30
bibliothemata Band 6 Achim Krümmel Das “Suppiementum Chronicarum“ des Augustinermönches Jacobus Philippus Foresti von Bergamo Verlag Traugott Bautz

Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

bibliothemataBand 6

Achim Krümmel

Das “Suppiementum Chronicarum“

des Augustinermönches Jacobus

Philippus Foresti von Bergamo

Verlag

Traugott Bautz

Page 2: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Das “Suppiementum Chronicarum“ des Augustinermönches

Jacobus Philippus Foresti von Bergamo

Page 3: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

bibliothemata

Herausgegeben von

Hemtann Kühn, Michael Mahn, Johannes Marbach,

Harald Weigel, Else Maria Wischermann

Band 6

Page 4: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Achim Krümmel

Das “Suppiementum Chronicarum“ des

Augustinermönches Jacobus Philippus

Foresti von Bergamo

Eine der ältesten Bilderchroniken und ihre

Wirkungsgeschichte

Verlag

Traugott Bautz

Page 5: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Redaktion: Harald Weigel

Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme

Krümmel, Achim:Das Supplementnm chronicarum“ des AugustiiwrmönchesJacobus Phffippus Foresti von Bergamo: eine der ältestenBilderchroni.ken und ihre Wirkungsgeschichte / AchimKrümmel. - Herzberg: Bautz, 1992

(Bibliothemata ; Bd. 6)Zug!.: Osnabrück, Univ., Diss., 1991ISBN 3-88309-037-9

NE: GT

Verlag Traugott Bautz, Herzberg 1992

ISBN 3-88309-037-9

Page 6: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Dem Andenken meines Vaters,Rolf Krümmel, gewidmet

Page 7: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Inhalt

Vorwort

Abkürzungen

Quellen- und Literaturverzeichnis

a) ungedruckte Quellen 16b) gedruckte Quellen 18c) Literatur 34

1. JACOBUS PHILIPPUS FORESTI UND SEIN WERK

1. Sein Leben 56

2. Seine Werke 651. “Confessionale sive Interrogatorium‘ 652. ‘tDe claris selectisque mulieribus Christianis‘ 663. “Suppiementum Chronicarum‘ 714. Fälschlich zugesprochene Werke 72

3. Die verschiedenen Auflagen des “Confessionaleund von “De claris mulieribus“ 741. “Confessionale sive Interrogatorium“ 74a) lateinische Fassung 74b) italienische Fassung 752. “De claris selectisque mulieribus Christianis“ 75

II. DAS “SUPPLEMENTIJM CHRONICARUM“

1. Die Überlieferungsgeschichte und Verbreitungdes :‘Supplemenwm Chronicarum“ 761. Ubersicht der Auflagen des

“Supplementum Chronicarum“ 76a) lateinische Fassung 76b) italienische Fassung 77c) spanische Fassung 782. Druck und Redaktion der einzelnen Ausgaben 783. Die illustrierten Ausgaben 92

Page 8: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

2. Das “Supplementum Chronicarum“ alsGeschäftsunternehmen 941. Das Konsortium aus Bergamo 942. Die Herstellungskosten und Verkaufspreise des

“Suppiementum Chronicarum“ (1483/86) 983. Die Käufer und Leser 102

3. Enzyklopädie und Universalchronik 1071. Formen der chronologischen Ordnung 1072. Formen der äußeren Einteilung 1193. BildundText 123

III. QUELLEN UND TENDENZ DES“SUPPLEMENTUM CHRONICARUM“

1. Forestis Bibliothek 1531. Historographische und literarische Werke 1542. Theologische und philosophische Werke 1563. Rechtssamnilungen und Lehrbücher 158

2. Quellen 159

3. Inhaltliche Schwerpunkte 222

4. Zielsetzungen des Autors 2381. Der Prolog und Forestis Geschichtsverständnis 238a) Die erste Fassung (1483, 1485 und 1486) 238b) Die zweite und letzte Fassung des Autors (1503) 2542. Nationalstolz und Patriotismus 2583. Humanistische und christliche Ideale 2664. Die Bedrohung durch die Osmanen 2715. Das “Suppiementum chronicarum“ im Spannungsfeld

der Ordensgegensätze 278a) Augustiner-Eremiten und Augustiner-Chorherren 278b) Das “Supplementum Chronicarum“ als Streitobjekt

der Franziskaner 291

IV. WIRKUNG UND BEDEUTUNG DES“SUPPLEMENTUM CHRONICARUM“

1. Die europäische Bilderchronik von Rolevinckbis Schedel unter besonderer Berütksichtigung de~“Suppiementum Chronicarum“ 301

8

Page 9: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

2. Die Rezeption des “SupplementumChronicarum‘ 3441. Chroniken 3442. Biographische Sammelwerke 363

ZUSAMMENFASSUNG 372

Anhang 1: Die Druckverträge von 1483 und 1486 (Materialien) 377

Anhang II: Ausgewählte Quellen in ihrer Beziehung zum“Suppiementum Chronicarum“ 382

Personenregister 392

Ortsregister 408

9

Page 10: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

1-~

—o

0 ~1 cn (1) ED N ED n ED -t 0~ ~0

1111~/

Page 11: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Vorwort

Das 15. Jahrhundert setzte mit der Erfindung des Buchdrucks eineepochale Wendemarke für die weite und schnelle Verbreitung des Buches. Der technische Innovationsprozeß der Buchherstellung machtedabei bei der Entwicklung der ‘beweglichen Lettem“ nicht halt, sondernfand, in Abhängigkeit von vielfältig einwirkenden Faktoren, den Wegzu einem medialen Gesamtkonzept durch die drucktechnische Verbindung von Bild und Text. In ihrer bildästhetisch ansprechenden Ausfühning, welche Bild und Text konzeptionell gleichwertig vereinte, gilt die“SchedelscheWeltchronik“ alsGlanzlicht dieses Prozesses, gleichsam alsKulmination des TypUs Bilderchronik.

Bereits seit längerem ist bekannt, daß insbesondere als textliche VorlageSchedels, aber auch als ideelle Vorlage der Illustratoren seines Werkes,das ebenfalls bebilderte “Supplementum Chronicarum“ des lombardisehen Augustinermönches Jacobus Philippus Foresti fungierte.

Bisher hat jedoch weder die Person Forestis noch dessen Werk eineeingehende Würdigung in Form einer monographischen Darstellungerfahren. Die nachfolgende Studie unternimmt diesen Versuch, indemsie Forestis Leben, sein literarisches Oeuvre und insbesondere seinGeschichtswerk untersucht.

