà sinh hoïc (…) vaø thoáng keâ”3.

Caùc ñoái töôïng nghieân cöùu ñeå xaùc ñònh di truyeàn: treû em, song sinh moät tröùng, thoûa maõn coâng vieäc traûi qua moät quaù trình vaø qua caùc tình huoáng

_ Treû em: + Veà theå chaát, deã thaáy: maøu toùc, chieàu cao,…”gioáng nhau nhö ñuùc””y khuoâng”,…

+ Veà taâm lyù, coù moät vaøi moái lieân heä khi nghieân cöùu moät soá baåm chaát, tính khí: aàm æ, sôï seät, ñau ñôùn,…

Noùi chung, “con nhaø toâng, khoâng gioáng loâng cuõng gioáng caùnh”.

_ Song sinh: + Caùch tieán haønh: taùch ñoâi nuoâi döôõng treân 100 caëp song sinh.+ Keát quaû: coù nhieàu neùt chung giöõa caùc caëp song sinh.

Ví duï: coù moät caëp song sinh ñaõ ñöôïc taùch ñoâi vaø nuoâi döôõng ñaõ 39 naêm vaø soáng caùch nhau haøng chuïc daëm, nhöng ñaõ laùi nhöõng chieác xe cuøng maøu, cuøng kieåu; lieân tuïc huùt thuoác vaø huùt moät loaïi thuoác gioáng nhau, nuoâi choù vaø ñaët teân choù gioáng nhau,…

_ Nhaát quaùn trong thoûa maõn coâng vieäc: nghieân cöùu cho thaáy ñoâi khi söï thoûa maõn trong coâng vieäc cuûa moät caù nhaân cuõng laø moät caùi gì ñoù beân trong caù nhaân ñoù chöù khoâng chæ chòu aûnh höôûng cuûa caùc yeáu toá beân ngoaøi.

2 A.S. Reber & E.S. Reber (2001), Dictionary of Psychology, 3rd edition, Penguin Reference, trong muïc töø Personality.3 Nguyeãn Khaéc Vieän, sñd.

62

Moâi tröôøng:

Moâi tröôøng ñoùng moät vai troø troïng yeáu trong söï hình thaønh tính caùch:Neáu caùc ñaëc ñieåm tính caùch hoaøn toaøn bò qui ñònh bôûi yeáu toá di truyeàn thì roõ raøng khi ñöùa treû lôùn leân, vôùi taát caû nhöõng kinh nghieäm, cuõng seõ khoâng thay ñoåi ñöôïc tính caùch. Nhöng thöïc teá hoaøn toaøn chöùng minh ngöôïc laïi.

Caùc yeáu toá moâi tröôøng hình thaønh tính caùch: caùc ñieàu kieän ban ñaàu cuûa gia ñình, baèng höõu, xaõ hoäi, caùc chuaån taéc, thaùi ñoä, caùc giaù trò cuûa moät neàn vaên hoùa, yù thöùc heä cuûa moät cheá ñoä, moät giai caáp,...Ví duï: do chòu aûnh höôûng cuûa ñaïo Tin laønh, ngöôøi Baéc Mó thöôøng coù taùc phong coâng nghieäp, chuoäng söï thaønh coâng, ganh ñua, tính ñoäc laäp,…Vaø döôùi maét nhöõng ngöôøi soáng trong moät neàn vaên hoùa coi troïng giaù trò hôïp taùc, coi gia ñình quan troïng hôn coâng vieäc, ngheà nghieäp, thì ngöôøi Baéc Mó laø nhöõng ngöôøi tham voïng, haùu ñaù,…

Hoaøn caûnh, tình huoáng:

Tính caùch tuy khaù laâu beàn vaø nhaát quaùn, nhöng cuõng coù theå thay ñoåi theo hoaøn caûnh, tình huoáng. Caùc yeâu caàu khaùc nhau trong caùc tình huoáng khaùc nhau taïo ra nhöõng khía caïnh tính caùch khaùc nhau cuûa moät ngöôøi. ÔÛ ñaây, nhöõng nhaân toá noäi taïi, nghóa laø nhöõng caùi trong tính caùch, khoâng ñöôïc coi laø moät phaàn cuûa tình huoáng töùc thôøi. Cho neân, tuøy theo hoaøn caûnh, tình huoáng maø seõ aûnh höôûng nhieàu hoaëc ít ñeán tính caùch, khoâng neân nhìn nhaän tính caùch trong theá coâ laäp.

Ví duï: trong moät vaøi tình huoáng, hoaøn caûnh nhö: giaùo hoäi, caùc cuoäc phoûng vaán,… caùc haønh vi deã bò troùi buoäc hôn, trong khi ñi chôi daõ ngoaïi laø moät tình huoáng thoaûi maùi, ít bò caâu thuùc,…

4.1.4. Neùt tính caùch – Phaân loaïi

Neùt tính caùch laø gì?

Nhöõng ñaëc ñieåm naøo ñöôïc theå hieän thöôøng xuyeân trong nhieàu tình huoáng ñöôïc goïi laø neùt tính caùch; hoaëc noùi caùch khaùc, trong nhieàu tình huoáng khaùc nhau, nhöõng ñaëc ñieåm naøo caøng nhaát quaùn trong theå hieän, caøng deã cho thaáy neùt tính caùch cuûa moät caù nhaân.

Phaân loaïi neùt tính caùch: coù raát nhieàu neùt tính caùch vôùi nhieàu kieåu phaân loaïi khaùc nhau.

