Upload
dattran
View
219
Download
5
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Trường điện từ
Citation preview
L THUYT TRNG IN T
Bin son: TS. Cung Thnh Long
B mn K thut o v Tin hc cng nghip
Vin in
Trng i hc Bch Khoa H Ni
Bi ging
(2 n v hc trnh)
1
Ti liu tham kho
1 C s L thuyt Trng in t, Nguyn Bnh Thnh, NXB i hc v
trung hc chuyn nghip
2 Electromagnetic Fields and Waves, Magdy F. Iskander, Prentice Hall
4 Electromagnetic field theory for physicists and engineers:
Fundamentals and Applications, R. Gomz Martin
5 Electromagnetic Field Theory, Bo Thid
3 Electromagnetics, John D. Kraus, McGraw-Hill Inc.
2
Ni dung chnh
1 M u v L thuyt Trng in t
2 Nhc li v Gii tch vc t
3 in trng tnh
5 T trng tnh
4 Dng in mt chiu
3
1 M u
1.1. Gii thiu
- L thuyt trng in t : mn hc c s chuyn ngnh rt quan trng
Trng l g? Th no l trng v hng v trng vec t? Th no l
trng lin tc v trng xoy? Bn cht ca trng l g? T trng
sinh ra bi cun dy mang dng in nh th no?
- Nghin cu L thuyt trng in t : hiu cc hin tng xy ra trong k thut
in
4
1 M u
1.1. Gii thiu
Bng 1.1. Cc n v dn xut ca mt s i lng in t trng
K hiu i lng n v Biu din
Y Tng dn siemen S
Tn s gc radian/giy rad/s
C in dung farad F
Mt in tch Cu-lng/mt khi C/m3
G in dn siemen S
in dn sut siemen/mt S/m
W Nng lng joule J
F Lc niu-tn N
Tn s hc Hz
Z Tr khng m
L in cm hen-ri H
Sc t ng ampe-vng
T thm hen-ri/mt H/m
in mi farad/mt F/m
P Cng sut ot W
T tr hen-ri-1 H-1
f
A t
5
1 M u
1.1. Gii thiu
Bng 1.2. Danh sch cc i lng trng c bn
Bin nh ngha Kiu n v
vc t t th vc t Wb/m
mt t thng vc t Wb/m2 (T)
mt thng lng in vc t C/m2
cng in trng vc t V/m
lc Lorentz vc t N
dng in v hng A
mt dng in vc t A/m2
in tch t do v hng C
vc t Poynting vc t W/m2
vn tc ca in tch t do vc t m/s
V in th v hng V
A
B
D
E
F
I
J
q
S
u
6
1 M u
1.1. Gii thiu
Bng 1.3. Quan h gia cc i lng trng
Hng s in mi ( )
H s t thm ( )
in dn sut ( ), lut Ohm
Phng trnh lc Lorentz
Lut Gauss (phng trnh Maxwell)
Lut Gauss (phng trnh Maxwell)
Phng trnh lin tc
Lut Faraday (phng trnh Maxwell)
Lut Ampere (phng trnh Maxwell)
D E
B H
J E
q F E u B
. D
. 0 B
.t
J
t
BE
t
DH J
7
1 M u
1.2. Khi nim trng
- nh ngha cc th hin ca mt i lng trong mt min cho trc bi
mt tp cc gi tr m mi gi tr tng ng vi mt im ca min
cho mt trng
- in t trng lan truyn trong chn khng vi vn tc ca nh sng
0 0
1/c m s
7
0 4 10 /H m
12 9
0
18.851 10 10 /
36F m
- Trng v hng, trng vc t
8
1 M u
1.3. Gii tch vc t
- Mt cng c s dng nghin cu in t trng
+ n gin, d nh
+ Khng ph thuc h trc ta
Thng nht ha, n gin ha vic biu din cc phng trnh trng
- V d:
A B CGii tch vc t
Dng v hng, trong h ta -cc
y z z y xA B A B C
z x x z yA B A B C
x y y x zA B A B C
9
1 M u
1.4. Cc cng thc tch phn v vi phn
- Ti sao biu din cng mt khi nim no di hai dng vi phn v
tch phn?
+ Dng tch phn: tin gii thch ngha ca mt phng trnh
+ Dng vi phn: tin thc hin cc php ton
- V d cng thc v tnh lin tc ca dng in:
+ Dng vi phn .t
J C th tnh tc thay i mt
in tch ti mt im khi bit mt
dng in ti im
+ Dng tch phn .s v
d dvt
J s ngha: gi tr ca dng in xuyn qua khi b mt ca mt min no
chnh bng tc gim in tch trong
min theo thi gian
10
1 M u
1.5. Trng tnh
- in trng tnh:
+ tt c cc in tch c nh trong khng gian
+ tt c cc mt in tch l hng s theo thi gian
+ in tch l ngun ca in trng
Xc nh:
+ cng in trng ti mt im bt k
+ phn b in th
+ lc tc ng gia cc in tch
+ phn b ca nng lng in trong mt min xc nh bt k
11
1 M u
1.5. Trng tnh
- in trng tnh:
Cc phng trnh in trng tnh
Lut Coulomb
Cng in trng hoc
Lut Gauss hoc
Bo ton vc t in trng hoc
Hm in th hoc
Phng trnh Poisson
Phng trnh Laplace
Mt nng lng
Quan h gia v
Lut Ohm
qF E
24
RQ
R
aE 2
1
4
R
v
dvR
aE
. D .v
d Q D s
E
0 E . 0c
dl E
V E .b
ba
a
V dl E2V
2 0V 1
.2
ew D E
D ED E
J E
12
1 M u
1.5. Trng tnh
- T trng tnh:
+ Do dng in khng i theo thi gian to nn
+ T trng khng i theo thi gian
Xc nh:
+ Cng t trng
+ Mt t thng
+ T thng
+ Nng lng d tr trong t trng
13
1 M u
1.5. Trng tnh
- T trng tnh:
Cc phng trnh t trng tnh
Phng trnh lc hoc
Lut Biot-Savart
Lut Ampe hoc
Lut Gauss hoc
Vc t t th hoc
T thng hoc
Nng lng t
Phng trnh Poisson
Lin h gia v
q F u B d Idl F B
24
rIdldr
aB
H J .c
dl I H
. 0 B . 0A
d B s
B A4
c
Idl
r
A
.s
d B s .c
dl A
1.
2mw B H
2 A J
B H B H
14
1 M u
1.6. Cc trng bin thin theo thi gian
- nh lut cm ng ca Faraday: mt trong 4 phng trnh Maxwell
- nh lut Ampe sa i: mt trong 4 phng trnh Maxwell
- Hai nh lut Gauss (cho in trng v t trng bin thin theo
thi gian): 2 trong 4 phng trnh Maxwell
H 4 phng trnh Maxwell
- Phng trnh lc Lorentz
- Phng trnh v tnh lin tc ca dng in
Gii thch tt c cc hiu ng in t trng
15
1 M u
1.7. ng dng ca trng bin thin theo thi gian
Cc qu trnh pht, thu v lan truyn nng lng
+ ng dn sng: in trng ngang v t trng ngang, bng tn hp
+ Cc ng dy truyn ti: in trng ngang, t trng ngang v in
t trng ngang
+ An-ten: bc x sng in t qua cc ngun bin thin theo thi gian vi
kch thc hu hn
16
2 Gii tch vc t
2.1. Cc i lng v hng v vc t
+ V hng: i lng vt l c th hon ton biu din bng ln ca n
+ Vc t: i lng vt l c c ln v hng
+ Biu din mt vc t theo n v ca n AA aA
A
a
Biu din hnh hc ca
mt vc t
Cc mi tn song song cng
di v cng hng biu
din cng mt vc t
Vc t khng, Hai vc t bng nhau, So snh hai i lng vc t
17
2 Gii tch vc t
2.2. Cc ton t vc t
+ Cng vc t:
C A B
A B B A (Giao hon)
A B C A B C (Kt hp)
+ Tr vc t:
D A B
+ Tch ca mt vc t v mt v hng: B kA
0k
0k
1k
1k
18
2 Gii tch vc t
2.2. Cc ton t vc t
+ Tch v hng gia hai vc t: . cosA B AB
. .A B B A
. . .A B C A B AC
. . .k A B kA B A kB
(Giao hon)
(Phn phi)
(T l)
- Tch v hng ca hai vc t khc vc t khng m bng khng: hai vc t trc giao
.cos . A
A BB B a
A
- Chiu ca ln B A
.A A A- ln ca vc t A
. .A B AC B CNu th c lun bng khng?