Das “Supplementum Chronicarum“ wird dabei unter verschiedenenAspekten betrachtet, die erst in ihrer Gesamtheit und vor dem Hintergrund des vielschichtigen Umfeldes der Entstehung des Werkes zu einerabschließenden Bewertung führen können.

Methodische Einzelkomponenten für ein solches Vorgehen sind, nebender Berücksichtigung des persönlichen Erfahrungsraumes Forestis undseiner übrigen literarischen Hinterlassenschaft, der sozial- und wirtschaftsgeschichtliche Hintergrund derVerbreitung des “SupplementumChronicarum“, ferner die typologische Einordnung des Werkes, dieEruierung seiner Quellengrundlage und Intentionen.

Ebenso wird auf die weitreichende Wirkung des “Supplementum Chronicarum“ als Geschichtswerk und auf seine wichtige Schlüsselstellungim Bereich der Bilderchroniken eingegangen.

Besonders für den letztgenannten Punkt schien es hinsichtlich einerbesserenVerständlichkeit der Darlegungen im Interesse der Leser unerläßlich, der verbalen Bildbeschreibung entsprechendes Anschauungsmaterial beizugeben. Fernerhin bedingte die Vielfalt von verschiedenen

:11

Page 12: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Auflagen, die Forestis Werk im 15. und 16. Jahrhundert erlebte, eineeingrenzende Festlegung auf ausgewählte Ausgaben des Supplementum Chronicarum“, nach denen überwiegend zitiert werden sollte. Sobilden die Ausgaben des Supplementum Chronicarum“ von 1486 (dieerste illustrierte Ausgabe) und von 1503 (die letzte von Foresti selbstüberarbeitete Fassung) die maßgebliche Arbeits- und Textgrundlage fürdie Untersuchung.

Als besonders glücklicher Umstand für die Untersuchung erwiesen sichdie bisher größtenteils unveröffentlichten Funde der von Foresti eigenhändig verfarnen “Rationes fratris Jacobi Philippi“ (eine Art Rechnungstagebuch) in der Biblioteca Civica Bergamo sowie der Notariatsinstrumente zu den Druckverträgen des “Supplementum Chronicarum“ (von1483 bzw. 1486) im Staatsarchiv von Bergamo. Ferner konnten einige,bisher weitgehend unberücksichtigt gebliebene Briefe von oder an Foresti eingesehen und ausgewertet werden. Dank dieses neuen Materialsist es nun möglich, die biographischen und charakterlichen Züge Foresds genauer nacKzuzeichnen. Darüber hinaus liefern die Dokumenteaufschlußreiche Erkenntnisse zum Verlagswesen der Zeit.

Die vorliegende Arbeit wurde vom Fachbereich Sozial- und Kulturwissenschaften der Universität Osnabrück am Standort Vechta im Juni1991als Dissertation angenommen. Mein besonderer Dank gilt Herrn Professor Dr. Bernd Ulrich Hucker (Vechta), der den Fortgang meiner Studie,zu der ich ursprünglich in Köln von Frau Professor Dr. Anna-Dorotheevon den Brincken angeregt wurde, seit meiner Ubersiedlung nach Vechta mit wertvollen Hinweisen und anregenden Impulsen betreut hat.Aufrichtigen Dank schulde ich ebenso Herrn Professor Dr. WilligisEckermann OSA (Vechta) sowie meinem Freund Alfred Wilkes für diemühevolle und kritische Durchsicht des Manuskriptes. Dank gebührtauch der Biblioteca Civica Bergamo und dem Leiter der dortigen Handschriftenabteilung, Herrn Dr. Giulio 0. Bravi, der mir während eineslängeren Aufenthaltes in Bergamo in uneigennütziger Weise behilflichwar. Dem Augustinerorden sei für die freundliche Aufnahme und großzügig gewährte Gastfreundschaft gedankt, die ich für die Dauer meinerNachforschungen im Generalarchiv des Ordens in Rom genießen durfte.Mein Dank gilt ebenso P. DDr. Adolar Zumkeller OSA (Würzburg) fürseine wertvollen Ratschläge.

Nicht zuletzt habe ich insbesondere meiner Mutter und meinem Bruderherzlich für die stete Anteilnahme am Enstehen der vorliegenden Arbeitzu danken.

Achim Krümel

12

Page 13: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Allgemeine Abkürzungen

alb Bezeichnung der betreffenden KoIumn~ einer SeiteAbb. AbbildungAnm. AnmerkungBd. Bandbes. besondersbzw. beziehungsweiseebda. ebendaed. Ausgabe/herausgegebenvonetc. etceteraders. derselbed. h. das heißtd.i. das istdies. dieselbe(n)f. folio /(oder nachgestellt:] folgende (Seite)ff. folien /[oder nachgestellt:] folgende (Seiten)ggf. gegebenenfallsHg. Herausgeberhs. handschriftlichJh. JahrhundertLat./lat. Latein/lateinischlt. lautma. mittelalterlichMs. Manuskript/HandschriftNO (reprographischer) NachdruckNr. Nummero. a. oben angeführte(r)OESA Augustiner-EremitOF‘M Franziskaner-MinoritOP DominikanerOSB Benediktinerr recto [= Vorderseite]Repr. Reprint/Nachdruckresp. respektives. siehe5. Seites. a. siehe auchS. C. Supplementum Chronicarumseil. scilicet [= nämlich]sog. sogenannte(r)Sp. Spalte/Kolumne

13

Page 14: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Tf. Tafelu. a. unter anderemu. a. m. und anderes mehru. ö. und öfterv verso [= Rückseite]vgl. vergleichev. 1. n. r. von links nach rechtsz. B. zum Beispiel

[Hinweis zur Zitierweise des “Suppiementum Chronicarum“: zumschnelleren Auffinden der betreffenden Zitate ist der Folio-Angabe dasSchlagwort in kursiver Schrift beigegeben, welches den entsprechendenArtikel im ‘Supplementum Chronicarum“ einleitet. 1

14

Page 15: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Bibliographische Abkürzungen

ADB Allgemeine Deutsche Biographie.CC Corpus Christianorum. Series Lafina.CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticonim latinorum.Copinger s. Literaturverzeichnis.DHGE Dictionnaire d‘histoire et dc g~ographie ecclesiastique.CW s. Literaturverzeichnis.Hain s. Literaturverzeichnis.ICI s. Literaturverzeichnis.LMA Lexikon des Mittelalters.LThK Lexikon für Theologie und Kirche.MCH Monumenta Cermaniae historica [hier mit den

Unterabteilungen: AA (= Auctores antiquissimi) und55 (= Scriptores)].

