Hordhaca xanuunada Dhimirka

Buuga loogu talogalay tobobarida shaqaalaha caafimaadka ka horgala bulshada

Basicneeds

Copyright basic needs 2013

Hordhac Maanka caafimaadka waxa aas-aasi uyahay qofkastaba iyo qoys kasta iyo bulshada waxaanan ka fududa yahay maqnaashaha maanka isku dardarsan ama iska dhexdaadsan caafimaada manta waxay ka qeexday caafimaadka aduunka ee marka magaceeda lasoo gaabiyo loo yaqaano “who”

Waxa tiri maanka iska dardarsan waa marxaalada laskagadhigayo kaasoo shaqsiyaadkii qofka ay ka xaqiiqsaha yaan a woodiisa ama awoodooda waa fidinta culaska dhexdhexaadka ee nolosha unashaqankara si waxa soo saare iyo midha dhalinka iyo awooda uleeyahay inuu sameeyo qaadhaan bulshadiisa ama bulshadeeda

maanka maskaxada waa xanuunkasto kaasoo saameeyada dadka dareenkooda fikirkooda ama dabeecadahooda kaasoo aanlaga ilaalinay dhaqanka aaminsanyihiin iyo dad nimada kuwaasi waxa soosaarayaan saaman xun noloshooda iyo nolosha qosaskoodda

maanka isku dhexdardarsan iyo faqiirta nimada waa waxa laskaga dhiibo gacanta. Dadka faqrigaha ee xiskooda khalkhalsanyaha waa ka awooda yaryihiin inay ka gutaan sida ugu haboon ee ka xanaanankaraaan inta laga guda jiro ka war hay, la’aanta tixgalinta lagu heli karo daawaynta iyo shaqaalaha iyo lacago la’aan lagu fixiyo iyaga awoodooda shaqo waaxala dhexdhexaada iyo iska duurkaanda dhamaantooda waxa intaadheer faqiirnimada

hadafka iyo ujeedooyinka P=9

ujeedooyinka oo dhami waa tababar lagu qabanayo gacmaha si loo dhiso xajmigu shaqaalaha caafimaadka bulshada “CHW” waa taqaqaska caafimaadka maanka sidaa darted waxa awooda uleeyihiin insi waxa qabada le ugu jawaabaan caafimaadka maanka baahiahd ee bulshadooda gabogabaasan tobabarkan iyo ka qabqaadashadoodana waxa la awoodi doonaan

1. in la agoonsada maanka iska dhexdardarsan 2. in looga jawaabo sida ugu haboon ee dadka khibrada ule calaamadaha maanka khalkhalsana 3. is looga tixraaco dad khibrad suurto galnimada ule maanka iska dhexdardasan ee shaqaalaha

ugu haboona.4. In la taageero dadka xiska iska dardarsanyihiin iyo qoysaskooda.5. In kor loo qaado caafimaadka maanka iyo bulshada.

WARBIXINTA SOO JEEDINTAFahanka maanka caafimaadka.

Xiska caafimaad waxay ku qeexan ururka caafimaadka adunka waa marxalad lagu wanaajinayo qofkastaba:-

In uu ogaado awoodiisa ama awoodeeda.

In ladabro culayska dhexdhexaad ee nolosha. In loo shaqaynkaro si wax soo saarbuuxdale iyo in la awoodoo in la sameeyo gaadhaan

bulshadooda qofka caafimaadka qaba waxa leeyahay maskaxda fiican waxaan awood uleeyahay in uu u fikiro si waadaxa.

Inuu xaliyo dhibaatooyinka nolosha inuu u shaqeeyo si wax soosaarleh. Inuu ula raaxaysto si wanaagsan xidhiidhka ka dhexeeya dadka kale. Inuu dareemo raaxo ahaan daganaasho oo uu usameeyo qaadhaan bulshadiisa.

UJEEDOOYIN TABABARKA:-

Ujeedooyinka tababarkan waa in ladhiso xajmiga shaqaalaha caafimaadka bulshada iyo ta qoyskooda ee caafimaadka maanka sidaadarteed waxay awood u leeyihiin in si waxqabadle uga jawabaan baahiyaha caafimaad ee bulshada.