19
2 Gii tch vc t
2.2. Cc ton t vc t
+ Tch c hng gia hai vc t: sin nA B AB a
n A B A BCa Aa Ba a a AB
sin
A Bn
a aa
A B C A B A C kA B k A B A kB
(Phn phi)
(T l)
20
2 Gii tch vc t
2.2. Cc ton t vc t
+ Tch ba v hng:
. sin osC A B ABC c
. . .C A B A B C B C A
+ Tch ba c hng (tch ba vc t):
A B C
A B C A B C (Khng c tnh kt hp)
21
2 Gii tch vc t
2.3. Cc h trc ta
2.3.1. H ta -cc
Ta ca mt im trong h
trc ta cc
Cng vc t trong h trc ta cc
x y zr Xa Ya Za
Vc t v tr
x x y y z zA A a A a A a
x x y y z zB B a B a B a
x x x y y y z z z x x y y z zC A B a A B a A B a C a C a C a
22
2 Gii tch vc t
2.3. Cc h trc ta
2.3.1. H ta -cc
. . . 1x x y y z za a a a a a
. . . 0x y y z z xa a a a a a
0x x y y z za a a a a a
x y za a a y z xa a a z x ya a a
Tch v hng ca hai vc t
. x x y y z zA B A B A B A B
ln ca vc t 2 2 2. x y zA A A A A A
23
2 Gii tch vc t
2.3. Cc h trc ta
2.3.1. H ta -cc
Tch cho (c hng) gia hai vc t
C A B
x x y y z z x x y y z zC A a A a A a B a B a B a y z z y x z x x z y x y y x zA B A B a A B A B a A B A B a
x y z
x y z
x y z
a a a
C A B A A A
B B B
24
2 Gii tch vc t
2.3. Cc h trc ta
2.3.2. H ta tr
, ,P z osx c
siny
Mt phng
Mt phng
Mt tr
2 2 onsx y c t
+ Hai vc t cng nm trong mt mt phng hng s
z zA A a A a A a
z zB B a B a B a
25
2 Gii tch vc t
2.3. Cc h trc ta
2.3.2. H ta tr
+ Hai vc t cng nm trong mt mt phng hng s
Mt phng
Mt phng
Mt tr
z z zA B A B a A B a A B a
. z zA B A B A B A B
z
z
z
a a a
A B A A A
B B B
. 1a a . 1a a . 1z za a
0.a a 0. za a 0.za a
+ Tch chm v tch cho gia cc vc t n v
0a a 0a a 0z za a
za a a za a a za a a
26
2 Gii tch vc t
2.3. Cc h trc ta
2.3.2. H ta tr
+ Chuyn i cc vc t n v
os sinx ya c a a
sin osx ya a c a
. osxa a c
. sinya a
. sinxa a
. osya a c
os sin 0
sin os 0
0 0 1
x
y
z z
a c a
a c a
a a
+ Chuyn i mt vc t
os sin 0
sin os 0
0 0 1
x
y
z z
A c A
A c A
A A
os sin 0
sin os 0
0 0 1
x
y
z z
A c A
A c A
A A
27
2 Gii tch vc t
2.3. Cc h trc ta
2.3.3. H ta cu
sin osx r c
sin siny r
cosz r
+ Tch chm v tch cho gia cc vc t n v
. 1r ra a . 1a a . 1a a
. 0ra a . 0a a . 0ra a
ra a a ra a a ra a a
2 2 2r x y z
1osz
cr
1tany
x
28
2 Gii tch vc t
2.3. Cc h trc ta
2.3.3. H ta cu
+ Chuyn i cc vc t n v
. sin osr xa a c
. sin sinr ya a
. osr za a c
. os osxa a c c
. os sinya a c
. sinza a
. sinxa a
. osya a c
. 0za a
sin os sin sin os
os os os sin sin
sin os 0
r x
y
z
a c c a
a c c c a
a c a
29
2 Gii tch vc t
2.3. Cc h trc ta
2.3.3. H ta cu
+ Chuyn i cc vc t
sin os os os sin
sin sin os sin os
os sin 0
x r
y
z
A c c c A
A c c A
A c A
sin os sin sin os
os os os sin sin
sin os 0
r x
y
z
A c c A
A c c c A
A c A
30
2 Gii tch vc t
2.4. Cc php tnh vc t
2.4.1. o hm
+ Hm mt bin
0lims
f s s f sdf
ds s
+ Hm hai bin df f du f dv
ds u ds v ds
0
, ,limu
f u u v f u vf
u u
+ o hm ca mt trng vc t
0
lims
F s s F sdF
ds s
0
, , , ,limx
F x x y z F x y zF
x x
tng t cho cc thnh phn y, z
Dng dnh ngha div, rot (curl) (xt sau)
31
2 Gii tch vc t
2.4. Cc php tnh vc t
2.4.2. Cc phn t vi phn ng, mt v khi
+ H ta -cc
dv dxdydz x xds dydza
y yds dxdza
z zds dxdyax y zdl dxa dya dza
32
2 Gii tch vc t
2.4. Cc php tnh vc t
2.4.2. Cc phn t vi phn ng, mt v khi
+ H ta tr
dv d d dz
zdl d a d a dza
ds d dza
ds d dza
z zds d d a
33
2 Gii tch vc t
2.4. Cc php tnh vc t
2.4.2. Cc phn t vi phn ng, mt v khi
+ H ta cu
2 sindv r dr d d
sinrdl dra rd a r d a
2 sinr rds r d d a
sinds rdr d a
ds rdrd a
34
2 Gii tch vc t
2.5. Tch phn ng, mt, khi
2.5.1. Tch phn ng
Phn t vi phn chiu di trn
ng c trong khng gian ba chiu
Xt hm f(x) lin tc, n tr theo x, gii hn bi x = a, x = b, ta c tch phn ng
0
1
limi
b n
i ix
ia
f x dx f x
Tng qut, tch phn ca trng v hng f trn ng c trong khng gian ba chiu:
01
limi
n
i il
ic
fdl f l
Tch phn trn ng kn, k hiu l:
35
2 Gii tch vc t
2.5. Tch phn ng, mt, khi
2.5.1. Tch phn ng
V d Cho vc t tnh tch phn t ti 24 9 14 8x y zA x y a yza x za .c
A dl 0,0,0P 1,1,1Qa) Theo ng: , , x t 2y t 3z t
b) Theo ng t (0,0,0) ti (1,0,0) ri ti (1,1,0) v cui cng (1,1,1)
c) Theo ng thng ni t P ti Q
Gii
2. 4 9 14 8Adl x y dx yzdy x zdz a) Ta c: nn 1
2 6 7
0
. 4 9 28 24 4c
A dl t t t t dt b) Ta tnh tch phn trn 3 on ri cng li
+ Trn c1:
1
1
0
. 4 2c
A dl xdx
+ Trn c2:
2
. 0c
A dl + Trn c3: 3
1
2
0
1. 8 4 4
0c
A dl zdz z
1 2 3
. . . . 2 0 4 6c c c c
A dl A dl A dl A dl + Do :
c) Ta c: 1
2 3
0
. 13 14 8 3.833c
A dl x x dx
36
2 Gii tch vc t
2.5. Tch phn ng, mt, khi
2.5.2. Tch phn mt
Tnh tch phn mt ca mt trng v hng f hoc mt trng vc t : F
10
limi
n
i in is
s
f ds f s
(l mt vc t)
10
. lim .
i
n
i in
is s
F ds F s
(T.P mt v hng ca mt trng vc t)
10
lim
i
n
i in
is s
F ds F s
(T.P mt vc t ca mt trng vc t)
V d 1
Hy ch ra rng qua mt kn ca mt hnh cu bn knh b, ta c:
0s
sd
37
2 Gii tch vc t
2.5. Tch phn ng, mt, khi
2.5.2. Tch phn mt
V d 1
Hy ch ra rng qua mt kn ca mt hnh cu bn knh b, ta c:
0s
sd
Gii 2
2
0 0
sinrs
ds a b d d
Ta c
sin cos sin sin cosr x y za a a a
2 2 2
2 2 2 2 2
0 0 0 0 0 0
sin cos sin sin sin cos 0x y zs
ds a b d d a b d d a b d d
M
Nn:
38
2 Gii tch vc t
2.5. Tch phn ng, mt, khi
2.5.2. Tch phn mt
V d 2
Tnh tch phn qua mt kn ca khi lp phng nh minh
ha trong hnh bn, trong l vc t v tr ca mt im bt k
trn mt khi lp phng?
s
sdr
.
r
Gii
x y zr xa ya za
Mt x = 1: xds dydza
1
1 1
0 0
. 1s
r ds dy dz
xds dydza Mt x = 0: 2
. 0s
r ds
Tng t cho cc mt cn li, cui cng ta c: . 3s
r ds
39
2 Gii tch vc t
2.5. Tch phn ng, mt, khi
2.5.3. Tch phn khi
Tch phn khi v hng: 10
lim
i
n
i in
iv v
fdv f v
Tch phn khi ca mt trng vc t 10
lim
i
n
i in
iv v
Fdv F v
V d
Phn b mt electron bn trong mt khi cu bn knh 2 mt c dng
1000 / cos / 4en r electron/m3 Tm tng in tch bn trong khi cu?
Gii
2 2
2
0 0 0
1000 1000cos / 4 sin cos / 4 16000e
v v
N n dv dv r dr d dr r
Tng s in tch bn trong khi cu
V vy tng in tch trong khi cu l:
19 1516000 1,6 10 2,56 10Q C
40
2 Gii tch vc t
2.6. Gradient ca mt hm v hng
Gi f(x,y,z) l hm kh vi gi tr thc ca x, y, z nh minh ha
trong hnh bn. Vi phn ca f t P ti Q c xc nh bng:
.x y z x y zf f f f df df
df dx dy dz a a a dxa dya dzax y z dx dy dz
x y zdl dxa dya dza Vi phn chiu di t P ti Q:
.x y zf f f
df a a a dlx y z
Nn:
. . .x y z l n ldf f f f dl
a a a N a Na adl x y z dl
x y z
f f fN a a a
x y z
Tc thay i ca hm f ln nht khi v ng hng. Do : N
l
max
dfN
dl
df/dl max th dl phi nh nht: constzyxfal ,,
V vy: constzyxfN ,,
l gradient ca hm v hng f(x,y,z), k hiu l N
f
41
2 Gii tch vc t
2.6. Gradient ca mt hm v hng
Tnh cht ca gradient ca mt hm v hng ti mt im:
Vung gc vi b mt m trn hm s cho l hng s
Ch ra hng m theo hm s thay i nhanh nht t im cho.
ln ca n th hin tc thay i ln nht ca hm s cho trn mt n v khong cch.
Vi phn c hng ca mt hm s ti mt im theo mt hng bt k th bng tch v ng
gia gradient ca hm s vi vc t n v trn hng .
x y z
f f ff a a a
x y z
Trong ta cc:
Trong ta tr:
Trong ta cu:
1z
f f ff a a a
z
1 1
sinr
f f ff a a a
r r r
42
2 Gii tch vc t
2.7. tn (div) ca mt trng vc t
.x y z x x y y z zf a a a F a F a F ax y z
Thng lng thc ca trng vc t hng ra ngoi cc b mt ca n v th tch F v
.yx z
s
FF FF ds v
x y z
yx zFF F
fx y z
Gi C:
.f F gi l tn ca trng vc t F
Nu trng vc t cho l lin tc (chng hn nh dng chy ca mt cht lng khng nn c qua mt ng dn, hay cc ng sc t ca trng bao quanh mt
nam chm) th s khng c thng lng hng ngoi: . 0F
nh l: vi mt trng vc t kh vi lin tc th thng lng thc hng ra ngoi mt mt kn s bng tch phn tn ca trng vc t ny trn min khng gian bao
bi mt kn cho . .
v s
Fdv F ds
43
2 Gii tch vc t
2.7. tn (div) ca mt trng vc t
Trong ta cc: .yx z
FF FF
x y z
Trong ta tr: 1 1
. zF F F Fz
Trong ta cu: 221 1 1
. sinsin sin
rF r F F Fr r r r
44
2 Gii tch vc t
2.7. tn (div) ca mt trng vc t
V d
Nghim ng li nh l tn cho trng vc t 23 3 3x y zD x a y z a z x a trong min bao bi hnh tr 2 2 9x y v cc mt phng 0, 0, 0x y z 2z v
Trc ht chng ta tnh
Gii
2. 3 3 3 6 6D x y z z x xx y z
. .v s
Fdv F ds nh l v tn:
Tch phn th tch bn v tri trong h ta tr c dng
3 /2 2 3 /2 2
2
0 0 0 0 0 0
. 6 6 6 cos 6 192.82v v
Ddv x dv d d dz d d dz
45
2 Gii tch vc t
2.7. tn (div) ca mt trng vc t
V d (tip)
V phi:
0y 1 yds dxdza 1
3 2
1
0 0
. 3 6s x z
D ds y z dxdz
0x 2 xds dydza 2
3 2
2
2
0 0
. 3 0s y z
D ds x dydz
3 3 3ds d dza
3
/2 2
3
0 0
. 3s z
D ds D d dz
3
/2 2
2
3
0 0
. 3 cos 3 sin 3s z
D ds x y z d dz
3
3. 156.41s
D ds
2z 4 zds d d a 4
3 /2
4
0 0
. 6s
D ds x d d
4
4. 33.41s
D ds
0z 5 zds d d a
5
3 /2
5
0 0
. 9s
D ds x d d
. 6 0 156.41 33.41 9 192.82s
D ds
46
2 Gii tch vc t
2.8. Lu s (curl / rot) ca mt trng vc t
Tch phn trn mt ng khp kn ca mt trng vc t c gi l s lu
thng ca v curl (hay rot) ca l s o ca n. F
F
F
Xt mt b mt nh bao bi ng kn thnh phn lu s song song vi vc t n v vung gc vi b mt cho, trong gii hn , l:
nsa c
na 0s
cs
n lds
acurl
.1
lim.0
FF
lu s ca mt trng vc t l mt i lng vc t
+ Tnh thnh phn z ca F
curl
Trong h ta -cc:
zzyyxx aFaFaF
F
1 2 3 4
. . . . .c c c c c
F dl F dl F dl F dl F dl
Ta c:
47
2 Gii tch vc t
2.8. Lu s (curl / rot) ca mt trng vc t
+ Tnh thnh phn z ca F
curl
Trong h ta -cc:
1
. .
x x
x x y y z z x x y
c x y
F dl F a F a F a dxa F x
2
. .
y y
x x y y z z y y x xc y x x
F dl F a F a F a dya F y
3
. .x x y y z z x x y yc y y
F dl F a F a F a dxa F x
4
. .
y
x x y y z z y y xc y y x
F dl F a F a F a dya F y
. x x y yy y y x x xc
F dl F x F x F y F y
48
2 Gii tch vc t
2.8. Lu s (curl / rot) ca mt trng vc t
Trong h ta -cc:
+ Tnh thnh phn z ca F
curl
Trong gii hn v s dng khai
trin chui Taylor v loi b cc thnh phn bc
cao, ta c:
0x 0y
xx xy y yF
F x F x x yy
y
y yx x x
FF y F y x y
x
.y x
c
F FF dl x y
x y
0
0
1lim .
