Hugo a S. Victore

DE SACRAMENTIS CHRISTIANAE FIDEI

Liber Primus

Hugo a S. Victore

DE SACRAMENTIS CHRISTIANAE FIDEI

Praefatiuncula 1

LIBER PRIMUS

PROLOGUS Quare lectionem mutaverit 3

PARS PRIMA Hexameron in opera conditionis 13

PARS SECUNDA De causa creationis hominis, et de causis primordialibus rerum omnium 53

PARS TERTIA De cognitione divinitatis 81

PARS QUARTA De voluntate Dei quae aeterna est et una et de signis voluntatis ejus. Quae quidem temporalia sunt et secundum figuram voluntatis dicuntur, quia signa sunt voluntatis 121

PARS QUINTA De creatione angelorum et natura, et confirmatione et lapsu, et caeteris quae ad ipsos pertinent 151

PARS SEXTA De creatione hominis et statu ejus ante peccatu 189

PARS SEPTIMA De lapsu primi hominis 241

PARS OCTAVA De reparatione hominis 287

PARS NONA De institutione sacramentorum 309

PARS DECIMA De fide 327

PARS UNDECIMA De naturali lege 353

PARS DUODECIMA De lege scripta 363

1

Hugo a S. Victore

DE SACRAMENTIS CHRISTIANAE FIDEI

PRAEFATIUNCULA

Librum de sacramentis Christianae fidei studio quorumdamscribere compulsus sum; in quo nonnulla quae antea sparsimdictaveram propterea quod iterato eadem stylo exprimere molestumvel superfluum videbatur, inserui. In quibus, si forte sermo simpliciorcolorem dictaminis servare non potuerit, non multum interesseputavi, eadem veritate constante. Hoc autem magis me movet quodcum haec eadem prius negligentius dictassem (utpote nondum adhucfuturi operis propositum habens, passim transcribenda exposui:sufficere tunc arbitratus ejusmodi minima vel adnotata in notitiamvenire. Sed, quia postmodum cum eadem hujus operis textuiinsererem, quaedam in ipsis mutare, quaedam vero adjicere veldetrahere ratio postulabat. Lectorem admonitum esse volo, ut sicubiea extra operis hujus seriem aliud aut aliter aliquid habentiainvenerit, hanc diversitatis causam esse sciat, et si quid forte in eisemendandum fuerit, ad hujus operis formam componat. Sane hocopus in duos libros distinxi; quatenus in tanta rerum multitudine etprolixitate incisio narrationis legentibus taedium tolleret, et simulutrumque scribere non valentibus aut divisim habere volentibuscommodiorem formam exhiberet.

2

3

LIBRI PRIORIS DE SACRAMENTIS

PROLOGUS

QUARE LECTIONEM MUTAVERIT

Cum igitur de prima eruditione sacri eloquii quae in Historicaconstat lectione, compendiosum volumen prius dictassem, hoc nuncad secundam eruditionem (quae in allegoria est) introducendispraeparavi; in quo, si fundamento quodam cognitionis fidei animumstabiliant, ut caetera quae vel legendo vel audiendo superaedificarepotuerint, inconcussa permaneant. Hanc enim quasi brevemquamdam summam omnium in unam seriem compegi, ut animusaliquid certum haberet, cui intentionem affigere et conformarevaleret, ne per varia Scripturarum volumina et lectionum divortiasine ordine et directione raperetur.

4

CAP. I. Quae sint discenda a principio.

Quisquis ad divinarum Scripturarum lectionem erudiendusaccedit, primum considerare debet quae sit materia, circa quamversatur earum tractatio; quia, si rerum illarum de quibus scripturafacta est notitiam habuerit, facilius postmodum dictorum ejusveritatem sive profunditatem perspiciet.

5

CAP. II. Quae sit materia divinarum Scripturarum.

Materia divinarum Scripturarum omnium, sunt operarestaurationis humanae. Duo enim sunt opera in quibus universacontinentur quae facta sunt. Primum est opus conditionis. Secundumest opus restaurationis. Opus conditionis est quo factum est, ut essentquae non erant. Opus restaurationis est quo factum est ut meliusessent quae perierant. Ergo opus conditionis est creatio mundi cumomnibus elementis suis. Opus restaurationis est incarnatio Verbi cumomnibus sacramentis suis; sive iis quae praecesserunt ab initiosaeculi, sive iis quae subsequuntur usque ad finem mundi. Verbumenim incarnatum rex noster est, qui in hunc mundum venit cumdiabolo pugnaturus; et omnes sancti qui ante ejus adventum fuerunt,quasi milites sunt ante faciem regis praecedentes; et qui posteavenerunt et venient usque ad finem mundi milites sunt regem suumsubsequentes. Et ipse rex medius est in exercitu suo; hinc indevallatus incedens et stipatus agminibus suis. Et licet in hac tantamultitudine diversae armorum species in sacramentis etobservationibus praecedentium et subsequentium populorumappareant, omnes tamen uni regi militare et unum vexillum sequiprobantur, et hostem unum persequi et una victoria coronari. In hisomnibus opera restaurationis considerantur; in quibus divinarumScripturarum tota vertatur intentio. Mundanae sive saecularesscripturae materiam habent opera conditionis. Divina Scripturamateriam habet opera restaurationis. Propterea tanto excellentioromnibus scripturis jure creditur, quanto dignior est et sublimiormateria in qua ejus consideratio tractatio quae versatur. Nam operarestaurationis multo digniora sunt operibus conditionis; quia illa adservitutem facta sunt, ut stanti homini subessent; haec ad salutem, utlapsum erigerent. Propterea illa quasi modicum aliquid sex diebusperfecta sunt; haec vero non nisi aetatibus sex compleri possunt.Tamen sex contra sex e diverso ponuntur, ut idem reparator quicreator demonstretur.

6

CAP. III. Quomodo divina Scriptura per opera conditionis descendit ad narranda opera restaurationis.

Quamvis autem principalis materia divinae Scripturae sintopera restaurationis; tamen, ut competentius ad ea tractanda accedat,primum in ipso capite narrationis suae breviter secundum fidemrerum gestarum exordium et constitutionem narrat operumconditionis. Non enim convenienter ostendere posset qualiter homoreparatus sit, nisi prius demonstraret qualiter sit lapsus; neque verolapsum ejus convenienter ostendere, nisi prius qualiter a Deoinstitutus fuerit explicaret. Ad ostendendam autem primaminstitutionem hominis oportuit, ut totius mundi conditio ac creatiopanderetur; quia propter hominem factus est mundus. Spiritusquidem propter Deum, corpus propter spiritum; mundus proptercorpus humanum, ut spiritus Deo subjiceretur, spiritui corpus etcorpori mundus. Hoc igitur ordine Scriptura sacra primumcreationem mundi describit, qui propter hominem factus est; deindecommemorat qualiter homo factus in via justitiae et disciplinaedispositus est; postea, qualiter homo lapsus est; novissimequemadmodum est reparatus. Primum ergo describit materiam in eoquod factus est et dispositus; deinde miseriam in culpa et poena;deinde reparationem et misericordiam in cognitione veritatis et amorevirtutis; demum patriam et gaudium beatitudinis.

7

CAP. IV. Quod tripliciter tractat de materia sua eloquium sacrum.

De hac autem materia tractat divina Scriptura secundumtriplicem intelligentiam: hoc est historiam, allegoriam, tropologiam.Historia est rerum gestarum narratio, quae in prima significationelitterae continetur; allegoria est cum per id quod factum dicitur,aliquid aliud factum sive in praeterito sive in praesenti, sive in futurosignificatur; tropologia est cum per id quod factum dicitur, aliquidfaciendum esse significatur.

8

CAP. V. Quod in sacro eloquio non solae voces sed et res significare habent.

Unde apparet quantum divina Scriptura caeteris omnibusscripturis non solum in materia sua, sed etiam in modo tractandi,subtilitate et profunditate praecellat; cum in caeteris quidemscripturis solae voces significare inveniantur; in hac autem nonsolum voces, sed etiam res significativae sint. Sicut igitur in eo sensuqui inter voces et res versatur necessaria est cognitio vocum, sic inillo qui inter res et facta vel facienda mystica constat, necessaria estcognitio rerum. Cognitio autem vocum in duobus consideratur; inpronuntiatione videlicet et significatione. Ad solam pronuntiationempertinet grammatica, ad solam significationem pertinet dialectica; adpronuntiationem simul et significationem pertinet rhetorica. Cognitiorerum circa duo versatur, id est formam et naturam. Forma est inexteriori dispositione; natura in interiori qualitate. Forma rerum autin numero consideratur ad quem pertinet arithmetica; aut inproportione ad quam pertinet musica; aut in dimensione ad quampertinet geometria; aut in motu ad quem pertinet astronomia. Adinteriorem vero rerum naturam physica spectat.

9

CAP. VI. Quomodo omnes artes subserviunt divinae sapientiae.

Ex quo constat quod omnes artes naturales divinae scientiaefamulantur; et inferior sapientia recte ordinata ad superioremconducit. Sub eo igitur sensu qui est in significatione vocum ad res,continetur historia; cui famulantur tres scientiae sicut dictum est, idest grammatica, dialectica, rhetorica. Sub eo autem sensu qui est insignificatione rerum ad facta mystica, continetur allegoria. Et sub eosensu qui est in significatione rerum ad facienda mystica, contineturtropologia; et his duobus famulantur arithmetica, musica, geometria,astronomia et physica. Super haec ante omnia divinum illud est adquod ducit divina Scriptura sive in allegoria, sive in tropologia:quorum alterum (quod in allegoria est) rectam fidem, alterum (quodin tropologia est) informat bonam operationem: in quibus constatcognitio veritatis et amor virtutis: et haec est vera reparatio hominis.

10

CAP. VII. De numero librorum sacri eloquii.

Postquam demonstravimus quae sit materia divinarumScripturarum et qualiter de subjecta sibi materia tractent in triplicisensu, historiae, allegoriae, tropologiae, nunc ostendere convenit inquibus libris ea quae jure divinitatis nomine censetur, scripturaconsistat. Duo sunt Testamenta quae omne divinarum Scripturarumcorpus concludunt: Vetus scilicet et Novum. Utrumque tribusordinibus distinguitur. Vetus Testamentum continet legem, prophetas,hagiographos, quod interpretatum sonat sanctos scriptores vel sanctascribentes. In lege continentur quinque volumina; scilicet Genesis,Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium. Genesis autem ageneratione dicitur; Exodus ab exitu; Leviticus a levitis. Libernumeri, quia in eo numerantur filii Israel. Deuteronomium secundalex, Hebraice autem , bresith, hellesmoth, vagetra, vegedaber,adabarim: In ordine prophetarum octo sunt volumina. Primus liberJosue, qui et Jesu Nave, et Josue Bennun, id est filius Nun; secundusliber Judicum, qui dicitur Sopthim; tertius liber Samuelis, qui estprimus et secundus Regum; quartus Malachim quod interpretaturregum, qui est tertius et quartus Regum; quintus Isaias; sextusJeremias; septimus Ezechiel; octavus liber duodecim prophetarumqui dicitur , thareasra. Hi prophetici dicuntur eo quod prophetarumsunt, etiamsi non omnes prophetiae sint. Propheta autem tribus modisdicitur: officio, gratia, missione. Vulgo autem usitato vocabulo magisprophetae vocantur, qui vel officio vel aperta missione prophetaesunt; sicut in hoc loco. Secundum quam acceptionem David et Danielet caeteri complures, prophetae non dicuntur, sed hagiographi. Inordine hagiographorum novem volumina continentur. Primum Job;secundum liber Psalmorum; tertium Proverbia Salomonis quaeGraece parabolae, Hebraice , masloth, dicuntur; quartumEcclesiastes, qui Hebraice , coeleth, Latine concionator interpretatur;quintum , syra syrim, id est Cantica canticorum; sextum Daniel;septimum Paralipomenon, quod Latine sonat verba dierum,Hebraice , dabreniamin, dicitur; octavum Esdras; nonum Esther. Qui

11

omnes, id est quinque octo novem: similiter faciunt viginti duos quotlitteras etiam alphabetum continet Hebraicum, ut totidem libriserudiatur vita justorum ad salutem, quot litteris lingua discentium adeloquentiam instruitur. Sunt praeterea in Veteri Testamento aliiquidam libri qui leguntur quidem, sed in corpore textus vel in canoneauctoritatis non scribuntur. Ut est liber Tobiae et Judith, etMachabaeorum et qui inscribitur liber Sapientiae Salomonis etEcclesiasticus. Novum Testamentum continet Evangelia, apostolos,Patres. Evangelia quatuor sunt: Matthaei, Marci, Lucae, Joannis.Apostolica volumina similiter quatuor: Actus apostolorum; EpistolaePauli; Canonicae Epistolae, Apocalypsis: qui juncti cum superioribusviginti duobus Veteris Testamenti, triginta complent, in quibus corpusdivinae paginae consummatur. Scriptura Patrum in corpore textusnon computantur; quia non aliud adjiciunt, sed idipsum quod insupradictis continetur explanando et latius manifestiusque tractandoextendunt.

12

13

LIBER PRIMUS

PARS PRIMA

HEXAMERON IN OPERA CONDITIONIS

INCIPIT LIBER PRIMUS.

Arduum profecto opus et laboriosum crebra vestrapraecatione flexus aggredior; universam divinarum Scripturarumseriem non solum restringendo ad compendium redigere, sedexponendo quoque profunditatis ejus arcana in lucem evocare. Cujusquidem operis inchoationem prompta devotione offero, speconsummationem promitto.

14

CAP. I. Unum esse principium a quo facta sunt omnia de nihilo.

In principio creavit Deus coelum et terram (Gen. I). Quodcreatum est de nihilo factum est. Nam quod de aliquo factum est,factum quidem est sed creatum non est; quia de nihilo factum nonest. Fecit ergo Deus coelum et terram; nec solum fecit sed creavit,hoc est de nihilo fecit. Philosophi gentilium tria quaedam rerumprincipia sine principio posuerunt: opificem, materiam et formam;profitentes ea quae facta sunt omnia ex materia quidem in formamper opificem esse producta. Sed isti factorem solum non creatoremDeum professi sunt. Fides autem vera unum solummodum primumprincipium confitetur quod semper erat; et per ipsum solum factumest ut esset quod aliquando non erat. Cujus ineffabilis omnipotentiaevirtus, sicut non potuit aliud praeter se habere coaeternum, quo infaciendo juvaretur; ita ipsi cum voluit suberat, ut quod voluit etquando et quantum voluit de nihilo crearetur. Omnia ergo quae factasunt, Deus non solum ex materia fecit, sed materiam omnium ipse denihilo creavit.

15

CAP. II. An prius facta est materia quam forma.

Sed non parva quaestio est utrum ea quae facta sunt, simul inmateria et forma adesse prodierint, an prius per materiam quidemessentialiter condita sint, postmodum formata. Scio quosdamsanctorum Patrum, qui ante vos verbi Dei arcana excellenter scrutatisunt, quasi adversa quaedam super hac inquisitione scripta reliquisse.Aliis quidem asserentibus omnia simul in materia et forma creatafuisse; aliis autem hoc magis probantibus, ut corporea quidem omniaquae facta sunt, prius simul et semel materialiter condita: postmodumvero per intervalla sex dierum in formam disposita fuisse credantur.Ego puto viros sapientiae in rebus tam obscuris et dubiis atque asensu nostro remotis, nec temere asseruisse quod nescierint; neque inhis quae asseruerunt praesertim tanta diligentia prolatis, errarepotuisse. Illud magis crediderim, sub assertionis forma inquisitionisstudium aliquando fuisse. Qui sic dicta sanctorum pie interpretarivoluerint, nec falsa credendo in errorem incidunt, nec verareprehendendo elationem. Nos ergo in neutram partem praecipitiassertione declinantes, id cui noster sensus interim magis accedit(quantum capere possumus) aperimus. Qui Deum omnia simul inmateria et forma fecisse contendunt, propterea fortassis suamassertionem justam esse arbitrantur, quod omnipotentiae Creatorisindignum videatur (ad humanae imbecillitatis similitudinem) suumopus per intervalla temporum ad perfectionem promovere, quodqueetiam quaedam Scripturarum loca, quodammodo idem asserentiainveniuntur. Ut est illud: Qui vivit in aeternum, creavit omnia simul(Eccli. XVIII). Ipsa quoque Geneseos scriptura (unde prima ad noshujus rei manavit agnitio) sic ambigue de operatione sex dierumloquitur, ut saepenumero omnia potius simul facta fuisse probarevideatur. Propter has igitur et hujusmodi rationes aiunt credendumesse mysticam illam in Genesi sex dierum distributionem, rei autemveritate omnem creaturam ab ipso temporis exordio quo esse coepit,talem coepisse talique forma, qualem nunc videtur habere, quantumid ad universitatis dispositionem pertinet.

16

CAP. III. Ratio quare voluit Deus per temporum intervalla opera sua ad completionem perducere; et prius esse facere quam pulchrum esse.

Nobis autem videtur (excepto eo quod nihil in hac re temerediffinire volumus) omnipotentiae Creatoris in nullo derogari, si perintervalla temporis opus suum ad consummationem perduxissedicitur; ita ut tamen indubitanter etiam aliter facere potuisse (si ratioomnipotentis voluntatis ejus expotulasset) credatur. Omnipotensetenim Deus (cujus voluntas sua bonitate nunquam privari potest)sicut propter rationalem creaturam caetera omnia fecit, ita etiam ineis omnibus faciendis illum praecipue modum servare debuit, quiipsius rationalis creaturae commoditati ac causae magis congruusfuit. Hic autem ille erat in quo eidem creaturae rationali, scilicet nonsolum obsequium, sed etiam exemplum pararetur, id est in quo illaacciperet non solum id quo ad obsequium indiguit, sed per illudetiam quod accipit agnosceret id quod fuit. Propterea in caeterisrebus prius informis materies facta est ac deinde formata, ut eo ipsodemonstraretur quod ab illo prius non existentia accepissentessentiam, sine quo modo formam et ordinem non poterant habereconfusa. Eodem modo ipsa rationalis creatura per id quod forisfiebat, in se cognosceret, et ab illo esse quod erat, atque ab illoexpetendum esse quod futura erat, quatenus et pro eo quod acceperatin gratiarum actionem exsurgeret et in id quod acceptura eratobtinendum in ipsum affectum dilectionis dilataret. Nam et ipsarationalis creatura quodam suo modo prius informis facta est,postmodum per conversionem ad Creatorem suum formanda; etidcirco foris prius ei demonstrata est informis materia, posteaformata, ut quanta foret inter esse et pulchrum esse distantiadiscerneret. Ac per hoc admonita est ne contenta esset eo quod perconditionem a Creatore esse acceperat, donec et pulchrum esse atquebeatum esse adipisceretur, quod per amoris conversionem a Creatoreacceptura erat. Quod si quis quaerat quae rationalis creatura jam tuncin ipso mundi primordio exstiterit cui hoc exemplum proponi

17

debuisset, facile respondetur jam tunc creatos fuisse angelos qui hocfacto admonerentur seipsos agnoscere, et usque in finem hominesfuturos, quod licet hoc quando factum est non viderint, tamen perScripturas edocti, factum esse omnino jam nescire non possint. Si cuihaec quam proposuimus ratio minus sufficiens videbitur adcomprobandam nostram existimationem de rerum creatione,concedimus salva pace, ut vel aliam ad idem evidentiuscomprobandum meliorem atque subtiliorem exquirat; aut si hujuspartis assertio illi non placet, alteram prout libet assumat. Nos autemsecundum propositum coepti nostri rem ordine prosequemur.

18

CAP. IV. Utrum potuit aliquando esse materia sine forma.

Restat enim ut si prius materiam rerum informem creatamfuisse asserimus, utrum ne aliquid sine forma existere potuerit,qualemve essentiam ante formam inditam habuisse credendum sit,ostendamus. Et ut breviter quod super hoc sentiendum mihi videturaperiam, certe non puto primam illam rerum omnium materiamtaliter informem fuisse, ut nullam omnino formam habuerit; quia necaliquid tale existere posse, omnino quod aliquid esse habeat et nonaliquam formam crediderim. Ita tamen non absurde informem eamappellari posse, quod in confusione et permistione quadamsubsistens, nondum hanc in qua nunc cernitur, pulchram aptamquedispositionem et formam coeperit. Ergo ante formam facta estmateria, tamen in forma. In forma confusionis, ante formamdispositionis. In prima forma confusionis prius materialiter omniacorporalia simul et semel creata sunt; in secunda forma dispositionispostmodum per sex dierum intervalla ordinata.

19

CAP. V. Simul creata fuisse omnia, id est visibilia et invisibilia.

Sed nec illud, quantum opinor, absurdum erit, si credimusunum et idem prorsus momentum temporis fuisse quo in principiosimul creata sit et rerum visibilium corporaliumque materia, etinvisibilium in angelica natura essentia; et hoc esse quod Scripturarefert omnia simul creata fuisse sicut supra diximus: Qui vivit inaeternum creavit omnia simul (Eccle. XVIII), quia eodem momentosimul et visibilium materia essentialiter creata est et invisibiliumnatura; nihilque postea factum cujus in ipso primordio aut materia utin corporibus aut similitudo ut in spiritibus non praecesserit. Nametsi novae adhuc quotidie creantur animae, nova tamen creatura nonfit; quia in angelicis spiritibus jam tunc quando creabantur ejussimilitudo praecessit. Duo autem nunc nobis discutienda occurrunt:primum, illa primae conditionis forma informis qualis fuerit;secundum, qualiter ex illa informitate ad hanc quam nunc habetformam producta sit.

20

CAP. VI. De prima informitate rerum omnium qualis fuit, et quandiu mundus in illa permansit.

Quantum conjicere potui ex iis quae in Scripturis de hac resive manifeste sive obscure reperi secundum rei gestae veritatemexpressa, prima illa rerum omnium moles quando creata est, ibidemtunc adesse prodiit, ubi nunc formata subsistit. Eratque terrenum hocelementum medio eodemque imo loco subsidens (caeteris in unaconfusione permistis) forma meliore praeditum; sed iisdemcircumquaque in modum cujusdam nebulae oppansis ita involutum utapparere non posset quod fuit. Illa vero tria in una, sicut dictum est,adhuc confusione permista sive potius in una permistione confusa,circumquaque suspensa, eousque in altum porrigebantur quousquenunc summum corporeae creaturae pertingit. Totumque hoc spatiumquod a superficie terrae medio jacentis loco usque ad extremumsupremumque ambitus coeli limitem patet, illa nebula et caliginereplebatur. Et quod nunc sunt alvei sive trachones aquarum, jam tuncin ipso nascentis mundi exordio in terrae corpore futura aquisreceptacula parata erant. In quibus etiam magna illa abyssus (de quaomnium fluenta aquarum producenda sive derivanda fuerant) patuloadhuc hiatu vacuoque horrendum in praeceps inane praeferebat. Cuiquidem desuper tenebrosae illius caliginis qua tota tunc terraesuperficies obvoluta erat nebula tendebatur; quas, ut ergo arbitror,tenebras, Scriptura cum coelum et terra crearentur super faciemabyssi fuisse testatur. Talis mundi facies in principio priusquamformam reciperet aut dispositionem, per Scripturam significatur cumdicitur: In principio creavit Deus coelum et terram. Terra autem eratinanis et vacua (Gen. I); sive, ut alia translatio habet,

“incomposita,”

et tenebrae erant super faciem abyssi (ibid.). Per coelum namque etterram, materiam illam omnium coelestium terrestriumque, hoc locosignificari puto, de qua postea succedenter in forma facta sunt quae

21

in ipsa prius per essentiam simul creata fuerunt. Ibi namque terra eratipsum terrae elementum, et coelum mobile erat illa et levis confusioreliquorum trium quae in circuitu medio jacentis terrae suspensaferebatur; et his duobus omnium corporum coelestium siveterrestrium formandorum materia continebatur. Deinde sequiturScriptura et dicit: Et tenebrae erant super faciem abyssi. Duosuperius proposuerat; videlicet coelum et terram. Modo quaedam aliaduo subjungit scilicet tenebras et abyssum; alterum, id est abyssum interra, alterum, id est tenebras in eo quod coelum vocaverat,significans intelligendum. Propterea namque super faciem abyssitenebrae erant; quia abyssus subtus erat, et desuper caligo tenebrosaerat. Neque abyssus tenebrae erat, quia lumen futura non erat; seddesuper faciem abyssi tenebrarum locus fuit. in eo scilicet elementounde lumen postea venire debuit. Neque enim nisi in lucis loco,tenebrae esse potuerunt; propterea tenebrae erant super faciemabyssi. Et spiritus Domini ferebatur super aquas (Gen. I). Subitoaquas nominat, cum prius in rerum creatione de sola terra et coelomentionem fecisset. Sed non propterea aquas increatas essecredendum est, quia in creatione rerum aquarum nomen positum nonest; quia ipsum coelum ipsae sunt tenebrae, ipsae et aquae. Coelumpropter levitatem; tenebrae propter lucis privationem; aquae proptermotum et fluctuationem. Nam si abyssus in terra erat et tenebraeerant super faciem abyssi; ergo tenebrae erant super terram. Sed quiderat super terram? Duo in principio posita sunt coelum et terra. Quidhorum putas subtus, aut quod supra fuisse dicemus? Aut terra supraet coelum subtus; aut terra subtus et coelum supra? Sed nunquidcredendum est prima illa conditione rerum coelum subter creatumfuisse; et postea in formatione supra dispositum? Fortassis quia priusScriptura nominavit coelum quam terram, propterea coelum quasifundamentum subtus creatum fuisse quis dicat. Ego aut non ordinissed dignitatis causa sic positum reor; et quia etiam sermo sequens deelemento terrae quasi de proximo (et ob hoc posterius nominato)habendus fuit, ideo et prius coelum et postea terra nominari debuit.Sed neque ipsa conditorum natura alium positionis aut locationis

22

ordinem pateretur, quam ut ponderosa deorsum, et sursum leviadisponerentur. Ergo terra deorsum erat et coelum sursum, et quodsupra terram erat coelum erat. Ergo coelum supra terram erat. Etaquae ubi erant? sub coelo an supra coelum? Neque sub coelo, nequesupra coelum aquae erant; sed in coelo aquae erant, quia ipsumcoelum aquae erant. Totum aquae et totum coelum; quia idem aquaeet coelum. Secunda die factum est firmamentum et vocatum estcoelum; et positum est, ut divideret inter aquas et aquas, et quae priusaquae, erant factae sunt aquae, aquae quae sub coelo et aquae quaesuper coelum. Et factum est coelum, coelum et coelum; coelum supracoelum et sub coelo coelum. Usque hodie etiam coelum est supracoelum et sub coelo coelum, et totum ex uno coelo et unum coelum.Sed antequam fieret de illo coelo hoc coelum quod est vocatumfirmamentum, non erat illud coelum coelum et coelum, sed tantumcoelum. Nec illae aquae aquae et aquae; sed tantum aquae. Et aquaeet coelum unum coelum; et illud coelum et aquae illae, nec supracoelum erant nec sub coelo; sed supra terram; nihilque erat intercoelum et terram; quia nihil erat praeter coelum et terram. Et tamenaquae erant, et tenebrae erant, et abyssus erat. Abyssus in terra;tenebrae et aquae in coelo. Et tenebrae erant super faciem abyssi, etspiritus Dei ferebatur super aquas. Ergo super omnia erat spiritusDei; quia omnia in potestate erant Dei, et in omnibus non arctabaturpotestas Dei. Fortassis jam satis est (quantum ad propositumbrevitatis pertinet) de his hactenus disputasse, si hoc solumadjecerimus quanto tempore mundus in hac confusione priusquamejus dispositio inchoaretur perstiterit. Nam quod illa prima rerumomnium materia, in principio temporis, vel potius cum ipso temporeexorta sit, constat ex eo quod dictum est: In principio creavit Deuscoelum et terram. Quamdiu autem in hac informitate sive confusionepermanserit, Scriptura manifeste non ostendit. Mihi autem videtur(quantum ego conjicere valeo) inter creationem et dispositionemrerum, ordinem quidem temporis sed nullam fuisse moraminterjectam; ita ut vere quidem dici possit, hoc post illud factumfuisse; sed inter hoc factum et illud nullam omnino dilationem

23

intervenisse. Et ut breviter quidquid mihi inde sentiendum videturabsolvam, ego arbitror in primo principio temporis, vel potius cumipso principio temporis, hoc est quando ipsum tempus coepit, simulcoepisse et rerum visibilium omnium materiam, eodemque prorsusmomento invisibilium in angelica natura essentiam; utramquequodammodo in forma, et utramque quodammodo sine forma. Namquemadmodum illa formandorum corporum materia quando primumcreata est, et quamdam formam habuit in qua subsistere coepit, ettamen informis erat, quia necdum disposita et ordinata fuit; itaprorsus illa rationalis natura quando primum in spiritibus angeliciscreata est, mox quidem per sapientiam et discretionem formata est;sed, quia illi summo et vero bono (in quo beatificanda erat) nondumse per conversionem amoris impresserat, quodammodo adhucinformis permanebat. Utraque ergo natura et corporea scilicet permateriam, et incorporea per essentiam simul ad esse prodiit; quia etin illa unde facta et in ista quae facta est uno eodemque momentotemporis, in tempore pariter, et cum tempore esse coepit. Namspiritualis natura, (cum simplex sit eique idem sit omnino esse quodest) materialiter prius quam personaliter fieri non habet, sicutcorporea natura; et propterea illa dum crearetur prius quidem permateriam ex qua facta est ad esse prodiit: haec vero statim in ipsaqua subsistit vita simplici et essentia immortali indissolubiliqueprimum accepit. Utraque tamen simul facta est; altera, id est corporeain eo ex quo ipsa est; altera vero, id est incorporea in eo quod ipsaest. Utraque formata, et utraque informis, sicut dictum est.

24

CAP. VII. De distinctione formationis.

Et de illo quidem primae conditionis statu priusquam informam natura dispositionemque veniret, haec dicta sufficerevolumus. Deinde sequitur ut dispositionem ipsam qualiter perfecta sitordine prosequamur. Sex diebus disposuit et ordinavit atque informam redegit Deus cuncta quae fecerat: Perfecitque opus suum diesexta. Et sic demum die septima requievit (Gen. II), id est cessavit abopere. Prima die facta est lux; secunda die, factum est firmamentum;tertia die, congregatae sunt aquae; quarta die, facta sunt luminaria;quinta die, pisces et volucres; sexta die, bestiae, jumenta, reptilia;novissime (eadem tamen die) homo. Hoc primum in hoc locolectorem admonere volumus, ut quoties in his operibus, videlicet sexdierum aliquid fieri audierit, ut verbi gratia, cum dicitur, prima diefacta est lux; secunda die, factum est firmamentum; tertia die,congregatae sunt aquae; quarta die, facta sunt luminaria, non modoprimum cum facta dicuntur, haec de nihilo creata fuisse existimet;sed potius de ipsa (quae prius creata erat de nihilo) materia formataintelligat. Etiam si aliquando verbum creationis positum reperit, utest ibi: Creavit Deus cete grandia, et omnem animam viventem atquemotabilem (Gen. I); non ad materiam qua esse coeperunt, sed adformam qua hoc quod sunt esse coeperunt, referendum esse sciat.

25

CAP. VIII. De mysterio lucis; quare primum facta est.

Incipiens ergo Deus opera sua ut perficeret, primum fecitlucem, ut caetera omnia postmodum faceret in luce. Significavit enimnobis se non amare opera quae in tenebris fiunt, quoniam mala sunt.Quia omnis qui male agit odit lucem; et non venit ad lucem, ut nonarguantur opera ejus, quia mala sunt. Qui autem facit veritatem venitad lucem, ut manifestentur opera sua, quia in Deo facta sunt (Joan.III). Ipse ergo qui veritatem facturus fuit, in tenebris operari noluit;sed venit ad lucem, et fecit lucem, ut se manifestaret per lucem. Nonenim ideo fecit lucem ut ipse videret per lucem; sed ut opera suamanifestaret per lucem, quia in Deo facta sunt. Et ideo vidit Deuscuncta quae fecerat et erant valde bona (Gen. I). Hoc mihi dicenduminterim fuit pro reddenda ratione cur Deus primum lucem fecit.

26

CAP. IX. Qualis eadem facta est lux, et ubi.

Sed nunc superest ut rei gestae veritatem diligentiusprosequamur. Principium ergo divinorum operum fuit creatio lucis,quando ipsa lux non materialiter de nihilo creata est; sed depraejacenti illa universitatis materia formaliter facta est ut lux esset,et vim ac proprietatem lucendi haberet. Hoc opus prima die factumest; sed hujus operis materia ante primam diem creata est. Moxquecum ipsa luce dies coepit; quia ante lucem nec nox fuit nec dies,etiamsi tempus fuit. Si autem quaeritur qualis haec lux fuit, corporeaan incorporea, et si corporea cujusmodi corpus habuit, et utrum unoloco circumscripta an ubique diffusa, utrum in motu an immobilis;quantum ego arbitror rectissime respondetur, corporalibus rebus etvisibilibus illuminandis, non nisi lucem corpoream congruerepotuisse. Omne autem corpus quantumlibet subtile et spiritualinaturae approximans, loco circumscribi necesse est. Rursumque nisimobilis fuisset lux illa, nequaquam alterna vicissitudine diem acnoctem distinguere, nec temporis spatium ullatenus sine motuperagere valuisset. Secundum hanc itaque considerationem,convenientius puto ut credamus lucem illam in principio factam adilluminanda corporea sine dubio corpoream fuisse, quale fortasseesse potuisset corpus aliquod lucidum, cujus praesentia cunctaillustrarentur, quemadmodum nunc in sole videri potest, ipsamquevice et loco solis factam, ut interim motu suo circumagitaretur, etnoctem diemque discerneret. Cum qua (quia dies prima exorta est)ego crediderim magis illam quando facta est, ibidem primumapparuisse ubi sol quotidiano cursu circumvectus oriens emergit, uteodem tramite circumcurrens, ac primo ad occasum descendensvesperam faceret, et deinde revocata ad ortum auroram, hoc est maneante ortum sequentis diei illustraret. Et propterea quia primus diesauroram praecedentem non habuit, quoniam antequam lux creareturplenae tenebrae fuerunt, mox autem luce apparente super terramplenus dies, propterea quod a perfecto opus Dei inchoari debuisset,ideo dixisse Scripturam: Factum est vespere et mane dies unus (Gen.

27

I). Non enim dixit Factum est mane et vespere; sed: Factum est,inquit, vespere et mane dies unus. Quia, sicut diximus, primus diesmane praecedens non habuit, quoniam a luce plena atque perfectainitium sumpsit; propterea omnis aurora praecedentis diei est, etomnis dies ab ortu solis initium sumit. Estque dies naturalis illudspatium temporis quod ab ortu solis usque ad ortum pertransiensnoctem in se diemque concludit; in qua (quoniam naturaliter diesnoctem praecedit) et finem diei vesperam dicimus, finem noctisauroram, constat indubitanter quod aurora semper ad praecedentemdiem referenda sit. Ergo illud primum momentum temporis quandocreata est omnium visibilium invisibiliumque natura, nec nox fuit necdies; et tamen tempus fuit, quia mutabilitas fuit. Postea vero continuoluce facta divisae sunt tenebrae et lux; et tempus jam per diem etnoctem distingui coepit.

28

CAP. X. Quod simul facta est lux visibilis et invisibilis; et pariter divisa a tenebris.

Et ut mihi videtur eodem prorsus temporis momento quovisibiliter et corporaliter divisa est lux a tenebris; invisibiliter quoqueboni angeli discreti sunt a malis illis in tenebras peccati cadentibus:et istis ad lucem justitiae conversis illuminatisque a luce, ut luxessent et non tenebrae. Sic enim consonare debuerunt exemplariaoperum Dei, ut quae visibilia erant opera sapientiae, invisibiliumproventus sequerentur, secundum quod ipsa quae utrobiqueoperabatur sapientia, ibi judicium exercuit, hic formavit exemplum.Divisa est lux ergo a tenebris; et erat lux visibilis et visibiles tenebraeerant; similiter et lux invisibilis erat, et tenebrae invisibiles erant; etutrorumque divisio facta est; et simul facta est divisio tenebrarum etlucis. Et vocata est lux dies et tenebrae nox. Utrumque quidem Deusdivisit, et utrumque nominavit; sed et utrumque non fecit. Deus enimauctor tenebrarum non est sed lucis; quia peccatum est tenebrae etpeccatum nihil est: Et sine ipso nihil factum est (Joan. III). Lux abipso facta est; quia justitia et veritas lux est, et de luce audivimusquod dixit Deus: Fiat lux, et statim lux facta est (Gen. I). Nusquamdixit Deus: Fiant tenebrae. Sed de luce dixit: Fiat lux, et divisit lucema tenebris; et vocavit lucem diem, et tenebras noctem (ibid.). Ergonon fecit utrumque; tamen utrumque divisit, et utrumque nominavit.Divisit per judicium; et per meritum nominavit, judicavit et disposuit.Quia nec hoc apud eum judicantem inordinatum esse potuit, quodapud delinquentes inordinatum fuit, vocavit lucem diem, et tenebrasnoctem.

29

CAP. XI. Quod tres dies lux illuminavit, et quare ante solem facta est.

Ergo nemo dicat quomodo ante factum solem dies esse potuit;quia antequam sol fieret lux erat: Et vidit Deus lucem quod essetbonum et vocavit lucem diem, et tenebras noctem (Gen. I). Et ipsalux tres illos primos dies faciebat antequam sol fieret et illuminaretmundum. Sed quid significat quod non statim factus est sol ex quolucem fieri oportuit, sed ut quasi lux esset priusquam clara lux? Etfortassis confusio plena luce digna non erat; aliquam tamen lucemaccepit, ut videret exire ad ordinem et dispositionem.

30

CAP. XII. Sacramentum divinorum operum.

Ego puto magnum hic aliquod sacramentum commendari;quia omnis anima quandiu in peccato est, quasi in tenebris estquibusdam et confusione. Sed non potest evadere confusionem suamet ad ordinem justitiae formamque disponi, nisi illuminetur primumvidere mala sua, et discernere lucem a tenebris, hoc est virtutes avitiis, ut se disponat ad ordinem et conformet veritati. Hoc igituranima in confusione jacens sine luce facere non potest; et proptereanecesse est primum ut lux fiat, ut videat semetipsam, et agnoscathorrorem et turpitudinem confusionis suae, et explicet se atquecoaptet ad illam rationabilem dispositionem et ordinem veritatis.Postquam autem ordinata fuerint omnia ejus, et secundum exemplarrationis formamque sapientiae disposita, tunc statim incipiet ei luceresol justitiae, quia sic in repromissione dictum est: Beati mundocorde; quoniam ipsi Deum videbunt (Matth. V). Prius ergo inrationali illo mundo cordis humani creatur lux, et illuminaturconfusio ut in ordinem redigatur. Post haec cum fuerint purificatainteriora ejus, venit lumen solis clarum et illustrat eam. Non enimdigna est contemplari lumen aeternitatis, donec munda et purificatafuerit; habens quodammodo et per materiam speciem, et per justitiamdispositionem. Sic lex praecessit gratiam, sermo spiritum: sicpraecursor Joannes Christum; lux lucem; lucerna solem; et ipseChristus humanitatem suam prius demonstravit, ut post manifestaretdivinitatem, et ubique lux lucem praecedit. Lux quae peccatores adjustitiam illuminat, illam lucem quae justificatos ad beatitudinemillustrat. Ergo facta est lux priusquam solis claritas manifestaretur; etdies erat: et tres dies erant quando lux erat et sol non erat. Quarta dieilluxit sol, et illa dies clara erat; quia lumen verum habuit, et tenebraenon erant ullae. Sic nulla anima meretur lumen solis accipere etsummae veritatis claritatem contemplari, nisi tres dies isti in eapraecedant. Prima quidem die fit lux, et dividuntur lux et tenebrae;vocatur fitque lux dies, et tenebrae nox. Secunda die firmamentum,collocaturque inter aquas superiores et aquas inferiores; et vocatur

31

firmamentum coelum. Tertia die congregantur aquae quae sub coelosunt in locum unum; jubeturque manifestari arida et vestirigraminibus suis. Omnia autem haec spiritualia praeferunt documenta.Primum in corde peccatoris creatur lux, quando semetipsumagnoscere incipit, ut dividat inter lucem et tenebras, et appellareincipiat lucem diem et tenebras noctem; et non sit jam de quibusdicitur: Vae qui dicunt bonum malum, et malum bonum; ponenteslucem tenebras, et tenebras lucem (Isa. V). Post haec autem cumcoeperit inter lucem et tenebras dividere, et lucem diem, tenebrasquoque appellare noctem, id est cum mala sua veraciter per judiciumrationis improbare, et quae sunt bona et laudabilia lucis opera eligerecoeperit, restat ut fiat in eo firmamentum, hoc est in bono propositocorroboretur: dividere inter aquas superiores et aquas inferiores, idest desideria carnis et spiritus, ut medius et mediator duo sibiadversantia nec permisceri sinat nec transponi; nec simul sit quoddividi debeat, aut supra quod subter, aut subter quod supracollocandum est. Novissime sequitur in dispositionis ordine opustertiae diei, ut congregentur aquae quae sub coelo sunt in locumunum, ne carnis desideria fluxa sint, et ultra metam se necessitatisexpandant, ut totus homo ad statum naturae revocatus, et secundumordinem rationis dispositus, in locum unum omne desideriumcolligat, quatenus et caro spiritui, et spiritus subjectus sit Creatori.Quisquis sic ordinatus est dignus est lumine solis, ut mente sursumerecta et desiderio in superna defixo, lumen summae veritatiscontemplanti irradiet, et jam non per speculum in aenigmate (I Cor.XIII), sed in seipsa ut est veritatem agnoscat et sapiat. Sed et illudnon negligenter transeundum est, quod dicitur: Vidit Deus lucemquod esset bonum, et divisit lucem a tenebris; et vocavit lucem diem,ac tenebras noctem (Gen. I). Fecit enim et vidit; deinde divisit etvocavit. Quare vidit? Noluit prius dividere quam vidisset, prius viditan esset bonum; et tunc demum divisit lucem a tenebris; et vocavitlucem diem, et tenebras noctem. Adducet enim omne opus suum injudicium; et non solum opera alia quae in luce fecit, vidit Deus quodesset bonum, sed ipsam quoque lucem vidit quod esset bonum et

32

divisit lucem et tenebras. Nam ipse angelus malus transfigurat sealiquando in angelum lucis, et ingerit se ad decipiendam mentemquasi lux vera. Sed haec lux non est dividenda a tenebris, necvocanda est dies sed nox; quia speciem quidem lucis habet, sedtenebras veras. Propterea prius vidit Deus lucem an esset bona ut nonstatim credamus omni spiritui; sed probemus spiritus si ex Deo sint(Joan. IV); et cum viderimus lucem quia bona est, tunc demumdividamus lucem a tenebris, et vocemus lucem diem et tenebrasnoctem. Ergo non solum studendum est ut lux praecedat in operibusnostris, et ut in luce fiant opera nostra; sed ipsa quoque lux priusvidenda est et consideranda diligenter; et sic postremo cumviderimus lucem quia bona est, dividamus lucem a tenebris, etvocemus lucem diem, et tenebras noctem.

33

CAP. XIII. Quare dicit Scriptura: “Vidit Deus lucem.”

Sed occurrit fortassis quomodo vidit Deus lucem quod essetbona et divisit lucem a tenebris et vocavit lucem diem, et tenebrasnoctem (Gen. I). Nam si caetera opera sua in luce vidit quod essentbona, in qua luce vidit lucem quod esset bona et divisit lucem atenebris vocavitque lucem diem et tenebras noctem? Nihil enimvideri potest sine luce; sed nec tenebrae sine luce videntur, quantomagis lux non videtur sine luce? Quae fuit ergo illa lux per quamDeus vidit lucem quod esset bona, et divisit lucem a tenebris? An peripsam eam vidit quod esset bona, an per aliam lucem vidit quod essetbona? Sed quomodo per ipsam videre potuisset quod esset bona, sialiam lucem non habuisset per quam et in qua ipsam lucem vidissetquod esset bona? Nam, si vidit quod esset bona lux ista et vere vidit,in aliquo vidit de cujus bonitate dubitari non potuit. Ergo, alia luxincreata, in qua ista lux creata videbatur quod esset bona; quia illamimitabatur quae semper est bona. In illa enim luce cum ipsa solum sitbona, videntur et mala et bona; et non solum mala et bona in eavidentur, sed mala etiam esse mala, bona esse bona in ea videntur:propterea quod ipsa vere et summe est bona. Quod enim ab ipsadiscordare videtur, malum esse videtur; et quod ei simile esse videtur,bonum esse videtur; et utrumque non nisi in ipsa et per ipsam videtur.Per lucem ergo probavit lucem: quia in luce incommutabili viditquod lux ista commutabilis suo modo et ordine bona esset. Et divisitlucem a tenebris, vocavitque lucem diem, et tenebras noctem; et in ealuce in qua vidit lucem quod esset bona, etiam caetera opera sua quaeoperatus est vidit quod essent bona, et nihil sine illa luce vidit, velbonum vel malum; sive ex iis quae ipse bona fecit, sive ex iis quaenos fecimus mala, quae omnia ipse non male sed bene vidit. Et ibividit ubi nullum malum vidit: haec ipsa lux est qua et nos videreoportet omnem lucem an bona est; nec poterimus judicare vero deluce an bona est, donec ista luce illuminati fuerimus, quae vere bonaest: Spiritualis enim dijudicat omnia, et ipse a nemine judicatur (ICor. II). Et si Spiritus Dei vere in nobis habitat, non nos poterunt

34

decipere spiritus erroris, etiamsi in luce veniant ad nos; quiahabebimus lucem in nobis, in qua nobis manifestum erit de omni luceutrum bona est; et sic fiducialiter dividemus lucem a tenebris, etjudicabimus non solum inter tenebras et lucem, sed etiam inter lucemet lucem judicabimus; non solum inter noctem et diem, sed etiaminter diem et diem judicabimus, et judicabimus omnem diem. Parumest enim ad perfectum inter diem et noctem judicare, parum estlucem et tenebras dividere: hoc est virtutes a vitiis sequestrare, nisisciamus etiam inter diem et diem judicare, et sciamus omnem diemjudicare, ut sapiamus qui sint illi motus qui sub virtutum specie quasiluce aliena ad nos veniunt, et qui sursum illi sint, qui veram virtutisclaritatem praetendunt; et in ipsis quoque virtutibus non solum quaebona sint, sed etiam quae sint potiora probemus. Spiritualis enimdijudicabat omnia, et ipse a nemine judicatur; quia Spiritus omniascrutatur, etiam profunda Dei (ibid.); et unctio ejus docet nos deomnibus (I Joan. II).

35

CAP. XIV. Quae sit cautela boni operis hic significata.

Hic tibi attende quanta sit cautela bono operi adhibenda. Inprincipio omnium operum tuorum vide ut lucem habeas in te, utomnia opera tua lucis sint et non tenebrarum. Postea consideradiligenter utrumne lux tua pura sit et non fuscata; et cum invenerisquia bona est, tunc demum divide eam a tenebris, et voca lucemdiem, et tenebras noctem. Deinde reliqua opera tua quae in lucefeceris, vide si etiam ipsa bona sunt; et nullum omnino opus sinejudicio pertranseat, donec agnoscas cuncta quae fecisti. Ita geminumest judicium: primum in quo lux judicatur et videtur si bona est utdividatur a tenebris, secundum est judicium quando opera ipsa quaein luce facta sunt ad judicium vocantur, et videtur quia ipsa quoquebona sunt, et sic demum requiescit Deus. Aliquae quaedam lucismysteria interim pro tempore transcurrentes perstrinximus, nunciterum ad propositi nostri seriem texendam revertamur.

36

CAP. XV. Quid factum est de luce illa primaria post creatum solem; et an de seipsa sol substantialiter factus est.

Igitur Deus prius lucem facere voluit ad illuminandummundum antequam solem crearet ope vicaria praecurrentem, donecveniret quod perfectum est. Et sunt qui quaerant quid de illa lucefactum sit, propterea quod jam nulla ejus vestigia reperiri possunt exquo solis claritas illuxit. Alii dicunt dispersam per ampla aeris spatiavim lucendi et illuminandi amisisse; superesse tamen adhuc quasdamtenues reliquias quae in ambitu firmamenti intrinsecus huc illucquesparsim diligentius intuentibus nocte demonstrentur; die vero easmajori ne videri valeant solis claritate abscondi. Sic quique suasopiniones prout possibile est confingunt. Sed quis scit utrum ipsaeadem lux postea in solis substantiam translata sit, et ampliataclaritate formam meliorem acceperit, quemadmodum in nuptiis Jesusde aquis vinum fecit, ut reformationis statum in melius etrestaurationis sacramentum demonstraret? Nam erat lux antequamsol factus est; hoc erat aqua priusquam in vinum mutata est, ut nonaliud fieret quod potius exhibitum est; sed de eo ipso quod ante viliushabebatur. Ita de rebus dubiis nemo est qui possit certum aliquiddefinire.

37

CAP. XVI. Utrum Deus per sex dies sine intervallo operatus est, sive alio quolibet modo.

Solum adhuc illud de operatione primae diei inquirendumrestat: si Deus lucem in primo exortu ejusdem diei, id est primaecreavit. Cum nihil eadem die aliud fecisse legatur quam lucem,utrumne usque ad ortum sequentis diei quando firmamentum fecit abopere cessasse credendus sit, cum scriptura septima eum die demumrequievisse testetur? Cui quaestioni gemina responsione obviabimus;aut enim dicemus Deum in illis sex diebus operationem suam itacontinua perseverantia produxisse, ut nullo temporis intervallo aboperando desierit. Aut ita sex diebus operatum, ut nullum quidemdiem in operando intermiserit; non quod nullo temporis spatiooperari cessaverit. Quia, siquidem illam assertionem probarevolumus, quod continua fuerit ejus operatio dicere poterimus, quodprima die lucem in exortu ipsius diei fecit; deinde ut cursu suo diemnoctemque distingueret; primum de oriente ad occasum, et rursum deoccidente ad ortum direxit. Nec solummodo opus ejus fuisse quodlux facta est, sed quod directa, ipso gubernante et dirigente, cursumexplevit. Eodem modo de secunda die dicetur, quando firmamentumfactum est, et circumactionis perpetuae praeceptum simul et legemaccedit. Hoc etiam de tertia, quarta, quinta, vel sexta die, prout ratiodictaverit exquiret, quisquis hujus partis assertionem elegerit. Si cuiautem ista interpretatio nimis obscura videbitur, maxime quod demotu firmamenti necdum rata sit assertio, ad illam alteram quamproposuimus recurrat expositionem, quae facilior est et se promptiusad intelligendum commodat rationi. Dicet igitur Deum sex diebusoperatum et septima deinde die requievisse ab opere; quia nullus desex invenitur diebus in quo opus non fecerit Deus, donec septimadies veniret, quando deinde ab omni opere requievit. Et haec quidemde operatione primae diei dicta sint.

38

CAP. XVII. De opere secundae diei quando factum est firmamentum.

Et vidit Deus quod esset bonum; et ait: Fiat firmamentum inmedio aquarum (Gen. I). Noluit igitur Deus ad sequens opus transire,donec dijudicasset primum. Cum ergo vidisset de luce quod essebonum, tunc ait: Fiat firmamentum. Quantum ad litteram pertinerevidetur, factum est firmamentum die secunda; prius quidem in illauniversitatis materia de nihilo creatum, et nunc ex illa ipsa ad talemformam erutum et factum firmamentum ut ambitu suo mediumquodam modo interveniens magnam illam aquarum immensamquecongeriem ab invicem separaret atque divideret, et de aquis faceretaquas et aquas; hoc est aquas quas ambitu suo intrinsecuscomplecteretur et subtus se contineret et aquas quas extrinsecus etsupra gyrum limitis sui relinqueret.

39

CAP. XVIII. De qua materia factum sit firmamentum, et quale factum sit.

Multa quidem sunt quae de firmamenti natura animumquaestione pulsare possent, si haec humana investigatio relinquendapotius quam discutienda non videret. Nam utrum ex puro igne factumsit, sive ex aere; aut etiam ex aqua; vel postremo ex duobus aut tribushorum commistis, et an substantiam solidam naturaque palpabilemhabeat, quantave credenda spissitudo ejus, et utrum ipsum caliduman frigidum; aut cujus alterius qualitatis existat merito quaereretur: siinde aliquid certum sciri potuisset. Nunc autem in quaestionibusharum rerum non mihi multum laborandum videtur, quas nec ratioulla comprehendit nec auctoritas (cui fides adhibenda sit) probat.Solum hoc quod legimus credere sine dubitatione debemus, quodfactum est firmamentum ut divideret aquas ab aquis; hoc est utpartem aquarum intra ambitum suum concluderet, partemqueextrinsecus segregaret.

40

CAP. XIX. Sacramentum supradictorum.

Quare autem factum sit ut firmamentum aquas a se divideret,partimque supra atque infra, partim earumdem aquarum naturaconsisteret, non quaerat extra se, qui haec propter se facta credit.Nam est illo qui interius fabricatus est mundo, quiddam hujus operisformam et exemplar habens, ubi terra quaedam deorsum positaconsistit sensualis natura hominis; coelum autem sursum puritasintelligentiae, et quasi quodam immortalis vitae motu vegetata ratio.Duas vero istas tam dissimiles in uno homine naturas, magnaquaedam desideriorum moles hinc inde fluctuantium, et in contrariasaepe motu alterno tendentium oberrat; quia et aliud est quod subtuscaro ex infirmitate pressa appetit, et aliud quod spiritus sursum percontemplationem veritatis elevatus intendit. Sed fit aliquoties utcontrarii motus confusionem gignant; nisi ratio media interveniensdividat ab invicem, et discernat voluntates et appetitus, desideriaquedijudicet. Quid sit videlicet quod ex carne deorsum trahit; quid quodex spiritu in superna inhiat, summum illud et immortale bonumambiens. Nam, cum ipsa ratio fortiter judicii censura quasifirmamentum quoddam in medio sese collocat, atque hincsupercoelestes aquas, illinc autem eas quae sub coelo sunt disponitseparatim, non potest inferior corruptela inferiorem animae puritateminficere; neque ipsa quae sursum est sinceritas, ad ea quae subter suntabjecta et vilia sinitur sese inclinare.

41

CAP. XX. Quare non dicitur Deus vidisse opus secundae diei, quod bonum esset.

Sed mirum est quare non vidit Deus opus secundae diei quodesset bonum, sicut in caeteris omnibus diebus vidisse legitur et viditDeus quod esset bonum. Aut enim opus ejus non fuit et bonum nonfuit, aut si opus ejus fuit, bonum fuit. Si autem bonum fuit et opusejus fuit, vidit utique quod bonum fuit qui non potuit ignorare quodfuit, sive bonum sive malum fuit. Quare ergo hic non dictum est:Vidit Deus quod esset bonum, sicut alibi ubique dictum est: ViditDeus quod esset bonum (Gen. I). Nam si ideo alibi dictum est quiafactum est, cur etiam hic dici non debuit si factum fuit? Fortassisquia binarius signum divisionis est, qui primus ab unitate discedit:sacramentum aliquod hic commendatur. Et non sunt laudata operasecunda, non quia bona non essent, sed quia malorum signum essent.Prima enim opera fecit Deus et illa omnia bona valde erant (Ibid.);quibus neque inerat corruptio, neque deerat perfectio. Sed venitdeinde diabolus et homo, et fecerunt ipsi opera sua; et haec erantopera secunda post prima, mala post bona; et noluit Deus videreopera ista quia mala erant, sed quae per sapientiam vidit, perjudicium improbavit.

42

CAP. XXI. Quomodo congregatae sunt aquae in unum locum, ut arida appareret.

Et dixit Deus: Congregentur aquae quae sub coelo sunt inlocum unum (Gen. I). Quantum ad litteram spectat, locus unus, inquo congregatae sunt aquae quae sub coelo erant, abyssus magnacreditur, quae ab ipso mundi exordio in terrae corpore tantaecapacitatis facta fuisse putatur, ut omnium receptaculum aquarumesse potuisset. Nam aquarum natura in principio tenuis admodumlevisque, et in modum nebulae cujusdam dispersa; postquam divinavirtute et jussione in unam, ut ita dixerim, massam compingiquodammodo atque densari coepit, ipso suo pondere deorsumvergens in ima collapsa a terra excepta est, spatiumque illud quoddesuper usque ad ipsum firmamentum occupaverat, serenumpurumque dereliquit. Ipsa quoque terrae superficies (aquis omnibusinter alveos suos conclusis) apparere coepit. Primo quidem lutulentaet lubrica nudaque, velut quae germina necdum ulla protulisset,quibus vestiri et superduci potuisset.

43

CAP. XXII. Quomodo terra germina produxit.

Dixit ergo Deus ut produceret terra herbam virentem etfacientem semen, lignumque pomiferum faciens fructum in generesuo, cujus semen in semetipso esset super terram: et factum est ita(Gen. I). Deinde ad irrigandam universam terram ab illa magnaabysso quasi a fonte quodam aquae interius quidem intra visceratelluris per trachones occultosque meatus, desuper vero in superficieper alveos suos in omnes partes deductae sunt, itu et reditu mirabili etindefesso, lege perpetua, ad unum locum.

44

CAP. XXIII. Quare aquae illae quae supra coelum sunt non dicit Scriptura quod sint congregatae in unum locum.

De illis aquis quae supra coelum sunt non dixit Scripturaquod congregatae sunt in locum unum; quemadmodum de illis quaeerant sub coelo. Magna sunt in his omnibus sacramenta, necexplicabilia praesenti abbreviatione, quod aquae quae sub coelo suntcongregantur in unum locum, quod apparet arida et germina producit,simulque ipsa aeris spatia contracta tandem caligine serenantur, etaquarum tractus ad irrigandam atque infundendam terram per corpusillius quacunque sparguntur; et nihil sine causa factum est. Hocmirum videtur, quod aquae quae sub coelo sunt congregantur inlocum unum, et illae quae sunt supra coelum non congregantur nequeeis locus unus tribuitur, sed relinquuntur diffusae atque expansae,quasi aquae coarctari nolint vel colligi. Quid putas hoc sibi vult nisiquod Charitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritumsanctum qui datus est nobis? (Rom. V) Et istae sunt super coelestesaquae; quia adhuc excellentiorem, inquit Apostolus, viam vobisdemonstro (I Cor. XII). Si lingua hominum loquar et angelorum; sihabuero omnem prophetiam; si novero mysteria omnia, quid est?nihil prodest si charitatem non habeam (I Cor. XIII). Pax, ait, Deiquae exsuperat omnem sensum custodiat corda vestra et intelligentiasvestras (Philipp. IV). Jam quodammodo videmus quare aquae illaequae supra coelum sunt non debuerunt colligi et in unum coarctari,quoniam charitas amplificanda semper est et dilatanda; et quantolatius panditur tanto celsius sublimatur. Quae autem sub coelo suntaquae, congregandae sunt et constringendae in locum unum, ut indeper certos tramites et exitus ordinatos, quacunque deducantur.Quoniam affectus animae inferior nisi certa lege constringatur, nonpotest apparere arida, nec germina producere, sicut Apostolus:Castigat corpus suum et in servi utem religit, ne forte cum aliispraedicaverit, ipse reprobus fiat (I Cor. IX).

45

CAP. XXIV. Quod iis tribus diebus facta est rerum dispositio.

Ecce ista sunt trium dierum opera, antequam sol vel caeteraluminaria facta fuissent. In his primis tribus diebus disposita estuniversitatis hujus machina et partibus suis distributa firmamentodesuper expanso. Deinde terra revelata atque in imo residente et suopondere librata, collectisque aquarum molibus intra receptacula suaaere serenato: quatuor mundi elementa locis suis distincta et ordinatasunt.

46

CAP. XXV. Quomodo tribus diebus sequentibus ornatus est mundus.

Deinde sequebatur ornatus eorum, et hoc tribus sequentibusitem diebus factum est. Quarto (qui fuit primus in tribus) ornatum estfirmamentum sole et luna et stellis. Quinto die (qui fuit secundus intribus) aer in volatilibus, et aquae in piscibus ornamenta acceperunt.Sexto die (qui fuit tertius in tribus) accepit terra bestias et jumenta etreptilia caeteraque animantia quae moventur in terra. Homo autemnovissimo die factus est de terra et in terra, non tamen ad terram,neque propter terram, sed ad coelum; et propter eum qui fecit terramet coelum (Gen. I). Ergo factus est homo non quasi ornatus terrae,sed dominus et possessor, ut non ad terram referatur conditio ejuspropter quem facta est terra.

47

CAP. XXVI. Utrum de ipsis elementis facta sunt quae ad ornatum illorum facta sunt.

De ornatibus elementorum si interroget quis, utrumnamcredendum sit ex ipsis ea quaeque elementis esse condita ad quorumdecorem vel pulchritudinem facta probantur, ut verbi gratia: quae adornatum terrae facta sunt, non nisi de terra sumi potuerunt; hoc et siin aliis verum concedimus, non tamen in elemento aeris ullo modoprobare valemus, cum manifeste volatilia legamus accepisse et abaquis originem et in aere mansionem. Quod quare factum sit ut non(ad similitudinem aliorum quae ad ornatum elementorum mundicreata sunt) ex ipso elemento materiam sumerent in quo locum sortiridebuerunt, forte quis ad ipsius elementi materiam referat: quod quasitantam aer corpulentiam non habuerit, ut animantium corpora quaesolidam materiam requirunt ex eo conderentur. Aquarum autemnaturam magis terrae affinem plusque corpulentiae habentem, ac perhoc formandis corporibus aptiorem. Sed altior in his rebussacramenti virtus objecta est.

48

CAP. XXVII. Sacramentum quare pisces et aves de una materia facti sunt; et in una sede dispositi non sunt.

Duo sunt genera animantium quae ex una origine prodeunt;sed non unam mansionem sortiuntur. Pisces in originali sedepermanent. Volatilia sursum tolluntur, et fiunt quasi supra id quodfacta sunt. Sic de una massa corruptibilis naturae, et sua mutabilitatedefluentis universa generis humani propago trahitur, sed aliisdeorsum in ea qua nati sunt conruptione juste derelictis; aliis sursumdono gratiae ad sortem coelestis patriae elevatis, judicii servaturaequitas.

49

CAP. XXVIII. Quare opera conditionis prius comme morantur; deinde opera restaurationis.

Perquam multa sunt alia quae de his diebus mystica dicipotuerunt. Sed nos quasi extra materiam nostram cursim istaperstrinximus, ut ad eamdem materiam tractandam quasi expraecedenti accessum convenientiorem haberemus. Nos siquidempropositum habemus de sacramento redemptionis humanae (quod aprincipio in operibus restaurationis formatum est) quantum Dominusdederit in hoc opere tractare. Sed quia opera conditionis temporepriora fuerunt, ab his exordium sermonis sumpsimus, ut inde adreliqua quae sequuntur suo ordine viam faceremus. Dicimus namqueopera conditionis creationem universorum, quando facta sunt utessent quae non erant; opera vero restaurationis quibus impletum estvel figuratum est sacramentum redemptionis quo reparata sunt quaeperierant. Ergo opera conditionis sunt quae in principio mundi sexdiebus facta sunt; opera vero restaurationis quae a principio mundipropter reparationem hominis sex aetatibus fiunt; quae ut brevidefinitione stringamus, opera restaurationis esse dicimusincarnationem Verbi, et quae in carne et per carnem gessit Verbumcum omnibus sacramentis suis; sive iis quae ab initio mundi ad ipsamincarnationem figurandam praecesserunt, sive iis quae usque infinem saeculi ad ipsam annuntiandam et praedicandam subsequuntur.De his loquitur omnis divina Scriptura, et de his et pro his facta estomnis divina Scriptura; quia, quemadmodum libri gentilium operaconditionis investigant, et tractant, sic divina eloquia ad operarestaurationis tractanda et commendanda maxime operam dant.

50

CAP. XXIX. Quod in operibus restaurationis maxime versatur tractatio.

Ergo in operibus restaurationis a principio redemptionismysterium investigandum est; et si hoc diligenter in his omnibussecundum seriem temporum et successiones generationum acdispositionem praeceptorum inquirimus, summam totam divinarumScripturarum fidenter nos attigisse pronuntiamus. Hoc autemincipiendum est a conditione primi parentis; et cernendum paulatimprogredientibus nobis semper ad ea quae ordine subsequuntur. Sedbreviter in clausula ipsa supradicta colligimus, ad intelligentiamdicendorum comparandam. Opera ergo conditionis, id est mundusiste sensibilis cum omnibus elementis suis in materia quidem anteomnem diem in tempore pariter et cum tempore facta sunt; posteasex diebus in formam disposita: tribus primis diebus ordinata, etsequentibus tribus ornata. Novissime sexta die factus est homo Adamet Eva, propter quem facta sunt caetera omnia; et ipse in paradisocollocatus est: primo mansurus ibi et operaturus ut post opusconsummatum et obedientiam impletam exinde illuc provehereturubi erat semper mansurus. Sed, quia sequentis operis seriem, aconditione primi hominis deducere instituimus, justum est ut inipsius exordio libri, primum causam conditionis humanaeinvestigemus, ut simul demonstretur et primum rationabiliter a Deoconditus, et postmodum misericorditer reparatus. Ibi quoque dumconderetur gratuito factum opus rationabile; et hic dum redimereturrationabiliter impletum opus gratiae.

51

CAP. XXX. Quatuor esse per quae sermo subsequens decurrit.

Quatuor igitur sunt per quae sermo subsequens ordinedecurrere debet, id est, primum quare creatus sit homo; deinde qualiscreatus sit; deinde qualiter lapsus sit; postremo autem qualiter sitreparatus.

52

53

PARS SECUNDA

DE CAUSA CREATIONIS HOMINIS, ET DE CAUSIS PRIMORDIALIBUS

RERUM OMNIUM

CAP. I. [Sine titulo.]