Migne, PL Jacques Paul Migne, Patrologiae cursus completus,seu bibliotheca universalis. Series Latina. Paris 1844-1865.

MDB Neue Deutsche Biographie.R. 1. 55., NE Rerum Italicarum scriptores, Nova editio.

15

Page 16: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

Quellen- und Literaturverzeichnis

a) ungedruckte Quellen

ADELASIO, Cominzoli. [Notariatsinstrumente].[Bergamo, Archivio di Stato: Fondo 713 (unfoliiertYl

ALCHISIUS, Fulgentius Casalensis. Chronicon 1,1438-1686. De congregationis s. Augustini de observantia Lombardie una cum actibus eiusdem Procuratorum Generalium conventuum serie Opera, studio etlabore F.Fulgentii Alchisii Casalensis ex Archivio Conventus Rome,dum erat Procurator Generalis Anno MDCLV collectum.[Rom, Generalarchiv OSA: (o. Sign.)]

ANDREAS von Michelsberg. Catalogus sanctorum ordinis sancti Benedicti. [Autograph, 1497].[Bamberg, Staatsbibliothek: Hs. Hist. 141]

BENEDICTUS Sylvius Tolentinus. [Brief an J. Ph. Foresti. Tolentino30.1.1500].[Pesaro, Biblioteca e Museo Oliveriani: Ms. Oliveriani 1400, f. 13v-f. 14r]

BOTE, Hermen. [Sog. Niedersächsische Weltchronik (bekannt auch unter dem Titel: Hetlingische bzw. Halberstädter Chronik), 1493-1502 verfaßt].[Braunschweig, Stadtbibliothek: H VI 1 Nr. 28. - Benutzt wurde einfreundlicherweise von der Arbeitsstelle für Eulenspiegelforschung,Vechta, zur Verfügung gestelltes Exemplar.Gedruckte Auszüge in:Caspar ABEL. Sammlung etlicher alten noch nicht gedruckten Chroniken. Braunschweig 1732,5. 1-251.Gerhard CORDES. Auswahl aus den Werken von Hermann Boten. (=Texte zur deutschen Philologie und Literaturgeschichte, 1). Wolfenbüttel/Hannover 1948.Gerhard CORDES. Altes und Neues vom Krodo. Zu den Braunschweiger Weltchroniken des späten Mittelalters. Beiträge zur Geschichte derStadt Goslar, Heft 13 (= Frölich Festschrift), Goslar 1952, 5. 6-21.]

CALW, Donato. Catalogo della propria biblioteca. [Mitte 17. JE].[Bergamo, Biblioteca Civica: Sala Ja D, 9,17]

FORESTI, Jacobus Philippus. Rationes fratris Jacobi Philippi [Autograph]. In: Raccolta di carte riguardanti il Convento, ff. 24,39, 203v-247r.[Bergamo, Biblioteca Civica: AB 222]

16

Page 17: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

FORESTJ, Jacobus Philippus. Frate Jacopo Filippo Foresti e frate Agostino da Crema priore generale degli Agostiniani cli Lombardia. Ferrara26.7.1492. [Hs. Abschrift, 19. Jh.].[Bergamo, Biblioteca Civica: Specola Epist. 654]

FORESTI, Jacobus Philippus. [Brief an Jppolito d‘Este. Bergamo4.9.1498].[Modena, Biblioteca Estense: Ms. it. 854 (= alpha 5. 136)]

HERCULES, Joseph Hieronymus. Ex capitaneis nobilioribus dc Mozzoantiquissimum Bergomi dvis et ffidagator antiquitatis.[Bergamo, Biblioteca Civica: AB 163]

INDICE delle Azioni dei Consigli maggiore e nilnore, in ordine alfabetico per soggetti. [16. Jh.][Bergamo, Biblioteca Civica: AB 476]

INVENTARITJM bonorum, terrarum et possessionum et decimarumEcclesie Plebis S. Maric dc Solta an. 1452 etc.[Bergamo, Biblioteca Civica: AB 355, Nr. 130 (unfoffiert)]

UBRO dci legati. (= Copia xerostatica ... all Archivio di Stato di Bergamo,sega. 4,6- Indice 1766: C 9).EBergamo, Biblioteca Civica: AB 445]

MISCELLANEA. [Verschiedene Gedichte, 15. JE].[Pavia, Bjblioteca Universitaria: UB. Aldini 435]

RACCOLTA di privilegi di diverse familie bergamasche.[Bergamo, Biblioteca Civica: AB 22]

REGISTRO degli istromenti antichi spettanif al convento e act libri citatosotto il titolo “Libro croce“. (= Copia xerostatica ... all Archivio di Statodi Bergamo, sega. 5,1 - Indice 1766: C 12).[Bergamo, Biblioteca Civica: AB 441]

SCHIPHOWER, Johaimes. Chronica Archicomitum Oldenburgensium.[Autograph].[Hannover, Niedersächsische Landesbibliothek: UB 1396; Würzburg,Augustinus-Institut: (Mikrofilm)]

STAJNDEL, Johannes. Suppletio virorum illustrium. [Hs. Anhang in:]Johannes Trithemius, Liber de scriptoribus ecclesiasticis. Basel 1494, f.142v-f. 179r. [= Hain *15613].[Passau, Staatsbibliothek: Inc. 65 (alias 117)]

17

Page 18: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

b) gedruckte Quellen

ACTA capituli generalis OESA Perusii anno 1482 celebrata. AnalectaAugustiniana 7(1917) 268-319.

AMBROSIUS. Opera, ed. Carolus Schenkl. In: CSEL 32,1-11(1897-1902).

AMBROSJUS Massari da Cori/Coriolanus. In Defensorium Ordinis eiusdem scilicet ordinis fratrum heremitarum sancti Augusüni responsivum ad maledicta canonicorum assertorum regularium congregationisFrisonariae. Rom (Georg Herolt) 1481, f. 1-97v (= ICI 439)[Rom, Ceneralarchiv OSA: 1 F. 5]

AMBROSIUS Massari da Cori/Coriolanus. Cronica sacratissimi ordinisfratrum heremitarum sancti Augustini per reverendissimum patremsacre theologie professorem et universi ordinis eiusdem priorem generalem Ambrosium Choriolanum. Rom (Georg Herolt) 1481, f. 97v-125r(= ICI 439).[Rom, Generalarchiv OSA: 1 F. 5]

AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec.Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915.

ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis Latinae Suppiementum, edd.Franz Buecheler, Alexander Riese, Ernst Lommatzsch. Bd. 1-2, Leipzig1906.

ANTONINUS archiepiscopus Florentinus. Chronicon sive Opus historiale. P. 1-3. Basel (Nikolaus Kessler) 1491 1= Hain *11611GW 2074].[Köln, UB: GB XI 277b; ohne Teil 3, s. hierfür: Chroniques de SamtAntonin. Fragments originaux du täte XXII (1378-1459), ed. Raoul Morgay. Paris 1913.1

APPIANI Alexandrini Romanorum Historiarum quae supersunt. Graece et latine. (Firmin-Didot) Paris 1840.ARISTOTELES latine interpretibus variis. Ed. Academia Regia Borussica. Bd. 1-5, Berlin 1831-1903.

ARNPECK, Veit. Chronica Baioariorum. In: ders., Sämtliche Chroniken,hg. von Georg Leidinger. (= Quellen und Erörterungen zur Bayerischenund Deutschen Geschichte, N.F., Bd. 3). München 1915 (ND 1969), 5.1443.

ARNPECK, Veit. Bayerische Chronik. In: ebda., 5.445-705.

AENPECK, Veit. Chronicon Austriacum. In: ebda., 5. 708-845.

18

Page 19: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

AUGUSTINUS. Confessiones, cd. Lucas Verheijen. In: CC 27/1 (1981).

AUGUSTINUS. Sancti Aurelii Augustini episcopi De civitate Dei libriXXII rec. Bernardus Dombart et Alfonsus Kalb. Bd. 1-2. Darmstadt ~1981.

AUGUSTINUS. Epistolae, Pars III, rec. Albert Goldbacher. In: CSEL 44(1904).

AUSONJUS, Decimus Magnus. Ordo urbium nobilium, cd. CarolusSchenkl. In: MGH, AA V/2 (1883), 5. 98-103.

BARTHOLOMAEUS Anglicus. Liber de proprietatibus rerum. Frankfurt 1601 (ND 1964).

BEBEL, Heinrich. Epitome laudum Suevorum. In: Melchior Goldast vonHeimins&ld. Suevicarum rerum scriptores aliquot veteres. Frankfurt1605,5.2845.

BEBEL, Heinrich. [Brief an Konrad Peutinger vom 1. Juli 1509, (unfoliiert) in:] Opera Bebeliana. Pforzheim 1509.[München, UB: 4Misc. 521:1]

BEBEL, Heinrich. Opusculum qui auctores legendi sint ad comparationem eloquentiae. Stral~burg 1513.[Köln, UB: ADs 75][BEDA IUNIOR]. Vita sancti Bedae iunioris monachi in territorio Rhodigino, Genuae quicscentis. In: Acta Sanctorum, 10. April, 1,5. 867-873.

BEDA VENERABILIS. Chronica niaiora, cd. Theodor Mommsen. in:MGH, AA 13 (1898), 5.247-333.

BEDA VENERABILIS. Opera dc temporibus, cd. Charles Williams Jones. (= The Mediacval Academy of America, 41). Cämbridge/Mass.1943.

BEDA VENERABILIS. Historia ecclesiastica genUs Anglorum, cd. C.Plummer. Oxford 1896.

BENVENUTO Rambaldi da Imola. Cominentum super Dantis Comoediam, cd. G. F. Lacaita. Bd. 1, Florenz 1887.

BERNHARD von BREYDENBACH. Peregrinationes in TerramSanctam. Mainz 1486. [Teilfaksimile in: Elisabeth GECK (Hg.). Bernhardvon Breydenbach. Die Reise ins Heilige Land. Ein Reisebuch aus dem1ahre 1483. Teilfaksimilierte Ausgabe mit Kommentar. Wiesbaden 1961,1977.]

19

Page 20: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

BLONDUS, Flavius. Historiarum ab inclinatione Romanorum IibriXXXI. [= Decades~. Basel 1531.[Köln, UB: WB.III 109]

BLONDUS, Flavius. Italia illustrata sive Lustrata (nam veterum titulusdoctis placet) in regiones seu provincias divisa XVIII. In: ders., Opera.Basel 1559, 5.293422.[Köln, Petrarca-Institut: Mq.s.23/11

BLONDUS, Flavius. De Roma triumphante 1W. X. priscorum scriptorumlectoribus utilissimi, ad totiusque Romanae antiquitatis cognitionempernecessarii. In: ebda., 5. 3-217.

BLONDUS, Flavius. Roma instaurata. In: Roberto Valentini/GiuseppeZucchetti (Hgg.). Codice Topografico della Cittä di Roma. Scrittori secoliXIV-XV. (= Fonti per la storia d‘Italia, 91). Bd. 4, Rom 1953,5. 247-323.

BOCCACCIO, Giovanni. Genealogie Deorum Gentilium libri, a cura diVincenzo Romano. (= Scrittori d‘Italia, 200-201). Bd. 1-2, Bari 1951.

BOCCACCIO, Giovanni. De mulieribus claris, a cura di Vittorio Zaccada. (= 1 classici mondatori. Tutte le opere di Giovanni Boccaccio, 10).Mailand 21970.

BOETHIUS. De consolatione philosophiae, ed. Ludwig Bieler. In: CC 94(1957).

BOETHIUS. In librum Aristotelis de interpretatione II. In: Migne, PL 64,293-640.

BOETHIUS. De disciplina scholarium. In: Migne, PL 64, 1223-1238.

BOTE. Cronecken der Sassen. Mainz (Peter Schöffer) 1492 (= GW 4963).[Ein Mikrofilmexemplar wurde freundlicherweise von der Arbeitsstellefür Eulenspiegelforschung, Vechta, zur Verfügung gestellt.]

[BRUMMER, Jakob (Hg.)]. Vitae Vergilianae. Leipzig 1912.

BRUNUS, Leonardus Aretinus. Historiarum Florentini populi libri XII,ed. Emilio Santini. In: R. 1. 55. ‚NE 19/3 (1904).

BRUNUS, Leonardus Aretinus. De studiis et litteris liber (1422/29). In:ders., Humanistisch-philosophische Schriften, mit einer Chronologieseiner Werke und Briefe, hg. und erl. von Hans Baron. (= Quellen zurGeistesgeschichte des Mittelalters und der R~naissance, 1). Leipzig/Berlin 1928,5.5-19.