y x
sc
F FF dl
s x y
yF
x
Fcurl x
yz
F
zxy
yzx
xyz a
y
F
x
Fa
x
F
z
Fa
z
F
y
Fcurl
F
+ Ta c:
FF
zzyyxxzyx aFaFaF
za
ya
xacurl
49
2 Gii tch vc t
2.8. Lu s (curl / rot) ca mt trng vc t
Cng thc d nh trong cc h trc ta :
+ H ta -cc:
zyx
zyx
FFF
zyx
aaa
F
z
z
FFFz
aaa
1F+ H ta tr:
FrrFF
r
arara
r
r
r
sin
sin
sin
12
F+ H ta cu:
50
2 Gii tch vc t
2.8. Lu s (curl / rot) ca mt trng vc t
ngha vt l:
Biu din s lu thng qua mt n v din tch ca trng vc t cho trn mt din tch nh c hnh dng bt k
C hng vung gc vi cc vi phn mt phng ca b mt cho
Nu lu s ca trng vc t khc khng, ta ni rng trng vc t c tnh cht xoay trn hay xoy (rotational)
Nu lu s ca mt trng vc t bng khng, th trng vc t c gi l khng c tnh cht xoay trn (tnh xoy) hay trng c tnh cht bo
ton (conservative)
51
2 Gii tch vc t
2.9. nh l Stoke
Pht biu:
cs
ldd
.. FsF
Tch phn ca thnh phn vung gc ca lu
s ca mt trng vc t trn mt b mt bng
tch phn ng ca trng vc t ly dc
theo ng bao b mt cho
52
2 Gii tch vc t
2.10. Ton t Laplace
nh ngha bng tn ca gradient ca mt hm v hng, k hiu 2
2 .f f
+ Trong h ta -cc:
. .x y z x y zf f f
f a a a a a ax y z x y z
2 2 2
2
2 2 2.
f f ff f
x y z
+ Trong h ta tr: 2 2
2
2 2 2
1 1f f ff
z
+ Trong h ta cu: 2
2 2
2 2 2 2 2
1 1 1sin
sin sin
f f ff r
r r r r r
53
2 Gii tch vc t
2.11. Phn loi trng
+ Trng loi mt:
0
0.
F
F
fF
2. 0f f
V d: in trng tnh trong mi trng khng c in tch
hay t trng tnh trong mi trng khng c dng in
PT Laplace
+ Trng loi hai:
0
0.
F
F
fF F
.
2 f
PT Poisson
V d: in trng tnh trong mt min c in tch
54
2 Gii tch vc t
2.11. Phn loi trng
+ Trng loi ba:
0
0.
F
F
JF
AF
PT vc-t Poisson
JA
JAA
2).(
Gi s: 0. A
(Tiu chun Cu-lng) JA
2
V d: T trng bn trong mt vt dn mang dng in l
trng loi ba
55
2 Gii tch vc t
2.11. Phn loi trng
+ Trng loi bn:
0
0.
F
F
HGF
0
0.
G
G
0
0.
H
H
AG
fH
f AF
V d: Cc trng kh ng trong cc mi trng c th nn c
56
2 Gii tch vc t
2.12. Mt s ng nht thc vc-t
0f
0. A
2 .f f
AAA
.2
f g f g
BABA
...
BABA
fg f g g f
fff ... AAA
AAA
fff
BAABBA
...
BAABABBABA
....
57
3 in trng tnh
3.1. Gii thiu
Nghin cu v in trng tnh gy bi cc in tch ng yn
Cc dng phn b in tch c gi tr khng i theo thi gian
nh lut Coulomb v lc tnh in gia hai in tch im ng yn trong khng gian
nh ngha cng in trng, in th, mt in tch,
Mt vi phng php (lut Gauss, phng trnh Laplace, phng trnh Poisson, phng php soi nh) gii cc bi ton in trng tnh
Khi nim in dung v qua xy dng phng trnh nng lng tch tr bn trong mt t in
58
3 in trng tnh
3.2. nh lut Coulomb (Cu-lng)
Charles Augustin de Coulomb, t thc nghim, nhn nh rng lc in gia hai in tch im:
T l thun vi tich hai in tch
T l nghch vi bnh phng khong cch gia chng
Hng dc theo ng ni gia hai in tch
y nhau (ht nhau) nu hai in tch cng (khc) du
1 212 122
12
q qF K a
R
12 12 12 1 2R R a r r
0
1
4K
(trong h n v quc t SI)
12 9
0 8.85 10 10 / 36 (hng s in mi trong chn khng)
21 12F F
F/m
59
3 in trng tnh
3.2. nh lut Coulomb (Cu-lng)
1 212 122
0 124
q qF a
R
1 2 1 212 3
0 1 24
q q r rF
r r
V d 1
Cho hai in tch im q1 = 0,49 C t ti im (0,0,0); q2 = 0,7 mC t ti im (2,3,6)
trong khng gian. Tnh lc tc dng ln in tch q2 ?
21 2 1 2 3 6x y zR r r a a a
Gii
1/22 2 2
21 2 3 6 7R m
9
0
19 10
4
9 3 6
0,7 3
9 10 0,7 10 4,9 102 3 6 0,18 0,27 0,54
7mC x y z x y zF a a a a a a N
ln ca lc ny bng 0,63 N
60
3 in trng tnh
3.2. nh lut Coulomb (Cu-lng)
+ inh lut Coulomb tha mn nguyn l xp chng :
3
1 04
ni i
t
i i
q r rF q
r r
V d 2
Cho ba in tch im q1 = q2 = q3 = 200 C t ti cc im (2,0,0), (0,2,0), (0,0,0) trong chn
khng. Tnh lc tc dng ln in tch q t ti im (2,2,0)?
Gii
1 1 12 2yR r r a R m
2 2 22 2xR r r a R m
3 3 32 2 2.828x yR r r a a R m
9 9 9
1 3
9 10 200 10 500 102 225
2y yF a a N
2 225 xF a N 3 79.6 x yF a a N
1 2 3 304.6t x yF F F F a a N
61
3 in trng tnh
3.3. Cng in trng
+ nh lut Coulomb ch ra rng: mt in tch lun tc ng mt lc ln in tch khc ngay c
khi chng cch xa nhau (tc ng t xa)
Khi cc in tch ng yn: quan nim tc ng t xa tha mn mi yu cu
Khi mt in tch chuyn ng li gn mt in tch khc: lc tng tc phi thay i lp tc (theo lut Coulomb) tri vi thuyt tng i.
Thc t: nng lng v m men ca h thng cc in tch s mt cn bng tm thi
Ph hp thuyt tng i: vi cc i tng tng tc th m men v nng lng khng c bo ton bi chnh cc i tng ny
Phi tn ti mt thc th khc, di dng mt s bin ng trong mi trng cha cc vt th tng tc, gii thch cho s tn hao nng lng v m men ca cc i tng.
Thc th c bit y c gi l trng
tn ti mt in trng hay mt cng in trng ti mi im trong khng gian bao quanh in tch
Khi mt in tch khc c t trong in trng: s c mt lc tc ng ln n (tc ng qua tip xc)
62
3 in trng tnh
3.3. Cng in trng
+ Cng in trng: lc trn mt n v in tch
tq qt
FE
0lim
F
l tng cc lc tc ng ln tq(V/m)
+ Nu l cng in trng ti im P trong khng gian th lc tc ng
ln mt in tch q t ti im l: E
EF
q
+ Cng in trng ti mt im P bt k gy bi mt in tch n v q t
ti im S:
R
sp
sp
R
q
rr
rrqaE
20
30 44
63
3 in trng tnh
3.3. Cng in trng
+ Cng in trng gy bi n in tch im
n
i i
ii
rr
rrq
13
04
E
l vc t khong cch hng t im t in tch qi ti im
cn o cng in trng irr
+ Cng in trng gy bi cc phn b in tch ng, mt v khi
- Mt in tch ng 0
limll
q
l
- Mt in tch mt 0
limss
q
s
- Mt in tch khi 0
limvv
q
v
64
3 in trng tnh
3.3. Cng in trng
Cng in trng gy bi phn b in tch ng:
'3
,
,
04
1dl
rr
rr
c
l
E
Cng in trng gy bi phn b in tch mt:
,3
,
,
04
1ds
rr
rr
s
s
E
65
3 in trng tnh
3.3. Cng in trng
Cng in trng gy bi phn b in tch khi:
,3
,
,
04
1dv
rr
rr
v
v
E
66
3 in trng tnh
3.3. Cng in trng
V d
Gii
in tch phn b u di dng mt vng trn c bn knh b nh m t trong hnh v pha
di. Xc nh cng in trng ti mt im bt k trn trc ca vng trn ny?
- Phn t vi phn chiu di theo hng phn b in tch trong ta
tr l 'bd
- Vc t khong cch t mt phn t vi phn in tch ti im
quan st P(0,0,z):
zR ba za
2 2 2'
' '
3/2 3/22 2 2 2
0 00 0 0
1
4 4
l lz z
bbdb z b d z d
b z b z
E a a a a
- Do :
' 'os sinx ya a c a 2 2 2
' ' ' ' '
0 0 0
os sin 0x yd c d d
a a a
67
3 in trng tnh
3.3. Cng in trng
V d 1 (tip)
Cng in trng ti im P trn trc ca vng xuyn bng
3/22 2
02
lz
bz
b z
E a
ti tm vng trn th cng in trng bng khng
68
3 in trng tnh
3.3. Cng in trng
V d 2
Mt a mng hnh vnh khuyn vi bn knh trong a v bn knh ngoi
b, c mt in tch mt u s
Xc nh cng in trng ti mt im bt k trn trc z vi
z 0.
p s
2 ' ' '
3/2 1/2 1/2'2 2 2 2 2 2
0 00
1 1
4 2
b
s sz z
a
zd dz
z a z b z
E a a
2 ' ' ''
3/2'2 2
0 04
b
sz
a
d dz
z
E a a
69
3 in trng tnh
3.3. Cng in trng
V d 2 (tip)
T kt qu va tnh suy ra cng in trng trong cc trng hp sau
1/2
2 20
1
2
sz
z
a z
E a
1/2
2 20
1 1
2
sz
z
z b z
E a02
sz
E a
70
3 in trng tnh
3.4. in thng v mt in thng
+ Gi s t mt in tch th ti mt im trong in trng v cho php n dch chuyn n di chuyn dc theo mt ng no di tc dng ca lc in. ng ny gi l mt
ng lc (ng sc) hay mt ng thng lng
+ S lng cc ng sc gy bi mt in tch bng vi ln ca in tch theo n v
Cu-lng. Cc ng (trng) ny biu din thng lng in hay in thng.
! Cc ng thng lng in khng tn ti trong thc t nhng chng l mt khi nim hu ch cho vic biu din, quan st v m t cc in trng
+ Cng in trng ti mt im bt k lun c phng tip tuyn vi ng in thng
i qua im
71
3 in trng tnh
3.4. in thng v mt in thng
+ Cc tnh cht ca in thng:
- c lp vi mi trng
- ln ph thuc duy nht vo in tch to ra n
- Nu mt in tch im c bao bi mt hnh cu gi tng vi bn knh R, th in
thng xuyn qua mt cu theo phng vung gc v c gi tr nh nhau ti mi im
- Mt in thng, tc thng lng trn mt n v din tch, t l nghch vi R2
Mt in thng c th nh ngha theo cng in trng D E
0D E
+ Khi in trng gy bi in tch im q, mt in thng ti bn knh r l:
24r
q
rD a 2/C m
72
3 in trng tnh
3.4. in thng v mt in thng
3.4.1. in thng:
s
ds D
: phn t vi phn din tch trn b mt s nh hnh minh ha ds
Thng lng in qua mt s s ln nht khi v cng hng D ds
V d
Bit mt in thng 10 5 3r D a a a mC/m2
Xc nh in thng xuyn qua b mt ca min xt xc nh bi 0z 2 2 2 36x y z
Gii
36sin rds d d a/2 2
0 0
. 360 sin 720s
ds d d
D mC
73
3 in trng tnh
3.4. in thng v mt in thng
3.4.2. nh lut Gauss
Tng thng lng in hng ra bn ngoi khi xuyn qua mt mt kn th bng tng in tch
b gii hn trong b mt
s
Qsd
.D
+ nh lut Gauss cng c th biu din thng qua cng in trng
s
Qsd
0
.