In principio operis, quod vestra instantia magis quamalacritate propria aggressus sum, mundi hujus sensibilis originem etdispositionem, quam brevissimo potui sermone et qui maxime, utpropositum nobis fuerat, introducendis conveniat, explicui; nunc veroconsequens est ut creationem hominis (propter quem mundus ipsefactus est) sermone prosequamur eo sane ordine loquendo incedentesquem Creator ipse rerum demonstravit operando. Prius siquidemopifex Deus mundum fecit; ac deinde hominem possessorem etdominum mundi, ut caeteris omnibus jure conditionis dominareturhomo, ipsi a quo factus fuerat soli voluntaria libertate subjectus.Unde constat creationem hominis, rerum omnium visibiliumconditione posteriorem quidem tempore, sed causa priorem fuisse:quia qui factus est post omnia, propter eum omnia facta sunt. Causaergo conditionis humanae ante omnia est; et ipsam investigareoportet supra omnia et ante omnia quae tempore orta sunt, et antetempora ordinata sunt. Si enim omnia Deus fecit propter hominem,causa omnium homo est; et causaliter homo prior omnibus est, ipsumvero propter quod homo factus est prius homine est; et multo anteomnia quibus homo causaliter prior est. Id autem propter quod factusest homo, quid aliud erit nisi ipse a quo factus est homo? Si ergocausa mundi homo est, quia propter hominem factus est mundus etcausa hominis Deus est, quia propter Deum factus est homo; ergoDeus erat et mundus non erat, neque homo erat; et factus est propterDeum homo qui non erat et mundus propter hominem qui necdum

54

erat; et quasi eadem causa videbatur quod factus est homo propterDeum et quod propter hominem mundus factus est. Nam et homofactus est ut Deo serviret propter quem factus est; et mundus factusest ut serviret homini propter quem factus est. Et quasi idem erat etidem non erat; quia idem non erat propter quos erat. Deus perfectuserat et plenus bono consummato; neque opus habuit aliunde juvari,quoniam nec minui potuit aeternus, nec immensus augeri. Homo veronatura egens erat alieni auxilii, quo vel conservaret quod mutabileacceperat, vel augeret quod non consummatum habebat. Ita positusest in medio homo, ut et ei serviretur et ipse serviret, et acciperetutrinque ipse, et totum sibi vindicaret; et reflueret totum ad bonumhominis, et quod accepit obsequium et quod impendit. Voluit enimDeus ut ab homine sibi serviretur; sic tamen ut ea servitute non Deussed homo ipse serviens juvaretur, et voluit ut mundus servirethomini, et exinde similiter juvaretur homo, et totum hominis essetbonum, quia propter hominem totum hoc factum est. Ergo totumbonum hominis erat: videlicet et quod factum est propter ipsum, etpropter quod factus est ipse. Sed aliud bonum deorsum erat et desubtus sumebatur ad necessitatem, aliud bonum sursum erat, etdesuper sumebatur ad felicitatem. Bonum quippe illud quod increatura positum erat, bonum erat necessitatis; quod vero in Creatoreerat bonum, bonum erat felicitatis. Et utrumque ad hominemferebatur quia utrumque homini debebatur; quia propter alterumfactus est homo, ut illud possideret et frueretur; alterum propterhominem factum est ut illud acciperet et juvaretur. In tantum ergorationalis creaturae conditio caeteris omnibus quae propter ipsamfacta sunt excellentior esse probatur; quod omnium causa ipsa est.Causa vero ejus alia nulla est, nisi ipse a quo ipsa est. Sicut enim abipso est, ut aliquid esset; sic propter ipsum est, ut beate esset; alterumsumens ab ipso, hoc est quod esset; alterum in ipso, hoc est quodbeate esset. Sed dicet aliquis: Quare Deus creaturam fecit si juvariipse non potuit per creaturam? qui alteri fecit quod sibi non fecitquando alter nemo erat nisi ipse qui fecit. Quasi enim pro nihilofactum esse videtur et causam non habuisse, ut fieret quod ita factum

55

est; ut inde nec juvaretur ille qui fecit quia perfectus non eguit; necalter inde juvaretur, quia praeter ipsum qui juvari posset alter nonfuit. Et hoc fortassis diligentius consideratum aliquem movere possit;propterea causam conditionis rationalium quam in solo rerum auctoreconstituimus, non solum pro hominibus de quibus sermo proposituserat, verum etiam pro angelis; quoniam et ipsi sicut ejusdem naturaeparticipes sunt, ita quoque ab eodem fonte originis causam trahunt:generali quadam consideratione investigare oportet; quoniam in ipsaprincipium consistit universorum quae facta sunt.

56

CAP. II. De causis primordialibus et effectibus earum.

Rerum omnium ordo dispositioque a summo usque ad imum,in universitatis hujus compage ita sese causis quibusdamrationumque genituris prosequitur, ut omnium quae sunt, nihilinconnexum aut separabile natura externumque inveniatur.Quaecunque enim sunt rerum omnium, aut causae inveniuntursubsequentium effectuum esse, aut effectus praecedentium causarum.Et rerum quidem aliae causae tantum sunt, non etiam effectus; sicutprima omnium causa. Aliae effectus tantum, non etiam causae; sicutultima et postrema universorum. Aliae autem et causae sunt adposteriora quae generant; et ad priora a quibus generantur effectus; etsicut his quae ultima sunt et effectus tantum priorum nihil posteriuscernitur; sic quidem iis quae prima sunt et causae tantumsubsequentium, nihil prius invenitur. De mediis autem quaecunquepriora sunt, magis causae nominantur, et minus effectus. Quaecunquevero posteriora sunt, magis sunt effectus; et minus causae, et primacausalissima. Et quae prima sunt post prima, primi sunt effectus; etquae ultima sunt ante ultima, causae ultimae, et ultima generata, etprima generantia. Primae autem causae aliae creatae sunt et quae suntin suo genere primae, aliae increatae et quae universaliter primaesunt. Quae enim in suo genere primae sunt, ad aliquid primae sunt;sed universaliter primae non sunt; quoniam etsi praecedunt quaesubsequuntur omnia, habent tamen et ipsae aliquid quo posterioresinveniantur, quoniam non praecedunt omnia. In hac enim universitatererum omnium, ita cunctis causaliter cohaerentibus aliquid primuminvenitur, ut ex his omnibus nihil prius esse possit, quoniam ipsum exomnibus primum est omnium; et tamen ipso aliquid prius essenecesse est, quoniam ex omnibus est quibus universaliter aliquidprius est. His vero causis quae universaliter primae sunt, nihil priusest; quoniam ipsae primae sunt omnium, nec habent alias causasipsae priores; quoniam omnium causae ipsae sunt.

57

CAP. III. De generatione causarum primordialium.

Hae autem sine motu efficiunt et generant sine traductione;quoniam aeternitas nec in suo statu desernit tempora ordinans nequeex suo substantiam ministravit corruptibilia creans; sed manens quoderat, fecit quod non erat, in se continens potestatem faciendi, nonsumens ex se materiam facti. Neque enim degeneravit inferioracondens, ut natura in ipsa descenderet, quibus dedit initium; quoniamet hoc ipsum omnipotentiae ejus natura continebat sine naturanaturam creare, qua initium sumerent quae non erant, quoniam opuset factor natura idem esse non poterant. Sicut ergo in faciendis se nonminuit aeternitas; sic in factis se non auxit immensitas. Sed ante factasine defectu plena consistit; et post facta sine motu indeficienspermansit. Nihil novum assumens, nihil antiquum amittens; totumdans et nihil abjiciens. Haec prima causa rerum omnium secundumse et propter se operata est opus suum; secundum se, quoniamextrinsecus operis sui formam non accepit; propter se, quoniamaliunde causam operandi non habuit. Fecit enim ad similitudinemsuam, quod disponebat ad participationem sui, ut ex ipsa eamdemformam traheret, quod cum ipsa idem bonum possidere debuisset.

58

CAP. IV. Quae sit prima causa conditionis rationalium.

Hinc ergo primam causam sumpsit creaturae rationalisconditio, quod voluit Deus aeterna bonitate suae beatitudinisparticipes fieri quam vidit et communicari posse, et minui omninonon posse. Illud itaque bonum quod ipse erat et quo ipse beatus erat,bonitate sola non necessitate trahebatur ad communicandum.Quoniam et optimi erat prodesse velle, et potentissimi noceri nonposse.

59

CAP. V. Quod divinae voluntati et bonitas adfuit et potestas.

Divina enim voluntas sola bonitate perfecta non fuisset, nisipariter adfuisset potestas; quoniam id quod bonitate praeeunte voluit,potestate subsequente adimplevit. In praedestinatione itaquecresudorum operata est bonitas; in creatione autem praedestinatorumoperata est potestas, in beatificatione vero creatorum, potestas simulet bonitas.

60

CAP. VI. De tribus perfectis et perficientibus omnia.

Erant enim tria quaedam, et haec tria erant unum; et aeternaerant tria haec; et nihil perfectum esse poterat sine his tribus, et cumhis nihil diminutum. Constabat enim ut si adessent tria haec, nihilperfectum deesset; et si deesset de his tribus unum, aliquidconsummatum esse non posset. Et haec tria erant potentia, sapientia,voluntas: et ad omnem effectum concurrunt tria haec, nec aliquidabsolvitur nisi ista adfuerint. Voluntas movet, scientia disponit,potestas operatur. Et si horum discretionem proponas non est posseillud quod scire, neque scire illud quod velle; et tamen Deo unumsunt posse, scire et velle. Et discernit illa ratio, et natura non dividit;et venit nobis Trinitas indivisa quae totum continet; et sine ipsa totumest nihil. Quidquid de Deo vere dicitur, aut pie credi potest in Deo,haec tria continent-potestas, sapientia et bonitas. Et plena sunt haectria pariter.

Si immensum nominas, si incorruptum dicis, si aeternum, siincommutabilem, et quaecunque horum similia: totum hoc potestatisest. Si scientem appellas, si providum, si inspectorem, si scrutantemet considerantem, et discernentem: totum hoc sapientiae est. Simitem, si mansuetum, si compatientem et benignum, vel quaecunquehujusmodi similia sunt vocas: totum hoc bonitatis est. Et nihil estquod in istis non est; et quod in istis est, plenum est et consummatumtotum. Propterea tria haec specialiter discreta sunt; et suscepit fidescatholica Trinitatem, quam nec numero augeri voluit, ne extra triaaliquid confiteri videretur; nec natura confundere, ne trium aliquidnegare convinceretur. Et invenit in Deo tria esse; et in Deo tria unumesse. Nec propterea tria non esse, quia unum erant. Neque unum nonesse, propterea quod tria erant: et tribus admonita, dixit tres personastria; quia naturaliter Deus erant, et una substantia, et ideo unus Deus;et assignavit potestatem Patri, sapientiam Filio, bonitatem Spirituisancto; et confessa est Trinitatem Patrem et Filium et Spiritumsanctum.

61

CAP. VII. Quod tria haec de Deo secundum substantiam dicuntur.

Et videbatur Filius quasi non de suo potens. Quia potentiaPatris erat, neque Pater de suo sapiens, quia sapientia Filii erat; nequePater vel Filius de suo bonus, quia Spiritus sancti bonitas erat; et sihoc diceretur scandalum patiebatur veritas, et unitas scissionem; necpoterat in tribus perfectus dici unus, cui proprium deesset aliquid,quod alter singulare haberet. Propterea potentia Patris erat, et Filiierat, et Spiritus sancti erat; et substantialiter erat, et aequaliter erat. Etsapientia Filii erat, et Patris erat, et Spiritus sancti erat; etsubstantialiter erat, et aequaliter. Et bonitas Spiritus sancti erat, etPatris erat, et Filii erat; et substantialiter erat, et aequaliter erat, ettamen causa erat, ut personaliter distingueretur quod substantialiteridem erat.

62

CAP. VIII. Quare haec tria cum secundum substantiam dicantur quasi propria in quibusdam locis personis attributa inveniuntur.

Neque his tribus secundum proprietatem fides personassignificavit, quia secundum substantiam erant; sed haec triasecundum necessariam notionem personis assignavit ut assereretquod secundum communionem naturae erant. Nominandus erat inTrinitate Pater et Filius; et sumpta sunt vocabula ipsa ab usu humano,cui primo data sunt. Et quod secundum aliquid tantum simile erat, intoto similiter dicendum erat. Et cavit prudentia eloquii sacri ne plenasimilitudo crederetur inter disparia, si in deitate Pater prior aut Filiusposterior diceretur. Sic enim se in hominibus natura habet ut Pateresse non possit, qui non Filio fuerit prior; neque Filius qui Patreposterior non sit; ideo Patri potentia assignata est, et sapientia Filio;non quia magis erat, sed quia minus esse credi poterat. Dixerat enimScriptura sancta quod Deus Pater est; et audivit hoc homo, quihominem Patrem viderat, Deum Patrem non viderat; et cogitarecoepit secundum hominem quem viderat aerum quoddam prolixumet multitudinem annorum praeteritorum et senectutis defectum; etoccurrit Scriptura et dixit Patrem potentem ne crederes impotentemaut minus potentem; nec solum potentem, sed etiam omnipotentem.Non ergo quia solus hoc est Pater, solus hoc esse dicebatur; sed quiaminus hoc esse solus Pater putabatur. Rursum cum diceret ScripturaFilium Deum, ne putaret homo qui humana noverat, divina nonnoverat, minorationem quamdam sensus et intelligentiae esse inFilio, quasi adhuc infra perfectionem aetatis consummatae, addiditsapientem; non quia singulariter hoc ipse erat quod esse communeomnibus erat; sed quia singulariter ipse erat de quo magis an hocesset dubitari poterat. Vocatus est etiam Spiritus Deus, et dictus estSpiritum habere Deus; et videbatur hoc quasi nomen inflationis ettumoris; et consternebatur conscientia humana ad Deum pro rigore etcrudelitate; et subsecuta est Scriptura, et temperavit dictum suumSpiritum benignum nominans, ne crudelis putaretur qui mitis erat; et

63

distincta sunt personaliter quae substantialiter communia erant, uthumana mens divinorum veritatem non secundum humana aestimaredisceret, cum contra consuetudinem humanam quaedam de Deo diciaudiret. Deus ergo Trinitas trina hac virtute omnia opera suaconsummavit, ut perfectum perfecta sequerentur, et aemularenturauctorem suum cuncta quae fecerat. Quidquid enim in temporeapparuit, ante tempora in aeternitate dispositum fuit; et ipsadispositio aeterna, coaeternam habuit causam omnium rerumvoluntatem Creatoris, qua factum est ut fieret quidquid factum est, etipsa facta non est.

64

CAP. IX. Quod sapientia Dei cum et una sit in se, secundum nos diversa nomina sortitur.

Divina autem sapientia et scientia vocatur, et praescientia, etdispositio, et praedestinatio, et providentia. Scientia existentium,praescientia futurorum, dispositio faciendorum, praedestinatiosalvandorum, providentia subjectorum. Et totum hoc una eratsapientia, et una dispositio, et ipsa aeterna erat; et cum ipsa coaeternavoluntas erat, et secundum voluntatem ipsa dispositio erat et tamenvoluntate posterior non erat.

65

CAP. X. Quod voluntas Dei aeterna fuit de opere temporali.

Secundum voluntatem quippe disposuit quod voluntatefacturus fuit; et voluntas aeterna fuit, et opus voluntatis aeternum nonfuit. Semper enim voluit ut faceret, et non voluit ut semper faceret;sed ut aliquando faceret, quod semper voluit ut aliquando faceret. Sicvoluntas aeterna fuit de opere temporali; quoniam et ipsum tempus inaeterna voluntate fuit, quando fieret quod futurum fuit. Duo itaquehaec in Creatore pariter erant bonitas et sapientia, et haec aeternaerant; et aderat simul potestas coaeterna, et bonitate voluit, sapientiadisposuit, potestate fecit. Et videtur quasi quaedam esse distinctio etsuccessio temporalis; et demonstrat se considerationi prima bonitas,quia per eam voluit Deus, deinde sapientia, quia per eam disposuit,novissima potestas quia per eam fecit; quoniam ordo videtur esse, etfuisse voluntas prima, et post eam dispositio, et novissime operatiosubsecuta. Nisi enim voluisset non disposuisset, et si nondisposuisset, non fecisset. Et occurrit magna ratio, quia semper inhominibus praecedit voluntas consilium, et consilium opussubsequitur. Sed quid facimus? Nunquid audebimus induceretempora in aeternitatem? Nam si haec in Deo sunt quemadmodum inhominibus, aliquid in eo prius fuit, aliquid posterius; et non totusDeus Deus aeternus est. Sed hoc nefas est confiteri.

66

CAP. XI. Quod tria in Deo coaeterna fuerunt.

Itaque aeterna bonitate semper voluit, et aeterna sapientiasemper disposuit, quod coaeterna potestate aliquando facit. Et erantsimul semper bonitas, sapientia, et potestas; nec dividi vel separari abinvicem tempore poterant quae substantialiter idem erant, et ab hisformam dedit operi suo artifex Deus, quibus consummata sunt omniaab aevo inchoationis, et aeternitatis principio ordinata.

67

CAP. XII. Quod tria visibilia mundi, tria invisibilia Dei demonstrant.

Et inventa est in tribus in Trinitas ineffabilis quae in Creatorequidem unum sunt, sed per creaturae speciem divisium se adcognitionem effundunt. Suscepit enim formam potestatis rerumimmensitas; sapientiae pulchritudo, bonitatis utilitas. Et videbanturhaec foris et concurrebant cum alio simulacro quod intus perfectiuserat.

68

CAP. XIII. Quod similitudo Dei in rationali creatura perfectior est quam foris.

Rationalis enim creatura venit habens in se perfectioremhorum similitudinem in voluntate et consilio et potentia; etcomparavit quae foris invenit cum his quae habuit intus, et conjunxitduo haec, ut per visibilia invisibilia videret. Et vidit Creatorispotentiam et sapientiam et bonitatem a semetipsa, per ea quae forisapparuerunt in agnitionem excitata. Et haec erant quasi admonitio etrecordatio prima trinum esse Deum; sed nondum perfectaconsummatio agnitionis, quoniam ad substantiam erant; nec poterantsingulariter dividi quae unum erant. Non enim singulariter personaePatris potentia erat quae Filii erat et Spiritus sancti erat; nequesingulariter sapientia personae Filii erat, quae Patris erat, et Spiritussancti erat; neque singulariter personae Spiritus sancti bonitas erat,quae Patris erat, et Filii erat; sed praedicabatur Trinitas ex istis, nonsignificabatur in istis; et tamen haec tria aeterna erant, et causaomnium erant et per haec facta sunt omnia, et ipsa non sunt facta; etassignavimus bonitati voluntatem, et sapientiae dispositionem; etpotestati operationem. Et oboritur conquisitio gravis et investigatioprofunda de voluntate Dei, et de praescientia illius, et providentia, etdispositione, et potestate. Haec enim, omnia in causis rerumconsistunt, et objiciunt quaestionem investigationi propositae.

69

CAP. XIV. De scientia et praescientia Dei; et quod ex ea in rebus necessitas provenire videtur.

Videtur enim in Deum necessitas cadere rerum faciendarum,quasi Creator esse non posset nisi creatura esset. Deinde ex ipsapraescientia et providentia Dei alia necessitas in rebus factis velfaciendis provenire, quasi fieri non possit ut non eveniat quodpraevisum est vel praescitum a Deo; quod utrumque pariinconvenientia animum pulsat et considerationem perturbat. Primumergo considerandum est qua ratione rerum faciendarum necessitas inDeum cadere videatur ex praescientia et providentia, ex dispositioneet praedestinatione eorum quae facienda fuerant ab ipso. Omnis enimscientia, et praescientia, et providentia, et dispositio velpraedestinatio ad aliquid esse videtur, et alicujus esse videtur. Omnisquippe scientia sicut alicujus est quia in aliquo est; ita alicujus estquia de aliquo est. Omnis enim qui scit, aliquid scit; et non qui scitaliquid, nihil scit. Scientia quippe de nullo est; et ipsa nulla est.Omnis ergo scientia de aliquo est; quia si nihil esset de quo scientiaesset, scientia nulla esset. Non ergo in Deo aeterna scientia velpraescientia esset nisi futurum esset aliquid de quo esset. Si ergocreatum nihil vel creandum fuisset, nihil in Creatore scitum velpraescitum fuisset. Ac per hoc scientia nulla vel praescientia fuisset.Si autem scientia nulla in Creatore fuisset, manifeste consequitur,quoniam nec ipse Creator fuisset; qui utique sine scientia esse nonpotuisset, cui idem est esse quod scire. Ut ergo scientia velpraescientia in Creatore esse potuisset, necesse erat aliquid esse velfuturum esse de quo esse potuisset: cum sicut dictum est si de nihiloesset nulla esset. Omnis enim scientia alicujus est scientia, et dealiquo est. Si ergo ex creaturis pendet praescientia Creatoriscausaliter, prius esse videbitur quod creatum est, ipso qui creavitillud.

70

CAP. XV. Quomodo omnia in Deo ab aeterno erant priusquam in semetipsis subsisterent; et eorum illic non praescientia, sed scientia erat.

An dicemus quod omnia in Creatore ab aeterno increatafuerunt quae ab ipso temporaliter creata sunt, et illic sciebantur ubihabebantur; et eo modo sciebantur quomodo habebantur; et noncognovit aliquid extra se Deus qui omnia habebat in se? Nec ideo ibifuerunt, quia hic futura fuerunt; nec causa illorum fuisse credatur existis, neque ideo huc venerunt quia ibi fuerunt, quasi esse nonpotuissent illa sine istis. Nam et illa fuissent etiam si ista ex illisfutura non fuissent; tantum istorum causa non fuissent, si ista futuranon fuissent.

71

CAP. XVI. Si res futurae non fuissent sapientia Dei scientia esset, sed praescientia non diceretur.

Et fuisset quidem scientia eorum quae essent; praescientiaautem non fuisset eorum quae futura non essent. Nec idcirco minusaliquid in Creatore fuisset si praescientia eorum quae non essentfutura non fuisset; quia ipsa quae praescientia est scientia fuisset,etiam si praescientia non fuisset, quoniam futurum aliquid nonfuisset

72

CAP. XVII. Quomodo utrumque aeternum est, et praescitum esse et futurum esse.

Nunc autem quod ab aeterno praescitum est ab aeternofuturum est; et non est aeternum ipsum quod futurum est. Quia siaeternum esset, futurum non esset sed praesens. Et non priuspraescitum fuit quam futurum fuit sed prius praescitum fuit, et priusfuturum fuit quam fuit. Et antequam fuit, quando adhuc futurum fuit,potuit esse secundum contingens ut non fieret; et hoc semper potuitesse, quandiu futurum fuit ut non fieret, sicut semper futurum fuit utfieret. Quod futurum fuit ad hoc spectabat quod futurum fuit; quodesse potuit, ad hoc spectabat quod esse potuit et futurum non fuit. Etcurrebant simul ab aeterno duo haec quod futurum fuit; et quod essepotuit quod futurum non fuit.

73

CAP. XVIII. Quomodo si rerum eventus mutarentur, praescientia tamen non mutaretur.

Et si factum fuisset quod esse potuit, et tamen futurum nonfuit, futurum fuisset et praescitum quod futurum non fuit, necpraescientia hujus futuri mutata fuisset; sed nunquam habita, quiafuturum non fuisset. Quod autem praedestinavit Deus facturum sedisposuit; nec praedestinavit nisi quod facturus fuit. Praescivit autemquaedam qui facturus non fuit; quia praescivit omnem quod futurumfuit, in quo quaedam futura fuerunt quae facturus fuit; quaedam quaepermissurus, propter hoc aliquid amplius praedestinatio haberevidetur quam praescientia, quia praescientia etiam de alieno est;praedestinatio autem nisi de proprio esse non potest.

74

CAP. XIX. De providentia Dei, et quod duplex est providentia Dei, in suis et alienis.

Si autem quaeras de providentia Dei, nos recte dicimus quodprovidentia est cura eorum quae exhibenda sunt subjectis, et quaecommissis convenit impertiri. Scriptum est, quoniam ipsi cura est deomnibus (Sap. XII). Haec est ergo providentia illa qua Deus curat deomnibus quae fecit; et nihil derelinquit ex omnibus quae pertinent adipsum, et quae subjecta sunt ipsi, sed providet singulis ut habeatunumquodque quod sibi debetur et convenit. Secundum hanc itaqueuniversalem providentiam cunctorum non solum suis quae bona fecit,sed alienis quoque quae ipse mala non fecit sed permisit; quoddebitum est, dispensat, ut nihil in regno suo justam ordinationemevadat. Nam et ipsa iniquitas ex hac providentia stipem habet, et nonpotuit vel ipsa malitia in oblivionem venire apud provisoremomnium. Vis scire quae sunt iniquitatis et peccati stipendia? Scriptumest: Stipendia autem peccati mors; gratia autem Dei vita aeterna(Rom. VI). Stipendia peccati mors; stipendia justitiae vita. Peccatodatur mors, justitiae vita; culpae poena, virtuti gloria. Unumquodquequod suum est accipit. Haec est providentia: utrinque operatur in suoet in alieno. In suo quod fecit, in alieno quod permisit. Cuncta Illisubjecta sunt, et providet omnibus, praesidens omnibus: creaturaegubernationem, justitiae glorificationem, malitiae damnationem.

75

CAP. XX. De dispositione divina.

Simili modo dispositio divina dupliciter consideratur. Bonaquippe dispositionem desuper habent: et ut sint quia bona sunt, et utsic sint quia ordinata sunt. Mala vero ex dispositione superna nonhabent quae sunt quia mala sunt; et tamen habent quod sic sunt, quiaordinata sunt. Deus enim malum non facit; sed cum factum est,inordinatum esse non permittit; quia malorum auctor non est, sedordinator.

76

CAP. XXI. De praedestinatione divina.

Praedestinatio est gratiae praeparatio. Propositum ergo Dei inquo gratiam electis suis dare disposuit ipsum est praedestinatio, quaeidcirco praedestinatio vocatur; quoniam in ea quod faciendum fuit,dispositum est priusquam fuit. Potest autem praedestinatiogeneraliter aliquando intelligi ipsa faciendorum dispositio; ut dicaturDeus quidquid sic facturus fuit ab aeterno praedestinasse. Quodautem facturus non fuit sed permissurus non praedestinasse, sedpraescisse solum.

77

CAP. XXII. De potestate Dei et quod potestas dupliciter consideratur in Deo esse: et utroque modo Deum omnipotentem esse.

Sicut de sapientia Dei quaedam secundum tempus diximus,ita et de potestate ejus aliqua ad eruditionem legentiumcommemorare oportet. Potestas duplex est: altera ad aliquidfaciendum, altera ad nihil patiendum. Secundum utramque Deusomnipotens verissime affirmatur. Quia nec aliquid est quod ei adpatiendum corruptionem possit inferre, nec aliquid quod adfaciendum impedimentum afferre. Omnia quippe facere potest,praeter id solum quod sine ejus laesione fieri non potest; in quotamen non minus omnipotens est, quia, si id posset, omnipotens nonesset. Dico ergo quod Deus omnia potest; et tamen se ipsumdestruere non potest. Hoc enim posse posse non esset, sed non posse.Itaque omnia potest Deus, quae posse potentia est. Et ideo vereomnipotens est, quia impotens esse non potest. Eant ergo nunc et desuo sensu glorientur qui opera divina ratione se putant discutere, etejus potentiam sub mensura coarctare. Cum enim dicunt: Hucusquepotest et non amplius; quid hoc est aliud quam ejus potentiam quaeinfinita est concludere et restringere ad mensuram? aiunt enim: Nonpotest Deus aliud facere quam facit, nec melius facere quam facit. Sienim aliud potest facere quam facit, potest facere quod non praevidit;et si potest facere quod non praevidit, potest sine providentia operariDeus; quia omne quod praevidit se facturum, facit, nec facit aliquidquod non praevidit. Si ergo non potest providentia ejus aut mutari utaliud fiat quam praevisum est; aut cassari, ut non fiat quod provisumest, necesse est totum fieri quod provisum est, et nihil fieri quodprovisum non est. Porro quidquid fit provisum esse constat; etquiquid provisum est, fieri dubium non est. Quod si praeterprovidentiam fieri aliquid impossibile est (omne autem quodprovisum est esse, fieri necesse est) aliud fieri quam fit nulla rationepossibile est. Amplius quidquid facit Deus, si melius potest facerequam facit, in hoc ipso non bene facit, quod optime quidem non facit

78

quod facit. Melius enim faceret si quod facit melius faceret. Facerequippe et nolle melius facere, etiam bonum facientis male est facere.Sec hoc pia mens in Deum dici non sustinet; et ob hoc proximumvidetur et consequens, quod melius facere non potest quam facit quisic facit ut non faciat male in eo quod sic facit. Ejusmodi causis atquerationibus quidam inducuntur ut dicant Deum suorum operummensura ac lege ita astrictum atque alligatum, ut praeter quam facit,quidquam nec aliud facere possit nec melius. Ac per hoc planeinfinitam illam atque immensam divinitatis potentiam sub termino acmensura alligare convincuntur, qui usque ad aliquid quod vere finemipsum habet eam extendunt et ultra negant procedere. Certum estenim quod omne quod factum est in numero, pondere, et mensura(Sap. XI), legitimum terminum et finem suum habet. Et idcirco, si adoperis mensuram modumque Creatoris potentia componitur, ipsaprocul dubio et fine et mensura terminari declaratur. Quapropter, nevel his quae videntur rationes sine causa assensum negare videamur,vel omnino creduli sine consideratione falsum pro vero recipere,oportet pro compendio praesenti breviter ad ea quae dicta suntrespondere. Primum considerandum est utrum Deus ulla rationeneque mutata neque cassata sua providentia aliud facere possit quamfacit. Constat enim quod omne quod fit ab aeterno praevisum estfuturum esse; quia ab aeterno futurum est, quod ipsum tamen abaeterno non est. Et dicimus quod possibile est non fieri quod futurumest. Et si non fieret quod fiet, et non fieri possibile est, nunquamfuturum fuisset nec praevisum. Quod quia fiet, et futurum semper estet praevisum est. Nulla ergo mutatio hic, aut cassatio providentiaeapparet; quia, sicut praevisum est, et fiet: sic si praevisum non esset,non fieret. Sed jam, inquiunt, praevisum est. Bene. Praevisum est,quia futurum est. Et dicunt: Sed providentia mutari non potest neccassari; eventus autem impediri potest ut non fiat quod futurum est.Si autem impediretur eventus rei (quod fieri potest) mutaretur, velcassaretur providentia quod fieri omnino non potest. Sed nos ad hocrespondemus, quod si mutaretur eventus quod fieri potest, necmutaretur nec cassaretur providentia; quia hoc omnino fieri non

79

potest. Sed potius nunquam fuisset praevisum quod nunquam fueratfuturum; et constaret providentia in eo ut non fieret; sicut modo in eoconsistit ut fieret non mutata ut post aliam alia esset; sed ut nunquamalia esset. Ergo Deus aliud potest facere quam facit, ut tamen ipsealiud faciendo alius non sit. Sed sive idem sive aliud faciat; ipsetamen semper sit idem. Nunc illud restat ut discutiamus an ne meliusaliquid facere possit quam facit Deus. Hic illi nostri scrutatores quidefecerunt scrutantes scrutationes, novum aliquid et vere novum, nectam verum quam novum afferre se dicunt. Et dicunt singulas quidemcreaturas per se consideratas a perfecto minus habere. Universitatemautem rerum omnium in tanta consummatione boni expressam, utnon possit esse melior quam est. Ubi mihi primum responderiexpostulo, cum dicunt universitatem rerum non posse meliorem essequam est; qualiter id accipiendum sit quod dicunt meliorem eam essenon posse. Sive ideo non potest melior esse quia summe bona est itaut nulla omnino boni perfectio ei desit, sive ideo non potest essemelior quia majus bonum quod ei deest capere ipsa non potest. Sed,si ita summe bona dicitur ut nulla ei boni perfectio desit, jam opussuum plane Creatori aequaretur; et vel extra metam extenditur quodintra est, vel infra immensitatem coarctatur quod summum est, quodutrumque pari inconvenientia impossibile est. Si vero ideo non potestmelior esse, quia bonum amplius quod ei deest capere ipsa nonpotest, jam hoc ipsum non posse defectionis est non consummationis;et potest melior esse si fiat capax majoris boni, quia et hoc ipse quifecit potest. Ergo in se non potest, in Deo potest; quia ipsa nonpotest, sed Deus potest et quantum ipse potest dici non potest. Ergoipse melior esse non potest. Sed quod fecit omne melius esse potest,si tamen ipse voluerit qui potest. Et ipse quod fecit melius facerepotest; non tamen corrigens male factum, sed bene factumpromovens in melius; non ut ipse quantum ad se melius faciat, sed utquod fecit ipso identidem operante et in eodem perseverante meliusfiat. Ergo summe potens est qui potest omne quod possibile est; necideo minus potest, quia impossibilia non potest, impossibilia possenon esset posse sed non posse. Itaque omnia potest Deus quae posse

80

potentia est; et ideo vere omnipotens est, quia impotens esse nonpotet. Cum sint ergo tria in Deo: sapientia, potentia, voluntas;primordiales causae a voluntate quidem divina quasi proficiscuntur,per sapientiam diriguntur, per potentiam producuntur. Voluntas enimmovet, sapientia disponit, potentia explicat. Haec sunt aeternafundamenta causarum omnium et principium primum quaeineffabilia et incomprehensibilia sunt omni creaturae. Sicut enimaeternitatem Dei non aequat tempus nec immensitatem locus; sic necsapientiam ejus sensus, nec bonitatem virtus, nec potentiam opus. Devoluntate Dei et providentia multa quaerenda restant. Primum utrumvim facit rebus praescientia et providentia Dei. De quo jam multadicta sunt. Postea de voluntate Dei de qua quaedam dicenda sunt. Itatamen ut prius ad ipsum fidei oculis contemplandum respiciamusquantum possibile est humanae fragilitati.

81

PARS TERTIA

DE COGNITIONE DIVINITATIS

CAP. I. Qualiter ab initio Deus agnitus est, et quod unus, et quod trinus.

Scriptura dicit: Deum nemo vidit unquam (Joan. I); tamenfides quod non videt credit. Et ex hoc meritum fidei constat nonvidisse et credere. Unde pulchrum illud dictum est: Nam

“si vides, non est fides.”

Credit ergo fides quod non vidit; et non vidit quidem quod credit. Etvidit tamen aliquid per quod admonita est et excitata credere quodnon vidit. Deus enim sic ab initio notitiam sui ab homine temperavit,ut sicut nunquam quid esset totum poterat comprehendi, sic quiaesset nunquam prorsus posset ignorari.

82

CAP. II. Quare Deus nec totus sciri, nec totus ignorari potest.

Propterea quippe Deus a principio nec totus conscientiaehumanae manifestus esse voluit, nec totus absconditus; ne si totusmanifestus esset, meritum fides non haberet, nec infidelitas locum.Infidelitas enim de manifesto convinceretur: et fides de occulto nonexerceretur. Si vero absconditus totus esset, fides quidem adscientiam non adjuvaretur, et infidelitas de ignorantia excusaretur.Quocirca oportuit ut proderet se occultum Deus ne totus celaretur etprorsus nesciretur; et rursum ad aliquid proditum se et agnitumoccultaret ne totus manifestaretur, ut aliquid esset quod cor hominisenutriret cognitum, et rursus aliquid quod absconditum provocaret.

83

CAP. III. Quibus modis cognitio Dei ad hominem venit.

Et illud nunc primum considerandum est quomodo primumDeus occultus et absconditus et latens interim a corde humanodeprehensus est, ut sciri potuisset quia Deus est, vel quod erat credi.Modi sunt duo et viae duae, et manifestationes duae, quibus aprincipio cordi humano latens proditus est et judicatus occultus Deus;partim scilicet ratione humana, partim revelatione divina. Et ratioquidem humana duplici investigatione Deum deprehendit; partimvidelicet in se, partim in iis quae erant extra se. Similiter et revelatiodivina duplici insinuatione eum qui nesciebatur vel dubie credebaturet non cognitum indicavit, et partim creditum asseruit. Namhumanam ignorantiam nunc intus per aspirationem illuminansedocuit, tunc vero foris vel per doctrinae eruditionem instruxit, velper miraculorum ostensionem confirmavit. Utrumque manifestationisdivinae modum quo vel ratione humana Deus ab homine cognitusest, vel revelatione divina homini manifestatus, exponit Apostolusdicens: Quod notum Dei erat, manifestum est in illis; Deus enim illisrevelavit (Rom. I). Et deinde subjungit: Invisibilia enim ipsius acreatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspisciuntur(Ibid.). Cum enim dicit: Quod notum Dei erat, id est noscibile deDeo, ostendit nec totum absconditum, nec totum manifestum. Cumvero dicit: manifestum est in illis, et non dicit, manifestum est illis,ostendit plane quoniam non solum revelatione divina quae facta illisfuerat, sed etiam ratione humana in illis quae erat, notum illis factumerat. Cum autem subjungit: Deus autem illis revelavit, ostendit quiaratio humana ad haec sublimia et alta investiganda et intelligendainfirma et insufficiens omnino fuisset, nisi divina revelatio illi inadjutorium et firmamentum cognoscendae veritatis adjuncta fuisset.Postea ostenso eo qui intus erat investigationis vel revelationis modo,statim de illo qui foris sit utroque, sententiam simul subjungit,dicens: Invisibilia enim ipsius a creatura mundi per ea quae facta suntintellecta conspiciuntur. Invisibilia enim Dei quae intus erant etabscondita erant, per ea quae foris erant et nota erant visibilia sunt

84

visa vel in conditione rerum a ratione humana, vel in gubernatione etadministratione visibilia facta sunt revelatione divina.

85

CAP. IV. Quod Deus trinus et unus; et quid in unitateet quid in trinitate.

Ita ergo ab initio proditus est Deus conscientiae humanae etadjuta fides indiciis veritatis confessa est Deum esse, et ipsum unum.Deinde etiam trinum esse. Et in unitate quidem confessa estaeternitatem et immensitatem; in aeternitate autemincommutabilitatem; in immensitate autem simplicitatem, hoc estaeternitatem sine tempore, et immensitatem sine quantitate. InTrinitate vero confessa est communionem unitatis, aequalitatemimmensitatis, coaevitatem aeternitatis. Et communionem quidemunitatis sine divisione; aequalitatem immensitatis sine diminutione;coaevitatem aeternitatis sine ordine vel successione. Hoc est singulisin unitate totum, in immensitate plenum, in aeternitate perfectum.

86

CAP. V. Explicatio propositarum discretionum.

Nunc oportet per singula quae proposita sunt currentemconsiderare, qualiter mens humana quae tam longe a Deo est, tantade Deo potuerit comprehendere, vel ratione propria directa, velrevelatione divina adjuta. Et primum usquequo ipsa humana ratio exinsito sibi lumine veritatis convaluerit, dignum est consideratione; nesi vel totum homini detur negare convincamur gratiam, aut si tollaturtotum ignorantiam excusare. Itaque utrumque modum humanaeinvestigationis ordine prosequamur, quo ratio hominis vel per sedirecta vel ab iis quae extra se naturalia erant visibilia admonita, adverum cognoscendum enisa est.

87

CAP. VI. De illo cognitionis genere quo mens rationalis in se Deum videre potest.

Et primum quod in ea erat (quoniam et hoc illi erat primum etprincipale speculum veritatis contemplandae) inspiciamus. In eoigitur primum et principaliter invisibilis Deus (quantum admanifestationem expositum est) videri poterat quod illius imagini etsimilitudini proximum et cognatum magis factum erat. Hoc autemipsa ratio erat et mens ratione utens quo ad primam similitudinemDei facta erat, ut per se invenire posset eum a quo facta erat.

88

CAP. VII. Quod se ipsam esse videt mens rationalis.

Non enim (ut id loquamur quod primum occurrit) etscientibus nihil minus esse potest, seipsam esse aliquid ignorarepotest, cum ex his omnibus quae in se (hoc est in corpore suo)visibila videt nihil se esse vel esse posse videt. Secernit ergo etdividit se per se ab eo toto quod visibile videt in se: et invisibilemomnino se esse videt; in eo quod se videt, et tamen videri se nonposse videt. Videt ergo invisibilia esse; quae tamen visibiliter nonvidet, quia se invisibilem esse videt et tamen visibiliter non videt.

89

CAP. VIII. Et quod se coepisse intelligit.

Cum ergo de se dubitare non possit quoniam est (quia seignorare non potest) cogitur ex se et hoc credere quod aliquando secoepisse meminit; quoniam non semper est, quia se nescire nonpotest cum est. Cum ergo per se et in se coepisse et initium habuissevideat, nec hoc ignorare potest. Quoniam cum non fuit, sibi ipsi utesset initium et subsistentiam dare omnino non potuit.

90

CAP. IX. Quod Deus est et quod sine principio est.

Ut ergo inciperet quod non erat ab alio factum est qui erat.Quem idcirco ipsum esse ab alio non coepisse necesse est; quoniamqui ab alio esse accepit primus omnibus existendi auctor esse nonpotuit. Non ergo ab alio accipere esse potuit qui omnibus esse dedit,quem propterea semper fuisse et nunquam coepisse fateri oportet;quoniam omne quod aliquando esse incoepit auctorem habuit perquem coepit. Constat ergo nec dubitari ullo modo potest quod ille perquem coepit quod non semper fuit nunquam coepit, sed semper fuit.Illum autem rerum auctorem et primum principium hoc modo ratioinvestigat; et inventum pietas veneratur, et adorandum fides praedicatDeum.

91

CAP. X. Ejusdem rei argumentum foris in creaturis.

Hoc autem ratio inventum in se probat, et in his quae videtextra se; quia ortum et occasum habentia cuncta, sine auctore necoriginem habere possent nec reparationem. Quae in toto aliquandocoepisse idcirco dubium esse non potest; quia et in partibus suis sinecessatione quotidie et oriri videtur quod non est et praeterire quodest. Omne autem quod mutabile est, aliquando non fuisse necesse est;quia quod stare non potuit cum praesens fuit, indicat se aliquandonon fuisse priusquam fuit. Sic respondent qui foris sunt iis quae intusvidentur ad veritatem comprobandam et auctorem suum naturaclamat quae se ab illo factam ostendit.

92

CAP. XI. Quod Deus est trinus et unus.

Itaque ratio per rationem Deum esse invenit; et venit alia ratioquae non solum esse Deum, sed unum esse et trinum comprobaret; etprimum per se deinde per ea quae erant extra se facta secundum se.Una pietas, una devotio, una cultura, Dominum unum et Deumunum. Sic dixit ratio et comprobavit in se, ne schisma mentium fieretin plura principia: et non esset certa salus. Et melius esse etconsonum magis veritati et consentaneum naturae principium unumet finem unum in quem habere possent conversionem quae ab illoexisterent omnia. Alioqui dissipationem esse universitatis sine capiteet principio et moderatore. Et clamavit illi natura foris, et contestataest ad eamdem veritatem; et dixit opus unum et auctorem unum; etconcordia una consilium unum, et una administratio providentiamunam. Et manifestatus est Deus unus, creator unus, moderator unus etrector; quia totum unum et unum totum.

93

CAP. XII. Quod Deus vere et summe unus.

Approbavit haec ratio et acquievit, et dixit quod unus, neccollectione diversorum ne turbam faceret; nec compositione partium,ne massam formaret; nec similitudine multorum, ne pluralitassuperflua vel singularitas imperfecta appareret. Omnis enim unitas insimilitudine sola consistens plurimorum, aut imperfectionem ostenditin parte si minus habent singula, aut superfluam geminationem intoto, si perfecta sunt universa. Et non est in his omnibus unitas vera,sed aemulantur solum haec unitatem, quia quodammodoappropinquant ei; sed non contingunt ad illam, quoniam unum nonest; et quod sunt vere unum non sunt, sed uniuntur tantum etaccedunt ad se. Et fit illis simul esse et convenire in unum, unumesse. Nec tamen unum vere sunt; quoniam essentialiter non sunt, necest unum totum quod sunt. Deum autem unum oportet esse, etessentialiter unum esse, et immutabiliter unum esse, et summe unumesse. Quod enim essentialiter unum est, vere unum est: quoodimmutabiliter unum est, summe unum est. Quod autem in utroquebonum est, melius est utrumque quam alterum tantum. Et bonum estessentialiter unum esse; et immutabiliter unum esse; et utrumque essemelius est. Deus autem summum bonum est, et non potest deessesummo bono bonum quod melius est. Et suadet ratio optimo dare,quod melius est bonum. Et idcirco fatetur Deum suum et auctoremsuum, et principium suum unum esse; quoniam hoc melius est, etvere unum esse; quoniam substantialiter est, et summe unum esse;quoniam invariabiliter est.

94

CAP. XIII. Quod immutabilis est Deus.

Et ascendit et transit et probat quoniam ita est, et quoniamvariari et mutari non potest Deus omnino. Non enim augeri potest quiimmensus est; nec minui qui unus est. Nec loco mutari qui ubiqueest; nec tempore qui aeternus est. Nec cognitione qui sapientissimusest; nec affectu qui optimus est.

95

CAP. XIV. Quod rationem creatura recte considerata adjuvat ad cognoscendum Deum.

Clamat creatura foris et probat ipsa rationem hanc, etcommendat quoniam ita est. Et demonstrat summa pulchritudo operisperfectam esse sapientiam conditoris. Et apponit se perseverantiadecoris ipsius. Et quod non minuitur quod institutum est primumbonum. Et dicit quod aeterna est sapientia ejus et minui omnino nonpotest; nec decrescit aliquando plenitudo sensus illius aconsummatione. Et exit ratione cum attestatione alia; et videtquoniam voluntas Dei aeterna est; et ita sentire bonum est. Etquoniam hoc probat opus ejus quod non mutatur; et ordo universitatisidem perseverans. Et adjicit ipsa rationem, quoniam nihil novum Deoest ut illud tunc vel nunc amare incipiat quod prius non noverit; autoblivisci sicut homo dilectionis antiquae, ut in memoriam non veniatquod prius cognitum fuerat; aut errare bonum existimans quodmalum est, ut diligat illud quod non oportet; et postea, quasipoenitens et mutans cor et affectum varians cum coeperit agnoscereerrorem suum. Quia haec digna Deo non sunt, nec probat ratio ut itasentiamus de illo qui sapiens est et bonus et perfectus; et noninvenitur mutabilitas in eo ulla, cum omnia genera mutabilitatisfuerint in consideratione adducta; sive quae in corporibusinveniuntur, sive quae spirituum naturam contingunt.

96

CAP. XV. Quibus modis corpora mutantur.

Omne enim corpus aut loco mutatur, aut forma, aut tempore.Et quae forma mutantur: aut augmentum suscipiunt, autdiminutionem, aut alterationem. Et quae alterationem quidemsuscipiunt non illis accedere quidquam videtur quod non erat, autquod erat recedere probatur; sed quod erat tantum alteratur, et aliterhabetur. Et non fit sine loco hoc quoniam partes locum transmutantin eodem consistente toto; et non fit tamen nisi secundum locum; nectamen dicitur secundum locum propter totum quod locum mutat, sedapparet tantum forma alia in toto propter partes quae locummutaverunt. Et ideo haec mutatio secundum formam dicitur;quoniam haec in toto manifeste videtur. Et non dicitur secundumlocum (cum tamen in partibus secundum locum sit) quoniam haecmanifeste non videtur. Et non est forma aliquid omnino nisidispositio partium in toto; et cum haec mutatur (quia partes locummutant) mutatur forma in toto, quia dispositio partium mutatur quaeest forma totius. Et ita mutatio formae in toto fieri non potest sinemutatione loci in partibus. Sed non dicitur mutatio loci nisi cumtotum locum mutat consistentibus partibus in toto. Sic mutatiotemporis sequitur mutationem loci et formae; et non est unquam sineipsis in corpore. Quoniam secundum has solum ordo inest; etsuccessio quae tempus vocatur. Item considerandum est quoniam exhis tribus mutationibus duae extrinsecus fiunt; quoniam non mutantesse rei, sed circa rem aliquid: hoc est mutatio loci et temporis.Iterum prima mutatio secundam et tertiam infert, quoniam causaillarum est. Secunda autem tertiam, quoniam causa illius est. Tertiavero tantum infertur et non infert, quoniam effectus solum est. Solaautem mutatio formae intrinseca vocatur; quoniam non circa rem, sedin ipsa re mutat aliquid; et ipsa tamen non fit sine mutatione loci ettemporis.

97

CAP. XVI. Quibus modis spiritus mutantur.

Post has mutationes corporum (quibus subjacent quaecorporaliter mutantur omnia) transimus ad spiritualem creaturam,mutabilitatem ipsius considerantes; si quarum mutationum illiconveniat, et si qua alia mutatio quae extra corporum naturam sit, inillam cadat. Et videmus quod spiritus omnino nec augmento partiumcrescere potest quoniam corpus non est, nec decrescere diminutione,quoniam simplex natura est; et tamen affectu et cognitione mutaturspiritus. Et transit de hoc in illud; et variatur et vicissitudinemsuscipit gaudii, doloris et poenitudinis et voluntatis; et crescit scientiaet oblivio in eum cadit; et variat cogitationes et succedenter intelligit;et est quasi formae mutatio ista in eo mutatio scientiae et affectus. Etsequitur istam temporalis mutatio; et subjacet tempori propter istaquae variantur in eo. Nec ambiguum hoc ulli est de spiritu creato,quoniam tempore variatur secundum haec quae eadem non permanetin ipso. De mutatione vero loci magna inter conquirentes ambiguitasgeneratur; quoniam sunt qui dicunt nullum spiritum mutari locoposse; quoniam locus proprie corporis sedes sit et capacitas corporisquae determinatur secundum corpus; aliquando quod in illa est,aliquando in quo est ipsa. Et non est corpus locus; quoniam locus nonest aliquid, nec ponit aliquid locus; sed quasi inane et vacuum ubicorpus est vel esse potest, et non est corpus ipse. Nec tamen vocaturlocus nisi determinatus per corpus; vel quod in ipso est secundumfinem dimensionis ubi desinit corpus et ultra non est; sive secundumcorpus quod locum continet, sive secundum ipsius corporiscircumscriptionem; quoniam intra ipsam corpus non est. Ita nihilposse esse in loco nisi quod dimensionem habet corporalem etcircumscriptionem; quoniam locus secundum dimensionem corporisconstat et circumscriptionem; et non posse ullo modo hoc spirituiconvenire qui corporalis quantitatis expers est. Propterea corpori soliin loco esse et loco mutari et tempore. Spiritui autem creato in loconon esse; quoniam corpus non est, nec loco mutari sed tempore.Spiritum autem creatorem nec in loco esse nec loco mutari, quoniam

98

corpus non est, nec tempore mutari, quoniam invariabilis omnino est.Propterea soli corpori recte assignari; et hoc aliquid esse quoniamdefinitum est, et hic alicubi esse quoniam circumscriptum est; etnunc aliquando esse quoniam variabile est. Spiritui vero creatoconvenire; et hoc aliquid esse quoniam definitus est, et nuncaliquando esse quoniam variabilis est; sed non hic alicubi essequoniam circumscriptus non est, qui dimensionis capax non est.Creato rem vero spiritum: nec hoc aliquid esse quod definitus nonest, nec hic alicubi esse quod circumscriptus non est, nec nuncaliquando esse quoniam invariabilis est; praesentem tamen veraciteret essentialiter omni quod hoc aliquid est, et omni quod hic alicubiest, et omni quod nunc aliquando est; quoniam in omnibus est, etubique est et semper est. Semper sine tempore, ubique sine loco, inomnibus sine termino et definitione. Et nos quidem horumconsiderationem sublimem nequaquam falsitatis arguimus; verbatamen supra capacitatem et possibilitatem minorum, et simpliciumintelligentiae fortia nimis judicamus.

99

CAP. XVII. Quod Deus essentialiter est, et vere est; et in omni creatura sive natura, sine sui definitione; et in omni loco, sine circumscriptione; et in omni tempore, sine vicissitudine vel mutatione.

Censemus autem et omnino ita oportere approbamus multosanius et commodius veraciter affirmandum quod Deussubstantialiter sive essentialiter et proprie et vere: et in omni re sivenatura, sive essentia est sine sui definitione; et in omni loco sinecircumscriptione; et in omni tempore sine mutabilitate. Nam id quodquidam insipientes, imo solam carnem sapientes et quae carnis suntsolum considerantes existimant quasi corporalium sordium etpollutionum inquinationes Deum contingere possint si rebus omnibusessentialiter vel substantialiter inesse dicatur; tam frivolum est ut necresponsione sit dignum cum et ipse Spiritus creatus corporeissordibus inquinari non possit. Si enim spiritus sordes corporeaecontingunt, dicant ipsi quomodo anima humana in carae positaimmaculata esse possit, cum carnis humanae sordibus nullainquinatio vel pollutio major inveniri possit? Dicant de carne leprosi(cujus etiam contactum homo sine horrore sustinere non potest)quomodo animam sanctam et justam non inquinet, quae in tantum inea sine pollutione vivit, ut ex ea etiam a pollutione emundetur?Postremo respondeant utrum potius concedendum de Deo existimant,quod nusquam sit Deus, an quod ubique sit. Quod si absurdum estomnino confiteri quod Deus nusquam est, cogantur necesse est, ipsisuo judicio id quod ad dictum etiam commodius et pulchriussuscipitur, confiteri quod alicubi est. Qui enim vocibus servireelegerunt potius quam veritati, et id solum respuendum putant quodaures vulgaritatis obhorrent, justum est ut in hoc quoque a sententiasua non declinent. Dicant ergo si hoc auribus efferre praesumantquod Deus nusquam est; et non statim ex eo consequi arbitrentur,quoniam quod nusquam est ipsum omnino nihil est. Si ergoconvenienter dici non potest quod Deus nusquam est, quem esse etverius omnibus quae sunt esse necesse est credi, dicant ubi est. Si

100

enim alicubi est, et ubique non est, est ubi est, et est ubi non est; etjam localis fit Deus; et termino et fine concluditur quod omninoimpossibile est. Fatendum est itaque et sine dubitatione confitendumquod divina natura quae pro immensitate sui nusquam deesse potestin omni loco veraciter et essentialiter est; nec tamen lococomprehenditur ullo, quoniam omnino incircumscriptibilis est. Estergo ubi est totum quae continet totum et penetrat totum; nec sine eaesse potest aliquid ex omnibus quae facta sunt ab ea, quae nec pro suisimplicitate dividi, nec pro sui puritate maculari, nec pro suiimmensitate ullo modo comprehendi potest.

101

CAP. XVIII. Quomodo spiritus creati locales sint; et quomodo corpora.

Sane de spiritu creato hoc commodius dictu et adintelligentiam hoc accommodatius esse fatemur, ut non solum in locoesse, sed localem esse pronuntiemus sine dubitatione. In loco quidemquoniam hic alicubi praesens cernitur; localem vero quoniam cum sitalicubi non ubique invenitur. Omne enim quod definitum est,secundum aliquid locale est; quoniam in eo ipso quod finem etterminum habet locum habet, et determinat locum sicutdeterminatum est in loco. Sed corpus dimensionem habens lococircumscribitur; quoniam ei secundum locum principium medium etfinis assignantur. Spiritus vero quoniam dimensionem non capit (seddefinitione sola terminatur) circumscriptionem quidem non recipitloci; et tamen loco quodammodo concluditur, quoniam cum hicalicubi praesens sit totus, alibi non invenitur. Itaque corpus locale est,quoniam loco circumscribitur; spiritus autem quoniam in loco perpraesentiam naturae et operationis concluditur, localis et ipse jurenominatur Spiritus autem increatus, quoniam omni loco praesens est,nec tamen ullo in loco concludi aut circumscribi potest, veraciter inomni loco esse dicitur; nec tamen localis aliquando ratione ullaappellatur. Non ignoro tamen quosdam ab omni spiritu locumuniversaliter removere voluisse; quoniam secundum dimensionemsolum et circumscriptionem corporalem locum constare probaverunt.Sed horum, ut supra diximus, consideratio nimis a communiexistimatione et possibilitate recessit. Magis autem ea ponenda inusum loquendi quae se sponte accommodant; et nihil a latere ingerantalienum a veritate.

102

CAP. XIX. Ratio qualiter Deus non solum unus sed trinus sit.

Nunc diximus quomodo ratio vera probat quod Deus unus est,et quae ad unitatem deitatis spectant vera esse considerat. Deindeetiam arguit et commendat quod non solum unus, sed et trinus estDeus. Et habet hujus quoque investigationis et considerationis bonaea Deo exemplaria vera. Deus enim qui in se videri non potuit, in suoopere manifestatus est; et vidit eum ratio humana non in se; quiainvisibilis fuit; sed in similitudine sua quoniam ad hoc facta est utvideatur in ea Deus.

103

CAP. XX. De verbo extrinseco et intrinseco.

Nam sicut sapientia hominis non videtur nisi ab ipso hominedonec exeat et manifestetur per verbum, ita sapientia Dei invisibilisfuit et non potuit cognosci nisi ab ipso solo cujus erat, donecmanifestata est per opus suum. Et erat ipsa sapientia verbum. Sedquasi verbum intrinsecum et absconditum quod omnino sciri nonposset nisi per verbum extrinsecum manifestaretur; quemadmodumcogitatio hominis quasi intrinsecum verbum illius est quod latet etabsconditum est donec reveletur per prolationem oris; et est ipsaprolatio vocis verbum similiter ut verbum est cogitatio cordis. Sedverbum quod manifestum est prodit et revelat verbum quod occultumest. Sic et in Deo verbum intrinsecum et occultum et invisibileverbum fuit cordis ejus; et sapientia erat hoc verbum et invisibile,donec manifestatum est per verbum extrinsecum quod visibilefactum est, quod erat opus ejus. Sicut per verbum oris manifestatumest verbum cordis; sic loquitur omnis natura ad auctorem suum, etindicat quod factum est opificem intelligendi sensum habentibus.

104

CAP. XXI. Quod imago Dei in rationali creatura expressior est, et vestigium Trinitatis invenitur in ipsa.

Et sunt in his simulacra quaedam quasi de longe significantiaet habentia similitudinem pro parte. Quaedam vero expressa imagine,et perfecta aemulatione consignata, claram demonstrationemefficiunt. In his ergo citius quod invisibile Dei est agnoscitur inquibus evidentius manifesta declaratione demonstratur. Ea namqueperfectius auctorem suum manifestant: quae illius similitudinivicinius appropinquant. Hoc autem est ipsa rationalis creatura, quaeexcellenter et proprie ad illius similitudinem facta est; quae tunccitius creatorem suum (quem non videt) agnoscit, cum seipsam adillius imaginem factam intelligit. In hoc ergo primum Trinitatisvestigium inventum est cum agnoscere coepit ipsa quod erat in se, etex eo consideravit quod erat supra se. Vidit enim quod ex ipsanascitur sapientia quae est in ipsa; et diligit ipsa sapientiam suam; etprocedit amor ex ipsa; et sapientia sua quo amat eam genitam de se,et in se manentem non dividit a se. Et apparent tria quaedam in uno:mens, sapientia et amor: et est mens et sapientia de mente; et demente et sapientia amor; et surgit Trinitas quaedam, et unitas nonrecedit, et sunt simul Trinitas et unitas secundum potestatem etimaginis virtutem. Et conscendit mens ab istis per haec illuminata, etconsiderat creatorem suum sapientem esse et sapientiam habere, et exipso esse sapientiam suam; nec fuisse unquam sine sapientia,quoniam semper sapiens fuit. Et quod semper sapientiam suam ipsedilexit et semper amorem habuit ad sapientiam suam, et eratcoaeternus amor aeterno et coaeternae sapientiae illius.

105

CAP. XXII. Quomodo tres personae sint essentia sive substantia una.

Rursum considerat quod non potest in Deo esse aliquiddiversum ab ipso, et quod unum est totum quod est; et propterea vereest Trinitas, et unitas manet. Quia enim ibi est qui a nullo est, et estibi qui ab illo est, et pariter cum utroque qui ab utroque est, Trinitasest. Neque enim qui a nullo est, esse potest ille qui ab alio est; et quiab utroque est, vel ille qui a nullo est, vel qui ab illo tantum est, essepotest. Itaque Trinitas est vera, et unitas manet perfecta, quoniam inDeo nihil esse potest quod Deus non est. Natura siquidem indivisa etunitas vera scissionem prohibet; discretio vero et proprietasTrinitatem docet.

106

CAP. XXIII. De discretione nominum in Trinitate.

Posuitque nomina fides quibus significaretur quod creditur; etdictus est Pater in Trinitate, quia ab ipso Filius erat, qui de ipsiussubstantia erat. Qui enim gignit et de sua substantia gignit; id quodipse est, gignit. Et propterea a quo erat qui cum ipso erat idem quodipse erat, Pater dictus est; quia ab ipso erat Filius Qui autem abutroque erat, utriusque Filius non erat, ne duo essent patres uniusFilii; et Pater qui Filius diceretur, et confunderetur Trinitatisdiscretio; sed Spiritus sanctus Patris et Filii, procedens a Patre etFilio. Et professa est fides catholica Patrem et Filium et Spiritumsanctum. Et est Pater qui Filium habet; et Filius qui Patrem; Spiritussanctus qui a Patre est et Filio. Et est quidem Pater Spiritus, quoniamDeus est. Et est Pater similiter sanctus, quoniam Deus est. Sed voluitfides unam in Trinitate personam distinguere, cum diceret Spiritumsanctum. Ipse enim est qui ad sanctificationem datur, cum inspiratursanctificandis. Et non tantum venit sine Patre et Filio, quoniamTrinitas est indivisa.

107

CAP. XXIV. Quomodo Spiritus sanctus a Patre et Filio mittitur aeterna processione ab illis, et temporali adventu ad nos.

Sed inspirari a Patre et Filio: hoc est illi venientem esse aPatre et Filio. Quod aeternum illi est ne nomen sit perfunctionis quidatur ex tempore et accipitur; quia temporale non est illi esse a Patreet Filio, sed aeternum. Pro quo dari dicitur: cum venit a Patre et Filio;quia est a Patre et Filio quod aeternum est, et non temporale illi.Sicut Spiritus sanctus donum Dei est, quia donum est Patris et Filii.Et cum datur ex tempore datur et datur a Patre et Filio; et dari a Patreet Filio, non aliud illi est quam cum datur esse a Patre et Filio; ex eoquod aeternum illi est a Patre et Filio. Et est in Trinitate Pater, etFilius, et Spiritus sanctus. Pater a seipso; Filius a solo Patre; Spiritussanctus a Patre et Filio. Et quia una natura est et una substantia; unatrinitas est in una natura et una substantia. Et cum mens una quaediscreta sunt et propria in trinitate considerat, tria invenit, et tresconfitetur. Cum vero quod idem est tribus attendere coepit unumostenditur.

108

CAP. XXV. Quare tria illa ineffabilia in deitate personae tres dicuntur, et tria in humanitate non dicuntur.

Et surgit rursus ex adverso alia dubietas, et pulsat mentemprofundo rerum caligantium; et exit quaestio et interrogat seipsamratio, quare tria illa quae in Deitate reperta sunt personae dicantur;cum in trinitate illa quam in semetipsa primum mens reperit triasimiliter inventa sint, nec tamen tres personas in se mentemrationalem continere, aut tribus personis constare animam rationabilisconsideratio patiatur. Et diligenter conquirat ratio quare ita sit, cumnec ita esse dubitare liceat, nec quomodo sit facile sciri possit. Ettamen videt aliquid ex eo quod totum non videt, nec ignorarepermittitur quod non sinitur apprehendere. Videt enim quoniam quaein mente sunt non vere idem sunt quod est ipsa mens. Separanturenim a mente haec aliquando; et cum adfuerint recedunt, et redeuntiterum cum abierint et variantur circa ipsam, nec vere sunt idem cumipsa, sed quasi affectiones quaedam et formae ipsius, quibus non sithoc aliquid esse, sed ad esse tantum ei quod est hoc aliquid. Itaquecum sit homo ipse persona, haec autem tantum affectiones quaedamadhaerentes personae et circa ipsam existentes inveniantur; non estomnino eis proprium esse persona, sed personae inesse tantum. Cumantem quae in Deo sunt aliud ab ipso esse non possunt, quasi necaccidentia aut affectiones ex tempore mutabiles sive separabilesnatura incommutabili essentiae, et cui idem sit totum esse quod est:Convenire tria in eo veraciter praedicantur, et tribus unum esse; etproprium idem esse aeternum et perfectum asseritur. Et dicuntur triatres personae, non tres essentiae; quia natura in tribus est perfectasingulis, et tribus indivisa. Et ideo dicuntur personae singulae, quiaDeus sunt et unus Deus tres, quia una deitas in tribus.

109

CAP. XXVI. Quare potentia Patri attribuitur, sapientia Filio, bonitas sive benignitas Spiritui sancto.