CAILLAU, D. A. B./M. N. 5. GUILON. Collectio selecta 55. EcclesiaePatrum, complectens exquisitissima opera tum dogmatica et moralia,

20

Page 21: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

tum apologetica et ornatoria. Patres Quinti Ecclesiae saeculi. 5. Augustinils. Bd. 1 (= Collectio selecta 55. ecclesiae patrum, 108). Paris 1836.

CALEPINUS, Ambrosius. Vita beati Johannis Boni. In: Acta Sanctorum,9. Okt., 5. 748-767.

CASSIODOR. Historia ecclesiastica tripartita, ed. Rudolph Hanslik. In:CSEL 71 (1952).

CASSIODOR. Variorum libri XII, ed. A. J. Fridh. In: CC 96/1 (1973).

CHRONICA minor auctore minorita Erphordiensis, ei 0. Holder-Egger. In: MGH, 5524 (1879), 5. 172-204.

[CHRONICAI. Die Cronica van der hilliger Stat van Coellen. [= Koelhoffsche Chronik]. Köln (Johann Koelhoff d. J.) 1499 (= Hain *49891GW6688).[Köln, UB: RhFol 332; auch als Faksimileausgaben erschienen: Köln 1972sowie Hamburg 1981].

[CHRONICA]. Die Cronica van der hilliger stat van Coellen 1499, ed.Hermann Cardauns. In: Die Chroniken der deutschen Städte vom 14. biszum 16. Jahrhundert, Bd. 13, Leipzig 1876, 5. 211-638 und ebda., Bd. 14,1877,5.641-918.

CHRONICON Bergomense Guelpho-Chibellinum ab anno 1378 usquead annum 1407, ed. Carlo Capasso. In: R. 1. 55. ‚NE 16/2(1926-1940).

CICERO, M. Tullius. De divinatione libri 2, ei Arthur Stanley Pease.(1923) Repr. Darmstadt 1973.

CICERO, M. Tullius. De fato. Introductione e commentario di M. Paolil1~. Florenz 1957.

CICERO, M. Tullius. De finibus bonorum et malorum libri 2, ed. JamesSmith Reid. Cambridge 1925.

CICERO, M. Tullius. De legibus, ed. Konrat Ziegler. (= HeidelbergerTexte, Lateinische Reihe, 20). Heidelberg 1950.

CICERO, M. Tullius. De natura deorum libri 3, ed. Arthur Stanley Pease.(1955-58) Repr. Darmstadt 1968.

CICERO, M. Tullius. De officiis, quartum rec. Carolus Atzert. Leipzig1963.

CICERO, M. Tullius. In L. CalpurniumPisonem oratio, ed. Robin GeorgeMurdochNisbet. Oxford 1961.

Page 22: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

CIcERO, M. Tullius. Orationes in Verrem, rec. Alfredus Klotz. Leipzig1949.

CICERO, M. Tullius. De oratore libri S, with introducUon and notes byAugustus Samuel Wilkins. (Oxford 1892) Repr. Amsterdam 1962.

CICERO, M. Tullius. De re publica librorum 6 quae mansuerunt, sextumrec. Konrat Ziegler. Leipzig 1964.

CICERO, M. Tullius. Tusculanae disputationes, ed. Michaelangelus Giusta. (= Corpus scriptorum Latinorum Paravianum). Turin 1984.

CORIO, Bernardino. Storia di Milano, ed. Anna Morisi Guerra. (= Gassici della storiografia, 4. 1-2). Bd. 1-2, Turin 1978.

CORNELIUS Nepos. De viris illustribus, ed. P. K. Marshall. Leip±ig1977.

DANTE Alighieri. La divina comedia, ei G. A. Scartazzini. Mailand1896.

DIODORUS Siculus. Bibliotheca historica. Fiat. von Poggius Bracciolinus]. Paris [ca. 1520].[Köln, UB: WB 11114]

DIOGENES Laertius. Vitae et sententiae philosophoruin. Fiat. von Ambrosius Traversarius, hg. von Benedictus Brognolus]. Venedig (Peregrino Pasquale) 1493 (= GW 8382).[Köln, UB: GB ile 699a]

DIONYSEUS Exiguus. Epistola prima de ratione Paschae. In: Migne, PL67, 19-28.

DONATUS. Tiberi Gaudi Donati ad Tiberium Claudium MaximumDonatianum filium suum Interpretationes Vergilianae, ed. HenricusGeorgii. Bd. 1-2, Leipzig 1905-1906.

[EMPOLI,Laurentius(Hg.)].Bullariumordiniseremitarums. Augustiniin quo plures constitutiones apostoiicae ab originalibus et transsumptisauthenticis ab Innocentio tertio usque ad Urbanum octavum ad eundemordinem spectantes coliectae sunt. Rom 1628.[Rom, GeneralarchivOsA: 1 G.11]

EUSEBIUS Caesariensis. Werke. Bd. 7, Die Chronik des Hieronymus, ed.Rudolf Helm. (= Die griechisch-christlichen Schriftsteller: Eusebius, 7).3Berlin 1984.

EUTROPIUS. Breviarium ab urbe condita, ed. H. Droysen. In: MGH, AA2 (1879), 5. 8-182.

22

Page 23: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

FABRI, Felix. Historiac Suevorum libri 1-11 [= Descriptio Theutoniae,Sueviae et civitatis Ulmensis]. In: Melchior Goldast von Heiminsfeld(Hg.). Suevicarum rerum scriptores aliquot veteres. Frankfurt 1605, 5.46-317.

FLORES temporum, ed. 0. Holder-Egger. In: MGH, 55 24 (1879), 5.228-250.

FLORUS, L. Annaeus. Epitomae (de Tito Livio bellorum omnium amiorum DCC) libri II, ed. Otto Rossbach. Leipzig 1896.

FORESTI, Jacobus Philippus. Confessionale. Venedig (Bernardus Benalius) [ca. 1500] (= Hain 2814).[Bergamo, Biblioteca Civica: 2284.]

FORESTI, Jacobus Pifihippus. De claris selectisque mulieribus Christianis. Ferrara (Laurentius de Rubeis) 1497 (= Hain *2813).[Bergamo, Biblioteca Civica: 4131].

FORESTI, Jacobus Philippus. Supplementum Chronicarum. Venedig(Bernardus Benalius) 1483 (= Hain *2805).[Köln, UB: GB 1V 7664]

FORESTI,JacobusPhilippus.SupplementumChronicarum. Brescia(Boninus de Boninis) 1485 (= Hain *28%)[Bergamo, Biblioteca Civica.]