E
+ Nu cc in tch phn b trong mt th tch bao bi mt mt kn th
s v
vdvsd
.D (dng tch phn ca nh lut Gauss)
nh lut Gauss c th c dng xc nh tng in tch b gii hn trong mt mt kn nu bit cng in trng hoc mt in thng ti mi im trn mt
74
3 in trng tnh
3.4. in thng v mt in thng
3.4.2. nh lut Gauss
+ T phng trnh dng tch phn ca nh lut Gauss, p dng nh l v tn, ta c
. vv v
dv dv D
. v D (dng im hay dng vi phn ca nh lut Gauss)
Cc ng in thng pht ra t bt k im no trong khng gian m ti tn ti mt mt in tch dng
Mt in thng l mt s o ca cc in tch t do c mt trong mt min xt
75
3 in trng tnh
3.4. in thng v mt in thng
3.4.2. nh lut Gauss
V d
Mt in tch phn b u trn mt cu c bn knh a nh minh ha trong hnh v di.
Xc nh cng in trng ti mi im trong khng gian?
Gii
Chn mt mt cu Gauss bn knh r sao cho trn
cng in trng l hng s
+ Khi r < a : cng in trng bng khng
+ Khi r > a : tng in tch b gii hn trong mt cu l
24 sQ a
Mt khc, ta c: s
rErsd24.
E
Theo nh lut Gauss
2
2 2
0 04
sr
aQE
r r
r a
76
3 in trng tnh
3.5. in th
+ Nu t mt in tch th dng q trong in trng th s c mt lc in
tc ng ln in tch
.qF E
Di tc dng ca lc ny, in tch dch chuyn mt on dl
Cng thc hin bi trng bng E
. .edW dl q dl F E
+ Nu mt in tch th chuyn ng ngc vi hng ca vc t cng in
trng di tc dng ca ngoi lc th cng thc hin bi ngoi lc bng
.extdW dl F
+ Gi thit rng ngoi lc cn bng vi lc in, Ton b cng do ngoi lc thc
hin dch chuyn in tch th t b ti a l:
.
a
ab
b
W q dl E
77
3 in trng tnh
3.5. in th
+ Nu dch chuyn in tch theo mt ng kn, th cng thc hin phi bng
khng
c
ld 0.
E
Trng iu kin tnh th khng xoy hay c tnh bo ton E 0 E
+ Khi rot bng khng, c th biu din in trng theo mt trng v hng V nh
sau:
V E
Do
. .
a a
ab
b b
W q dl q V dl E .V dl dV
.a
b
Va
ab a b ab
b V
W q dl q dV q V V qV E
v ln lt l in th cc im a v b tng ng vi im gc no aV bV
78
3 in trng tnh
3.5. in th
Cng dch chuyn mt in tch dng ngc hng tc dng ca in trng th bng tng th nng ca in tch
Hiu in th l s thay i th nng trn mt n v in tch trong gii hn gi tr in tch ny tin ti khng
0lim .
a
abab
qb
WV dl
q E
+Xt trng hp in tch im q t ti gc ta :
- Cng in trng ti mt im cch in tch q mt khong r 2
04r
q
rE a
- Hiu in th gia hai im bt k 1
2
2
0 0 1 2
1 1
4 4
r
ab
r
q qV dr
r r r
- Th tuyt i ca mt im P cch in tch im ti gc ta mt khong R l:
04a
qV
R
79
3 in trng tnh
3.5. in th
in th ti mt im bt k do cc dng phn b in tch gy nn
' ''
0
1
4
v
v
dvV
r
r r
' ''
0
1
4
s
s
dsV
r
r r
' ''
0
1
4
l
c
dlV
r
r r
Cc mt ng th
80
3 in trng tnh
3.6. Lng cc in
Mt lng cc in : mt cp in tch bng nhau v gi tr, ngc du, nm rt
gn nhau
Xc nh in th v cng in trng ti mt im bt k trong khng gian gy bi lng cc in
Mt lng cc in Cc khong cch xp x khi P xa lng cc
81
3 in trng tnh
3.6. Lng cc in
Khi khong cch gia cc in tch rt nh so
vi khong cch t lng cc ti im quan st
th tng in th ti im P khi s bng:
2 1
0 1 2 0 1 2
1 1
4 4
r rq qV
r r r r
Nu cc in tch c t i xng trn trc z
v im quan st rt xa chng
1 0,5 cosr r d 2 0,5 cosr r d
22 2
1 2 0,5 cosr r r d r
2
0
cos
4
q dV
r
V = 0 khi 090
82
3 in trng tnh
3.6. Lng cc in
+ nh ngha vc t m men lng cc p
ln p qd Hng thng t in tch m ti in tch dng
zqdp a
+ Khi , in th ti P c th vit
2
0
cos
4
q dV
r
2 2 3
0 0 0
.cos .
4 4 4
rpVr r r
p a p r
+ Lu
- Vi lng cc: in th ti mt im bt k t l nghch vi bnh phng
khong cch t im ti lng cc
- Vi in tch ring l: in th ti mt im bt k t ln nghch vi
khong cch t im xt ti in tch
83
3 in trng tnh
3.6. Lng cc in
+ Cng in trng
25
0
3 .
4
r
r
p r r pE
t l nghch vi lp phng khong cch t im xt ti lng cc
cc ng sc in trng nm trc tip trn trc z trong mt phng chia i lng cc
/ 2, .z a a
3
04 r
pE
Cc ng
ng th
Cc ng
E Khi nim lng cc in rt hu ch khi gii thch th hin ca mt vt liu cch in (in
mi) khi t n trong in trng
84
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.1. Vt liu dn in trong in trng
L loi vt liu cha mt s lng ln cc electron t do
Electron t do: - lin kt lng lo vi ht nhn ca n
- c th t do di chuyn trong vt dn
- p ng vi hu ht cc in trng v cng nh
- di chuyn lin tc khi chu tc dng lc
Cc tinh th kim loi: - 1, 2 hoc 3 electron ha tr trn mt nguyn t
- t do i vi ht nhn
- di chuyn ngu nhin di tc dng nhit
Vt dn c cch li: khng c hin tng tri cc electron ha tr theo hng xc nh
Khi c in trng bn trong vt dn di tc dng ca mt ngun nng lng bn ngoi: cc electron t do to nn dng in trong vt dn
85
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.1. Vt liu dn in trong in trng
+ M t vt liu: theo in dn sut (thay v s electron t do)
s electron ha tr tng: in dn sut ca vt liu gim
+ Khng tn ti in tch d tha bn trong vt dn cch ly: b y ra b mt cho n
khi lc y cn bng vi lc cn b mt
mt in tch khi bn trong vt dn bng khng
0v
+ t vt dn c cch ly vo bn trong mt
in trng ngoi:
0E Cng in trng bn trong vt dn:
Mt in tch khi v cng in trng KHNG duy tr bn trong vt dn di cc iu kin tnh. Mi vt
dn to thnh mt min ng th trong khng gian
86
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.1. Vt liu dn in trong in trng
in tch phn b u bn trong mt khi cu bn knh a. Mt v cu lm bng cht dn in,
bn knh trong b, bn knh ngoi c, c t ng tm vi khi cu in tch bn trong, nh
m t trong hnh di. Xc nh cng in trng ti mi im trong khng gian?
V d
Gii
+ Min I: Vi bn knh r a
Tng in tch trong min 34 .3
vQ r
Do phn b in tch u: vc t cng in trng hng dc theo bn knh, c gi tr bng nhau
trn mt cu Gauss
s
rErd24. sE
Theo nh lut Gauss s
Qd
0
.
sE
03
v r
r
E a 0 r a
87
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.1. Vt liu dn in trong in trng
V d (tip)
+ Min II: Vi bn knh .a r b
Tng in tch trong min 34
3vQ a
Theo nh lut Gauss 3
2
03v r
a
r
E a a r b
+ Min III: Vi bn knh .b r c
bn trong vt dn bng khng E
B mt ti r b mang in tch m vi gi tr bng tng in tch dng
trong khi cu bn trong
Mt in tch mt trn b mt ny 3
23sb v
a
b
sbbQ 24
88
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.1. Vt liu dn in trong in trng
V d (tip)
+ Min IV: Vi bn knh .r c
Ti phi mang in tch dng c gi tr
bng lng in tch m mt trong ,r c
Mt in tch mt trn b mt ny 3
2.
3sc v
a
c
24 ,scc Q Tng in tch mt trong b mt ny
Theo nh lut Gauss 3
2
03v r
a
r
E a r c
89
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.2. Cc cht in mi trong in trng
+ in mi l tng (cht cch in): vt liu khng c electron t do trong cu trc
li ca n
+ Cc electron chu tc ng ca cc lc ko bn trong rt mnh, ngc vi hng di
chuyn ngu nhin ca chng
khi mt in trng c duy tr bn trong mt cht in mi di tc dng ca mt ngun nng lng bn ngoi, th s khng c dng in trong cht in
mi
+ in mi b phn cc di nh hng ca lc in:
tm ca in tch dng ca mt phn t khng cn trng vi tm ca in tch m na
90
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.2. Cc cht in mi trong in trng
Mt in mi trng thi bnh thng,
vi tm ca cc cp in tch tri du
trng nhau
S phn tch ca cc cp in tch trong mt
in mi b phn cc
91
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.2. Cc cht in mi trong in trng
+ in th ti mt im P bn ngoi mt in mi b phn cc
0limv v
pP
l m men lng cc ca th tch p v
'd dvp P
- Vc t phn cc : s m men lng cc
trn mt n v th tch P
- in th ti im P gy bi vi phn m men lng cc dp
'
2
0
.
4
RdV dvR
P a
- Thu c cng thc ' '
' '
0 0
.1 1 .