Attribuitur Patri potentia, et Filio sapientia, et Spiritui sanctobonitas sive benignitas. Et discernuntur quae communia sunt. Inquibus non dicitur quidem quod non est; tamen quod est tacetur, necredatur quod non est. Dicitur enim Pater potens: et est Pater potens;et non solus Pater, quia potens est Pater et Filius et Spiritus sanctus;et non tres potentes, sed unus potens. Quia potentia una in naturauna, et substantia una. Et est Filius sapiens, sed non solus, quiasapiens est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus; et non tres sapientes,sed unus sapiens. Quia sapientia una in natura una et substantia una.Et dicitur Spiritus sanctus benignus et bonus; et est quidem benignuset bonus Spiritus sanctos; sed non solus Spiritus benignus et bonusest, sed bonus est et benignus Pater, et Filius, et Spiritus sanctus. Nectamen tres benigni et tres boni, sed unus benignus et unus bonus;quia benignitas una, et bonitas una in natura una, et substantia una.Sed cavit Scriptura conscientiae humanae ne erraret in Deo suosimilia hominibus quae non erant in ipso arbitrans, quoniam abomnibus sumpta erant vocabula quaedam, non ad omnemsimilitudinem sed ad significanda quae Dei erant supra homines; eterat aliquid simile ibi ne imitatio aliena esset, sed non totum, ne idemcrederetur quod in tantum differebat; et dictus in deitate Pater,quoniam ibi erat a quo erat qui de sua substantia erat. Sicut qui gignitde sua substantia gignit, et non est qui gignit ipse quem gignit, sedalter ab altero. Et non altera natura gignentis et geniti. Et erat in hocsimilitudo inter divina et humana; et propterea ex hoc dictus est Pateret Filius, quia genuit ille, et iste genitus est. Et non est qui genuitPater, iste qui genitus est Filius; et tamen quia natura una estgignentis et geniti; et substantia una non alius est gignens a genito,quia Deus est; et Deus unus, gignens et genitus, quia deitas unagignentis et geniti. Propterea unum inventi sunt in illo quod Deuserant; quia unum erant totum quod erant; sed non unus in uno, quiaPater erat qui a nullo erat; et Filius qui a Patre erat; et Spiritus

110

sanctus, qui ab utroque erat, qui Filius non erat; quoniam ab utroqueerat et aequaliter erat, et dictae sunt tres personae tria haec; quiaunumquodque trium totum hoc erat; et persona erat; nec tamen unapersona, quia unum hoc totum; sed tres personae, quia tria in hocuno, et hoc unum totum; et haec tria tres personae, et hoc unum unusDeus; et haec tria hoc unum, et tres personae unus Deus: Pater, etFilius, et Spiritus sanctus. Dictus est ergo Pater quia de sua substantiaFilium genuit, et erat in hoc similitudo. Sed ne putaretur prior PaterFilio sicut semper in hominibus est; et nunquam aliter esse potest nisiPater Filium antecedat; propterea potens dictus est Pater non quodsolus erat, quia potens erat et Filius et Spiritus sanctus; sed solusdicendus erat potens, quia de ipso solo magis dubitari poterat quaside priore et antiquo et annorum numerositate defecto. Et dictus estFilius sapiens, non quod solus erat, sed quia de ipsa solo magisdubitari poterat quasi de posteriore et aetate adhuc immaturo et sensuimperfecto. Idcirco dictus est pater potens, ne putetur prior Filio; etFilius sapiens, ne credatur Patre posterior; et Spiritus sanctus bonussive benignus, ne crudelis existimaretur Deus et consternaretur adeum conscientia humana, si Spiritum habere diceretur Deus, et nonadditum fuisset sanctus vel benignus. Quoniam spiritus per serigorem quemdam significare videtur, et crudelem denotare.

111

CAP. XXVII. Alia ratio quare illa quae secundum substantiam dicuntur et communia sunt: personaliter sunt discreta.

Praeterea propter simulacrum suum quo est inventa Trinitassumma et ipsum similiter trinitatem praeferebat quasi vestigiumquoddam et imaginem ineffabilis Trinitatis. Et in ipso hoc ita erat;quoniam in mente rationali quasi potentia quaedam et vis quaedamerat ex qua esse posset quod nondum erat. Et ex ea natus estintellectus qui solum sapientia ejus erat; et sine ipso mens sapientianon erat: et processit novissime amor sive gaudium mentis adsapientiam suam; et ipse solum dilectio erat, quia sine ipso in menteet sapientia dilectio non erat. Et posita sunt haec nomina adproprietatem, quia unumquodque per se erat; et distincta sunt triahaec: primum potentia a qua sapientia erat; deinde ipsa sapientia,quae de potentia nata fuerat; novissime amor qui de potentia simul etsapientia processerat. Et distinguebantur haec, quia prorsus haecidem non erant qui separabantur ad invicem, et non constabant inuno. Propterea in mente rationali aliud potentia erat quia prior eratsine sapientia et adhuc sapientia non erat. Et venit postea sapientia, etcum potentia esse coepit, quasi aliud in alio. Et erant jam duo,potentia et sapientia: et additum est tertium. Et tria esse coeperunt,potentia, et sapientia, et amor. Et non erat potentia de aliquo, et deipsa sapientia erat; amor autem de potentia, et sapientia praecesserat.Et non erat potentia sapientia, quia potentia, ante sapientiam erat etde ipsa sapientia exierat. Neque rursum amor potentia vel sapientiadici poterat; quia processerat tantum ab ipsis, et ipsa aliquando sineipso exstiterant. Et erant tria haec discreta in anima; et in his tribusTrinitas animae inventa est. Et ascendit anima ab his ad summamTrinitatem, et invenit ibi Patrem qui a nullo erat, sicut in se potentia;et filium qui a Patre erat, sicut in se sapientia; et Spiritum sanctumqui a Patre et Filio erat, sicut in se dilectio a potentia et sapientiaprocesserat. Et ideo potentiam Patri tribuit, quia in se similitudofuerat illius; et sapientiam Filio, quoniam haec in se imago illius erat,quae a potentia orta erat; et dilectionem Spiritui sancto attribuit,

112

quoniam in se a potentia et sapientia processit, sicut Spiritus sanctusa Patre et Filio, quae dilectio est Patris et Filii. Et sic quidem distinxitveritatem ad imaginem per quam invenerat veritatem, ut quod hicproprium inventum est ad significationem, illic quasi singularediceretur ad proprietatem. Et tamen quia Deo totum quod est, esseunum est; et non potest diversum inveniri quod in simplici naturaidem est, neque unius esse potest quod alterius non est, ubi idem estunus est quod alter est. Cum enim potentia Patris aliud non sit quamessentia ejus, neque sapientia Filii aliud quam essentia ejus, nequeamor Spiritus sancti aliud quam essentia ejus, necesse omnino est ubiuna est essentia unam esse potentiam, unam sapientiam, et unamdilectionem; et communem esse, et totam esse, et proprie esse, etaequaliter esse. Itaque potentia Patris est, et Filii est, et Spiritussancti est, et proprie est, et aequaliter est. Et sapientia Filii est, etPatris est, et Spiritus sancti est, et proprie est, et aequaliter est; etamor sive bonitas Spiritus sancti est, et Patris est, et Filii est, etproprie est, et aequaliter est. Et quia Deo habere idem est quod esse,et omne quod in Deo est aliud quam Deus esse non potest, Paterpotentia est et Filius potentia est, et Spiritus sanctus potentia est; etuna potentia quia una essentia. Similiter Pater sapientia est, et Filiussapientia, et Spiritus sanctus sapientia: et una sapientia, quia essentiauna. Et Pater est dilectio, et Filius dilectio, et Spiritus sanctusdilectio: et dilectio una, quia essentia una. Sed Pater potentia est, etpotentia nullius est, quia a nullo est; similiter et sapientia est Pater etnullius sapientia est, quia a nullo est. Dilectio est Pater et nullius estdilectio, quia a nullo est. Filius autem potentia est et Patris potentiaest, quia a Patre est. Sapientia Filius est, et sapientia Patris est, quia aPatre est. Spiritus sanctus est dilectio Patris et Filii, quia a Patre etFilio est. Ubi diligenter cavendum ne communione confundatur quoddistinguendum est, neque singularitate distinguatur, quod propriumest: hoc est cum personas in Trinitate distinguere volumus, nonattribuamus uni quod alteri commune est, neque cum substantiaeunitatem demonstrare assignemus alteri, quod uni proprium est.

113

CAP. XXVIII. Quod vestigium Trinitatis non solum in rationali creatura sed, etiam in corporea reperitur.

Ecce demonstravimus vestigium aliquod Trinitatis summaequantum valet ratio humana de modico quod suum est, et datum estilli et est in illa, et modicum est ad perfectum totum. Tria eniminvenit in se et ex his Trinitatem deprehendit quae erat supra se. Etcontestata est illi natura foris, sicut de unitate deitatis. Et apparuerunttria foris signa Trinitatis, sed non imago ut illa quae intus erant: ethaec ipsa imperfecta similitudine erant. Erat enim potentia intus, etsapientia, et amor. Et tria haec imago erant potentiae Creatoris; etsapientiae, et amoris, quia hic erant et ibi erant. Sed hic in imagineerant, ibi in veritate; tamen utrobique erant, et idem erant, quia hochic erat quod ibi erat. Sed quod hic erat imago erat, quod ibi eratveritas erat. Foris autem potentia non erat, sed signum tantum; nequesapientia sed signum tantum; neque amor vel bonitas, sed signumtantum; nec et ipsa signa, neque potentia erant neque sapientia nequeamor sicut intus, sed signa tantum potentiae, sapientiae et amoris.Potentiae enim signum fuit rerum immensitas; sapientiaepulchritudo; bonitatis utilitas. Et non erant ipsa signa potentia velsapientia, vel bonitas; sed tantum signa eorum attestantia, his quaeintus erant propria. Et probata est Trinitas vera in operibus suis; necpotuit ratio his adjicere quidquam quae perfecta erant, neque tollerealiquid quae constabant discreta. Sunt enim tria haec quae omnerationale perficiunt, nec sine his perfectum est aliquid. Similiter adomnem effectum concurrunt tria haec, quorum siquid defuerit, nihilabsolvitur; et si adsint pariter omnia consummantur Haec suntpotentia, scientia et voluntas; ex quibus si tollas unum aliquod,perfectionem imminuis; si cuncta pariter constituas, nihil deesseconfiteris. His ergo et ipse rerum conditor opera sua perfecit, etconstat ipse perfectus, quoniam in ipso perfecta sunt quae neque inparte augeri possunt, quia plena sunt; neque in toto consummari, quiaperfecta sunt; neque in unitate dividi, quia unum sunt.

114

CAP. XXIX. Quod in his tribus omnia.

Et quaecunque de Deo dicuntur, et creduntur veraciter in Deo:ad haec tria referuntur et constant in his tribus in ipso, quibus, utdictum est, si quid tollas perfectum non est quod relinquitur; si quidadjicere coneris, majus non est quod explicatur. Si enim fortem diciset incorruptum et incommutabilem et invincibilem et caetera quaesimilia sunt, hic totum hoc potentiae est; si providum, si inspectorem,si scrutantem occulta, et intelligentem, hoc totum sapientiae est; sipium, si mansuetum, si misericordem, si patientem, totum hocbonitatis est. Et non potest his adjicere veritas quidquam, quia totumin his continetur quod perfectum est et verum: ideo tria haecveritatem monstraverunt in simulacro perfecto et persuaserunt nihiladjiciendum tribus; quia hoc perfectum est, et nihil tollendumquoniam sic constat consummatum: et tria haec in Deo erant unum;et Deo unum erant, sed distincta inventa sunt hic ubi non erant unum;et propterea Trinitatis imago facta sunt. Et secuta est consideratioproprietatem inventam hic usque ad ineffabilem Trinitatem; etdistinxit ibi proprium quod proprium hic erat tantum, et differensinventum est; ibi autem in uno erat totum et unum totum.

115

CAP. XXX. Recapitulatio supradictorum.

Nunc ergo diximus quomodo ratio humana primum et in seDeum esse reperit et extra se approbavit et quomodo adjudicavit;quod unus est Deus, et simplex natura: et immensus et aeternus.Magnus et non quantitate; simplex, et non parvitate. Et quod trinusest sine divisione unitatis; et unus sine confusione Trinitatis. Etquomodo Trinitas summa inventa est per eam quae erat imago illiusin nobis; et quomodo arguit non esse personas, tria in nobis; et inDeo tria esse personas, quia Deus sunt. Et quomodo tribus nihil adjicipotest quia perfecta sunt; nec demi aliquid, quia discreta sunt. Etquomodo distincta sunt quae in Deo sunt et secundum ea quaediscreta sunt in nobis; quoniam imago sunt ad illa et demonstraveruntTrinitatem; et haec quidem secundum rationis judicium conjecimusin unum, quoniam ita veritatem approbavit. Siquidem additum est exhis quae supereminent rationi et non contigit ad ea sufficere,quoniam secundum rationem formantur. Alia enim sunt ex ratione,alia secundum rationem, alia supra rationem: et praeter haec quaesunt contra rationem. Ex ratione sunt necessaria, secundum rationemsunt probabilia, supra rationem mirabilia, contra rationemincredibilia. Et duo quidem extrema omnino fidem non capiunt. Quaeenim sunt ex ratione omnino nota sunt et credi non possunt, quoniamsciuntur. Quae vero contra rationem sunt nulla similiter ratione credipossunt, quoniam non suscipiunt ullam rationem, nec acquiescit hisratio aliquando. Ergo, quae secundum rationem sunt et quae suntsupra rationem, tantummodo suscipiunt fidem. Et in primo quidemgenere, fides ratione adjuvatur et ratio fide perficitur, quoniamsecundum rationem sunt quae creduntur. Quorum veritatem si rationon comprehendit, fidei tamen illorum non contradicit. In iis quaesupra rationem sunt, non adjuvatur fides ratione ulla; quoniam noncapit ea ratio quae fides credit, et tamen est aliquid quo ratioadmonetur venerari fidem quam non comprehendit. Quae dicta suntergo, et secundum rationem, fuerunt probabilia rationi, et sponteacquievit eis. Quae vero supra rationem fuerunt ex divina revelatione

116

prodita sunt; et non operata est in eis ratio, sed castigata tamen ne adilla contenderet. Nunc ergo sequitur demonstrare quantum his quae inratiocinando proposita sunt, et conducta probabiliter revelatio divinaadjecerit, et quae per inspirationem manifestata, et quae perdoctrinam asserta sunt; et quae per miracula approbata, ex hisquantum videbitur et possibile erit.

117

CAP. XXXI. Brevis summa eorum quae supradicta sunt cum adjectione quorumdam.

Ante omnem creaturam Creator erat solus quidem, sed tamennon solitarius, quia cum ipso erat sapientia sua in qua omnia abaeterno per providentiam fuerunt quae ab ipso in tempore peressentiam facta sunt. Solus fuit quando nihil praeter ipsum fuit; ettamen solitarius non fuit, quia aliena societate non eguit qui sibisufficiens fuit; cui nihil defuit, quia, sicut dictum est, totum in ipsoper providentiam fuit, quod ab ipso per essentiam faciendum fuit.Haec ergo duo diligenter et inter se distinguenda sunt et in seconsideranda; Creator scilicet et creatura; ne vel creatura aeternacredatur, vel Creator temporalis. In his enim duobus omnis cognitioconstat veritatis. Primum ergo considerare oportet quae de Creatoredicenda sunt vel credenda.

Creatorem igitur omnium rerum unum confitemur et trinum,unum in essentia, trinum in personis; quia essentia deitatis una est, etin essentia una tres personae: Pater, et Filius, et Spiritus sanctus.Pater a nullo est, Filius a Patre solo est, Spiritus sanctus a Patre etFilio est. Quemadmodum in una anima mens et intellectus etgaudium; et mens quidem a se est; intellectus vero de sola mente est;de mente autem et intellectu gaudium: et haec tria ad substantiamquidem una sunt anima. Ita in corpore uno, et figura est, et forma etpulchritudo tria haec. Et videtur figura prima esse ad substantiam,deinde forma, et ex utroque pulchritudo: et haec tria in uno corpore etunum corpus, ut in utraque natura imago Creatoris eluceat. In primaquidem ad similitudinem; in secunda autem ad similitudinisimitationem. Si ergo Deum confitemur ibi essentia unum, et inpersonis trinum; et in unitate quidem agnoscimus aeternitatem etimmensitatem. In aeternitate autem incommutabilitatem; inimmensitate vero simplicitatem: hoc est aeternitatem sine tempore;immensitatem sine quantitate. In Trinitate confitemur communionemunitatis, aequalitatem immensitatis, coaevitatem aeternitatis. Et

118

communionem quidem unitatis sine divisione, aequalitatemimmensitatis sine diminutione, coaevitatem aeternitatis sine ordinevel successione. Et hoc est singulis unitate totum, immensitateplenum, aeternitate perfectum. Tres autem personas nihil aliud essequam essentiam unam, quia tribus esse unum est et una essentia est.Quapropter tres unum sunt, sed tres unus non sunt; quia, si tres unumnon essent una essentia trium non esset, et si tres unus essent non tresessent. Idcirco tres unus non sunt, ne substantia dividatur; et tresunum non sunt, ne personae confundantur. Quod ergo Pater est,Filius est; quia una est natura Patris et Filii. Sed non qui Pater est,Filius est; quia alia est persona Patris et Filii. Item quae de Deosecundum substantiam dicuntur, aequaliter dicuntur de Patre et Filioet Spiritu sancto. Quoniam substantia Patris, et Filii, et Spiritus sanctiuna est et aequaliter est. Deus nomen est substantiae, et hoc Deo esseest quod substantiam esse. Ideo Pater Deus est, et Filius Deus est, etSpiritus sanctus Deus est: et non tres dii, sed unus Deus; quoniamuna substantia. Et similiter alia quae de Deo secundum substantiamdicuntur, aequaliter dicuntur. Et de singulis singulariter et aequaliterdicuntur, et de omnibus simul; non pluraliter, sed singulariterdicuntur et aequaliter. Et cum de singulis singulariter dicuntur nonminus dicitur; et cum de omnibus communiter dicuntur, non ampliuspronuntiatur. Cum enim dicitur: Pater est Deus, non minus diciturquam cum dicitur: Pater, et Filius, et Spiritus sanctus est Deus. Totaenim deitas in Patre, et tota in Filio, et tota in Spiritu sancto, necminor in Patre solo, quam simul in Patre, et Filio, et Spiritu sancto.Similiter et de Filio et de Spiritu sancto intelligendum est. Unumnomen solum est quod de singulis singulariter dicitur; in summatamen non singulariter, sed pluraliter pronuntiatur, cum tamen adsubstantiam dicatur. Dicitur namque: Pater est persona, et Filius estpersona, et Spiritus sanctus est persona; et tamen simul dici nonpotest, Pater et Filius et Spiritus sanctus est persona; sed, trespersonae. Hoc enim solum ex his quae ad substantiam dicuntur desingulis singulariter dicitur. In summa tamen non singulariter, sedpluraliter pronuntiatur. Quae autem secundum relationem dicuntur,

119

ad se dicuntur; et de singulis singulariter dicuntur, in summa tamennec singulariter nec pluraliter pronuntiantur; quoniam ad se dictasunt, et ideo ad invicem dici non possunt. Item quod est Patrem esse,a seipso est esse: quod est Filium esse a Patre est esse; quod estSpiritum sanctum esse ab utroque est esse: Filius habet nasci,Spiritus sanctus procedere; et solius Filii est nasci, non Spiritussancti. Quod enim nasci est, de alio est esse, non tamen in aliud.Quod autem procedere est, de aliquo est esse, et aliquoties in aliud.Quod enim spiratur ab aliquo spiratur, et spiratur in aliquo. Ideosumpta sunt vocabula ad significandum id quod dicendum erat deDeo, ut intelligi aliquatenus posset quod comprehendi non poterat.Item sic ab initio suam notitiam Deus temperavit ab homine, ut nectotus manifestus esset nec totus absconditus. Si enim totusmanifestus esset, fides non exerceretur et infidelitas convinceretur. Sivero totus esset absconditus, fides non juvaretur et infidelitasexcusaretur. Item quatuor modis invisibilis Deus ad notitiam hominisegreditur: duobus intus, duobus foris. Intus per rationem etaspirationem; foris per creaturam et doctrinam. Ex his duo adnaturam pertinent, duo ad gratiam: ratio et creatura ad naturampertinent; aspiratio et doctrina ad gratiam. Propterea post haec indoctrina aspicienda sunt quae auctoritas probat, quia ratio humananisi verbo Dei fuerit illuminata viam veritatis videre non potest.

120

121

PARS QUARTA

DE VOLUNTATE DEI QUAE AETERNA EST ET UNA ET DE SIGNIS VOLUNTATIS EJUS

QUAE QUIDEM TEMPORALIA SUNT ET SECUNDUM FIGURAM VOLUNTATIS

DICUNTUR, QUIA SIGNA SUNT VOLUNTATIS

CAP. I. De voluntate igitur Dei, quod justa est.

Prima rerum omnium causa est voluntas Creatoris quam nullapraecedens causa movit quia aeterna est; nec subsequens aliquaconfirmat, quoniam ex semetipsa justa est. Neque enim idcirco justevoluit, quia futurum justum fuit quod voluit sed quod voluit, idcircojustum fuit, quia ipse voluit. Suum enim ac proprium voluntatis ejusest esse justum quod est, et ex eo quod in ea justum est quod ex eajustum est. Quoniam secundum eam justum est quod justum est quodutique justum non esset, si secundum eam non esset. Cum ergoquaeritur quare justum est quod justum est, convenientissimerespondetur: quoniam secundum voluntatem Dei est, quae justa est.Cum vero quaeritur quare voluntas Dei justa est, hoc saniusrespondetur: quoniam primae causae causa nulla est cui ex se est essequod est. Haec autem sola est unde ortum est quidquid est; et ipsanon est orta, sed aeterna.

122

CAP. II. Quot modis Scriptura voluntatem Dei accipiat.

Hic non praetereundum nobis est, quod sacra Scriptura devoluntate Dei diversis quibusdam modis loqui consuevit; et non estvoluntas diversa, sed locutio diversa est de voluntate quae non estdiversa. Nam voluntas Dei in sacro eloquio aliquando accipitur illaquae vere est in ipso, et idem cum ipso, et coaeterna ipsi. Aliquandovero secundum quamdam dicendi figuram voluntas ejus vocatur quaesecundum proprietatem non est voluntas ejus, sed signum voluntatisejus. Et dicitur ipsum signum voluntatis voluntas, cum voluntas nonsit sed signum tantum. Quemadmodum et signa irae ira dicuntur, etdilectionis signa dilectio appellantur. Et dicitur iratus Deus et non estira aliqua in eo. Sed signa tantum, quae foris sunt quibus iratusostenditur, ira ipsius nominantur. Et est figura dicendi secundumquam non est falsum quod dicitur sed quod dicitur similitudinisrespectu obumbratur. Et secundum istos modos figurarum quasidiversae voluntates Deo attribuuntur, quia diversa sunt illa quae perfiguram dicuntur voluntas ejus, cum ea quae secundum proprietatemdicitur una sit voluntas ipsius.

123

CAP. III. Prima voluntas Dei beneplacitum dicitur.

Igitur quae et primum et principaliter voluntas Dei dicitur, estilla quae vere est voluntas ejus. Et haec est una nec multiplicitatemrecipit, nec mutabilitatem.

124

CAP. IV. Secunda operatio; tertia permissio.

Deinde sequuntur duae voluntates, et duo quae dicunturvoluntates. Et haec duo de Deo dicuntur, et Dei voluntates dicuntur,quia signa sunt voluntatis ejus. Harum voluntatum una permittensvocatur, altera faciens, hoc est permissio et operatio: quia permissioejus dicitur voluntas ejus, et operatio ejus dicitur voluntas ejus,quoniam secundum voluntatem ejus fiunt et signa sunt voluntatisejus. Et sunt duo ista quasi consequentia voluntatis summae, et quasiexplicatio ejus et effectus illius et paria illi, non tamen coaeterna.Quidquid enim in illa semper est in istis aliquando est, et quidquid inistis aliquando non est in illa nunquam est. Omne enim quod est inilla semper est, et omne quod est in istis aliquando est; quia, necaliquid est praeter ejus voluntatem, nec aliquid fieri potest extraoperationem ipsius sive permissionem. Et sequuntur duo unam et unain ambobus invenitur, quoniam nec nolens operatur, nec permittit nisivolens. Et cum fit aliquid, dicitur noc voluntas Dei, quia voluntateDei factum est, ut hoc fieret vel permissum. Et voluntate fecit quodfecit et bene fecit et bonum fecit quod fecit. Et voluntarie permisit:etiam si illud bonum non fuit quod permisit.

125

CAP. V. Quod Deus bona fecit mala permisit.

Bona enim fecit et benefecit, et mala permisit et non fecit. Etbene fecit, quoniam utrumque bonum fuit. Et idcirco utrumquevoluit, quia utrumque bonum fuit. Et fuerunt bona bona, et malamala, nec bona fuerunt mala, nec mala bona; sed bonum fuit esse etbona et mala. Et voluit utrumque esse Deus, quia utrumque bonumesse fuit; et non utrumque bonum fuit, quia malum bonum non fuit.Et idcirco non voluit Deus malum, cum voluit ut esset et malum.Quod tamen non fecit in eo quod fecit bonum, sed permisit ut esset,quia bonum fuit quod voluit. Neque id bonum malum fuit, sed exmalo bonum fuit; neque malum bonum fecit, sed ex malo bonumfecit. Qui malis et bonis uti novit ad bonum.

126

CAP. VI. Quare Deus mala permisit

Fuitque majus bonum esse bonum ex bono et malo quam exsolo bono; pro quo voluit summum bonum ut esset hic bonum, etquod voluit fuit bonum. Sicut ergo aeternae sapientiae illius ignotumesse non potuit omne quod futurum fuit, sic coaeternae voluntati ejusdisplicere non potuit omne quod fuit. Et vidit totum quod futurumfuit, et bonum esse hoc totum ut esset totum, et voluit ut esset totum,quia bonum fuit ut esset totum. Et vidit mala quae erant procul futuracum bonis priusquam erant et consideravit, quod his malis adjunctisbona commendarentur, et pulchriora fierent comparatione malorum,et bona essent mala inter bona quae non erant bona. Quoniam ex eisornarentur bona et commendarentur, et amplius bonum acciperent addecorem et pulchritudinem universorum. Et respexit cuncta in ordinesuo: et vidit bona ibi, et quae bona sibi bona fuerunt, et voluit sicesse omnia ut bonum fuit, quia ita bonum fuit ut vidit et voluit quodfuturum fuit. Et pensavit aequo judicio universa, quae vidit incomplacito uno quo bonum fuit et justum totum esse, et nihil aliudesse; et voluit totum esse et aliud non esse. Et hac voluntate posteafecit ut bona essent quae esse bonum erat, sicut viderat et voluerat. Etpermisit ut mala essent quae esse bonum erat, quae cum bonis futuraesse praeviderat, et ut essent cum bonis voluerat quia bonum erat. Eterat quidem voluntas ejus aeterna et de bonis et de malis quae voluitut essent; sed non erat notum hominibus donec complerentur etfierent, de quibus bonis et malis voluntas ejus erat ut essent.

127

CAP. VII. Quare operatio Dei et permissio voluntas ejus dicuntur.

Cum autem fecit bonum et permisit malum, apparuit nobisvoluntas ejus de illo, quoniam esse vult quod facit vel permittit ut sit;et non incipit tunc cum illo quod fit voluntas ejus quae aeterna est,sed ostenditur ex illo quanto fit quae occulta est. Et ideo ipsum quodfit dicitur voluntas ejus, quia signum est voluntatis ejus. Et apparetquasi alia et alia voluntas, quia signa sunt alia et alia unius voluntatis.

128

CAP. VIII. Quod duplex sit discretio voluntatis Dei in beneplacito ejus et in signo beneplaciti ejus.

Et exit inde nobis discretio cognoscendae voluntatis divinaein beneplacito ejus et in signo beneplaciti ipsius, et dicimus quodbeneplacitum ejus est voluntas ejus. Et signum beneplaciti ejusvocamus voluntatem ejus, Et verum est utrumque et utrumque veredicitur; sed beneplacitum ejus aeternum est, nec potest non essequidquid in illo est, et quidquid in illo non est, esse non potest. Neccontra ipsum, nec extra ipsum, nec sine ipso aliquid est, in omniquod est. Et constat ipsum et ratum est; nec cassari potest aliquandoquod in ipso est, Omnia quaecunque voluit fecit (Psal. CXIII), in hocprobatum est, quia non cassatur voluntas ejus. Et voluntati ejus quisresistit? (Rom. IX.) In hoc probatum est quod non impediturbeneplacitum ipsius. Ita consonat rerum effectibus beneplacitumipsius: et ipsi effectus rerum non discordant ab illo. Fit enim omnequod vult, et omne quod non vult non fit, et omne quod vult sempervult ut fiat, quod non semper est aliquando quod vult. Et hocbeneplacitum universale quod aeternum est, et omnia quae fiunttemporibus suis pariter simplici nutu justitiae suae approbat ut adeffectum procedant et fiant; perficitur et consummatur, etmanifestatur duobus his quae subsequuntur in tempore permissioneet operatione divina, quae et ipsa rerum omnium quae effectumcapiunt vel subsistunt universitatem complectuntur, et respondent illiquod unum est in utroque, et indissimile ad dissimilia omniabeneplacitum Creatoris. Et propterea etiam ipsa duo voluntatesdicuntur. Et est voluntas Dei beneplacitum ejus, et voluntas ejusoperatio ejus, et voluntas ejus permissio ejus.

129

CAP. IX. Quarta est in praeceptione; quinta in prohibitione.

Et sequitur adhuc praeceptum ejus et prohibitio ejus, et diciturutrumque voluntas ejus. Quia cum quid fieri praecipit monstrat sevelle ut fiat; et cum quid fieri prohibet monstrat se velle ut non fiat.Et idcirco dicuntur haec similiter voluntas ejus; quia signa quaedamsunt voluntatis ejus, sicut operatio ejus et permissio ejus. Seddissimiliter et alio quodammodo significantia voluntatem ejus etsigna ex parte.

130

CAP. X. Quod non sunt similia signa aeterni beneplaciti praeceptio et prohibitio, sicut operatio et permissio.

Non enim sicut operatio ejus et permissio ejus, per omniatenduntur, quia sine illis non fit aliquid, sic et praeceptum ejus etprohibitio ejus. Sed ad rationalem creaturam diriguntur hic duotantum, quae sola capax est praecepti et prohibitionis cauta secunduminsitam rationem ad utrumque. Itaque signa sunt ex parte haec quaenon pertinent ad omnia neque universaliter summam voluntatem etquae in ea sunt omnia educunt ad manifestationem, sicut operatio etpermissio; sed ea tantum quae ad ipsos spectant quibus fiunt haec,hoc est praeceptum et prohibitio significant, quoniam haec sunt insumma voluntate et beneplacito aeterno. Neque similia signa sunthaec, quemadmodum operatio et permissio ejus certa sunt et verasigna beneplaciti aeterni. Haec autem, videlicet praeceptum etprohibitio, non omnino certum faciunt quid sit in beneplacito aeterno,donec operatione vel permissione probetur cum factum fuerit. Tuncenim certum est cum hoc fecerit Deus, sive permiserit ut fiat, etfactum fuerit: quod in beneplacito aeterno ita fuit ut esset ut factumest, secundum quod voluntarie fecit sive permisit ut fieret quodfactum est; quoniam bonum ita est esse, ut est. Cum autempraeceptum fuerit vel prohibitum aliquid, nondum constat adhuc quidde ipso definitum sit in beneplacito aeterno, donec illud rerumeffectus educat in evidentiam sive operatione, sive permissione, utbonum est esse et beneplacitum quod futurum est antequam est.Praeceptum autem et prohibitio innuunt tantum quod ita est involuntate jubentis ut fiat, sive non fiat. Et demonstrationem faciuntquod justum est et pium non aliud credere illum cui fit etiam si aliudest in illo a quo fit. Et praecipitur saepe ut fiat quod futurum non est,nec fiet. Et prohibetur ut non fiat quod futurum est, et fiet, et non estin beneplacito nisi hoc solum ut sit quod fiet; quoniam bonum est itaesse et non aliud quam fiet sive operatione Dei quod bonum est, sivepermissione quod malum est; quod totum esse, bonum est. Et nonrespondet praeceptum ejus et prohibitio ejus beneplacito ejus, sicut

131

operatio ejus et permissio ejus; sed procedunt ex adverso etdissimiliter ordinantur, et non consentiunt aliquoties secundum idquod futurum est, et fiet.

132

CAP. XI. Quomodo fallere videtur Deus praeceptione vel prohibitione aliud innuens quam sit in beneplacito suo.

Videntur autem praecepta Dei fallaciae obnoxia, et mentiri deveritate, cum aliud significant de voluntate ejus, et affirmant nobisaliena quaedam et extranea; et quae conducta non sunt nequeconstant secundum beneplacitum illius quod ratum est de hisomnibus quae fient. Et graviter colluctatur conscientia humana induobus adversantibus quae non conveniunt, vel quare praecepit Deusquod noluit, vel quare factum non est quod voluit. Si enim veritas estin praecepto, videtur omnino voluisse quod jussit; et si omnipotentiaest in beneplacito, videtur factum esse quod voluit. Non est autemfactum quod jussit, et factum est quod prohibuit. Quid ergoconsequitur ad haec nisi vel noluisse id quod praecepit, vel nonpotuisse quod voluit? Quod enim factum est ab eo factum est, et sifactum non est tamen permissum est, et si factum est voluntariefactum est, et si permissum est voluntarie permissum est; quia nequead faciendum contra voluntatem suam compelli potuit, neque adpermittendum sine voluntate cogi. Igitur quod factum est voluntateejus factum est, etiam si propter voluntatem ejus factum non est;quoniam alia factum est voluntate, quae voluntati ejus amica non est.Tamen omnino voluit quod factum est quoniam bonum est sic essefactum ut factum est; et sic esse, ut est. Quare ergo praecepit ut aliteresset et prohibuit ne sic esset, cum bonum sit ita esse, et ita futurumfuit priusquam fuit et beneplacitum, quia bonum fuit ita esse, et aliternon esse.

133

CAP. XII. Utrumque durum sonare vel quod Deus praecipiat quae fieri nolit, vel quod quae nolit fieri permittat.

Tali quaestione coarctamur et ducimur in ambignum, ut nonfacile audeamus hoc vel hoc aliquid affirmare, vel quod Deus fieripraecepit quod noluit, vel quod quae noluit, fieri permisit. Et tamen eduobus unum facilius approbamus, quod voluit quod praecepitbonum, quam malum quod permisit, cum tamen quod praecipitfactum non sit bonum, sed malum quod permisit. Leve enim est etsine conscientiae scrupulo dicitur: Deus vult bonum, et cum dicitur,bene sonat: Deus vult bonum Si vero dicitur: Deus vult malum, graveest auditu et non facile recipit hoc pia mens de bono quod malumvult. Videtur enim hoc solum dici cum dicitur Deus vult malum, quiabonus malum diligit et approbat quod pravum est, et amicam sibireputat iniquitatem, et gaudet quasi de consimili et bonum putat quodmalum est; et ideo refutat hoc mens pia; non quia quod dicitur nonbene dicitur, sed quia quod bene dicitur non bene intelligitur.

134

CAP. XIII. Quod Deus non vult mala, quamvis velit ut mala sint, quia hoc bonum est.

Non enim hoc solum dicitur sed in eo quod dicitur aliquidintelligitur quod non dicitur, quoniam malum esse vult et malum nonvult. Quod si hoc solum intelligendum est, in eo quod dicitur, vultDeus malum dicendum omnino non est, quoniam non approbat illudprorsus, neque existimat bonum; sed contrarium judicat sibi bonomalum, et a suo alienum, et non desiderat illud quasi conveniens, etconcordiam habens cum eo quod ipse est, et cum eo quod ab ipso est,et cum eo quod simile sibi est; sed extraneum et longinquum et inomni dissimilitudine constitutum. Et tamen vult esse malum, et in eonon nisi bonum vult, quia bonum est malum esse; et non vult ipsummalum, quia bonum non est ipsum malum. Sed vult bonum tantum;et diligit et delectatur in eo, quasi in suo cognato et amico etproximo. Et propter hoc bene sonat et libenter accipitur cum diciturDeus vult bonum, quia illud tantum diligit et non malum cum quosibi participatio nulla est, neque similitudo, sine his quae sunt ab ipsoet quae habent similitudinem cum ipso. Itaque vult Deus bonum, etnon vult Deus malum; et vult omne bonum, et omne malum non vult.Et hoc totum suscipimus et approbamus et dicimus: quod verum esthoc totum, quoniam diligit quod suum est totum: et non diligit nisiquod suum est, neque odit nisi quod suum non est; et totum suumdiligit, et odit totum non suum. Et ideo voluit bonum quod praecepit,et non voluit malum quod permisit, quia suum sui bonum et de suo,et amicum sibi et de suo, et dilexit suum et approbavit, et concupivitad se et amavit in se desiderio aeterno. Et malum quod suum non fuitin se non dilexit, neque ad se concupivit; sed reprobavit et renuitanimo dilectionis: et non suscepit in se consensu charitatis, ut locumei daret in beneplacitis suis.

135

CAP. XIV. Quod semper impletur voluntas Dei.

Sed dicis mihi: Ergo si bonum voluit imo quia voluit bonumquod praecepit, et malum quod permisit non voluit, factum est quodnoluit et quod voluit factum non est; quoniam factum non est quodpraecepit, sed quod prohibuit factum est, quod permisit. Itaquefactum non est quod voluit, sed quod noluit factum est. Imo factumest quod voluit et non factum est nisi quod voluit, quia sic voluit,fieri, et sic esse ut factum est, quia honum erat sic fieri et sic esse utfactum est, et non aliter esse. Et sic esse bonum erat etiam in eo quodbonum non erat. Et ipsum quod bonum non erat non voluit, sed esseipsum voluit quoniam id bonum erat. Et cum factum est, id factumest quod voluit; quoniam bonum erat, et hoc voluit. Tamen dicis:minus habuit voluntas ejus et minus adepta est et minus impleta, etimperfecta remansit; quia factum non est bonum quod voluit; et quodnoluit malum factum est. Non ergo consideras quod sicut malum nonhabet quod factum est quod noluit; ita neque bono caret, quod factumnon est quod voluit. Quod enim vult et diligit habet; et quod non vultet odit non habet. Et quod vult esse adipiscitur quia fit; et quod vultnon esse similiter, quia non fit. Et nunquam cassa est voluntas ejus utnon fiat quod vult, neque infirma aliquando ut fiat quod non vult.

136

CAP. XV. Quomodo mali excusabiles non sint quamvis per eos voluntas Dei impleatur.

Sed fortassis iterum mali excusabiles videantur cum malafaciunt, quoniam voluntas Dei impletur etiam in malis quae faciunt.Sed voluntate sua mali judicantur, quia Dei voluntati contrarii sunt.Non quidem voluntati ejus resistendo ut fiat quod non vult quia nonpossunt; sed resistere volendo quia mali sunt. Et ipsa mala voluntasculpa est qua aliud volunt; facultas autem justa qua aliud nonpossunt. Et cum volunt quod Deus vult, non ideo boni sunt, quia nonpropter hoc volunt quia Deus vult. Et quod volunt ipsum Deus nonvult, quoniam malum volunt et malum Deus non vult. Approbantenim et diligunt quod Deus odit; ac per hoc Deo contrarii sunt etmali, et peccatores, et rei. Non quidem faciendo quod Deus juste fierinoluit, sed amando et approbando quod Deus non diligit. Non igiturin eo quia fit quod fit voluntatem Dei impediunt; sed in ipso quod fita dilectione Dei recedunt. Et mali sunt non efficiendo contrariumipsius voluntati, sed amando contrarium ipsius dilectioni. Et sicquidem voluntas Dei semper impletur, et non excusantur malipropterea quoniam in eis et per eos voluntas Dei impletur. Quoniamnon sua voluntate ad implendam Dei voluntatem diriguntur, sedocculta ipsius dispositione qua aliud non possunt ad implendamvoluntatem ejus conducuntur. Sed dicis iterum: Si Deus voluit itaesse totum ut factum est quoniam bonum est ita esse totum, et nonaliter esse quam factum est; cur ergo praecepit quod factum non estet prohibuit quod factum est, cum bonum sit utrumque, et factum nonesse quod factum non est, et factum esse quod factum est? Quare nonpotius praecepit ut hoc fieret solum quod esse bonum erat; et ut hocsolum non fieret quod non esse bonum erat similiter?

137

CAP. XVI. Quare praecipit Deus omne quod praecipit.

Sed hic altius modum et causam praecepti considerare oportetet prohibitionis, secundum eumdem modum. Omne enim praeceptumvel prohibitio aut propter ipsum fit cui fit; aut propter ipsum a quofit; aut propter alium pro quo fit. Tota autem praecepti utilitas etbonum sive in eo quod faciendum praecipitur sive in eo quodcavendum mandatur, ad eum solum refertur pro quo fit: sive idem sitille, sive alius ab eo cui fit, vel ab eo a quo fit. Finis autem mandatifructus est et utilitas et causa et bonum quod consequitur postconsummationem praecepti. Et hoc bonum ad eum tantum referturpro quo fit praeceptum; et illius bonum debet esse impletio praecepti.

138

CAP. XVII. Omne quod bonum dicitur vel secundum se, vel ad aliquid bonum est.

Iterum considerandum est, quod omne quod bonum dicitur,aut secundum se bonum dicitur, aut ad aliquid. Quod secundum sebonum dicitur substantialiter bonum dicitur, quia ipsum bonum est.Quod vero ad aliquid et non secundum se bonum dicitur, nonsubstantialiter bonum dicitur quia ipsum bonum non est, sedaccidentaliter et denominative, quoniam ex ipso bonum est.Quoddam ergo bonum, bonum est, quoniam ipsum bonum est. Aliudautem bonum est, quia alicui bonum est, et ipsum bonum non est.Quod ergo bonum est et sibi bonum est et alii bonum est, in totobonum est. Quod autem bonum est et sibi bonum est et alteri bonumnon est, ex parte bonum est, sicut quod bonum est et alteri bonum estet sibi bonum non est, ex parte bonum est.

139

CAP. XVIII. Quod secundum se bonum dicitur et universaliter dicitur vere et summe bonum esse.

Est adhuc aliud bonum et excelsius bonis aliis quod et verebonum est, quia in se bonum est, et universaliter bonum est, quia adomnia bonum est, et omnium bonum est. Quod enim in se bonum estvere bonum est, et quod omnium bonum est universale bonum est. Etomne bonum ipsum est, quoniam omnium bonum ipsum est, necextra ipsum bonum est. Quod autem ad se bonum non est non verebonum est nec verum bonum est, sed bonum tantum dicitur, non quiaipsum bonum est, sed quia ex ipso bonum est et prodest.

140

CAP. XIX. De tribus generibus boni.

Bonum ergo summum est quod ipsum bonum est, et ad omnebonum, bonum est. Medium vero bonum est quod ipsum bonum est,et ad aliquid bonum est. Bonum autem infimum et quasi extrarium etdenominative solum et conductum et non proprium bonum; quod adaliquid bonum est, et ipsum bonum non est. Quod enim ipsum estbonum non est, sed quod ex ipso est bonum est. Et idcirco secundumaliquem modum et ipsum bonum est, quoniam ex ipso bonum est etprodest. Et ex ipso bonum est esse etiam quod ipsum bonum non est,quia nisi esset ipsum quod bonum non est, esset quod ex ipso bonumest. Neque idcirco praestant mala quoniam ex ipsis bonum est; sedserviunt praestanti et largienti, quia per ipsa non est quod ex ipsis est.

141

CAP. XX. Majus bonum esse illud quo majus bonum est.

Cum autem concurrunt duo ad unum quod est bonum et alicuinon est bonum, et quod bonum non est et alicui bonum est etutrumque esse non potest, sed e duobus alterum solum esse necesseest; majus bonum est hoc esse quod bonum est alicui etiam si ipsumbonum non est, quam quod est bonum solum et alicui bonum non est.Ex eo enim quod bonum non est et alicui bonum est, illud etiamsequi necesse est quod bonum est et alicui bonum est: quod majusomnino bonum est quam quod solum bonum est et alicui non bonumest. Non enim bonum esset quod bonum non est et alicui bonum est,nisi ex eo esset quod bonum est et alicui bonum est. Itaque quodbonum est, quoniam ipsum bonum est, bonum non est alicui quoniamex ipso bonum non est; et quod bonum non est, quoniam ipsumbonum non est, bonum est alicui quoniam ex ipso bonum est. Etcontingit hoc aliquando, et in fine suo omnia judicantur sive bonasint sive mala. Quoniam Scriptura manifeste ostendit quod bonumunum et bonum ipsum aliis est odor vitae in vitam; aliis odor mortisin mortem (II Cor. II); quoniam ex bono malum et ex malo bonum, etbonum malis ad malum, et malum bonis ad bonum. Et quod bonumin toto est majus est quam quod in parte est solum: et hoc probatur inhunc modum. Omne enim universale bonum, majus est quam id quodin parte constat; et quod conducit magis et expedit, majus ipsummerito nominatur. Nunc autem congregemus in unum et colligamusquae dicta sunt, quoniam impletio omnis mandati bonum illi estpropter quem factum est ipsum mandatum. Et quoniam omne bonumaut per se bonum est aut ad aliquid; et quod per se bonum non est etalicui bonum est, majus est bonum quam quod per se solum est etalicui bonum non est; et quod magis conducit et expedit, jure sempermajus aestimatur bonum; quoniam in fructu suo est omne bonum, etest tantum omne quantum est bonum.

142

CAP. XXI. Quod Deus propter se, id est pro utilitate sua vel commodo, nihil praecipit.

Nunc ergo videamus omne quod praecipit Deus, utrumpropter se praecipit, an propter illum cui praecipit. Si propter sepraecipit ad bonum ejus est quod praecipit, et bonum illi est praeceptisui impletio. Sed quomodo praecipit propter se qui profectu nonindiget in se, neque bono alieno adjuvari potest, qui melior esse nonpotest? Clamat hoc Scriptura, et perfector mandati in Scriptura: Deusmeus es tu, quoniam bonorum meorum non eges (Psal. XV). Ergopropter se non praecipit Deus quod praecipit; sed propter illum cuipraecipit, quoniam bonum est illi quod praecipitur cui bonumpraecipitur.

143

CAP. XXII. Quod Deus hoc unicuique praecipere habet, quod bonum est ipsi cui praecipit; etiam si bonum omnium non est.

Quoniam ergo propter illum mandatum fit cui fit, ipsummandatum; bonum ipsius esse debet cui mandatur mandatum. Nequealiud mandari debet nisi quod bonum illi est cui mandatur mandatum.Frustra enim mandatum fieret, si illi propter quem fieret bonum nonesset; maxime cum a bono mandatum esset qui nihil praeter bonummandare deberet. Neque enim Creaturae suae Deus auctor mali essedebet, neque causationem illius assumere sibi quasi docendocorruperit quod creaverat incorruptum. Non itaque habet aliud illipraecipere nisi solum quod bonum est illi; a quo habet illa totumquod bonum habet, et quod malum habet nihil: Quoniam igiturCreator nulli creaturae suae auctor mali esse potest: hoc solum illipraecipere habet quod bonum est illi, ut sincera sit ejus instructio,quemadmodum conditio incorrupta fuit.

144

CAP. XXIII. Quod bonum universitatis Deus impedire non habet etiam si illud alicui bonum non est.

Contingit autem quod bonum est alicujus, bonum esse illius,et non esse bonum ad omnia; et iterum quod malum est alicujusmalum esse illius; et bonum omnium esse, quoniam ex eo bonum estomnium. Et quod bonum est et alicui bonum est, minus esse bonumquam quod malum est et alicui malum est; quoniam ex eo ipso majusbonum est: ex quo omnium bonum est. Et majus bonum est esse illuda quo majus bonum est, etiam cum illud alicui bonum non est;quoniam in toto bonum est. Non debet autem in compensationeminoris boni impediri quod majus est bonum ab illo qui optimus est.Et diximus quod majus bonum est esse bonum ex malo et bono,quam ex solo bono. Permitti itaque mala debuerunt ut essent,quoniam ut essent id bonum erat ex quibus bonum futurum erat.Praecepit itaque Deus quod bonum erat singulis et permisit quodbonum erat universis. Quoniam et majus erat bonum universitatisquod impedire non debuit, et non bonum erat quod malum erat alicui,cujus auctor esse non potuit. Et ideo praecepit unicuique quod bonumerat, et quod illi bonum erat; et praecipiendo illud significavit se velleillud; et sunt signa voluntatis ejus praecepta ejus, et vocanturvoluntas ejus, quia signa sunt voluntatis ejus. Quoniam vult etapprobat et diligit et amica sibi judicat bona quae praecipit, et malaquae prohibet odit et detestatur; et non invenit concordiam etamicitiam in illis, et vult tamen ipsa esse mala quae non vult, proptermajus bonum quod ex illis est, quod magis vult. Sed non pertinet adnos neque exigitur a nobis nisi quod nostrum est et quod bonumnostrum est, tantum ut faciamus et approbemus et diligamus in nobis,sicut et Deus diligit et approbat bonum nostrum in nobis; ut eisimiles simus diligendo et faciendo bona, sicut et ipse bona tantumdiligit et facit. Et cum praecipitur nobis quod bonum nostrum est,significatur nobis quod Deus hoc vult; et pertinet ad nos ita sentire etita credere quod Deus hoc vult quod praecipit nobis ut faciamus. Etnon fit tamen nisi tantum quod ipse vult fieri, sive faciamus sive non

145

faciamus quod praecepit nobis. Et si facimus bonum, voluit hocDeus; et voluit quia factum est hic, et approbat quod factum est etquod factum est; vult quod factum est et bonum est. Et si facimusmalum vult quod non facimus bonum; et approbat illud quoniambonum est, et non approbat malum quod facimus quoniam malumest; et tamen vult quod factum est quia factum est, quoniam idbonum est quod factum est, et vult ipse quod bonum est. Et constatomnipotens voluntas ejus certa et firma in beneplacito suo,approbans bona et permittens mala propter bona, quae nec potestimpediri ut non fiat quod in ipsa est, neque infirmari aliquando ut fiatquod in ipsa non est.

146

CAP. XXIV. Quod operatio et permissio Dei signa sunt quid esse bonum sit, etiam si illud bonum non sit; praeceptio et prohibitio signa sunt quid bonum sit, etiam si illud esse bonum non sit.

Et sequuntur post ipsam signa ejus, permissio ejus et operatioejus; et ostendunt quod in illa est, quoniam in ipsis idem est. Etadduntur praecepta et prohibitiones, et sunt ipsa quoque signa etdemonstrationes voluntatis summae et complaciti aeterni perapprobationem et dilectionem; et non similia quidem signa prioribus,sed demonstrationes tantum et significationes approbationis etcomplaciti in eo quod bonum sit; et non in eo quid esse bonum sit,sive bonum ipsum sive malum sit. Et ideo significant ipsa non hocquidem quod in summa sit voluntate, ut fiat, sed quid in complacitoet approbatione sit si fiat; et tamen utrumque voluntatis esse et hocbonum esse etiam si non fiat: illud autem sic bonum esse ut fiat.

147

CAP. XXV. Beneplacitum Dei esse aliquando ad rem; aliquando ad actum rei.

Quicunque ergo distinctionem facere voluerit, loquens devoluntate Dei, hoc dicere potest. Diligenter considerandum estquomodo quidem Deus in alio hoc vult quod ipsum est; in alio autemsolum hoc, quia ipsum est. Et in eo quidem quod vult ipsum quod estrem approbat; in eo vero quo vult ipsum, quia est actum rei. In eoautem quo approbat rem et non actum rei, vult aliquid et nondumadhuc esse vult quod vult. In eo vero quod approbat actum rei et nonipsam rem aliquid esse vult, et nondum tamen ipsum vult quod essevult. Neque enim bonum est esse omne quod ipsum bonum est;quemadmodum aliquando quod malum est esse ipsum malum nonest. Et non vult Deus nisi quod bonum est, etiam cum ipsum essebonum non est. Et non vult esse nisi quod esse bonum est, etiam cumipsum bonum non est. Et cum vult aliquid quia bonum est, et ipsumesse non vult quia bonum non est, perficitur voluntas ejus et nonremanet sine effectu, etiam cum res non perficitur, quia sic vult etbonum est quod vult. Et cum non vult aliquid, quia malum est; etipsum esse vult, quia bonum est: perficitur voluntas cum resperficitur, quia sic vult et bonum est quod vult. Et semper impleturvoluntas ejus; et nunquam cassum est beneplacitum illius, quiabonum est semper quod vult et est semper ut vult. Et haec suntquinque proposita, beneplacitum, et permissio, operatio, et praeceptioet prohibitio. Et distinguitur beneplacitum in eo quo res approbatur,et in eo quo approbatur actus rei. Et distinguitur operatio in eo quodoperatur, et in eo quod cooperatur; quia alia facit Deus operandoquae solus facit, alia cooperando quae solus non facit. Et distinguiturpraeceptio in eam quae fit extrinsecus per sermonem, et in eam quaefit intrinsecus per inspirationem. Et constat in his omnibus quod devoluntate Dei dicendum fuerat, quod est beneplacitum ejus et signumbeneplaciti ipsius. Propter quod et multae dicuntur voluntates ejuscum sit una voluntas ipsius, quia sunt multa signa voluntatis ipsius.Sicut scriptum est: Magna sunt opera Domini exquisita in omnes

148

voluntates ejus (Psal. CX); propter ea quae ex ipsa et secundum ipsasunt multa. Hic de voluntate Dei diximus, quoniam ipsa est primacausa rerum omnium sicut nobis propositum fuerat, et secundumintelligentiam prosecuti sumus. Et sunt alta multa fortassis quaecomprehendi non possunt et fugiunt ab intelligentia et sermonenostro.

149

CAP. XXVI. De rerum ordine in primis et secundis et tertiis.

Sic igitur constat rerum ordo, ut post prima posteriorasequantur. Prima omnium rerum est voluntas Creatoris, quoniam exipsa sunt omnia. Post ipsam sequuntur quae sunt ex ipsa. Prima suntquae sunt in ea; secunda sunt quae ex ea sunt. Quae in ea sunt aeternasunt, nec gradum habent nec successionem, quoniam in unitateconsistunt et in aeternitate non transeunt. Quae ex ea sunt creata suntper eam, quae causam sumpserunt ex ipsa non substantiam in ipsa;quia divina natura substantialiter ex se non genuit quae causalitercreavit; quia non potest naturaliter idem esse qui fecit et quod factumest. Quae igitur facta sunt unum non sunt, et in his quaedam primasunt, quaedam secunda; non prima ad prima sed ad secunda prima.Quae enim ad prima ante se secunda sunt ad secunda, a se suntprima; et secunda ab ipsis; tertia sunt ad prima. Quae in voluntateDei aeterna et invisibilia sunt, prima omnium sunt. Quae ex voluntateDei temporalia et invisibilia sunt secunda sunt post prima, quaetemporalia et visibilia tertia post secunda. Et in ipsis visibilibus quaerationalia sunt propinquiora sunt invisibilibus, quia in ipso invisibiliasunt quae rationalia sunt. Ponuntur ergo primo loco causaeprimordiales et invisibiles et increatae creandorum omnium in mentedivina. Secundo loco angelica natura invisibilis quidem sed creata.Tertio loco humana visibilis et creata, secundum aliquid invisibilis etsecundum aliquid visibilis. Quarto loco creatura corporea in totovisibilis et in toto temporalis. Post primas ergo causas increatas etinvisibiles exibit consideratio, et procedet ad angelicam naturamrationalem et invisibilem. Deinde ad humanam visibilem etrationalem, de qua propositum primum fuit ut consummetur. Nam devisibilibus quidem quae postrema sunt idcirco primam propositionemfecimus, ut de his quae patent ad latentium cognitionem humanammentem commodius duceremus.

150

151

PARS QUINTA

DE CREATIONE ANGELORUM ET NATURA, ET CONFIRMATIONE

ET LAPSU, ET CAETERIS QUAE AD IPSOS PERTINENT

CAP. I. Quae de angelis sint inquirenda.

De natura angelorum post alia quae dicta sunt de mundiexordio, et idcirco praemissa sunt ut de visibilibus ad invisibiliaconscendamus, quaestionem proponitis, quando creati sunt angeli etquales facti sunt dum conderentur primum; deinde quales effecti suntdum dividerentur aversione et conversione, et quomodo dispositi suntdum judicarentur damnatione et glorificatione. Et de numero et deordinibus, et de excellentia, et de hominibus, et de differentiadonorum, et de officiis et de moderatione, et gubernatione Dei inillis; et multa alia quae consequuntur ad illa et quae continentur inillis. Propterea nos oportet de multitudine rerum latentium secundumnostram possibilitatem, doctrinam formare; et non promittere quodconsequi non possumus.

152

CAP. II. Quod in principio creati sunt angeli.

Scriptura dicit quod primo omnium creata est sapientia (Eccli.I); et intelligimus sapientiam creatam rationalem creaturam dici;quoniam et ipsa sapientia est sicut lumen lucens ex lumine, nonlumen illuminans. Nam illa sapientia quae sapit, sapientia ista creatanon est, nec creatura est, nec aliunde esse habet sicut aliunde saperenon habet. Ista autem quae de semetipsa sapere non habet neque essehabet a semetipsa et ipsa creata est, et initium habet. Et dicitScriptura quando facita est sapientia ista, quoniam primo omniumfacta est sapientia. Et rursum alia Scriptura dicit: In principio creavitDeus coelum et terram (Gen. I). Et videntur quaedam contraria oririassertionibus istis. Nam si primo omnium creata est sapientia, omniapost ipsam facta sunt. Et facta sunt post ipsam coelum et terra, et ipsafacta est ante coelum et terram. Iterum si in principio creavit Deuscoelum et terram, nihil factum est ante coelum et terram nec facta estipsa sapientia ante coelum et terram, quod simul stare non potest.Propter hoc ne divinarum Scripturarum testimonia contraria essevideantur, quod sentire fas omnino non est, requirimus intelligentiamveritatis quoniam in veritate non repugnat quod verum est.

153

CAP. III. Quod rationalis creatura prima omnium facta est dignitate; quoniam ad ipsam refertur conditio reliquorum sicut ipsius conditio ad Deum refertur; quoniam ad similitudinem Dei facta est sola.

Dicimus quod creatura rationalis prior facta est, et post eamfacta est corporea creatura; non tamen tempore, sed causa solum etrespectu et dignitate. Nam ipsius creaturae corporeae conditio adipsam refertur creaturam rationalem, et secundum ipsam perfecta est,sicut ipsius conditio ad solum creatorem refertur; quoniam secundumipsum facta est sola. Sola quippe rationalis creatura ad similitudinemDei facta legitur; et non dicitur quod creatura aliqua praeter solamrationalem ad similitudinem Dei facta sit, licet omnis creatura inratione divina et in providentia aeterna ipsius causam etsimilitudinem habuerit ex qua et secundum quam perfecta sit in suasubsistentia. Sed magna differentia est et distantia magnasimilitudinem in Deo habere, et ipsum Deum similitudinem habere.Quamvis enim in Deo nihil esse possit quasi minus aut diversum autaliud a Deo, longe tamen aliud est factum esse aliquid adsimilitudinem ipsius quod in Deo est; et in ratione ejus et inprovidentia ipsius, et factum esse ad similitudinem Dei et Deo simileesse. Nam in Deo quidem omnia erant antequam essent in sesecundum rationem et causam et providentiam ex qua futura erant;sed quasi minus erant singula perfecto et unumquodque hoc aliquidet non totum secundum rationem et discretionem uniuscujusque quaeratio omnia continebat; et major erat in toto et quasi superabundabatsingulis. Et ideo non erant singula hoc totum, sed in toto erantsingula, quoniam totum ad totum et singula ad singula. Et tamen Deoin parte nihil minus erat quam in toto, quia pars et totum unum erat;sed ratione et providentia una discreta sunt quae futura erant in parteet toto, et minus futura erant in parte quam in toto. Ideo et ipsa inratione minus habueruut, quoniam ex ratione minus futura fuerunt.Tamen Deus minus non habuit, qui in toto totus fuit et perfectus etunus. Propter hoc ergo rationali creaturae non unum aliquid aut hoc

154

aut illud in ratione divina pro exemplari sufficere potuit, ad cujussimilitudinem formaretur; sed quasi totum assumpsit Deum ut ejusipsius imago fieret, et expressa est ad totum aemulans perfectionem.Ut sicut Deus spiritus erat, et unus erat, et in ipso totum eratsecundum rationem et providentiam et praescientiam et causam, sicipsa spiritualis esset capax in uno praescientiae et providentiae etrationis et providentiae omnium. Et eluxit perfecta imago imitansauctorem suum, et apparuit quasi ipsum in altero, et idem unum. Etinventa sunt in secundo quoque quae et in primo secundumaemulationem et imitationem, et imaginem et similitudinem rationeset causae et similitudines et formae, dispositiones et providentiaefuturorum quae facienda fuerant. Et cum facta sunt illa quae factasunt ad similitudinem horum facta sunt quae erant in secundo facta;sicut facta sunt ad similitudinem illorum quae in primo erant nonfacta. Secundum hujusmodi rationem et considerationem corporeacreatura post secundam tertio loco est creaturam rationalem, quoniamad eam est facta, sicut rationalis ipsa ad primam facta est increatamnaturam.

155

CAP. IV. Quod in principio primo simul facta sunt et corporea omnia in materia, et incorporea in angelica natura.

Quantum vero pertinet ad momenta temporum et intervalla etspatia, hoc interim commodius et veritati vicinius profitemur, quodsimul in tempore uno et in principio temporis quando tempora ipsacoeperunt, facta est sive creata pariter rerum omnium visibiliummateria, et invisibilium in creatura angelica et spirituali natura. Necfuisse in tempore nec coepisse alteram sine altera, nec prius unamquam alteram, sed utramque simul in tempore et cum tempore; ettamen priorem fuisse ad quam facta est altera in qua fueruntexemplaria sapientiae quorum effectus sunt et expressiones quaevisibilia condita sunt, ex hoc modo primo omnium creata estsapientia. Qui autem dicunt ante coelum et terram angelos creatos, etsubstitisse ante omnia quae mutabilia facta sunt, et computant spatiaet annos et saecula quibus ante mundi constitutionem Deo servierunt,asserunt quod cum mundo tempus coepit, et non fuit tempus antemundum, quoniam mutabilitas non fuit; et tamen fuisse angelosimmutabiliter et intemporaliter priusquam mundus factus est; et cummundus coepit tunc primum coepisse tempus, quoniam mutabilitascoepit; et factum mundum in principio temporis. Sed nos interimmagis approbamus quod dictum est pro captu intelligentiae nostraesalva reverentia secretorum in quibus nihil temere asserendumputamus. Et ad hunc modum interim definivimus, quod simul factasunt omnia visibilia et invisibilia (Gen. II); sicut Scriptura dicit: Quivivit in aeternum creavit omnia simul (Eccli. XVIII).

156

CAP. V. Quod corporea et incorporea natura et secundum aliquid informis facta est; et secundum aliquid formata.

Omnia quippe simul condita sunt quoniam uno et eodemtempore pariter coepisse credimus et visibilium omnium materiam etinvisibilium naturam utramque informem secundum aliquid etutramque secundum aliquid formatam. Sicut enim visibilium etcorporalium omnium materia in exordio illo conditionis primariae etformam confusionis habuit et non habuit formam dispositionis donecpostea formaretur et ordinem concederet ac dispositionem; itaspiritualis et angelica natura in sui conditione per sapientiam etdiscretionem secundum habitum naturae formata fuit; et tamen illamquam postea per amorem et conversionem ad creatorem suumacceptura erat formam non habuit, sed erat informis sine illaformanda ab illa.

157

CAP. VI. Quales fuerunt angeli quando primo facti sunt.

Amplius adhuc pro eo quales facti sunt angeli diligentiusinvestigatam rationem proponimus. Nam diximus quando facti sunt,quod facti sunt in principio; et prima creatura antequam nihil factumest, secundum quam factum est, et quod factum est cum ipsa. Unde etsecundum aliquid ante omnia facta est ipsa, quae forma est omniumet causa. Deinde autem oportet ostendere quales facti sunt angeli tuncin ipso primordio et prima subsistentia et initio conditionis suae; ineo quod primum esse coeperunt, et quale illud fuit, quod primum fuitin eis conditum esse.

158

CAP. VII. Quod non sunt facti de materia praejacente sicut corporea.

Non enim in materia praejacente creata est spiritualis natura,quemadmodum corpoream diximus conditam fuisse; quoniam non itaest, neque simul ipsa cujus substantiae simplicis non aliud esse potestid quod est, et id de quo est. Quia unum et simplex et individuum etimmateriale est totum quod est; sed facta est in sua natura et essequantum ad substantiam spiritualem perfecta; non ut massa autconfusa materia ut rudis moles, aut acervus, aut congregatiocumulata, aut ex his aliquid quod illam non contingit, sedpersonaliter distincta et expressa et consignata numero spiritualis etintelligibilis discretionis et multitudo rationalis et intelligibilesspiritus subsistentes, habentes ingenitam rationem et formamsapientiae concreatae et qualitatem spiritualem intelligentiae capacissecundum modum et mensuram conditionis profectus sublimioris etillustrationis superventurae in ipsos. Liberum quoque arbitrium moxexordio insitum innatum pariter possidentes quo poterant sineviolentia ad utrumlibet propria voluntate deflecti; in altero adjuti sinecoactione, in altero derelicti sine oppressione.

159

CAP. VIII. De quatuor proprietatibus naturae angelicae.

Si quis igitur quaerat qualis in exordio suo facta sit velcondita spiritualis natura, quatuor sunt ista quae proposuimus etdiximus angelis in conditione sua attributa; hoc est primumsubstantiam simplicem et immaterialem; secundum, discretionempersonalem; et tertium formam sapientiae et intelligentiaerationalem; quartum vero sive ad bonum sive ad malum liberaminclinandae voluntatis et electionis propriae potestatem. Et sequiturpost hoc consideratio magna necessaria ad intelligentiam veritatis etde spirituali substantia eorum, et de sapientia ipsorum, et de libertatearbitrii, et de caeteris quae circa ista consistunt, utrum omnibusaequalia erant quae aequaliter omnibus inerant. Aequaliter enimomnibus inerant quae communia omnibus erant, de quibus nihilexcipiebatur quod non erat in omnibus. Sed nondum constat anaequale erat quod aequaliter inerat. Et hic quaerendum est primum desubstantia, postea de forma, ac deinde de potestate. In personis enimsubstantia est, in sapientia forma, in arbitrio potestas. Ad substantiamquidem pertinet naturae subtilitas; ad formam autem intelligentiaeclaritas. Ad potestatem vero motus intelligibilis et appetitus etvoluntatis rationalis habilitas.