KAALINTA AY KAGA JIRAAN XIDHIIDHKA MAANKA CAAFIMAADKA EE SHAQAALAHA CAAFIMAADKA BULSHADA.

Shaqaalaha caafimaadka bulshadu waa mid si wanaagsan umaleysan in la ogaado marka qofka uu khibrad uleeyahay bulshadooda calaamadaha maanka isku dhexdardarsan.

MACLUUMADKA SOO JEEDINTA , FAHANKA MAANKA ISKU DHEXDARDARSAN:-

Maanka khalkhalsani waxa saamaynkaraa labada raga iyo haweenkaba, waxa kale saamaynkaraan dadka dadoodu kala duwantahay ee aya ku jiraan dhalinyartu iyo waayeelku.

Waxa dib u dhigta raadinta caawimaadka ku haboon dhibaatooyinkaa. Waxa niyad jabisaa oo samaysaa dadka iyo qoskooda. Taxnaanta bulshada iyo dhaqaalaha waxa uu ka reebanyahay qofka iyo faamigooda.

SHAQAALAHA CAAFIMAADKA BULSHADA WAXAY DOORWAYN KA CAYAARAN XIDHIIDHKA CAAFIMAADKA MAANKA:-o Waxay aqoonsan karaan marka dadka bulshadooda ee waayo aragnimo u leeyihiin

calaamadaha maanka isku dhexdardarsan.o Waxay si fiican uga jawaabi karaan dadkani ugu haboon ee udhow daryeelka caafimaadka.o Waxaa kor u aadi karaan caafimaadka maanka bushadooda.

MACLUUMAADKA SOO JEEDINTA , QODOBO SAMEEYA CAAFIMAADKA MAANKA:-

Waxaa jira halshay oo dhaliya maanka khalkhalsanaantiisa inta badan maanka khalkhalsan waxaa Soboba isku xidhnaanta qodobada soo socda:-

Dhacdooyinka nolol murugo leh.Saamaynta sayniska.Shaqsiga cilmi nafsi ahaaneed.Tusaale : inuu qofku isku hayasto fakhri ama uga fikiro si xun.

Xayaysiiska nolosha khibtadeeda intii lagu guda jiray caruurnimadeeda.Tusaale: cayda, dayacnaanta, dhimashada waalidkoda iyo masiibooyinka waayo aragnimo.

DADKA QAARKOOD INAY U NUGUYIHIIN MAANKA ISKU DHEXDARSANKA LKN QAARKALENA U NUGLAYN.

Laakiin ma horumariyaan xanuunadaas ilaa ay soo shaacbaxayaan.

Maanka isku dhexdaadsan maaha naxidiisu iska leeyahay ruuxshaydaan, inkaar, saamayn cilmi xidigeeda, ama dabeecadama daciifnimada, caajisnimada, awooda dabeeciga, cilmiga xidigista iyo sharaxaada diimaha maanka khalkhalsan waxay ku caanyihiin hindiya noocyadani aaminishaha waxa dib u dhigi karaysaa aqoonsiga maanka isku dhexdarsan waxayna ka hortagaysaa daawaynta ugu haboon ee lagala socdo.

Saamaynta xaga sayniska waxaa ku jira tafiirta, dhaawac sanaanta xaga mashkaxdaeeda een dheelitirnayn, dadka qaarkoodbaa khibrad u leh xanuu nka daawayntiisa,dhibaatooyinka sida wadnaha, kaliyaha, beerka, iyo macaanka waxaan horu marinkarnaa caafimaadka maanka sida daawadisa ugu noolyahay xanuuno soo noqnoqda waxay noqdaan kuwa ugu walwalka badanle.

JAANTUSKA KOOWAD: QODOBADA SAAMEEYA CAAFIMAADKA MAANKA:

Saamaynta saynis ahaaneed:-

Isbedel maskaxeed. Hido . Maskax dhaawac. Nabur.