FORESTI, Jacobus Philippus. Supplementum Chronicarum. Venedig(Bernardus Benalius) 1486 (= Hain *2807)[Göttingen, UB: Hs.110]

FORESTI, Jacobus Philippus. Suppiementum Chronicarum. Venedig(Bernardus Rizus) 1490 (= Hain *2808).[Köln, 1.18: GB IV 1462; Wien, Bibliothek Schottenstift: Inkunabel Nr.29/257]

FORESTI, Jacobus Philippus. Supplementurn Chronicarum. Venedig(Bernardus Rizus) 1492 (= Hain *2809).[Bergamo, Biblioteca Civica: 3.66; Klosterneuburg, Stiftsbibliothek: Inc.440]

FORESTI, Jacobus Philippus. Supplementum Chronicarum. Venedig(Albertus de Lissona) 1503.[Bergamo, Biblioteca Civica: *SSBg. 5563]

FORESTI, Jacobus Philippus. Supplementmn Chronicarum. Venedig(Georgius de Rusconibus) 1513.Ißergamo, Biblioteca Civica: 6.83]

23

Page 24: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

FORESTI, Jacobus Philippus. Suppiementum Chronicarum. Paris (Siman dc Colines) 1535.[Bergamo, Biblioteca Civica: 7.632]

FORESTI, Jacobus Philippus. Sopplimento dc le Croniche. Venedig (Altobello Salicato) 1581.[Köln, Petrarca-Insfitut: Ms 475/111

FR.AGMENTA Poetarum Latinorum Epicorum et Lyricorum praeterEnnium et Lucilium, ed. WiIly Mord. I..eipzig 21927 (ND 1975).

[HJLIN, R. (Hg.)]. Documenti per servire alla storia della tipografiaveneziana. Archivio Veneto 23 (1882), S. 84-212.

GELLIUS, Aulus. Noctes Atticae, cd. 1‘. K. Marshall. Oxford 1968.

GENNADlUSMassilensis. Liber dc scriptoribus ecclesiasticis, cd. ErnestCushing Richardson. In: Texte und Untersuchungen zur Geschichte deraltchristlichen Literatur, Bd. 14/1, Leipzig 1896,8.57-96.

GESTA Romanorum, ed. Hermann Oestcrlay. Berlin 1872.

GLASSBERGER, Nikolaus. Tractatus utrum beatus Franciscus fueritdiscipulus praedicti Joannis Boni Mantuani, Eremitae, et utrum fueritprofessus ordinem et regulam fratrun Eremitarum s. Augustini. [mit-abgedruckt in:] Ludovicus dc Prussia. Trilogium animae non solumreligiosis verumetiam secularibuspredicatoribus confessoribuscontemplantibus et studentibus lumen intellectus et ardorem affectus amministrans. Nürnberg (Anton Koberger) 1498, Pars III, cap. VI [ohne folio] (=Hain 10315).[Köln, 1.18: GB W 6416]

GOTIFREDUS Viterbiensis. Pantheon, Md. Georg Waitz/P. P. Gotingensi. In: MGH, SS 22 (1872), 5. 107-307.

GREGORIUS 1. papa. Dialogi de vita et miraculis patrum Italicorum, cd.Umberto Morica. (= Fonti per la storia d‘Italia, 57). Rom 1924.

GUARINUS Veronensis. Epistolario di Guarino Veronese, raccolta ordinato illustrato, cd. Remigio Sabbadini. (= Miscellanea di Storia Veneta,ser. 3a, vol. XI). Bd. 2, Venedig 1916.

HEINRICH von Friemar. Tractatus de origine et progressu ordinis fratrum heremitarum et vero ac proprio titulo eiusdem, cd. Rudolph Arbesmann. Augustiniana 6(1956), 5. 37-145.

HELINANDUS Frigidi Montis. Chronicon. In: Migne, PL 212, 771-1082.

24

Page 25: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

HERMANNUS Januensis [Minoritaj. Continuatio Herum temporum.In: Johann Georg von Eckhart (Eccardus), Corpus historicum MediiAevi. Bd. 1, Leipzig 1723, S. 1551-1640 [zusammen mit Martinus Minorita, Flores temporum.]

HERODOT. Historiae libri novem, musarum nominibus inscripti interprete Laurentio Valla. [lat.] Köln 1526.[Köln, US: WB iii2-nlHIERONYMUS~ Epistolae, cd. Isidorus Hilberg. In: CSEL 55 (1912).

HIERONYMUS. Liber de viris inlustribus, cd. Emest Cushing Richard-sen. In: Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichenLiteratur, Bd. 14/1, Leipzig 1896,S. 1-56.

HILDEBERTI Cenomanensis. Carmina minora, ed. A. Brian Scott. Leipzig 1969.

HONORIUS Augustodunensis. De imagine mundi libri tres. Jn: Migne,PL 172, 115-188.

HORATIUS. Opera, ei. Stephan Borszäk. Leipzig 1984.

ISIDORUS Hispalensis. Etymologiae, ei. W. M. Lindsay. Oxford 1911.

[ISIDÖRUS Hispalensis]. Ad opera 5. Isidori Hispalensis Prolegomena.In: Migne, PL 81, 1-936.

JACOBUS de Voragine. chronica civitatis Januensis ab origine urbisusque ad annum Mccxcvii, ed. Giovanni Monleone. (= Fonti per lastoria d‘Italia, 83). Bd. 1-3, Rom 1941.

~ACOBUS de Voragine. Legenda aurea, ed. Theodor Graesse. Breslau1890.

JOHANNES Annius/Nanni Viterbiensis. Antiquitatum variarum volumina XVII. Paris 1515.[Köln, UB: GB ha 451f]

JOHANNES Saresberiensis episcopi Carnotensis Policratici sive De nugis curialium et vestigiis philosophorum, cd. Clemens C. J. Webb. Bd. 2,London 1909 (NO 1965).

JOHANNES Saresberiensis. Vita Thomae, ed. J. C. Robertson. In: Materials for the History of Thomas Becket, II. (= Rerum BritannicarumMediiAevi Scriptores, Rolls Series, 67). London 1876, S. 299-322.

JOHANNES Trithemius. Tomus 1-11 Annalium Hirsaugiensium. Opusnunquam hactenus editum, et ab eruditis semper desideratum. Com

25

Page 26: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

plectens historiam Franciae et Germaniae, gesta imperatorum, regum,principum, episcoporum, abbatum, et illustrium virorum. Nunc pnmum in gratiam, et utilitatem eruditorum e manuscriptis bibliothecaemonasterii S. Galli publicae luci datum. St. Gallen 1690.