4 4
n
s v
V ds dvR R
P a P
92
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.2. Cc cht in mi trong in trng
+ in th ti im P gy bi mt in mi b phn cc l tng i s ca hai thnh
phn: mt thnh phn b mt v mt thnh phn th tch
- nh ngha mt in tch mt gii hn .sb n P a
- nh ngha mt in tch khi gii hn .vb P
' '
' '
0
1
4
sb vb
s v
V ds dvR R
- Do :
S phn cc ca mt vt liu in mi dn ti hnh thnh cc phn b in tch gii hn (khng ging cc in tch t do)
93
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.2. Cc cht in mi trong in trng
+ Nu mt min in mi cha mt in tch t do ph thm, th cng in
trng trong min in mi c tnh l
0 0
.. v vb v
PE
0. v E P l mt in tch t do v
+ Trong chn khng 0P
D
.v
+ Mt in thng trong bt k mi trng no nh sau
0 D E P
lun biu din mt in tch t do trong bt k mi trng no .D
94
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.2. Cc cht in mi trong in trng
+ Trong mi trng in mi b cm ng bi mt in trng ngoi:
- in mi tuyn tnh EPEp
~~ (vc t phn cc t l thun vi in trng ngoi)
- in mi ng hng: cc c tnh in c lp v hng
- in mi ng nht: cc phn ca vt liu ging nhau hon ton
+ Ch xt vt liu loi A (tuyn tnh, ng hng, ng nht), v th:
0 P E c gi l nhy in
0 1 D E gi l h s in mi tng i, k hiu l 1 .r
0 r D E E
95
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.2. Cc cht in mi trong in trng
V th, trong bt k mi trng no, cc in trng tnh cng lun tha mn cc phng trnh sau
0 E
. v D
D E
Tng cng in trng ko ton b electron ra khi cc phn t: hin tng nh thng in mi (sau in mi s ging nh mt cht dn in)
96
3 in trng tnh
3.7. Cc loi vt liu trong in trng
3.7.3. Cc cht bn dn trong in trng
+ Cht bn dn: lng nh cc electron ha tr c th t do chuyn ng mt
cch ngu nhin bn trong cu trc tinh th
L cht dn in km
Nu t in tch d vo bn trong cht bn dn: dch chuyn ra pha b mt ca cht bn dn do tc ng ca cc lc y, chm hn so vi cht
dn in
Trng thi cn bng: khng c in tch d bn trong cht bn dn
+ Cht bn dn c t trong in trng: electron t do dch chuyn, to nn
mt in trng trit tiu in trng ngoi
Trong in trng tnh: bn dn ging nh dn in
Trong in trng tnh, c th nhm tt c cc loi vt liu thnh hai dng: cht dn in v cht in mi
97
3 in trng tnh
3.8. iu kin bin
3.8.1. Phn t php tuyn ca mt in thng
p dng nh lut Gauss: tng in tch trong hp dt l .s s
Mi trng 1
Mi trng 2
Giao din
1 2. .n n ss s s D a D a 1 2.n s a D D 1 2n n sD D hay hay
Cc phn t php tuyn ca mt in thng khng lin tc nu tn ti mt mt in tch mt t do trn giao din gia hai mi trng
98
3 in trng tnh
3.8. iu kin bin
3.8.1. Phn t php tuyn ca mt in thng
D E
1 1 2 2.n s a E E 1 1 2 2n n sE E + Giao din gia hai cht in mi khc nhau: khng c phn b in tch mt t do
trn giao din
Cc thnh phn php tuyn ca mt in thng l lin tc trn bin ca mt cht in mi
1 2n nD D
1 1 2 2n nE E
+ Nu mi trng 2 l vt dn, mi trng 1 l in mi:
02 D
1 1.n n sD a D 1 1n sE
Thnh phn php tuyn ca mt in thng trong mt mi trng in mi ngay trn b mt ca mt vt dn phi bng mt in tch mt ca vt dn
99
3 in trng tnh
3.8. iu kin bin
3.8.2. Thnh phn tip tuyn ca cng in trng
+ in trng c bo ton trong t nhin c
dl 0.E
+ Xt ng kn abcda nm vt ngang giao din nh hnh v
ab v cd c di w bc v da c chiu di 0h
Mi trng 1
Mi trng 2
Giao din Giao din
1 2. . 0 E w E w 1 2 . 0 E E whay
tw w a 1 2. 0t a E E hay 1 2t tE E
100
3 in trng tnh
3.8. iu kin bin
3.8.2. Thnh phn tip tuyn ca cng in trng
Cc thnh phn tip tuyn ca cng in trng l lin tc ti giao din gia hai mi trng khc nhau
+ Nu mi trng 1 l in mi v mi trng 2 l dn in: thnh phn tip
tuyn ca in trng trong mi trng 1 ngay st mi trng 2 phi bng khng
Trng tnh in bn trn mt vt dn lun vung gc vi b mt vt dn
1 2 0n a E E
101
3 in trng tnh
3.9. T in v in dung
+ Hai vt dn cch ly t cnh nhau nh hnh minh ha to thnh mt t in
+ Cung cp mt ngun nng lng bn ngoi: c th truyn cc in tch t vt dn
ny sang vt dn kia (np t)
+ Trong qu trnh np: hai vt dn c lng in tch bng nhau nhng tri du
to nn mt in trng trong min in mi v do to nn mt hiu in th gia hai vt dn
+ Hiu in th gia hai vt dn t l thun vi lng in tch c chuyn qua
min in mi
Vt dn a
Vt dn b
102
3 in trng tnh
3.9. T in v in dung
+ in dung l t s gia in tch ca mt vt dn trn in th ca n so vi vt dn
cn li
a
ab
QC
V
V d:
Hai phin dn in t song song, mi phin c din tch A v cch nhau mt khong
d, nh hnh minh ha, to thnh mt t in hai bn phng song song (t in phng).
in tch trn mt phin l +Q v trn phin cn li l Q. in dung ca t c biu
thc ra sao? Biu din nng lng tch tr trong mi trng ny (t in) theo in
dung ca t?
103
3 in trng tnh
3.9. T in v in dung
Gii
Gi s khong cch gia hai tm dn in l rt nh so vi kch thc ca chng, v
in tch phn b u trn cc tm kim loi. Khi , cng in trng gia hai
tm kim loi l:
sz
E a s
Q
A
Q l in tch trn tm a nm pha trn ti z = d, A l din tch b mt mi tm kim
loi, in tch trn tm b ti z = 0 l Q.
in th ca tm a so vi tm b l
0
.
a d
s sab
b
d QdV dl dz
A
E
Do , in dung ca t in l ab
Q AC
V d
Nng lng tch tr trong h thng bng
2 2 2 2 21 1 1 1 1
2 2 2 2 2s ab
v
Ad dW E dv Q Q CV
A C
104
3 in trng tnh
3.10. Cc phng trnh Laplace v Poisson
+ Trc: xc nh cc trng tnh in trong mi trng m phn b in tch l xc
nh ti mi ni
+ Nhiu trng hp:
- Trn cc mt bin, hoc mt in tch mt hoc in th l xc nh
- Phi xc nh cng in trng trc khi chng ta c th tnh phn b in tch
+ Lut Guass trong mt mi trng tuyn tnh:
D E . v E
V E . vV
. . vV V 2 . vV V
105
3 in trng tnh
3.10. Cc phng trnh Laplace v Poisson
+ Trong mi trng ng nht : 0
2 vV
(phng trnh Poisson)
Phn b in th trong mt min khng gian ph thuc vo phn b in tch cc b trong min
+ Vi vt dn ng nht: mt in tch khi t do bng khng
2 0V (phng trnh Laplace)
Trong min khng cha in tch: tm hm in th V tha mn phng trnh Laplace theo cc iu kin bin
Cng in trng .V E
106
3 in trng tnh
3.10. Cc phng trnh Laplace v Poisson
V d
Hai tm kim loi trong hnh minh ha c din tch A v cch nhau mt khong d to
thnh mt t in phng. Tm pha trn c in th V0, tm pha di c in th bng
khng. Hy xc dnh (a) phn b in th, (b) cng in trng, (c) phn b in
tch trn mi tm kim loi v (d) in dung ca t in phng.
Gii
Hai tm kim loi to thnh hai mt ng th trong
mt phng xy ti z = 0 v z = d : in th V s ch
l hm ca z
Trong min khng gian khng cha in tch gia
hai tm kim loi, phng trnh Laplace suy bin
thnh: 2
20
V
z
V az b z = 0, V = 0 b =0 z = d, V = V0 a = V0/d
0
zV V
d
107
3 in trng tnh
3.10. Cc phng trnh Laplace v Poisson
V d (tip)
+ Cng in trng 0z z
VVV
z d
E a a
+ Mt in thng 0z
V
d
D E a
+ Mt in tch b mt ca tm kim loi pha di 00s zV
d
+ Mt in tch mt trn tm kim loi pha trn 0s z d
V
d
+ Tng in tch trn tm kim loi pha trn 0s
V AQ A
d
+ in dung ca t in phng cho 0
Q AC
V d
108
3 in trng tnh
3.11. Phng php soi nh
gi thit: cc in tch t thn chng tn ti v khng c bt c th g trong min
xt c th gy nh hng ln cc trng ca chng
Tuy nhin, cc in tch (hoc phn b in tch) thng kh gn cc b mt dn
in, v nh hng ca nhng mt dn ny phi c k n khi tnh tng cc trng
trong min xt
Vi cc trng tnh: - mt vt dn to nn mt mt ng th
- khng c cc trng bn trong mt vt dn cch ly
- cc trng lun vung gc vi b mt vt dn
gip lng ha phn b in tch trn b mt ca mt vt dn v nh hng ca n ln cc trng trong min xt
Vi lng cc: - in th ti bt k im no trn mt phng ct i lng cc cng
bng khng
- cng in trng vung gc vi mt phng ny
mt ct i ny tha mn cc yu cu ca mt mt dn in
109
3 in trng tnh
3.11. Phng php soi nh
Mt mt dn t trng vi mt ct i ny: cc thnh phn trng ca lng cc khng thay i
+ Nu cc in tch m bn di mt phng dn in ny b loi b:
- Phn b trng pha trn mt phng vn gi nguyn
- Tng in tch cm ng trn b mt vt dn l q
+ Nu c mt in tch im q nm cch mt khong h pha trn mt mt phng dn
in rng v hn:
xc nh c in th v in trng ti bt k im no trn mt phng ny
Bng cch: - B qua mt phng dn in cho
- Tng tng c mt in tch im q nm i xng vi in
tch q cho pha bn kia ca mt phng dn in
q c gi l nh ca in tch thc q
110
3 in trng tnh
3.11. Phng php soi nh
Trong phng php nh:
- Mt phng dn in b loi b tm thi
- Mt in tch o c t pha sau n
- in tch o c cng ln nhng ngc du vi in tch thc
- Khong cch gia in tch thc v o bng hai ln khong cch gia
in tch thc v mt phng dn in cho
Mt phng dn in
in tch im t gia hai mt phng dn in song song: s lng nh bng v cng
111
3 in trng tnh
3.11. Phng php soi nh
V d
Mt in tch im q nm pha trn mt mt phng dn in rng v dy v hn. Tnh
in th v cng in trng ti mt im P bt k. Ch ra rng tng in tch trn
b mt ca mt phng dn in bng q.