Caafimaadka maanka

Saamaynta maanka iyo fikirahaan:-

Qof waxla’aan isku haysta. Si xun u fikirid.

Dhacdooyinka caruurta:-

Rabshad iyo cayda. Dareemo dayacan. Aqoon la’aan.

Saamaynta bulshada:-

o Khilaafka qoyska.o Shaqo la’aan.o Guri la’aan.o Ilmo bilaa nafaqo ah.

Macluumaadka iyo soo jeedinta

Calaamada maanka isku dardarsan waxa soo saari karaan saaman xun xaga nolosha shaqsiyaaadka qoysaska bulshada oo dhan

1. Muuqaalka calaamadaha waa ka ku shuqule muuqaalka shaqada jidhka tusaale ahaan = cuncunka, xumada,daciifnimada, daalka iyo hoos udhaca cunto la’aanta iyo iyo kor ukaca amateedka.

2. Calaamadaha cilminafsi ahaaneed waakuwa laxiriro shaqada maanka, shaqada jidhka.a. Calaamada iyo dareenka waaka ka shaqale xaladaha ama dareemada tusaale ahaan = murugada,

cabsida iyo walwalka.b. Fikirka calaamadaha waa kuwa saameeya sida qofka ufikiro tusaale ahaan= bukaanka

dhibaatooyinka diirada saarida xiftiga iyo qiimaynta c. Dabeecadaha calaamadaha waa kuwa saameeya habka dadku u dhaqmaan ama waxaa qabtaan

dabeecaduhu waa waxa inagu runtii aragno waxa dadkale qabanayaan Tusaale= iyagoo iska dhigaaya dad rabshado miidhan in ay sii kordhayaan ama yareeyaan hadalka in ay kala soo dhex baqaan qoyskooda ama saaxiibadahooda iyagu is waxyeeleeyaan tusaale ahaan inay iyagu is gooyaan ama is kula dilida.

d. Suuraynta calaamadaha waa kuwa ku shaqole garashada qofka ama khibrada shayga kuwaa runtii waxa jira ahaan inkastoo umuuqdaan waxa dhabo qofka khibrada ule dhamaantooda tusaale ahaan:- qofka waxa maqli karaa codad ama urinkaraan shayo kuwaa oo runtii aan joogin

Shaxda calaamadaha maanka isku dhexdaadsan dareenka

Muuqaalka Dareenka Fikirka Dabeecada Umalaynta Daalka Murugo Walwal Oohin Rumaysan been

cuncun Walaac Saayida Bulsho kabax Codmaqlaya

Kalyo Dambi Isdhaleecayn canbaarayn

Isla hadal Arkaya wax ann muqan

Xumada Haawimo Doondoonasho

Misaan Aan go’aanlahayn

Nadaafad daro Urinaya wax aan muuqan

Lumida Dareen la’aan Awood la’aan aan xooga lasarin

Kahortiga dabeecada

Garaaca wadnaha

Aamusnaanta isbadalka

Fikirka dhimashad iyo is dilida

Hadal hore usoo fdhiya

Dareemaya wax aan muuqan

Arqalada Rajo la’aan Fikir dagdag Aam macno

hurdada ah usamaynayn kuwo kale

Calool xanunka

Iska aaminsan waxba

Qiimayn la’aan Ku talaqalid is dilid

Dareemida neefsasho qaaban

Cabsi siyaada Cadhoon karo

Amateed xumidMurug xanuun

Tamar la’aan

Shaxda maanka dhexdaadsan

Maanka isku dhexdardarsan waxaa loo qaybiyeen labo qeybood caanka maanka isku dhexdaadsan ku waas khibrada uu leeyahay wakhti ilaa wakhti tusaale ahaan= dareemida, cabsida walwalka iyo murugada