63

Moät trong nhöõng vaán ñeà chính maø caùc nhaø theo thuyeát neùt tính caùch phaûi ñoái maët laø nhaän daïng caùc neùt ñaëc ñieåm cuûa tính caùch. Trong moät coâng trình nghieân cöùu (Allport, Odbert, 1936), coù gaàn 18.000 neùt tính caùch cuûa caù nhaân ñaõ ñöôïc xaùc ñònh. Dó nhieân, vôùi moät soá löôïng lôùn nhö theá thì seõ khoù loøng döï ñoaùn ñöôïc haønh vi: haõy töôûng töôïng laø baïn phaûi moâ taû ai ñoù baèng caùch chæ ra xem ngöôøi ñoù rôi vaøo vò trí naøo trong soá chöøng aáy töø! Raymond Cattell (1973) boá trí ñeå laøm giaûm con soá ñoù vaø ñeå nhaän daïng caùc “neùt tính caùch caên baûn”. Oâng ñaõ daønh moät soá naêm ñeå thu thaäp döõ lieäu veà tính caùch vaø haønh vi cuûa haøng ngaøn ñoái töôïng, vaø ñaõ xaùc ñònh ñöôïc 16 neùt caên baûn ñeå moâ taû con ngöôøi4.

Baûng 4-1: 16 NEÙT TÍNH CAÙCH CAÊN BAÛN

1. Kín ñaùo > < Côûi môû2. Keùm thoâng minh > < Thoâng minh3. Tình caûm deã bò chi phoái > < Cheá ngöï tình caûm4. Phuïc tuøng > < Thoáng trò5. Nghieâm trang > < Vui veû6. Vò lôïi > < Taän taâm7. Ruït reø, nhuùt nhaùt > < Maïo hieåm8. Cöùng raén > < Nhaïy caûm9. Tin caäy > < Ñaùng ngôø, nghi hoaëc10. Thöïc teá > < Mô moäng11. Thaúng thaén > < Linh lôïi12. Töï tin > < Thieáu töï tin13. Baûo thuû > < Thöïc nghieäm14. Phuï thuoäc vaøo nhoùm > < Ñoäc laäp15. Thieáu keàm cheá > < Keàm cheá16. Thoaûi maùi > < Caêng thaúng

Ghi chuù: 16 neùt tính caùch nguoàn, hay nguyeân khôûi treân ñaây thöôøng laø nhöõng nguoàn oån ñònh cuûa haønh vi, giuùp döï ñoaùn haønh vi cuûa moät caù nhaân trong nhöõng tình huoáng cuï theå.

4 Xem S. Worchel, W.Sheblisue, Taâm lyù hoïc-nguyeân lyù vaø öùng duïng-, Traàn Ñöùc Hieån dòch, tr.598, NXB Lao ñoäng-Xaõ hoäi, 2007p. 454.

64

5 moâ hình tính caùch chuû yeáu: caùc nghieân cöùu môùi ñaây nhaát (Goldberg, 1993) cho raèng coát loõi cuûa tính caùch bao goàm 5 yeáu toá lôùn (Big Five), goàm höôùng ngoaïi (extraversion), hoaø ñoàng (agreeableness), taän taâm (conscientiousness), oån ñònh caûm xuùc (emotional stability), côûi môû kinh nghieäm (open to experience). Moãi tính caùch bao goàm moät soá neùt tính caùch cuï theå naøo ñoù, ví duï: höôùng ngoaïi goàm nhöõng ñaëc ñieåm nhö sôûi lôûi, deã gaàn, thích höng phaán, caûm xuùc tích cöïc. Ñaây laø moät moâ hình coù tính chaát moâ taû, khoâng phaûi laø moät lyù thuyeát5.

5 Xem theâm Wikipedia, the free encyclopedia, muïc töø “Big Five personality traits”65

Baûng 4-2: 5 MOÂ HÌNH TÍNH CAÙCH (BIG FIVE)

1 Höôùng Ngoaïi

quan taâm chuû yeáu veà theá giôùi chung quanh, thöôøng côûi môû, naêng noå, thích hoaït ñoäng, ít traàm tö

Höôùng noäi

chæ taäp trung yù nghó vaø caûm xuùc vaøo noäi taâm, ít quan taâm ñeán söï vaät vaø nhöõng ngöôøi chung quanh, thöôøng ña caûm, traàm maëc

2 Hoaø Ñoàng

thích hôïp taùc, nhieät tình, ñaùng tin caäy

Baát ñoàng

laïnh luøng, xem nheï hoaëc deã baát ñoàng yù kieán ngöôøi khaùc, deã xung khaéc

3 Taän Taâm

coù traùch nhieäm, coù toå chöùc, coù theå tin caäy ñöôïc, vaø kieân trì

Thieáu taän taâm

deã xao nhaõng, khoâng ñaùng tin caäy, voâ toå chöùc, thieáu kieân nhaãn

4 Oån ñònh Caûm xuùc

cöôõng cheá ñöôïc söï caêng thaúng (stress), traàm tónh, töï tin, yeân taâm

Baát oån caûm xuùc

noùng naûy, lo laéng, deã bò chaùn naûn, thieáu an taâm

5 Côûi môû kinh nghieäm

quan taâm vaø deã bò thu huùt bôûi nhöõng caùi môùi, saùng taïo, toø moø hieåu bieát, nhaïy caûm veà ngheä thuaät

Baûo thuû

öôùc leä, hình thöùc, chæ tìm thaáy thuù vui gia ñình

4.1.5. Caùc thuoäc tính chính yeáu cuûa tính caùch aûnh höôûng ñeán haønh vi trong toå chöùc:

Caùc thuoäc tính cuûa tính caùch döôùi ñaây laø nhöõng chæ soá döï baùo raát ñaùng tin caäy ñeå döï ñoaùn caùc haønh vi trong toå chöùc.

Möùc laøm chuû (locus of control): goàm hai loaïi, neáu ôû möùc cao thì goïi laø noäi thuoäc, möùc thaáp laø ngoaïi thuoäc.

Noäi thuoäc: nhöõng ngöôøi tin raèng mình laøm chuû soá phaän cuûa mình.

Ngoaïi thuoäc: nhöõng ngöôøi cho raèng soá phaän khoâng do mình ñònh ñoaït, chuû yeáu do may ruûi ñaåy ñöa.