Gii
Hnh di minh ha in tch im q ti im (0,0,d) pha trn mt mt phng dn
in. xc nh cc trng, chng ta t mt in tch o q vo im (0,0,-d) v tm
thi b qua s tn ti ca mt phng dn in ni trn
Mt phng dn in
112
3 in trng tnh
3.11. Phng php soi nh
V d (tip)
+ in th ti im P(x,y,z) vi 0z
1 2
1 1
4
qV
R R
Mt phng dn in
1/2
22 2
1R x y z d
1/2
22 2
2 .R x y z d
+ Trn b mt ca mt phng dn in: V = 0
+ Cng in trng ti im P
3 3 3 3 3 3
2 1 2 1 2 14x y z
q x x y y z d z dV
R R R R R R
E a a a
113
+ Trn b mt vt dn, cng in trng gim xung cn
3 in trng tnh
3.11. Phng php soi nh
V d (tip)
3
2
4z
qd
R E a
1/22 2 2R x y d
Mt phng dn in
+ Mt in tch mt trn b mt vt dn ti z = 0
3
2
4s
qd
R
+ Tng in tch cm ng trn b mt ca mt phng
dn rng v hn l
2
3/22 2
0 0
2
4s
s
qd dQ ds d q
d
114
4 Dng in mt chiu
4.1. Gii thiu
+ Xt chuyn ng ca cc in tch trong mt vt dn in, khi c in trng tnh
duy tr bn trong vt dn
+ t mt vt dn trong in trng:
+ Gi s t vo hai pha i din ca vt dn mt lng in tch ht bng nhau nhng
tri du:
Bn trong vt dn tn ti mt min khng c in tch
Cc in tch t phn b li trn cc b mt ca vt dn
Vt dn mt trng thi cn bng Mt in trng c thit lp bn trong vt dn
Cc in tch ht tri du dch chuyn li gn nhau, tip xc, trit tiu ln nhau Khi tt c cc in tch ht bin mt: in trng bn trong vt dn bin mt, vt dn tr li trng thi cn bng
dch chuyn ca cc in tch to nn mt dng in
115
4 Dng in mt chiu
4.1. Gii thiu
+ Dng in l tc in tch c vn chuyn qua mt im cho trc, bn trong
mt mi trng dn in
dqi
dt
+ Trong phn ny, ch tho lun v dng in khng i (dng in c gi tr hng s
theo thi gian)
Dng in hng cn c gi l dng in mt chiu
116
4 Dng in mt chiu
4.2. Dng in dn
+ Electron t do: dch chuyn xuyn qua ton b cu trc tinh th
+ Cc electron t do: tham gia vo qu trnh dn in trong kim loi
+ Cc ion dng: nng, lun nm c nh ti v tr thng l ca chng trong li tinh
th khng tham gia vo dng in trong kim loi
Dng in trong mt vt dn kim loi: dng in dn (dng chuyn dch ca cc electron)
duy tr c dng in khng i bn trong mt vt dn: cn cung cp lin tc cc electron ti mt u v loi b chng u cn li
+ Xt mt vt dn m hai u ca n c ni ti mt qu pin
Tn ti chnh lch in th gia hai u dy dn tn ti mt in trng bn trong vt dn
+ S thay i vn tc ca cc electron di tc ng ca lc
in theo trc z: mt phn rt nh trong vn tc chuyn ng
ngu nhin ca n lc in to ra vn tc tri
117
4 Dng in mt chiu
4.2. Dng in dn
+ S tri ca cc electron dc theo phng tc ng ca in trng to nn mt
dng in chy qua vt dn
Tri
+ Hng quy c ca dng in c chn trng vi
hng ca in trng
+ Dng in chy qua vt dn c gi tr nh nhau ti
mi tit din ngang
duy tr dng in hng: mi im trn vt dn khng
th ng vai tr nh mt "ngun" hay mt "kho" in tch
4.3. Dng in i lu
+ Chuyn ng ca cc ht in tch trong chn
khng to nn dng in i lu
+ Xt v d bn: Khi vn tc ca cc electron
tng th mt in tch gim i
dng in i lu khng trng thi trung ha tnh in Khng cn vt dn duy tr lung in tch, khng tun theo nh lut Ohm
118
4 Dng in mt chiu
4.4. Mt dng in i lu (dch)
+ Xt mt min vi phn b in tch khi,
cc in tch di chuyn di tc dng ca
mt in trng:
tld U
+ Xt mt ca s o vi din tch b mt
vung gc vi vn tc tri
nas
s
ldvdq vv
.s
+ Lng in tch dch chuyn qua ca s
+ Dng in xuyn qua b mt s Uss
.. vvdt
ldI
+ nh ngha dng in ny theo mt dng in dch J
sJ
.I
UJ
v
+ Dng in chy qua mt mt s c tnh bng s
sdI
.J
119
4 Dng in mt chiu
4.4. Mt dng in i lu (dch)
cng thng c gi l mt dng in khi J
+ Nu c cc in tch dng v in tch m, vi cc mt in tch khi v v
di chuyn vi vn tc trung bnh U
U
Tng mt dng in s l UUJ
vv
Dng in l khng i trong mt min no , nu mt dng in l hng s ti mi im trong min
4.5. Mt dng in dn
eU
vn tc trung bnh (hay vn tc tri) ca mt electron bn trong mt vt dn di
tc dng ca in trng E
em khi lng ca electron thi gian trung bnh xy ra mt va chm
Tn hao ng lng trong khong thi gian eem U
Tc trung bnh tn hao ng nng trong va chm /eem U
Tc electron thu ng nng t lc in E
e
120
4 Dng in mt chiu
4.5. Mt dng in dn
trng thi xc lp hng EU
em ee
ee
m
e EU
hay EU
ee ue
em
eu
vi - linh ng electron
Vn tc tri ca mt electron trong vt liu dn in t l thun vi in trng tc dng ln vt dn
+ Nu c N electron trong mt n v th tch th mt electron l Nev
+ Do , mt dng in dn, trong mi trng dn in, l
ev UJ
EEJ
eNeu
eNeu - in dn sut ca vt liu
Mt dng in mt im bt k trong vt dn t l thun vi cng in trng
Vi vt liu tuyn tnh, v cng hng J
E
121
4 Dng in mt chiu
4.5. Mt dng in dn
V d. Mt in p 10V c duy tr trn hai u ca mt si dy ng di 2m. Bit
thi gian trung bnh gia cc va chm l 2,7.10-14 s, hy xc nh vn tc tri ca cc
electron t do.
Gii. Gi s si dy ko di theo trc z (phng thng ng, chiu dng hng t
di ln trn) v u trn ca dy c in th cao hn. Khi , cng in trng
trong si dy s l
zz aaE
52
10
(V/m)
linh ng electron xc nh theo cng thc
3
31
1419
10747,4101,9
107,2106,1
ee
m
eu
Vn tc tri ca cc electron t do l
zzee u aaEU 33 1074,23510747,4 (m/s)
122
4 Dng in mt chiu
4.6. in tr ca vt dn
ssd
ld
I
dVdR
.
.
J
E
dV l hiu in th gia hai u ca vt dn
l cng in trng bn trong vt dn E
l mt dng in dn EJ
+ in tr ca ton b vt dn
a
b
s
sd
ldR
.
.
J
E
I
V
sd
ld
R ab
s
a
b
.
.
J
E
I l dng in chy qua mi mt s
123
V d. Mt hiu in th c gi tr V0 c duy tr gia hai u ca mt on dy
ng vi chiu di l. Nu A l din tch tit din ngang ca dy, hy vit biu thc
in tr ca dy dn ny. Gi tr ca in tr bng bao nhiu, nu V0 = 2 kV, l = 200
km, A = 40 mm2 ?
4 Dng in mt chiu
4.6. in tr ca vt dn
Gii. Gi s rng dy dn dng ng theo phng ca trc z, u dy trn ni vi cc
c in th cao hn ca ngun V0. Cng in trng trong dy dn trong trng
hp ny s l:
zl
VaE 0
+ Mt dng in khi ti mt tit din ngang bt k ca dy dn s l:
zl
VaEJ 0
+ Dng in chy qua dy dn l
AVds
l
VsdI
ss
00.
J
+ Do , in tr ca dy dn A
l
A
l
I
VR
0
+ Thay s
8510.40
10.20010.7,16
38
R
124
4 Dng in mt chiu
4.7. Phng trnh v tnh lin tc ca dng in
+ Cho mt min dn in c bao bi mt s nh hnh v
+ Dng in tng hng ra ngoi mt kn
s
sdti
.J
+ Khi c lung in tch i ra ngoi: mt in
tch bn trong mt s gim i mt lng ng bng
nh vy
dt
dQti
v
vdvQ v
v
s
dvdt
dsd
.J
(dng tch phn ca phng trnh v tnh lin tc)
+ C th vit thnh
v
v
v
dvt
dv
J
. 0.
dvt
v
vJ
125
4 Dng in mt chiu
4.7. Phng trnh v tnh lin tc ca dng in
0.
t
vJ
(dng vi phn ca phng trnh v tnh lin tc)
t
v
J
.+ C th vit di dng
Cc im m mt in tch khi thay i: ngun ca mt dng in khi
+ Vi mt min dn in c dng in hng chy qua
0. s
sd
J 0. J
hay
dng in i vo v i ra khi mt mt kn bt k l bng khng
+ Ti mt im 0I (nh lut Kirchoff v dng in)
126
4 Dng in mt chiu
4.7. Phng trnh v tnh lin tc ca dng in
+ Thay EJ
ta c
0. E
0.. EE
+ Mi trng ng nht:
0. E
+ Thay VE
(V l in th ti mt im bt k bn trong min dn)
02 V
Phn b in th bn trong mt mi trng dn in nghim ng phng trnh Laplace khi mi trng dn in l ng nht v mt dng in khng
i theo thi gian
127
4 Dng in mt chiu
4.7. Phng trnh v tnh lin tc ca dng in
V d. Mt vt liu vi in dn sut , vi m v k l cc hng s, lp y
khng gian gia hai vt dn in hnh tr, ng tm vi bn knh ln lt l a v b
nh minh ha trong hnh v. Nu V0 l hiu in th gia hai vt dn, v L l chiu
di ca mi vt dn, hy vit biu thc in tr ca vt liu, mt dng in v
cng in trng bn trong vt liu cho?
km /
Gii. Do dng in tng I chy qua bt k mt
tit din ngang no u phi bng nhau, nn
mt dng in trong min dn in l
aJ
L
I
2
Mt khc, ta c cng in trng trong min
dn l:
a
JE
kmL
I
2
128
+ Hiu in th gia hai vt dn in c tnh t cng thc
4 Dng in mt chiu
4.7. Phng trnh v tnh lin tc ca dng in
V d (tip)
LkIM
kam
kbm
Lk
I
kmL
IdldV
a
bc
2ln
22.0
E
+ in tr bn trong min dn in xc nh c l
Lk
M
I
VR
20
+ Dng in chy qua min dn l 00 2 V
M
Lk
R
VI
+ Cng in trng, mt dng in:
aE
0VMkm
k
aEJ
0V
M
k
129
4 Dng in mt chiu
4.8. Thi gian hi phc
+ Xt mt mi trng ng hng, ng nht, tuyn tnh v b cch ly, vi hng s in
mi v in dn sut
+ Gi s c mt in tch vi mt khi c t thm vo mi trng v
in tch t thm b y ln b mt ca mi trng t ti trng thi cn bng tnh in
Trong qu trnh di chuyn ca in tch ny, phng trnh v tnh lin tc phi c tha mn
0.
t
vJ
EJ
0.
t
v E
vE
. 0
v
v
t
Nghim:
t
v e
0
trng thi cn bng tnh in trong mi trng k trn s dn tr li theo dng hm m
130
4 Dng in mt chiu
4.8. Thi gian hi phc
gi l thi gian phc hi
+ L khong thi gian cn thit in tch trong mt mi trng dn in
bt k gim v cn 36,8% gi tr ban u ca n
+ Mi trng dn in t ti trng thi cn bng sau qung thi gian
bng 5 ln thi gian phc hi
131
4 Dng in mt chiu
4.9. nh lut Joule
+ Lc tc ng ln in tch bn trong mt th tch dv bt k, t trong in trng
EF
dvd v l mt in tch khi ca min xt v
+ Nu cc in tch di chuyn c mt qung ng dtld U
th cng thc hin bi in trng bng:
dvdtdvdtldddW v EJEUF
...
+ Cng sut do in trng thc hin l:
dvdt
dWdp EJ
.
+ nh ngha mt cng sut p l cng sut trn mt n v th tch
pdvdp EJ
.p
dng vi phn ca nh lut Joule
132
4 Dng in mt chiu
4.9. nh lut Joule
+ Cng sut tng ng vi mt th tch v
vv
dvpdvP EJ
.
dng tch phn ca nh lut Joule
+ Xt cc in tch t do chuyn ng bn trong mt mi trng dn in:
lc tc ng bi in trng cn bng vi tn hao ng nng do va chm
cng sut cp bi in trng b tiu tn di dng nhit
mt cng sut p th hin tc ta nhit theo thi gian trn mt n v th tch
133
4 Dng in mt chiu
4.9. nh lut Joule
- Xt dy dn c chiu di L, tit din u A, in th V gia hai u dy, th mt
cng sut bng:
2
L
Vp W/m3
Tng cng sut tn hao do nhit trn ton b dy dn:
R
V
L
AVP
22
A
LR
- Vi mt vt dn in tuyn tnh 2. Ep EE
- Tng cng sut tiu tn bng v
dvEP 2
W
134
4 Dng in mt chiu
4.10. Cc iu kin bin cho mt dng in
Min 1
Min 2
0. s
sd
J
0.0.. 2121 JJaJaJa
nnn ss
21 nn JJ
Thnh phn php tuyn ca mt dng in lin tc khi qua mt gii hn gia hai mi trng
135
02
2
1
1
JJa
n
4 Dng in mt chiu
4.10. Cc iu kin bin cho mt dng in
Min 1
Min 2
+ Do thnh phn tip tuyn ca cng in trng
lin tc ti giao din, tc
021 EEa
n
C th vit phng trnh cho thnh phn tip tuyn ca J
EJ
2
1
2
1
t
t
J
J
+ Chng ta c
2
22
1
11
t
n
t
n
J
J
J
J
2
1
2
1
tan
tan
136
4 Dng in mt chiu
4.10. Cc iu kin bin cho mt dng in
+ Xt giao din gia mt min dn in km (mi trng 1) v mt min dn in tt
(mi trng 2)
Min 1
Min 2
nm trong khong t 0 ti 900 2
12
trong mi trng 1 gn nh vung gc vi
giao din J
E
12
12 nn EE
rt nh gn nh khng tn ti bn trong mi trng 2
Phi tn ti mt mt in tch b mt t do ti giao din
2
2
1
11
2
12211
12
21121 1
nnnnns JEDDD
137
4 Dng in mt chiu
4.10. Cc iu kin bin cho mt dng in
V d
Gi s mi trng 1 (z 0) c hng s in mi bng 2 v in dn sut l 40 S/m.