160

CAP. IX. De differentia substantiae spiritualis.

Hoc ergo quaeritur utrum essentiae illae rationales quaespiritus erant; et natura simplices, et vita immortales, uniussubtilitatis vel puritatis sive vigoris ejusdem vel quolibet alio nominesignificandum sit quaelibet essentia bona, sive alia melior autdecentior forma jure appellatur, creatae sunt. Sic enim corporumnatura se demonstrat; et sunt quaedam corpora solida magis et firma,et alia puriora apparent et extersa magis et munda et clara et quasimeliorem et digniorem substantiam vel essentiam vel formamhabentia; et alia levia et coaptata et prompta et integra et incorruptamagis; et alia fragilia et corruptioni proxima et infirma et feculenta etvilia et ponderosa et incongrua. Et est pulchra tamen in universitatiscompage et ordine ista diversitas, in qua minus bonum malum nonest, et differens bonum majus bonum est. Ad hunc ergo modumrationabile est illas quoque spirituales naturas quae universaliter beneconditae sunt, convenientes puritati suae et excellentiae; non indignaset in essentia et in forma differentias et gradus in ipso mox exordiocognitionis suae accepisse, quibus alii superiores, alii inferiorespossent constitui secundum moderamen sapientiae cuncta bonacreantis et bene ordinantis Dei.

161

CAP. X. De differentia cognitionis.

Qui enim subtiles natura magis et sapientia ampliusperspicaces creati sunt, ii merito dignitate superiores sunt constituti.Qui vero et natura minus subtiles et sapientia minus perspicacesconditi sunt, merito dignitate inferiores sunt ordinati, ita tamen ut iiqui excellentiores constituti sunt sine superbia praelati essent, et quiinferiores positi sunt, sine miseria subjecti.

162

CAP. XI. De differentia liberi arbitrii.

Sed et ipsam arbitrii libertatem secundum differentem naturaevirtutem et sapientiae et cognitionis et intelligentiae vim; si quisdifferentem assignare voluerit non est qui ex ratione occurrat. Quiasicut differens vigor et subtilitas naturae infirmitatem non adducit,minorque cognitio sapientiae ignorantiam non ingerit; sic libertasinferior nullam arbitrio voluntatis necessitatem imponit.

163

CAP. XII. In quo similes conditi sunt et in quo dissimiles.

Quod ergo spiritus erant, quod vita erant, quod indissolubilesvel immortales erant: aequales omnibus erant. Quod autem naturapotentes erant, quod essentia subtiles erant, quod intelligentiasapientes erant, et libertate voluntatis prompti ad utrumlibet ethabiles; non aequale omnibus erat, et tamen sufficienter erat. Istasdiscretiones invisibiles invisibilium et intelligibilium natura solusponderare potuit et uniuscujusque mensuram et modum et terminumsapientia sua comprehendere, cujus potentia conditum erat totum, etprovidentia ordinatum. Nos vero caligante intelligentia timideincedimus ad illa, et palpamus sensu cognitionis infirmae quaevirtute non comprehendimus. Quae igitur vis et quanta potentia fueritinvisibilium essentiarum; quaeve sapientia, qualisque libertas, etquantum in his commune omnibus, et quid singulis proprium velsingulare ac differens datum sit; valde ineffabile est et a sensuhumano remotum. Sola enim divina potestas et sapientia divina nectermino nec mensura concluditur; et arbitrii libertas aeterni, atqueincommutabilis voluntatis complacitum nulla unquam minorationesive necessitatis angustia coarctatur; sed absolutum est et dominanset superexcellens et efficax et nutus sui libertate singulariterperfectum, ac propria potestate plenum. Omne autem quod creatumest ex parte est, et ex parte potens et sapiens et liberum ex parte; quianec omnis effectus potestati creaturae subjicitur, nec omne occultumsapientiae manifestatur, nec omnis eventus electionem sequitur. autvoluntati famulatur; sed secundum aliquid tantum possunt et sapiunt,secundum aliquid et liberi sunt. Et propterea determinanda estpotestas eorum et determinanda est sapientia, et determinanda estlibertas. Potestas autem ad operationem pertinet, sapientia adcognitionem, libertas ad voluntatem.

164

CAP. XIII. De triplici potestate illorum.

Et erat primum triplex discretio potestatis illorum, quoniamalia pars potestas quam acceperant ad se, alia quam acceperant adinvicem inter se, alia autem quam acceperant ad ea quae conditioneordinata fuerant sub se. Prima potestas virtutis erat, secundadominationis, tertia administrationis. In ea potestate quam acceperantin se, omnes differentes erant; in ea vero quam acceperant inter sequidem excellentes; in ea autem quam sub se acceperant differenteset excellentes. In ea potestate quam in semetipsis singuli acceperant,unicuique ad effectum famulabatur natura propria. In ea vero quamad se invicem habebant; quibusdam subjecta erat obedientia aliena.In ea autem quam ad inferiora possidebant potestate, unicuiquesecundum virtutem naturae et dignitatem officii ministeriumexhibebat subjecta creatura. Haec de potentia prima rationalis naturaedicta, futurae investigationi primam occasionem exponunt.

165

CAP. XIV. De triplici cognitione angelorum.

De sapientia quoque illorum in prima consideratione triplexnobis discretio occurrit. Quoniam illuminabantur tripliciter, vel adtria simpliciter; et erat trina cognitio in eis ut agnoscerent quod factierant, similiter et a quo facti erant, et cum quo facti erant. In eo quodfacti erant, mali et boni cognitionem acceperant, ut intelligerent quidappetendum sibi foret vel quid respuendum secundum potentiamvirtutis in se et libertatem voluntatis. Sed et ipsius a quo facti erantcognitionem acceperant, ut intelligerent et scirent principium etfinem suum a quo conditione processerant, et ad ipsum debuerantintentione converti. Illius vero cum quo facti erant cognitionemacceperant, ut scirent quid vel sibi invicem pro divina dispensationeet ordinatione deberent, vel quantum in his quae conditione sibidivinitus sine praesumptione valerent. Et in hunc modum sapientesconditae sunt et discernentes et intelligentes spirituales illaesubstantiae; et tantum in his omnibus sapientes quantum incipientinaturae congruum fuit, vel pro merito virtutis adipiscendonecessarium.

166

CAP. XV. Utrum perfecti facti sint angeli an imperfecti.

Multi enim nesciunt et ignorant existimantes superfluentemquamdam sapientiam eorum quae ad rem non pertinet cognitionem etprovidentiam et praescientiam futurorum, et eorum quae circa ipsosventura erant fuisse in illis; et aliter imperfectos, et ignorantes, et nonsicut oportuit consummatos et plenos; qualia facere omnipotentemnon decuit et perfectum et bonum. Sed non discernunt quod adperfectionem aliquid facere ut perficiatur quod est imperfectum; etideo imperfectum, ut sit primo imperfectum; deinde autemperfectum, ut ab eo perficiatur a quo imperfectum factum est, utperficiatur; non est imperfectio facientis neque turpitudo facti,quoniam et aliter facere potuit qui fecit, et non aliter fieri debuit quodfactum est. Sed et hic dicendum quod perfectum est secundumaliquid habens totum quod habere debet, et si non habeat quodhabiturum est totum.

167

CAP. XVI. Quod tribus modis perfectum dicitur: secundum tempus, secundum naturam, et universaliter.

Nam tribus modis his perfectio constat, et nominaturconvenienter perfectum. Est enim secundum tempus perfectum, etsecundum naturam perfectum, et universaliter perfectum. Primumperfectum est quasi initium perfectionis faciens secundum tempusperfectum; et sequitur quod majus est secundum naturam perfectum;et tertium est maximum et superexcellens universaliter perfectum.Secundum tempus perfectum est quod habet quidquid tempusrequirit, et convenit secundum tempus haberi. Secundum naturamperfectum est quod habet omne quod vel datum est naturae suae, veldebitum est. Universaliter perfectum est cui nihil deest. Primaperfectio est naturae conditae; secunda perfectio est naturaeglorificatae; tertia perfectio et vera est increatae naturae.

168

CAP. XVII. Quod angeli perfecti sunt secundum primam perfectionem.

Et ad hunc modum non mirabile est neque in quaestionemadducendum quare non fuerunt perfecti angeli conditi; quia in primaperfectione creati sunt, et ad secundam sub tertia venturi. Quoniamsicut non possunt ad tertiam pertingere, sic nec a secunda inciperedebuerunt. Alioqui proficienti locum aditumque invenire nonvaluissent eundi in melius, nisi reliquum fuisset post prima donanaturae quo crescere potuissent vel deficere.

169

CAP. XVIII. Utrum angeli praescii fuerunt futuri eventus sui.

Hic quaeritur utrum angeli praescii fuerunt futuri eventus sui,et in sapientia data agnoverunt quid futurum esset super eos. Videturenim utrinque aliquid inconvenientis occurrere. Si enim qui futurierant mali, lapsum suum praescierunt, poenamque cognoverunt quaeruinam sequi debuerat, et finiri non debuerat, tanta sibi malaimminere praevidentes aut vitare voluerunt sed non potuerunt, etmiseri erant; aut potuerunt et noluerunt et stulti erant, et maligni. Siautem nesciverunt caeci erant, neque agnoverunt quo pergerent; et incontingens ac fortuitum miserunt pedem ut ultra procederent quonesciebant. Et videtur quasi aliquid absurditatis afferre si hoc dicatur,et melius sedere et aptum esse magis, ut scientes dicantur eorum quaefutura fuerant. Et repugnat iterum alia ratio quam contra posuimus, etpotest facile mentibus infirmis scandalum nasci in alterutrum nisiconveniat. Propter hoc dicimus quod non erant praescii eventus sui,neque eis data est cognitio eorum quae futura fuerant super eos.Quoniam non oportuit ut ita liberam haberent electionem voluntatissuae sine terrore et spe in utroque. Propterea monstratum est eis quidfaciendum esset non quid esset futurum, ut nulla necessitateprovidentiae impelli viderentur, sed ratione dirigi et propria deflectivoluntate in ambobus. Et ita bonum fuit et conveniens; et non est sicreprehensione dignum opus Dei, quia ita fecit ut bonum fuit.

170

CAP. XIX. Quales conditi sunt angeli, boni an mali, justi an injusti, beati an miseri.

Sed et multa alia quaeruntur de illa natura spirituali, quibuscuriositas humanae mentis quieta esse non sinitur. Interrogant utrumboni fuerunt an mali creati angeli, justi an injusti, beati an miseri; etfortassis alia quaedam his similia. Et, quia multa sunt alia quae inquaestione coacervantur, non possumus nos ad omnia prolixaresponsione occurrere; sed breviter definimus quia tunc in illoprincipio primo et exordio inchoationis quod humana consideratio itabreve et momentaneum simplicisque instantis sine mora et intervalloprimae subsistentiae de nihilo in aliquid apparentis accipiat, ut idquod primum omnium illis erat intelligat: hoc solum invenitur inconditis quod natura contulit conditionis. Quod enim ceperunt totumacceperunt. Et non poterat in illis ex illis esse quidquam, quoniamomne quod ex illis est posterius est illis. Itaque omne quod facti suntnon fecerunt ipsi; sed tantum facti sunt et quod facti sunt boni factisunt totum. Si enim quod facti sunt mali facti sunt, culpa est facientisnon facti; quia aliud esse non potuerunt neque facere ipsi cum factisunt tunc ut aliud essent quam facti sunt. Itaque ex faciente erantquando primum erant totum quod erant, et acceperant totum quoderant, et a se nihil habebant qui et hoc quod erant, ex nihilo, et aCreatore acceperant quod erant. Non potuit autem Creator optimus,auctor mali esse; et ideo totum bonum erat quod ex ipso illis erat; ettotum bonum erat, quoniam ex ipso totum erat. Hoc modo probamusquod boni erant angeli quando primum facti sunt, et quod boni factisunt omnes, quoniam a bono facti sunt qui malum facere non potest.Sic itaque boni erant et non mali; et quemadmodum boni erant, ita etjusti erant et beati erant. Sed ea bonitate et justitia et beatitudinequam natura incipiens acceperat, non quam fecerat ipsa vel merueratfaciendo. Si enim boni dicuntur boni erant, quemadmodum bonumerat quod bonus fecerat totum. Et si meliores erant (sicut erant)meliores erant pro eo quod facti erant, non pro eo quod fecerant ipsivel faciebant. Similiter et quod justi dicuntur, solum hoc illis erat

171

injustos non fuisse; et quod beati, non miseros ex stitisse.Verumtamen neque justi ad meritum, neque injusti ad culpam,quemadmodum neque ad glorificationem vel consummationem beati,vel ad tormentum vel poenam miseri verissime affirmantur Et forteexpressius et ad intelligentiam evidentius sit, nec bonos nec malos,nec justos nec injustos nec conversos, nec aversos, nec beatos, necmisero conditos, asserenti. Nam qui bonos dicit, significat virtutem;qui justos, meritum; qui conversos, dilectionem; qui beatos,glorificationem.

172

CAP. XX. De libero arbitrio illorum in primo conditionis principio, quando subsistere coeperunt.

In illis autem quod erat primum incipere, velle non erat autfacere, qui ad volendum et faciendum tantum facti erant non volentesaut facientes. Velle enim aut facere motum habet, et de hoc in illud,et successum et moram; quod incipientis principii esse non potest,quod incipit tantum amplius non est adhuc, sed primum est et nondeinceps. Velle autem voluntate est velle, cum movetur voluntas etoperatur jam aliquid; et est ibi hoc et illud; et de hoc in illud quodpraecessit voluntas ex qua velle erat cum adhuc velle non erat; sedvoluntas erat tantum ut ex ea velle esset quod incipientis non erat autfacere. Non ergo sic intelligendum est simplex principium et primaorigo nascentis naturae. Sed unum ipsum et hoc tantum et nonamplius sine spatio et motu et mora, quae omnia subsequunturpostea, in quibus velle constat et facere, et processus motuum etactionum post primum principium. Ex quo autem voluntasmovebatur velle erat; et a voluntate erat, quae libere movebatur, quiaper se movebatur et non impulsu alieno. Et hoc ipsum meritum eratet vocabatur bonum vel malum, quia liberum erat et ex se erat. Etextunc mereri coeperunt, ex quo voluntate moveri coeperunt. Et hocpost primum principium erat; et a primo principio erat; et non in ipso,quoniam ab ipso tantum erat. Ex quo autem voluntas erat, libertaserat, quia voluntatis est libertas; quoniam potens erat per se moveri utultra iret huc vel illuc sine coactione vel adjuta vel derelicta;quoniam libertas est voluntatis ex quo est voluntas ipsa in ipso primoprincipio. Propter hoc erat arbitrium liberum in illis, quoniam in illiserat voluntas potens moveri et ferri suo appetitu in utrumque.

173

CAP. XXI. Quid sit liberum arbitrium.

Quoniam spontaneus motus vel voluntarius appetitus liberumarbitrium est: liberum quidem in eo quod est voluntarius; arbitriumvero in eo quod appetitus. Sed et ipsa potestas et habilitas voluntatisest libertas qua movetur ad utrumque, et liberum arbitrium diciturvoluntatis. Voluntarie autem moveri et ferri spontaneo appetitu, hocest potestate eligere et libertate judicare, in quo constat liberumarbitrium. Et propter hoc facti sunt liberi arbitrii, ut voluntarioappetitu moverentur; sed secundum electionem voluntatis etinclinationem desiderii sui sine coactione. Verumtamen quod primumerat in illis, incipere moveri non erat; neque eligere, nequeconcupiscere, quoniam simplex erat et principium primum; et tamenliberum arbitrium jam tunc erat, quoniam voluntas erat cui inerat hocet ex qua hoc subsequebatur; quoniam ex hoc mota est statim etspontaneo appetitu ducta in electionem propriam.

174

CAP. XXII. Quod semper liberum arbitrium non ad praesens spectat, sed ad futurum: nec ad omne, sed ad contingens tantum.

Sed et hoc sciendum quod liberum arbitrium quod diximusprimi principii esse propter voluntatem quae erat in primo principio,hoc ipsum ad primum principium non erat; quoniam liberumarbitrium ad praesens tempus non refertur, sed ad ea quae futura suntpostea in contingenti. Omne enim quod est determinatum nec potestaliud esse, quam est dum ipsum est; et si aliud potest esse potest essealiud postea; et non aliud esse tunc quando est hoc quod est, sedpostea ut desinat hoc esse quod est, et incipiat aliud esse quod nonest. Quod enim potest in praesenti quidem potest, sed de praesentinon potest; et si de praesenti potest, non tamen nisi ad futurumpotest. Quod igitur primum facti sunt ipsi, non esse non potuerunt,quia facti sunt hoc totum; et non fecerunt ipsi et non potuerunt nonesse hoc cum primum erant, quoniam tunc ipsum erant, et essecoeperunt solummodo. Et si potestas illis erat, ut aliud essent, quialiberum arbitrium erat, non erat tamen potestas illis ut tunc aliudessent; quia hoc erant, sed ut hoc esse desinerent quod tunc erant etaliud esse inciperent quod non erant. Non enim esse poterant quodnon erant nisi prius esse desinerent quod erant, et tunc deinde esseinciperent quod non erant. Quoniam liberum arbitrium de praesentiesse non potest, tametsi ipsum in praesenti est; sed spectat semper adfuturos eventus, et solum qui in contingenti consistunt. Futura quippequae ex necessitate futura sunt, liberum arbitrium non sequuntur; sedconstant immobiliter ad unum tantum, nec recipiunt utrumlibetcontingentis. Sic igitur liberum arbitrium erat tunc in illis, nonquidem ut tunc aliud essent quam erant, sed potestate quam habebantin eo quod erant ut hoc esse desinerent, et aliud esse inciperent quodnon erant. Et sic quidem studiosius inquirentibus ratio occurrit destatu primo angelorum, de primordio existentiae illorum, quales factisunt primum et de natura, et de sapientia et de arbitrii libertateproposita.

175

CAP. XXIII. De aversione et lapsu malorum; et de conversione et confirmatione bonorum.

Post hoc consideratio adducit inquirere quales effecti suntdum dividerentur aversione et conversione. Quod enim primum erantsecundum aliquid unum erant, quia omnes boni erant; et quod boninon facientes, sed facti erant. In hoc igitur unum erant quod bonifacti erant et nondum ad aliud erant quam facti erant; quia tuncprimum facti erant, et non ante quidquam fecerant. Coeperunt autemdividi ab eo quod facti erant, ut aliud jam essent, vel proficientessupra illud et boni essent; vel sub illo deficientes ut mali essent. Haecest conversio et aversio qua divisi sunt qui unum erant et boni naturaut sint alii supra illud boni per justitiam: alii sub illo mali per culpam.Conversio enim justos fecit et aversio injustos. Utraque enimvoluntatis fuit, et voluntas utrinque libertatis. Et propterea utraquemerito imputatur et utraque merito judicatur, sive pro bono meritojudicatur, sive pro bono merito ad gloriam sive malo pro merito adpoenam.

176

CAP. XXIV. Quomodo in labentibus culpa gratiam avertit; et in stantibus gratia meritum adjuvit.

Qui autem ad bonum convertebantur voluntarie movebanturgratia cooperante sine coactione. Qui autem a bono avertebantursponte praecipitabantur gratia deserente sine oppressione. Et quiconvertebantur, idcirco bene movebantur quia gratiam cooperantemhabuerunt. Sed qui avertebantur non idcirco praecipitabantur quiagratiam cooperantem non habuerunt; sed a idcirco gratiadeserebantur quia avertebantur et praecipitabantur. Et quiavertebantur non prius avertebantur et postea deserebantur, quia cumgratia non ceciderunt; et qui convertebantur non prius convertebanturet postea assumebantur, quia sine gratia non profecerunt; sed quiavertebantur in eo ipso deserebantur, et qui convertebantur in eo ipsoassumebantur, pro aversione deserti et ad conversionem assumpti.

177

CAP. XXV. Quod in sola voluntate et justitia est et injustitia.

Quoniam vero in motu voluntatis rationalis justitia pariter etculpa inventa est, quia motu voluntatis factum est ut mali fierentaversi a bono in quo erant; et similiter motu voluntatis factum est utboni essent conversi a bono in quo erant ad bonum in quo nondumerant, propterea in motu rationis voluntatis omne meritum constabatquo vel boni vel mali erant. Illic ergo et malum bonum quaerendumest ubi justitia et culpa est, quoniam justitia bonum et culpa malumest. Et ipsa culpa nec voluntas erat, quoniam voluntas malum nonerat; quoniam a Deo data erat; nec motus voluntatis malum eratquoniam ex voluntate erat, et voluntatis erat, et moveri voluntas aDeo acceperat; nec id ad quod motus voluntatis erat malum erat,quoniam aliquid erat, et omne quod aliquid erat a Deo erat, et bonumerat.

178

CAP. XXVI. Quod peccatum nec substantia est, nec de substantia, sed privatio boni.

Quid ergo illic malum erat nisi quia motus voluntatis non eratad quod esse debuerat? et ideo non erat quia ad aliud erat ad quodesse non debuerat, nec tamen ad hoc esse sed ad illud non essepeccatum erat, quia si illud non esset etiam si hoc esset, peccatumnon esset. Mens itaque rationalis sicut voluntatem acceperat, etmoveri voluntate acceperat; sic et ad quae licite voluntate moveriposset acceperat, et ad illa moveri secundum mensuram erat moveri,et moveri secundum mensuram erat moveri secundum justitiam. Et siad illa tantum mota fuisset secundum justitiam mota fuisset, et fuissetjusta voluntas, quoniam secundum justitiam mota fuisset. Quandoautem ad ea mota est quae concessa non fuerant, extra mensurammota est, et in eo secundum mensuram mota non est. Et ibi malumilli erat secundum mensuram non moveri. Neque illi malum eratmoveri ad quod mota est; sed secundum mensuram non moveri adquod mota non est quia si secundum mensuram mota fuisset etiam adhoc mota peccatum non fuisset. Extra mensuram autem moverivoluntate erat appetere quod concessum non erat; in quo secundummensuram non moveri erat, et id malum erat; ipsum autem occasiomali. Quia enim extra mensuram voluntas mota est, secundummensuram mota non est. Nes tamen illi malum erat moveri ad quodmota est, sed secundum mensuram non moveri secundum quod motanon est. Et hoc si non fuisset, malum nullum fuisset. Hoc itaquemalum factum est voluntati avertenti se et transgrediendi mensuram,quod turpis facta est et prava et inordinata, effluens et non tenensmodum et legem pulchritudinis suae. Quae autem recte movebatur etsecundum Creatoris voluntatem conformabatur, convertebatur adeum a quo regebatur; et illi bonum erat extra illius voluntatem nonmoveri a quo erat.

179

CAP. XXVII. Quomodo Deus omnem voluntatem et potestatem angelorum ad suae voluntatis ordinem et dispositionem intorquet.

Considerandum est etiam hoc quomodo invisibiles illas etspirituales naturas moderatur Deus. Si enim liberi arbitrii sunt,faciunt quod volunt; et si faciunt quod volunt, quomodo ex sententiaDei pendet quod faciunt? Nam si dicimus quoniam idcirco hocfaciunt quod vult Deus, quia non aliud volunt aut velle possunt quamquod vult Deus, qui et ipsum velle tribuit sicut posse concedit, hoctametsi de bonis aliquando conceditur, de malis nulla rationeapprobatur. Malis siquidem Deus potestatem tribuit solam nonvoluntatem; quia licet ex ipsius permissione sit quod malum possunt,ex inspiratione, tamen ejus non est quod malum volunt. Malarumenim voluntatum ordinator est Deus, non Creator. Quomodo ergo nonfaciunt nisi quod Deus vult, qui nunquam volunt nisi quod Deus nonvult; quia semper malum volunt quod Deus nunquam vult? Si enimfaciunt quod volunt, et volunt quod Deus non vult, quomodo faciuntquod Deus vult? Rursum si Deus non vult quod faciunt, quarepermittit ut faciant quod non vult, cum fieri non possit nisi eopermittente, nec permitti nisi eo volente? Hinc coarctamur diligentiusinvestigere quomodo rationalem naturam praecipue illam quaevoluntate injusta a divina voluntate discordat; justa Dei moderatiogubernat. Hinc consideramus quatuor generales modos gubernationisdivinae in ipsis quibus disponuntur et ordinantur in omnibus quaeagunt, ut et ipsa mala quae contra Dei voluntatem sunt quod sunt(quia non approbantur a Deo quod mala sunt) extra ejusdispositionem non effluant, in quibus bonum est et placet quodordinata sunt. Et moderatur ergo Deus et regis secundum voluntatemsuam eos qui prava et injusta voluntate contra suam nitunturvoluntatem, ut conducantur et disponantur secundum ipsam quisurgunt contra ipsam ad perficiendum quod illi fieri placet voluntatequae illi displicet.

180

CAP. XXVIII. Quod quatuor modis Deus coercet voluntatem et potestatem malorum angelorum.

Hoc autem moderamen, ut diximus, quatuor perficitur modis.Aut termino naturaliter collatae potestatis, aut miraculo temporaliterillatae impossibilitatis, aut obstaculo extrinsecus adhibitaedifficultatis, aut judicio intrinsecus operantis dispositionis. Terminusnaturaliter collatae potestatis est quantum naturaliter posseconceditur. Miraculum temporaliter illatae impossibilitatis est quandoid ipsum naturale posse subita et occulta virtute divinae praesentiaesine exteriori impedimento comprimitur. Obstaculum extrinsecusadhibitae difficultatis est quando nutu divino per alias potestatesextrinsecus obviantes aliarum voluntates ne ad effectum venirepossint impediuntur. Judicium intrinsecus operantis dispositionis estquando ipsa vis divina, quae intus omni creaturae praesidet; illasetiam voluntates quae contra suam voluntatem ortae sunt, adperficiendam suam voluntatem intorquet. His ergo quatuor modispravas voluntates angelorum et hominum Deus ad imperium suaevoluntatis disponit, ut in eo etiam in quo displicet id quod est quiamalum est placeat quia est quod ordinatum est.

181

CAP. XXIX. De occulta dispositione Dei qua malas etiam voluntates ad suam voluntatem intorquet, et disponit secundum suam voluntatem.

De illo autem modo divinae moderationis, quo malas etiamvoluntates praesidens occulta et invisibili operatione ad suumarbitrium temperat et inclinat, hoc sentiendum est, ut credatur Deusmalis voluntatibus non dare corruptionem sed ordinem. Omnis enimvoluntas prius est quam velle; et velle quidem semper ad aliquid est,quia omnis qui vult aliquid vult. Voluntas autem non semper adaliquid est donec velle est, quia non omnis qui voluntatem habet, adaliquid habet, donec ipsa voluntate velle incipit et aliquid velle, sicutnon omnis qui visionem habet statim ad aliquid habet, donec ipsavisione videre incipit et aliquid videre. Visionem vero habere aliquiset in tenebris potest quando non videt; videre autem non potest nisi inluce quando aliquid videt. Sic et voluntatem potest habere aliquis, etnondum ad aliquid; velle autem non potest nisi ad aliquid. Omnisergo voluntas est alicujus, sed non semper ad aliquid est, donec velleincipiat. Velle autem omne et alicujus est quia in aliquo est; et adaliquid est quia de aliquo est. Omnis autem voluntas aut bona est sivel ex natura est vel secundum justitiam: aut mala est si praeternaturam est vel contra justitiam. Voluntati ergo malae vitium est exipsa quo mala est; ordo autem ex Deo est, quo per velle sive ad hocsive ad illud est. In voluntate ergo vitium est, et ipsum malum est, etex ipso voluntas mala est. In velle autem et vitium est in quantumvelle ex voluntate mala; et ordo est, in quantum ad hoc vel ad hoc exdisponente est. Et cum ipsum velle ad hoc aliquid est, malum estquod ad hoc est; quia mala voluntate est. Quod autem potius ad hocquam ad illud est, bonum est; quia ordo est, et ex bene disponenteest. Potest ergo voluntas mala in se corrumpi, et resolvi per propriumvitium, quod ei aliunde non datur; sed non potest per velle extra sepraecipitari nisi qua ei via aperitur. Et qui praecipiti qua vult adruinam viam aperit, quodammodo ipsam inclinat; non impellendo sedpermittendo et non tenendo, nec auctor illi est ruendi, sed incedendi

182

ordinator. Dominus, inquit David, praecepit illi ut maledicat (II Reg.XVI), et ego, ait, vocavi servum meum Nabuchodonosor ut disperdatterram (Jerem. XXV); et in die illa sibilabit Dominus muscae quaeest in extremo flumine Aegypti; et api quae est in terra Assur; etvenient et requiescent omnes in torrentibus vallium et cavernispetrarum (Isa. VII). In quibus omnibus manifeste ostenditur Deus adjudicia sua justa complenda, malas voluntates hominum sivedaemonum quibus ipse vult modis et occasionibus sive intus siveforis et excitare ad volendum, et dirigere ad perficiendum, et ordinaread subsistendum; in quibus quod sint malae Dei non est, sed quodsint ordinatae. Haec autem dispositio interna invisibiliterpraesidentis, tam occulta est ut etiam ipsas voluntates malas inquibus sit lateat, quae putant suo se solum arbitrio dirigi; quia sesentiunt praeter coactionem proprio appetitu moveri. Quia enim nonimpelluntur, nequaquam intelligunt quod diriguntur, et nesciunt sehabere coram praecedentem ut ordinentur, quia non sentiuntretrorsum impellentem ut praecipitentur. De aliis modis divinaegubernationis non multa hic disputare volumus, quia per se magispatent, nec tantam quaestionem adducunt.

183

CAP. XXX. De ordinibus angelorum quot in principio a Deo conditi sunt.

De ordinibus angelorum hoc auctoritas promulgavit, novemin principio conditos a Deo ordines angelorum, id est angelos,archangelos, principatus, potestates, virtutes, dominationes, thronos,cherubim, et seraphim, ut addito homine denarius consummareturperfectionis coelestis. Non enim ut quidam putant conditio hominisita ad restaurationem angelorum provisa est, quasi homo non fuissetfactus, nisi angelus cecidisset; sed idcirco ad restaurandum etsupplendum lapsorum angelorum numerum factus homo dicitur; quiacum homo postmodum creatus illuc unde illi ceciderunt ductus est,illius societatis numerus qui in cadentibus diminutus fuerat, perhominem reparatur. Novem enim ordines angelorum ab initio conditisunt, et ex illis qui ceciderunt (quia in una simul omnes malitiaconsenserunt) quasi unum ex se perversae societatis ordinemeffecerunt. Habet autem traditio ex singulis ordinibus aliquoscecidisse. Unde et Apostolus Paulus cum de malignorum spirituumtyrannide mentionem faceret, principatus et potestates tenebrarum(Ephes. VI) nominavit. Ut videlicet ostenderet quod idem nuncquisque in malo ministerium ex perversitate exercet, quod ad bonumperficiendum ex conditione accepit. Nusquam tamen in Scripturanequam spiritus seraphim appellatos invenio; quia licet caetera donapost ruinam adhuc in malo possideant, charitatem tamen in dilectioneDei nequaquam potuerunt habere.

184

CAP. XXXI. Utrum plures remanserunt, quam ceciderunt.

De numero autem lapsorum certa auctoritas nulla reperitur.Omnino tamen probabile videtur plures remansisse quam cecidisse.Propbeta enim cum demonstraret currus igneos, consolans ait: Pluressunt qui nobiscum sunt quam qui cum illis (IV Reg. VI). Hincconjicimus plures esse electos angelos quam reprobos. Sunt quidicunt tot electos ex hominibus ad numerum angelorum ascensuro;quot ibi constat remansisse electos angelos, propter Scripturam quaeait: Statuit terminos populorum, juxta numerum angelorum Dei .Quod si verum est cum multo plures sint in hominibus reprobi quamelecti, plures invenientur homines reprobi quam electi angeli. Siautem homines reprobi plures sint quam angeli electi (cum electiangeli plures sint quam reprobi angeli), plures erunt homines reprobiquam reprobi angeli. Quomodo ergo verum est quod diciturunusquisque hominum duos angelos habere deputatos sibi, unummalum ad impugnationem et unum bonum ad defensionem, cumnumerus hominum transcendat numerum angelorum? Si enim inhominibus mali plures sunt quam boni et in angelis boni plures quammali, cum positum sit tot electos futuros homines quot sunt angeliboni; constat sine ulla dubitatione plures esse homines bonos quamsint angeli mali, multoque plures homines malos quam angelosmalos, quia plures sunt homines mali quam boni, cum plures sinthomines boni quam mali angeli. Nisi forte dicatur idcirco quia simulnon subsistit genus hominum; sed per temporum successionem aliipost alios sequuntur, posse eos qui in hominibus simul subsistuntangelis comparari numero, licet universitate praecedant. Quod tamenquia certum esse non potest, melius inter occulta deputatur, ubiignorantia non culpatur, praesumptio arguitur.

185

CAP. XXXII. De discreta cognominatione angelorum.

De cognominatione spirituum hoc hic praecipuecommemorandum putamus, quia nomina illis non propter se sedpropter nos data sunt. Qui enim sibi noti sunt contemplatione, nobisinnotescunt cognominatione. Illa ergo dona gratiarum in singulisdenotantur ex nomine; non quae singulariter sed quae excellenterdata sunt in participatione. In illa enim coelesti patria ubi plenitudoboni est, licet quaedam data sint excellenter, nihil possidetursingulariter. Omnia enim in omnibus sunt non quidem aequaliter(quia alii aliis quaedam sublimius possident), sed communiter, quiaomnes omnia habent. Item sciendum quod omnia dona gratiarumsuperiores ordines sublimius et perfectius perceperunt, et tamen expraecipuis tantummodo nomina sortiendo caetera sequentibus post seordinibus ad cognominationem relinquunt. Ut verbi gratia Seraphim(qui ordo excellentissimus omnium existimatur) tam dilectionemquam cognitionem divinitatis, et caetera virtutum dona caeterisomnibus sublimius percipit, tamen ab excellentiori dono, id estcharitate vocabulum trahens, caetera sequentibus post se ordinibus addenominationem reliquit. Proximus post hunc ordo a proximo dono,id est cognitione veritatis cherubim appellatus est, quod plenitudoscientiae similiter interpretatur, sicut seraphim propter ignemdilectionis ardens vel succendens dicitur. Ad hunc modum etiam desequentibus intelligendum est ordinibus.

186

CAP. XXXIII. Utrum omnes spiritus coelestes mittantur.

Quaeritur et hoc, utrum omnes illi spiritus coelestes adexteriora nuntianda mittantur. Quidam putat alios esse in illamultitudine qui foras pro officio ad exteriora nuntianda exeunt, aliosqui intus assistunt, sicut scriptum est: Millia millium ministrabant ei,et decies millies centena millia assistebant ei (Dan. VII). Apostolusautem excellentiam Filii commendans pro angelis omnesadministratorios spiritus esse in ministerium missos, propter eos quihaereditatem capiunt salutis (Hebr. I) confirmat. Hinc quaestionascitur quomodo omnes mittuntur si quidam semper assistunt, et siomnes nuntii sunt, quomodo quidam semper assistere dicuntur. Siomnes nuntii sunt, omnes angeli sunt; et si omnes angeli sunt,quomodo unus tantum inter novem ordines ordo hoc nominecensetur? Quidam putant in illa coelesti curia, omnes quidem mitti,sed alios ex officio qui proprie angeli sive archangeli nominantur;alios ex tempore et causa extra communem dispensationem oborta.Qui et ipsi quoque cum angelorum ministerium ex temporesuscipiunt, nomen in ministerio assumunt. Sicut scriptum est: Quifacit angelos suos spiritus (Psal. CIII). Quia videlicet qui sempernatura spiritus sunt, pro tempore et officio aliquando angeli, id estnuntii fiunt. Alii dicunt tres ordines supremos, id est seraphim etcherubim, et thronos ad sola divina et interiora conversionem habere,semperque Creatori assistere. Inferiores autem tres ad exterioraagenda et nuntianda mitti. Tres autem medios non solum dignitate velloco, sed officio etiam inter utrosque consistere; qui praeceptumDomini a superioribus accipiunt et deferunt ad inferiores. Ac per hoccum supremi mediis, medii imis atque hi nobis praeceptum divinumnuntient - omnes merito angeli nominantur.

187

CAP. XXXIV. De ministeriis angelicis.

Ministerium angelorum et officia quidam ita interpretantur, uttotum mundum, id est, non solum vitam humanam sed omnia quae adhumanam vitam pertinent secundum Dei dispensationem ab angelisministrari putent, sub Deo et secundum Deum. Malos autem exofficio potestatem non habere, sed aliquando ex permissionepotestatem accipere.

188

189

PARS SEXTA

DE CREATIONE HOMINIS ET STATU EJUS ANTE PECCATU

CAP. I. Quare Deus hominem ex anima et corpore fecit.

Quae in prima parte hujus operis de conditione hominisprosequenda dixtinximus, ordine nunc suscipimus explananda.Quatuor enim erant a principio proposita. Primum quare creatus sithomo, secundum qualis creatus, et qualiter institutus; tertium qualiterlapsus sit; quartum qualiter sit reparatus. Horum quidem quodprimum positum est, id est, causa creationis humanae superius jamsecundum possibilitatem nostram tractavimus. Et idcirco nuncsuperest ut ad secundam partem in qua propositum est qualis creatussit homo, et qualiter dispositus: discutiendam transeamus. Deusomnipotens cujus beatitudo nec augeri potest omnino, quoniamperfecta est, nec minui, quoniam aeterna est, sola charitate, nulla suinecessitate, rationalem Spiritum creavit, ut eum illius boni quod ipseerat, et quo ipse beatus erat, participem faceret. Verum quia hoc adfelicitatis illius augmentum pertinuit ut gratiam conditoris sui perquem glorificandus erat agnosceret, voluit ipse conditor prius ei insua conditione ostendere quod postmodum in ipso facturus erat exdignatione. Creaturam ergo rationalem quam fecerat, jussit partim insua puritate persistere; partim eam corporeis indumentis et terrenismansionibus copulans, luteam materiam fecit ad vitae sensumvegetare. Hoc siquidem pro exemplo futurae societatis quae interipsum et Spiritum rationalem in glorificationem ejusdem perficiendafuerat proposito ut videlicet ostenderetur quia quod tunc erat inconditione corpus spiritui: hoc secundum aliquid postmodum futuruserat ex dignatione assumptus spiritus sibi. Comprobavit ergo Deuspotentiam suam et gratiam ostendit. Primo fingendo hominem, quam

190

postea exhibiturus erat hominem glorificando. Ut sciret homo quod sipotuit Deus tam disparem naturam corporis et animae ad unamfoederationem atque amicitiam conjungere, nequaquam eiimpossibile futurum, rationalis creaturae humilitatem (licet longeinferiorem) ad suae gloriae participationem sublimare. Rursus sitantum gaudium est et tanta jucunditas vita ista mortalis quae constatex praesentia spiritus in corpore corruptibili, quanta jucunditas foretet quantum gaudium, vita illa immortalis ex praesentia Divinitatis inspiritu rationali? Quia ergo in parte pro exemplo universitatishumiliatus est rationalis Spiritus usque ad consortium terrenicorporis, ne forte hoc ipsum ad depressionem ejus pertinerevideretur, adjunxit providentia Dei ut postmodum cum eodemcorpore glorificato ad consortium illorum qui in sua puritateperstiterant sublimaretur, ut quod minus ex dispensatione creatorissui acceperat conditus, per gratiam ejusdem postmodum acciperetglorificandus. Sic ergo conditor Deus rationales spiritus quos fecerat,varia forte pro arbitrio omnipotentis voluntatis suae disposuit; illisquos in sua puritate reliquerat, sursum in coelo mansionemconstituens; illos vero quos corporibus terrenis sociaverat deorsum interrena habitatione disponens. Utrisque regulam proponensobedientiae, quatenus et illi ab eo ubi erant non caderent, et isti ab eoubi erant ad id ubi non erant ascenderent, ut cum isti pervenissent etilli non cecidissent, supra id quod facti erant ad id ad quod facti erantpertingerent, ut cum eo essent a quo facti erant. Fecit itaque Deushominem ex duplici substantia: corpus secundum materiam de terrasumens; animam vero sine materia de nihilo fingens.

191

CAP. II. Qualiter homo ad imaginem et similitudinem Dei factus est.

Factus est homo ad imaginem et similitudinem Dei, quia inanima (quae potior pars est hominis, vel potius ipse homo erat) fuitimago et similitudo Dei. Imago secundum rationem, similitudosecundum dilectionem; imago secundum cognitionem veritatis,similitudo secundum amorem virtutis. Vel imago secundumscientiam, similitudo secundum substantiam. Imago, quia omnia inipsa secundum sapientiam; similitudo, quia una et simplex ipsasecundum essentiam. Imago quia rationalis, similitudo quiaspiritualis. Imago pertinet ad figuram, similitudo ad naturam. Haecautem in anima sola facta sunt, quia corporea natura similitudinemcapere non potuit Divinitatis, quae ab ejus excellentia et similitudinein hoc ipso longe fuit quod corporea fuit.

192

CAP. III. De creatione et origine animae.

Quaeruntur autem quam plurima de origine animae, quandocreata fuit, et unde creata fuit, et qualis creata fuit, nos vero inpraesenti abbreviatione tam multiplices opiniones prosequisupervacuum et infructuosum existimamus; et hoc solum nobissufficere putamus si ea tantum quae sentienda et asserenda suntproponimus. In his ergo fides catholica hoc potius elegit et veritatimagis consentaneum judicavit, ut credamus animam primi hominisquando facta est non de praejacenti aliqua materia factam; sed denihilo creatam, neque factam a principio quando angeli facti sunt, sedpostea (cum corpus ipsum cui infundenda fuerat formatum est) abipso creatore simul et factam et corpori sociatam. Utrum vero incorpore an extra corpus creata sit, quanto difficilius est scire, tantominus est periculosum ignorare. Neque vero in hoc ingeniumhominis approbandum existimetur, si in iis quae difficilia suntpertinaciter insistit; sed potius si ea quae scienda sunt prudenterdiscernit. Aequalis enim est stultitiae praesumere in iis quae nonpossunt sciri, et deficere in iis quae non debent ignorari. Proptereaquantum sanae fidei satis est, quaeramus agnoscere, et ea quaecuriositas sola scrutari suadet, desistamus investigare. Creavit Deusanimam primi hominis de nihilo, et inspiravit eam corpori de terraper materiam sumpto et formato, dans ei sensum et discretionem boniet mali; ut corpus ipsum sibi sociatum per sensum vivificaret, perrationem regeret, et in ipso homine sensus esset subjectus rationi;ratio creatori, ut secundum rationem corpus moveretur per sensum;ratio autem libero arbitrio moveretur secundum Deum.

193

CAP. IV. De libero arbitrio.

Porro tres sunt motus in homine, motus mentis, motuscorporis, motus sensualitatis. Motus mentis in voluntate est, motuscorporis in opere, motus sensualitatis medius in delectatione. In motumentis solo, liberum arbitrium est; in motu corporis et sensualitatis,illa sunt quae sequuntur liberum arbitrium. Sic enim prima fuitdispositio naturae; nam motus mentis voluntarius est appetitus, involuntario liberum, in appetitu arbitrium. Mens igitur per se movetur,et est primus voluntatis motus. Motum voluntatis sequitur motuscorporis. Mens itaque sicut dixi per se moveri habet; sed secundumse moveri non debet, imo secundum voluntatem creatoris sui quaeforma illi est, et exemplar, et proposita regula quam sequatur. Etpropter hoc si secundum Deum movetur, hoc est justitia; si praeterDeum movetur, vel contra Deum, hoc est injustitia. Ergo motusmentis justitia semper est vel injustitia; motus autem corporis semperest obedientia. Quod enim mens movetur, libertate movetur, quiavoluntarie movetur, et per se movetur; et ejus est quod movetur, velad meritum si bene, vel ad culpam si male. Quod autem corpusmovetur necessitate movetur, qui ab alio movetur hoc est a mente.Nec suum est quod movetur; sed illius a quo movetur, sive admeritum si bene, sive ad culpam si male. Ita motus mentis dominaturmotui corporis lege naturae subjecto; et quando abutitur illo, vitiumest imperantis, debitum obedientis. Nec culpatur qui ducitur quianecessitate ducitur; sed culpatur qui ducit, quia in subjectum abutiturlibertate. Porro voluntas si justitiam tenuisset, haberet non solummotum corporis obedientem, sed motum sensualitatis consentientem.Nunc vero quoniam rectitudinem suam ipsa non tenuit, habet quidemadhuc ex indulgentia Creatoris motum corporis obedientem; exvindicta autem motum sensualitatis contradicentem. Cujusviolentiam aliquando infirmata sequitur; aliquando autemcorroborata coercet et moderatur. Si autem motus sensualitatisdominatur motui mentis, dominatur et motui corporis, qui subjectusest illi, et tunc peccatum regnare incipit in nostro mortali corpore. Si

194

autem non dominatur, utitur mens servitio corporis sui; et exhibetmembra sua arma justitiae, et sunt simul motus mentis et motuscorporis, seorsum motus sensualitatis, et perficitur justitia, etiniquitas cohibetur.

195

CAP. V. De duplici sensu animae.

Anima autem rationalis idcirco duplici sensu instructa est, utvisibilia fortis caperet per carnem et invisibilia intus per rationemquatenus et visibilia et invisibilia ad laudem Creatoris illamexcitarent. Neque enim in omnibus operibus suis Deus a rationalicreatura laudaretur, si non opera Dei omnia a rationali creaturacognoscerentur. Ut ergo perfecta esset laus Dei, monstrata suntrationali creaturae opera Dei, ut eum intus et foris miraretur, et peradmirationem proficeret ad dilectionem. Facta est creatura una cujussensus intus totus erat, et creatura altera facta est cujus sensus totusforis erat. Sensus angelorum intus erat, et sensus brutorumanimalium foris erat. Angeli quorum sensus intus erat,contemplabantur quae intus erant, et per ea quae foris erant. Brutaanimalia quorum sensus foris erat contingebant visibilia quae foriserant, sed non per ea similiter invisibilia quae intus erant, quoniamqui invisibilia vident, in ipsis visibilia vident; quoniam visibiliainvisibilibus cognoscuntur, sed non aeque qui visibilia videntinvisibilia in eis vident, quia sensus quo invisibilia percipiuntur insummis infima comprehendit, sed sensus quo visibilia contingunturin infimis summa non capit. Sic itaque una creatura erat cujus sensustotus intus erat, et alia creatura erat cujus sensus totus foris erat. Etpositus est in medio homo ut intus et foris sensum haberet. Intus adinvisibilia, foris ad visibilia. Intus per sensum rationis, foris persensum carnis, ut ingrederetur et contemplaretur; et egrederetur etcontemplaretur, intus sapientiam, foris opera sapientiae, ut utrumquecontemplaretur, et utrinque reficeretur; videret et gauderet, amaret etlaudaret. Sapientia, pascua intus erat; opus sapientiae, pascua foriserat. Et admissus est sensus hominis ut ad utrumque iret, et inutroque refectionem inveniret. Iret per cognitionem, reficeretur perdilectionem. Sapientia liber erat scriptus intus, opus sapientiae libererat scriptus foris. Voluit autem postea adhuc, aliter scribi forissapientia ut manifestius videretur et perfectius cognosceretur, utoculus hominis illuminaretur ad scripturam secundam, quoniam

196

caligaverat ad primam. Fecit ergo secundum opus post primum etillud evidentius erat, quoniam non solum demonstravit sedilluminavit. Assumpsit carnem non amittens divinitatem, et positusest liber scriptus intus et foris; in humanitate foris, intus in divinitate,ut foris legeretur per imitationem, intus per contemplationem; forisad sanitatem, intus ad felicitatem; foris ad meritum, intus adgaudium. Intus: In principio erat Verbum (Joan. I); foris, Verbumcaro factum est, et habitavit in nobis (ibid.). Liber ergo unus eratsemel intus scriptus, et bis foris. Foris primo per visibiliumconditionem, secundo foris per carnis assumptionem. Primo adjucunditatem, secundo ad sanitatem; primo ad naturam, secundocontra culpam; primo ut natura foveretur, secundo ut vitiumsanaretur, et natura beatificaretur.

197

CAP. VI. De duobus bonis ipsius hominis.

Quia vero homo ex duplici natura compactus fuerat, ut totusbeatificaretur, duo ejus illi bona; conditor a principio praeparabatunum visibile, alterum invisibile. Unum corporale, alterum spirituale.Unum transitorium, alterum aeternum. Utrumque plenum etutrumque in suo genere perfectum. Unum carni, alterum spiritui, utin uno sensus carnis ad jucunditatem foveretur, in altero sensusmentis ad felicitatem repleretur. Carni visibilia, spiritui invisibilia;carni ad solatium, spiritui ad gaudium. Ex his bonis unum dedit,alterum promisit. Unum ut gratis possideretur, alterum ut permeritum quaereretur. Quod visibile bonum erat, gratis dedit, quodinvisibile erat merito quaerendum proposuit, ut ex dono gratuitoprobaretur et excellentia promissionis, et fides promittentis. Si enimtale et tantum est quod gratis dedit, quale et quantum esse putandumest illud pro quo servitium quaerit? Rursum si bonitas tanta illi ineratut nihil meritis tam multa daret, quomodo malitia ei inesse poterit utservientes non remuneraret? Ad hoc spectabat quod visibilia omniagratis data sunt homini; et continuo creatus, dominus rerumconstitutus est. Post ea vero obedientia injuncta est illi, et praeceptumdatum, ut primum mereretur, deinde remuneraretur. Nonremuneraretur in his quae jam data fuerant in dono, sed in iis quaeproposita fuerant in dono, sed in iis quae proposita fuerant inpraemio. Neque vero idcirco servitium ab homine quaesitum est,quod omnipotens conditor hominis a se facti servitio indigeret, sed utipse homo vera bona merito acquisita gloriosius possideret. Et quiaplus erat summae bonitati et meritum dare et praemium, quam sinemerito solum praemium; pro temporalibus autem et transitoriis homoservire non debuit ne dignitas humanae conditionis ad utilitatemdeduceretur, si pro his quae subjecta illi fuerant, servire cogeretur.Propter hoc invisibilia quasi vera bene servienti post meritumpromittuntur; ista autem quasi modica et transitoria gratis intermerendum adjiciuntur. Ista interim ad solatium, illa postea adgaudium; ista ad sustentationem, illa ad glorificationem. Sine illis

198

non potest homo beatificari in patria, sine istis non potest sustentariin via. Propter quod talis factus est homo ut interim nunc ad tempusistis indigeret, quatenus per ista indigentiam suam in illis agnosceret,et ut intelligeret ipsa quia quod erat bonum sibi sufficiens, non eratnisi illud quoque habere mereretur bonum a quo erat. Hoc autembonum illi fuit, quod ipse sibi sufficiens non fuit. Magna quippedignitas humanae conditionis, quod talis facta est, ut nullum eibonum praeter summum sufficeret. Et rursum magna libertas, quodinterim arbitrio suo dimissa est ut ad ipsum bonum summum coginon possit, quatenus sola voluntate ad illud iret, quod sola dilectionepossidere deberet. Ut ergo interioris vitae bonum quaerere addisceret;exterior vita ejus talis est facta ut ad tempus per se stare nonsufficiens alio praeter se et extra se bono sustentante indigeret.

199

CAP. VII. De duobus praeceptis naturae et disciplinae.

Bonum homini a Deo vel datum vel promissum nihilprofuisset, nisi et ad illud quod datum fuerat apponeretur custodia neamitteretur, et ad illud quod promissum fuerat aperiretur via utquaereretur et inveniretur. Propterea ad bonum datum posita estcustodia, praeceptum naturae; et ad bonum promissum aperta est via,praeceptum disciplinae. Duo ista praecepta data sunt homini:praeceptum naturae et praeceptum disciplinae. Praeceptum naturaefuit quod intus aspiratum est per naturam; praeceptum verodisciplinae quod foris appositum est ad disciplinam: intus persensum, foris per verbum. In his duobus mandatis totum contineturquidquid bonum vel faciendum vel cavendum, praecipitur. Inpraecepto naturae tria sunt: praeceptio, prohibitio, concessio.Praeceptum autem naturae nos nihil aliud intelligimus, quam ipsamdiscretionem naturalem quae intrinsecus inspirata est ut per eamhomo erudiretur de his quae sibi vel appetenda vel fugienda fuerunt.Quasi enim quoddam praeceptum dare erat, discretionem etintelligentiam agendi, cordi hominis aspirare. Quid ergo cognitiofaciendorum fuit, nisi quaedam ad cor hominis facta praeceptio? etquid rursus cognitio vitandorum fuit nisi quaedam prohibitio? quidvero cognitio eorum quae media fuerunt existimanda est, nisiquaedam concessio? ut illic homo suo libero arbitrio relinquereturubi quamcunque partem elegisset non laederetur Deo igiturpraecipere, erat docere hominem quae sibi necessaria forent.Prohibere autem demonstrare noxia. Concedere vero insinuare adutrumlibet se habentia.

200

CAP. VIII. De tribus generibus rerum.

In rebus enim visibilibus quae per inferiorem vitam conditaesunt, tria rerum genera creata inveniuntur. Quaedam scilicet ad usumipsius vitae necessaria in tantum ut laedatur si non eis utatur.Quaedam vero noxia quibus si utitur laeditur. Alia autem media sunt,quibus uti et non uti sine laesione potest. Nam quia vita ista inferiorsuperioris vitae imago est, congruum erat ut in illis quae ad hancvitam facta sunt, eorum quae ad superiorem vitam spectantdocumentum homini proponeretur. Sunt autem quae per ista forisdemonstrare debuerunt, quaedam intus noxia vitae spirituali, quibusipsa similiter uti sine laesione non potest, ut sunt vitia omnia quaeanimae corruptionem adducunt. Sunt item intus quaedam salubria etnecessaria, quibus sine laesione carere non potest, qualis est cognitioDei et cognitio sui, et virtutes omnes quae ad sanitatem animaeoperantur, et nutrimentum praestant. Sunt item alia quae adesse etabesse sine laesione possunt, et haec ad utrumlibet se habent, quiasalutem non impediunt quasi noxia, nec velut necessaria operantur,qualis est cognitio rerum extrinsecarum et alia quaedam hujusmodi.Ad necessaria ergo et salubria pertinet praeceptio; ad noxiaprohibitio; ad media concessio.

201

CAP. IX. De gemina custodia vitae inferioris.

Data est homini ratio et providentia per quam hanc vitamsuam inferiorem custodiret; eadem providentia naturali fugiendonoxia, salubria expetendo, mediis ad utrumlibet utens. Hac ergocustodia munitus negligentiam vitare potuit, violentiam repellere nonpotuit. In providentia enim hominis erat omnem negligentiam cavere,sed non aeque in potestate hominis erat omnem violentiam repellere.Propterea rationi humanae adjuncta est providentia divina, quatenusratio humana in parte una vigilaret contra negligentiam, providentiadivina in parte altera staret contra violentiam. Hac itaque geminacustodia munita civitas vitae humanae, nullis adversis laederetur,quia si ratio humana non tepuisset adversus negligentiam,providentia divina nunquam in homine violentiae locum dedisset.Quia vero ratio primum per negligentiam locum suum deseruit,divina postmodum providentia juste se a custodia subtraxit, ut jam invita hominis nonnunquam violentia praevaleat, et ratio ipsa jam nuncetiam invita cogatur sustinere, quod prius sponte cavere neglexit.

202

CAP. X. De tribus statibus hominis.

Sed fortassis alicui quaerendum videatur qualiter homo antepeccatum violentiam aliquam pati potuisset, qui si non pecasset (sicutvidetur) omnino pati non potuisset? Si ergo omnino pati non potuit,violentia ei nocere non potuit: Neque opus habuit custodia neviolentiam pateretur qui quodcunque illatum sibi fuisset nihil omninopateretur. Nam si violentiam pati potuit, quomodo etiam mori nonpotuit? Si autem mori potuit, quomodo immortalis fuit? Propterhujusmodi rationes solvendas quae ab iis qui diligentius secretascrutari solent objiciuntur tres status vitae humanae primaconsideratione distinguimus, et in his qualis homo fuerit sive incorpore sive in anima (quantumque ab eo quod primum factus estmutatus sit, aut in quo idem perstiterit) necessario determinandumputamus. Primus status hominis fuit ante peccatum in eo in quo fuitconditus. Secundus status est post peccatum (si tamen statusdicendus est, et non potius ruina) in quem per peccatum et poenampeccati post peccatum sequentem, est lapsus. Tertius status erithominis post resurrectionem a mortuis, quando plene et perfecte tama peccato quam a poena peccati liberabitur; et non solum in id in quofuit conditus, sed supra id etiam usque ad illud ad quod conditus fuitrestituetur. In primo statu divisit Deus et homo; in secundo statudivisit diabolus et homo; in tertio statu, Deus totum accipit. In primostatu, laus Dei erat, et aliquid praeter laudem, nihil tamen contralaudem Dei; in secundo statu nihil ad laudem, sed totum contralaudem Dei; in tertio statu totum ad laudem: nihil praeter laudem, neccontra laudem Dei. Ad laudem Dei charitas, praeter laudem Deinecessitas, contra laudem Dei iniquitas. In primo statu charitas etnecessitas; in secundo statu necessitas et iniquitas; in tertio solacharitas.

203

CAP. XI. De primo statu hominis ante peccatum.

Quaeruntur autem plurima de primo statu hominis antepeccatum, qualis fuit homo priusquam peccaret, et qualis futurusfuisset si non peccasset et in corpore et in anima, mortalis animmortalis; passibilis an impassibilis. De termino inferioris vitae, etde transitu ad superiorem; de qualitate et modo vivendi, et depropagatione filiorum, de vita et de meritis nascentium ab ipso, etsequentium post ipsum, et multa alia quae, licet aliquando cumcuriositate quaeruntur, utiliter tamen sciuntur, si cum discretionediscutiantur. Nos vero in tam multis praecipue quae a nostraintelligentia et capacitate remota sunt, responsionem nostrammoderari oportet, et ab iis quae dubia non sunt, ea quae probabiliterdicuntur tantum distinguere. Ita periculum diligentis inquisitionisnullum erit, si praesumptio temerariae assertionis non fuerit.

204

CAP. XII. De scientia hominis ante peccatum.

Si ergo quaeritur de primo homine qualis ante peccatumfuerit, secundum animam quidem rationalis fuit, habens discretionemboni et mali; scientiam quoque rerum, quantum ad principiumconditionis pertinuit perfectam. Nam sicut (quantum pertinet adperfectionem staturae et aetatis humani corporis) primum hominemperfectum credimus factum, ita quoque (quantum ad animam)cognitionem veritatis et scientiam (eam duntaxat quae primaeperfectioni congrua fuit) perfectam mox conditum accepisseputamus, et ad illam non studio aut disciplina aliqua per intervallatemporis profecisse; sed simul et semel ab ipso sui conditionisexordio una ac simplici divinae aspirationis illuminatione illampercepisse. Triplici autem cognitione primum hominem eruditumconstat, cognitione scilicet creatoris sui ut cognosceret a quo factuserat, et cognitione sui ut cognosceret quid factus erat, et quid sibifaciendum erat. Deinde cognitione quoque illius quod secum factumerat, et quid sibi de illo et in illo faciendum erat.

205

CAP. XIII. De cognitione rerum visibilium.

Rerum enim omnium visibilium quae cum homine et propterhominem factae erant, perfectam cognitionem hominem accepissenulli dubium esse debet, quantum videlicet sive ad animaeeruditionem, sive ad corporalis usus necessitudinem pertinerevidebatur.

Nam idcirco ipse creator non a se aut ab angelo aliquosingulis quibusque animalibus, sed ab homine nomina formari voluit,ut manifeste ostenderet quod singulorum naturam et usum et officiaex insita sibi ratione homo agnovit. Quae enim propter illum creataerant, ab illo regenda et disponenda erant, et idcirco horum omniumDeus illi et scientiam tribuit et providentiam reliquit. Ait namqueApostolus: Nunquid cura est Deo de bobus? (I Cor. IX.) Curametenim bonum et providentiam caeterorum animalium Deus hominireliquit, ut dominationi illius subjicerentur, et ratione illiusregerentur, ut a quibus debuerat obsequium accipere, sciret etiam illisnecessaria providere. Hanc autem scientiam (quemadmodum et illamqua carnis suae commoda et necessaria providere debuerat) quiahomo peccando non perdidit; idcirco Deus postmodum illum perscripturas suas de ejusmodi erudire non curavit. De scientia veroanimae sola idcirco homo cum reparabatur erudiendus fuit, quoniamsolam illam prius peccando amisit.

206

CAP. XIV. De cognitione creatoris.

Cognitionem vero creatoris sui primum hominem habuissedubium non est. Quoniam si pro vita temporali conservanda in rebustransitoriis tam magnam scientia accepit, multo magis pro vitaaeterna adipiscenda excellentiorem et abundantiorem in coelestibuscognitionem habere debuit. Cognovit ergo homo creatorem suum,non ea cognitione quae foris ex auditu solo percipitur, sed ea quaepotius intus per inspirationem ministratur. Non ea quidem qua Deusmodo a credentibus absens fide quaeritur; sed ea qua tunc perpraesentiam contemplationis scienti manifestius cernebatur.Sciendum tamen est quod illam primam cognitionem hominis quamde creatore suo habuit, sicut majorem et certiorem illa cognitionequae nunc in sola fide constat, veraciter dicimus: ita etiam illa quaepostmodum in excellentia contemplationis divinae manifesterevelabitur, minorem necesse est confiteamur. Cognovit ergocreatorem suum homo, non tamen ita excellenter sicut posteacognoscere debuisset si perstitisset. Sicut enim inobedientia hominisper subsequentem ignorantiam primae cognitioni multum abstulit, siceidem cognitioni si inobedentia homo perstitisset per subsequentemrevelationem plurimum addendum fuit. Modum vero cognitionisdivinae quam illae primus homo, habuisse creditur explicare difficileest, excepto eo quod diximus quod per internam inspirationemvisibiliter edoctus, nullatenus de ipso creatore suo dubitare potuit.

207

CAP. XV. De cognitione sui. Homo utrum a principio praescierit lapsum et ruinam suam, et caetera omnia mala quae in ipsum et per ipsum in posteros transierint, et utrum etiam praescierit bona quae habiturus fuisset, si in obedientia perstitisset.

Porro cognitionem sui eumdem hominem a prima cognitionesua talem accepisse credimus, ut et debitum obedientiae suae ergasuperiorem agnosceret, et debitum providentiae suae erga inferioremnon ignoraret. Hoc siquidem erat semetipsum agnoscere,conditionem et ordinem et debitum suum sive supra se, sive in se,sive sub se non ignorare; intelligere qualis factus esset et qualiterincedere deberet, quid agere, quid cavere similiter. Hoc totum eratsemetipsum agnoscere. Si horum cognitionem et discretionem homonon habuisset semetipsum non cognovisset: neque praevaricationishorum postmodum exstitisset reus, si prius ad eorum cognitionemnon fuisset illuminatus. Si autem quaeritur utrum homo tunc aprincipio cognitionem eorum quae circa ipsum ventura fuerunthabuerit, id est lapsum et ruinam suam praescierit, et caetera omniamala quae primum in ipsum; postea per ipsum in omnes qui fueruntex ipso transierunt, et similiter utrum praescierit bona quae habiturusfuisset si in obedientia perstitisset. Illud omnino probabile, etconsequens esse videtur, quod ad institutionem et formam rectevivendi spectabat magis ut ei facienda indicerentur potius quam utfutura praedicerentur. Illud namque et arbitrii libertatem etobedientiae puritatem minuere omnino videretur, si ipse homo antemeritum futurorum praescius diceretur; quia nec bona sperare cumpraescientia malorum potuisset, neque cum praescientia bonorummala ventura timuisset. Propter hoc igitur magis conveniens judicaturprimum hominem eorum quidem quae facienda fuerant, scientiam etpraeceptum accepisse; sed eorum quae futura erant praescientiamnon habuisse, ut liberum ad utramque partem arbitrium staret. Ethaec quidem de scientia hominis quantum ad primum statumpertinet, dixisse sufficiat.

208

CAP. XVI. De qualitate liberi arbitrii per tres status.

De arbitrii vero libertate quantum ad eumdem statum spectat,in praesenti adjicimus. Liberum arbitrium hominem habuisse antepeccatum nullatenus ambigendum est, ea sane libertate qua potuitsive ad bonum sive ad malum voluntatis suae appetitum inclinare. Adbonum quidem adjuvante gratia; ad malum vero solum Deopermittente non cogente. Prima ergo libertas arbitrii fuit possepeccare et posse non peccare, sicut ultima erit libertas posse nonpeccare et non posse peccare. Prima libertas ad bonum quidemadjutorium habuit, sed ad malum infirmitatem habuit; sic tamen utnec ad bonum cogeretur, nec contra malum teneretur. Ultima libertasin bono gratiam habebit, in malo infirmitatem non habebit, nec solumgratiam in bono adjuvantem, sed etiam contra malum confirmantem;adjuvantem, ut sit posse non peccare: confirmantem, ut sit non possepeccare. Media libertas post peccatum quidem ante reparationemgratiam non habet in bono, sed infirmitatem in malo, et idcirco in eaest posse peccare, non posse non peccare. Posse peccare, quialibertatem habet sine gratia confirmante; non posse non peccare, quiainfirmitatem habet sine gratia adjuvante. Media libertas postreparationem, ante confirmationem habet gratiam in bono,infirmitatem in malo: gratiam in bono adjuvantem propter libertatem;et gratiam contra malum adjuvantem propter infirmitatem, ut sit in eaposse peccare propter libertatem et infirmitatem, et posse nonpeccare propter libertatem et gratiam adjuvantem, nondum tamennon posse peccare propter infirmitatem adhuc perfecte non ablatam;et propter gratiam confirmantem adhuc perfecte non consummatam.Cum autem infirmitas tota e medio sublata fuerit, et gratiaconfirmans fuerit consummata, erit non posse peccare. Non quia veltunc aut arbitrii libertas aut naturae humilitas destruatur, sed quodgratia confirmans (qua praesente peccatum nequaquam inesse potest)amplius non auferatur.