Noäi thuoäc Ngoaïi thuoäc Thoâng thöôøng

thöïc hieän toát caùc coâng vieäc;

Coù ñoäng cô thuùc ñaåy hoaøn thaønh coâng vieäc;

Luoân coá gaéng kieåm soùat coâng vieäc, moâi

Ít haøi loøng, thoûa maõn trong coâng vieäc;

Tyû leä vaéng maët khoâng pheùp cao;

Deã bò tha hoùa trong coâng vieäc;

Khoù tham gia coâng vieäc;

66

tröôøng; Phuø hôïp vôùi

nhöõng coâng vieäc yeâu caàu coù saùng kieán vaø haønh ñoäng ñoäc laäp.

Khoâng xem caùc keát quaû cuûa toå chöùc moät phaàn laø cuûa chính mình, duø raát coi troïng caùc keát quaû naøy;

Hay ta thaùn vaø thích chæ thò;

Thích nhöõng coâng vieäc coù neà saün hoaëc mang tính chaát söï vuï haèng ngaøy.

Tính ñoäc ñoaùn : raát thöïc duïng, khoâng thích tình caûm vaø luoân cho raèng “cöùu caùnh bieän minh cho phöông tieän”. Tuøy theo coâng vieäc vaø caùch ñaùnh giaù maø moät ngöôøi ñoäc ñoaùn ñöôïc ñaùnh giaù cao hay thaáp. Ví duï 1: Thoûa thuaän lao ñoäng (coâng vieäc yeâu caàu caùc kyõ naêng ñaøm phaùn vaø giaûi quyeát baát ñoàng): raát phuø hôïp.Ví duï 2: Chaêm soùc khaùch haøng-khoâng phuø hôïp.

Tính töï troïng: troïng mình vaø troïng keû khaùc.

Ngöôøi ít töï troïng thöôøng deã bò aûnh höôûng töø beân ngoaøi, phuï thuoäc vaøo ñaùnh giaù cuûa ngöôøi khaùc, deã tin töôûng vaø haønh ñoäng theo nhöõng ngöôøi hoï toân troïng. Veà maët quaûn lyù, hoï coá gaéng laøm vui loøng ngöôøi khaùc, cho neân ít khi chieám ñöôïc vò trí cao.

Ngöôøi töï troïng luoân luoân ñoøi hoûi hoaøn thaønh, thaønh coâng trong coâng vieäc, chaáp nhaän ruûi ro trong löïa choïn coâng vieäc, vaø hình nhö thích choïn caùc coâng vieäc ít mang tính hình thöùc, öôùc leä,…

Töï ñieàu chænh: khaû naêng ñieàu chænh haønh vi cuûa mình thích öùng vôùi caùc yeáu toá, tình hình beân ngoaøi. Hoï laø nhöõng ngöôøi deã thaêng tieán trong ngheà nghieäp, nhaát laø deã coù ñöôïc caùc chöùc vuï cao trong quaûn lyù.

Raát nhaïy caûm vôùi ngoaïi giôùi, chuù yù ñeán nhöõng haønh vi ngöôøi khaùc, hoøa ñoàng vôùi hoï;

Coù theå haønh ñoäng khaùc nhau trong caùc tình hình khaùc nhau; Coù theå xuaát hieän vôùi tö caùch laø ngöôøi thuoäc veà soá ñoâng,

vaø ñoàng thôøi vôùi tö caùch caù nhaân.

Chaáp nhaän ruûi ro:

Ngöôøi saün saøng chaáp nhaän ruûi ro thöôøng quyeát ñònh mau choùng, khoâng ñôïi phaûi thu thaäp thoâng tin ñaày ñuû. Nhöng qua nghieân cöùu, tyû leä quyeát ñònh thaønh coâng cuûa nhöõng ngöôøi

67

saün saøng chaáp nhaän ruûi ro khoâng vì theá maø keùm hôn so vôùi nhoùm ngöôøi ñoái troïng.

Raát phuø hôïp neáu laõnh vöïc moâi giôùi chöùng khoaùn, buoân baùn baát ñoäng saûn,…vì ñoøi hoûi quyeát ñònh nhanh

Khoâng phuø hôïp neáu ñoù laø keá toaùn hoaëc kieåm toaùn.

Tính caùch loaïi A-B

Nhöõng ngöôøi coù tính caùch loaïi A thöôøng laø maãu ngöôøi tham coâng tieác vieäc, khi naøo cuõng coá laøm thaät nhieàu, thaønh coâng thaät leï neân luoân caûm thaáy thôøi gian gaáp ruùt. Neáu caàn thieát, hoï baát chaáp taát caû, keå caû nhöõng noã löïc cuûa ngöôøi khaùc. Trong caùc neàn vaên hoaù Baéc Myõ, maãu ngöôøi naøy ñöôïc ñaùnh giaù cao, vaø neáu coù theâm tham voïng chính ñaùng thì seõ deã thaønh coâng veà maët vaät chaát.

Ngöôøi coù tính caùch loaïi B thì hoaøn toaøn ngöôïc laïi, nghóa laø hieám khi bò quaáy raày bôûi söï tham coâng tieác vieäc, ít lao vaøo nhöõng coâng vieäc khoâng bieát chöøng naøo môùi chaám döùt vaø bò hoái thuùc bôûi thôøi gian.

Baûng 4-3 : SO SAÙNH HAI LOAÏI TÍNH CAÙCH A-B

Tính caùch loaïi A Tính caùch loaïi B Ñi ñöùng, aên ngoài

khoâng yeân Noân noùng theo coâng

vieäc Suy nghó hoaëc tieán

haønh nhieàu vieäc moät luùc Khoâng theå chòu ñöôïc

thôøi gian raõnh roãi Luoân bò aùm aûnh bôûi

caùc con soá, tính toaùn chi ly caùc keát quaû

Chaúng bao giôø caûm thaáy thôøi gian thuùc baùch, cho neân cuõng chaúng noân noùng