Mi trng 2 (z 0) c hng s in mi bng 5 v in dn sut l 50 nS/m. Nu
c ln l 2 A/m, v so vi phng vung gc vi giao din gia hai mi
trng, hy tnh v ? Mt in tch b mt trn giao din bng bao nhiu?
2J
602
1J
1
Gii
Ta c 160cos22
nJ A/m2 732,160sin22
tJ A/m
2
T iu kin bin ca mt dng in: 121 nn JJ
6,1385732,11050
10409
6
22
11
tt JJ
A/m2
A/m2
Do , mt dng in trong mi trng 1 l
6,1385)6,1385(1 2/1222/121211 tn JJJ A/m2
138
4 Dng in mt chiu
4.10. Cc iu kin bin cho mt dng in
V d (tip)
Gc lch ca so vi phng php tuyn ca giao din bng 1J
96,891
6,1385tantan
1
11
a
J
Ja
n
t
Mt in tch trn b mt giao din
88,036
10.
1050
5
1040
2.1
9
962
2
1
11
ns J mC/m
2
139
4 Dng in mt chiu
4.11. S tng ng gia v D
J
+ Vi dng in hng ta c 0. J
+ Trong mt min khng c in tch ta c 0. D
EJ
ED
0 E
0 J
0 D ( , l hng s)
+ Ti giao din gia hai mi trng dn in: 21 nn JJ
+ Gia hai mi trng khng dn in: 21 nn DD
+ Cc iu kin bin:
2
1
2
1
t
t
J
J
2
1
2
1
t
t
D
D
140
4 Dng in mt chiu
4.11. S tng ng gia v D
J
V d
Cho hiu in th gia hai bn phng song song l V0. Cho din tch ca mi bn l A,
khong cch gia chng l d, mi trng dn in gia hai bn cc c c trng bi
hai thng s, hng s in mi v in dn sut , hy xc nh dng in chy qua
min ny bng cch s dng tnh tng ng gia cc trng v ?
D
J
Gii
+ Cng in trng trong mi trng gia hai bn phng song song
zd
VaE 0
+ Mt in thng trong mi trng gia hai bn cc bng
zVd
aD
0
+ S dng tnh tng ng gia v chng ta nhn c mt in tch khi bn
trong min D
J
141
4 Dng in mt chiu
4.11. S tng ng gia v D
J
V d (tip)
zVd
aJ
0
+ V vy, dng in chy trong mi trng tnh theo cng thc
R
VV
d
AsdI
s
00.
J
A
dR
a
b
s
n
a
b
s
s
abld
dsE
ld
ds
V
QC
.. EE
+ Ngoi ra:
a
b
s
n
a
b
s
abld
dsE
ld
sd
V
IG
..
.
EE
J
CG
142
4 Dng in mt chiu
4.12. Sc in ng
+ Vi in trng tnh ta c: 0. c
ld
E
+ Mt dng in khi trong mt mi trng dn in EJ
+ Dng in chy qua vt dn ss
sdsdI
.. EJ
in trng tnh tuyt i khng th gy nn v duy tr dng in chy trn mt ng kn
Cn phi c mt ngun nng lng duy tr mt dng in khng i bn trong mt vng kn
Ngun nng lng ny l phn t khng bo ton trong mch in chng to nn mt in trng khng bo ton 'E
143
4 Dng in mt chiu
4.12. Sc in ng
+ in trng tng trong mt vng kn 'EE
+ Cng sut tiu tn trn tt c cc phn t trong vng kn:
v
dvP JEE
.'
+ Gi s rng dng in khng i trong vng kn c phn b u
dvJ
thay bng lId
cc
ldIldIP
'..' EEE
+ nh ngha sc in ng trong mt vng kn nh sau
c
ld
'.E
144
4 Dng in mt chiu
4.12. Sc in ng
+ Vi mt nhnh ca mch in ni gia hai nt a v b
ababb
a
b
a
b
a
b
a
VVldldldld
'...'.1
EEEEJ
0ab nhnh cha ngun
+ Vt dn hnh tr trn vi tit din A, chiu di L ni gia hai im a v b
Vt dn
in
Vt dn
in
AIJ /
IRA
IL
IRVV abab
+ Xt vng kn Va = Vb
n
j
j
m
i
i IR11
(lut Kirchoff v in p)
145
5 T trng tnh
5.1. Gii thiu
+ Pht hin qung st t ha vnh cu lnh vc nghin cu t tnh hc
+ Kh nng t nh hng ca nam chm theo hng bc nam: lc t
- Vt liu c th b nh hng (t ha) bi lc t: vt liu t
- Vt liu b t ha: nam chm
+ T trng c mi lin h vi nam chm: ging
mi lin h gia in trng v mt in tch
+ Thc nghim: cc cc cng du y nhau,
cc cc khc du ht nhau
+ Cc th nghim vi nam chm ch ra rng: hai cc (bc v nam) ca mt nam
chm khng th tch ri cc t cch ly (c lp) khng phi l mt thc th vt l
146
5 T trng tnh
5.1. Gii thiu
cy cu qua h ngn cch in v t: dng in cng chnh l cc ngun t trng
+ Khm ph quan trng:
(1820), khi Hans Christian Oersted (c-x-tt) pht hin mt thanh nam
chm nh b lch i bi dng in chy trong mt dy dn
+ Bio v Savart: cng thc xc nh mt t thng ti mt im bt k gy bi
mt vt dn c dng in chy qua
+ Andr Marie Ampre: pht hin s tn ti ca lc t gia hai vt dn mang
dng in
+ Chng ny tp trung nghin cu t trng tnh (t trng c to ra bi cc
dng in khng i)
147
5 T trng tnh
5.2. nh lut Bio - Savart
+ Mt t thng ti im P gy bi mt phn t dy dn mang dng in khng
i c chiu di ld
2R
lIdkd R
aB
B
d vi phn mt t thng (T) (Wb/m2)
4
0k7
0 10.4 H/m
30
4 R
lIdd
RB
cR
lId3
0
4
RB
148
5 T trng tnh
5.2. nh lut Bio - Savart
+ Biu din phn t dng in lId
theo mt dng in khi
dvlId vJ
thu c cng thc biu din mt t thng
v
v dvR3
0
4
RJB
+ Biu din mt t thng theo mt dng in mt:
s
s dsR3
0
4
RJB
+ Biu din 5.2 theo mt in tch q chuyn ng vi vn tc trung bnh U
Adldq v
UJ
dqdvv
30
4 R
q RUB
149
5 T trng tnh
5.2. nh lut Bio - Savart
V d 1
Cho mt dy dn nh (tit din c th b qua) vi chiu di hu hn t z = a ti z = b,
nh hnh minh ha. Hy xc nh mt t thng ti mt im P trong mt phng xy?
Mt t thng ti P bng bao nhiu nu chiu di dy l v cng?
Gii
+ V chng ta c zIdzlId a
zzaaR
aR
dzIlId
+ V vy mt t thng ti P bng
aaB
22220
2/322
0
44 a
a
b
bI
z
dzIb
a
150
5 T trng tnh
5.2. nh lut Bio - Savart
V d 1
+ Mt t thng mt im bt k trong mt phng xy gy bi mt dy dn di v hn
mang dng in a b
aB
2
0I
Trn mt mt phng bt k vung gc vi dy, cc ng sc t lun c dng cc ng trn bao
quanh dy dn
Lu : Bin thin ln ca theo ging ca theo B
E
Di mt s iu kin nht nh, c th c s tng ng gia in trng tnh v t trng tnh (hng ca chng khc nhau)
151
5 T trng tnh
5.2. nh lut Bio - Savart
V d 2
Cho mt vng dy hnh trn, bn knh b, mang dng in khng i I nm trong mt
phng xy, nh hnh minh ha. Hy vit biu thc mt t thng ti mt im trn
hng dng ca trc z? Tm cng thc xp x mt t thng ti mt im trn trc z
cch xa vng dy?
Gii
+ Do a
bdld zzb aaR
dbzbld z aaR
2
+ Ta c biu thc mt t thng
zz
zb
Ib
zb
dIbz
zb
daIba
aB
2/322
20
2
02/322
02
02/322
20
244
152
5 T trng tnh
5.2. nh lut Bio - Savart
V d 2
Trn trc ca vng dy mang dng in, mt t thng ch c duy nht thnh phn theo hng z
+ Cho z = 0, thu c mt t thng ti tm vng dy z
b
IaB
2
0
+ Khi im quan st trn trc v cch xa vng dy bz 32/322 zzb
zz
IbaB
3
20
2
+ Khi im quan st cch xa vng dy, kch thc vng dy s rt nh so vi
khong cch z
coi vng dy mang dng in nh mt phn t lng cc t
153
5 T trng tnh
5.2. nh lut Bio - Savart
V d 2
+ nh ngha m men lng cc t nh sau zz IAbI aam
2
mt t thng 3
0
2 z
mB
+ Hnh nh cc ng sc t gy bi mt vng dy mang dng in:
- min pha trn vng dy ging nh cc bc ca mt nam chm
- min pha di vng dy ging nh cc nam ca mt nam chm
khi mt vng dy mang dng in, n to nn mt nam chm in
154
5 T trng tnh
5.3. nh lut Ampe v lc t
Xc nh lc tc ng ln mt vt dn mang dng in do mt vt dn mang dng in khc gy ra
+ Khi hai phn t mang dng in v tng tc, lc t do phn t 1 tc ng
ln phn t 2 l 11 ldI
22 ldI
321
21112202
4 R
ldIldId
RF
+ Lc t do dy dn mang dng in th nht gy nn trn dy dn mang dng in th
hai l
12
321
211122
02
4cc
R
ldIldI
RF
1222
2
BF
c
ldI
(phng trnh nh lut Ampre v lc t)
155
5 T trng tnh
5.3. nh lut Ampe v lc t
1
321
211101
4c
R
ldI RB
+ mt t thng gy bi dy dn mang dng in th nht ln v tr ca phn t
mang dng in th hai 1B
+ Tng qut: khi mt vt dn mang dng in t trong mt t trng ngoi th dy
dn chu tc dng ca mt lc t bng: B
BF
c
lId
+ Biu din theo mt dng in khi dv
v
v BJF
(dng tng qut ca nh lut Ampre v lc t)
156
5 T trng tnh
5.3. nh lut Ampe v lc t
+ Nu
l mt in tch khi 1v l vn tc trung bnh ca in tch 1U
A1 l tit din ca vt dn mang dng in 1
1111 ldAdq v
1111 UJ
dqdvv
l mt t thng trong min t vt dn B
Lc t tc ng ln in tch q1 bng BUF
111 q
+ Lc t tc ng ln in tch q1 trong t trng do q2 chuyn ng vi vn tc trung
bnh gy ra l 2U
122211312
01
4RUUF
qqR
(c s ca nh lut Am-pe v nh lut Bio-Savart)
157
5 T trng tnh
5.3. nh lut Ampe v lc t
V d 1
Cho mt dy dn un cong nh trong hnh v, nm trn mt phng xy v mang mt
dng in khng i I. Nu mt t thng trong min dt dy dn l ,
hy xc nh lc t tc dng ln dy dn ny? zBaB
Gii
+ Lc t tc dng ln on dy dn c di t
Lax ax
y
a
La
zx
a
La
zx
c
IBLdxIBBIdxlId aaaaaBF
1
+ Lc t tc dng ln on dy dn c di t
ax Lax
y
La
a
zx IBLdxIBF aaa
2
158
5 T trng tnh
5.3. nh lut Ampe v lc t
+ Lc t tc dng ln on dy c dng na ng trn bn knh a l:
y
yxzz
IBa
dIBadIBaadIBBIad
a
aaaaaaaF
2
sincos
0000
3
+ Lc t tc dng ln c si dy bng:
yLaIB aFFFF
2321
( bng tng lc t tc dng ln si dy thng c chiu di ) La 2
+ Trong trng hp hai dy dn mang dng in, cng thc nh lut Am-pe c dng:
2 1
1212321
2102
1
4c c
ldldR
IIRF
159
5 T trng tnh
5.3. nh lut Ampe v lc t
+ S dng hng ng thc vc t ta c BACCABCBA
..