209

CAP. XVII. De virtute hominis ante peccatum.

Si autem quaeritur an virtutes aliquae in ipso primo homineante peccatum fuerint, et si in ipso virtutes fuerint. Utrum in eisaliquid meruerit, cum certe videantur virtutes sine merito esse nonposse. Nos quidem virtutes dupliciter haberi respondemus, secundumnaturam et secundum gratiam. Virtus namque nihil aliud est quamaffectus mentis secundum rationem ordinatus, qui secundum variasejusdem mentis applicationes plurimi esse dicuntur, unam tamenradicem et originem habentes, voluntatem. Una enim voluntassecundum quod se ad varia vel appetendo vel fugiendo inclinat variosformat affectus, et diversa secundum eosdem affectus nominasortitur, cum tamen omnia haec in una sint voluntate, et una voluntas.Voluntas autem aliquando per naturam fugit, aliquando excitatur pergratiam, et est ipsa quidem natura per gratiam, sed alia est gratiacreatrix, alia salvatrix. Per creatricem gratiam facta sunt quae nonerant, per gratiam salvatricem reparantur quae perierant. Gratiacreatrix primum naturae conditae quaedam bona inseruit, gratiasalvatrix et bona quae natura primum corrupta perdidit restaurat, etquae imperfecta nondum accepit aspirat. Per prima bona liberumarbitrium reparatur, per secunda bona liberum arbitrium operatur. Inprimis bonis, Deus in homine operatur; in secundis bonis, Deushomini cooperatur. Prima bona donum Dei sunt non meritumhominis; secunda bona et Dei sunt per donum, et hominis permeritum. Prima dona gratia sunt; secunda dona gratia pro gratia.Quando ergo voluntas hominis secundum naturam solum movetur,extra naturam non meretur; quando vero secundum Deum movetur,supra naturam meretur: quoniam illum meretur per quem et propterquem movetur. Omnis enim qui vult, aliquid vult; et propter aliquidvult quod vult. Quicunque ergo vult aliquid et propter ea solummodovult quod vult quia natura hoc vult, velle habet ex natura; qui autemaliquid vult, et propterea vult quod vult, quia Deus hoc vult, id vellehabet ex gratia, et hoc meritum hominis est quod propter Deum vultquod vult, et propter Deum facit quod facit.

210

Hoc namque Deus reddere habet quod propter ipsum fit, sivevoluntate sola in volendo, sive voluntate et opere in faciendo. Bonaigitur naturae et affectus ordinati secundum naturam virtutes suntnaturales, quae et si laudabiles sunt quia bonae sunt et a natura sunt,non sunt tamen dignae merito illo quod est supra naturam, quia nihilin se habent praeter naturam. Nihil tamen mereri etiam hujusmodivirtutes non mihi convenienter dici posse videtur, quamvis extra bonahaec quae propter naturam condita sunt nihil mereantur, quae ex solasunt natura. Virtutes autem quas gratia reparatrix naturae superadditaformat quia in merito aliquid supra naturam accipiunt, in praemio etsupra naturam remunerari dignae sunt, ut quibus amor Dei causa estin opere, praesentia Dei praemium sit in retributione. Sed in hisvirtutibus quae per gratiam reparatricem sunt primum Spiritussanctus bonam voluntatem operatur; deinde bonae voluntati moventise et operanti cooperatur. Primum bonam voluntatem aspirat ut sit,deinde bonae voluntati inspirat ut moveatur, et operetur ut vacua nonsit. Primum operatur eam, deinde operatur per eam. Bona enimvoluntas instrumentum est, Spiritus sanctus est artifex.Quemadmodum autem artifex primum instrumentum operatur,deinde per instrumentum. Et quod instrumentum operatur primumsolus ipse operatur; quod vero postmodum per instrumentumoperatur non solum ipse operatur, sed instrumentum etiam ipsum perquod ipse operatur. Sicut Spiritus sanctus quod primum bonamvoluntatem operatur in homine solus ipse operatur, quod vero posteaper bonam voluntatem operatur, etiam non solus ipse operatur, sed etvoluntas per quam operatur. Tamen opus bonum ex spiritu est quioperatur, non ex voluntate hominis per quam operatur. In ipsaquidem est bonum, sed ex ipsa non est. Ex ipsa non est quoniamaliunde accepit. In ipsa tamen est quoniam habet quod accepit. Etidem ipsum et suum est, in quantum habet; et non suum, in quantuma semetipso non habet. Tali igitur distinctione facta (quod quaedamvirtutes ex sola natura sunt, quaedam ex gratia) si quaeritur utrumprimus homo in illo primo suae conditionis statu virtutes aliquashabuerit, nullatenus ambigendo putamus affectus bonos et secundum

211

justitiam ordinatos naturae illius a prima sua origine insertos perquos ad bonitatem et justitiam exsequendam naturali appetitutrahebatur. Et in his quidem affectibus bonis naturales virtutesconstitisse quibus a principio natura hominis formata est et instructa.De illis autem virtutibus quae voluntate bona ex amore divino motaperficiuntur, nihil temere circa ipsum (quantum ad primum illumstatum pertinet) definire volumus, praecipue cum de opere charitatisillius nullum sive ex auctoritate sive ex ratione argumentum certumhabeamus. Etsi quidem amare creatorem suum coepit, hoc tamenomnino laudabile non fuit, quia non perseveravit; quia motusincipientis virtutis exstinctus est et abolitus per teporem culpaesubsequentis.

212

CAP. XVIII. Qualis creatus sit primus homo secundum corpus.

Nunc superest ut consideremus etiam qualis primus homosecundum corpus factus sit; hoc est, an mortalis, an immortalis,passibilis an impassibilis, et caetera quae de statu corporis humaniquaerenda videntur. Primus igitur homo quantum ad naturamcorporis terreni, et immortalis factus est secundum aliquid, quiapotuit non mori; et secundum aliquid mortalis, quia potuit mori. Sicutenim in illo primo statu habuit posse peccare et posse non peccare,quia haec fuit prima arbitrii libertas, ita etiam in eodem statu habuitposse non mori, et etiam posse mori, quia ista fuit prima corporishumani immortalitas. In secundo statu habet posse mori et non possenon mori, sicut etiam posse peccare et non posse non peccare habet;quoniam in hoc statu est et moriendi et peccandi necessitas. Moriendinecessitas quandiu adest vita; peccandi necessitas quandiu abestgratia. In tertio statu habebit posse non mori et non posse mori, sicutetiam posse non peccare et non posse peccare; quoniam ad huncstatum pertinet et moriendi et peccandi impossibilitas. Utraque tamenex gratia non ex natura; quia si gratia non adesset, in altero moriendi,in altero peccandi naturae possibilitas non deesset. Si ergo ultimaimmortalitas ex gratia erit, ubi moriendi possibilitas non erit; quantomagis prima immortalitas ex natura non fuit ubi moriendi possibilitasfuit? Ergo primus homo ante peccatum immortalis fuit; quoniam incorpore ejus corruptio et infirmitas nulla fuit, et extrinsecus praetercaetera fomenta ciborum quibus corporalem vitam nutrire etsustentare debuit specialem in ligno vitae medicinam acceperat, quaeamdem vitam contra mortis defectum sanam atque incorruptampotuit conservare, donec ad veram immortalitatem ubi jam mori nonposset, transferretur, et translatus confirmaretur. Sicut ergoimmortalem non dicimus primum hominem fuisse ante peccatum utmori omnino non posset; sic etiam nequaquam impassibilem fuissecredere debemus, quasi nihil omnino pati potuisset quia naturam inse passibilem habuit. Sed tamen si non peccasset sicut non mortuus,ita etiam sive ad molestiam voluntatis in mente, sive ad corruptionem

213

integritatis in corpore passus omnino aliquid non fuisset. Nam quodprimus ille homo non secundum qualitatem corporis terreni, sed exbeneficio vitalis edulii non mori potuit, manifeste Scriptura ostendit,ubi eum ab eodem ligno ejectum ne vitam ipsam perpetuamconservare posset, testatur dicens: Ecce Adam quasi unus ex nobisfactus est, sciens bonum et malum. Nunc ergo ne forte mittat manumsuam et sumat etiam de ligno vitae et vivat in aeternum: ejecitDominus Deus Adam de loco voluptatis (Gen. III). Qui ergo de lignovitae ejectus dicitur ne semper viveret, manifeste ostenditur ex ipsiusligni beneficio hoc habiturus, si semper viveret. Sic itaque primushomo ante peccatum natura mortalis et passibilis fuit, qui tamen exbeneficio Creatoris praecedente, et proprio studio subsequente facerepotuisset ut nec moreretur, nec in vita corruptionem pateretur. Quiaergo homo naturam passibilem habuit contra passionem custodia einecessaria fuit, ut videlicet per rationem propriam contranegligentiam cavendam excitaretur, et per providentiam divinamcontra violentiam omnem illaesus conservaretur, et sic utrinquemunitus, nec moreretur nec pateretur.

214

CAP. XIX. Quandiu homo si non peccasset, in hac vita inferiori manere debuisset.

Quandiu autem in hac vita terrena homo manere debuisset,argumentum aliud haberi non potest, nisi quia probabile omnino estquod post peractam obedientiam si in ipsa obedientia perstitisset,statim ad praemium ipsius obedientiae transferri debuisset, quatenussine mortis interpositione de primo statu ubi habuit posse non mori,ad alium statum transiret ubi amplius mori omnino non posset.

215

CAP. XX. De alimento ejus.

Interim vero vitam terrenam fructibus terrenis nutriret, donecad illam vitam transferretur ubi nullis prorsus alimentis indigeret.Sicut scriptum est: Factus est primus homo in animam viventem;secundus in spiritum vivificantem (I Cor. XV). Quia enim quod vivitvitam habet, quam autem vivificat vitam dat; plus est omninovivificare quam vivere. Propter quod (quia vita prima per se starenon potuit, vita autem novissima aliunde sustentari opus non habebit)primus homo in animam viventem factus dicitur, quae vitam quidemin se habuit, sed corpori per se solam, vitam dare non potuit;secundus autem in spiritum vivificantem, qui et vitam habebit in se,et corpori dabit per se.

216

CAP. XXI. De studio ejus.

Si autem quaeritur quo studio vita humana si homo nonpeccasset colenda et exercenda fuisset; non inconvenienter diciturpraeter interna et spiritualia studia sapientiae et divinaecontemplationis, foris etiam in terra culturas sive in arando, sive inseminando, sive in plantando, et caeteris ejusmodi operibus quibusnatura bona exculta profectum capit in melius, primum homines nonad laborem, sed ad delectationem exercendum, ut et opus esset addelectationem, et exemplum ad eruditionem. Sic namque exteriorhomo exercendus erat ab ipso studio exterioris operis, ut formasumeretur studii interioris; et in eo quod foris faceret, agnosceretquid sibi intus faciendum esset. Nam et intus similiter quaedam terraerat quae bona quidem creata erat, et tamen si bene excoleretur adhucmelior esse poterat; quae culta fructus bonos daret, neglecta veromala et noxia germina proferret.

217

CAP. XXII. Si non peccasset homo quales filios genuisset.

Post ista quae jam dicta sunt etiam illud quaerendum videtur,qualiter homo filios procreare potuisset si non peccasset, qualesquefuturi essent qui ex eo nascituri essent. In hujusmodi ergo, sicut jamsaepe diximus, diligenter considerare oportet, ut ab iis quae dubianon sunt, ea quae probabiliter tantum dicuntur discernamus. Quaeenim nec auctoritas probat, nec ratio arguit manifesta, inter dubiarelinquuntur; tamen ista non inutiliter aliquando in quaestionemadmittuntur, ut vel inveniatur quod verum est, vel saltem quodfalsum est non concedatur.

218

CAP. XXIII. Utrum justi an injusti nascerentur.

Quia ergo conjugium inter masculum et feminam antepeccatum a Deo institutum, eisque ut crescerent et multiplicarenturdono benedictionis concessum atque injunctum legimus:commistionem carnis in generatione prolis, sine turpitudine etconcupiscentia futuram nullatenus dubitare debemus. Qui ergo sinepeccato generantur, consequens omnino est quod etiam sine peccatonascerentur, quemadmodum ii qui modo generantur cumconcupiscentia, quasi ex ipso radicis suae vitio corruptionemtrahentes, nascuntur cum culpa.

219

CAP. XXIV. Utrum paternae justitiae haeredes essent.

Illud etiam dignum inquisitione videtur an paternaeobedientiae meritum per incorruptam originem ad posteros omnestransire debuerat, quemadmodum nunc inobedientiae illius culpa, pereamdem originem vitiatam in universos se effundendo dilatat. Quodsi verum est ita tunc in nascentibus foret ex merito parentumoriginalis justitia, sicut nunc invenitur in eisdem ex solo paternaetransgressionis reatu originalis culpa. Idcirco tamen asserendum nonest temere, quia non similiter videtur quod quemadmodum nuncnatura per inobedientiam ad corruptionem mutata cernitur, ita etiamtunc per obedientiam observatam (nisi usque ad tempuspraediffinitum a Deo conservata fuisset) ad incorruptionemmutaretur. Semel enim transgredi plena inobedientia fuit; sed nonsimiliter perfecta obedientia fuisset, si in ipsa obedientia, homousque in finem non perstitisset. Propterea sicut inobedientia unotempore consummata naturam ad corruptionem mutavit, itaobedientia naturam ad incorruptionem non mutasset, donec temporesuo usque in finem servata fuisset perfecta. Qui autem interimgenerarentur, a natura nondum adhuc ad veram incorruptionemtransformata seminarentur, neque nascendo originalis justitiaemeritum acciperent; quoniam et ipsi a quibus nascerentur, nondumadhuc perfectae obedientiae justitiam haberent. Non autem potuitnatura nascentibus dare quod in generantibus nondum adhucpossidebat, quemadmodum et ii qui nunc in peccato generantur, nonaliud nascendo trahunt quam vitium quod a natura a qua seminanturaccipiunt. Sic itaque primus homo tempore obedientiae suae castoconjugio ad propagationem posteritatis institutioni divinae serviensfilios generaret sine peccato quidem, quoniam ex natura ab omnivitio libera, sed non similiter paternae justitiae haeredes; quoniamipsa natura nondum foret ad incorruptionis praemium (quod nisi postperactam obedientiam dandum non erat) transformata. Postquamautem a vita aeterna ad coelestem et spiritualem statum transformatusfuisset, amplius generare non debuerat; sicut modo per inobedientiam

220

mortalitati subjectus a carnis tamen propagatione non cessat.Propterea igitur non videtur una esse utrobique conditio, quia eademratio utrinque non apparet. Sunt tamen qui credunt veraciterasserendum quod primus homo si non peccasset nullos nisi bonosfilios genuisset, et nemo omnium qui ex ejus carne nascereturdamnaretur. Tamen illud merito quaeritur utrum sola primi hominisobedientia probata, omnibus posteris ex eo nascituris ad meritumsufficere debuisset; an si singuli quique post eum temporibus suis(quemadmodum ipse primus probatus est) sive ejusdem sive alteriuscujuslibet mandati observantia probandi fuissent. Et potest fortassisnon absurde credi quod idem mandatum quod primo parenti datumest, posteri quoque illi observare debuerunt, ut singuli propriaobedientia probarentur, et singuli pro meritis suis dignaremuneratione glorificarentur. Primam tamen obedientiamobservatam causam fore gratiae adjutricis in omnes sequentes etipsam obedientiam obediendo imitantes.

221

CAP. XXV. Utrum simul transferendi fuissent; an per successiones.

De termino autem hujus vitae inferioris in qua usque adtempus definitum homo manere debuerat, donec coelesti ac vereimmortali vita super indueretur, et post peractam obedientiam adpraemium obedientiae sine mortis interpositione transferretur, hocmagis rationi consentaneum et fide dignum videtur, quod sicut in hacvita mortali aliis per mortem decedentibus alii per nativitatem victurisuccedunt, ita quoque tunc praecedentibus post terminum hujus vitaetemporalis ad vitam aeternam translatis, hi qui ex eis nati fuissent,decedentibus succederent; et ipsi quoque tempora sua impleturi etobedientiam servaturi donec tandem numerus ad vitampraedestinatorum impleretur, et tempus huic inferiori vitae generehumano deputatum consummaretur.

222

CAP. XXVI. Utrum perfecti nascerentur statura et scientia.

Si vero quaeritur quales homo generare filios debuisset si nonpeccasset, utrum videlicet quemadmodum ipse primus homosecundum staturam corporis et secundum sensum mentis perfectusmox conditus est, ita quoque qui ex eo nascituri fuissent, tam corporequam sensu in ipso mox nativitatis suae exordio perfecti essedeberent. Nos secundum existimationem nostram id magisapprobamus, ut primus quidem homo, sicut diximus, et corpore etsensu perfectus mox factus fuisse credatur; illos vero qui ex ipsonascerentur eadem lege qua et nunc nativitatem humanam ordinatamcernimus parvos nascituros; ac deinde per intervalla temporum tamin sensu animi quam in statura corporali incrementa accepturos. Sicenim in omni genere rerum aliam legem primam conditionemhabuisse cernimus: atque aliam subsequentem propagationem. Primaenim omnia perfecta facta sunt; caetera autem omnia quae ex ipsisoriuntur et post ipsa subsequantur, nisi per intervalla temporumcrescendo ad perfectionem venire non possunt. Hoc in arboribus etplantis et germinibus cunctis; hoc in bestiis et cunctis viventibuscernimus. Quia a modico universa incipiunt; ac deinde paulatim perincrementa ordine ad perfectionem evadunt. Quocirca nequaquampro vitio humanae naturae deputandum est si in principio suo aperfecto inchoata, per subsequentem propagationem a modico admajora et meliora proficiat. Et de corpore quidem humano fortassisdifficile non erit, neque inconveniens videtur hoc in existimationemrecipere. Verum de sensu et cognitione veritatis fortasse minusprobabile existimabitur. Quod scilicet ii qui sine peccato nascerentursensu et intelligentia mentis imperfecti nascerentur, propterea quodomnis ignorantia in rationali creatura non nisi ex poena peccati essevideatur. Sed qui hoc dicunt, non satis diligenter considerant quodnon omnis qui aliquid nescit aut aliquid minus perfecte scit, statimignorantiam habere sive in ignorantia esse dicendus est; quiaignorantia non dicitur nisi tunc solum cum id quod ignorari nondebuisset, nescitur. Talis itaque ignorantia non nisi ex poena peccati

223

inesse cognoscitur, cum mens a lumine veritatis excaecata ne ea quaescire deberet, cognoscere valeat, proprio vitio obscuratur. Illam veroquae in nascentibus cunctis et nunc a principio inesse videtur, et tuncquoque inesse debuisse creditur, sensus sive cognitionisimperfectionem, naturae esse non culpae: ex hoc manifeste liquetquod Dominus in Evangelio cum sub typo animae Samaritanam deoccultis suis conveniret; primum eam quinque viros habuisse acdeinde quem tunc habebat virum ejus non esse testatus est, dicens:Quinque enim viros habuisti; et nunc quem habes, non est tuus vir(Joan. IV). Qui sunt quinque viri quibus anima rationalis primumlegitime copulata dicitur, nisi quinque sensus corporis, secundumquos prima aetas vitae humanae sine rationis discretione gubernatur;secundum quorum videlicet sensuum affectus incedere si illi aetatinon natura, sed vitium esset; nequaquam ipsi sensus viri, sed adulteripotius appellati fuissent. Praeterea cum post ea subjunctum est, quodille quem habebat vir ejus non esset; manifeste demonstratum estquod ii quos prius habuerat quinque ejus, hoc est legitimi, et nonalieni fuissent. Naturale siquidem humanae naturae est, in primaaetate secundum solos sensuum affectus moveri atque incedere.

Cum vero ad annos discretionis pervenerit, si relicta veritateerrorem sequitur; ejus error tunc non maritus, sed adulter appellatur.Quod autem prius secundum solum motum sensuum incedensoperatur, nec malum ei ad culpam, nec bonum ad meritum reputatur.Non igitur infantibus etiam in peccato natis vitium est sinecognitione nasci, sed hoc eis vitium est cum tali scilicet vitio nasciunde postmodum (cum ad annos discretionis pervenerint) contingateos si gratiam adjuvantem non habuerint a cognitione veritatis (illapraesertim quae ad salutem pertinet) praepediri. Quod si verum est,neque vitium fuisset illis qui sine peccato nascerentur, sinecognitione etiam nasci; quia nihil in se nascendo haberent undepostea cum ad tempus cognoscendi pervenissent, potuissent acognitione veritatis praepediri. Et nos quidem secundum huncmodum in rebus occultis ea quae magis probabilia nobis videbantur

224

eligimus, ita tamen ut in nulla parte dubia pro certis assererepraesumamus. Pro eo autem quod propositum fuit nobis tractarequalis primus homo conditus est; hoc praesenti abbreviationivolumus sufficere. Nunc autem restat ut id etiam quod sequitur, hocest scilicet qualiter institutus sit a Deo quantum interim animooccurrerit, et proposito nostro convenire videbitur, explicemus.

225

CAP. XXVII. De institutione primi hominis.

Qualiter primus homo institutus sit a Deo et ad rectevivendum informatus, ut plenius valeamus agnoscere quod jamdictum est superius oportet nos ad medium revocare. Diximusnamque superius duo bona a principio a Deo homini praeparata:unum corporale, alterum spirituale. Unum visibile, alterum invisibile;unum transitorium, alterum aeternum; unum corpori, alterum spiritui;unum inferiori vitae, alterum superiori, ut utraque vita jucunditatemsuam haberet. Alia ad fomentum, alia ad gaudium; alia adnecessitatem, alia ad felicitatem; alia ad usum temporis, alia adfructum aeternitatis. Horum itaque bonorum quae ad utramque vitampertinebant spiritui (qui ipsi carni in homine praesidebat) curainjuncta est, quatenus scilicet alterum hoc est corporale bonum adusum inferioris vitae per providentiam disponeret, alterum vero hocest spirituale bonum ad fructum vitae superioris per obedientiamquaereret.

Utrumque ergo ad spiritum rationalem pertinuit, ut et carnisuae provideret et sibi. Carni quidem suae in bono quod sibi ad usumejusdem carnis erat subditum: sibi autem in bono illo quod nonsolum carni, sed ipsi quoque qui in carne superior fuit exstititdignitate praelatum. Quapropter ad inferius quidem bonumconservandum providentia pertinuit; ad superius autem bonumobtinendum obedientia necessaria fuit. Providentia ex ratione,obedientia ex praeceptione; providentia in praecepto naturae,obedientia in praecepto disciplinae. Sic itaque primus homo institutusest, ut vitae inferioris bonum per providentiam custodiret; vitaesuperioris bonum per obedientiam quaereret. Si ergo secundum hancinstitutionem incessisset, perfectam justitiam tenuisset; et sicutalienus fuisset a culpa, ita etiam liber et immunis permansisset apoena. Ut autem hujus institutionis modum utrinque perfectiusagnoscimus, utriusque vitae rationem et formam, et ea quae adutramque vitam spectare videntur bona, eorumque usum diligentius

226

non considerare oportet.

227

CAP. XXVIII. De institutione hominis secundum inferiorem vitam.

Duo igitur bona quae superius distinximus, Deus homini abinitio praeparaverat. Alterum temporale et alterum aeternum:utrumque plenum et perfectum. Alterum, id est temporale bonum,plenum statim condito apposuit; alterum, id est aeternum plenumpost meritum dandum proposuit. Illi quod dederat custodiamapposuit cum providentia sua praeceptum naturae; ad alterum quodproposuerat viam aperuit cum sua gratia praeceptum disciplinae.Praeceptum autem naturae tria continet, praeceptionem,prohibitionem, concessionem. Praeceptio naturalis est discretionaturalis, per quam inspiratum est homini quae sunt naturae suaenecessaria. Prohibitio vero est per quam insinuatum est illi quae suntnoxia. Concessio autem est discretio eorum quae media sunt, id estquibus uti vel non uti sine periculo vel incommodo potest. Si ergohomo per naturale praeceptum instructus negligentiam caverevoluisset, divina providentia nulla eum violentia opprimi vel offendipermitteret.

228

CAP. XXIX. De institutione hominis secundum superiorem vitam.

Poterat itaque homo per praeceptum naturae conservarebonum naturale quod habuit, sed per illud non potuit aeternumbonum (illud quod necdum habuit) adipisci. Neque enim ad vitamsuperiorem obtinendam meritum illi foret, si aut vitaret huic vitaenoxia, aut quae salubria sunt appeteret, sive ad utrumlibet mediisuteretur, quoniam in his omnibus non tam praecipientis affectumquam commodum obedientis attenderet. Itaque ut homo super hancvitam aliquid mereretur, necessarium fuit ut praecepto naturaepraeceptum disciplinae adderetur; et ut in ipsius praeceptiexsecutione homo non tam praecepit utilitatem quam praecipientisdilectionem amplecti probaretur. Sed quid erit amplius quod adexperiendam obedientiam hominis illi praecipiatur, cum totum quodad vitam pertinet humanam, in praecepto naturae contineatur?Quaecunque enim propter hominem facta sunt: aut necessaria suntvitae humanae, et pertinent ad praeceptionem; aut noxia, et pertinentad prohibitionem; aut media, et pertinent ad concessionem.Mandatum autem disciplinae neque de praeceptione neque deprohibitione naturali sumi poterat; ne si vel eadem praeciperet Deusaut prohiberet quae prius praeceperat et prohibuerat meritum, utdictum est, ad vitam obedienti non esset. Si vero in utrolibet mutaretmandatum, ut vel necessaria prohiberet vel noxia praeciperet naturama se factam injuste laederet. Et in repugnantia mandatorum ejusquaecunque pars ad effectum duceretur hominem in necessitatempraevaricationis praecipitaret, cum e duobus contrariis alterum sinealterius transgressione implere non posset. Oportuit ergo ut deconcessione naturali praeceptum disciplinae sumeretur, quiasolummodo meritum esse potuit ubi liberum arbitrium fuit, et ubihomo ad utrumlibet se pro voto inclinare potuit. Sed tamen oportebatut de ipsa concessione praeceptum disciplinae sumeretur, quatenusper praeceptum concessio ipsa non mutaretur, id est ut praeceptumnaturam rei de qua fieri debebat non corrumperet, neque contraprimum institutum vitae humanae noxiam faceret, quatenus sola

229

inobedientia praevaricatori non ipsius in qua praevaricabatur reinatura noceret. Cum autem de concessione naturali praeceptumdisciplinae formandum fuisset congruum fuit magis ut secundumprohibitionem hoc fieret non secundum praeceptionem ne diabolusposset obedientiam hominis calumniari, et in uno tantum non inpluribus; ne inobedientia ipsa valeret ab homine excusari. Si enimdixisset Deus homini ut de ligno scientiae boni et mali manducaret,haberet diabolus adversus hominem aliquid quod dicere posset, quodvidelicet in exsecutione mandati commodum suum magis quampraeceptum creatoris sui respexisset, et ad perficiendum id quodpraeceptum fuerat non amore Dei, sed delectatione cibi adductusfuisset. Rursum si multa de his quae naturaliter concessa fuerantDeus homini prohibuisset, et pauca concessisset, praevaricationissuae homo adversus Deum excusationem habere videretur, pro eoquod necessitate magis quam voluntate ad praevaricationemimpulsus demonstraretur. Propterea Deus hominem ad experiendamobedientiam mandato informans multa concessit et pauca prohibuitut ipsa obedientia esset libera, et quae prohibuit idcirco potiusprohibuit quam praecepit, ut obedientia ipsa esset pura. De omni,inquit, ligno paradisi comede; de ligno vero scientiae boni et mali necomedas (Gen. II), ut scilicet prius infirmitatem sensus humani perconcessionem consolaretur, ne forte postea ad prohibitionemterreretur. Si ergo homo in hac obedientia perstitisset, post tempusdefinitum a Deo ad illud bonum quod ei in coelis praeparatum fueratsine mortis dolore transferri debuisset cum omni prole sua postipsum subsequente in consortio beatorum angelorum vita coelestisine fine victurus.

230

CAP. XXX. De loco in quo positus est primus homo.

Plantaverat autem Dominus Deus, sicut dicit Scriptura,paradisum voluptatis a principio in quo posuit hominem quemformaverat (Gen. II). Qualis autem paradisus fuerit ubi homoprobandus et exercendus positus est, subsequitur Scriptura et dicit:Produxitque Dominus de humo omne lignum pulchrum visu, et advescendum suave: lignum etiam vitae in medio paradisi lignumquescientiae boni et mali. Et fluvius egrediebatur de loco voluptatis adirrigandum paradisum, qui inde dividitur in quatuor capita (Gen. II).Patet ergo quantae amoenitatis locus ille fuit in quo natura hominisadhuc a corruptione aliena foveri ac nutriri debuit, qui fontibus etfluminibus irriguis, arboribus omnis generis frondosus et nemorosus,fructu tam pulchro ad videndum quam suavi ad vescendum refertuspraedicatur.

231

CAP. XXXI. De ligno vitae.

Ubi inter caetera Dei dona ad jucunditatem vitae humanaepraeparata, etiam illud mirandum commemoratur quod lignum ibivitae esse dicitur, cujus virtus tam mirabilis fuisse perhibetur, ut incertis temporibus sumptum vitam corporalem in homine (quandiuipse homo illo uteretur) non solum a morte, sed ab omni etiamdefectu illaesam custodire potuisset.

232

CAP. XXXII. De ligno scientiae boni et mali.

Lignum etiam scientiae boni et mali ibi fuisse narratur, quodnon similiter quidem ex natura sua scientiam boni et mali hominidare potuit, quemadmodum lignum vitae vitam in hominecorporalem ex natura sua et virtute sibi indita a Deo potuitconservare, sed idcirco tantum lignum scientiae boni et mali dicitur;quia ad probandum obedientiam hominis, sive inobedientiamexperiendam parabatur. Erant enim quaedam bona quae necdumhomo per experientiam cognoverat; et erant similiter quaedam malaquae per experientiam adhuc nescierat. Et positum est quasi in mediolignum scientiae boni et mali, ut per illud homo vel obediendo adbona gustanda et cognoscenda transiret, vel non obediendo ad malasentienda et percipienda pertingeret. Sic igitur in loco isto sive bonisive mali cognoscendi occasionem accipere debuit; non tamen exnatura ligni quae hoc homini ex se dare non potuit, sed quia in eo velobediendo boni vel non obediendo mali pro debita remunerationeaccepit occasionem. Si vero aliter vim hujus nominis interpretarivoluerimus, dicere poterimus, quod Adam ante peccatum bonum etmalum scivit; bonum quidem per scientiam et per experientiam,malum vero per solam scientiam. Postquam autem lignum vetitumtetigit, malum jam etiam per experientiam cognoscere coepit, atqueper experientiam ipsius mali bonum quoque quam stricte fuerattenendum agnovit. Sic igitur lignum istud per virtutem obedientiaevel inobedientiae culpam, prodesse aut nocere homini potuit.Quantum autem spectabat ad naturam ipsius, tale fuisse creditur utsive ederet sive non ederet homo fructum ejus, non laederetur.Convenienter autem lignum vitae ex sua natura virtutem tribuit;lignum vero scientiae boni et mali virtutis tantum occasionempraestitit, quia bona inferioris vitae ex natura sunt; bona verosuperioris vitae ex gratia.

233

CAP. XXXIII. Quod homo in paradiso positus est: non creatus.

In tali ergo loco et talibus deliciis referto positus est homonon creatus, quatenus beneficium Dei non naturae imputaret sedgratiae, sicut scriptum est: Tulit Dominus Deus hominem quem fecitet posuit eum in paradiso voluptatis (Gen. II). Quem enim tulisse etpostea in paradiso posuisse dicitur, quod alibi creatus sit, et ut hicponeretur aliunde assumptus manifeste demonstratur.

234

CAP. XXXIV. Quare unus primum creatus est.

Creavit ergo Deus primum hominem unum, ut unum essetgeneris humani principium, quatenus in hoc et diaboli superbiaconfunderetur, et humanae naturae humilitas divinae imaginissimilitudine glorificaretur. Diabolus namque aliud a Deo principiumesse concupierat, et ut idcirco magis ejus superbia confunderetur, hochomo in dono accepit quod ille perverse rapere voluit et obtinere nonpotuit, ut in hoc imago Dei in homine appareret, quod sicut Deusomnibus rebus creationis principium exstitit; ita iste omnibushominibus principium esset generationis, et omnes homines dum seab uno et unum esse cognoscerent, omnes se quasi unum amarent.

235

CAP. XXXV. Quare mulier de viro facta, et quare de latere.

Postea vero in adjutorium generationis de ipso viro mulierfacta est. Quoniam si aliunde fieret, unum profecto principiumomnium hominum non esset. Facta est autem de latere viri utostenderetur quod in consortium creabatur dilectionis, ne forte sifuisset de capite facta praeferenda videretur viro ad damnationem,aut si de pedibus, subjicienda ad servitutem. Quia igitur viro necdomina nec ancilla parabatur sed socia; nec de capite, nec depedibus, sed de latere fuerat producenda ut juxta se ponendamcognosceret; quam de juxta se sumptam didicisset.

236

CAP. XXXVI. Quare dormienti costa abstracta est.

Et dormienti viro potius quam vigilanti costa de qua mulieriscorpus fabricaretur, subtracta est, ne in eo poenam aliquam sensisseputaretur, et divinae simul potentiae opus mirabile probaretur, quaehominis dormientis latus aperuit, et eum tamen a quiete soporis nonexcitavit. Quantum vero pertinet ad spiritualem intelligentiam,idcirco primus Adam dormiendo materiam unde illa sponsa creareturde latere suo praestitit; quoniam secundus Adam postea in crucesomno mortis soporatus ut sponsa illius Ecclesia formaretur,sanguinem cum aqua de latere suo fundendo sacramenta ministravit.Porro quod de costa viri mulieris corpus factum dicitur itaintelligendum est, ut de sola ipsius costae substantia sine omniextrinseco additamento, per divinam potentiam in semetipsamultiplicata idem corpus factum credatur, eo sane miraculo quopostea de quinque panibus in manibus Jesu coelesti benedictionemultiplicatis quinque sunt hominum millia satiata.

237

CAP. XXXVII. De sex modis operandi.

Sane sex sunt opera quibus omnia quae fiunt ad effectumperducuntur. Primum opus est de nihilo aliquid facere. Secundumopus est de aliquo aliqua facere secundum substantiam et quantitatemin majus. Tertium opus est de aliquibus aliquid facere secundumsubstantiam et quantitatem in minus. Quartum opus est de aliquoaliqua facere, non tamen secundum substantiam et quantitatem inmajus. Quintum opus est de aliquibus aliquid facere, non tamensecundum substantiam et quantitatem in minus. Sextum opus est dealiquo nihil facere. Ex his sex operibus quatuor soli Deo possibiliasunt; duo reliqua tantum creaturae possibilitati conveniunt. De nihiloenim aliquid facere, et de aliquo aliqua facere in majus, et dealiquibus aliquid in minus sive de aliquo nihil, solus Deus potest.Duo reliqua, id est de aliquo aliqua non in majus, sicut cum totum inpartes dividitur, vel de aliquibus aliquid non in minus quemadmodumcum partes in toto uniuntur, creatura facere potest. Cujus opus rectepropterea nihil esse dicitur, quia per ejus opus essentiis rerum sive inconjungendo divisa, sive in dividendo conjuncta nihil tollitur velconfertur. Ubi autem de nihilo aliquid fit aliquid fit; quia hoc ipsumaliquid ut sit in eo fit, quod nisi fieret idipsum quod est, aliquid nonesset. Rursum cum de aliquo plus fit aliquid fit, quia nisi in eo quodjam aliquid est aliquid fieret: ipsum quod postea plus ibi est, nonesset. Rursum cum de aliquibus aliquid fit, quia nisi illud quod priusibi plus fuit aliquid factum esset in eo quod minus modo est, illudomnino non esset. De nihilo aliquid factum est, quando id quod priusnihil erat ut aliquid esset factum est. Cum autem postea id quod priusparvum factum erat majus factum est, de aliquo aliquid in majusfactum est. Cum vero quod magnum factum est, minus aliquando fit,de aliquo aliquid in minus fit. Primum est opus creationis; secundumest opus multiplicationis; tertium est opus unionis sive collectionis.In primo opere fit aliquid et de nihilo. In secundo opere fit aliquid etde aliquo; in tertio opere fit aliquid quidem sed non de nihilo, quiaquod fit habet materiam neque de aliquo; quia cum fit ipsum habet in

238

materia formam, sed cum duo sint unum fit aliud et transit in illud utsit illud, et desinit quidem esse quod est; et tamen non desinit esse,quia incipit esse quod non est. Et cum fit illud quod esse incipitaliquid fit, quia illud aliquid est quod esse incipit, et quod fit; ettamen non de nihilo illud fit quod fit, quia priusquam hoc fieretaliquid fuit, nec rursum de aliquo illud fit quod fit quia desinit essequod prius fuit, quando esse incipit hoc quod prius non fuit. Quoddicimus pro exemplo in aliquo exprimamus. Omne quod est unum etomne quod unum esse desinit in hoc ipso esse etiam desinit quodunum esse desinit. Ita sine unitate nihil sustinere potest. Verum ex hisquae sunt et unum sunt, alia unitatem suam ex multis colligunt,qualia sunt composita et ex partibus consistentia quae unum quidemesse habent; sed ex uno non habent quia constant ex pluribus. Aliaunitatem suam ex uno habent, et in uno habent; quia unum et idemest ipsum ex quo sunt et ipsum quod sunt, qualia sunt simpliciaomnia et ex partibus non consistentia. Compositis ergo unum esse,aliud non est quam unita esse; et ideo vere unum esse non est, quiaex multis et in multis est. Quibus autem simplex est esse vere unumesse est, quia unum est totum et quod est, et ex quo est. Sed ex hisrursum quae ex simplicitate unum sunt, alia unitatem suam ex multisnon colligunt quia non sunt composita; nec unitatem suam in multaeffundunt, quia multiplicari non possunt, neque esse materia. Qualessunt incorporei spiritus qui neque ex materia sunt, quia simplicessunt, neque materia esse possunt, quia corpora non sunt. Alia quidemunitatem suam simul ex multis non colligunt, quia sunt simplicia; sedtamen unitatem suam in multa effundunt, quia multiplicantur et fiuntmateria. Qualia sunt corpora simplicia, quae atomos dicunt; quaequidem ex materia non sunt, quia simplicia sunt; sed tamen materiafiunt, quia in semetipsis multiplicantur et in augmentum excrescunt.Quando ergo simplex materia sive atomus simplex factus est, denihilo aliquid factum est. Quando vero idipsum simplex corpus insemetipso multiplicatur et multiplex excrescit, fit aliquid de aliquidin majus. Quod licet mirabile videatur, majus tamen est de nihiloaliquid facere quam de aliquo plus facere. Hoc modo operandi de

239

substantia costae in se divina virtute absque extrinseco additamentomultiplicata, corpus mulieris factum est. Neque enim convenit utcostam illam extrinsecus additamentum accepisse dicamus quatenusin eam quantitatem excresceret, quae corporis mulieris formandosufficere potuisset; quoniam si hoc verum esset, non de costaquidem, sed de illo quod praeter costam additum est (quod utiquemulto majus fuit) corpus mulieris factum esse convenientius dicidebuisset. Hoc siquidem in materia majus et principalius fuisset etprincipalis materia vocari debuisset. Non itaque costae illi aliquidextrinsecus est additum, sed ipsa ex semetipsa divina virtutecooperante multiplicata est, quemadmodum postea naturamhumanam a primis parentibus in subsequentem generationemseminatam a modico jam in tantum multiplicatam cernimus, ut multahominum millia ex ea jam excrevisse videamus. Et hoc totum adsecundum opus pertinet quando de aliquo fiunt aliqua in majus. Cumautem per collectionem et unionem multa in simplicem essentiamredeunt (sicut prius crescendo per multiplicationem a simpliciessentia plurima exiverunt) tertium opus est, quod utrum in occultonaturae sinu circa aliquas essentias divina potentia operatur, utscilicet aliqua a multiplicitate ad simplicitatem reducat quae prius asimplicitate ad multiplicitatem produxerat, sicut scire non possumus,ita etiam pertinaciter negare non debemus. Hoc tantumconsiderandum est quod aliud opus est cum simplex essentiamultiplicatur; aliud cum multiplex in simplicitatem reducitur. Postista tria opera quae soli Deo possibilia sunt, sequitur quartum etquintum opus etiam quae creaturae conveniunt; in quibus nihil aliudest facere quam vel conjuncta disjungere, vel separata conjungere.Sextum opus hoc est aliquid in nihilum redigere. Soli Deo possibileest. Quod sive aliquando faciat Deus, hoc tamen omnino certum est;quod qui potuit de nihilo omnia creare, posset etiam si vellet, creatain nihilum redigere. Post senarium operibus deputatum septenariussequitur, cui non opus sed quies debetur. Haec opera idcircodistinximus propter eos qui mirari solent, imo potius dubitarequomodo de costa viri mulier fit, et quomodo de modico paterno

240

semine tam numerosa proles excrescere possit.

241

PARS SEPTIMA

DE LAPSU PRIMI HOMINIS

CAP. I. Quomodo invidia diaboli lapsus est.

Domino igitur mundi homine providentia divina in locodeliciarum quasi in parte potiori constituto, et ad conservanda bonaquae habebat eadem Dei providentia rationi humanae adjunctamunito, atque ad illa bona quae habiturus erat quaerenda et obtinendapraecepto obedientiae cum gratia operante instructo; vidit diabolus etinvidit quod homo illuc per obedientiam ascenderet, unde ipse persuperbiam corruisset.

242

CAP. II. Quare diabolus in forma aliena venit.

Quia vero per violentiam nocere non potuit ad fraudem seconvertit, ut dolo hominem supplantaret quem virtute superare nonposset. Ne autem fraus illius omnino nulla esset, si nimismanifestaretur; in propria forma venire non debuit, ne manifestecognosceretur, et nullatenus reciperetur. Iterum ne nimis violentaesset ejus fraus si prorsus occultaretur et homo simul (si Deus eumtali fraude quae caveri non posset decipi permitteret) injuriam pativideretur, in aliena quidem forma venire permissus est; sed tali in quaejus malitia prorsus non celaretur. Ut igitur in propria forma nonveniret sua voluntate factum est, ut autem aliam formam nisi talemquae malitiae suae conveniret habere non posset, divina ordinationedispositum. Venit ergo ad hominem in serpente callidus hostis, quifortassis si permissus fuisset in forma columbae venire maluisset.Sed hoc vas Spiritus sanctus sibi reservavit, quia profecto dignumnon erat ut spiritus malignus illam formam homini odiosam faceret,in qua postmodum eidem Spiritus sanctus apparere debuisset.

243

CAP. III. Quare prius ad feminam venit.

Libet considerare quam timenda fuerit in principio adtentandam virtutem hominis hujus hostis malitia. Quasi enim parumde suis viribus praesumens humanam naturam in eam partem ubidebilior videbatur aggressus est, ut si forte illic aliquatenuspraevalere potuisset, postmodum cum majori fiducia ad alteram quaerobustior fuit pulsandam aut posterius subvertendam accederet.Sciens ergo quod verum esset (quamvis adhuc dictum non esset) Vaesoli, quia cum ceciderit non habet sublevantem (Eccle. IV). Et siquispiam praevaluerit adversus unum duo resistunt ei; primumdiligenter solitariam feminam exploravit, et inveniens; in ea primumomnem suae tentationis conatum experiri disposuit.

244

CAP. IV. Quare ab interrogatione exorsus est.

Considerate quanta est confusio et timiditas nequitiae inconspectu virtutis. Stans coram et coram femina hostis superbus exsola malitia cogitata nondum dicta confunditur; et quasi se jam priusquam etiam loqueretur deprehensum metuens, non audet exire inverba persuasionis, donec animum tentandae interrogationepraesentiat. Cur, inquit, praecepit Deus vobis ut non comederetis deomni ligno paradisi? Cui respondit mulier: De fructu lignorum quaesunt in paradiso vescimur; de fructu autem ligni quod est in medioparadisi praecepit nobis Deus ne comederemus et ne tangeremusillud, ne forte moriamur. Dixit autem serpens ad mulierem:Nequaquam morte moriemini (Gen. III). Considerate incrementaperditionis. Primum dixerat Deus: In quocunque die comederis ex eo,morte morieris (Gen. II). Deinde mulier dixit: Ne forte moriamur(Gen. III). Novissime serpens dixit: Nequaquam morte moriemini(ibid.). Deus affirmavit; mulier dubitavit; diabolus negavit.Nequaquam autem diabolus coram muliere verba Dei negarepraesumpsisset, si non prius ipsam mulierem dubitantem invenisset.Quae ergo dubitavit ab affirmante recessit, et neganti appropinquavit.Ipsa igitur secundum aliquid inchoavit malitiam, quae tentatorisiniquae persuasionis dedit audaciam.

245

CAP. V. Quod non soli viro praeceptum datum sit.

Sane hic considerandum quod non quemadmodum superiusvidetur soli viro praeceptum datum sit. Ipsa enim mulier hic testatursibi quoque mandatum, ut lignum scientiae boni et mali non tangeret.Scilicet voluit Scriptura ostendere quod mulier quae viro subjecta fuitdivinum mandatum non nisi mediante viro accipere debuit, ut sermoDei primum quasi immediate ad virum fieret, deinde mediante viroad mulierem quoque, quae subjecta viro fuit et consilio viriinstituenda perveniret.

246

CAP. VI. De modo tentationis.

Hoc autem diligenter considerandum quam callide hostisprimum quod mulier timuit malum negando removit, ac deinde quodipse intendit malum libere persuasit. Novissime autem ad ipsampersuasionem fulciendam promissionem adjunxit, et ut eadempersuasio citius reciperetur promissionem duplicavit. Qui enim unamtantum comestionem suasit, per una duo reponens in praemiosimilitudinem Dei scientiamque boni et mali spopondit. Inpersuasione igitur cibi hominem tentavit gula. In promissionedivinitatis et cognitionis vana gloria et avaritia. Immoderata namqueedendi concupiscentia, gula est. Desiderium autem inordinatumexcellendi, vana gloria. Nimius vero appetitus habendi vel possidendiavaritia.

247

CAP. VII. Quae mala fuerunt in originali peccato.

In originali igitur peccato tria vitia fuerunt, inobedientiaeduae, et peccatum unum. Tria vitia fuerunt: superbia, avaritia, gula;duae in obedientiae: una in praecepto naturae, altera in praeceptodisciplinae. Et haec omnia quia in uno actu sunt completa, unumpeccatum dicuntur. In vitiis prima fuit superbia, secunda avaritia,tertia gula. In superbia et avaritia, inobedientia fuit de praeceptonaturae; in gula sola, inobedientia fuit de praecepto disciplinae.Nusquam enim legitur Deus prohibuisse homini ne similitudinemdivinitatis, vel scientiam boni et mali concupisceret. Quia tameninordinate hoc concupiscens, contra suam rationem fecit,quodammodo naturalis praecepti praevaricator exstitit. De solo lignoscientiae boni et mali legimus quod prohibuit Deus homini ne illudcontingeret; et idcirco dum mulier illud appetendo tetigit, depraecepto reatum disciplinae inobedientiae incurrit.

248

CAP. VIII. Quod mulier delectatione promissionis persuasioni assensum dedit.

Idcirco autem superbiam et avaritiam in originali peccatopriusquam gulae vitium mentem hominis deceptam obtinuissedicimus; quia nisi prius mulier id quod promittebatur appetivissetnequaquam postmodum in eo quod suadebatur assensum praebuisset.Sed, quia prius perverse delectata est in promissione, postmodumstultum assensum praebuit in persuasione. Primum enim promissamexcellentiam per superbiam appetiit; deinde promissam abundantiam(et qualis talem excellentiam decebat) per avaritiam concupivit.Postremo ut haec duo pro voto obtinere mereretur cibum vetitumgulae vitio corrupta gustare consensit. Primum quidem consensitpropter alia quae dilexit; postmodum respiciens et concupiscibilevidens tantum in concupiscentiam exarsit, ut jam etiam si praemiumnullum esset propter se tamen placeret quod vidit. Primum igiturquasi conducta pretio est ad consensum, postea propria delectationeattracta descendit ad actum. In superbia et avaritia pretii cupiditateallecta se vendidit; in gula autem postea delectata libenter jam gratisservire coepit. Nam cum amore promissionis prius mens stultaflecteretur: Vidit, inquit Scriptura, mulier lignum quod essetpulchrum visu et ad vescendum suave, et tulit de fructu ejus etcomedit (Gen. III).

Primum per superbiam et avaritiam videre consensit, posteain visu speciem agnovit, deinde in specie suavitatem apprehendit. Persuavitatem autem in concupiscentiam gulae exarsit, novissime perconcupiscentiam devicta accepit et comedit. Sic igitur primum propretio ad serviendum peccato se vendidit, postea propria delectationeevicta libenter jam gratis etiam coepit servire. Ita nonnunquam mensjusta in sua perfectione primum quodam proposito praemio adserviendum Deo excitatur; deinde in amorem bonitatis cumexcrescere coeperit in ejus servitute sola voluntaria delectationetenetur.

249

CAP. IX. De duobus generibus tentationum.

Porro sciendum est duo esse tentationum genera, unumexterius, alterum interius. Exterior tentatio est quando nobisextrinsecus malum sive visibiliter sive invisibiliter faciendumsuggeritur. Interior tentatio est quando ex motu pravae delectationisintus animus ad peccandum sollicitatur. Haec autem tentatiodifficilius vincitur, quia interius oppugnans de nostro contra nosroboratur. Propterea diabolus veniam non meruit, quia sine ullatentatione peccavit. Homo vero quia sola exteriori tentatione pulsatuscecidit, tanto gravius plectendus erat, quanto leviori impulsuprostratus fuerat; et tamen, quia aliquam (quamvis modicam) adcadendum occasionem habuit, idcirco hunc tandem ad veniam Deigratia erexit. Nos vero quanto graviorem in peccando tentationisviolentiam patimur, tanto leviori piaculo ad gratiam amissamrenovamur.

250

CAP. X. Uter plus peccavit Adam an Eva.

Quaerunt etiam quidem, uter plus peccaverit Adam an Eva.Sed sicut dicit Apostolus: Mulier seducta est, non vir (I Tim. II). Evaquippe seducta est, quia verum esse credit quod diabolus dixit. Etidcirco non solum inordinate similitudinem Dei cum scientia boni etmali appetiit, sed in tantam prolapsa perversitatem verisimiliterputatur, ut Deum ex invidia lignum scientiae boni et mali hominivetuisse crederet, ne ipse homo ex eo gustando ad aequalitatemipsius proficere potuisset. Haec est enim illa perversa similitudo quaecreaturae non convenit, quae ex imitatione non quaeritur, sed excomparatione. Hanc ergo mulier in superbiam elata appetiit; et nehanc habere potuisset, ipsum Creatorem invidia tactum lignum hocvetuisse putavit. Voluntaria ergo malitia se contra creatorem suumerexit; perverse contra ipsum volendo, et impie de ipso sentiendo.Adam vero non est seductus, quia quod diabolus promisit falsum essesciebat. Neque idcirco pomum vetitum comedit, quasi per illamcomestionem Deo parificari se posse crederet, vel etiam parificarivellet; sed tantum ne mulieris animum quae sibi per affectumdilectionis sociata fuerat, ejus petitioni et voluntati resistendocontristaret. Maxime quia putavit se et mulieri morem gerere; etpostea per poenitentiam et veniae postulationem Creatori posseplacere. Vere igitur dictum est quia minus peccavit qui de poenitentiaet misericordia cogitavit; peccavit tamen quia peccanti consensit etpeccantem non correxit. Et idcirco quae in peccato originali est culpa(quamvis dissimiliter) ad utrumque tamen tota redundat; in illamquidem quia peccavit in istum, quia peccanti consensit et peccatumillius consentiendo suum fecit. Et hoc quidem modo prius homo adiabolo seductus est ut peccaret. Si autem interius considerarevoluerimus quomodo peccatum in eum venit, quid aut etiam fitipsum peccatum quod naturam bonam vitiat, et tollit pulchritudinemet integritatem illius, quaedam de interioris hominis qualitate quae adhanc considerationem necessaria videantur in medium proponereoportet.

251

CAP. XI. De appetitu justi et appetitu commodi.

Duo quaedam posuerat Deus in homine a principio, quibusnatura illius tota regeretur et conduceretur ad consummationem finissui. Duo hic erant, appetitus justi et appetitus commodi. Unum, id estappetitum justi dederat, ut inesset ad voluntatem. Alterum, id estappetitum commodi dederat ut inesset secundum necessitatem. Unumvoluntarium, alterum necessarium. Appetitum justi proptereavoluntarium esse voluit, ut in eo promereretur homo sive bonum, sividelicet eum retineret cum posset deserere, sive malum, si eumdesereret cum posset retinere. Appetitum autem commodi proptereanecessarium voluit esse Deus, quatenus in eo remuneraretur homosive ad poenam, si alterum, id est appetitum justi desereret, sive adgloriam, si eumdem appetitum, scilicet justi, retineret. In appetitujusti Deus meritum hominis constituit; in appetitu vero commodipraemium. Propterea appetitum justi solum voluntati hominissubjecit, quia nisi in voluntate et libero arbitrio meritum esse nonpotuit. Post hos duos appetitus duo effectus illorum subsequebantur:justum et commodum, dissimiliter tamen et ordine contrario.Appetitus quippe justi sive affectus separabilis est, quia secundumvoluntatem inest; sed effeetus illius, id est justum sive justitiainseparabilis ab illo est, quia appetitus justi sine justitia esse nonpotest. Ipsam enim justitiam appetere, secundum aliquid justitiamhabere est. Affectus ergo justi a voluntate separari potest, sed effectusejus, id est justitia, ab affectu ipso separari non potest. Rursumappetitus commodi inseparabilis est, quia secundum necessitateminest, et a voluntate rationali nunquam separari potest. Effectusautem ejus, id est commodum, ab eo separabilis est; quia desideraricommodum, cum non habetur, potest. Et in hoc summa constat poenacum creatura, poena addicta, neque commodum suum fastidire potestpropter immutabilem naturam, nec habere potest propterirremissibilem culpam. Propterea igitur Deus affectum justitiaehomini separabilem dedit, et ipsi affectui cum inesset, effectumsuum, hoc est, justitiam inseparabiliter adesse instituit Affectum

252

commodi inseparabilem tribuit, et effectum illius, hoc estcommodum, non aeque inseparabiliter adesse praecepit quatenushomo, vel illo solo, scilicet appetitu justi amisso, hujus et illiuseffectum perderet, vel, illo solo retento, unius et alterius effectumretineret. Sed homo solum quod potuit fecit; et quia appetitum justisponte dereliquit, idcirco merito et justitiam et commodum perdidit,solum appetitum commodi ad augmentum infelicitatis retinens. Sicutenim augmentum gloriae fuisset in justitia perseveranti non posse abamore et desiderio habiti boni tepescere, ita cumulus miseriae est abappetitu boni non posse sese (quamvis illud adipisci nequeat)cohibere.

253

CAP. XII. Utrum homo volens an nolens appetitum justi perdidit.

Sed mirum videtur si homo prius appetitum justitiae habuit,quomodo postmodum illum amisit. Utrum videlicet nolens an volensillum deseruit. Si enim nolens deseruit, vel potius si nolens perdiditnecessitatem passus est, iniquitatem non fecit. Neque violentiapatientis culpa dicenda est, sed inferentis. Si autem voluntas in eopraecessisse dicitur, quia justitiae affectum spontanea quadamdeliberatione abjecit; jam ipsa desertio justitiae primum peccatumfuisse negatur, quia voluntas mala illam praecessit per quam factaest. Nec potest inveniri unde voluntas talis homini advenerit, quavellet bonum quod habuit deserere, quoniam neque a semetipso vellehabere potuit, neque a Deo quidquam praeter commodum et justumvelle accepit. Sed considerandum est quod, cum justum appeterenihil aliud sit quam justitiam velle, appetitum justi deserere idem estquod justitiam velle desinere: qui autem velle desinit, non volendovelle desinit, sed a voluntate cessando, quod quemadmodum ille quialiquid facere desinit; non faciendo desinit, sed cessando etquiescendo ab eo quod facit. Quia ergo homo appetitum justideserens non velle coepit quod prius noluit, sed tantummodo quodprius voluit velle desiit, non necesse est ut hoc aut volens aut nolensfecisse dicatur. Voluit tamen aliquid, quod, quia cum isto velle nonpotuit, desiit istud velle quod voluit. Nec imo illud voluit, quia istudvelle desiit; sed potius ideo istud velle desiit, quia illud voluit.Peccatum tamen et iniquitas ejus propterea non ex eo pendet, quiaillud voluit, sed quia istud velle desiit, quoniam si hoc velle nondesineret, sive illud sive aliud volendo nunquam peccare potuisset.Quid autem illud fuisse dicetur quod volendo justum velle desiit, nisiquod aliquid extra mensuram voluit in qua sola justitia fuit?Quidquid enim extra mensuram est, justum esse non potest. Sed quaefuit ista mensura in qua voluntas hominis esse debuerat, ut bona essetet malum in ea non esset, hoc diligenter considerare oportet.

254

CAP. XIII. Quod justitia sit mensura.

Duo bona praeparaverat Deus homini, unum temporale,alterum aeternum, ut temporali uteretur et aeterno frueretur. Sed quiabonis uti vel frui laudabile non est, nisi bene utaris et fruaris: definitaest homini mensura secundum quam bonis suis temporalibus beneuteretur, aeternis bene frueretur.

255

CAP. XIV. De mensura inferioris boni.

Modus autem mensurae in usu inferioris boni quadripertitusconstabat. Primo, ut uteretur his tantum quibus uti deberet; secundo,ut qualiter deberet; tertio, ut quantum; quarto ut quando, horumquodcunque homo praeteriret, mensuram amitteret.

256

CAP. XV. De mensura boni superioris.

Modus autem mensurae in fructu superioris boni bipertitustantum inveniebatur. Primo, ut sciret homo qualiter illo bono fruideberet. Secundo, ut etiam quando eum illo bono frui conveniretagnosceret. Nam quo bono ibi fruendum esset idcirco quaerendumnon erat; quoniam non nisi bonum unum solum ibi erat. Similiter etquantum illo bono fruendum esset omnino quaerendum non erat:cum sine dubitatione constaret, quia quanto magis illo frueretur quistanto utique felicior esset. Illic autem solum mensura quantitatisquaerenda est; ubi parum aut nimium esse potest. Fructus autemhujus boni ita se habet ut in eo qui minus possidet plenum sit; et quiamplius, non sit superfluum. In hoc ergo solo mensura constabat utagnosceretur qualiter illo bono frui deberet, ne inordinate illud (nonquidem ad imitationem sicut creaturae convenit; sed ad aequalitatemquod creaturae possibilitatem transcendit) possidere concupisceret.Similiter ut attenderet ne illud ante tempus praecipere festinaret; cumillud priusquam obedientiam consummasset accipere non deberet.Sicut igitur in his bonis commodum hominis constitutum erat, sic inmensura utendi vel fruendi bonis his justitia ejus esse debuerat. Etquemadmodum voluntas ei data fuerat, qua bona sua et in bonis suiscommodum suum appeteret; ita et voluntati ejus insitum fuerat utipsa ei mensura secundum quam eisdem bonis suis uti vel fruidebuerat non displiceret. In eo igitur quod bona sua amavit;consideramus appetitum commodi. In eo autem quod mensuramcommodi in bonis suis dilexit: intelligimus appetitum justi. Si ergomensuram semper homo dilexisset, justi appetitum non amisisset.Mensuram autem semper dilexisset, si extra mensuram nihilvoluisset. Ex quo autem extra mensuram aliquid velle coepit,mensuram velle cessavit. Postquam autem cessavit velle mensuram,destitit amare justitiam. Et in ipso justitiam perdidit, quo ipsumjustitiae amorem amisit. Sicut enim justitia amatori suo non deessepotest, ita illi a quo non amatur nullatenus adesse potest. In hoc igiturinjustitia hominis fuit, quod appetitum suum extra mensuram

257

extendit et secundum qualitatem, cum creatori suo parificari voluit, etsecundum tempus, cum ante meritum praemium praeripere festinavit.Cum igitur summum bonum appetiit, bonum appetiit, sed bene nonappetiit, quia illud et immoderate et intempestive apprehendereconcupivit.

258

CAP. XVI. Quodnam malum fuit in homine.

Videte ergo quod ibi fuit malum. Nam bonum quodappetebatur malum non fuit, et voluntas qua appetebatur similiter inquantum voluntas fuit; et in quantum ad bonum fuit malum non fuit,sed quod sine mensura appetebatur hoc solum malum fuit. Ergovoluntati hominis nec hoc malum est quod voluntas est, quia aliquidest, et omne quod aliquid est, bonum est, nec hoc malum est ad quodest, quia similiter aliquid est, et omne quod aliquid est bonum est, sedquod sine mensura est, hoc malum est. Hoc enim esse non est aliquidesse, sed est aliquid non esse quod esse deberet. Et ideo malum nihilest cum id quod esse deberet non est. Hoc ergo malum, id est nonesse: quod esse deberet cum alibi vel poena sit vel ad poenam sit, inrationali voluntate culpa est, quia quoties in ipsa est, ex ipsa et peripsam est. Ex ipsa quia libero, per ipsam quia arbitrio ipsius factumest. In quo a similitudine Dei quadam perversa imitatione recedit, exquo et per quem et in quo est omne quod est, quia cum pravaefficitur; ex ipsa et per ipsam et in ipsa hoc solum est quod nihil est.Et hoc illi peccatum est et injustitia et culpa, ex qua turpis apparet etreprehensibilis et digna reprobatione, quia non habet formam suam,nec decorem nec pulchritudinem pro qua amari debuisset et adduciad gloriam.

259

CAP. XVII. Quod homo, quia in appetitu justi peccavit, in appetitu commodi punitus est.

Quia ergo homo appetitum justi deserens peccavit, in retentoappetitu commodi punitus est. Nam et ille propterea sic datus est utinseparabiliter rationali voluntati adesset, quatenus in eo velpuniretur si a justitia recederet, vel remuneraretur si in justitiapermaneret, cum utique poenam omnino pati non posset: sicommodum nullum appeteret. Incommodum quippe nihil aliud esseconstat, nisi quod voluntati suae sive appetitui contrarium esseprobatur. Quia igitur homo appetitum justitiae deseruit; appetituscommodi solus, illi ad poenam remansit. In quo quidem dupliciterpunitur, sive cum ab iis quae ordinate appetit restringitur, sive cumad alia commoda quae ordinate appeti non possunt appetendarelaxatur. In altero est poena, in altero poena et culpa. Mensura autemsuperioris appetitus in libero arbitrio posita fuerat. Mensura veroinferioris appetitus concessa in dono. Quapropter illam tenere velle,virtutis fuisset; istam autem retinere posse, felicitatis. Unde sicutculpa fuit illam non tenuisse, ita poena facta est illam amisisse. Inqua tamen poena etiam culpa fuit, quia et hoc quoque mensuram nontenere contra injustitiam fuit. Haec autem culpa praecedentis culpaepoena fuit, quia nisi spiritus in appetitu suo mensuram deseruisset,caro subjecta spiritui adversus ipsum spiritum in suo appetituterminum mensurae non transiret.

260

CAP. XVIII. Quare inferior appetitus mensuram non tenet.

Deus etenim primi hominis corpus sanum et integrumcondiderat. Sanum, quia nihil illi inerat ad corruptionem. Integrum,quia nihil ei deerat ad perfectionem. Sed in utroque talemconditionem posuerat, ut nec integritas nec sanitas sine adminiculoposset conservari. Itaque in rebus creatis forinsecus quaedamordinavit, quae ad conservandam atque tuendam incolumitatem siveintegritatem ejus valere potuissent.

261

CAP. XIX. Quod spiritui cura carnis injuncta est.

Horum autem providendorum curam et officium spiritui quicorpori praesidebat injunxit. Nam sicut Deus praesidebat spiritui, itaspiritus praesidebat carni, et ipsa caro jumentum spiritus erat.Propterea ad sessorem pertinebat ut jumento suo pabulum provideretne deficeret: et hoc solum fortassis tunc sufficere potuisset. Nammodo praeter pabulum, et freno et calcaribus opus habet. Frenoquidem ut ferventem, et praecipitem a malo cohibeat; calcaribusautem ut ad bonum faciendum excitet pigrum. Tunc ergo solumpabulum ministrans sine freno et calcaribus suaviter portaretur; et siforte frenum ibi esset quo per se nescia incedere regeretur, nequepungi tamen opus haberet quia non esset pigra; nec cohiberi, quianon esset impetuosa. Quia ergo spiritus sessor erat, injunctum est eiofficium ut jumento suo pabulum provideret. Ne ergo in illoexsequendo (si sola praeceptione non etiam amore impleret) serviliconditione premeretur; dedit ei Deus affectum quo corpus suumamaret, ut sicut ejus integritatem et sanitatem diligeret, sic etiamomnia quae ad illam servandam valerent libenter provideret. Rursumne vel in illis quaerendis labor esset vel in sumendis periculum;indigentiam simul et appetitum carnalem certa mensura temperavit,quatenus ei ad fomentum et pauca sufficere potuissent, et adsatietatem modica. Itaque providentia carnis non tam labor quamoblectamentum et exercitatio futura foret, si homo justitiam tenuisset.Sed, quia spiritus supra se elatus appetitum suum intra mensuramcohibere noluit, idcirco ad laborem et miseriam illius factum est utjam in appetitu carnis suae mensuram tenere non posset. Propterpeccatum enim spiritus puniendum fregit Deus mortalitateintegritatem corporis humani; et ob hoc pluribus jam fomentis indigetquam prius tam ad reparandam incolumitatem quantum periit quamad conservandam, quantum remansit. Hinc illa dira necessitasgignitur, ut extra ordinem primae dispositionis necessario appetitumextendat, quatenus scilicet non solum naturam custodiat, sed etiam utipsius naturae vitium et corruptionem expellat. Spiritus enim sicut

262

naturaliter datum est ei commodum carnis suae diligere, sicnaturaliter etiam habet ut ejus incommodum non possit amare.