daran maanka isku dhexdaadsan ku waas marmar inagu adagyihiin bulshadeena in ay fahmaan tusaale ahaan= waxa bay maqlayaan waxa aamiinsanyihiin ku waasi waa maskaheena kala duwan shaxda kuwa caankaa iyo kuwa diiran maanka iska dardarsan loobaahan tobabarka maanka caafimaadka si saxa ay shaqeeyaan iyo daawanka haboon “waa inuu siiyo ka qaybqaadasho guud ahaan sawirada maskaxda isku dhexdaadsan taasoo gacmahaka baxsan. Qodobka ka baxsan kala duwanaanta u dhexaysa maanka daran iyo caankaa hadii qof bulshadooda kamida oo khibrada ule bulshadooda calaamadaha kuwaas ooda u malaynayso laga yaaabaa.Inaan laxidhiidho maanka iska dardarsan waa muhiim inaad doorbida iyagu dhakhtar ama waa dhakhtar ku taqususay xaga maskaxda kaasoo lagu tixraacayo kaasoo kutakhakhusay xaga maskaxda si udaboole mardambe waxa siinayaa tobobar

Waa maanka daran ee isku dhexdardarsan

Dadka daran ee maanka isku dhexdardarsan sida caadada waxa khibrada u leeyihiina muuqaal ahaan isku dhexjira dareenkiisa kacsanyahay fikirka iyo dabeecadaha calaamo uah sida saxdaa khiyaali calaamada

Maskaxda is daran iskugu dhexdaadsan waa mida yar sida caadaada ah waxa keentaa ama lagu ogaadaa dabeecadaha dhibaatooyinka hore imaada kaasoo qeexa maskaxada caadiga ahaan badanba waxaa lagu magacaabaa xanuunka sahlan waxaa lagu qeexaa luminta taabashada dhabtaa dadka maskaxda daran aad bay u fududahay inta cadeeyo caafimaad darada maanka maanka dhibaatooyinka kuwaasi waaka caanka ah iyo daran sobobtoo aha waxaa u egyihiin inbadan oo is cadeeya ama lafahmikaro oo kaduwan kuwa kale jidka kuwaasi ku fikirayaan intabadan dadka xanuunka marmar ku dhaca dadka hosbitalka

kuwa daran ee maanka isku dardarsan

1. psychotic episode= marmar dhacaan is dhaaf 2. schizo phremia = is dhaaf joogto ah 3. bipolar disorder = labo wajiile ama ficil iyo fikir 1. psychotic episode= dadka soobandhiga dabeecada adaga dhibaatooyin kuwaas dagu qeexo

maskaxda caadi ahaan. Taasoo sobobtay inkaskudaro labo qodob waxa kamida hidaha maskaxda saynis ahaaneeda

walwalka iyo qodobakale sida isticmaalka makhaadiraada Psychotic = marmar dhacaan is maandhaaf badanaa waxa ubilaabmaa si dhakhso aha

psychotic marmardhacaan waxa laga yaabaa badanaa waxaa imaada xanuun aad u daran sida mida soo jiitama waxaa laga yaabaa in marka qofka ku dhaco noloshiisa hal mar schizo phremia= waxaa saameeya ciyaalka yaryar ee kayar 3 jir kayar calaamadaha xanuunka soo jiitama waxa ku jira

In uu been rumaysan yahay, tusaale ahaan waxa isku dayaan inaan is dilaan ama isdilo waxaa rumaysan yihiin iyada ama isaga maskaxdooda inaan maamulayaan qaarkale.

Dareen beena araga, urinta, dhadhanka shayada iyo maqalka codadka guud ahaan Dabeecadaha inay naftooda badalaan Faqiirtinimo badan iyo awood la’aan sicad ufikiraan Dhiirigalin la’aan si ay shay uqabtaan Waa dareen ku haboonayn tusaale qosal iyo murugada Luminta firkadalka bulshada inaay bulshada ka dhexbaxaan Nasasho la’aan iyado kor iyo hoos u socda Qof faqiira waxaa odhanayaa shay isaga micno dadka usaynaa iyo argagax 2. Bipolar disorder= Farxad xad dhaafa Qorshayaal xad dhaafa Dareen xad dhaafa

Lacag u daadinta sarifka Hurdo la’aan Si sahlan u cadhoon Hadal badan Aan awood u lahayn inuu nasto Isku haysto inuu aduunka ugu sareeyo Inuu xadido fahanka isaga iyo iyada dabeecadohooda aan caadiga dariiqa3. Sheekadii amal

Amal waxay ahayd ardayda 25jir bilihii ugu dambeeyay waxaa uu isku soo xidha qolkiisa amal waxa uu ahaa arday fiican in kastoo intixaan kii u dambeeyay uu dhacay.