Ít khi baøn ñeán vieäc ñaït ñöôïc hay hoaøn thaønh tröø tröôøng hôïp eùp buoäc

Thích vui chôi, giaûi trí Coù theå thö giaõn baát

cöù luùc naøo

Coâng nhaân, nhaân vieân thuoäc loaïi A laø nhöõng ngöôøi nhanh nheïn, vì thöôøng chæ chuù troïng tôùi soá löôïng hôn laø chaát löôïng coâng vieäc. Neáu ôû caùc vò trí quaûn lyù thì hoï chöùng toû hôn ngöôøi baèng caùch laøm vieäc daøi thôøi gian hôn, ra quyeát ñònh thì ñoâi khi keùm chaát löôïng hôn, vì chæ coát nhanh laø ñöôïc. Hoï cuõng hieám khi toû ra laø coù ñaàu oùc saùng taïo, maø chæ hay döïa vaøo kinh nghieäm khi giaûi quyeát caùc vaán ñeà. Hoï ít khi thay ñoåi caùch xöû lyù tröôùc nhöõng thaùch thöùc cuï theå naøo ñoù cho neân döï ñoaùn haønh vi cuûa hoï thì khoâng khoù so vôùi tính caùch loaïi B.

Giöõa hai tính caùch A vaø B, khaû naêng tìm vieäc cuûa loaïi naøo cao hôn? Loaïi A, vì thöôøng ñöôïc ñaùnh giaù toát hôn trong phoûng vaán do coù nhöõng ñaëc ñieåm nhö ñoäng löïc, ganh ñua, vaø tham voïng. Loaïi

68

naøo thaønh coâng trong toå chöùc? Duø loaïi A laøm vieäc caät löïc hôn nhöng döôøng nhö loaïi B coù veû thaønh coâng hôn. Nhöõng nhaân vieân baùn haøng gioûi thöôøng ôû loaïi A, nhöng caùc nhaø quaûn lyù caáp cao thöôøng ôû loaïi B. Taïi sao? Vì loaïi A chæ nghó tôùi soá löôïng chôù khoâng phaûi chaát löôïng. Cô hoäi thaêng tieán trong toå chöùc vaø ngheà nghieäp thöôøng ñeán vôùi nhöõng ngöôøi khoân ngoan, saùng suoát, kheùo leùo, saùng taïo hôn so vôùi nhöõng ngöôøi chæ nhanh nheïn, voäi vaõ, thaúng tính, linh lôïi, haùu ñaù.

4.1.6. Tính caùch vaø neàn vaên hoùa daân toäc

Caùc neàn vaên hoùa daân toäc ñöông nhieân khaùc nhau veà möùc ñoä quan heä giöõa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng hoaëc thieân nhieân. Ví duï: ngöôøi phöông taây cho raèng hoï coù theå thoáng trò thieân nhieân, ngöôïc laïi vôùi ngöôøi daân ôû caùc quoác gia vuøng Trung Ñoâng, soá phaän cuûa hoï gaàn nhö ñaõ ñöôïc ñònh ñoaït töø tröôùc. Cho neân, tyû leä ngöôøi coù tính caùch “noäi thuoäc” ôû caùc nöôùc Baéc Myõ laø nhieàu, trong khi ñoù, ngöôøi ngoaïi thuoäc ôû caùc nöôùc khoái AÛ raäp thì ñoâng.

Haàu nhö moãi neàn vaên hoùa ñeàu xuaát hieän naêm moâ hình nhaân caùch chuû yeáu, vaán ñeà laø möùc ñoä coi troïng hoaëc aûnh höôûng khaùc nhau maø thoâi.Ví duï: So vôùi Myõ, Trung quoác ñeà cao söï taän taâm, nhöng chia seû yù kieán vôùi ngöôøi khaùc laïi thaáp.Tuy nhieân, taän taâm trong coâng vieäc cuõng laø chæ soá ñöôïc nhieàu quoác gia khaùc quan taâm raát nhieàu.

4.1.7. Tính caùch phuø hôïp vôùi coâng vieäc vaø toå chöùc

Caùch ñaây vaøi thaäp nieân, caùc toå chöùc luoân quan taâm ñeán söï phuø hôïp cuûa caùc caù nhaân vôùi coâng vieäc, nhöng hieän nay, söï phuø hôïp giöõa caù nhaân vôùi toå chöùc laïi ñöôïc quan taâm hôn. Taïi sao? Bôûi caùc nhaø quaûn trò hieän nay ít ñeå yù ñeán khaû naêng thöïc hieän coâng vieäc hôn laø söï linh hoaït, uyeån chuyeån tröôùc caùc tình hình bieán ñoäng.

Phuø hôïp giöõa caù nhaân-coâng vieäc

Theo John Holland, caù nhaân seõ coù möùc thoûa maõn cao trong coâng vieäc vaø seõ ít thuyeân chuyeån neáu coù söï phuø hôïp giöõa tính caùch vaø coâng vieäc. Caùc ví duï: _ Ngöôøi coù tính caùch xaõ hoäi (öa xaõ giao, hôïp taùc, thaân thieän,

…) laøm nhöõng coâng vieäc, hoaït ñoäng xaõ hoäi (caùn söï xaõ hoäi, thaày giaùo, nhaø taâm lyù trò lieäu,…);

_ Ngöôøi coù tính caùch caâu neä, qui cuû thích hôïp vôùi nhöõng coâng vieäc keá toaùn, thuû quyõ, vaên thö,…

69

_ Ngöôøi thöïc teá (noâng noãi, kieân trì, cuï theå,…) seõ khoâng thích hôïp ôû caùc hoaït ñoäng ñoøi hoûi phaûi phaân tích, suy nghó, toø moø,… cuûa ngöôøi thích thaêm doø, nghieân cöùu;

_ Maãu ngöôøi ngheä só khaùc haün maãu ngöôøi kinh doanh, vaø hoï seõ sung söôùng neáu hoaït ñoäng ñuùng ôû caùc ngaønh ngheà cuûa hoï.