2 1 2 1
21321
1213
21
2122102
..
4c c c c
R
ldldld
R
ldIIR
RF
- Tch phn u tin bn v phi vit thnh:
2 1
1221
.1
c c
ldldR
- Nu dy dn mang dng in I2 to thnh mt vng kn
1 2
1221
.1
c s
ldsdR
+ Lc t tc dng ln mt vng dy c hnh dng bt k mang dng in:
1 2
21321
212102
.
4c c
R
ldldIIRF
160
5 T trng tnh
5.3. nh lut Ampe v lc t
V d 2
Cho mt khung dy hnh ch nht mang dng in khng i I2 t gn mt dy
dn thng mang dng in khng i I1, nh minh ha trong hnh 5.12. Hy vit
biu thc lc t tc dng ln khung dy?
Gii
Vi phn chiu di trn cc cnh AB hay CD ca
khung dy
zdzld a
22
Vi phn chiu di trn cc cnh BC hay DA ca
khung dy
ydyld a
22
Phn t vi phn chiu di ca si dy thng mang
dng in I1
zdzld a
11
Trn cc cnh BC v DA ca khung dy . = 0 1ld
2ld
161
5 T trng tnh
5.3. nh lut Ampe v lc t
V d 2 (tip)
+ Xc nh lc t tc dng ln cnh AB:
zy zzb aaR
1221
y
a
a
zyL
L
AB
baLbaLb
II
dz
zzb
zzbdz
II
a
aaF
2222210
22/3212
2
121
210
2
4
+ Lc t tc dng ln cnh CD ca khung dy:
yCD caLcaLc
IIaF
2222210
2
ycaLcaLc
baLbaLb
IIaF
22222222210 11
2
+ Lc t tc dng ln khung dy:
162
5 T trng tnh
5.4. M men xon t
+ Vt dn mang dng in nm trong t trng ngoi: chu tc dng ca lc t c
xu hng di chuyn vt dn theo hng vung gc vi c t trng v vt dn
+ Cun dy mang dng in t trong t trng: lc t tc dng ln cun dy c th
khin cun dy xoay trn
+Xt mt vng dy hnh ch nht mang dng in mt chiu I t trong t trng
nh hnh minh ha a)
163
5 T trng tnh
5.4. M men xon t
+ Lc t tc dng ln cnh ab ca cun dy l: yab BILaF
+ Lc t tc dng ln cnh cd l ycd BILaF
ng tc ng ca hai lc khng trng nhau: cc lc ny to ra mt m men xon, c xu hng khin cun dy quay xung quanh trc ca n
- Cnh tay n bn pha cnh ab x
Wa
2- Bn pha cnh cd
x
Wa
2
Bn pha cnh ab chu mt m men xon:
zabxab BILWW
aFaT
2
1
2
Bn pha cnh cd chu mt m men xon:
zcdxcd BILWW
aFaT
2
1
2
164
5 T trng tnh
5.4. M men xon t
+ Tng m men xon tc dng ln cun dy: zcdab BILWaTTT
+ Vit li theo m men lng cc t nh sau BmT
yy IAILW aam
165
5 T trng tnh
5.4. M men xon t
+ Gi s di tc dng ca m men xon, cun dy b xoay quanh trc ca n v to
mt gc so vi trc y nh minh ha trong hnh minh ha c)
Lc t tc dng ln cnh bc by gi khc khng v bng
zc
xyxbc BIWBdydxI aaaaF
cos
2
Lc t tc dng ln cnh da l zc
xyxda BIWBdydxI aaaaF
cos
2
Tng lc t theo phng trc z bng khng
166
5 T trng tnh
5.4. M men xon t
+ Cc m men xon tc ng ln hai cnh ab v cd trong trng hp ny ln lt l:
zyyxab BILWBILW
aaaaT
sin2
1cossin
2
zyyxcd BILWBILW
aaaaT
sin2
1cossin
2
+ Tng m men xon bng
BmaTTT
zcdab BILW sin
lun c xu hng thng hng vi m
B
Khi mt phng cun dy vung gc vi t trng: cun dy b kt ti v tr , khng th xoay tip
(*)
167
5 T trng tnh
5.4. M men xon t
V d
Cho mt cun dy hnh trn gm 200 vng dy, vi tit din trung bnh l 10cm2. B
mt cun dy to vi t trng u c mt t thng 1,2 T mt gc 30 nh minh
ha trong hnh v di. Hy xc nh m men xon tc ng ln cun dy nu n
mang mt dng in vi cng 50A?
Gii
Hnh chiu cnh ca cun dy qua
thy hng ca m men lng
cc th hin trong hnh b). M
men lng cc t nm trn mt
phng xy v c ln bng:
10101050200 4 NIAm At.m2
Do , m men xon tc ng ln cun dy l:
zzyyx aaaaaBmT 39,102,1.60sin102,160cos60sin10 N.m
168
5 T trng tnh
5.5. T thng v nh lut Gauss cho t trng
+ Hnh a): cc ng sc t xuyn qua mt s
gii hn bi ng bin c
+ Mt t thng c th u hoc khng B
+ Chia mt s thnh n phn t vi phn v cng
nh, u trn mi phn t (hnh b) B
+ Thnh phn t thng xuyn qua mt phn t
vi phn b mt c nh ngha nh sau:
iii sB
.
+ Tng t thng xuyn qua mt s l
n
i
ii
1
. sB
+ Tng qut, t thng xuyn qua mt mt h s bng
s
dsB
.
169
5 T trng tnh
5.5. T thng v nh lut Gauss cho t trng
+ T thng i vo mt mt kn lun bng t thng ri khi mt kn
+ Vi mt mt kn s ta c
0. s
dsB
(dng tch phn ca nh lut Gauss cho t trng)
+ p dng trc tip nh l v tn, ta c 0. v
dvB
Thc cht l 0. B
(dng vi phn ca nh lut Gauss cho t trng)
Mt t thng c tnh lin tc
Hai cng thc trn hon ton tng qut, chng vn ng ngay c vi cc dng in bin thin theo thi gian di bt c quy lut no
170
5 T trng tnh
5.5. T thng v nh lut Gauss cho t trng
V d
Nu , tnh t thng xuyn qua na mt cu bn knh R, c tm ti gc ta
v y nm trn mt phng z = 0 ? zBaB
Gii
BRdBddBd
R R
s
2
0
2
0 0
2.
sB
Wb
171
5 T trng tnh
5.6. T th vc-t
+ Mt t thng c tnh cht lin tc (solenoidal) do tn ca n bng khng
c th c biu din di dng xoy (rot) ca mt i lng vc t khc
AB
vc t t th, n v l v-be trn mt (Wb/m) A
+ T nh lut Bio-Savart
cR
ldI3
0
4
RB
3
1
RR
R
Do
c
ldR
I 1
4
0
B
ldRR
ldld
R
110 ld
C
cR
ldI
4
0B ,
172
5 T trng tnh
5.6. T th vc-t
+ Do php tch phn v php vi phn tng ng vi hai tp bin khc nhau, nn
cR
ldI
4
0B
+ Ta nhn c biu din ca t th vc t: c
R
lId
4
0A
+ Vi vng dy mang dng in: c
R
lId
4
0A
+ Tng qut ha theo mt dng in khi:
v
v
R
dvJA
4
0
173
5 T trng tnh
5.6. T th vc-t
+ l vc t t th m xoy (rot) ca n to ra mt t thng A
B
+ Mt i lng vc t c nh ngha hon ton khi v ch khi c xoy (rot) v
tn (div) ca n c nh ngha tng minh phi nh ngha tn ca A
+ Trong t trng tnh, chng ta nh ngha:
0. A
(tiu chun Coulomb)
+ C th biu din t thng theo t th vc t:
ss
dd sAsB
).(.
+ p dng nh l Stoke ta c
c
ld
.A
174
5 T trng tnh
5.6. T th vc-t
V d
Cho mt dy dn thng rt di, nm dc theo trc z, mang dng in mt chiu I c
hng theo chiu dng trc z. Hy tm biu thc ca vc t t th ti mt im bt
k nm trn mt phng vung gc v ti v tr ct i dy dn? Tm mt t thng
ti im ?
Gii
zzaaR
z
L
L
z
c
LLLLI
z
dzI
R
lId
a
aA
22220
22
00
lnln4
44
+ Vi mt dy dn rt di:
LL
LLLL 22
1
222
175
5 T trng tnh
5.6. T th vc-t
V d (tip)
LLLLLL
221
2222
+ Thay vo cng thc, ta c: zLI
aA
2ln
2
0
+ Mt t thng ti im P nh sau:
aaAB
22
0 1
2 L
ILAz
LL 22 Ldo ta thu c
aB
2
0I
176
5 T trng tnh
5.7. Cng t trng v nh lut Am-pe v dng in
5.7.1 Cng t trng
+ Chng ta nh ngha mt in thng theo cng in trng
ED
+ nh ngha cng t trng trong chn khng
0
BH
HB
0
cng t trng khng ph thuc vo h s t thm
trong chn khng v cng hng B
H
177
5 T trng tnh
5.7. Cng t trng v nh lut Am-pe v dng in
5.7.2 nh lut Am-pe v dng in
+ nh lut Ampe v dng in: tch phn cng t trng theo mt ng kn
chnh bng dng in qua min bao bi ng kn
Ild
c
.H (dng tch phn ca nh lut Ampe)
nh lut Ampe rt thun tin xc nh t trng m khng phi tnh cc tch phn phc tp nh khi s dng nh lut Bio-Savart
+ Do: s
v dI sJ
. s
v
c
dld sJH
..nn
s
v
s
dd sJsH
..+ p dng nh l Stoke:
+ Mt cch tng qut: vJH
(dng vi phn ca nh lut Ampe)
178
5 T trng tnh
5.7. Cng t trng v nh lut Am-pe v dng in
5.7.2 nh lut Am-pe v dng in
V d 1
Mt dy dn hnh tr rng rt di vi bn knh trong l a, bn knh ngoi l b c t
dc theo trc z v mang dng in I c chiu trng vi chiu dng trc z nh hnh
minh ha. Gi thit phn b dng in trong dy dn l u, hy xc nh cng
in trng ti mt im bt k trong khng gian?
Gii
+ Do dng in c phn b u nn chng ta c th biu
din n theo mt in tch khi:
zv abI
aJ
22
Cc ng sc t c dng cc ng trn ng tm
C 3 min khng gian m chng ta s xt cng t trng trn mi min ring bit
179
5 T trng tnh
5.7. Cng t trng v nh lut Am-pe v dng in
5.7.2 nh lut Am-pe v dng in
V d 1 (tip)
a - Min 1: a
Vi bt k ng kn no bn trong l rng ca dy dn cho, ta u c dng in b
bao bi chng bng khng. Do :
0H
b - Min 2: ba
+ Tng dng in b bao trong min ny l:
22
222
0222
.ab
aIdd
ab
IdI
as
vm
sJ
+ Mt