JOHANNES Tnithemius. De scriptoribus ecclesiasticis. Basel (JohannesAmerbach) 1494 (= Hain *15613).[Würzburg, UB: I.t.f.845]

JOHANNES Tnithemius. De scriptoribus ecclesiasticis. In: ders., Operahistorica, ed. Freher. Frankfurt 1601 (NO 1966), 5. 184400.

JORDANUS de Quedlinburg/Saxonia. Liber Vitasfratrum, edd. Rudolph Arbesmann/Winfried Hümpfner. (= Cassiciacum, American Series, 1). New York 1943.

JUSTINUS. M. Juniani Iustini Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi, cd. Otto See!. Leipzig 1935.

JUVENAL. Satyrae, cd. J. Ferguson. New York 1979.

LACTANTIUS Firmianus. Divinac institutiones et epitome divinaruminstitutionum, cd. Samuel Brandt. In: CSEL 19 (1890).

LANCILOnUS, Cornelius. De vita D. patris Aurelii Augustini episcopilibri III. In: 5. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi opera, quae reperiri potuerunt omnia. A theologis Lovaniensibus ex vetustiss. manuscriptis emendata, pristinae integritati resti tuta, et eruditis censuris illustrata. Bd. 1, Köln 1616,5. 1-57.[Münnerstadt, Augustinerkloster St.Michacl: Ms 1]

LUCAN. Pharsalia, ed. Jacob Willis. Leipzig 1963.

MACROBIUS. Saturnalia, cd. Jacob Willis. Bd. 1, Leipzig 1963.

MARCELLUS, Petrus. De vita moribus et rebus gestis omnium ducumVenetorum, qui iam mdc a constituta ipsorum republica, usque adnostram etatem, impenio praefuerunt, dilucida simulatque succinctahistoria. Frankfurt 1574.[Köln, UB: W.B.IV.72]

MARIANUS Florentinus. Compendium Chronicarum Fratrum Minorum, ed. Th. Domenichelli. In: Archivum Fratrum Historicum 1 (1908)-4(1911).

MARLIANUS, Raimundus. Index commentaniorum C. Julii Caesaris. In:Caius Julius Caesar. Commentarii de bello Gallico libni VII et de bello

26

Page 27: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

civiii Iibri III. Venedig (Theodor dc Regazonibus) 1490 (= Hain *4219).IKöln, UB: ADs 764]

MARQUEZ, Juan. Origine dclii FraU Ercmitani deli‘ordine di S. Agostino c la sua vera Instituzione avanti al gran Concilio Lateranense. [Ausdem Span. ins Ital. übersetzt von Innocentio Rampinil. Tortona 1620.[Rom, Generalarchiv OSA: 1 F. 8]

MARTIAL. Epigrammaton libri, edd. W. Heraeus/J. Borovskij. 2Leipzig1976.

MARTINUS Polonus. Chronicon pontificum et imper4torum, ed. Ludwig Weiland. In: MGH, 5522 (1868), 5. 377-475.

MEISTERLIN, Sigismund. Sigismund Meisterlins Chronik der Reichsstadt Nürnberg 1488, bearb. von Dietrich Keller/M. Lexer. In: Die Chroniken der deutschen Städte vom 14. bis zum 16. Jahrhundert. Bd. 3, DieChroniken der fränkischen Städte. Teil VI, Nürnberg. Leipzig 1864.

MORIGIA, Paolo. Historia delI‘originedi tutte le religioni. Venedig 1575.[Köln, Erzdiözesanbibliothek: H.E.23]

MOSES del Broio. II “LiberPergaminus“ di Mos~ de Broio, ei GuglielmoGorni. Studi Medievali, serie terza, Bd. 11 (1970), 5. 409460 (Text: 5.440456).

NAUCLERUS, Johannes (Vergenhans). Memorabiiium omnis aetatis etomnium gentium chronici commentarii. Complevit opus ... NicolausBaseilius. T. J-II. Tübingen 1516.[Köln, UB: GB.XI 267a]

NENNIUS. Historia Brittonum, ei Ferdinand Lot. Paris 1934.

OROSIUS, Paulus. Historiae adversus paganos iibri VII, cd. C. Zangen-meister. Leipzig 1889.

OflO Frisingensis. Chronica sive Historia dc duabus civitatibus, cd.Adolf Hofmeister. In: MGH, 55 renim Germanicarum in usum scholarum 45(1912).

OVID. Amorum libri tres, ei Paul Brandt. Leipzig 1911.

OVID. Ars amatoria, ei A. 5. Hoiiis. Oxford 1977.

OVID. Epistulae ex Ponto, cd. 5. G. Owen. Oxford 1915 (Nt) 1985).

CVII). Epistolae Heroidum, cd. Heinrich Dörrie. (= Texte und Kommentare. Eine altertumswissenschaftliche Reihe, 6). Berlin/New York 1971.

27

Page 28: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

OVTD. Ibis, ed. Fridericus Waltharius Lenz. (= Corpus scriptorum Latinorum Paravianum, 65). 2Turin 1956.

OVID. Remedia amoris, cd. A. A. R. Henderson. Edinburgh 1979.

PALMIERI, Matteo. Dc captivitate Pisarum liber, cd. Gino Scaramella.In: R. 1. SS. ‚NE 19/2(1904).

PALMIERI, Mattco. Liber dc temporibus, ei Gino Scaranwlla. In: R. 1.55., NE 26/1 (1906-1915).

PAMFHILUS, Joseph. Chronica ordinis Fratrum Eremitarum sancti Augustini. Rom 1581.[Köln, UB: GB IV 6193]

PANVINIO,Onofrio.OnuphriiPanuniiVeronensisChroniconEcclesiasticum ac Julii Caesaris dictatoris im~erio, usque ad imp. caesaremMaximilianum II. Austrium, pium, felicem, perpetuum, augustum. Köln1568 (1) und Louvain 1573 (2).[(1) Würzburg, Augustinus-Institut: D 274; (2) Köln, UB: GB IV 1462]

PAPIAS. Vocabulista [= Elemaentarium doctrinae rudimentum]. Venedig (Philipp dc Pincis) 1496 (= Hain *12381).[Köln, UB: GB Ha 2Mb]

PAULUS Diaconus. Historia Langobardorunt, ei Georg Waitz. In:MGH, 55 rerum Germanicarum in usum scholarum 48(1878) [ND 1978].

PAULUS Diaconus. Historia Romana, cd. Hans Droysen. In: MGH, 55renim Germanicarum in usum scholarum 49 (1879) [ND 1978].