Phuø hôïp giöõa caù nhaân-toå chöùc

Caùc toå chöùc hieän nay ñang ñoái dieän vôùi moät theá giôùi ñaày bieán ñoäng vaø luoân luoân thay ñoåi, neân hoï yeâu caàu nhaân vieân phaûi coù khaû naêng thay ñoåi caùc nhieäm vuï cuï theå vaø saün saøng chuyeån sang caùc nhoùm laøm vieäc khaùc moät khi coù yeâu caàu. Cho neân, tính caùch cuûa moät caù nhaân phuø hôïp vôùi vaên hoùa cuûa toå chöùc seõ quan troïng hôn laø phuø hôïp vôùi moät nhieäm vuï cuï theå naøo ñoù.

4.2. CAÛM XUÙC

Neáu coù theå chia noäi taâm con ngöôøi ra hai maûng laø ñôøi soáng trí thöùc hay goïi laø lyù vaø ñôøi soáng tình caûm hay tình, thì caûm xuùc – tình caûm coù moät ñòa vò raát quan troïng lieân quan ñeán haønh vi.

4.2.1. Quan nieäm tröôùc ñaây veà vai troø cuûa caûm xuùc trong coâng vieäc

“Toâi caûm tröôùc roài môùi nghó sau - Je sentis avant de penser”, J.J. Rousseau ñaõ vieát nhö vaäy. Ngöôøi Vieät nam cuõng theá, caûm tröôùc, nghó sau, cho neân môùi goïi laø “caûm nghó”. Tuy caûm xuùc ñoùng moät vai troø quan troïng trong ñôøi soáng haøng ngaøy cuûa chuùng ta, nhöng raát ngaïc nhieân laø maõi cho ñeán gaàn ñaây, chuû ñeà caûm xuùc gaàn nhö khoâng ñöôïc hoaëc ít ñöôïc ñeà caäp trong boä moân Haønh vi trong toå chöùc.

Hai khaû naêng giaûi thích:

Do huyeàn thoaïi veà thuaän lyù: töø cuoái theá kyû XIX, vôùi söï thaéng theá cuûa phong traøo quaûn lyù theo khoa hoïc, moät toå chöùc hieäu quaû laø laøm cho nhaân vieân phaûi cheá ngöï, loaïi boû caûm xuùc trong coâng vieäc, duø hoï vaãn bieát khoâng theå naøo chia taùch con ngöôøi ra hai, moät beân laø ñôøi soáng trí thöùc, vaø beân kia laø ñôøi soáng tình caûm.

Do nhaän thöùc : caûm xuùc chæ ñem laïi roái raém trong coâng vieäc. Thöôøng ngöôøi ta chæ nghó ñeán nhöõng tình caûm tieâu cöïc, nhö buoàn, lo,… nhaát laø giaän döõ khi noùi ñeán caûm xuùc. Vaø do ñoù, seõ aûnh höôûng tôùi hieäu quaû coâng vieäc. Caûm xuùc hieám khi ñöôïc xem nhö laø moät yeáu toá tích cöïc, goùp phaàn ñoäng vieân nhaân vieân trong coâng vieäc.

Coá nhieân, trong nhieàu tröôøng hôïp, boäc loä caûm xuùc khoâng hay vaø khoâng ñuùng luùc seõ coù aûnh höôûng xaáu ñeán coâng vieäc, nhöng ñieàu naøy khoâng theå phuû nhaän moät thöïc teá laø nhaân vieân mang theo tình

70

caûm cuûa mình vaøo trong coâng vieäc vaø seõ laø khoâng hoaøn haûo vaø trieät ñeå neáu boä moân khoa hoïc haønh vi trong toå chöùc khoâng nghieân cöùu vai troø cuûa caûm xuùc.

4.2.2. Caûm xuùc laø gì?

Veà töø nguyeân hoïc, caûm xuùc (eùmotion) xuaát phaùt töø goác la tinh (motio), coù nghóa laø moät vaän ñoäng (mouvement) laøm böùt ra khoûi traïng thaùi bình thöôøng, töø ñoù môùi daãn ñeán khoâng keàm cheá noãi mình, môùi deã maát khoân, maát töï chuû.

Xeùt theo nghóa heïp, caûm xuùc laø traïng thaùi tình caûm ñoät ngoät xaûy ra laøm suïp ñoå söï thaêng baèng sinh lyù vaø taâm lyù, ví duï: söï sôï haûi (maët taùi, ñöùng yeân moät choã, toaùt moà hoâi, maát töï chuû,…), söï caùu giaän (nghieán raêng, tay naém chaët, hoâ haáp tuaàn hoaøn hoãn loaïn, maát tænh taùo,…) nhöng choùng troâi qua.

Xeùt theo nghóa roäng: caûm xuùc ñöôïc duøng ñeå chæ baát cöù traïng thaùi tình caûm naøo. Bôûi ñoù, ñeå phaân bieät, chuùng ta goïi caûm xuùc thaät söï laø caûm xuùc maïnh (eùmotion-choc), ví duï: giaän, sôï haûi); coøn tình caûm laø caûm xuùc tình caûm (eùmotion-sentiment), ví duï: vui, buoàn6.

Ñònh nghóa trong giaùo trình naøy:

Caûm xuùc laø caùc traïng thaùi tình caûm höôùng veà moät ñoái töôïng (moät ngöôøi, moät vaät, moät söï vieäc). Noù coù theå laø moät caûm xuùc maïnh hoaëc laø moät caûm xuùc tình caûm. Baïn coù theå bieåu loä vui, sung söôùng (caûm xuùc tích cöïc) veà moät ñieàu gì ñoù, hoaëc giaän, sôï (caûm xuùc tieâu cöïc) veà moät ai ñoù.