263

CAP. XX. Quod necessitas concupiscendi non excusat, quia a voluntate venit.

Sciendum vero est quod haec necessitas concupiscendi nonideo culpa non est, quia necessitas est; quia ut esset haec necessitas,non necessitas causa fuit sed voluntas. Sed quid dicemus? Si hocnaturaliter habet homo ut incommodum suum amare non possitneque commodum suum fastidire. Ergo quidquid appetit commodumilli est, et non appetit nisi commodum suum unquam. Quod si verumest, quare reprehenditur aliquando vel accusatur pro eo quod appetit,cum non appetat unquam nisi commodum suum et hoc ei appeterenaturaliter datum sit intantum ut ipsa natura in eo quod facta estimmobiliter consistente: aliud omnino praeter commodum suumappetere non possit.

264

CAP. XXI. Quod commodum et ordinatum appetendum est.

Sed aliud est id quod aliquo modo commodum est appetere eomodo quo commodum non est, atque id aliud quod commodum estdesiderare eo modo quo commodum est. Omne enim quodcommodum est, aliquo modo commodum est; et similiter omne quodincommodum est, aliquo modo incommodum est, et nonuniversaliter. Qui ergo appetit quod aliquo modo commodum est etnon appetit eo modo quo commodum est, tamen putans commodumesse eo modo quo appetit; iste non nisi commodum appetit, quamviscommodum non sit illud quod appetit, quia propter commodumappetit quod appetit; et putat commodum suum esse in illo quodappetit. Non ergo decipitur in eo quod commodum suum appetit;quia scit commodum suum esse quod appetit, sed decipitur in eoquod commodum suum esse putat ubi non est: in illo videlicet quodpropter commodum suum appetit. Qui autem appetit quodcommodum est, et eo modo appetit quo commodum est, ordinatumtamen non est; non in eo malum constat quod appetit quodcommodum est, sed in eo quod ordinatum non est. Sicut enim datumilli est quod commodum est appetere, ita etiam prohibitum est illiappetere quod inordinatum est. Cum ergo in unum concurrunt quodaliquomodo commodum est et quod ordinatum non est, si appetitusest ad commodum in affectu (quia hoc naturae est insitum)refrenandus est tamen ab effectu propter debitum rationis cui adinordinata ire non est concessum. In hoc enim pulchritudo apparet etdignitas rationis quod affectum suum ab inordinatis cohibet.Quoniam idcirco plura commoda esse debuerunt, a quibus dum ratiopraesidens affectum quantum in se erat effluentem restringeret,quanta foret dignitas et excellentia illius appareret.

265

CAP. XXII. Quod nihil appetitur nisi commodum.

Si ergo dicimus quod nihil omnino natura appetere potestpraeter commodum, non ideo falsum existimandum est quodquaedam appetit in quibus commodum ejus non est quando decipitur,vel etiam quod quaedam appetit in quibus aliquod commodum est,sed ordinatum non est quando praevaricatur. Videmus quodaliquando infirmus potionem appetit vel sectionem; non tamenamaritudinem appetit vel dolorem, sed sanitatem. Et sunt quaedamdulcia quae appetuntur et male appetuntur, quia inordinata sunt, nectamen mala sunt quia dulcia sunt, sed quia inordinata sunt. Et rursumsunt quaedam amara quae appetuntur et bene appetuntur, quiaordinata sunt, nec tamen bona sunt; quia amara sunt, sed quiaordinata sunt. Et fit nonnunquam ut ea quae dulcia sunt aliquid in seboni habeant, et multum mali generant ex se; et sic bonum parvum inillis et magnum malum ex illis. Et rursum fit ut ea quae sunt amaraaliquid mali habeant in se, et multum boni generent ex se; et sicparvum in illis malum, et bonum magnum ex illis. Et proptereaimprudentes qui praesentia vident futura non praevident; parva malafugiunt et magna incurrunt; et parva similiter bona eligunt et magnaperdunt. Et in omnibus tamen non nisi commodum appetitur, quandoordinate quidem bene, quando vero inordinate male. Nec tamenidcirco male quia commodum, sed ideo male quia inordinatum.

266

CAP. XXIII. Quomodo necessitas ex voluntate venit.

Si autem excusabilis videtur homo pro eo quod naturainfirmitate mortalitatis corrupta affectum suum jam ex necessitateultra mensuram effluentem per se cohibere non potest,considerandum est quod non potest excusare illa necessitas quampraecedens operata est voluntas. Culpa enim voluntaria poenammeruit; poena autem operata est infirmitatem: infirmitas vero induxitnecessitatem. Et idcirco quia necessitatem operata est voluntas,voluntatem ipsam excusare non potest necessitas. Transgressionemergo superioris appetitus quae solum fuit culpa, subsecuta esttransgressio inferioris quae est et poena et culpa. In spiritu soloculpa: in carne, et poena, et culpa. Concupiscentia spiritus inordinata,culpa: concupiscentia carnis poena et culpa; poena praecedentisculpae, et culpa subsequentis poenae.

267

CAP. XXIV. Quid generati trahimus et quid regenerati amittimus.

Quando igitur caro mortalis per coitum ad generandamprolem seminatur in concupiscentia, ad nascituram prolem in carneper concupiscentiam transit poena et culpa. Quando vero persacramentum redemptionis regenerantur qui generati sunt in poena etculpa; emundandis per spiritum regenerationis in ipso originali vitiotollitur non poena, sed culpa. Culpa quippe idcirco tollitur utjustificentur, poena vera idcirco remanet ut exerceantur.

268

CAP. XXV. De originali peccato.

De originali peccato multae ac difficiles oboriunturquaestiones, quae utrum credendo melius quam discutiendo (si tamendiscussionem aliquam admittunt quae plenam solutionem habere nonpossunt) tractentur ignoro. Primum quaeritur quid sit originalepeccatum, deinde quomodo a patribus, praecipue ab iis in quibus persacramentum regenerationis solutum est in filios, traducatur, utrumper solam animam, an per solam carnem, an per animam simul etcarnem. Et si per solam animam, utrum per creationem, an pertraductionem. Si autem per solam carnem quare in animam redundatquod non est ex anima.

269

CAP. XXVI. Quot modis originale peccatum dicatur.

Originale peccatum dupliciter intelligi potest, sive videlicetprima illa inobedientia hominis quae prima omnium peccatorum fuitet subsequentium origo omnium exstitit, sive vitium illud cum quo abillo traducto universi oriuntur, qui ab illo per carnis propagationemtraducuntur. Hoc autem vitium originis humanae duplici corruptionenaturam inficit; ignorantia scilicet mentem, et concupiscentiacarnem. Haec duo mala in primo quidem parente poena fueruntpraecedentis culpae et culpa actualis; in nobis autem culpasubsequentis poenae, et culpa simul et poena originalis. Quando ergooriginale peccatum quantum ad primum hominem dicimus,intelligimus primam culpam inobedientiae illius quae illi quidemoriginalis dicitur; non quod ab illa vel cum illa originem acceperitnatura illius, sed quod ex illa quasi prima omnium postmodum ortasint, et exierint subsequentia omnia mala illius. Quia autem in illo aprima origine nullum peccatum descendit, illud etiam peccatum quodin illo originale dicitur actuale illius fuit. Quia profecto qui nascendopeccatum non traxit, peccatum non habuit nisi quod agendoperpetravit.

270

CAP. XXVII. Quod primo homini actuale fuit, hoc nobis est originale.

Nos autem qui ab illo nascendo originem traximus, quod illiactuale fuit, originale habemus, quia in nos per solam nativitatemdescendit quod in illo per actionem fuit. Natura enim nostracorruptionem quam in illo per ipsius actionem concepit, per nostramsolum ad nos nativitatem traduxit. Et ideo nos nascendo peccatumconcipimus, quod ille non nascendo sed agendo habuit, a quo pernativitatem venimus. In illo quippe spiritus per superbiam contraCreatorem tumens obedientiam non tenuit; et idcirco creato adulciscendam injuriam suam spiritum quidem ignorantia, carnem veroconcupiscentia damnavit, ut in se bonum agendum non videat; incarne autem sua malum agere concupiscat. Haec duo vitia adpuniendam superbiam hominis juste in ipso confirmantur. Ignorantiaquidem, dum ab animo subtrahitur lumen veritatis; concupiscentiavero, dum caro percutitur poena mortalitatis. Hanc igitur originalemcorruptionem natura primum vitiata ad posteritatem traduxit -ignorantiam animae, carni vero concupiscentiam ad corruptionemministrans.

271

CAP. XXVIII. Quid sit originale peccatum.

Si ergo quaeritur quid sit originale peccatum in nobisintelligitur corruptio sive vitium quod nascendo trahimus perignorantiam in mente, per concupiscentiam in carne.

272

CAP. XXIX. Quomodo originale peccatum a patribus in filios transeat.

Postquam igitur demonstratum est quid sit originalepeccatum, consequens est ut etiam investigemus qualiter a patribustraducatur ad filios, id est utrum secundum solam animam, ansecundum solam carnem, an secundum utrumque. Quidam originalepeccatum non solum per carnem sed etiam per animam a patribus infilios descendere putaverunt, quoniam non solum carnem sedanimam quoque ex traduce materiae esse crediderunt. Sicut enim ingeneratione prolis de carne paterna substantialiter caro trahitur, ita degignentis anima, anima geniti essentialiter deduci ab istis existimatur,propter quod sicut de corrupta carne caro corrupta seminatur, ita et deanima peccatrice anima peccatrix corruptione originali infecta,trahitur.

273

CAP. XXX. Quod anima non sit ex traduce.

Hic autem quidam doctorum multas hinc inde rationes etauctoritates opposuisse inveniuntur, quibus non animam sed solamcarnem ex traduce esse astruere conati sunt. Et haec quidem ratioprima est quod spirituali naturae non convenit, neque ex materia esse,quoniam essentialiter simplex est sed neque materiam esse, quoniamin unitatis suae simplicitate individue semper consistens augeri velmultiplicari omnino non potest. Simplex enim natura propagationemnon facit, ubi ad illud quod propagandum est ex eo a quopropagandum est pars sumi non potest nisi totum transierit. Quodergo unum est inter duo si totum transierit, nihil ex eo remanet illi aquo est. Si autem totum permanet, nihil confertur illi ad quod est. Siigitur anima ex anima gignitur sicut caro ex carne, dicant quomodosimplex illa substantia aut tota in gignente remaneat si in genitumtransierit, aut tota in genitum transeat si in gignente remanserit. Nisiforte omnes animas consubstantiales dicere velint, et illam naturamsimplicem in propagatione filiorum personaliter quidem multiplicari,sed essentialiter non dividi. Non attendentes quanta inconvenientiahanc assertionem sequantur si una et eadem essentia simulbeatitudini et damnationi, gloriae et poenae addicta credatur.Postremo dum dicat auctoritas: Revertatur pulvis in terram de quasumptus est; et spiritus redeat ad Dominum qui fecit illum (Eccle.XII); manifeste ostenditur quod non spiritus de spiritu, sed caro decarne materialiter traducatur. Quamvis enim nostra corpora primoloco materialiter de terra sumpta non sint; idcirco tamen noninconvenienter de terra sumpta esse dicuntur, quia primi hominiscorpus a quo nostra corpora materialiter de materia descenderunt deterra per materiam sumptum est. Quod licet sub eodem intellectu despiritibus quoque nostris etiam si ex traduce esse crederentur possetdici, quod a Deo dati sunt in eo quod a Domino datus est primus illespiritus a quo per materiam descenderunt. Tamen in hoc probabiliusconstat animas ex traduce non esse, quod sicut in primo hominecorpus de terra sumptum; spiritus vero a Deo datus legitur, ita et ratio

274

expostulat ut in sequentibus quoque hominibus caro quidem de carnedescendere, spiritus autem a Domino venire credatur. Verumtamencum spiritum rationalem a Domino datum sive inspiratum legimus,nequaquam eum quasi materialiter de divina essentia sive substantiasumptum credere debemus. Sed quod corpus per materiam de terravenit; spiritus autem sine praejacente materia per solam Creatorispotentiam esse accepit. Sicut corpus ab illo est ex quo materiamtraxit, sic spiritus ab illo est per quem et a quo esse incoepit. Perillum videlicet cum fecit, ab illo autem cum dedit. Dicit autemrursum Psalmista: Qui finxit sigillatim corda eorum (Psal. XXXII).Corda quippe, id est rationales spiritus sive animas Deus sigillatimfingere dicitur; quia ea (non alia ex aliis quemadmodum in corporalinatura apparet, sed singula per se) de nihilo creare perhibetur.Propterea cum in lege scriptum sit: Si quis percusserit mulierempraegnantem et illa abortivum fecerit; si non fuerit formatum, reddatanimam pro anima (Exod. XXI); aperte declaratur quod cum caro excarne seminatur, anima similiter ex anima non trahitur. Si enim cumcarne anima seminatur, quare in abortivo et non formato anima proanima non redderetur? Cum ergo in abortivo tantum formato animapro anima reddi jubetur, quid nisi in eo quod necdum formatum estanimam adhuc non esse ostenditur? Ut videlicet quemadmodum inprimo homine prius corpus formatum, deinde animam infusamlegimus; ita etiam in subsequentibus omnibus prius in vulva corpushumanum formari, deinde animam infundi credamus. Quod si cuiforte mirum videatur quomodo paternum semen in vulva anteanimationem vel crescere possit vel vegetari vel etiam usque adipsam humani corporis effigiem promoveri; videat quomodo arbustaet plantae et germina universa ejusmodi animam non habentia solaviriditate vegetantur et crescunt, et motu suo in formam propriogeneri convenientem producantur. His igitur et hujuscemodirationibus probabile factum est, animas ex traduce non esse; sednovas de nihilo creatas novis quotidie corporibus de paterno seminesunt, et rursum in vulva formatis ad vivificationem infundi. In quibustamen omnibus nulla unquam ratio sive auctoritas in tantum

275

praevalere potuit ut dubietatem tolleret quaestionis, excepto eo soloquod fides catholica magis credendum elegit animas quotidiecorporibus vivificandis sociandas de nihilo fieri quam secundumcorporis naturam et carnis humanae proprietatem de traducepropagari. Si autem animae ex traduce esse ducerentur, non tantaquaestio esset, quia manifestior justitia esset in eo quod peccatumoriginale a patribus in filios transire dicitur. Sed nos si occulta Deijudicia ratione comprehendere non possumus, tamen pro solvendisdubiis dubia alia asserere non debemus. Quaeritur tamen si animaeex traduce non sunt, quomodo peccato parentum filii obnoxiiefficiuntur? Quod enim in parente peccatum est per illam utiquenaturam solam in filium descendit, quae sola per generationem apatre in filium transit. Si ergo sola caro seminatur, per solam utiquecarnem peccatum originale traducitur. Quod si verum est duo nobisquaerenda occurrunt. Unum scilicet quomodo per solam carnem sineanima peccatum a patre in filium transeat, alterum quomodo animaillius peccati quod per solam carnem et in sola carne descendit,particeps fiat. Nam caro sine anima quomodo peccatum haberepotest, quae sine anima peccare omnino non potest? Si ergo in carnesine anima peccatum non fuit, quomodo per carnem aut in carne adanimam peccatum transire potuit? Quod enim aliquando in carne nonfuit, ex carne illud postmodum anima non accepit.

276

CAP. XXXI. Quomodo per carnem peccatum transit ad animam.

Duo vitia humana natura a prima sui corruptione concepit, aquibus subsequentium omnium malorum propago postmodumpullulavit. Haec autem erant ignorantia boni et concupiscentia mali,quorum unum, id est ignorantia, mentem infecit; alierum, id estconcupiscentia, carnem maculavit. Ignorantia poena fuit elationis,concupiscentia effectus mortalitatis. Ita quatuor mala in homineapparent: superbia, ignorantia, mortalitas, concupiscentia. Superbiamentis culpa tantum; mortalitas carnis poena tantum; ignorantiaculpa et poena in mente; concupiscentia poena et culpa in carne.Propter elationem animus obscuratus est per ignorantiam, proptermortalitatem caro emollita per concupiscentiam. Quia enim animusper elationem contra Deum tumuit, ignorantia percussus lumenveritatis amisit. Quia vero caro mortalitate percussa est, ipsa suilanguoris infirmitate dissoluta extra mensuram primae dispositionisdesideria sua extendit. Haec est enim ipsa quae carnis concupiscentiavocatur, naturalis scilicet appetitus sive affectus ordinemtransgrediens et mensuram transcendens. Ordinem transgrediens,quando movetur ad ea quae non debet; mensuram transcendens,quando movetur aliter quam debet. Ordinem enim appetitustransgreditur, quando ea appetimus quae appetere non debemus.Mensuram autem appetitus non tenet, quando etiam ea quaeappetenda sunt aliter appetimus quam debemus. Sic igitur ex culpaprima et poena ultima duo media orta sunt, culpa et poena. Ignorantiaboni, culpa et poena in mente; concupiscentia mali, culpa et poena incarne. In quibus peccati originalis radix consistit. Quia igitur carohumana a parentibus cum mortalitate seminatur, in eo ipso quodseminata subjacet mortalitati vivificata postmodum carnalisconcupiscentiae subjecta invenitur necessitati, quia ipsa mortalitatisinfirmitas causa est quam consequitur concupiscendi necessitas. Caroigitur quae in concupiscentia seminatur cum mortalitate concipitur,cum necessitate concupiscendi nascitur. In eo a quo seminaturculpam habet et actum culpae. In eo quod seminatur nec culpam

277

habet nec actum culpae, sed causam. In eo quod nascitur causamculpae et culpam habet, sed actum non habet. Causa culpae corruptiomortalitatis est, culpa concupiscentia est. Actus culpae concupiscereest, causa culpae radix est. Culpa ipsa arbor, actus culpae fructus. Ineo itaque quod seminatur, corruptio mortalitatis est. In eo autem quodnascitur, vitium concupiscentiae est. In eo autem quod movetur perconcupiscentiam, actus qui a motu voluntatis inchoatur, motu operisperficitur. Non itaque nascentes propterea sine vitio esseexistimentur, quia non concupiscunt, quoniam radicitus vitiumconcupiscentiae in ipsis est, per quod postea cum operanturconcupiscunt.

278

CAP. XXXII. Quomodo ignorantia vitium sit.

Ignorantia autem non propterea vitium est in eis, quia cumnascuntur veritatem non agnoscunt quando non debent; sed, quiatunc cum nascuntur vitium in eis est, quo postea impediuntur neveritatem agnoscant quando debent. Nasci quippe sine cognitionenatura est, non culpa. Sed in eo vitio nasci quo postea a cognitioneveritatis impediantur, culpa est non natura. Hoc autem vitium incorruptione carnis est et in corruptione sensus carnalis, qui sensuscarnalis si integritatem suam haberet provectus et exercitatus,judicium veritatis per ea quae foris viderentur admonitus, sine laboreconciperet. Quia vero ex carne corrupta integritate sua privatus est,puram sine confusione erroris veritatem haurire non potest.

279

CAP. XXXIII. Quod angeli facti sunt ut intus erudirentur, homines foris.

Angeli quippe quia perfecti facti sunt ab intus eruditi sunt;homines autem excepto duntaxat primo illo, qui sicut suo modoperfectus factus est, ita et ipse quoque ab intus eruditus est, quia perintervalla temporum ad cognitionem promoveri debuerunt, perspecies rerum temporalium et visibilium foris ad cognitionemveritatis excitandi et erudiendi fuerunt. Quae tamen excitatio eteruditio naturaliter et sine labore homini adesset, si sensus hominis incarne mortali per peccatum corruptus non fuisset, ut tunc plenum acperfectum constaret, quod ait Apostolus: Invisibilia ejus a creaturamundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur (Rom. I).

280

CAP. XXXIV. Unde concupiscentia nascitur et unde ignorantia.

In carne igitur mortali ex sensualitate corrupta nascitur vitiumconcupiscentiae, ex sensu corrupto vitium ignorantiae. Ibi quiaappetitus quaerendae necessitatis ultra mensuram se extendit; hicautem quia instrumentum concipiendae veritatis ab integritatis vigoredeficit. Hoc autem difficultatem quaestionis maximam adducit, quodoriginale peccatum, non nisi in solo carnalis corruptionis vitioassignari videmur, quod tamen usque ad participationem animaerationalis extendi necesse est confiteamur.

281

CAP. XXXV. Quomodo anima peccati originalis particeps fiat.

Quomodo autem anima quae munda ac sine vitio creatur,particeps fiat illius vitii quod per solam carnem adducitur, dignuminquisitione esset, si aliqua hoc diligentia investigari posset. Nuncautem quia scientiae humanae expositum non est ad cognitionem;fide a nobis credendum est, non curiositate inquirendum. Nam sidicimus animam quando corpori commiscetur voluntate quadam addelectationem culpae inclinari; jam non originali tantum sed actualiquoque peccato obnoxiam esse demonstramus. Si vero necessitatealiqua ad consortium corporis et ad contagium vitii corporalisdetrusam confitemur, ex ipsa necessitate a reatu absolutam esseostendimus. Quod enim omnino necessitatis est, imputabile non est;quod autem voluntatis est non originale est, sed proprium est.Constat igitur quod anima rationalis corpori humano infusa necvoluntate corrumpitur ne peccatum sit actuale, nec necessitatecorrumpitur ne vitium sit non imputabile. Non itaque malum illi estaut mala voluntas quia nondum velle accepit, aut opus malum quianondum adhuc bene vel male agere potuit; sed malum illi est quiatalis est quae nisi per gratiam adjuvetur, neque cognitionem veritatisaccipere, neque concupiscentiae carnis suae resistere possit. Hocautem illi inest non de integritate conditionis, sed de societate carniscorruptibilis. Quae videlicet corruptio quia a primo parente inomnem posteritatem per carnis propagationem traducitur, originalispeccati maculam in vitio ignorantiae et concupiscentiae ad universosdilatatur. Quod si quaeritur qua justitia animae imputentur quaeneque ex creatione accepit, neque ex voluntate perpetravit; sed exsola carnis societate contraxit, quam tamen societatem non ipsa suoarbitrio vindicavit, sed in praecepto et dispositione creatoris suisuscepit. Nos tandem id quod verum est profiteri oportet, justitiamdivinam in hoc irreprehensibilem quidem esse, sedcomprehensibilem non esse.

282

CAP. XXXVI. Ratio quorumdam de animabus incorporandis.

Nam ii qui dicunt Deum a principio proposuisse animascorporibus vivificandis sociare, et corporum quidem generandorumhomini officium injunxisse, animarum autem creandarum potestatemsibi retinuisse, ut homo justus corpora munda generaret: Deus autemjustus animas mundas crearet et corporibus sociaret. Et si homo opussuum corrupit, Deus propositum suum mutare non debuit.Proptereaque Deus secundum propositum bonum animas mundascrearet et corporibus sociaret, dum in quibus corruptionem inveniuntet corruptionem trahunt non hoc ex Deo esse qui sine corruptioneillas facit; sed ex homine qui corporum naturam corrupit. Qui ergohoc dicunt rationem divinae justitiae non exponunt; quia, sicut addivinam bonitatem non pertinuit ut eas malas faceret, sic necconvenire videbatur ut proponeret illic collocare ubi malas fierinecesse esset. Non igitur magnopere insistendum est ut rationeinvestigetur, quod fide magis quam ratione scrutari oportet.

283

CAP. XXXVII. Quomodo a patribus justis peccatores filii nascuntur.

Quaeritur tamen quomodo originale peccatum contrahunt, quigenerantur ab iis qui originalis peccati, sive per sacramenta fidei, sivesola fide remissionem acceperunt. Quomodo enim a patribus in filiostransire potest, quod in ipsis patribus non est? Sed sciendum est quodoriginale peccatum quod a patribus per carnis generationemtraducitur ad filios, quamvis in his qui gignunt quantum ad culpamremissum sit, quantum ad poenam tamen permansit. Quantum adculpam, remissum, quia non imputatur. quantum ad poenam,retentum, quia non tollitur; Hoc enim est quod ait Apostolus: Jamnihil damnationis est his qui sunt in Christo Jesu (Rom. VIII). Utvidelicet ostenderet, quia his qui sunt renati in Christo Jesu, quamvisinfirmitas originalis corruptionis non tollitur, interveniente tamenregenerationis sacramento ad damnationem non imputatur. Quibusfomes quidem peccati inesse potest, sed peccatum dominari nonpotest quandiu libertatem suam custodiunt, et spiritum adoptionisvoluntarie peccando non amittunt. Liberati enim a servitute peccatisub corruptione quidem mortalitatis necessitate tenemur, sed dominiopeccati non nisi ex voluntate subjicimur. Propter quod idemApostolus dicit: Non regnet peccatum in vestro mortali corpore(Rom. VI). Corpus quidem nostrum necessitate mortale in ipsacorruptionis radice fomitem peccati portat; sed ubi spiritus libertatisest, peccatum ipsum ad regnandum surgere non potest. Sic itaqueoriginale peccatum quod in parentibus per regenerationem deletumest quantum ad culpam, quia tamen ad poenam remanet; ad eos quigenerantur transiens non solum ad poenam constat, sed etiamimputatur ad culpam, donec percepto lavacro regenerationis in ipsisquoque culpa deleatur, etiam si poena remaneat.

284

CAP. XXXVIII. Utrum omnia peccata praecedentium patrum ad filios transeant.

Quaeritur autem utrum omnia peccata praecedentium patrumad filios transeant, sicut illud primi parentis delictum in omnes qui exipso nati sunt redundasse videmus? Quod si verum est, quantoposteriores tanto utique sunt miserabiliores. Nec aequa videturconditio ut tempus praejudicet veritati, nisi forte natura quanto magiscorrumpitur, tanto deterior seminatur. Cum enim dicat Scriptura:Reddam peccatum patrum in filios usque in tertiam et quartamgenerationem (Exod. XX); manifeste ostenditur quod a filiis peccatapatrum requirantur. Sed quare usque in tertiam et quartamgenerationem et non usquequaque, non facile est demonstrari nisiforte ea quae per justitiam in omnes generationes exquiri potuerunt;per misericord am in tertia et quarta generatione terminantur, ne fortejudicium importabile fieret, si cuncta praecedentium peccata insubsequentibus ultio divina puniret. Quod autem in alio loco dicitur:Filius non portabit iniquitatem patris et pater non portabit iniquitatemfilii (Ezech. XVIII); de illa veraciter iniquitate intelligitur, quampersonaliter discreti et essentialiter et ab invicem divisi pater et filiusoperantur. Ex quo enim filius a patre et pater a filio est alius inpersona effectus, sicut uterque proprio arbitrio operari habet, sicquod alter facit deinceps alteri imputari non debet. Quod autemdictum est: Reddam peccata patrum in filios, de illis peccatis intelligioportet quae patres commiserunt priusquam de ipsis nascerentur ii adquos peccata eorum redundare debuerunt. Quare ergo usque inquartam generationem, nisi quia vel per misericordiam rigor justitiaetemperatur, vel per tertiam et quartam generationem omnis generatiointelligitur, vel (quod magis probabile videtur) cousque peccatapatrum in filiis puniri dicuntur, quo ipsi filii eorumdem patrumpeccata videntes imitantur. Ut intelligamus nunquam filios inpeccatis parentum fieri participes, nisi prius fuerint peccando effectiimitatores, ut suo quisque peccato non alieno damnetur, dum alienumsuum facit quod amando et sequendo imitatur. Sic enim generaliter

285

dictum convenientius intelligitur. Filius non portabit iniquitatempatris, et pater non portabit iniquitatem filii, ut nunquam peccataaliena noceant nisi iis qui ea peccando imitantur. Cum enim contra idquod dictum fuerat: Patres comederunt uvam acerbam et dentesfiliorum obstupescunt (Ezech. XVIII), oppositum sit: Filius nonportabit iniquitatem patris, et pater non portabit iniquitatem filii.Anima quae peccaverit ipsa morietur (ibid.). Necesse est ut si inpriori sententia praecedentium patrum peccata ad subsequentes filiostransire significatum accipimus, in subsequenti assertione suoquemque peccato teneri, neque praecedentia peccata patrum adsubsequentes filios redundare intelligamus. Quod si verum est,constat quod peccata patrum actualia ad filios non transeunt, sedoriginale solum, quod caeteris omnibus tanto majus fuit quantomagis prae caeteris omnibus naturam ipsam mutare potuit. Quodquidem in eadem corruptione seminatur ad posteritatem pertransit,qua in prima radice sua naturam humanam corruptam infecit.

286

287

PARS OCTAVA

DE REPARATIONE HOMINIS

CAP. PRIMUM. De eo quod tria sunt consideranda circa reparationem hominis.

Prima culpa hominis fuit superbia, quam triplex poenasubsecuta est. Una quae poena est tantum, id est mortalitas corporis.Duae reliquae et poenae sunt et culpae, quarum una estconcupiscentia carnis; altera est ignorantia mentis. Quod igitur homotali poena percussus est per quam culpa non purgaretur sed augeretur,nisi per gratiam postmodum liberatus fuisset; per poenamtemporalem ad poenam aeternam descenderet. Ne autem damnandusinveniretur si statim judicaretur dilatum est judicium ejus. Et quiadivina eum misericordia ad salutem praeordinavit; in hoc temporeexspectationis et dilationis locum poenitentiae ei et correctionisassignavit, quatenus eum interim per gratiam suam talem efficeret,quem tandem non solum misericorditer sed etiam juste ad salutemjudicare valeret. Tria ergo hic in reparatione hominis primo lococonsideranda occurrunt: tempus, locus, remedium. Tempus estpraesens vita ab initio mundi usque ad finem saeculi. Locus estmundus iste. Remedium in tribus constat: in fide, in sacramentis, inoperibus bonis. Tempus longum, ne imparatus praeoccupetur. Locusasper, ut praevaricator castigetur. Remedium efficax, ut infirmussanetur.

288

CAP. II. De quinque locis.

Quinque sunt loca. Unus in quo est solum bonum et summumbonum. Unus in quo est solum malum et summum malum. Post haecalia duo. Alter sub summo in quo est solum bonum, sed nonsummum. Alter supra imum in quo est solum malum, sed nonsummum, in medio unus, in quo est et bonum et malum, neutrumsummum. In coelo est solum bonum et summum; in inferno estsolum malum et summum; in paradiso est solum bonum sed nonsummum; in igne purgatorio solum malum, sed non summum; inmundo est bonum et malum, neutrum summum. Paradisus est locusinchoantium et in melius proficientium; et ideo ibi solum esse bonumdebuit, quia creatura a malo initianda non fuit. Non tamen summumesse debuit, quia si summum ibi esset bonum illic positis profectusnon esset. Coelum locus est confirmatorum bonorum et perdisciplinam ad summum profectum pertingentium. Unum solumsummumque bonum in eo collocatum est. Infernus est locusconfirmatorum malorum et disciplinam irrecuperabiliter deserentium;et ideo ibi solum et summum malum positum est. Purgatorius ignisest locus in prima correctione minus correctorum, et in secundaperficiendorum; et ideo solum malum habere debuit ut priore pejoresset ubi et malum simul et bonum consistit. Mundus est locuserrantium et reparandorum; et ideo simul bonum et malum in eoordinatum est, ut per bonum quidem consolationem accipiant; permalum vero correctionem. Non tamen summum bonum aut summummalum ibi est, ut sit quo et persistentes in malo deficere, etrecedentes a malo proficere possint. Sic igitur coelum in summo est,post coelum paradisus, post paradisum mundus, post mundum ignispurgatorius, post purgatorium infernus. Diabolus ergo qui a summoceciderat, in imum detrusus est, propterea quia reparandus non erat.Homo autem quia non a summo corruit, non est positus in imo, sed inmedio collocatus, ut ei locus esset quo ascendere posset per meritumjustitiae, vel descendere per reatum culpae.

289

CAP. III. Quomodo dispositus est homo ad poenitentiam.

Positus est ergo homo in mundo isto in loco poenitentiae,spatio poenitendi indulto, ut mala corrigeret, bona repararet, uttandem correctus ad judicium veniens; non pro culpa poenam, sedpro justitia gloriam sibi praeparatam acciperet. Restat ergo ut dumtempus est consilium exquirat et auxilium requirat correctionis etliberationis suae. Sed quia ipse per se ad neutrum sufficiensinvenitur, necesse est ut ille qui per gratiam suam differt judicium,interim per eamdem gratiam ostendat evadendi consilium; et postconsilium conferat auxilium. Sic itaque oportet ut interim deponatpersonam judicis, assumat personam prius consiliatoris, posteaauxiliatoris, ita duntaxat ut primo hominem totum sibi dimittat,quatenus et ipse homo et ignorantiam suam experiatur et intelligat seindigere consilio, deinde etiam defectum suum sentiat, et agnoscat seopus habere auxilio. Tali igitur ratione in tempore naturalis legis totushomo dimissus est sibi; postea in tempore scriptae legis cognoscentiignorantiam suam datum est consilium; postremo in tempore gratiaeconfitenti defectum suum praestitum est auxilium. Consilium erat inratione satisfactionis. Auxilium erat in effectu redemptionis. Ut ergorationem satisfactionis quam pro peccato suo homo debet resolvereCreatori evidentius cognoscere possimus: causam hominis priusnecesse est paulisper attentius consideremus. Causa vero haec interpersonas tres agenda formatur, scilicet Deum, hominem et diabolum.

290

CAP. IV. De causa hominis adversus Deum et diabolum.

Hi ergo tres in causa veniunt, homo, Deus et diabolus.Diabolus injuriam Deo fecisse convincitur, quia servum ejushominem et fraudulenter abduxit, et violenter tenuit. Homo similiterDeo injuriam fecisse convincitur, quia et praeceptum ejus contempsitet se sub manum alienam ponens suae servitutis damnum illi intulit.Item diabolus homini injuriam fecisse convincitur, quia illum et priusbona promittendo decepit, et post mala inferendo nocuit. Injuste ergodiabolus tenet hominem, sed homo juste tenetur; quia diabolusnunquam meruit ut hominem sibi subjectum premeret, sed homomeruit per culpam suam ut ab eo premi permitteretur. Licet enimignoraret falsum esse quod diabolus promisit, non tamen ignoravitquod etiam si verum esset contra Creatoris voluntatem concupiscerenon debuit. Juste ergo subjectus est homo diabolo quantum pertinetad culpam suam: injuste autem quantum pertinet ad diabolifraudulentiam. Si igitur homo talem patronum haberet cujus potentiadiabolus in causam adduci posset, juste dominio ejus homocontradiceret; quia nullam diabolus justam causam habuit quare sibijus in homine vindicare debuerit. Patronus autem nullus talis inveniripoterat nisi solus Deus, sed Deus causam hominis suscipere noluit,quia homini adhuc pro culpa sua iratus fuit. Oportuit ergo ut priushomo Deum placaret, et sic deinde Deo patrocinante cum diabolocausam iniret. Sed Deum rationabiliter placare non poterat, nisi etdamnum quod intulerat restauraret, et de contemptu satisfaceret.Homo vero nihil habuit quod digne Deo pro oblato damnorecompensaret. Quia si quid de irrationali creatura redderet, prorationali sublata, minus esset. Sed nec hominem pro homine redderepotuit, quia justum et innocentem abstulerat, et neminem nisipeccatorem invenit. Nihil ergo homo invenit unde Deum sibi placareposset, quia sive sua, sive seipsum daret digna recompensatio nonesset. Videns ergo Deus hominem sua virtute jugum damnationis nonposse evadere, misertus est ejus; et primum gratuito praevenit eumper solam misericordiam ut deinde liberaret per justitiam. Hoc est

291

quia homo ex se justitiam evadendi non habuit; Deus homini permisericordiam, justitiam dedit. Neque enim ereptio hominis perfecterationabilis esset, nisi ex utraque parte justa fieret; hoc est sicut Deusjustitiam habuit hominem requirendi, ita et homo justitiam haberetevadendi. Sed hanc justitiam homo nunquam habere potuisset, nisiDeus illi per misericordiam suam illam tribueret. Ut ergo Deus abhomine placari posset, dedit Deus gratis homini quod homo ex debitoDeo redderet. Dedit igitur homini hominem quem homo pro homineredderet, qui ut digna recompensatio fieret priori non solum aequalissed major esset. Ut ergo pro homine redderetur homo major homine,factus est Deus homo pro homine; et dedit se homo homini, ut seassumeret ab homine. Incarnatus est Deus Dei Filius, et datus esthominibus Deus homo Christus. Sicut Isaias sit: Puer datus est nobis(Isa. IX), etc. Quod ergo homini datus est Christus, Dei fuitmisericordia. Quod ab homine redditus est Christus, fuit hominisjustitia. In nativitate enim Christi juste placatus est Deus homini;quia talis homo inventus est pro homine qui non solum, ut dictum estpar, sed etiam major esset homine. Ideo in nativitate Christi angelimundo pacem nuntiabant, dicentes: Gloria in excelsis Deo, et in terrapax hominibus bonae voluntatis (Luc. II). Sed adhuc super erathomini, ut sicut restaurando damnum placaverat iram, ita quoque procontemptu satisfaciendo dignus fieret evadere poenam. Sed hocconvenientius fieri non poterat, nisi ut poenam quam non debebatsponte et obedienter susciperet, ut de poena quam per inobedientiammeruerat eripi dignus fieret. Hanc autem poenam homo peccatorsolvere non poterat, qui quamcunque poenam susciperet non nisidigne et juste propter contemptus primi reatum sustineret. Ut ergohomo juste debitam poenam evaderet, necesse fuit ut talis homo prohomine poenam susciperet qui nihil poenae debuisset. Sed talisnullus inveniri poterat nisi Christus. Christus ergo nascendo debitumhominis patri solvit, et moriendo reatum hominis expiavit, ut cumipse pro homine mortem quam non debebat sustineret, juste homopropter ipsum mortem quam debebat evaderet, et jam locumcalumniandi diabolus non inveniret; quia et ipse homini dominari

292

non debuit, et homo liberari dignus fuit. Idem itaque et judiciumnostrum et causam fecit, sicut scriptum est: Quoniam fecisti judiciummeum et causam meam (Psal. IX). Causam nostram fecit, quiadebitum Patri pro nobis solvit, et moriendo reatum expiavit. Judiciumvero quia descendens ad inferos et portas mortis frangenscaptivitatem quae ibidem tenebatur liberavit. Judicium ergo diaboliadversus Deum factum est statim ab initio saeculi. Judicium hominisadversus diabolum, in passione Christi. Judicium hominis adversusDeum differtur usque in consummationem saeculi. Et ideo homo siprius per Christum Deo conciliari voluerit, post judicium sui sinetimore damnationis exspectabit.

293

CAP. V. De discretione judiciorum.

Quatuor sunt judicia, secundum praescientiam, secundumcausam, secundum operationem, secundum retributionem. Secundumpraescientiam judicati fuimus antequam essemus. Secundum causamjudicamur ex quo esse incipimus, quando boni vel mali sumus.Secundum operationem judicamur, quando operibus foris ostendimusquales intus apud nos sumus. Secundum retributionem judicabimur,quando in percipienda mercede operum cognoscemus quales abaeterno apud Deum praevisi fuimus. Ex his quatuor judiciis duo suntocculta: judicium scilicet secundum praescientiam, et judiciumsecundum causam; et ideo in eis judicium humanum non recipitur.Duo manifesta, id est judicium secundum operationem; et judiciumsecundum retributionem. In quorum altero, id est judicio secundumoperationem, hominibus a Deo in praesenti judicandi potestas datur.Alterum vero, hoc est judicium secundum retributionem, non abhominibus, sed a Deo coram hominibus judicabitur. Sed judiciumsecundum praescientiam occultum est et immutabile; judiciumsecundum causam occultum est et mutabile; judicium secundumoperationem manifestum et mutabile; judicium secundumretributionem manifestum et immutabile. Judicium secundumoperationem imago quodammodo est, et sacramentum judiciisecundum retributionem. Quia illud manifestat causam etpraescientiam innuit, hoc vero manifestabit causam, et confirmabitpraescientiam. Item considerandum est quod judicium aliter fit ubisententia dictatur, aliter ubi profertur. In dictanda quidem sententiaomnis judicii judicat simul Pater et Filius et Spiritus sanctus. Inproferenda autem judicat solus Filius, quia in divinitate sua cumPatre et Spiritu sancto omnis judicii sententiam dictare habuit; inhumanitate sua omnis judicii sententiam proferre solus accepit.Propterea humanitas (quae sententiam dictare non habet) quantum addictandam sententiam dixit: Ego non judico quemquam (Joan. VIII);sed tamen quia proferre habet secundum quod dictata est subdit:Sicut audio judico (Joan. V). Quod enim intus audit ubi sententia

294

dictatur, foris judicat ubi profertur. His itaque breviter de discretionejudiciorum propositis, nunc ad ipsam narrationis nostrae seriemrevertamur.

295

CAP. VI. Cur Deus homo.

Factus est itaque Deus homo ut hominem quem feceratliberaret, ut idem esset creator hominis et redemptor. Missus itaqueFilius, ut in adoptione paterna assensum suum demonstraret. Venitsapientia ut vinceret malitiam, ut hostis qui astutia vicerat, prudentiavinceretur.

296

CAP. VII. Quid ad nos pertinuit passio Christi.

Suscepit de natura hostiam pro natura, ut de nostro essetholocaustum offerendum pro nobis, ut in hoc ipso ad nos pertineretredemptio; quia de nostro sumpta erat immolatio. Cujus quidemredemptionis participes efficimur, si ipsi redemptori per carnemnobis sociato per fidem unimur. Natura quidem humana tota perpeccatum corrupta fuerat, et tota propter peccatum damnationi debitaerat; et idcirco si tota damnata fuisset, injustitia non fuisset. Venitautem gratia et elegit quosdam de massa universitatis permisericordiam ad salutem; quosdam autem per justitiam deseruit addamnationem. Et quos per misericordiam salvavit, non sine justitiasalvavit, quia in ejus potestate erat ut hoc juste facere posset, quostamen si non salvasset juste fecisset; quia in eorum merito erat ut sihoc faceret injustum non esset.

297

CAP. VIII. De justitia potestatis et aequitatis.

Justitia enim alia est secundum debitum facientis, aliasecundum meritum patientis, justitia secundum debitum facientis estpotestatis, justitia secundum meritum patientis est aequitatis. Justitiapotestatis est qua sine injustitia licet facienti si velit quod ejuspotestati debetur. Justitia aequitatis est qua retribuitur patienti (etiamsi nolit) quod ejus merito debetur. Cum ergo Deus punit peccatorem,juste facit; quia ejus potestati debetur ut hoc possit si velit, et justepunitur qui patitur; quia secundum meritum suum ei retribuitur quodejus merito debetur, et est illic potestas justa qua Deus juste facit etipse justus est. Et hic retributio aequa qua peccator juste patitur, quatamen ipse non est justus, sed poena ejus justa est. Cum vero Deusjustificat peccatorem juste agit, et justus est justitia potestatis qua eihoc licet. Qui vero justificatur justus est justitia quam accipit, sednon in eo quod contra meritum suum accipit; sed tamen injustus nonest, quia non facit ipse quod accipit, quia per se non accipit, sedpatitur tantum quod accipit, et est qui facit quia facit, et justitia quafacit: et est justus qui accipit justitiam quam accipit, non tamen quiaaccipit, quia sine justitia sua per solam gratiam justitiam accipit.

298

CAP. IX. De justitia patiente et cogente.

Item sciendum est quod justitia alia patiens, alia cogens.Justitia patiens est qua si fiat aliquid justum est; si non fiat, injustumnon est. Justitia cogens est qua sic aliquid juste fit, ut si non fieretinjustum esset. Propter quod justitia patiens dispensationem habet,justitia cogens necessitatem. Sic igitur Deus de massa generis humaniquosdam ad salvationem assumens justitia utitur debitae potestatis,quosdam vero ad perditionem deserens, justitia utitur licitaeaequitatis. Illic de debito suo, hic de merito nostro. Si vero eos quosnunc ad salvationem assumit desereret injustitia non esset, quoniamsecundum merita sua reciperent justitiam aequitatis. Si autem eosquos nunc deserit assumeret, similiter injustitia non esset; quia ineorum salvatione uteretur justitia potestatis. Sive igitur in his quisalvantur sive in his qui damnantur justitia patiens est per quam illudquod fit sic justum est, ut etiam si aliter fieret injustum non esset.Nam et ii qui secundum merita sua juste damnantur, per gratiam Deijuste salvari potuissent si Deus voluisset. Et rursum qui per gratiamDei juste salvantur, secundum merito sua juste damnari potuissent siDeus eos salvare noluisset. Sic igitur quod voluit utrumque justumfuit, ut etiam si aliter voluisset injustum non fuisset, quia potestas estin voluntate ejus, quia sine injustitia facere illi licet quodcunquevoluerit.

299

CAP. X. Quod aliter Deus redemisse potuisset hominem si voluisset.

Propter quod veraciter profitemur quod redemptionem generisgeneris humani etiam alio modo Deus perficere potuisset si voluisset.Sed quod iste nostrae infirmitati convenientior fuit ut Deus homofieret, et pro homine mortalitatem hominis assumens ad spem suaeimmortalitatis hominem reformaret. Ut non diffidat jam homo se adbona illius posse ascendere, quem ad sua mala toleranda videtdescendisse; et ut in Deo humanitas glorificata exemplum essetglorificationis hominibus. Ut in eo quod passus est videant quid eiretribuere debeant, in eo autem quod glorificatus est considerent quidab eo debeant exspectare. Ut et ipse sit via in exemplo, et veritas inpromisso, et vita in praemio.

300

CAP. XI. Qua ratione instituta sunt sacramenta.

Postquam primus parens generis humani propterinobedientiae culpam a paradiso exsulans venit in hunc mundum;diabolus jus tyrannicum in illo exercens, sicut eum prius fraudulenterseduxerat, ita postmodum violenter possidebat. Sed Dei providentiaquae hunc ad salutem disponebat sic justitiae rigorem permisericordiam temperavit, ut eum quidem ad tempus ab illo premipermitteret; et tamen ne ab illo in aeternum premeretur ex ipsa eipoena remedium praepararet. Itaque tunc ab ipso mundi exordiosacramenta salutis suae homini proposuit quibus eum abexspectatione futurae sanctificationis consignaret, quatenus eaquisquis fide recta et spe firma propter obedientiam institutionisdivinae perciperet, etiam sub jugo positus ad consortium libertatispertineret. Proposuit itaque edictum suum informans hominem eterudiens, ut quicunque eum salvatorem exspectare eligeret, ejusdemsuae electionis votum in perceptione sacramentorum ejus approbaredebuisset. Proposuit et diabolus sacramenta sua quibus suos sibialligaret, quatenus ab illis qui ejus imperium detractabant quantomanifestius eos discerneret tanto securius possideret. Coepit ergogenus humanum mox in partes contrarias dividi; aliis diabolisacramenta suscipientibus, aliis vero suscipientibus sacramentaChristi. Et factae sunt duae familiae, una Christi, altera diaboli. Quidenim verbum incarnatum dixerim, nisi regem qui hunc mundumintravit per assumptam humanitatem cum diabolo bellaturus, et eumexinde quasi tyrannum et violenter in alieno dominantemexpulsurus? Et quid omnes priores sanctos qui ante incarnationemverbi ab initio fuerunt electi appellaverim, nisi milites quosdamoptimos regem venturum in acie praecedentes ipsis quibus tuncsanctificabantur sacramentis quasi quibusdam armis muniti atquepraecincti? Quid item eos qui post incarnationem usque ad finemelecti subsequuntur, nisi milites alios, non tamen alium, sed ipsumsuum regem praecedentem unanimiter atque alacriter subsequentes,habentes et ipsi novi arma nova, tamen ab eodem armati et contra

301

eumdem pugnaturi? Sive igitur praecedentes sive subsequentes,unius regis sacramenta portantes, uni regi militantes, et unumtyrannum superantes; illi venturum praecedentes, isti praecedentemsubsequentes. Unde patet quod ab initio et si non nomine, re tamenChristiani fuerunt. Tria enim sunt tempora per quae praesentis saeculispatium decurrit. Primum est tempus naturalis legis; secundumtempus scriptae legis; tertium tempus gratiae. Primum ab Adamusque ad Moysen. Secundum a Moyse usque ad Christum. Tertium aChristo usque ad finem saeculi. Similiter tria sunt genera hominum;id est homines naturalis legis, homines scriptae legis, hominesgratiae. Homines naturalis legis dici possunt qui sola naturali rationevitam suam dirigunt. Vel homines potius homines naturalis legisdicuntur qui secundum concupiscentiam in qua nati sunt ambulant.Homines scriptae legis sunt ii qui exterioribus praeceptis ad benevivendum informantur. Homines gratiae sunt ii qui per inspirationemSpiritus sancti afflati et illuminantur ut bonum quod faciendum estagnoscant, et inflammantur ut diligunt, et corroborantur ut perficiant.Et ut idem manifestiori distinctione signemus: homines naturalislegis sunt aperte mali, homines scriptae legis ficte boni, hominesgratiae vere boni. Ficte boni, sunt tecti; aperte mali, sunt detecti; quiper Gog et Magog significati sunt; quod interpretatur tectus etdelectus. Et in persecutionem populi, Dei venturi praedicantur, quiahaec duo genera hominum semper vere bonos persequuntur. In primogenere continentur pagani; in secundo genere, Judaei, in tertiogenere, Christiani. Ista tria genera hominum ab initio nunquam ullotempore defuerunt. Tempus tamen naturalis legis ad aperte malospertinet, quia illi tunc et numero plures et statu excellentiores fuerunt.Tempus scriptae legis, ad ficte bonos, quia tunc homines in timoreservientes opus mundabant non animum. Tempus gratiae ad verebonos pertinet, qui modo etsi numero plures non sint, tamen statusunt excellentiores, et Dei gratia publice ante feruntur, etiam ab iisqui eis moribus contradicunt. Scias ergo quocunque tempore ab initiomundi usque ad finem, nullum fuisse vel esse vere bonum, nisijustificatum per gratiam, gratiam autem nunquam aliquem adipisci

302

potuisse, nisi per Christum. Ita ut omnes sive praecedentes sivesubsequentes uno sanctificationis remedio salvatos agnoscas. Aspiceergo castra regis nostri et acies exercitus ejus fulgentes in armisspiritalibus, quanta praecedentium subsequentiumque populorummultitudine stipatus incedat.

303

CAP. XII. De tempore institutionis sacramentorum.

Tempus institutionis sacramentorum ab eo incoepisse creditur,quo primus parens merito inobedientiae a gaudiis paradisi expulsus,in hujus vitae mortalis exsilium cum tota posteritate usque in finemprimae corruptioni obnoxius tenetur. Ex quo enim homo a statuprimae incorruptionis lapsus in corpore per mortalitatem et in animaper iniquitatem aegrotare coepit; continuo Deus reparando insacramentis suis medicinam praeparavit. Quae quidem (prout ratiopostulabat et causa) diversis temporibus et locis ad curationem illiusexhibuit; alia ante legem, alia sub lege, alia sub gratia: diversaquidem in specie unum tamen effectum babentia et unam sanitatemperficientia. Si quis igitur quaerat tempus institutionissacramentorum, sciat quia quandiu morbus est, tempus medicinaeest. Praesens igitur vita a principio saeculi usque in finem permortalitatem decurrens, tempus est morbi, et tempus remedii. In ipsaet propter ipsam instituta sunt sacramenta; et quaedam a principioipsius, quae suo tempore cucurrerunt et ad sanitatem (quantum ipsisdatum erat, et per ipsa dandum erat) restituendum valuerunt. Et istasacramenta suo tempore expleto cessaverunt; et alia pro illis adeamdem sanitatem perficiendam successerunt. Et rursum post illaalia quasi novissime adjuncta sunt, quibus alia succedere nondebuerunt. Vel ut medicamenta perfecta quae morbum ipsumconsumerent et perfectam sanitatem plene restaurarent. Et haecomnia facta sunt secundum judicium et dispensationem medici, quimorbum ipsum vidit, et qualia ei remedia singulis temporibusadhibenda essent agnovit. Porro unum sacramentum etiam antepeccatum hominis institutum invenitur. Conjugium namque priusetiam quam homo peccaret sancitum legitur ubi teste Scriptura:Mulier facta in adjutorium viro ei sociata memoratur (Genes. II).Cujus tamen institutionis causa tunc ad remedium non fuit, sed adofficium; quia morbus in homine non fuit qui sanaretur, sed virtusquae exercetur. Propter quod ex tribus causis institutionissacramentorum duas tantum hic invenimus; eruditionem scilicet et

304

exercitationem. Humiliatio enim ibi necessaria non fuit ubi superbianulla fuit; sed ratio quae erudiretur ad majorem cognitionem et virtusquae promoveretur ad majorem perfectionem. Invenitur itaque hocsacramentum singularem habens legem quemadmodum singularemhabet institutionem. Et videtur ordo postulare priusquam ad ea quaede caeteris dicenda sunt sacramentis discutiendo accedamus; de istosingulariter quaedam quae ad primam institutionem spectarevidebuntur praemittamus; his quae ad secundam ejus institutionempertinent sequenti narrationi reservatis. Habet enim hoc sacramentumduplicem institutionem; unam ante peccatum ad officium, alterampost peccatum ad remedium. Et secundum illam qua singulariterinstitutum est singulariter tractari debet; et postea secundum illamqua caeteris in tempore conjungitur a caeteris in narratione nonseparetur.

305

CAP. XIII. De institutione conjugii ante peccatum.

Sacramentum conjugii solum ex omnibus sacramentis quae adremedium hominis instituta sunt, ante peccatum hominis legiturinstitutum; non tamen propter peccatum, sed ad sacramentum solumet ad officium. Ad sacramentum propter eruditionem, et ad officiumpropter exercitationem. Erant enim duo haec in conjugio ipso:conjugium ipsum, et conjugii officium, et utrumque sacramentumerat. Conjugium constabat in consensu foederis socialis, officiumconjugii constabat in copula carnis. Conjugium sacramentum fuitcujusdam societatis spiritualis quae per dilectionem erat inter Deumet animam in qua societate anima sponsa erat et sponsus Deus.Officium conjugii sacramentum fuit cujusdam societatis quae futuraerat per carnem assumptam inter Christum et Ecclesiam, in quasocietate Christus sponsus futurus erat et sponsa Ecclesia. Et quisponsus erat utrobique superior erat, et ejus dilectio per pietatemtrahebatur ad inferiorem. Quae autem sponsa erat, utrobique inferiorerat; quia sibi sufficiens non erat, et per se stare non poterat. Etpropterea ejus dilectio necessitate magis convertebatur adsuperiorem. Superior diligendo beneficium praestitit, inferiordiligendo beneficium accepit. Hujus ergo societatis quae utrinquedilectione mutua constabat, sacramentum formatum est, quandoconjugium institutum est alterius societatis sacramentum, inconjugio, alterius societatis, sacramentum in conjugii officioPropterea natura humana duplici qualitate distincta est, ut in viroquidem robustior, in femina vero infirmior et aliena epe egensappareret. Et juncti sunt duo in unum, una dilectione et societate una,ut in una dilectione essent, et per dilectionem unam in una societatemanerent. Et vir quidem, ut imago Dei fieret in hoc sacramento,pietate ad dilectionem inclinaretur. Femina vero, ut formam animaerationalis exprimeret, necessitate magis et quasi respectucommoditatis cujusdam amare persuaderetur. Sic tamen ut utrinquevoluntaria esset dilectio, quia si voluntaria non esset neque veradilectio nec verae dilectionis sacramentum esse posset. Iterum ut

306

aliud sacramentum in hac societate formaretur praecepit Deus utmasculus et femina in una carne jungerentur, ut sicut prius insacramento conjugii per dilectionem unum erant, ita postmodum inofficio conjugii unum fierent per unam carnis commistionem. Utostenderetur quod qui prius in divinitate per dilectionem junctus eratanimae, postmodum per assumptum carnem junctus est Ecclesiaesuae. Iterum ne etiosa esset societas conjugalis inter masculum etfeminam, propterea post sacramentum conjugii additum est officiumquod in commistione carnis expleri debuerat, ut in eo conjunctiexercerentur per obedientiam ad virtutem, et fructificarent per prolisgenerationem. In quo officio masculo quidem (qui superior erat)datum est quod propagandum fuisset de suo seminare, feminae autemconcipere et parere, ut in eadem similitudine demonstraretur quod inilla invisibili societate anima rationalis nullatenus fructificare posset,nisi prius semen virtutis a Deo conciperet. Erat adhuc aliud in naturahumana quod per societatem conjugii monstrari debuisset. Sic quippeconditus est homo, ut quiddam in eo supremum esset, et in hominenihil altius esset. Post illud autem aliud sub illo esset et subjectumilli; deinde aliud novissimum in imo constitutum, et in caeterisduobus subjeetum. Erat quippe in homine ratio supremo lococonstituta, solis divinis et invisibilibus intendens et divinae voluntatise conformans. Post haec al a quaedam ratio ad corporalia et visibiliarespiciens, quae subjiciebatur superiori, et ab illa informata subjectaesibi sensualitati dominabatur, quae tertio et imo loco fueratconstituta. Sic itaque tria inventa sunt in homine: sapientia, prudentiaet sensualitas. Sapientia scilicet hoc est ratio ad divina, prudentiaautem hoc est ratio ad humana; sensualitas vero hoc est affectus siveappetitus ad terrena. Equibus prima, scilicet ratio, regebat tantum etnon regebatur. Sensualitas ultima regebatur tantum et non regebat.Media vero ratio et a superiori regebatur et inferius regebat. Ad hancsimilitudinem tria animalia foris facta sunt. Unum rationale quoddominabatur, secundum irrationale quod subjiciebatur, tertiumrationale similiter quod a superiori quidem regebatur, et cumsuperiore inferiori dominabatur. Erat igitur vir imago sapientiae,

307

femina forma prudentiae, bestia autem similitudo sensualitatis etconcupiscentiae. Propterea serpens feminam peccatum suadendodecepit, femina vero virum. Decepta ad consensum inclinavit, quiaconcupiscentia prudentiae carnis primum delectationem peccatisuggerit: deinde prudentia carnis per delectationem peccati decepta,rationem ad consensum iniquitatis trahit. Propter has et hujusmodirationes discreta est humana natura ut in altera parte robustior esset,in altera vero infirmior demonstraretur, ut in ea unum invenireturquod regeret, et totum quod regeretur. Adjuncta est deinde foris incarne etiam discretio sensuum, quae quidem quantum ad virtutemsacramenti in conjugio necessaria non fuit, sed quia sine ea in officioconjugii ministerium generandi impleri non potuit. Sic igitur antepeccatum institutum fuit conjugium et conjugii officium, utrumquead sacramentum, ut conjugium quidem sanctificaretur pura mentisdilectione; officium quoque conjugii impleretur sine carnispollutione. Nunc vero quia per peccatum hominis caro humanacorrupta est, jam post peccatum, carnis commistio sine carnaliconcupiscentia fieri non potest. Fortassis autem aliquem moverepotest, quare post peccatum homo hoc potissimum opus sine peccatoexplere non potest. Sed diligenter consideranti ratio manifestaoccurrit. Quandiu enim spiritus rationalis creatori suo subjectus fuit,nullam in carne sua contradictionem invenit; et erant membracorporis imperio animae subjecta, ut nec praeter ipsam aliquandomoverentur, nec ad aliud contra ipsam. Postquam autem spiritusadversus creatorem suum per superbiam intumuit, merito in suoinferiori jus antiquae damnationis amisit, ut membra corporis jamejus imperio ad injuriam creatoris ulciscendam contradicerent, quaeilli nisi per creatorem suum subjecta esse non deberent. Quia verovita humana nullatenus subsistere posset si in membris corporis suinullam spiritus rationalis potestatem haberet, vindictam suam Deusin parte per justitiam exercuit, et in parte misericorditer temperavit,quatenus simul et culpa plecteretur, et natura foveretur. Ut igiturinobedientia manifesta fieret unum in corpore humano membrumpotestati animae subtraxit, per quod posteritas in carne seminanda

308

fuit, ut omnes qui per illud generentur se filios inobedientiae esseintelligant, et ex sua origine quales et ex qualibus generenturagnoscant. Quia ergo in hoc membro per quod humana propagatiotransire debuit signum inobedientiae positum est, cunctis per illudtranseuntibus manifeste ostenditur quod cum culpa inobedientiaegenerantur. Quasi enim in ipso titulo qui portae inscriptus est perquam transeunt, agnoscunt unde veniunt et quo vadunt Propter hocergo caetera membra corporis quae imperium rationis sequuntur sineculpa operari possunt; hoc vero membrum in quo concupiscentiapraecipue regnat, quia nutum voluntatis non sequitur; sine culpa nonoperatur. In tantum enim hoc membrum corporis imperium animaenon sequitur ut sicut aliquando non movetur quando vult, sic saepeetiam quando non vult moveatur. Exinde ergo carnale commerciumab homine exerceri non debuit; ex quo illud sine turpi concupiscentiaet carnis libidine exerceri non potuit. Ipse enim sibi hoc illicitumfecit, ex quo se talem fecit qui illud licite implere non possit. Sedquia carnis humanae infirmitas turpius ad omnem concupiscentiamefflueret si non in parte aliqua licite exciperetur; concessum estpostea ad remedium, quod prius ad officium solum fuerat institutum.Ut dum per indulgentiam pro majori malo evitando agitur, ipsumquod inest ei malum infirmitatis, per pudicitiam conjugalemexcusetur. Et de prima quidem institutione conjugii haec in praesentiloco dicta sufficere possunt.

309

PARS NONA

DE INSTITUTIONE SACRAMENTORUM

CAP. PRIMUM. Quatuor esse consideranda in institutione sacramentorum.

Tractare volentibus de sacramentis, quatuor primumconsideranda sunt. Primum videlicet quid sacramentum. Secundum,quare instituta sint sacramenta. Tertium. quae sit uniuscujusquemateria sacramenti in qua conficitur et sanctificatur. Quartum, quotsint genera sacramentorum. Hoc est diffinitio, causa, materia divisio.Haec enim quatuor si diligenti prosecutione discussa fuerint,intelligentiam facere potuerunt de his quae proposita sunt. Primumergo primo tractandum suscipimus.

310

CAP. II. Quid sit sacramentum.

Quid sit sacramentum, doctores brevi descriptionedesignaverunt:

“Sacramentum est sacrae rei signum.”

Quemadmodum enim in homine duo sunt, corpus et anima, et in unaScriptura duo similiter, littera et sensus, sic et in omni sacramentoaliud est quod visibiliter foris tractatur et cernitur, aliud est quodinvisibiliter intus creditur et praecipitur. Quod foris est visibile etmateriale, sacramentum est; quod intus est invisibile et spirituale, ressive virtus sacramenti est; semper tamen sacramentum quod foristractatur et sanctificatur; signum est spiritualis gratiae, quae ressacramenti est et invisibiliter percipitur. Sed, quia non omne signumrei sacrae sacramentum ejusdem convenienter dici potest (quoniam etlitterae sacrorum sensuum et formae sive picturae sacrarum rerumsigna sunt, quarum tamen sacramenta rationabiliter dici non possunt)idcirco supra memorata descriptio ad interpretationem siveexpressionem vocis magis quam ad diffinitionem referenda videtur.Si quis autem plenius et perfectius quid sit sacramentum diffinirevoluerit, diffinire potest quod

“sacramentum est corporale vel materiate elementumforis sensibiliter propositum ex similitudinerepraesentans, et ex institutione significans, et exsanctificatione continens aliquam invisibilem etspiritalem gratiam.”

Haec diffinitio ita propria ac perfecta agnoscitur, ut omni sacramentosolique convenire inveniatur. Omne enim quod haec tria habet,sacramentum est, et omne quod his tribus caret, sacramentum propriedici non potest. Debet enim omne sacramentum similitudinemquamdam habere ad ipsam rem cujus est sacramentum, secundum

311

quam habile sit ad eamdem rem suam repraesentandam.Institutionem quoque per quam ordinatum sit ad illam significandam.Postremo sanctificationem per quam illam contiueat, et efficax sit adeamdem sanctificandis conferendam. Hoc autem interesse videtur,quod omne sacramentum similitudinem quidem habet ex primaeruditione, institutionem ex superaddita dispensatione,sanctificationem ex apposita verbi vel signi benedictione. Ut ergo inuno sacramento ea quae de omnibus dicta sunt tria haec qualiter sintagnoscamus, aquam baptismatis pro exemplo assumimus. Ibi enimest aquae visibile elementum quod est sacramentum, et inveniunturhaec tria in uno: repraesentatio ex similitudine, significatio exinstitutione, virtus ex sanctificatione. Ipsa similitudo ex creatione est;ipsa institutio ex dispensatione; ipsa sanctificatio ex benedictione.Prima indita per Creatorem; secunda adjuncta per Salvatorem, tertiaministrata per dispensatorem. Est ergo aqua visibilis sacramentum, etgratia invisibilis, res sive virtus sacramenti. Habet autem omnis aquaex naturali qualitate similitudinem quamdam cum gratia Spiritussancti; quia, sicut haec abluit sordes corporum, ita illa mundatinquinamenta animarum. Et ex hac quidem ingenita qualitate omnisaqua spiritalem gratiam repraesentare habuit, priusquam etiam illamex superaddita institutione significavit. Venit autem Salvator etinstituit visibilem aquam per ablutionem corporum ad significandaminvisibilem, per spiritalem gratiam emundationem animarum. Et exeo jam aqua non ex sola naturali similitudine repraesentat, sed exsuperaddita institutione significat gratiam spiritalem. Sed quia haecduo, sicut diximus, nondum adhuc sufficiunt ad perfectionem:accedit verbum sanctificationis ad elementum et fit sacramentum, utsit sacramentum aqua visibilis ex similitudine repraesentans, exinstitutione significans, ex sanctificatione continens spiritualemgratiam. Ad hunc modum in caeteris quoque sacramentis haec triaconsiderare oportet.