PAULUS Ulmaeus/Lulmeus/Olmj. Apologia religionis fratrum heremitarum ordinis sancti Augustini. Rom (Francesco Cinquini) 1479 (= IGI10020).

PAULUS Ulmaeus/Lulmeus/Olmj. I-listoria sanctae Monicae ex librissancti Augustini. [Dahinter:] Martinus V., Decretum de translationesanctae Monicae. [Dahinter:] Maffeus Vegius, Ordo translationis s. Monicae, Carmen ad sanctam Monicam. Rom (Francesco Cinquini) 1479 (=IGI 10021).[Rom, Biblioteca Angelica: Inc. 206/2]

PERSIUS. Satyricae, ei W. V. Clausen. Oxford 1959.

PETRARCA, Francesco. Opere laUne di Francesco Petrarca, cd. Antonietta Bufano. Bd. 1-2, Turin 1975.

PETRUS Comestor. Historia Scholastica. In: Migne, PL 198, 1045-1722.

28

Page 29: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

PETRUS dc Natalibus. Catalogus Sanctorum et gestorum eorum. Venedig (Henricus de Sancto Urbino) 1493 (= Hain *11676).[Köln, UB: GB IV.8166]

PICCOLOMINI, Aeneas Sylvius. Dc duobus amantibus. In: ders., Operaquae exstant omnia. Basel 1571 (NO 1967), 5. 623-644.

PICCOLOMJNI, Aeneas Sylvius. Asia. In: ebda., 5.281-386.

PICCOLOMINT; Aeneas Sylvius. Fu II. Commentarii rerum memorabilium que temporibus suis contigerunt, cd. Adriano van Heck. (= Studietesti, 312-313). Bd. 1-2, Ciftä del Vaticano 1984.

PICCOLOMINI, Aeneas Sylvius. Cosmographia seu Rerum ubique gestamm historia locorumque descriptio. In: ders., Opera Geographica etHistorica col. Job. Melch. Sustermanni. Helmstadt 1699-1700, S. 1-374.

PICCOLOMINI, Aeneas Sylvius. Historia Bohemica. In: ders., Operaquae exstant omnia. Basel 1571 (NO 1967), 5. 81-143.

PICCOLOMINT, Aeneas Sylvius. Historia rerum Friderici ffl. imperatoris. In: ders., Opera Geographica et Historica col. Joh. Melch. Sustermanii. Helmstadt 1699-1700.

PLATINA. Liber de vita Christi ac omnium pontificum, ed. GiacintoGaida. In: R. 1. SS. ‚NE 3/1 (1913-1932).

PLATON. Opera. [lat. von Marsilio Ficino]. florenz (Laurentius Venetus) [1484/85j (= Hain *13%2)[Köln, UB: GB lIb 338a]

PLATON. Opera. Graece et latine, rec. C. E. Ch. Schneider. Bd. 1-3. Paris1862.

PLINIUS Secundus. Historia naturalis, edd. Ludovicus Janus/C. Mayhoff. Bd. 1-6. Leipzig 1892-1909.

PLINTUS Caecilius Secundus (d. J.). Epistolarum libri 9, Epistularum adTraianum liber, Panegyricus, edd. Mauritius Schuster/Rudolph Hanslik. Leipzig ~1958.

PLUTARCH. Moralia, Quaestiones Romanae. In: Plutarch‘s Moralia in16 volumes. Bd. 4, with an English Transiation by Frank Cole Babbitt. (=Loeb Classical Library). Cambridge (Mass.)/London ~1962.

PLUTARCH. Vitae graecae et latinae, cd. Theodor Doehner. Bd. 1-2,Paris 1862-1877.

29

Page 30: Band 6 Achim Krümmel bibliothemata · AMMIANUS Marcellinus. Rerum gestarum Iibri qui supersunt. Rec. Carolus K. Clark/Ludovicus Traube. Berlin 1910-1915. ANTHOLOGIA LATINA sive Poesis

POGGIO Bracciolini. Epistolarum familiarum libri, 1. In: ders., Lettere,cd. Helene Harth. Bd. 2, Florenz 1984.

POGGIO Bracciolini. Historiae dc varietate fortunae libri IV. Ex ms.codice Bibl. Ottobonianae nunc primum cditi et notis illustrati a Dominico Georgio. Paris 1723. (= Medium Acvum. Collana di studi e testidiretta a Giuseppe Vecchi. B. Seriptores, V, 102. - Ristampa anastatica,Bologna 1969).

POLYBIOS. Historiarum libri, cd. Paul Ndech. (= Collection des Universit~s dc France). Paris 1969.

POSSIDIUS. Vita sancti Aurelii Augustini. In: Migne, PL 32,33-578.

PRISCIANUS. La P&i~g~se dc Prisden, ed. Paul van dc Woesffjne.(=Rijksuniversiteit te Gent. Werken uitgegeven door dc Faculteit van dcWijsbegeerte en Letteren, 116). Brügge 1953.

PROPERTIUS. Elegiac, cd. Rudolph Hanslik. Leipzig 1979.

PRUDENTIUS, Aurelius. Peristephanon. In: ders., Cannina, cd. Mauricius P. Cunningham. in: CC 126(1966), 5.251-389.

PTOLEMAEUS. Die Geographie des Ptolemaeus, ed. Otto Cuntz. Berlin1923.

PTOLEMAEUS. Handbuch der Astronomie, übers. und erkL von KarlManitius. Bd. 1-2, Leipzig 1912-1913.

QUINTILIANUS. Institutiones oratoriae, cd. Ludwig Radermacher.Leipzig 1959.

RANULPH Hlgden. Polychronicon Ranulphi Higden monachi Cestrensis; together with the English transiations of John Trevisa and of anunknown writer of the fifteenth century. Ed. by Joseph Rawson Lumby.(= Rerum Britannicarum Mcdii Aevi Scriptores, Rolls Series, 41). Bd. 3,London 1871.

RICOBALDUS Ferrariensis. Compilatio Chronologia usque ad annum1312 producta. In: Johann Georg von Eckhart (Eccardus). Corpus historicum Medii Aevi. Bd. 1, Leipzig 1723,5. 1226-1298.

ROLEVINCK, Werner. Fasciculus Temporum. Köln (Heinrich Quentell)1479 (= Hain *6923).IWürzburg, UB: I.t.f. 5161

ROLEVINCK, Werner. Fasciculus Temporum. Venedig (Georg Walch)1479 (= Copinger 6924)[Klosterneuburg, Stiftsbibliothek: Inc. 2951

30