CẢM XÚC TÍCH CỰC 7

(Nội dung trong ô trích này được rút ra từ trong cuốn “Bí mật chiếc xô cảm xúc”, NXB Trẻ, 2007)

Nghiên cứu về đề tài này, một nhóm điều tra đã tiến hành khảo sát hơn bốn triệu nhân viên thuộc 10.000 cơ quan của 30 ngành nghề khác nhau trên thế giới. Khi tìm hiểu về những trường hợp thường xuyên được thừa nhận và khen ngợi (là hai yếu tố quan trọng góp phần làm thăng hoa cảm xúc tích cực), họ nhận thấy hầu hết những nhân viên này đều có đặc điểm:

Gia tăng năng suất lao động cá nhân

6 Xem P. Foulquieù (1955), Nouveau Preùcis de Psychology, les Eùditions de l’Eùcole, p.167 P. Foulquieù (1969), L’Action, les Eùditions de l’Eùcole, pp.51-52 Traàn Bích Lan (1967), Taâm lyù hoïc ñeä nhaát a,c,d, in laàn thöù hai, NXB Ngoân ngöõ,

pp.65-66.7 Xem Tom Rath & Donald O. Clifton, Bí mật chiếc xô cảm xúc (How full is your bucket), bản tiếng Việt của Bích Thủy-Hiếu Dân-An Bình, NXB Trẻ, 2007.

71

Có mối quan hệ tốt với đồng nghiệp Có xu hướng gắn bó lâu dài với công việc hiện tại Được khách hàng đánh giá cao và hài lòng về thái độ ứng xử Có tỷ lệ an toàn lao động cao và ít gặp rủi ro trong công việc

(P. 32)

…VÀ MỘT VÀI CON SỐ(trích dẫn theo thứ tự số trang)

Làm việc với người quản lý kém có thể làm tăng 33% nguy cơ đột quỵ (p. 38) Chỉ tính riêng tại Mỹ, thái độ làm việc tiêu cực đã gây thất thoát 250-300 tỷ USD hàng

năm (p.41) Có 65% nhân viên cho rằng nỗ lực và thành quả của họ tại công sở không được công

nhận đúng mức (p.49) 9 trong 10 người khẳng định mình làm việc hiểu quả hơn khi chung quanh có những

đồng nghiệp tích cực (p.58) Tăng cường cảm xúc tích cực có thể kéo dài tuổi thọ thêm 10 năm (p.77)

NĂM CÁCH HIỆU QUẢ ĐỂ TĂNG CƯỜNG CẢM XÚC TÍCH CỰC(đối với từng cá nhân)

Đừng làm vơi đi cảm xúc tích cực Thắp sáng những điều tốt đẹp Kết nối tình thân Cho không vụ lợi Đảo ngược quy tắc vàng (Thay vì: “Muốn người khác cư xử với bạn như thế nào, hãy

cư xử với họ thư thế ấy”, thì nên “ Hãy cư xử với người khác như những gì họ mong muốn ở bạn”)

(pp. 106-123)

Ghi chuù:Phöông taây, coù “luïc tình” cô baûn: vui söôùng (happiness), ngaïc nhieân (surprise), sôï haûi (fear), buoàn (sadness), giaän (anger), chaùn (disgust). Tieáng Haùn-Vieät coù thaát tình : hæ (söôùng), noä (giaän), ai (buoàn), laïc (vui), aùi (yeâu), oá (gheùt), duïc (ham);

4.2.3. “Lao ñoäng tình caûm” (emotional labor)

Toå chöùc naøo cuõng vaäy, hoï ñeàu yeâu caàu moãi nhaân vieân ñem heát söùc löïc, trình ñoä hieåu bieát, kyõ naêng vaø nhieät tình trong coâng vieäc. Tuy nhieân coù nhöõng coâng vieäc ñoøi hoûi phaûi bieåu loä,“bieåu dieãn” caûm xuùc hoaëc tình caûm nhieàu hôn, goïi laø “lao ñoäng tình caûm”. Khaùi nieäm “lao ñoäng tình caûm” thöôøng lieân quan ñeán nhöõng coâng vieäc dòch vuï vaø giao tieáp hoaëc giao teá nhaân söï.

Tuy nhieân, hieän nay, khaùi nieäm naøy khoâng coøn chæ giôùi haïn trong moät soá ngaønh ngheà phaân bieät nöõa, maø noù dính ñeán haàu heát caùc

72

coâng vieäc, ví duï: baïn ñöôïc yeâu caàu laø phaûi vui vẻ, lòch söï trong khi tieáp xuùc vôùi caùc nhaân vieân ñoàng söï.

4.2.4. Bieåu loä caûm xuùc -tình caûm

4.2.4.1. Caûm xuùc thaät söï vaø caûm xuùc “bieåu dieãn”: Caûm xuùc thaät söï laø moät traïng thaùi tình caûm baïn caûm nhaän moät caùch chaân thaät coøn caûm xuùc “bieåu dieãn” laø nhöõng caûm xuùc maø toå chöùc yeâu caàu baïn phaûi “trình dieãn” hay “bieåu dieãn” sao cho phuø hôïp vôùi moät coâng vieäc naøo ñoù.

Nhöõng ngöôøi “lao ñoäng tình caûm” thöôøng thöôøng ñöôïc yeâu caàu bieåu loä hoaëc bieåu dieãn caûm xuùc nhieàu laàn hôn (frequency) vaø laâu hôn (duration) khi caàn;

4.2.4.2. Möùc bieåu loä (intensity) caûm xuùc : tuøy töøng ngöôøi. Coù ngöôøi boäc loä raát roõ, coù ngöôøi daáu kín ñeán noãi baïn khoù phaùt hieän hoï vui hay buoàn. Ñoâi khi do yeâu caàu coâng vieäc maø möùc ñoä bieåu loä coù theå khaùc nhau, ví duï: nhaân vieân kieåm soùat veù hoaëc caùc thaåm phaùn caàn phaûi bình tónh vaø bieát cheá ngöï caûm xuùc, luaät sö hoaëc ngöôøi bình luaän boùng ñaù laïi phaûi “bieåu dieãn” caûm xuùc khi caàn;

4.2.4.3. Thieáu caûm xuùc hay voâ caûm: coù moät soá ngöôøi thöôøng gaëp khoù khaên trong khi bieåu loä tình caûm, cuõng nhö trong vieäc caûm nhaän ngöôøi khaùc (ngöôøi voâ caûm hay thieáu caûm xuùc), coù phaûi vì vaäy maø hoï laø nhöõng ngöôøi yeáu keùm veà keát quaû coâng vieäc? – Chöa haün. Caâu traû lôøi laø tuøy, hoï coù theå thaønh coâng trong nhöõng coâng vieäc ít ñuïng tôùi laõnh vöïc caûm xuùc nhö phaân tích taøi chaùnh, vieát caùc chöông trình hoaëc noäi dung coâng vieäc,…