312

CAP. III. Quare instituta sint sacramenta.

Prima ergo propositionis parte exposita, ad secundamtranseamus. Triplici ex causa sacramenta instituta esse noscuntur.Propter humiliationem, propter eruditionem, propter exercitationem.Propter humiliationem quidem ut dum homo rationalis creaturainsensibilibus elementis (quae natura infra ipsum condita fuerunt) expraecepto Creatoris sui subjicitur, ex hac ipsa sua humiliationeCreatori suo reconciliari mereatur. Homo namque ita factus erat utbonum ejus solus ille esset a quo erat; caetera omnia sub ipso factasunt, non ut in eis esset ejus bonum, sed ut ex eis esset illiusobsequium. Omne enim bonum majus est illo cujus est bonum; quiavere bonum non est, nisi quod bonum facit illum cujus est bonum.Omnis ergo qui bonus est, et ex bono suo bonus est; inferior est ipsobono quo bonus est, quia sine ipso bono bonus non est. Si ergobonum hominis supra hominem erat, solus ille bonum hominis eratqui supra hominem erat. Huic ergo bono homo quandiu in ordineconditionis suae perstitit immediate jungebatur et ex eo liberefruebatur, quia et voluntate ad illud ibat, et libertate in illo stabat.Postquam autem per concupiscentiam abstractus a superioriavertebatur; ad inferiora conversus praecipitabatur, et illi sesubjiciebat quod bonum suum faciebat. Justa igitur recompensationequi suo superiori per obedientiam subjectus esse noluit; perconcupiscentiam suo se inferiori subjecit, ut jam ipsum inter seDeum medium inveniat divisionis, non mediatorem reconciliationis.Hoc enim medio dividente humana mens et obnubilatur neCreatorem suum agnoscere valeat: et refrigescit ne ipsum perdilectionem requirat. Justum ergo est ut homo qui prius Deumsuperbiendo deserens, se terrenis per concupiscentiam subdidit; nuncper humilitatem Deum requirens (ut plenius affectum suae devotionisinsinuet) eisdem se propter praeceptum Dei per obedientiam inclinet.Sicut enim perniciosa fuit elatio superiori nolle subjici, sic laudabiliset fructuosa devotio est propter superiorem etiam inferioribusinclinari. Et quemadmodum damnabilis fuit superbia praesentem

313

despicere, sic laudabilis humilitas est absentem quaerere, etperseveranti amore usque ad inventionem ab inquisitione noncessare, ut sit devotio in humilitate, et humilitas in devotione. Nemosiquidem est qui nesciat hominem rationalem mutis et insensibilibuselementis conditione superiorem existere; et tamen cum idem homoin his salutem quaerere jubetur ad experiendam obedientiae ipsiusvirtutem; quid aliud quam suo inferiori superior subjicitur? Hocpropter quod infidelium oculi (qui visibilia solum vident) sacramentasalutis venerari despiciunt, quia in eis tantum quod foris estcontemptibile in specie visibili cernentes, invisibilem virtutem intuset fructum obedientiae non agnoscunt. Non enim sciunt quod fidelessalutem ex istis elementis non quaerunt, etiam si in istis quaerunt;sed ex illo et ab illo quaerunt in istis a quo jubentur quaerere etcredunt se percipere in istis. Non enim ista tribuunt quod tribuitur perista, sed ille per ista salutem praebet qui in istis salutem quaererejubet. Hoc modo igitur intelligendum est quod invisibilia sacramentapropter humiliationem hominis diximus instituta. Proptereruditionem quoque instituta sunt sacramenta, ut per id quod foris insacramento in specie visibili cernitur, ad invisibilem virtutem quaeintus in re sacramenti constat agnoscendam mens humana erudiatur.Homo enim qui visibilia noverat, invisibilia non noverat; divinaagnoscere nullatenus posset nisi humanis excitatus. Et idcirco dum eibonum invisibile quod amiserat redditur, foris ei ejusdem significatioper species visibiles adhibetur, ut foris excitetur; et intus reparetur, utin eo quod tractat et videt, agnoscat quale sit quod percipit et nonvidet. Dona enim gratiae spiritualia quasi quaedam invisibiliaantidota sunt, quae dum in sacramentis visibilibus quasi quibusdamvasculis homini porriguntur, quid aliud quam ex patenti specie virtusocculta ostenditur? Aeger enim medicamentum videre non potest, sedvas in quo medicamentum datur videre potest. Et propter hoc in ipsavasis specie virtus exprimitur medicinae, ut agnoscat quid accipit, etper ipsam agnitionem proficiat ad dilectionem. Sic itaqueintelligendum est quod diximus propter eruditionem sacramentainstituta. Propter exercitationem similiter instituta sunt sacramenta, ut

314

dum mens humana per varias operum species foris exercitata colitur,ad multiplicem virtutis fructum interius fecundetur. Bonum quidemhominis unum erat; et quandiu homo illi per dilectionem adhaesitnon eguit hac multiplicitate. Postquam autem mentem suam perconcupiscentiam ad multiplicia haec et transitoria dividi permisit;stabilis esse non potuit, quia sicut multa diligens in his per affectumdividitur, sic mutabilia sequens variatur. Quidquid enim in hisomnibus ad requiem et consolationem appetit, ipsa ei mutabilitatisconditio ad laborem et dolorem convertit. Unde fit ut sicut ad haec nedeficiat ire compellitur, sic ab his postmodum ut requiescat exirecogatur, ut appareat alter Cain vagus et profugus super terram (Gen.III). Vagus in variis quaerens consolationem. Profugus, inventamubique declinans afflictionem. Ambulat homo, si semper ambulaveritdeficit. Sedet ergo vel stat ne deficiat, et tamen si semper sederit,deficit. Esurimus et deficimus, manducamus ne deficiamus, et tamensi semper manducaremus deficeremus, et vertitur ad dolorem quodquaesitum est ad consolationem. Sic omnis mutabilitas hominisdefectum habet non profectum; et deficimus quia mutamur, quitamen nunquam mutari cessamus ne deficiamus. Quia ergo vitahominis hic sine mutabilitate esse non potest, contra illam (quaedefectum generat) mutabilitatem alia ei mutabilitas quae profectumparit opponitur; ut, quia stare non potest ut semper idem sit,moveatur et promoveatur semper ut melior sit. Primum enim bonumerat in summo stare. Secundum est bonum ad superiora ascendere. Etidcirco vita mutabilis ne sua mobilitate dissoluta ad deteriora semperdeficeret; talibus studiis nutrienda fuerat in quibus et rerum varietateforis excitata, et aemulatione virtutum intus accensa, proficiendioccasionem inveniret. Divisa sunt tempora et distincta loca,propositae species corporales, injuncta studia et opera exercenda, utmedicinam interioris hominis exterior homo praepararet, et eisubesse et prodesse addisceret. Nam cum prius humana vita per duoexercitationum genera cucurrisset in altero ad necessitatem, in alteroad voluptatem, in altero ad usum, in altero ad vitium; ad usum pronatura, ad vitium pro culpa, alterum ad sustentationem, alterum ad

315

subversionem, congruum erat ut tertium quoque exercitationis genusadjungeretur, ut per illud unum e duobus primis evacuaretur, quiaerat nocens; alterum perficeretur, quia non erat sufficiens. Propositasunt ergo homini foris opera virtutum ad aedificationem interioremexercendam, ut illis praeoccupatus, nec unquam vacaret ad operainiquitatis, nec semper ad opera necessitatis. In his autem virtutumstudiis mirabili dispensatione Deus et multiplicitatem praevidit, etvarietatem, et intermissionem, ut humana mens et in multiplicitateexercitationem, et in varietate delectationem, et in intermissionerecreationem inveniat. Sacrata sunt quaedam loca, aedificataebasilicae, et determinata tempora certa, quibus populus fidelis inunum congregetur, et unitas commendetur ut gratias reddat precesofferat, vota persolvat. Illic Deus nunc in silentio simpliciterexoratur, nunc consonis vocibus devote collaudatur, ut vicissimfidelium corda nunc componantur ad requiem, nunc excitentur addevotionem. In ipsis quoque divinis praeconiis non eadem semperexhibetur forma collaudationis; nunc psalmodiae accendunt addevotionem, nunc hymni et cantica ad divinam excitant jucunditatem,nunc lectiones recitantur ad formam morum et vitae bonaeinstructionem. Ipsae etiam actiones nostrae in divinis obsequiis, noneadem semper institutionis forma procedunt. Nunc erecti, nuncprostati, nunc inclinatione, nunc conversione ex gestu corporisstatum mentis exprimimus. Sed et ipsa in quibus se operando exercet,et divinum cultum adornat fidelium devotio; multa et multifariasimili ratione provisa sunt, ut sint plurima et sacra et sacramenta,quatenus fides in eis et materiam exercitationis et causamrecreationis perfectam inveniat. Sic enim fidelis animus dum foris advaria sanctae excercitationis studia ducitur, magis semper ac magisintus ex ipsa sua devotione ad sanctitatem innovatur. Et ad huncmodum quidem intelligendum putamus, quod dictum est, sacramentapropter exercitationem instituta.

316

CAP. IV. De distinctione trium operum et trium operantium.

Est igitur triplex causa haec institutionis sacramentorumomnium: humiliatio, eruditio et exercitatio hominis. Quae causae sinon essent, sacramenta omnino, id est sacrorum signa velinstrumenta, elementa per se esse non possent. Quod enim elementasacramenta sunt, non natura prima facit; sed apposita institutio perdispensationem, et gratia infusa per benedictionem, quae duo sielementa post primam naturam non accepissent, sacramenta proprieesse non possent. Dedit primo natura habilitatem ut hoc esse possent;adjunxit secunda institutio auctoritatem ut hoc fierent; superaddidittertia benedictio sanctitatem ut haec essent. Prima facta perCreatorem; secunda proposita per Salvatorem; tertia administrata perdispensatorem. Primum Creator per majestatem vasa formavit, posteaSalvator per institutionem eadem proposuit; postremo dispensator perbenedictionem haec ipsa mundavit; et gratia implevit. Et apparetmirabile, quod qui major fuit, quod minus erat fecit; et qui minor fuit,fecit quod majus fuit. Plus enim contulit sanctificatio quam creatio,quoniam in creatione naturam acceperunt ut essent; in sanctificationegratiam, ut bona et sancta essent. Si ergo Deus creat et sacerdossanctificat, plus homo facere videtur quam Deus, quod omninoabsurdum et inconveniens esset, si non quod homo facit hoc etiamfaceret et Deus. Deus enim sine homine creat, sed homo sine Deonon sanctificat. Ut gratia quodammodo a summo incipiat, et in imoconsummetur; et in hoc ipso descensus gratiae nobis significetur,quia nisi gratia descenderet, jacentes non elevaret. Creavit primumDeus per se et in suo, hoc est, solus et in majestate. Instituit posteaSalvator per se quidem sed in nostro, hoc est solus et in humanitate.Sanctificat postremo sacerdos neque per se neque in suo, quia necsolus ipse est qui operatur, nec virtus ipsius est quae adsanctificationem tribuitur. Ipse enim ministranti cooperatur, cujusvirtute per ministerium ministrantis quod sanctificandum estsanctificatur, ut sit quidem una virtus per unum opus ad unumeffectum, quae quidem virtus in duobus simul operantibus sic

317

discernitur; quoniam per alterum datur, per alterum ministratur. Alterest a quo datur, alter per quem mittitur. Et cum venit ipsa gratia adnos, per illum venit a quo venit; quoniam ministranti cooperaturauctor muneris, sed non similiter ab illo venit per quem venit, quiaauctor muneris esse non potest qui solum est minister dispensationis.Nemo igitur dicat quomodo homo sanctificat, quando Deus perhominem sanctificat; quoniam in hoc verius homo facit quod Deusper eum facit. Nam quod facit per se, et in suo facit homo, vere nonfacit, quoniam veritatem non facit; quoniam per se et in suo non nisimalum facit; sicut ergo Deus solus mirabilia facit, quoniam de ipsoScriptura dicit: Qui facit mirabilia magna solus (Psal. LXXI);quoniam sine ipso nullus facit, et omnis qui facit per ipsum facit etper omnem qui facit ipse facit. Ideoque solus facit, quoniam ipsiussolius est, quod omnis facit qui facit; et tamen de servo Dei scriptumest: Fecit enim mirabilia in vita sua (Eccli. XXXI); quoniam ex Deofecit et per eum Deus fecit; nec contrarietas ulla ex his procedit, sicDeus solus sanctificat et benedicit; quoniam ab ipso omnissanctificatio et benedictio est, et tamen sacerdos minister Deisanctificat et benedicit; quoniam per ipsum quaedam sanctificatio etbenedictio est, quae et ipsa quoque a Deo est, qui auctor est in dono,et per Deum qui cooperator est in ministerio. Tali considerationerationabiliter distinguitur quid in sacramentis omnibus sigillatim, velcreatio quantum ad naturam elementi, vel institutio et sanctificatioquantum ad virtutem sacramenti operatur; et in ipsa sanctificationequantum ex illo qui dator est muneris, et quantum ex ipso vel potiusper ipsum qui solum minister est dispensationis. Postremo quinquediscreta et distincta ab invicem ad cognitionem procedunt: Deusmedicus, homo aegrotus, sacerdos minister vel nuntius, gratiaantidotum, vas sacramentum. Medicus donat, minister dispensat, vasservat quae sanat percipientem aegrotum gratiam spiritalem. Si ergovasa sunt spiritalis gratiae sacramenta, non ex suo sanant, quia vasaaegrotum non curant, sed medicina. Non ergo ad hoc instituta suntsacramenta ut ex eis esset quod in eis esset; sed ut peritiam suammedicus ostenderet in illo remedium praeparavit, a quo languidus

318

occasionem morbi accepit. Quia enim homo visibilia concupiscenscorruptus fuerat, congrue reparandus in eisdem visibilibus salutisoccasionem recipere debebat, ut per eadem resugeret per quaecorruerat.

319

CAP. V. Institutionem sacramentorum quantum ad Deum dispensationis esse, quantum ad hominem necessitatis.

Institutio sacramentorum quantum ad Deum auctoremdispensationis est, quantum vero ad hominem obedientemnecessitatis. Quoniam in potestate Dei est praeter ista hominemsalvare, sed in potestate hominis non est sine istis ad salutempervenire. Potuit enim Deus hominem salvare etiam si ista noninstituisset, sed homo nullatenus salvari posset si ista contemneret.Dicit enim Scriptura: Non potest salvari qui baptizatus non fuerit(Joan. III); qui hoc vel hoc non fecerit salvari non potest, etconfitemur quod verum est, et quia salvari non potest homo qui carethis sine quibus ab homine salus haberi non potest. Homo sine hissalvari non potest, sed Deus sine his salvare potest. Homo quippesine his salvari posset si sine his salvari in potestate hominis esset,etsi posset homo pro arbitrio suo ista quae ad salutem obtinendamproposita sunt relinquere, et secundum suam electionem alia adsalutem via pervenire. Quod quia homini omnino impossibile est,propterea rectissime dicitur, quod homo sine his omnino salvari nonpotest. Deus autem sine his hominem salvare potest, qui virtutemsuam et sanctificationem et salutem quocunque ipse voluerit modohomini largiri potest. Illo namque spiritu quo docet hominem sineverbo, justificare etiam valet si voluerit sine sacramento; quia virtusDei ex necessitate elementis non subditur, etiam si gratia Dei exdispensatione per sacramenta donetur. Hinc est quod quosdam etiamsine hujusmodi sacramentis justificatos legimus et credimus salvatos.Quemadmodum Jeremias in utero sanctificatus legitur, et JoannesBaptista ex utero matris de Spiritu sancto implendus prophetatur, etqui sub naturali lege justi Deo placuerunt: haec sacramenta habuissenon legimus, de quorum tamen salute nequaquam dubitamus, et quiex illis sacramenta ista post justificationem susceperunt signa magisjustitiae suae habuerunt in istis quam causam ex istis. Qui vero perspiritum Dei qui quidquid confertur in istis, sine istis perceperunt,damnabiliter istis non caruerunt, quia ut ista non perciperent, vel

320

ratio temporis non poposcit, vel necessitas non permisit, nunquamcontemptus religionis effecit. Nullus ergo in elementis sic legemdivinae justitiae constituat, ut dicat hominem nec justificari possesine his etiam si gratiam justificantem habuerit, nec salvari posse sinehis etiam si justus fuerit, cum ab his percipiendis vel articulusnecessitatis excludit vel sicut diximus, ad haec percipienda ratiotemporis non constringit. Quemadmodum ii qui sub naturali legeerant justi, ejusmodi sacramentis non imbuebantur, sicut et praeceptisejusmodi non tenebantur. Quicunque ergo rem sacramenti in fiderecta et charitate vera habuerunt, sacramentis istis damnabiliter noncaruerunt; quia ea vel pro tempore suscipere non debuerunt, vel proimminente necessitate suscipere non potuerunt. Quid igitur tibividetur, tu quicunque sacramenta Dei veneraris, et cum te sacramentaDei honorare putas Deum inhonoras? Sacramentis indicisnecessitatem, et auctori sacramentorum tollis potestatem, et negaspietatem. Dicis mihi quod qui non habet sacramenta Dei salvari nonpotest, et ego dico tibi qui habet virtutem sacramentorum Dei perirenon potest. Aut nega virtutem esse posse ubi sacramentum non est,aut si concedis virtutem nega damnationem. Utrum est majussacramentum, an virtus sacramenti? Utrum est majus, aqua an fides?Si vis dicere verum, dic fides. Si ergo sacramentum aquae quodminus est salvat quosdam non habentes fidem; et non imputatur eisquod fidem non habent, quia eam habere non possunt. Quomodofides quae major est non liberat habentes fidem et sacramentumaquae non habentes; et non multo magis parcetur eis pro eo quodsacramentum aquae non habent, quod quidem habere voluerunt, sednon potuerunt? Sed dicis: Quomodo ergo intelligimus quod scriptumest: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu sancto, non intrabit inregnum coelorum? (Joan. III.) Et ego te interrogo quomodointelligendum putas quod scriptum est: Qui credit in me mortem nonvidebit in aeternum? (Joan. XI.) Tu dicis quod qui non facit hoc nonsalvatur, et ego dico quod qui hoc facit non damnatur. Quis ergo eritmedius locus ejusmodi homines capiens, nec salvandos quia aquamnon habent, nec damnandos quia fidem habent? Est homo qui habet

321

fidem, et cum fide dilectionem, aquam non habet; non tamen aquamcontemnens, sed aquam habere volens et non valens. Hunc ergo aquaabsens damnabit, et non potius fides et devotio praesens salvabit?Quid ergo, dicis, mihi est cum sacramentis? Habebo fidem etdilectionem et virtutes alias; et bonus ero, et sufficiet mihi. Vide ergosi dilectionem Dei habere potes, et praecepta ejus contemnere? Siergo dilectionem Dei habes, stude, satage, conare, quantum potesperficere mandata ejus; et si incidis in necessitatem, quaere pietatem.Si enim necessitas non est quae praetendatur: contemptus nonexcusatur. Vide ergo quod sacramenta Dei medicinae sunt spiritales;quae foris corporibus adhibentur per visibilem specimen, sed intusanimas sanant per invisibilem vitutem. Quorum quidem institutioquantum ad praecipienten, dispensationis est, susceptio vero quantumad obedientem necessitatis. Vis scire quod in istis visibilibusspeciebus ad curandos morbos spiritalis remedium Deus non sumit,sed solum sacramentum constituit? Accipe sacramentum desacramento. Aegrotavit Ezechias et missus est ad eum Isaiaspropheta, qui ei mortem imminentem praediceret. Quo audito terroreet dolore compunctus, lacrymas cum prece fudit et misericordiamimpetravit. Remittitur continuo Isaias, ut quindecim annos vitae illiusadjiciendos annuntiet, et ad virtutem amplius sacramenticommendandam vulneri ejus curando novam novo modo medicinampraeparet. Apposita est medicina foris, ut virtus occulta intusoperaretur et non erat sanitas ex medicina, quoniam secundum secontraria sanitati erat medicina, ut aperte monstraretur, quoniam exilla non erat quod per illam erat. Magnum de sacramentissacramentum commendatum est. Aeger est genus humanum, quodlanguet et intus per iniquitatem, et foris per mortalitatem. Ad quemsermo propheticus mittitur, ut ei mors imminens non solum praesens,sed et futura annuntietur. Qui terrentur confitentur, plorant et orant, etmisericordiam impetrant. Remittitur sermo propheticus qui nos delongioris vitae spatio indulto certos efficiat. Quia eadem nos scripturaaeternae vitae promissione consolatur poenitentes quae de perpetuaemortis damnatione terret in peccato persistentes. Apponitur medicina

322

curandis ulceribus nostris, quae cum ex sui qualitate morbo contrariaostenditur; in curatione aegroti non medicinae, sed medentis virtusevidentissime declaratur. Ipsa medicina, ipsa sunt sacramenta, quaedum foris nobis per ministros sacrae dispensationis corporaliteradhibentur, vulnera animarum nostrarum invisibiliter curantur, utcurati et sanati ad perpetuae vitae repromissionem portingerepossimus. Quae quidem vita quindecim annorum numero signata est,quae et in praesenti per requiem mentis septenario inchoatur, et infuturo per mortalitatem carnis octonario perficitur. Quae tamenmedicina quantum ad suam naturam spectat, augere morbum habuitnon curare, quia terrena omnia (quantum ad illorum qualitatem etnostram infirmitatem pertinet) corruptionem animarum operari solentpotius quam curationem. Per quae tamen Deus cum nostramsanitatem perficit, quid aliud quam suae virtutis potentiam evidenterostendit; cum in eodem nostrum procurat remedium a quoinfirmitatis et corruptionis traximus morbum? Non itaque istisascribatur, quod per ista nobis administratur, neque in illis visibilemita veneramur speciem, et invisibilem eis subjicere veritatemconvincamur. Hac consideratione diligenter intuentibus manifestumfit, quantum vel illi debeant quod foris in specie sacramenti visibilitercernitur, vel illi quod in virtute sacramenti intus invisibiliter operatur.Et haec quidem omnia ad hoc spectant quod prop situm eratinvestigandum, quare videlicet instituta sint sacramenta.

323

CAP. VI. De materia sacramentorum.

Restat nunc tertia pars de quatuor quae proposita fuerant,discutienda. In triplici materia omnia divina sacramenta conficiuntur,scilicet aut in rebus, aut in factis, aut in verbis. Quia enim totus homocorruptus erat, totum quod hominis foris erat ad sacramentumsumendum erat, ut totum in sacramento foris sanctificetur, et in totovirtus sacramenti intus remedium operetur. Itaque in rebussacramenta sanctificanda erant. Ut sanctificaretur hominis materia, infactis ut opera; in dictis ut verba, ut totum videlicet sanctum sit, etquod homo est, et quod hominis est. In rebus conficiuntursacramenta, sicut videlicet sacramentum baptismi in aqua,sacramentum unctionis in oleo, sacramentum corporis et sanguinisChristi in pane et vino, et quaecunque sunt aliae corporales species inquibus sacramenta divina conficiuntur. In factis etiam sacramentainveniantur, quemadmodum videlicet cum signum crucis vel promunimine contra adversas potestates opponentes, vel prosanctificatione quibuscunque rebus sanctificandis imprimentesfacimus, vel cum etiam expansis manibus sive elevatis in oratione,inclinatione sive erectione, sive conversione, sive alio quocunquegestu vel motu, vel actu, sacrum aliquid et sacrae rei signumexprimimus. In dictis sacramentum invenitur, quemadmodum estinvocatio Trinitatis, et caetera hujusmodi, quotiescunque cumverborum prolatione sacrum aliquid et sacramentum exprimimus etsignificamus. Porro sciendum est quod cum his tribus modissacramenta conficiantur; illa tamen magis proprie et principalitersacramenta dicuntur in quibus virtus est per sanctificationem, eteffectus salutis per operationem. His breviter de materiasacramentorum praelibatis ad sequentia transeamus.

324

CAP. VII. Quod tria genera sunt sacramentorum.

Tria genera sacramentorum in prima considerationediscernenda occurrunt. Sunt enim quaedam sacramenta in quibusprincipaliter salus constat et percipitur, sicut aqua baptismatis, etperceptio corporis et sanguinis Christi. Alia sunt quae etsi necessarianon sunt ad salutem (quia sine his salus haberi potest) proficiunttamen ad sanctificationem, quia his virtus exerceri et gratia amplioracquiri potest, ut aqua aspersionis, et susceptio cineris, et similia.Sunt rursum alia sacramenta quae ad hoc solum instituta essevidentur, ut per ipsa ea quae caeteris sacramentis sanctificandis etinstituendis necessaria sunt, quodammodo praeparentur etsanctificentur, vel circa personas in sacris ordinibus perficiendis, velin iis quae ad habitum sacrorum ordinum pertinent initiandis etcaeteris hujusmodi. Prima ergo ad salutem, secunda adexercitationem, tertia ad praeparationem constituta sunt. His igiturprout ratio postulare videbatur pertractis, ad ea quae restantexplicanda transimus.

325

CAP. VIII. De tribus quae necessaria sunt ad salutem.

Tria sane sunt quae ab initio sive ante adventum Christi, sivepost ad salutem obtinendam necessaria fuerunt, id est fides,sacramenta fidei, et opera bona. Quae tria ita cohaerent ut salutiseffectum habere non possint si simul non fuerint. Fides enim sineoperibus, teste Scriptura, mortua est (Jacob. II). Rursum ubi non estfides, opus bonum esse non potest. Item qui fidem operantem habent,si sacramenta Dei suscipere renuunt, salvari non possunt, quiadilectionem Dei non habent cujus praecepta in sacramentis ejuscontemnunt. Verumtamen ubi fides cum dilectione est, sicut nonminuitur meritum etiam si opus quod in bono proposito devotionisest exterius non perficitur, sic salutis effectus non impeditur etiam sisacramentum quod in vera voluntate et desiderio est, articulonecessitatis excluditur. Ubi autem tria simul haberi possunt, sinepericulo salutis nullatenus abesse possunt, quia nec fides meritumhabet si dum potest operari negligit, nec opus bonum est aliquid sisine fide fit. Et rursum fides operans hominem sanctificare nonsufficit, si eam quae in sacramentis Dei constat sanctificationemsuscipere contemnit. Tria ergo simul sunt, fides, sacramentum, etopus. In fide, Christiano fortitudo tribuitur, in sacramentis, arma; inoperibus bonis, tela contra diabolum pugnaturo.

326

327

PARS DECIMA

DE FIDE

CAP. PRIMUM. De fide septem esse inquirenda.

De fide tractare volentibus, septem inquirenda proponimus.Quid sit fides. In quo constat fides. De incremento fidei. De his quaepertinent ad fidem. An ab initio secundum mutationem temporum,mutata sit fides credentium. Quid sit quo nihil minus vera fidesunquam habere potuit. De sacramento fidei et virtute ipsius. Singulasuo ordine prosequamur.

328

CAP. II. Quid sit fides.

Fides est, ut ait Apostolus, substantia rerum sperandarum,argumentum non apparentium (Hebr. XII). Si per fidem ea quaecreduntur fide, significata intelligimus (sicut per visionemnonnunquam non eam qua videmus, sed quod videmus accipimus)convenienter fides substantia rerum sperandarum dicitur, quia fide eaquae vere subsistunt bona sperantibus et exspectantibus illa venturacreduntur. Secundum quam acceptionem non irrationabiliter etiamargumentum non apparentium dicitur; quia quae ratione humana noncomprehendimus, sola fide nobis credibilia esse et vera persuademus.Quod si hanc diffinitionem alio modo exponimus possumus dicerequod fides non in eo quod sit, sed quod faciat diffinitur, ut sit sensus.Fides est substantia, id est subsistentia, rerum sperandarum, id estfuturorum bonorum, quae ventura sperantur a nobis, et quae soladigna sunt spe et exspectatione nostra, quoniam in ipsis constatbonum nostrum. Est ergo fides substantia rerum sperandarum; quiabona invisibilia quae per actum nondum praesentia, sunt jam perfidem in cordibus nostris subsistunt; et ipsa fides eorum in nobissubsistentia eorum est. Cum enim res quaelibet apud nos subsistant;vel per actum, quando videlicet praesentes sensu comprehenduntur,vel per intellectum, quando absentes; vel etiam non existentes insimilitudine sua et in imagine per intellectum capiuntur; vel etiam perexperientiam, quando ea quae in nobis sunt sentiuntur a nobis, ut estgaudium, tristitia, timor et amor, quae subsistunt in nobis etsentiuntur a nobis: nullo horum modorum invisibilia Deicomprehenduntur a nobis quae credi solum possunt, comprehendiomnino non possunt. Neque enim actu praesentia sunt ut sensucomprehendantur, quia nec corpora sunt nec in corporalibussubsistunt. Neque in similitudine aliqua imaginabiliter ab animocomprehendi possent, quia longe omnem similitudinem et corporumet corporalium suae divinitatis et puritatis excellentia transcendunt.Neque quemadmodum illa quae in nobis sunt et sentiuntur a nobis;quoniam neque de substantia animi sunt, neque de his quae in animo

329

subsistunt. Ergo fide sola subsistunt in nobis; et subsistentia eorumest fides eorum, qua creduntur quia sunt, sed non qualia suntcomprehenduntur. Ergo Deus credi potest, comprehendi omnino nonpotest. Dicis mihi: Quid dicam? Quid est Deus? Ego tibi respondeoquod indicibile omnino est quid est Deus. Saltem, inquis, quidcogitabo quando cogitare volo quid est Deus? Amplius dico quiaincogitabilis est Deus. Quidquid dicitur vel cogitatur, secundumaliquid dicitur vel secundum aliquid cogitatur. Quod enim secundumaliquid dici vel cogitari non potest, dici omnino et cogitari nonpotest. Quid ergo dices vel cogitabis, cum id quod Deus est dicere velcogitare volueris: Si terram cogitas, si coelum cogitas, si omnia quaein coelo sunt et in terra cogitas, nihil horum est Deus. Denique sispiritum cogitas, si animam cogitas: non est hoc Deus. Scio, inquis,quod hoc non est Deus, tamen hoc simile Deo est, et similitudine suaDeus demonstrari potest. Vide quale simile si spiritum demonstrarevelles et corpus ostenderes, qualis similitudo haec esset, et tamenplus longe est Deus et spiritus quam spiritus et corpus. Omne enimquod creatum est minus ab invicem distat, quam ille qui fecit ab eoquod fecit. Non potest cogitari Deus quid est, etiam si credi potestquia est, non qualis est comprehendi. Quod, inquit Apostolus, necoculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit (I Cor. II);hoc est illud quod dicere volumus, si tamen dicere possumus quodcogitare non possumus. Quod nec oculus vidit, nec auris audivit, quiasensu non percipitur. Nec in cor hominis ascendit; quia cogitationenon comprehenditur.

Erant enim tria quaedam: corpus et spiritus et Deus: corpusquidem mundus erat, anima spiritus. Et ipsa anima, quasi in medioquodam erat habens extra se mundum, intra se Deum, et acceperatoculum quo extra se mundum videret et ea quae in mundo erant: ethic erat oculus carnis. Alium oculum acceperat quo seipsam videretet ea quae in ipsa erant, hic est oculus rationis. Alium rursum oculumacceperat quo intra se Deum videret et ea quae in Deo erant, et hicest oculus contemplationis. Hos igitur oculos quandiu anima apertos

330

et revelatos habebat, clare videbat et recte discernebat; postquamautem tenebrae peccati in illam intraverunt, oculus quidemcontemplationis exstinctus est, ut nihil videret; oculus autem rationislippus effectus ut dubie videret. Solus ille oculus qui exstinctus nonfuit in sua claritate permansit, qui quandiu lumen habet clarum,judicium dubium non habet. Oculus vero rationis quandiu lumen ejusest nubilum, judicium certum habere non potest; quia quod clare nonvidet discernit ambigue. Hinc est quod corda hominum facilius sibiconsentiunt in his quae oculo carnis percipiunt, quam in his quae aciementis et sensu rationis attingunt, quia ubi in videndo non caligant, injudicando non discrepant. Homo ergo quia oculum carnis habetmundum videre potest, et ea quae in mundo sunt. Item quia oculumrationis ex parte habet, animum similiter ex parte videt et ea quae inanimo sunt. Quia vero oculum contemplationis non habet, Deum etquae in Deo sunt videre non valet. Fides ergo necessaria est quacredantur quae non videntur, et subsistant in nobis per fidem, quaenondum praesentia nobis sunt per speciem. Sic itaque substantiaillorum est fides, quia per solam fidem subsistunt nunc in nobis: etargumentum similiter illorum est fides, quia per solam fidemprobantur a nobis. Non enim aliud argumentum majus de illisdubitantibus proferre possumus, quam quod illa quae creduntur fide,ratione non comprehenduntur. Quod enim aliud argumentum ad illaesse potest, quibus simile et comparabile nihil esse potest? Cumutique argumentum nullatenus esse posset, nisi aliquam cum illo adquod argumentum esset similitudinem etiam haberet. Quae igituromnem similitudinem et comparationem transcendunt, quasimilitudine argui et comprobari possunt? nisi quia ex fide etdevotione praecedentium sanctorum colligimus, quoniam ad illa quaefutura praedicantur bona increduli esse non debemus. Magna enimest ratio haec et omnino fide digna; quia nequaquam sancti et justiomnes pro aeternae vitae desiderio tanta constantia praesentem vitamdespicerent, si non amplius aliquid et ultra nostram intelligentiam deillius veritate praesensissent. Sic itaque fides est substantia rerumsperandarum; quia per eam jam quodammodo quae futura sunt

331

subsistunt in nobis, et argumentum non apparentium; quoniam per eaquae occulta sunt approbantur a nobis. Sed quia in hac descriptionenon quid sit fides, sed quid faciat fides ostenditur; nec ea quae depraeteritis vel de praesentibus habetur fides diffinitur, si quis plenamac generalem diffinitionem fidei signare voluerit dicere potest:

“Fidem esse certitudinem quamdam animi de rebusabsentibus, supra opinionem et infra scientiamconstitutam.”

Sunt enim quidam qui audita statim animo repellunt et contradicunthis quae dicuntur: et hi sunt negantes. Alii in iis quae audiunt alteramquamcunque partem eligunt ad existimationem, sed non approbant adaffirmationem. Quamvis enim unum ex duobus magis probabileintelligunt, utrum tamen adhuc idipsum verum sit asserere nonpraesumunt: hi sunt opinantes. Alii sic alteram partem approbant, utejus approbationem etiam in assertionem assumant: hi sunt credentes.Post ista genera cognitionis illud perfectius sequitur cum res non exauditu solo, sed per suam praesentiam notificatur. Perfectius enimagnoscunt qui ipsam rem ut est in sua praesentia comprehendunt, hisunt scientes. Primi ergo sunt negantes, secundi dubitantes, tertiiopinantes, quarti credentes, quinti scientes.

Ex his ergo conjici potest quare fidem certitudinemappellamus, quoniam ubi adhuc dubitatio est fides non est. Patetetiam quare ipsam certitudinem quam fidem appellamus supraopinionem vel aestimationem, et infra scientiam dicimus esseconstitutam. Quia nimirum aliquid credere sicut minus est quamscire; sic plus est quam opinari et aestimare. Minus dico nonquantum ad meritum, sed quantum ad cognitionem. Nisi enimcredere aliquando quantum ad meritum plus esset quam vera videre,nequaquam visio subtraheretur ut fides mereretur. Nec dictumfuisset: Beati qui non viderunt et crediderunt (Joan. XX). Proptereadixi credere aliquando plus esse quam videre, sed quantum ad

332

meritum non quantum ad gaudium. Alioquin quantum ad cumulumfelicitatis et perfectionem veritatis plus est praesentem videre quamabsentem credere, sicut et plus est fide stare quam opinione nutare.Recte igitur dictum est:

“Fides est certitudo rerum absentium supra opinionem etinfra scientiam constituta.”

Quamvis etiam nonnunquam ipsa quae ex praesenti contemplationenascitur certitudo, abusive fides appelletur. De illa autem quaeproprie appellatur fides, dictum est:

“Nam si vides, non est fides.”

333

CAP. III. Quae sint illa in quibus fides constat.

Duo sunt in quibus fides constat: cognitio et affectus, id estconstantia vel firmitas credendi. In altero constat quia ipsa illud est;in altero constat quia ipsa in illo est. In affectu enim substantia fideiinvenitur; in cognitione, materia. Aliud enim est fides qua creditur; etaliud quod fide creditur. In affectu invenitur fides; in cognitione idquod fide creditur. Propterea fides in affectu habet substantiam, quiaaffectus ipse fides est; in cognitione habet materiam, quia de illo etad illud quod in cognitione est, fides est. Credere igitur in affectu est,quod vero creditur in cognitione est. Cognitionem autem hicintelligimus scientiam rerum non illam quae ex praesentia ipsarumcomprehenditur, sed illam quae auditu solo percipitur, et exverborum significatione manifestatur. Cum illud quod dicitur et abillo qui audit, intelligitur, quod dicitur, etiam si nesciat utrum sit annon sit ita ut dicitur; scientia tamen est inquantum intelligit et scitquid est quod dicitur. Haec autem scientia cognitio est, quae sicutsine illa scientia esse non potest qua res esse vel non esse scitur, itasine fide esse potest qua res esse vel non esse creditur. Ad hanccognitionem si fides accedat ut credatur quod audiebatur etintelligebatur, est credulitas in cognitione, et invenitur in credulitatefidei substantia, in cognitione materia. Potest autem cognitio hujussine omni fide esse; fides autem sine omni cognitione esse nonpotest, quoniam qui audit aliquid et intelligit, non semper credit; quiautem nihil intelligit nihil credit, quamvis aliquando credere possitquod non intelligit. Nam et fides etiam est de fide qua creditur quodnescitur, quia scienti et credenti creditur. Ille enim qui credenti credit,non inconvenienter credere dicitur quod ille credit cui credit; et sinesciat illud quid scit quod credit, et scit cui credit. Tales suntsimplices in sancta Ecclesia qui perfectioribus credentibus etcognoscentibus credunt, qui nimirum in sua simplicitate salvantur,nec ab illorum merito alieni sunt, quamvis ad cognitionem illorumnon pertingunt. Scriptum est: Boves arabant et asinae pascebanturjuxta eos (Job I). Simplices quippe in sancta Ecclesia quamvis cum

334

perfectis occulta sacramentorum Dei rimari non valeant; quia tamense ab illorum societate non dividunt quasi juxta eos positi in eademfide et spe bene operando se pascunt. Sic ergo fides aliquando cumcognitione est, quando scitur quod creditur; aliquando sinecognitione, quando scienti tantum et credenti creditur. Necesse esttamen semper aliquam cognitionem esse cum fide quae ipsam fidemper intentionem dirigat; quia si nihil ex his quae credenda suntcognosceretur, non haberet fides quo se per intentionem in bonoopere dirigeret, neque ad quid bene operando spem suam excitaret.Sed aliud est in quibusdam cognitionem fide transcendere; aliud illaquae nunquam ignoranda sunt credenda nescire. Illic meritum fideshabet ubi etiam cognitione non discernit; hic quia a cognitioneomnino destituitur cadit ipsa, et fides ejus desistit.

335

CAP. IV. De incremento fidei.

Duo sunt secundum quae fides crescere dicitur: cognitio etaffectus, id est constantia vel firmitas credendi. Secundumcognitionem fides crescit, quando eruditur ad scientiam. Secundumaffectum crescit, quando ad devotionem excitatur et roboratur adconstantiam. Quorumdam fides cognitione magna est; affectu parva.Quorumdam vero affectu magna, cognitione parva. Alii fidem etcognitione et affectu magnam habent. Alii et cognitione et affectuparvam. Verumtamen affectum magnum in fide magis laudabilemesse quam cognitionem magnam Dominus manifeste ostendit ubifidem grano sinapis comparavit, quod quantitate quidem parvum estsed non fervore. Hinc mulieri Chananeae parum quidem adhucscienti sed multum confidenti, dictum est: Mulier magna est fides tua(Matth. XV). Illa namque apud Deum fides magna reputatur, quaeetsi minus vigeat scientia, per constantiam tamen foris ostenditur.Cum ergo fides cognitione crescit, adjuvatur, cum vero affectu crescitpromeretur. Item secundum incrementum fidei, tria generacredentium inveniuntur. Quidam enim fideles sunt qui sola pietatecredere eligunt, quod tamen utrum sit credendum an non credendumsit ratione non comprehendunt. Alii ratione approbant quod fidecredunt. Alii puritate cordis et munda conscientia interius jam gustareincipiunt quod fide credunt. In primis, sola pietas facit electionem: insecundis, ratio adjungit approbationem; in tertiis, puritasintelligentiae apprehendit certitudinem. Quartum genus hominum estquibus credere est, solum fidei non contradicere, qui consuetudinevivendi magis quam virtute credendi fideles nominantur. Solis enimtranseuntibus intenti nunquam mentem ad futura cogitandasublevant; et quamvis fidei Christianae sacramenta cum caeterisfidelibus usu percipiunt, quare tamen Christianus sit homo vel quaespes Christiano sit in exspectatione bonorum futurorum nonattendunt. Hi, quamvis nomine fideles dicantur, re tamen et veritatelonge sunt a fide. Tamen hujusmodi aliquando divina gratiavisitantur; et ad sui considerationem excitantur, ut quare homo natus

336

sit, an alia post hanc vitam sequatur inquirant; an praemia justis etpeccatoribus tormenta reposita sint; et an post finem operis sequaturpraemium justae retributionis. Tali consideratione in corde oborta,magno mox trepidationis motu de dubio vitae mortalis conscientiaipsa concutitur; et quanto magis sibi erranti periculum imminerecernit, tanto magis ad cognitionem veritatis pervenire satagit.Considerat in hoc mundo tam diversas esse hominum existimationes,super his in quibus salus hominis constat. Pagani in plures unitatemdivinitatis scindunt. Judaei creatorem confitentur, salvatorem nonagnoscunt. Et in his omnibus mens fluctuat; et nisi pietate in suoteneretur, fortassis abjecta veritate falsitatem sequeretur. Accedit adhaec (Spiritu sancto suggerente) ratio, quoniam in multis dubiis siunum aliquid relinquitur ut unum aliud eligatur, dubietas non tollitur,sed mutatur. Accedit ad hanc alia ratio major, melius est confiteriunum principium quam multa; quia ubi multitudo est, aut pluralitassuperflua est, aut unitas imperfecta. Adhuc amplius, melius estcreatorem confiteri pariter et salvatorem quam creatorem solum, quicreatorem dicit majestatem confitetur; qui Salvatorem intelligit,pietatem veneratur. Et maximum bonum hominis est ut in Deo suo etmajestatem inveniat quam oculo cordis contempletur; ethumanitatem quam oculo carnis speculetur, ut totus homo in Deobeatificetur. His rationibus animus confortatus, ad amplioremreligionis divinae devotionem excitatur; devotione autem mundaturet purificatur ut mundo corde jam quodammodo praegustare incipiat,id ad quod fide et devotione cognoscendum festinat. Ita mundaconscientia invisibilibus documentis, et secreta et familiari visitationede Deo suo quotidie eruditur et certificatur; in tantum ut jamquodammodo eum per contemplationem praesentem habere incipiat;et nulla jam ratione ab ejus fide et dilectione (etiam si totus mundusin miracula vertatur) avelli queat. Isti ergo sunt tres graduspromotionis fidei, quibus fides crescens ad perfectum conscendit.Primus per pietatem eligere; secundus per rationem approbare; tertiusper veritatem apprehendere.

337

CAP. V. De iis quae ad fidem pertinent.

Quaeritur etiam quae res ad fidem pertineant, quas credereoportet eum qui fidelis jure nominatur. Nam fides illa qua aliquidcreditur hoc modo ut qui credit fide illa, fidelis non dicatur;praesentis propositi non est. Sine fide enim etiam infideles nonvivere manifestum est, ex hoc quod omnis homo in hac vita vivens,sicut habet quaedam quae per experientiam sentiat, ita quaedametiam habet quae nec visa nec experta, sola fide credat. Fidem tamenquae in Deum est nequaquam habere dicitur, nisi qui illa credit quaecredendo et amando homo Deum promeretur. Haec sunt ergo quae adfidem pertinere dicuntur quae credendo homo fidelis nominatur.Quae vero ista sint si diligenter inquirimus, in duobus haecprincipaliter constare invenimus. Sunt enim quaedam duo, et haecduo in uno sunt; et unum sunt haec duo. Creator et salvator duonomina sunt et res una; tamen aliud notat creator, aliud salvator.Creator quia fecit nos, salvator quia redemit nos. Primum non eramuset facti sumus; postea perieramus et redempti sumus, et ab unoutrumque factum est, ut bonum nostrum totum esset ab uno, et totumin uno, et unum. Creatori debemus quod sumus, salvatori quodreparati sumus. Haec ergo sunt duo quae fidei proposita suntcredenda, creator et salvator, et quae pertinent ad creatorem et quaepertinent ad salvatorem similiter. Creator et quae pertinent adcreatorem: hic est una pars fidei. Salvator et quae pertinent adsalvatorem: hic est altera. In prima parte discernit fides interCreatorem et opera sua; in secunda parte discernit fides interSalvatorem et sacramenta sua. Ad Creatorem pertinent operaconditionis quae sex diebus facta sunt. Ad Salvatorem pertinentopera restaurationis quae complentur sex aetatibus. In prima parte adfidem pertinet confiteri unum creatorem, et ab eo facta esse omniaquae habent esse. In secunda parte ad fidem pertinet venerari unumsalvatorem, et credere ab eo reparata esse perdita, quibus datum estvel dandum beatum esse. In prima parte recta fides inter creatorem etcreaturam ita discernere debet ut unicuique horum quod suum est

338

tribuat; et vicissim alterius proprietatem in alterum non transfundat,id est nec creaturae attribuat Creatoris majestatem; nec Creatoriascribat creaturae infirmitatem, nec Deum concludat tempore, neccreaturam extendat aeternitate. Ita fides si unicuique quod suum esttribuit, recte offert; si inter utrumque bene discernit recte dividit, etnon peccat. Si vero in quolibet horum delinquitur, fides sane necesseest ut detrimentum patiatur. Nam illi qui creaturam pro Deo colueruntgemino errore decepti, vel creaturam aeternam, vel Deumtemporalem esse crediderunt; quid isti aliud dicendi sunt fecissequam excellentiam factoris operi et infirmitatem facturae tribuisseCreatori? Rursus philosophi gentilium quamvis inter Creatorem etopus ejus recte discernerent; nequaquam tamen fideles appellandisunt, quia fidem de Salvatore non habuerunt. Sequuntur ergo deindeea quae in secunda parte posuimus, ubi primum in Salvatoreagnoscimus redemptionem; in sacramentis ejus redemptionispraeparationem. Prima pars fidei spectat ad debitum naturae; secundapars fidei spectat ad debitum gratiae. Illa credere debemus, quia pernaturam conditi sumus. Ista credere debemus, quia per gratiamreparati sumus.

339

CAP. VI. An secundum mutationes temporum mutata sit fides.

Sequuntur de hinc duo illa quae in prima distinctione hujustractationis proposuimus quinto et sexto loco post quatuor ista dequibus hactenus tractatum est prosequenda. Quorum unum est ansecundum mutationem temporum ab initio fides credentium mutatasit; sive una eademque fidei forma et in iis qui ab initio fuerunt et quiusque in finem credentes futuri sunt sanctis consistat. Alterum veroquid sit quod ab initio nihil minus unquam fides recta habere potuit,id est quid sit illud cui nihil unquam demi potuit, ut fides rectaconstaret, etiam si aliquid adjici potuit ut cresceret. Haec duo rationecohaerent, et ideo indivise pertractari exposcunt. Nec leviconsideratione in hujusmodi opus esse putemus, ubi tam multae suntexistimationes et opiniones hominum et tam diversa fide de recta fidedisputatur, nec parvum hoc esse periculum putandum est. Quomodoenim de iis quae credenda sunt fide bene sentire possumus, si de ipsafide male sentimus? Propterea consideranda sunt diligenter singulaquae dicuntur, ut ea dicamus et sentiamus in quibus dum fidemrectam asserere nitimur sanae fidei obviare non convincamur. Sunthomines qui quasi quadam pietate impii in Deum efficiuntur, et dumultra id quod in veritate est sentiunt in ipsam veritatem offendunt.Haec autem ignorantia multos parit errores, tam de bonitate quam deveritate. Dicunt alii bonitati divinae non esse conveniens ut in operasua crudelis esse dicatur, et ut aliquid ex his quae fecit perirepermittat qui nihil ad hoc fecit ut pereat. Ita dum se honorare putantbonitatem, offendunt veritatem. Qui enim pius fuit ut non existentiacrearet, justus est ut errantia et delinquentia judicet.

Alii dicunt ad justitiam hominis pertinere ut in hac vita sinepugna vivat, cum potius justus esse non possit si non pugnet. Nequeenim ad justitiam hujus vitae pertinet non tentari, sed a tentationenon superari, nec ut qui bonus est nunquam cadat; sed, cum cecideritut resurgat. Similiter sunt qui dicunt fidelem non esse qui vel alitercredit quaedam, quia per infirmitatem comprehendere non valet

340

qualiter in ipsa veritate est, vel non omnia credit, quia perignorantiam capere non potest quantum est. Et beatificandam putanthi fidem veram in multitudine cognitionis potius quam inmagnitudine devotionis, cum pietas divina non attendat quantacognitione credatur, sed magis quanta devotione id quod creditur,diligatur.

Hoc idcirco commemoramus, quia agnovimus quosdam esseminus discretos, qui humanae possibilitatis mensuram nesciunt; quiasuam passibilitatem non attendunt, et si attendunt, majori stultitiaexistimant hoc omnes esse debere, quo se prae caeteris videntamplius aliquid accepisse. Affirmant fidelem nulla ratione essedicendum, qui non magna quaedam et multa et sublimia fideisacramenta agnoverit; et de majestate creatoris, et de humilitateSalvatoris quorumdam disputationem, profunditatem, rerumgestarum seriem memoria comprehenderit. Ipsam quoque divinitatisnaturam rudibus animis, et vix ad ea quae vident sufficientibusexplicandam, et corpoream ab incorporea natura subtili quadamconsideratione proponunt discernendam.

Sed illa quoque quae de sacramentis redemptionis nostrae innativitate, et passione, et resurrectione et ascensione Salvatoris nostrimundo jam manifestata sunt, omnibus ab initio mundi justis etfidelibus, tam majoribus quam minoribus, eadem cognitione patuisseventura; qua a nobis nunc cognoscuntur praeterita. Alioquin non veredicendum fidem horum omnium habuisse qui ista non agnoverunt.Ista autem omnia quae in sacramento nostrae redemptionis completasunt eos et credidisse et agnovisse non solum hac ratione probare seputat, quod quemadmodum nos modo ad illam redemptionem nonpertineremus nisi haec omnia jam et facta agnosceremus, et agnitacrederemus; sic quidem illi per haec salvati non fuissent, nisi haecomnia facienda agnovissent et agnita credidissent. Verum etiam quiaaliquoties Scripturae testantur, nullum ab initio sine fide Christi essesalvatum; et beatus Augustinus de hoc ipso loquens sic ait: Eadem

341

fides mediatoris salvos justos faciebat antiquos pusillos cum magnis:non Vetus Testamentum quod in servitutem generat; non lex quaenon sic est data ut possit vivificare, sed gratia Dei per JesumChristum. Quia sicut nos credimus Christum in carne venisse, sic illiventurum; sicut nos mortuum, ita illi moriturum; sicut nosresurrexisse, ita illi resurrecturum; et nos et illi venturum ad judiciumvivorum et mortuorum.

Haec si vera sunt (sicut ab illis existimantur, et sicut apropositis auctoritatibus affirmari videntur) aut in antiquistemporibus fuit perrara salus; aut nimium numerosa perfectio,quorum quidem quodlibet sapere, discretionis terminos excedere est.Quod si videtur tolerabilius, imo etiam Deo dignius judicatur, ipsumreplesse potius et ditasse saecula illa multitudine perfectorum quamsalvandorum tanta fuisse paucitate contentum, quatenus et salvi nonpauci tunc fierent, et omnes nihilominus repleti Spiritu propheticonecdum revelata mysteria jam tunc penetrarent; si, inquam, hocrecipitur benedicimus quidem Deum in donis suis, sed quid temporigratiae reservatum sit non videmus, nisi quod tempus gratiae illudpotius juxta scientiam hanc fuerit appellandum; in quo tot et tantaeDei populo divitiae spiritus affluebant, ut illud prorsus incredibilefelicitate cerneretur impletum, quod Moyses optabat cum diceret:Quis dabit ut omnes prophetent? (Num. II.) Quaeso, quid simileattulit Evangelium? Frustra gloriatur Paulus de primitiis spiritus quasputat cum suis coapostolis accepisse, cum nihil tale in diebus suispotuerit experiri. Denique aiebat: Nunquid omnes prophetae? (I Cor.XII.) Frustra, inquam, gloriatur de Evangelio suo, quia non abhomine, neque per hominem illud acceperit; sed quasi specialiquadam praerogativa per revelationem Jesu Christi, cum et anteipsum fuerit per spiritum etiam populis revelatum. Sed nec apostolusPetrus illud propheticum ad sua tempora retorqueret: Effundam deSpiritu meo super filios et filias vestras: et prophetabunt filii vestri, etfiliae vestrae (Joel. II; Act. II); si abundantior jam praecesserattransactis saeculis effusio spiritus. Aut certe propheta, vel potius in

342

propheta Deus, si vere tempora illa apostolica cum hic diceretintuebatur, non plane effundam; sed subtraham magis de Spiritu meodixisse debuerat. Quid enim? Si filiis Evangelii omnes veteres justospares facimus in scientia, nunquid non et superiores omnes in gratia,consequenter fateri necesse est? Utpote quos non lectio sicut nos autpraedicatio, sed ipsa unctio docuerit omnes de omnibus? Esto tamen,toleremus nos nostram injuriam, et apostoli quoque suam, ut et ipsiquoque minimi antiquorum justorum comparent in scientia,proferantur minores in gratia. Sed est sane quod ullo omnino pactomerito non ferimus, ut Dominus videlicet gloriae sentiatur, vel falliunquam potuisse, vel fallere voluisse, et quidem ipse protestatus est:Inter natos mulierum non surrexisse majorem Joanne Baptista(Matth. II). Vide autem si non vere falsum fateri cogimur veritatishoc testimonium; si tantum tribuamus veteribus, quantum nec Joannivindicare valemus. Non utique fit injuria Joanni si quis ignorassecreditur, aut dicitur: nimirum quod et ipse non diffitetur. Sed si quodpraeconi veritatis negamus, contra praeconium veritatis alteri damus;non tantum injuria, sed blasphemia est, et plane contradicere nonJoanni, sed veritati. Quid ergo? Amicus Sponsi dubitat et quaerit: Tues qui venturus es, an alium exspectamus? (Ibid.) Et nos millibushominum certitudinem de omnibus nostro mendacio confirmamus.Nec ipsos de se ita veteres sensisse, paucis advertere possumus.Moyses scribit Deum ad se loquentem dixisse sic: Ego sum DeusAbraham, et Deus Isaac, et Deus Jacob, et nomen meum Adonai nonindicavi eis (Exod. VI), subaudi sicut tibi. Ostendit ergo se de Deinotitia plus aliquid praecedentibus patribus accepisse. David quoquesupra doctores suos et seniores donum intelligentiae sibi audacterpraesumit ita dicens: Super omnes docentes me intellexi, quiatestimonia tua meditatio mea est (Psal. CXVIII). Et rursum: Suprasenes intellexi (ibid.). Sed et propheta Daniel: Pertransibunt, ait,plurimi, et multiplex erit scientia (Dan. XII); ampliorem, scilicetnotitiam promittens, et ipse posteris. Sed, ut ait etiam sanctusGregorius, secundum incrementa temporum, crevit et scientiaspiritualium Patrum; et quanto viciniores adventui Salvatoris

343

exstiterunt, tanto mysterium salutis plenius perceperunt. Non estdubium quin his etiam qui praesentes fuerunt multo ampliuscontulerit rerum ipsarum exhibitio, atque praesentia exhibentis.Denique et audiunt: Beati oculi qui vident quae vos videtis (Luc. X).Item: Vos autem dixi amicos, quia omnia quae audivi a Patre meonota feci vobis (Joan. XV). Multi, inquit, reges et prophetaevoluerunt videre quae vos videtis, et non viderunt; et audire quaeauditis et non audierunt (Luc. X). Quare? ut videlicet clariuslargiusque perciperent quod vix tenuiter obscureque praesenserant.Alioqui, quid opus erat foris videre carnem, et carnis audiresermones, si jam a Spiritu intus fuerant perfecte instructi de omnibus;praesertim cum Dominus dicat: Caro non prodest quidquam; Spiritusest qui vivificat (Joan. VI). Quod si prophetae et qui illustrioresvidebantur in illo populo non omnes omnia aliquando aequalitercognoscere valuerunt; sed alii plus, alii minus, prout spiritus dabat,dividens singulis prout volebat; idque absque praejudicio suaesanctitatis atque perfectionis, quanto magis simpliciores quique justisine detrimento salutis, salvationis tempus modum et ordinem nescirepotuerunt, quam tamen certa spe et fide uti promissa fueratfirmissime tenuerunt. Quanti hodieque in populo Christiano vitaeaeternae saeculique futuri, quod indubitanter credunt et sperant, etardenter desiderant; formam tamen ac statum ne cogitare quidem veltenuiter norunt; ita ergo multi ante Salvatoris adventum, Deumomnipotentem tenentes et diligentes, suae salutis gratuitumpromissorem, credentes in promissione fidelem, sperantescertissimum redditorem, in hac fide et exspectatione salvati sunt;licet quando et qualiter et quo ordine salus repromissa fieret,ignorarent. Nam et ipsis apostolis quos justos fuisse nemo est quiambigat; praesente salvatore et regnum coelorum manifesta jam lucepraedicante, mysterium passionis in tantum adhuc ignotum fuisseatque occultum legitur, ut ipso Domino hoc aperte praedicante etpraedicente, illi nec intelligere possent quae dicebantur. Duo quoqueilli discipuli quibus euntibus et dubitantibus in via Jesus apparuit; adipsius interrogationem pulsati, inter caetera dixisse referuntur: Nos

344

sperabamus quod ipse erat redempturus Israel (Luc. XXIV). In quoaperte ostendunt quod redemptionem Israel per passionem Christiventuram non crediderant, qui in ipsa passione de redemptionedesperabant. Propter quod et illis ibidem dicitur: O stulti et tardicorde ad credendum. Nonne oportuit Christum pati et resurgere amortuis, et ita intrare in gloriam suam? (Ibid.) Postremo quod estmysterium a saeculis absconditum; et ne forte putetur solis malisabsconditum, subjecit novissimis temporibus sanctis revelatum. Siomnes hoc ab initio boni cognoverunt, quomodo vel mali hocignorare potuerunt, maxime cum ab ipsis bonis qui hoc percepissent,qui vere boni vel mali essent; quibus hoc revelandum vel celandumforet discerni non potuisset. Atque in hunc modum consequens essemanifeste agnoscimus, ut si bonis omnibus haec revelata confitemur,malis quoque non ignota fuisse non dubitemus. Porro si hoc staredebebit, quis non videat quam ineffabiliter priora illa temporaposterioribus saeculis praeferenda sint, cum fides quae hic foris soloauditu verborum percipitur, illic per contemplationem propheticaeaspirationis, intus ab omnibus plena et manifesta veritatis lucelegeretur? Quid fides nostra comparatione fidei illorum, nisi, ut itadicam, non fides, sed opinio quaedam dicenda est? quos in tantumcertiores agnoscimus fuisse de futuro quam nos de praeterito;quoniam illi quod in re non viderunt, agnoverunt per spiritum; nosquod non vidimus, auditu solo percipimus per verbum. Quod siverum est, quis non videat quod adventus Christi non solumilluminationem fidelibus non attulit, sed certiorem et melioremagnitionem abstulit? Quocirca rectam fidem consulentes,commodiora saluti et propinquiora veritati confiteamur: etcognitionem eorum quae ad fidem pertinent, sicut in uno eodemquetempore secundum capacitatem diversorum differentem agnoscimus,ita quoque per successionem temporum ab initio incrementisquibusdam auctam in ipsis fidelibus non dubitemus. Unam tamen eteamdem fuisse fidem praecedentium et subsequentium: in quibustamen eadem cognitio non fuit, sic indubitanter confitemur,quemadmodum in his quos in nostris temporibus fideles cernimus

345

eamdem fidem, et tamen non eamdem fidei cognitionem invenimus.Crevit itaque per tempora fides in omnibus, ut major esset, sedmutata non est, ut alia esset. Ante legem, Deus creator credebatur; etab eo salus et redemptio exspectabatur, per quem vero et quomodoeadem salus implenda ac perficienda foret, exceptis paucis quibushoc scire singulariter in munere datum erat; a caeteris etiam fidelibusnon cognoscebatur. Sub lege autem persona redemptoris mittendapraedicebatur, et ventura exspectabatur. Quae autem ipsa personahaec foret homo, an angelus, an Deus nondum manifestabatur. Solihoc cognoverunt, qui per spiritum singulariter ad hoc illuminatifuerunt. Sub gratia autem manifeste omnibus jam et praedicatur etcreditur, et modus redemptionis et qualitas personae redemptoris.Semper tamen in Ecclesia Dei ab initio fidem et cognitionem fuissecredimus incarnationis et passionis Christi; quia ab initio nunquamdefuerunt, qui hoc cognoverunt. Alii salvabantur, quia horumperfectioni fide simplici jungebantur; et eos bene operandosequebantur.

346

CAP. VII. Quid sit quo nihil minus unquam fides vera habere potuit.

Haec sunt quibus ab initio nihil minus unquam recta fideshabere potuit. Credere videlicet unum esse Deum creatorem omnium,Dominum et rectorem universorum; ipsum quidem non esse maliauctorem, eorum tamen qui in malis suis ejus misericordiamquaererent vel exspectarent futurum redemptorem. Haec simpliciumfidei in initio suffecisse credimus, quibus, etsi nihil amplius additumest ad cognitionem, multum tamen collatum est ad devotionem. Istiquidem venturum in carne redemptorem, et in eadem carnemoriturum, resurrecturum, et ascensurum; sive alia quaedam quaeillis temporibus abscondita fuerunt, manifeste non cognoverunt. Ettamen fidem nativitatis et passionis, sive resurrectionis et ascensionisejus, in hoc eos verissime habuisse dicimus; quia credentibus etscientibus haec fide et devotione sub spe et exspectatione ejusdemredemptionis adhaeserunt, quamvis modum ejusdem redemptionissuae similiter non cognoverunt. Sic ergo intelligendum putamus quoddicit beatus Augustinus, quod eadem fides mediatoris salvos justosfaciebat antiquos, pusillos cum magnis; quia eamdem fidemmediatoris justi antiqui habuerunt pusilli cum magnis. Alii quidemquae ventura erant, sicut ventura credentes et cognoscentes; alii veronon quidem cognoscentes, sed credendo et desiderando,cognoscentibus et credentibus adhaerentes. Quod vero subjungit,quia sicut nos credimus in carne venisse, sic illi venturum, sicut nosmortuum, sic illi moriturum, etc., vel non ad omnes referendum est,sed ad eos tantum quibus ventura haec praescire singulariter datumest, ut omnes quidem eamdem fidem sed non eamdem fideicognitionem habuisse dicantur; aut si de omnibus hoc dictumintelligitur, omnes qui futuram redemptionem crediderunt, haec etiamin quibus redemptio constabat credidisse, non inconvenienteraffirmantur. Inquantum enim ipsam quae omnia haec continebatredemptionem venturam crediderunt, haec crediderunt, quamviseamdem de ipsis omnes in credendo cognitionem non habuerunt.

347

Hoc modo igitur sano intellectu dici potest omnes ab initio justosfidem Salvatoris habuisse, et omnes in fide redemptionis venturaejustificatos fuisse, quia eamdem redemptionem vel venturamcrediderunt, vel credentibus et cognoscentibus crediderunt; et cumfide sacramenta ipsius redemptionis, quae ab initio instituta sunt, adsanctificationem susceperunt; et in ipsis eamdem redemptionemsuam, quasi in umbra et figura portaverunt. Quod bene illi duo virisignaverunt, qui botrum in vecte suspensum, de terra promissionis adfilios Israel in desertum portaverunt. Botrus siquidem in vecteChristus in cruce est, cujus mysterium in sacramento duo populiportant. Qui praecesserunt, portaverunt quidem: sed non viderunt,quia praecedentes adventum ejus; sacramenta passionis ejus, omnesquidem per fidem portaverunt, sed non omnes per cognitionem, quodportaverunt intelligere meruerunt. Sequentes autem et portant etvident: quia fideles qui post adventum ejus in carne subsequuntur;sacramentum passionis ejus, et per fidem suscipiunt, et per revelatamjam cognitionem agnoscunt. Unde Beda in eamdem quaestionem:Unum, inquit, idemque Dominicae crucis trophaeum, prius prophetaeet Moyses, quam apostoli noverant et praedicabant, sed prophetaehoc aliquoties figuratis velatisque sermonibus; apostoli autemapostolorumque successores patefacta luce Evangelii semper apertepraedicabant; ita ut nunc omnis populus Christianus scire et confiteridebeat fidem, quam eo tempore pauci admodum, et perfectioresquique noverunt, quamvis omnis Dei populus etiam tunc ejusdemmysteria fidei in legalibus caeremoniis typice portaret.