4.2.4.4. Giôùi tính vaø xuùc caûm: nöõ giôùi coù khaû naêng nhaïy caûm vaø caûm nhaän hôn nam giôùi do baåm naêng, do thieân höôùng caàn söï thöøa nhaän cuûa xaõ hoäi, do caùch döôõng duïc khaùc nhau: nam giôùi phaûi cöùng raén, duõng caûm, neân boäc loä nhieàu caûm xuùc laø ñaùng xaáu hoå; nöõ giôùi phaûi meàm moûng hôn, neân thöôøng toû ra deã gaàn guõi, thaân thieát.

4.2.5. AÛnh höôûng cuûa moâi tröôøng ngoaïi giôùi leân treân caûm xuùc-tình caûm

Caûm xuùc hoaëc tình caûm khoâng phaûi ôû ñaâu, luùc naøo cuõng ñöôïc chaáp nhaän, khuyeán khích moät caùch gioáng nhau: saân vaän ñoäng khaùc nôi laøm vieäc, nöôùc naøy khaùc nöôùc kia,…

4.2.5.1. Caùc aûnh höôûng cuûa toå chöùc: moïi toå chöùc ñeàu coù yeâu caàu khaùc nhau veà boäc loä hoaëc “bieåu dieãn” caûm xuùc hoaëc tình caûm. Tuy nhieân, tröø nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät, caùc caûm xuùc tieâu cöïc nhö sôï haûi, lo laéng, giaän döõ,… hoaëc caùc caûm xuùc maïnh haàu nhö khoù ñöôïc chaáp nhaän ôû haàu heát caùc toå chöùc vì seõ aûnh höôûng

73

xaáu ñeán coâng vieäc hoaëc laøm toån haïi tieán trình bình thöôøng cuûa vieäc thöïc hieän.

4.2.5.2. Caùc aûnh höôûng cuûa caùc neàn vaên hoùa:

Coù söï dò bieät veà caùch bieåu loä xuùc caûm ôû caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau. Caùc ví duï:

ÔÛ Myõ, chuaån taéc vaên hoùa yeâu caàu nhaân vieân trong caùc toå chöùc dòch vuï phaûi cöôøi vaø toû ra thaân thieän khi giao tieáp vôùi khaùch haøng;

ÔÛ Israel, caùc keá toaùn-thuû quyõ ôû sieâu thò maø cöôøi laø moät daáu hieäu thieáu kinh nghieäm, cho neân nhöõng ngöôøi naøy coá taïo ra veû uû doät;

Taïi caùc nöôùc Hoài giaùo, phuï nöõ cöôøi vôùi ñaøn oâng ñöôïc xem laø laêng loaøn (sexy), cho neân phaûi toû ra nghieâm trang;

Ngoân ngöõ bieåu loä cuõng coù khaùc: “Luïc tình” ôû Myõ, “thaát tình” ôû Vieät nam; … Moät vaøi danh töø caûm xuùc tình caûm nhö lo aâu (anxiety), traàm

caûm (depression), toäi loãi (guilt) ñoâi khi khoâng coù trong kho töø vöïng cuûa moät daân toäc; ngöôøi Tahiti khoâng coù töø naøo töông ñöông vôùi sadness (buoàn).

4.2.6. AÙp duïng vaøo Haønh vi trong toå chöùc:

Hieåu ñöôïc caûm xuùc, tình caûm coù theå naâng cao ñöôïc khaû naêng giaûi thích, döï ñoaùn haønh vi trong tieán trình tuyeån duïng, trong vieäc ra quyeát ñònh, ñoäng vieân, ngheä thuaät laõnh ñaïo, xung ñoät giöõa caùc caù nhaân, vaø nhöõng haønh vi leäch chuaån.

4.2.6.1. Naêng löïc vaø tuyeån duïng: moät vaøi nghieân cöùu cho thaáy trí tueä tình caûm (EI) ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc hoaøn thaønh coâng taùc. Trí tueä tình caûm laø moät yeáu toá trong tieán trình tuyeån choïn, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng coâng vieäc ñoøi hoûi nhieàu kyõ naêng töông taùc xaõ hoäi.

Ngöôøi coù trí tueä tình caûm (EI) laø ngöôøi: Töï bieát mình: bieát mình ñang caûm nhaän ñieàu gì; Töï chuû: khaû naêng cheá ngöï ñöôïc caùc xuùc caûm vaø caùc xung

naêng (töùc xung löïc coù tính baûn naêng, thoâi thuùc con ngöôøi tìm thoûa maõn nhöõng nhu caàu sinh lyù cô baûn nhö aên uoáng, sinh duïc,… - Nguyeãn Khaéc Vieän, sñd);

Töï ñoäng vieân: khaû naêng kieân trì chòu ñöïng khi gaëp caùc trôû löïc, caùc thaát baïi;

Ñoàng caûm, thaáu caûm: khaû naêng caûm nhaän caûm xuùc, tình caûm cuûa ngöôøi khaùc;

Caùc kyõ naêng giao tieáp: khaû naêng höôùng daãn, giaûi quyeát caùc xuùc caûm cuûa ngöôøi khaùc.

74

Ngöôøi ta nhaän thaáy raèng chính nhôø ôû trí tueä tình caûm maø caùc vò toång thoáng Myõ nhö Roosevelt, Kennedy, Reagan ñaõ thaønh coâng hôn so vôùi Johnson, Carter vaø Nixon.

4.2.6.2. Ra quyeát ñònh: seõ laø ngaây thô khi cho raèng xuùc caûm hoaëc tình caûm khoâng aûnh höôûng gì ñeán vieäc löïa choïn caùc quyeát ñònh. Giaû söû ñöùng tröôùc nhieàu phöông aùn thì söï löïa choïn seõ khaùc nhau khi chuùng ta ñang caêng thaúng, giaän döõ hoaëc khi ñang traàm tónh, ñieàm nhieân.Trong quaù trình ra quyeát ñònh, con ngöôøi söû duïng caû “caùi ñaàu” laãn “con tim”, vöøa lyù, vöøa tình, vöøa lyù tính, vöøa tröïc giaùc.

4.2.6.3. Ñoäng vieân: con ngöôøi chöù khoâng phaûi laø boä maùy voâ caûm. Ñoàng löông, söï an toøan, ñeà baït,… khoâng chæ laø nhöõng muïc tieâu duy nhaát ñeå nhaân vieân ñaùnh ñoåi, maø beân caïnh ñoù, hoï coøn ñôøi soáng tình caûm cuûa mình. Neáu khoâng, seõ khoù maø giaûi thích caën keõ taïi sao coù nhöõng ngöôøi queân aên queân nguû ñeå lo laéng coâng vieäc, hoaëc ñi sôùm veà muoän ñeå lo toan cho caùc thaønh vieân trong toå nhoùm coâng vieäc,…

4.2.6.4. Thuaät laõnh ñaïo: “ñaéc nhaân taâm”.

Duøng lôøi noùi vaø haønh ñoäng cuûa mình ñeå khôi daäy caûm xuùc, tình caûm ôû ngöôøi khaùc. Ñaëc bieät, trong nhöõng tình huoáng phöùc taïp caàn ñöôïc söï uûng hoä, ñoàng tình, söï trình baøy mang tính phaân tích, nhaän thöùc tình hình seõ gaëp nhieàu khoù khaên, vaø trong tröôøng hôïp naøy, nhaø laõnh ñaïo caàn phaûi bieát keâu goïi söï ñoàng caûm, ñaùnh thöùc xuùc caûm, tình caûm cuûa nhaân vieân trong toå chöùc.

4. 2.6.5. Xung ñoät giöõa caùc caù nhaân: nôi naøo coù xung ñoät caù nhaân, nôi ñoù xuaát hieän xuùc caûm maïnh. Giaûi quyeát tranh chaáp, xung ñoät chæ döïa vaøo lyù hoaëc nhieäm vuï cuï theå khoâng thoâi seõ khoù ñem laïi hieäu quaû vaø coù theå gaây taùc dung tieâu cöïc veà laâu veà daøi.

4.2.6.6. Caùc haønh vi leäch chuaån: nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc coù theå gaây ra nhöõng haønh vi leäch chuaån taïi nôi laøm vieäc.

Haønh vi leäch chuaån laø nhöõng haønh ñoäng töï yù vi phaïm nhöõng chuaån taéc ñaõ ñöôïc thieát laäp vaø ñe doïa ñeán toå chöùc cuõng nhö caùc thaønh vieân cuûa noù.

Haønh vi leäch chuaån coù theå aûnh höôûng ñeán naêng suaát (ñi treã veà sôùm, chuû yù laøm chaäm tieán ñoä coâng vieäc,…), ñöa ñeán nhöõng taät xaáu (aên caép, taåy chay hoaëc laêng nhuïc ngöôøi khaùc, gaây haán, laïm duïng tình duïc,…),

Moät ví duï: söï ganh tî (envy).Söï ganh ty thöôøng deã thaáy trong caùc toå chöùc. Khi moät ai ñoù caûm thaáy khoâng baèng hoaëc khoâng coù nhöõng caùi maø mình muoán

75

(löông tieàn, coâng vieäc, vaên phoøng tieän nghi,…) thì deã ñöa ñeán söï thuø ñòch, xuyeân taïc keû khaùc.

76

CAÂU HOÛI OÂN TAÄP

1. Tính caùch laø gì?

2. Moâ taû 5 moâ hình tính caùch chuû yeáu.

3. Keå ra 6 loaïi tính caùch theo Holland.

4. Cuøng moät daân toäc, ngöôøi daân seõ coù moät loaïi tính caùch chung naøo ñoù? Giaûi thích taïi sao.

5. Hieän nay, caùc nhaø quaûn trò ñeàu quan taâm ñeán söï phuø hôïp giöõa caù nhaân – toå chöùc hôn laø caù nhaân – coâng vieäc. Taïi sao?

6. Caûm xuùc laø gì? Phaân bieät caûm xuùc maïnh vaø caûm xuùc-tình caûm.

7. Caûm xuùc theo ñònh nghóa cuûa boä moân naøy.

8. Lao ñoäng tình caûm laø gì? Vaø taïi sao noù quan troïng ñoái vôùi haønh vi trong toå chöùc?

9. Phaân bieät caûm xuùc thaät söï vaø caûm xuùc “bieåu dieãn”.

10. Vaên hoùa quoác gia aûnh höôûng nhö theá naøo ñoái vôùi caûm xuùc-tình caûm?

11. Trí tueä tình caûm laø gì? Taïi sao noù coù moät vai troø quan troïng.

CAÂU HOÛI THAÛO LUAÄN

1. “Di truyeàn quyeát ñònh tính caùch”. Cho moät luaän cöù ñeå uûng hoä yù kieán naøy baùc boû yù kieán naøy.

2. Moät hoâm, vò tröôûng phoøng böôùc vaøo phoøng laøm vieäc cuûa baïn. OÂng ta raát noùng naûy, caùu kænh vaø “nhieàu chuyeän”. Ngaøy hoâm sau, oâng ta laïi khaùc haün: ñieàm tónh vaø thoaûi maùi. Ñieàu naøy chöùng toû raèng neùt tính caùch cuûa oâng ta laø khoâng nhaát quaùn?

3. Caùc nhaø quaûn trò coù theå laøm gì ñeå cheá ngöï caùc caûm xuùc?

4. Cho moät vaøi ví duï veà tình huoáng trong ñoù caûm xuùc coù theå caûi thieän keát quaû thöïc hieän coâng vieäc.

77