348

CAP. VIII. Recapitulatio supradictorum.

Duo igitur sunt in quibus constat vera fides. Creator etredemptor. Unum tibi sine altero non sufficit. Utrumque agnosce,utrumque confitere. Si Creatorem credis agnoscisque quod factus es;si redemptorem confiteris, agnoscis quod reparatus es. Unus estcreator et redemptor. In suo te fecit, in tuo te refecit; et utrumqueunus fecit. Si ipse te fecisset, et alter te refecisset; deberes illi quodfactus es, et deberes alteri quod refectus es. Et sic esset divisaintentio tua et dilectio et obedientia tua; et non esses unius totus. Etde duobus illum plus diligeres, a quo plus haberes. Qui creavit te,dedit tibi esse; qui redemit te, dedit tibi beatum esse. Propterea neplus a te diligeretur alter quidam redemptor, quam ipse creator, voluitipse creator esse redemptor, et sustinuit tuam passionem ut emerettuam dilectionem. Missus est naturalis filius pro adoptandis, quiasine ipso alieni introducendi non fuerant in haereditatem. Venitsapientia, ut hostis non potestate, sed ratione vinceretor; et in hisomnibus fides tua in uno constat, et ad unum et una, quia cum duonominantur, unus significatur; quoniam unus creator est et redemptor.Creator ad naturam, salvator ad gratiam. In his duobus totum est etunum, hoc est in quo ab initio fides credentium una est, quamvis ineadem fide in aliis major, in aliis minor de istis cognitio fuerit,secundum diversitatem temporum, sicut uno et eodem tempore, inaliis major in aliis minor invenitur cognitio de his ipsis secundumcapacitatem personarum. Quamvis ergo fides creverit, ut aliquando etin aliquibus major esset; non tamen mutata est, ut alia esset. Sedomnes fide una crediderunt unum, et omnes una fide justificati sunt,qui justificari meruerunt. Sine fide enim, ut ait Apostolus,impossibile est placere Deo (Hebr. II). Et sicut dicit beatusAugustinus: Ubi fides non erat, bonum opus non erat.

349

CAP. IX. De sacramento fidei et virtute.

Sacramentum fidei dupliciter potest intelligi. Sacramentumenim fidei vel ipsa fides intelligitur quae sacramentum est, velsacramenta fidei intelliguntur quae cum fide percipienda sunt, et adsanctificationem fidelium praeparata sunt. Nam et quaedamsacramenta militaria dicuntur, quibus milites in sua conditioneimperatori suo ad fidem conservandam obligantur; et infidelesquoque sacramenta quaedam habent, quae sacramenta dicuntur,quamvis nec sacra sint, nec sacrae rei signa. Sed exsecrationes potiuset abominationes: quibus non sacrantur homines, sed polluuntur.Tamen ad horum differentiam sacramenta fidei dicta intelligi possuntquae a fidelibus tractantur, et cum fide ad sanctificationemsuscipiuntur. Primum ergo consideremus qua ratione ipsa fidessacramentum dicatur, vel cujus rei sacramentum esse intelligatur.Apostolus dicit: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tuncautem facie ad faciem (I Cor. XIII). Nunc scilicet quando per fidemvidemus, videmus per speculum in aenigmate; tunc autem quandovidebimus per contemplationem videbimus facie ad faciem. Quid estper speculum videre? Imaginem videre. Quid est facie ad faciemvidere? Rem videre. Puta aliquem esse post te, vel supra te, aversuses ab illo, nec vides facie ad faciem, facie tua ad faciem illius. Aversaest enim facies tua ab illo: et si forte ille respicit ad te, non tamen tusimiliter ad illum. Quandiu igitur sic eris, non poteris illum viderefacie ad faciem. Exhibe speculum et pone ante te, statim videbis in eoimaginem illius, qui est ad dorsum tuum, vel supra verticem tuum, etdices: Video te. Quid vides? Jam aliquid vides, sed imaginem solam.Vides illum, sed in imagine sua, nondum in facie sua. Nondumcognoscis sicut cognosceris; nondum vides, sicut videris. Videris inte, vides in imagine. Ille ad te respicit qui te videt; tu autem aversuses ab illo. Converte te ad illum, et pone faciem ad faciem; et videbisjam non imaginem, sed ipsam rem. Prius vidisti illum, sed in imaginesua: modo vides illum in facie sua. Tamen cum ipsam rem videreincipis, agnoscis quia aliquid similitudinis fuit illi quod visum est in

350

imagine, ad id quod videtur in re. Quod videtur in imaginesacramentum est: quod videtur in re, res sacramenti est. Quod ergovidemus nunc per speculum in aenigmate, sacramentum est ad illudquod videbimus facie ad faciem in manifesta contemplatione. Sedquod est aenigma, et quod est speculum in quo videtur imago donecipsa res videri possit? Aenigma est Scriptura sacra. Quare? quiaobscuram habet significationem. Speculum est cor tuum, si tamenmundum fuerit et extersum et clarificatum. Imago in speculo fides incorde tuo. Ipsa enim fides imago est, et sacramentum. Contemplatioautem futura, res et virtus sacramenti. Qui fidem non habent nihilvident; qui fidem habent jam aliquid videre incipiunt, sed imaginemsolam. Si enim fidelis nihil videret, ex fide illuminatio non esset, necdicerentur illuminati fideles. Si autem jam ipsam rem viderent, et nonamplius videndum aliquid exspectarent, non per speculum inaenigmate, sed facie ad faciem viderent. Ergo qui per fidem vident,imaginem vident; qui per contemplationem vident, rem vident. Quifidem habent, sacramentum habent; qui contemplationem habent,rem habent. Fides ergo sacramentum est futurae contemplationis; etipsa contemplatio res et virtus sacramenti; et accipimus nunc interimsacramentum sanctificandi, ut perfecte sanctificati rem ipsam caperepossimus. Si ergo summum bonum hominis contemplatio creatorissui merito creditur, non inconvenienter fides per quam absentemvidere quodammodo incipit, initium boni, et principiumrestaurationis ejus memoratur. Quae videlicet restauratio secundumincrementa fidei crescit, dum homo per agnitionem ampliusilluminatur, ut plenius agnoscat, et inflammatur per dilectionem, utardentius diligat. Sic ergo justus, quandiu in hoc corpore existens,peregrinatur a Domino, vivere habet ex fide, quemadmodum cumeductus de hoc ergastulo fuerit, et introductus in gaudium Dominisui, vivere habebit ex contemplatione. Sed mira Dei dispensationeagitur quod nunc malitia interim hostis antiqui ad persequendos etimpugnandos fideles relaxatur, quatenus videlicet hoc hominireputetur pro merito; si nunc per fidem ambulans, viam veritatisetiam impugnatus non deserat, qui prius visione praesentis Dei

351

roboratus, sola persuasione prostratus erat. Ut autem in hoc praelioinvictus stare possit, et bonum suum illaesum custodire, dantur ei utdictum est in sacramentis arma, quibus se muniat; in operibus bonistela quibus hostem prosternat, ut scilicet fidei charitate et speadjuncta, interius pariter roboretur et vivat.

352

353

PARS UNDECIMA

DE NATURALI LEGE

CAP. I. De sacramentis naturalis legis.

Post fidem de sacramentis fidei tractare debemus. Sacramentaab initio ad restaurationem et curationem hominis instituta sunt; aliasub naturali lege, alia sub scripta lege, alia sub gratia. Et in hissemper quae tempore posteriora fuerunt, effectu gratiae spiritualisdigniora inveniuntur. Omnia enim illa superioris temporissacramenta, sive sub naturali lege, sive sub scripta; signa quaedamfuerunt et figurae eorum quae nunc sub gratia exhibita suntsacramentorum. Et ideo effectum spiritualem quem suo temporeoperabantur, posita pro istis; illa virtute et sanctificationeoperabantur, quam sumpserunt ab istis. Si quis igitur sacramentapriora effectum sanctificationis habuisse negaverit, non mihi rectesentire videretur.

354

CAP. II. De prima differentia praecedentium et subsequentium sacramentorum.

In hoc tamen dignitatem sequentium indubitanterpraeferimus, quod illa et visibilia, et signa visibilium fuerunt; istavero cum sint ipsa quidem visibilia, tantummodo invisibilis gratiaesigna et sacramenta existunt. Ideo sacramenta gratiae, primum perbenedictionem virtutem in se sanctificationis suscipiunt, ac deindequam continent in se sanctificationem conferunt, ut sint exsanctificatione sanctificantia, atque haec ex sua sibique coelitusindita sanctificatione conferant, quod illa per haec ex sola horumsignificatione conferre consueverant. Passio namque Salvatoris quaeprimo loco sacramenta gratiae ad effectum salutis sanctificat,mediantibus istis etiam illa prioris temporis sacramenta sanctificabat,ut eadem salus esset, et his qui recta fide signa futurorum in illisvenerati sunt, et his qui effectum salutis in istis percipiunt.

355

CAP. III. Alia differentia.

Illud quoque inter ipsa primi temporis sacramenta quae subnaturali lege erant, et ea quae vel sub lege scripta, vel sub gratiainstituta sunt sacramenta interesse perspicimus, quod illa voluntatismagis esse videntur, ista necessitatis. Illa ex voto celebrata, ista expraecepto. Neque enim existimandum est illa prima naturalis legissacramenta, sive decimas videlicet, sive sacrificia, sive oblationes; itahomini ex necessitate indicta, ut qui ea non exsecutus fuisset, reatumpraevaricationis incurreret, quemadmodum ille qui fideliter ea coleretmeritum devotionis suae inveniret. Nusquam enim legimus quod antelegem scriptam, Deus homini dixerit, qui decimas non dederit, quisacrificia non obtulerit: sicut postea per legem dixit: Masculus cujuscaro praeputii circumcisa non fuerit, peribit anima illa de populo suo(Gen. XVII). Et sicut sub gratia terribiliter intonuit: Nisi quis renatusfuerit ex aqua et Spiritu sancto, non potest introire in regnum Dei(Joan. III). Unde conjicimus quod sacramenta illa prima magis adexercendam devotionem proposita fuerant, quam ad obtinendamsalutem indicta. Nam qui nihil possidebat, unde decimas offerredebebat? qui nihil habebat, quae sacrificia et quas oblationes offerrepoterat? Votum vovit Jacob Deo dicens: Si Dominus Deus meusfuerit mecum (Gen. XVIII), etc. Ac deinde subjungit: De universisquae dederis mihi decimas et hostias pacificas offeram tibi (ibid.).Quod ergo ex voto se facturum spopondit, quod hoc ex necessitatemandati non deberet, patenter ostendit.

356

CAP. IV. Quod homo a Deo instructus est ad decimas offerendas.

Probabile tamen est omnino hominem ad haec exercenda aprincipio a Deo instructum et eruditum fuisse, ut primi contemptusculpam subsequentis devotionis studio aboleret, et qui in semetipsocontumax exstiterat, in suis postmodum obtemperare consuesceret.Unde enim homo rerum suarum decimam potius quam nonam veloctavam, vel aliam quamque partem offerendam esse scire potuisset,nisi a Deo doctus fuisset? Ex quo conjicimus quod Deus quidemhominem a principio ad haec exercenda consilio erudivit, sedpraecepto non obligavit, donec postea inveniret illa, in quibus homopraecepti capax, obedientiam exhiberet, et praevaricationem cavereaddisceret. Primum igitur ante legem parvulos consilio nutrivit.Postea sub lege exercitatos praecepto tentavit. Novissime sub gratiaperfectos in libertate spiritus ambulare permittit. Ut igitur brevitersupradicta ad memoriam revocemus, quae sit differentia intersacramenta Novi Testamenti, et illa quae vel sub lege naturali, velsub scripta lege sacramenta fuerunt attendenda consideremus.

357

CAP. V. Prima differentia, secunda differentia, tertia differentia.

Prima igitur differentia quod sacramenta Novi Testamentiprimo loco gratiae spiritualis signa sunt; et ad ipsam gratiamsanctificandis conferendam infusa sibi benedictione principaliterinstituta. Illa vero, signa horum tantum; et mediantibus his quorumsigna fuerunt, ne sine salute essent, qui tempus redemptionispraecesserunt, gratiam in sustentationem contulerunt. Secundadifferentia est quod qui in illis sacramentis imbuebantur antiqui justi;nondum adhuc regni coelestis januam intrare potuerunt donecsalvator per carnem assumptam coelos ascendit, et omnibus in secredentibus ac se sequentibus viam aperuit. Tertia differentia estquod sacramenta naturalis legis non ex praecepto indicta videntur,sed ex consilio ad votum proposita; sacramenta vero scriptae legis etgratiae necessitatem quamdam exsecutionis inducere propterea quodnon ex consilio tantum, sed ex praecepto esse instituta noscuntur.

358

CAP. VI. Quare prima mutata sunt per secunda.

Sed oboritur non contemnenda quaestio, quare videlicet sieumdem salutis effectum tam per praecedentia quam persubsequentia, gratia contulit; divina jussio ritum antiquorum perinstitutionem subsequentium abolevit. Nam si eadem virtus in illissacramentis fuit, quid necesse erat, ut illa cessarent et istasuccederent? Sed sciendum est quod divinae dispensationis ordo etratio hoc poposcit, ut sicut ab initio, procurrente tempore, magis acmagis adventus salvatoris appropinquavit; sic semper magis ac magiseffectus salutis cresceret, et cognitio veritatis. Propter quod et ipsasigna salutis per successionem temporum; alia post alia mutaridebuerunt, ut cum effectus gratiae divinae in salutem cresceret, simulquoque et ipsa sanctificatio in ipsis signis visibilibus evidentiorappareret. Erat quippe idem salvator, eadem gratia, eadem fides, illicventuri, hic exhibiti. Sed quia ipse per quem salus dabatur, longe erat,ejusdem salutis signa obscura esse debuerunt. Postea vero paulatimejus adventu appropinquante, oportebat ut eodem ordine, et fides incognitione, et gratia in salute cresceret; et eadem gratia insacramentis foris, et signis suis, evidentius se manifestaret.Quapropter primum per oblationem; et postea per circumcisionem,ad ultimum per baptismum, expiationis et justificationissacramentum formari institutum est, quia ejusdem mundationisforma et similitudo, in oblatione quidem occulte invenitur, incircumcisione vero evidentius exprimitur, per baptismum autemmanifeste declaratur. Primam namque institutionem accepit homo utpro remediis salutis exterioris substantiae partem offerret Deo,partem ad usum proprium retineret, quatenus in hoc facto disceret eaquae intrinsecus bona erant Deo tribuere, quae vero mala, sibiimputare. Denarius quippe (quoniam perfectus numerus est) signumest bonitatis et virtutis, quae Deo tribuitur, et in homine a Deocognoscitur. Nonarius autem quia minus habet a perfecto habetperfectum et vitium, et corruptionem significat, quae merito hominideputatur. Propterea igitur homo decimam dare Deo, nonam sibi

359

retinere praecipitur, ut quod bonum est in se a Deo esse, quod veromalum est a se esse confiteatur. Sed hoc signum quasi de legesumptum, magis docuit hominem quid esset, quam quid fieret. Igiturcum tempus advenisset quo veritas ipsa declarari debuerat, datum estremedium per circumcisionis sacramentum, ubi dum de exteriorisubstantia hominis pars non quidem naturaliter superflua, sed ejusquod superfluum est figura, praecipitur; jam manifestius illa peccaticircumcisio, quam in interiori homine gratia perficit, demonstratur.Quia autem circumcisio exteriores sordes et enormitates quae forissunt resecat; ablutio autem interiores maculas emundat: convenienterjam manifestata veritate in adventu Christi cessare debuitcircumcisio, ut illud sacramentum succederet quod perfectamhominis emundationem et interiorem animae candorem, quem in ipsoet per ipsum sacramentum adipiscitur, posset declarare. Ampliusautem quia circumcisio quidem sordes aufert, sed dolores infert;ablutio vero inquinatos sine dolore emundat, idcirco priori populo intimore servienti, et sub lege laboranti, circumcisio ad emundationemdata est; novo autem populo in gratia per charitatem ambulanti,ablutio. Videntur ergo prima illa sacramenta quae sub naturali legepraecesserunt, quasi quaedam umbra veritatis; illa vero quae posteasub scripta lege secuta sunt, quasi quaedam imago vel figuraveritatis; ista autem quae sub gratia novissime consequuntur non jamumbra vel imago, sed corpus veritatis. In quibus salutis effectus,quoniam et perfecte eatur et evidenter ostenditur, quasi spiritus incorpore viventi, exteriori motione proditur; sic in eis invisibilisgratiae vita clarissime demonstratur. Prima ergo sacramenta umbrafuerunt; secunda imago; tertia corpus; post quae quarto loco sequiturveritas spiritus. Haec in praesenti, de sacramentis naturalis legis dictasufficere putamus, quae tunc quidem sicut superius jamcommemoratum est, ita fidei justificanti juncta fuisse credimus, ut ineis esset exercitatio devotionis, non necessitas obtinendae salutis.Sola enim fide ex dilectione operante, illi tunc justificabantur, qui pergratiam ad participationem futurae redemptionis servabantur. Sedquia de primis illis sacramentis quibus devotio fidelium tunc

360

exercebatur, jam quaedam pro tempore diximus, etiam de operibusaliqua dicenda putamus.

361

CAP. VII. De tribus generibus operum.

Tria sunt genera operum; quaedam ita bona sunt, ut nunquamlicite praeteriri possint: quaedam ita mala, ut nunquam licite possintcommitti: quaedam autem media sunt, quae pro tempore et loco agipossunt et praetermitti. Sola illa igitur quae sic se habent ut nunquamlicite fieri possint, lex naturalis prohibuit; illa vero quae nunquamlicite possunt praetermitti, sola praecepit, media omnia ad utrumlibetrelinquens. De prohibendis unum praeceptum in corde hominisscripsit. Quod tibi non vis fieri. alii non feceris (Tob. IV). Depraecipiendis similiter, unum: Quaecunque vultis ut vobis facianthomines, et vos similiter facite illis (Matth. VII); ut videlicet homoex sui consideratione disceret qualem se erga proximum exhiberedeberet. Sed postea cum lex subintraret et disciplinam vivendiarctiorem proponeret; ex his quae media fuerant, quaedam excepit;alia per praeceptionem, alia per prohibitionem in alteram partemdeflexit, ut, quemadmodum primo homini in paradiso Deus deconcessione naturali unam pro praecepto disciplinae prohibitionemexceperat, ita modo filiis ejus non in una veritate stantibus, sed pervarios errores dissipatis; non unum de concessione naturalipraeceptum disciplinae quasi probandis, sed quasi corrigendis etreparandis multa formaret, ut quanto magis se in mediis temperarediscerent, tanto levius inconcessa cavere valerent. Illic multaconcessa, pauca sunt prohibita; hic multa prohibita, pauca concessa.Illic dictum est homini, ut de ligno scientiae boni et mali noncomederet, non quia lignum malum erat, sed quia obedientiaprobanda erat. Hic dictum est ut carnem cum sanguine noncomederent, ut discerent horrere crudelitatem; carnem porcinam nonederent, ut detestarentur immunditiam; in bove et asino non ararent,ut praedicationi noxiam agnoscerent pigritiam et stultitiam; et caeterasimilia, quae omnia media erant. Illa vero quae sub lege naturali induobus praeceptis clausa fuerant, per scriptam legem postea septemillis, quae in secunda tabula proposita sunt praeceptis explicata suntet distincta, ex quibus primum erat: Honora patrem tuum et matrem

362

tuam, ut bene sit tibi, et sis longaevus super terram (Exod. XX).Secundum: Non occides; tertium: Non moechaberis; quartum: Nonfurtum facies; quintum: Non falsum testimonium dices; sextum: Nonconcupisces uxorem proximi tui; septimum: Non concupisces remproximi tui. In quibus et hoc non negligenter praetereundum est,quod ex his septem unum solummodo secundum praeceptionemdatum est; sex reliqua secundum prohibitionem. Primum namquepeccatum hominis fuit inobedientia; et idcirco vita ista quae hominiad poenitentiam conceditur, tota obedientia deputatur. Quia igiturhomo in malis agendis, ex propria concupiscentia in diversadistrahitur, in bonis agendis sola obedientiae regula gubernatur. Ideoin malis cavendis quae habet ex semetipso, et per semetipsum facerepotest, erat sigillatim instruendus; ad bona vero agenda adobedientiam solummodo revocandus, ut ubi per sententiam aliussalubrius disceret quod in se agere debuisset. Cum enim jubeturhomo patri et matri honorem deferre, non hoc ad carnales parentessolum referendum est, sed potius hoc ei praecipitur, ut qui Deumaliquando in praeceptis suis contempsit, nunc propter Deum hominisuperiori obedientiam atque honorem exhibere non dedignetur.

363

PARS DUODECIMA

DE LEGE SCRIPTA

CAP. I. De unione populi fidelis.

Primus status ab Adam usque ad Abraham magis propriedeterminatur. Quamvis enim per Moysen lex scripta data sit; anteMoysen tamen observantia legalis in circumcisione exordiumsumpsit. Primum illud saeculum sub lege naturali, quasi inconfusione quadam transierat; et qui in eo fideles exstiterant, quasipauca quaedam grana in humano genere dispersa. et ab invicemdiscreta, sola intus fide unita fuerant. Ut ergo ad interiorem unitatemcommendandam exterior conderetur, et esset in manifesto formafidei; ad quam ex dispersione sua qui vocandi fuerant invitarentur;propositus est unus ad quem, in uno perficiendo qui assumendipostea fuerant, omnes colligerentur. Vocatus est Abraham unus exmultis; unitas principium unionis, ut ad sinum illius colligerenturquicunque post illum fide illi et devotione jungerentur. Vocatus estergo ut exiret de terra sua, et recederet ab illis quibus unitus fuerat,nec conjungeretur illis ad quos ibat. Et data est illi forma quamtransmitteret ad omnes ex ipso nascituros; et omnes in ipsa una formaunum futuros, ut cum fidelium numerus augeretur, unitas tamen fideinon multiplicaretur, ut primum in illius forma unum essent, qui exipso nascerentur, postea et unum fierent qui in eadem fide ipsisociarentur. Extunc ergo unitas populi Dei incoepit, et unitasconversationis fidelis, quae primum signata est per sacramentumcircumcisionis postea signanda per sacramentum baptismatis.Primum signaculum in carue sub quo uniendi erant, qui in carneunum erant Propterea circumcisio data non erat nisi semini Abrahae,ut in carne signarentur qui in carne unirentur. Postquam autem adhanc unitatem accesserunt qui secundum carnis generationem ex ipso

364

non fuerunt, positum est signaculum unionis extra substantiamcarnis, quia spiritu et fide unum facti sunt, qui unum carne nonfuerunt.

365

CAP. II. De circumcisione.

Mandavit itaque Deus Abrahae ut circumcideret pellempraeputii sui; ipsi in signum, posteris in exemplum, tantum adpriorem statum superaddens, quatenus per hoc signaculum populusDei ab infidelibus discerneretur, quousque ille veniret qui non solumde filiis Abrahae, sed de universis gentibus fideles colligeret; ac perhoc, sicut dictum est, non jam per signaculum carnis in genere, sedper signaculum baptismatis secernerentur in sanctificatione. Sanequicunque interim non de semine Abrahae fideles exstiterunt; huicpraeceptioni subjecti non fuerunt. Neque circumcisionis (quae solisemini Abrahae indicta fuerat) suscipiendae debito tenebantur, sedfide operante per dilectionem, sicut et prius sub lege naturalipriusquam circumcisio instituta fuisset; qui justi fuerant sinecircumcisione salvabantur. Modus autem circumcisionis talis erat.Praeceptum fuit, ut puer masculus octavo die a nativitate suacircumcideretur in carne praeputii sui (Gen. XVII). Et sunt quiaddendum putant cultello de petra facto, quod tamen nulla aliaauctoritate probant, nisi quod Sephora, uxor Moysi, territa ab angelo,acutam petram sumpsisse legitur, et ea praeputium filii suicircumcidisse (Exod. IV). Et Josue, in terram promissionisingressurus, secundo in populo Israel circumcisionis sacramentumcultris petrinis innovasse memoratur (Josue V). Sed illud in alteroquidem ob festinationem magis et trepidationem; in altero vero obtypum et significationem veri Jesu, quam per consuetudinem factum,non inconvenienter existimatur. Ut ostenderetur igitur sacramentumcircumcisionis, non quemadmodum priora sacramenta ad voluntatempropositum, sed ex necessitate exsequendum, praeceptumcomminatione firmatur cum dicitur: Masculus, cujus praeputii carocircumcisa non fuerit, peribit anima illa de populo suo (Gen. XVII).Causa quoque subinfertur, cum dicitur: Quia pactum meum irritumfecit (ibid.). Si ergo per pactum Dei irritum factum praevaricationemprimorum parentum intelligimus, cum incircumcisus obpraevaricationem pacti periturus dicitur, manifeste datur intelligi

366

sacramentum circumcisionis ad hoc institutum ut per ipsum homo adebito primae praevaricationis liberaretur. Idem enim salutiferaecurationis auxilium circumcisio contra originale peccatum in legecooperabatur quod nunc baptismus, excepto quod regni coelestisjanuam primi patres intrare non poterant, propter quod necessaria fuitmors Christi, quae aditum vitae patefaceret. Tres sane suntcircumcisiones: Una in carne tantum exterius, quae sacramentum est.Duae aliae sunt quae sunt res, et virtus sacramenti. Altera quae fit inpraesenti, quando anima per depositionem iniquitatis circumciditur;altera quae in futuro fiet, quando per depositionem corruptioniscorpus circumcidetur. Prima igitur est in carne, secunda in mente,tertia in corpore. Octonarius vero in sacra Scriptura aliquandotempus resurrectionis significat quod post praesentem (quae septemdiebus currit) vitam sequitur, aliquando tempus gratiae, in quo quasipost Sabbatum legis, aeterna bona servientibus Deo promittuntur.Merito igitur prima illa circumcisio quae sacramentum erat illarumduarum; jussa est fieri octavo die ut ostenderetur quod in temporegratiae corda circumcidenda erant, per emundationem iniquitatis, etin tempore resurrectionis corpora, per depositionem corruptionis.Propterea autem solis masculis data est circumcisio carnis; quia sacraScriptura per masculinum sexum animam, per muliebrem verocarnem significare solet, ut videlicet ostenderetur, quod illa exteriorcircumcisio animabus sanctificationem contulit, sed carni nonabstulit corruptionem. Cultellus de petra factus, Christum significat.De quo dicit Apostolus: Petra autem erat Christus (I Cor. X), de unoscriptum est: Ecce agnus Dei, qui tollit peccata mundi (Joan. I). Incarne praeputii jussa est fieri, quia ad remedium data est contraoriginale peccatum; quod a parentibus contraximus, per illudmembrum propagati. Porro feminae in populo circumcisionis solafide salvabantur, sacrificiis et oblationibus, aliisque legis caeremoniispurificatae; ipsam quoque circumcisionem fide suscipientes, et in eisqui carnem illam susceperunt, venerando participantes. Masculi quimorte praeventi ad octavam diem pervenire non potuerunt, et ob hocsine circumcisionis sacramento ab hac vita recesserunt, sola fide

367

parentum cum oblationibus et sacrificiis intervenientibus nonimprobabiliter salvati existimantur, pro eo quod praeceptumcircumcisionis non nisi masculis ad octavum diem venientibusindictum esse videtur, ac per hoc praevaricationis reos non fuisse, quicontemptores praecepti non fuerant, quod datum non fuerat nisipervenientibus ad diem octavum. Praecipue ne miserabilior hic sexusappareat; et ei etiam praejudicetur in illo a quo alter sexus absolutusomnino fuisse comprobatur. Sed merito quaeritur, an ii qui diemoctavum negligentia sive contemptu parentum, sine sacramentocircumcisionis transierunt; postmodum eodem sacramento perceptosalutis effectum consecuti sunt, cum praeceptum divinum hocsacramentum non nisi die octavo celebrandum indixerit. Et potestfortassis non irrationabiliter credi, quod sicut de gentibus ad ritumlegis venientes, hoc sacramentum qualibet aetate ad salutemperceperunt, ita etiam si qui sub lege tempore suo hoc nonpercepissent, ad salutem tamen et remedium eis operatum sit, si illudpostmodum suscipiendo priorem negligentiam correxerunt. Sic igiturcircumcisionis sacramentum semini Abrahae sanctificando etsignando pariter datum est; sanctificando, ut justificaretur; signando,ut a caeteris gentibus discerneretur, quatenus singularis maneret, etdiscreta generatio de qua Christus nasceretur. Unde consequentercolligitur probabile esse illi semini Abrahae circumcisionem expraecepto indictam, de qua Christus nasciturus erat, ut videlicet postAbraham Isaac, post Isaac Jacob, ac deinde duodecim tribus quae deipso Jacob exortae sunt. Nam et Job secundum quosdam de Esaustirpe fuisse creditur, qui tamen circumcisus fuisse non legitur.

368

CAP. III. De praeparatione legis.

Sacramentum circumcisionis ante legislationem datum est: etper ipsum quaedam praeparatio ad suscipiendam legem facta est.Quemadmodum enim nunc in Novo Testamento, primum homo undabaptismatis ablutus, signum et nomen professionis suae accipit, acdeinde numero fidelium associatus, et praeceptis divinis instructus adcomplendam professionem suam accedit; sic antiquus ille populusprimum quidem per circumcisionem signatus est, postea per legeminformatus.

369

CAP. IV. De sacramentis legis scriptae.

Lex scripta tria continet: Praecepta, sacramenta, promissa. Inpraeceptis est meritum, in promissis est praemium, in sacramentis estadjutorium. Per praecepta eundum fuerat ad promissa. Sed quiahomo per se infirmus erat, venerunt sacramenta media, interpraecepta et promissa quae illum adjuvarent, et ad praeceptaperficienda, et ad promissa obtinenda. Sub lege naturali pauca erantsacramenta, sub lege scripta utraque multiplicata sunt, et praeceptascilicet et sacramenta. Nam cum primum medicus Deus ad hominemaegrotum curandum accessisset, totum occupaverat morbus, quemtotum reliquerat salus. Et apposuit in corpore generis humani inprimis pauca antidota, et paucis membris, id est paucis personis, utpaulatim morbus deficeret et salus cresceret. Postea sub lege scripta,remedia plura contulit, et plures reparavit. Duo praecepta fuerunt sublege naturali et tria sacramenta. Duo praecepta: Quod tibi non visfieri, alii ne feceris (Tob. IV). Et quaecunque vultis ut vobis facianthomines, eadem et vos facite illis (Matth. VII). Tria sacramenta:decimae, oblationes, et sacrificia. Decimae in portionibus, oblationesin rebus, sacrificia in animalibus. Sub lege scripta multa fueruntpraecepta, et multa sacramenta. Praecepta enim legis scriptae, aliafuerunt mobilia, alia immobilia. Mobilia sunt quae ex dispensationead tempus sunt ordinata. Immobilia sunt quae a natura veniunt, et velita mala sunt, ut nullo tempore sine culpa fieri possint, vel ita bona,ut nullo tempore possint sine culpa dimitti.

370

CAP. V. De immobilibus praeceptis.

Immobilia ergo sola lex naturalis habuit duobus praeceptiscomprehensa. In uno bona praecipiendo, in altero mala prohibendo.Haec vero duo praecepta naturalis legis per legem scriptam latiusexplicata sunt et distincta, per septem illa praecepta quae secundatabula continebat. In quibus ostenditur qualem se exhibere debeathomo erga proximum, quemadmodum in tribus praecedentibusdemonstratur, qualem se exhibere debeat homo erga Deum. Unde etprima tabula dicta est, quia excellentiora continet mandata, quaepertinent ad dilectionem Dei. Secunda autem quia inferiora etproxima post haec praecepta continet quae pertinent ad dilectionemproximi. Vel prima tabula dicitur, quia in ea continentur praeceptaquae insinuant fidem; secunda quia in ea continentur praecepta quaeinstruunt ad bonam operationem. In prima tabula tria sunt praecepta,quia quae fide creditur Trinitas, est Deus. In secunda tabula septemsunt praecepta; quia in praesenti vita (quae septem tantum dierumcirculo volvitur) officia humanitatis proximo exhibentur. Tria vero etseptem denarium complent; quia perfectum facit fides recta, etoperatio bona. Primum praeceptum primae tabulae ad Deum Patrempertinet, sicut praeceptum primum secundae tabulae ad hominempatrem, ut utrinque paternitas principii auctoritate honoretur. Inprima tabula praeceptio est et prohibitio, similiter in secunda, ututrumque studeas et facere quod debes, et cavere quod non debes. Inaltero namque si offendis, delictum est. In altero vero si offendis,peccatum est. Facere enim non facienda peccatum est, faciendaautem non facere, delictum.

371

CAP. VI. De tribus praeceptis primae tabulae.

Audi Israel: Deus tuus Deus unus est, ipsum adorabis, et illisoli servies (Deut. VI). Non hoc totum de praecepto est quod dicitur,quia ante praeceptum per admonitionem ad obedientiam auditorisanimus praeparatur. Audi, Israel, hic nota obedientiam; Deus tuus,hic nota gratiam; Deus unus est, hic nota doctrinam, quasi diceretur:obedientiam exhibe, gratiam intellige, veritatem agnosce. Quodaudis, hoc est obedientia quam exigeris; quod Deus tuus, est gratiaqua perveneris; quod Deus unus, veritas qua illuminaris et perficeris.Deum tuum audi qui tibi misericordiam jam exhibuit, et necdumtamen a te servitium accepit, ut scias ab ipso esse utrumque; scilicetquod a te exigit opus virtutis, et quod tibi promittit praemiumretributionis. Audi Israel, hoc est, ausculta et acquiesce. Omnis enimvirtus ab obedientia incipit, quemadmodum omne vitium abinobedientia procedit. Frustra namque vel inobedienti gratia, velcontumaci doctrina, vel non intelligenti praeceptum daretur. Idcircoprimum dicit: Audi Israel, ut sis obediens; Deus tuus, ut devotusexistas; Deus unus est, ut veritatem agnoscas. Deinde sequiturpraeceptum: Ipsum adorabis, hoc pertinet ad fidem; et ei soli servies,hoc pertinet ad operationem. Fides enim operans ex dilectioneperfectum facit, quia nec opus sine fide, nec fides cui tempus suppetitaccepta est sine opere. Propterea adora recte credendo, servi beneoperando. Quaeri autem potest an id quod dixit; ei soli ad utrumquereferendum sit, ut dicatur: Ipsum solum adorabis, et ei soli servies.Sed hoc quomodo stare poterit, quia saepe in Veteri Testamento,sanctos viros non solum angelos adorasse, sed etiam homineslegimus; nec tamen propterea alicubi reprehensos invenimus? Et inNovo etiam Apostolus fideles ad serviendum superioribus et praelatissummopere exhortatur. Sciendum ergo est quod alio modo homines,alio modo Deus adorari praecipitur. Usu namque veteri superioresquique ab inferioribus adorari dicebantur, quando eis siveincurvatione genuum, sive capitis inclinatione ab his reverentiaexhibebatur. Deum autem adorare, est ei totam mentem per

372

humilitatem ac devotionem substernere, et ipsum principium acfinem omnis boni credere. Quod ei soli nos debere nemo est sanaementis qui ambigat. Unde ipse quoque per prophetam de se testaturdicens: Honorem meum [gloriam meam] alteri non dabo, et gloriam[laudem] meam sculptilibus (Isai. XLII). De servitute vero ad ipsumcompetenter intelligi potest, quia nimirum omnis ille rectissime soliDeo servire dicitur, qui et secundum Deum homini superiorihumiliter se subjicit; et ubi causa Dei impugnatur, fidelitercontradicit. Qui cavet sollicite ne in sua servitute vel per timoremhominis contra Deum quid faciat, vel terrenae retributionis lucrum inintentione, coelesti praemio anteponat. Sed in Graeco manifestiorsententia expressa est. Graeca namque locutio divinam servitutem abhumana proprio vocabulo distinguit, quod latinitas non habet. Ibienim Dei servitus latria, et humana dulia vocatur. Et ob hocidololatrae vocati sunt, qui eam servitutem quam Deo debueruntidolis exhibebant. Sed Latina lingua utramque sub eodem nomineservitutem comprehendit, et propterea obscurior significatio facta estcum dicitur. Ei soli servies, quod in Graeco ambiguum non est. Sedcum praeceptum ad Patrem pertineat, quare dictum est: ei soliservies, quasi etiam Filio et Spiritui sancto serviendum non sit? Sedquod dictum est soli non excludit communionem Filii et Spiritussancti, sed quidquid Deus non est. Pater autem et Filius et Spiritussanctus unus Deus est, ipse solus adorandus est, eique soli et nonalteri serviendum est, ea videlicet servitute quae ei soli debita est.Nam et in Evangelio, cum dicitur: Nemo novit Patrem nisi Filius(Matth. XI), non utique Spiritus sanctus a Patris cognitioneexcluditur, cum ipse etiam profunda Dei, teste Apostolo, scrutetur (ICor. II). Sed est ejusmodi loquendi genus, ut dicatur nemo, nisi illevidelicet qui non est, hoc quod ille. His pro brevitate transcursis adconsequens mandatum discutiendum transeamus quod tale est: nonassumas nomen Dei tui in vanum (Exod. XX; Deut. V). Hoc adsimplicem litterae sensum taliter intelligi debet, ut nomen Dei homoin vanum non assumat, id est vel ad mendacium affirmandum vel adidolum venerandum; scilicet ut neque idola nomine divino honoret,

373

neque falsitati nomen divinum associet. Mystice autem nomen Deiassumere in vanum, est Filium Dei visibilem per humanitatemfactum, creaturam existimare. In vanum quippe nomen Dei assumit,qui Filium Dei aeternum ex tempore coepisse credit. Nomensiquidem Patris Filius dicitur, quia in Filio, et per Filium Paterinvisibilis manifestatur; non solum quando mundus per ipsum factusest; verum etiam quando per ipsum homo est redemptus. Sane quiFilium Dei hominem factum confitentur, nequaquam in vanumnomen Dei assumunt, quia quem credunt hominem per id quodassumpsit ex tempore; verum Deum agnoscunt, per id quod fuit exaeternitate. Potest adhuc aliter intelligi quod dictum est: Nonassumas nomen Dei tui in vanum. In vanum namque nomen Deiassumunt, qui Filium Dei ad se missum, et pro sua salute incarnatumcontemnunt. Quid est ergo dicere: Ne assumas nomen Dei tui invanum, nisi sicut veneraris et adoras eum, propter hoc quod ab eofactus es; sic adora et venerare, propter hoc quod ab eo es redemptus,quia non minus tibi contulit cum redemit, quam cum creavit. Adeumdem spectat sensum, quod ipse Filius in Evangelio discipulis, etper discipulos omnibus in se credentibus dicit: Creditis in Deum et inme credite (Joan. XIV). Modesta quidem ut decuit pium nosadmonens insinuatione, ut intelligamus eum non solum adorandum anobis in sua divinitate qua condidit, sed in humanitate etiam quaredemit. Tertium praeceptum est observa Sabbatum (Exod. XX).Quatuor Sabbata commemorare videtur Scriptura. Primum illud inquo Deus perfectis operibus suis requievisse dicitur. Secundum illudquod filiis Israel carnaliter custodiendum mandatur. Tertium illudquod populo Dei servandum praecipitur. Quartum illud quod inpromissione Sabbatum pro Sabbato suis Deus dilectoribus pollicetur.Duo igitur sunt Sabbata exterius: unum Dei, et unum hominis; et duointerius unum Dei, et unum hominis. Sabbatum Dei quo exterius abopere cessare dicitur, sacramentum est illius interioris Sabbati ejus, inquo ipsius aeterna immortalisque aeternitas inconcussa beatitudineperfruens, nullo unquam labore fatigatur. Sabbatum hominis quod eivisibiter exterius servandum praecipitur, sacramentum est interioris

374

Sabbati, ubi mens sancta per bonam conscientiam a servitute peccatiquiescens; in gaudio Spiritus sancti jucundatur. Hoc Sabbatumquisquis in praesenti vita servaverit, ut nullis consentiat malis,perveniet in futura vita, ad illud aeternum Dei Sabbatum, ubi nullasentiet mala. Sicut dictum est: Et erit Sabbatum pro Sabbato, mensispro mense (Isa. LXVI). Illud itaque praeceptum specialiter adSpiritus sancti personam referri videtur, cum dicitur: ObservaSabbatum, ut videlicet in praesenti eum suscipiamus, et custodiamusintra nos in gaudium bonae conscientiae, quatenus eum in futurosuscipere et possidere mereamur, in gaudium vitae. Haec igitur suntpraecepta tria primae tabulae. In quibus praecipue dilectio Deicommendatur, et tota Trinitas unus Deus aequaliter adoranda etcolenda praecipitur.

375

CAP. VII. De septem aliis praeceptis quae sunt secundae tabulae.

Septem alia, secunda tabula continebat, quae hominem addilectionem proximi instituunt; et propterea septennariodistinguuntur, quia in praesenti vita tantum quae septem diebusvolvitur: nostra charitas pietatis operibus exercetur erga proximum;postea, consummatis operibus et finitis laboribus, percontemplationem pariter cum proximo beatificanda in Deum. Amorigitur proximi et temporalis est quantum pertinet ad exhibitionemoperis, et aeternus quantum pertinet ad effectum dilectionis. Primumpraeceptum secundae tabulae ad patrem pertinet hominem, sicutprimum primae tabulae ad Patrem Deum. Utrobique paternitaspraeponitur, utrobique principii dignitate honoratur, quia secundumquemdam modum, sic habemus principium nascendi pergenerationem a patre homine, sicut principium existendi perconditionem accepimus a Deo Patre; et paternitas hominissacramentum est et imago divinae paternitatis, ut discat corhumanum in eo principio quod videt, quid debeat illi principio a quoest, et quod non videt. Sic ergo est dictum. Honora patrem tuum etmatrem tuam, ut bene sit tibi, et sis longaevus super terram (Exod.XX). Sicut superius dictum est in primo praecepto primae tabulae, itaet hoc non totum ad praeceptionem pertinet quod propositum; sed ibiquod praeter praeceptum erat praemissum est, hic subjunctum est:Audi, Israel: Deus tuus unus est (Deut. VI). Hoc totum antepraeceptum praemittitur, ipsum praeceptum postea subinfertur cumdicitur: Ipsum adorabis, et ipsi soli servies (ibid.). Hic praeceptumpraecedit: Honora patrem tuum et matrem tuam (Exod. XX), deindesubjungit: ut bene tibi sit, et sis longaevus super terram. Quid estergo, quod ibi ante praeceptum causa praecepti praemittitur; hic postpraeceptum subinfertur, nisi quia Deus diligendus est propterseipsum, et homo propter Deum? Nam et amor parentum, si ad solamcarnem respicit, spirituale praemium non acquirit. Ex Deo igitur innobis prius est, propter quod postea diligendus est a nobis, quia ejusgratia, nostra dilectio praevenitur, et nostra dilectio per ejus gratiam

376

excitata subsequitur. In patribus autem carnis nostrae si ad id solumbeneficium nostra dilectio tenditur, quo carnaliter ab his nostrummeritum praevenitur, quia ultra carnis affectum, et supra carnisintuitum non proficit, ad perfectionem praemii spiritualis nonpertingit. Ergo propter vitam aeternitatis, diligendus est auctor vitaetemporalis, ut scilicet non hoc diligatur, quia hanc ab illo, imo perillum, vitam accipimus, sed quia per hanc ad illam vitam intraturisumus. Bene ergo cum dictum esset: Honora patrem et matrem,subjuncta est causa, ut bene tibi sit, et sis longaevus super terram,scilicet viventium, quia hoc diligere debemus in auctore vitae hujusquod ab illo per hanc vitam ad futuram vitam initiati sumus. Etpulchre honoranti principium suum, longaevitas promittitur, quia Deoper dilectionem adhaerentes aeternitatem promerentur. Sane quantumspectat ad sensum litterae, duobus modis parentes nostros honoraredebemus, et obediendo eis videlicet in omnibus (exceptis his inquibus dilectio Dei Patris offenditur) et eos quantum facultas nostrasuppetit, adjuvando. Sed et de patribus spiritalibus, id est praelatisnostris idipsum intelligere nihil impedit, quibus obedientiamdebemus quantum nostra habet possibilitas, et auxilium imoservitium, quantum suppetit facultas. Secundum praeceptumsecundae tabulae. Non occides (ibid.). Homocidium sit multis modis,manu, lingua, consensu. Manu fit cum quis alium actualiter vitaprivat, vel in locum mortis ubi vita privetur praecipitat, ut incarcerem, vel alium quemlibet talem locum. Lingua fit duobusmodis, id est, praecipiendo vel suggerendo. Judaei quippe Christumocciderunt, dum ut occideretur, judici suggesserunt. Consensusimiliter duobus modis fit homicidium, vel dum mortem alteruisdesideramus et cupimus, vel si dum eum a morte liberare possumus,vitam ejus negligimus, id est, adjutorium non impendimus.

Tertium praeceptum secundae tabulae est: Non moechaberis(ibid.), id est non fornicaberis. Fornicatio est omnis illicitusconcubitus; et est duplex fornicatio. Animae, unde Propheta:Perdidisti omnes qui fornicantur abs te (Psal. LXXII). Corporis, de

377

qua hic agitur. Hoc enim praeceptum et quaedam alia, sub veteri legetantum inchoata sunt, id est non plene, sed ex parte data, propterinfirmitatem auditorum, quae postea, adveniente gratia, consummatasunt. Lex enim dicit: Non moechaberis, corporalem tantummoechiam prohibens. Christus dicit: Quicunque viderit mulierem adconcupiscendam eam, jam moechatus est eam in corde suo (Matth.V); omnem illicitam concupiscentiam tam animae quam corporiscontradicens.

Quartum praeceptum est: Non furtum facies (Exod. XX).Furtum accipitur in hoc loco pro qualibet illicita usurpatione reialienae, sive occulta sive manifesta. Qui enim furtum prohibuit,rapinam non concessit, cum sit majus peccatum (ut testantur sancti)aperte et violenter rapere: quam occulte subtrahere, quia majusodium et iram excitat. Sub furto etiam comprehenditur usura.

Quintum praeceptum secundae tabulae. Non falsumtestimonium dices (ibid.). Ut ergo melius liqueat, quid sit falsumtestimonium, altius incipiendum est, id est a mendacio. Aliud enimest simplex mendacium in falso testimonio, aliud in perjurio, aliud invoto, dum aliquis vovet quod non solvit. De quibus omnibusdicendum est. Primum autem de simplici mendacio, qua propterponenda est descriptio mendacii, quidam mendacium sicdiffiniendum putant. Mendacium est falsa significatio cum voluntatefallendi, vel quae praesentialiter adest, vel postea advenit. Nam siquis alteri promittens se aliquid daturum, habens voluntatem dandicum promitteret, postea vero mutata voluntate dare nollet,mendacium esset, non quia in promissione cor duplex fuit, sed quiaqui promisit postea cor duplicavit. Sic ergo intelligi potest quoddictum est. Mendacium est significatio falsa, id est oratio vel locutioper quam ille qui loquitur auditori falsum significare intendit, etputat. Nam, etsi ita sit ut dicit, mentitur tamen ille qui loquitur cumopinione et intentione fallendi. Jocosa mendacia, et ironiae, etparabolae, mendacia non sunt; alioquin sancti reprehensibiles

378

invenirentur, quia in parabolis et ironiis multa locuti sunt. Sed ipseChristus in parabolis loquebatur ad ipsas turbas, quas utique insermone suo non assumpsisset, si ullum in eis mendacium constaret.Hoc tantum interest quod jocosa mendacia et si falsitatis reatum nonincidunt levitatis tamen culpam non evadunt. Est adhuc aliud genusmendacii, cum aliquis quasi humilitatis causa mentiri videtur, utpotecum se peccatorem dicit, ettamen non ita sentit ut dicit, de quoverissime dictum est, quia cum causa humilitatis quis mentitur, siantequam mentiretur peccator non erat; mentiendo efficitur quod nonerat, quia qui peccatorem se dicit, et non ita credit, veritas in eo nonest. Est aliud genus mendacii cum pro salute vel vita alteriusconservanda aliquis mentitur, quod et ipsum nullo modoapprobandum est. Male enim mentiendo vitam servat in alteriuscorpore, qui per mendacium veritatem exstinguit in suo corde. Potesttamen in hujusmodi aliquando veritas sine culpa celari, quando causasalutis nostrae sive utilitatis alienae ratio exposcit. Longe enim aliudest, quod verum est tacere, atque aliud quod falsum est asserere. Ipsaenim veritas dicit: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portaremodo (Joan. XVI); quod utique non dixisset, si veritatem taceresemper culpa esset. Falsum testimonium est cum quis alteriusmendacio de veritate testimonium perhibet, qui non solum mentiendoreus efficitur, sed quia etiam ipsum mendacium contra veritatempatrocinari conatur; quod quidem si sciens fecerit damnabilis omninomalitia est; si autem ignorans, reprehensibilis negligentia. Non omnejuramentum malum est, et tamen omne juramentum teste veritate amalo est. Qui enim verum jurat pro necessitate proximi, aut proutilitate, cum scilicet is cui juraratur aut credere non potest propterignorantiam, aut credere recusat propter malitiam; hujusmodijuramentum malum quidem non est illi qui jurat, quia ex necessitatecontestatur veritati; et tamen a malo est illius cui jurat, hoc est, vel exinfirmitate si credere aliter non potest, vel si credere contemnit, experversitate. Qui autem sine causa jurat, etiam si verum jurat, nonsine culpa est; aut quia pro levitate arguitur, aut pro contumaciacondemnatur. Qui malum se facturum jurat peccat. In quo tamen

379

melius esset juramentum frangere, quam adimplere, ita quidem ut etmalum caveat quod juravit, et nihilominus culpam agnoscat, in eoquod male juravit. Perjurium est mendacium sacrosancta attestationeinducta confirmatum. Qui enim falsum jurat pejerat vel perjurat; inquo primum malum est culpa mendacii, cum id quod falsum estdicitur. Secundum autem quod ad tuendam falsitatem testimoniumveritatis irreverenter usurpatur. Qui viderit alium falsum jurarevolentem, particeps peccati efficitur si consentit: et si non quantumpotest salva veritate ne malum perficiatur contradicendo etadmonendo obsistit. Hic autem considerandum est quod peccatumfratris cum probare non possumus, publicare non debemus, ne fortevideamur nolle proximum nostrum corrigere, sed magis infamare.Propterea admonitio peccantibus adhibenda est ubi negantibustestimonium convincens adduci non potest. Votum est voluntariasponsio animi. Quisquis Deo votum vovet, reddere debet quod vovet,juxta illud Prophetae: Vovete et reddite Domino (Psal. LXXV). Dicitautem Scriptura: Vota stultorum frangenda sunt (Eccle. V). Undevota stultorum intelligimus omnia quae vel mala sunt, vel si bonasunt ordinata tamen non sunt, et majus malum est quod est ex eis,quam bonum quod est in eis. Verbi gratia: Si mulier nolente viro autvir nolente muliere voveret continentiam, aut subjectus sine consilioet licentia praelati sui inordinatam proponeret abstinentiam,hujusmodi vota quia manifeste stulta essent; tenenda omnino nonessent. Qui bonum quodcunque vovet si postea illud aut implere nonpotuerit, aut pro majori bono perficiendo implere noluerit; poteritsecundum licentiam eorum quibus dispensatio in eum credita est,votum ejus aut laxari aut mutari, ita ut in ejus arbitrio non constet velhoc dimittere quod faciendum vovit, vel aliud pro eo facere, etiam simajus est quod non vovit.

Sextum praeceptum quod et nonum est: Non concupiscesuxorem proximi tui (Exod. XX). Septimum praeceptum quod etdecimum est: Non concupisces rem proximi tui (ibid.). Hicopponendum videtur contra hoc quod superius dictum est in eo

380

praecepto quod superius datum est de fornicatione cavenda. Nonmoechaberis, moechiam tantum corporalem esse prohibitam; posteavero per id quod Christus in Evangelio dicit: Quicunque videritmulierem ad concupiscendam eam, jam moechatus est in corde suo;omnem tam corporalem quam spiritualem moechiam esseinterdictam. Quomodo enim Evangelium supplevit quod lex scriptaprius, minus habuit, cum idipsum quod Evangelium adjecissecreditur, in lege scriptum prius inveniatur? Qui enim dixit: Nonmoechaberis corporalem moechiam prohibens; postea dixit: Nonconcupisces, spiritualem moechiam omnino cavendam esseostendens. Quid ergo nova lex supplevit, quod vetus minus habuit?Lex corporalem moechiam prohibuit, concupiscentiam prohibuit.Quid amplius habuit Evangelium, quod faceret? Sed sciendum estquod vetus lex, quamvis concupiscentiam hominis a re alienacohibuit, in propria tamen minime temperavit. Quia qui dixit: Nonconcupisces uxorem et rem proximi tui, mulierem et rem omninoconcupiscendam non vetuit, sed ab aliena tantum appetitumcohibendum demonstravit. Nova autem lex et in propriis temperatumesse debere edocuit, ut omnem illicitam concupiscentiam excluderet.Potest autem et alio intellectu convenienter dici veterem legemconcupiscentiam uxoris sive rei alienae non illam significasse, quaesola voluntate agitur; sed ambitionem et machinationem quae studioquodam et ad nisu ad implendum desiderium et ad obtinendum idquod in desiderio est exterius opere exercetur. Nova autem lex nonsolum damnavit illicitam concupiscentiam foris in studio operis, sedintus quoque damnabilem esse ostendit in desiderio voluntatis.

381

CAP. VIII. De ordine praeceptorum Dei.

Ordinem autem praeceptorum Dei sine consideratione transirenon oportet. Nam si ordo vivendi est, est utique et ordo praecipiendi.Primum ergo attende quod dicitur tibi, ut adores Deum tuum, etservias illi (Deut. VI). Hoc est primum praeceptum. In adorationeagnosce fidem, in servitute intellige bonam operationem. Post hocsequitur secundum praeceptum ut nomen Dei tui in vanum nonassumas (Exod. XX), quatenus verbum veritatis in ore tuo sit, propterveritatem, ut post fidem cordis, sequatur confessio oris. Primumdevotio ad bonam conscientiam; postea exemplum operis, ad bonamfamam. Novissime verbum praedicationis ad doctrinam. Deindesequitur tertium praeceptum et dicitur tibi, ut Sabbatum observes;hoc est, mentis quietem custodias, ut non perturberis ex adversis forisoccurrentibus pro veritate, sed discas esse pacificus, etiam inter eosqui pacem oderunt. Praedices veritatem, et non omittas charitatem.Haec sunt tria praecepta primae tabulae de iis quae pertinent adDeum.

Postea sequitur secunda tabula, de iis quae spectant adproximum. Primum praeceptum est secundae tabulae in quo tibipraecipitur, ut honores principium tuum, ut vitam longaevam haberepossis (Exod. XX); quoniam qui non honorat eum a quo est, dignusest ut retinere non possit id quod est. Secundum praeceptum est: Nonoccides (ibid.). Convenienter sane cui in praecedenti mandato vitaelongaevitas promittitur, hic ne alienam vitam exstinguat prohibetur,ut hoc ex charitate Dei sit, quod principium suum honorans, ad vitamquae finem nescit inhiat; hoc vero ex charitate proximi quod ad vitaealienae finem nullo crudelitatis odio se relaxat. Deinde sequiturtertium praeceptum: Non moechaberis; et quartum: Non furtumfacies (ibid.). Non moechaberis, hoc pertinet ad vitam propriam. Nonfurtum facies, hoc pertinet ad vitam alienam. Supra enim jussus esthomo et suam et alterius vitam conservare, hic jubetur et suam etalterius vitam non laedere. Justum enim est ut in via vitae

382

corruptionem caveat, qui in patria vitam incorruptam exspectat, etqui jam vitam proximi per apertam violentiam non opprimit, etiamper fraudem occultam in his quae ad usum vivendi data sunt ei nonnoceat; et non solum ipse per se non noceat; sed neque nocentibusneque nocere volentibus, sua auctoritate vel attestatione fiduciam autfirmamentum praestare praesumat. Hoc enim in sequenti mandatoprohibetur cum dicitur: Non falsum testimonium dices (ibid.). Et quiaab opere laesionis diu se cohibere non potest, qui mentem suam abintentione et voluntate laedendi non cohibet, sequitur et dicit: Nonconcupisces uxorem promixi tui; nec concupisces rem proximi tui(ibid.). Haec sunt decem praecepta, quae primae perfectionis viam, etsemitam pandunt directionis. Prima enim perfectio per bonamoperationem hominem in seipso dirigit. Secunda per charitatemproximi in latum expandit. Tertia per charitatem Dei in altum extollit,quia denarius primae perfectionis lineam porrigit. Centenariussecundae expandit latitudinem. Millenarius in altum summam tollitperfectionem. Haec autem in praesenti, de expositione decempraeceptorum legis dicta sufficiant.

383

CAP. IX. De mobilibus et superadditis praeceptis.

Sequitur aliud genus praeceptorum quae mobilia vocantur,quoniam naturalibus mandatis secundum dispensationem ad tempussuperaddita sunt, sive pro exercitatione, sive significatione. Proexercitatione quidem ut plurima essent in quibus erudiendorumobedientia probaretur, et devotio excoleretur. Pro significationeautem ut in eis futurae veritatis signa praepararentur, et per ipsa quaecorporaliter agenda praecipiebantur, quae spiritualiter agenda velcredenda erant demonstrarentur. Haec autem omnia de mediis sumptasunt; haec est de iis quae in sua natura, nec ita bona erant utinevitabiliter debuissent fieri; nec ita mala ut omnino debuissent exnecessitate vitari. Omnia enim haec quae in hujusmodi mandatisproposita sunt quantum ad suam naturam talia fuerunt, quae proarbitrio agentis sine culpa possent fieri, et rursum sine culpaintermitti. Accedens autem mandatum hoc, quae per se media erant etad utrumlibet se habebant, sive praecipiendo, sive prohibendo inalteram partem deflexit; ita ut jam ea quae prohibita sunt sine culpanon possint fieri, neque rursum ea quae praecepta sunt, possintomnino sine culpa dimitti. Quod tamen non natura rei facit: sed vis etobedientia mandati. Prohibuit lex ne caro cum sanguine comederetur;non quia hoc quantum ad naturam rei malum erat, sed quia malumerat, quod in isto significari debuerat. Quasi enim caro cum sanguineeditur, quando quis in opere furoris et crudelitatis delectatur.Mandavit etiam eadem lex a carne porcina abstinendum; operascilicet immunditiae vitanda significans. Ad hunc modum aliorumquoque animalium tam volucrum quam piscium et corum quae interra versantur quaedam ab esu humano excepit. Et multa alia quaeprima conditio noxia non fecerat secunda institutio perdispensationem quasi noxia vitare mandavit. Erant autem quaedamalia de his mediis, quae lex scripta magis per concessionemproposuit, quam per praeceptionem vel prohibitionem, quae fortassisper se mala fuissent, si concessa non fuissent. Verbi gratia: Dicit lexut si quis turpitudinem aliquam in sua uxore invenisset, et ob id illam

384

odio haberet, scriberet ei libellum repudii, et sic eam dimitteret(Deut. XXIV); quia videlicet melius erat ut odio habita secundumvoluntatem dimitteretur, quam contra voluntatem retenta occideretur.Dictum est etiam in lege: Juramentum tuum Deo offeras et jurabisper Deum (Deut. VI, X); non quia videlicet jurare per Deum bonumest, sed idcirco imperfectis juramentum conceditur, ut faciliusperjurium vitaretur. Simul ut etiam nomen Dei venerari discerent,cum illud frequentius in assertionem et testimonium dictorumsuorum acciperent, et non cogerentur nomina falsorum deorum adconfirmanda juramenta sua assumere, quibus non solum permissumsed praeceptum fuerat; ita duntaxat si causa confirmandae veritatisexpostularet, nomen Domini ad testimonium invocare. Simile erat ethoc quod permissi sunt pro illata injuria, talionem reddere, ne fortevehementiori furore exardescentes, majora illatis conarentur malareferre. Multa sunt alia genera praeceptorum quae in lege scriptacontinentur, decentia quidem ad exteriorem conversationem, et simulapta ad spiritualem significationem. In his ergo omnibus, illam quamApostolus posuit discretionem in elementis exordii sermonis Deisignificatam notamus. Sunt enim tria haec: elementa, exordia, sermo.In elementis sonus est, sed sensus non est, unde nec exordiumdicuntur, quia sensus in eis non incipit. Dictiones exordia sensuumsunt, unde et dictiones vocantur quasi jam aliquid dicentes, et primaepartes orationis, quia principium intelligentiae ab eis oritur. Inelementis ergo sonus est, et non sensus; in exordio sensus est, sedcompletus non est; in sermone sensus est, et perfectus. Vide tria haecin Scriptura Dei similia. Dixit Scriptura: Carnem cum sanguine noncomedetis (Levit. VII; Deut. XII); hoc est elementum. Subjunxitpostea: Non occides (Exod. XX), hoc est exordium. Postea complevitetiam iram prohibens, hoc est sermo (Matth. V). Item dixit carnemporcinam non edendam (Deut. XIV), in hoc fuit elementum. Addiditpost hoc: Non moechaberis (Exod. XX), in hoc fuit exordium.Novissime apposuit: Si quis viderit mulierem ad concupiscendameam, jam moechatus est in corde suo (Matth. V), etc. In hoc fuitsermonis completio. Praecepta igitur ad tempus, superaddita,

385

elementa fuerunt. Praecepta decalogi, exordia. Praecepta NoviTestamenti, sermo. Prima ex institutione disciplinae; secunda exveritate naturae; tertia ex perfectione gratiae. Praecepta immobilianaturaliter priora sunt. Praecepta mobilia sicut dictum est,significatione praecedunt; quia in eis primum bonitas formatur, quaepostea in illis inchoatur; et novissime per gratiam consummatur. Depraeceptis superadditis et mobilibus quaedam etiam nunc in temporegratiae pro exercitatione retenta sunt, sicut est observantiajejuniorum; et alia quaedam quae cum superioribus temporibusfuerunt instituta, pro inde tamen ad praesentium instructionem suntreservata; et ea potissimum quae ad spiritualis studii exercitationemspectant, tempore gratiae reservantur: iis quae ad carnalesobservantias pertinebant abolitis.

386

CAP. X. Quod tria sunt genera sacramentorum in lege.

Tria genera sacramentorum inveniuntur fuisse sub legescripta, quaedam specialiter ad remedium, quaedam vero adobsequium, quaedam ad cultum divinum. Prima pertinent adpeccatorum remissionem; secunda ad exercendam devotionem; tertiaad colendam pietatem.

Prima instituta fuerunt quasi ad necessitatem, ut in eis homosanctificaretur, qualis circumcisio fuit, et hostiae pro peccato et prodelicto et caetera; quaedam quae specialiter ad emundationem etremissionem instituta fuerunt.

Secunda autem quasi ad exercitationem fuerunt proposita, utin eis devotio fidelium exerceretur, et meritum augeretur: qualesfuerunt hostiae pacificorum, quae offerebantur a fidelibus adreconciliandam sibi gratiam divinam.

Tertia instituta fuerunt quasi ad praeparationem quamdam, utquasi instrumenta quaedam essent ad caetera sacramenta tractanda etsanctificanda, quale fuit atrium et tabernaculum, et omnia utensiliaquae continebantur in eis; necnon et sacra indumenta ministrantium,et caetera omnia quae ad exornandum elementum divinum fueruntinstituta. Item sacramenta alia fuerunt quae sanctificabantur ademundationem; alia quae tractabantur ad devotionem; tertia quaeexercebantur ad venerationem. Prima necessitatis; secunda virtutis;tertia laudationis. Prima suscipiebantur ad sanctificationem; secundatractabantur ad devotionem; tertia exercebantur ad laudationem.Iterum sacramenta alia erant in rebus quibusdam sanctificatis, alia insacrificiis et oblationibus, alia in ministeriis divinis. Sic res eademmultis modis ad evidentiam distingui potest. Sacrificium dicebatur,quando de animalibus fiebat immolatio. Oblatio vero aliarumquarumlibet rerum vocabatur. Sacrificiorum tria sunt genera: aliaenim sunt holocausta, alia simplicia sacrificia, alia pacifica.

387

Holocaustum vocabatur quod vel ex debito, vel sponte oblatumtotum incendebatur. Sacrificium vocabatur quod pro debitoinstitutionis oblatum partim cremabatur partim reservabatur. Pacificadicebantur quae sponte offerebantur, sive pro gratiarum actione, sivepro praecedentis voti adimpletione, sive pro voluntaria et spontaneadevotione. Holocaustum aliquando fiebat de armentis, aliquando depecoribus, aliquando de volatilibus. Oblatio aliquando de similafiebat, quae dicebatur sacrificium crudum: aliquando de clibano,aliquando de sartagine, aliquando de craticula, quod sacrificiumcoctum vocabatur. Sacrificia alia pro peccalo erant: alia pro delicto;pro peccato quidem, ut peccatum expiaretur; pro delicto, utexpiaretur delictum. Peccatum est quando fit quod fieri non debet;delictum est quando non fit quod fieri debet. Et in his quidemomnibus sacramenta constabant. Sciendum vero quod haec omnianon talia sacramenta intelligere debemus, qualia superius sacramentaquae proprie sacramenta dicuntur, esse debere definivimus; sed in hiset hujusmodi quaedam ob hoc solummodo sacramenta vocata; quiasacrarum rerum signa fuerunt. Sic ergo aliud est sacramentumsanctificationem significans tantum, et sanctificatione sanctificans;aliud non sanctificans, sed significans tantum. Et de sacramentisquidem scriptae legis hactenus dixisse sufficiat; de promissionibusvero quas in tertia parte primae distinctionis posuimus; tractarepropositi praesentis non fuit. Sunt igitur tria quae lex scriptacontinebat: praecepta, sacramenta, promissa.

Explicit liber primus.

388

389