Hooyadii waxay noo sheegtay saacado badan inaan ku lumin jiray meel madhan eego mararka qaarkood na waxa la sheekaysan jiray waxaanan jirin. Qoyskiisa wuxu keenay nerse markii ugu horaysay waa uu diiday nurse in waalidkiisa iyo jaarkiisa shirqoolayeen oo dilayeen waxaanan jira waxaan maqlaayey iyagoo xamanaya ugu nale waxan moodaynay hadalkiisa guriga hortooda igu hadal hayeen waxaanan mooday in hadalkiisa dhexda lagu qabsanayo oo jin maskaxdiisa ku adeegsanayo mana garanayo waxa loo keeenay nursta waxaanan isku haystaa inaa caafimaad qabo.

KUWA CAANKA MAANKA ISKU DARDARSANKA:

Dad kuwa caanka maanka isku dardarsanka sida caadiga khibrada ule maqaal ahaan fikirka an dabeecada calaamadaha laakiin waxa caadi ahaan calaamadaha dadka qaarkood waxa helaan daawan inta buuqaal ahaan dhibaatooyinka bulshada ka cabsada hurdada muuqaal ahaan sida kuwa hoosta laga xariiqay niyad jabka iyo isku buuqsanaanta.

Dadka kuwaa maanka isku dardarsanka inka badan laguma dawankaro ku waa badan waa ku adagyihiin qoskeena inay xasuus naadan inaan caafimaadka shaqaalaha ku waa gi waxa ka imaadeen maanka isku dardarsan

MASKAXDA CAANKA MAANKA ISKU DARDARSANKA:

1. Noloshii uu naco, waxaa loogu yeedhaa niyadjabka.2. Cabsi kusoo boodaa, waxaa loogu yeedha isku baaqsanaan.3. Isticmaalka mukhaadaraadka ama walxaha kale mararka qaarkood waxaa loogu yeedhaa walxaha

xun.

Calaamadaha ugu yaraanta labo weega inay waxa yeelayaan qofka iyo awoodiisu ama sixoogu u ooya iyada ama isaga shaqadiisa inaan ka faraxsanan, qofka xidhiidhka u llaleeyahay iyo qofka yar waxa dareemi kara.

CALAAMADAHA NIYAD JABKA:

Xiisihii iyo farxada nafta oo lunta Daal iyo tamar darro Kalsoonidii oo luntay Dareen bila rajo iyo walaac Iyadoo la doorbido dhimashada Foojignaanta iyo fahanka oo adkaada Cabasho hurdo la’aaneed Luminta xiisaha cuntada miisaanka hoos u dhiga

Khibrada uleeyihiin habaynta muuqaal ahaan dhamaystiran kaasoo qoyska caafimaad sobobtay liita xanuuna qof waliba maha niyadjab calaamado kuwa faran ee niyadjabka u dhesttya dadka ama dadka kule hadii daawanta bulshada badanaa nolosha oo la novo waxa kajira hadii qof uu qaban waayo caano taroolkiisa sida dhimashada sida jacayl oo ka burburo xidhiidhkii

Diiqada hadii sida dagaalada faamigu ka dhaco Xaaladaha caafimaada sida dila ama ladirirka marwalba Marka qaarkood dumarku waxa ku imaankaran niyad jab dhalmada ka dib.

Cabsida dareenka iyo walwalka isku buuqsanaanta xaga maanka isku dardarsan kaasoo badan daran iyo kaba badan ugu dabaynta maalin walba walwal ka soo horjeedka qofkiiba awoodiisa aada u hooyo iyada ama isaga shaqadiisa ka faraxansanaanta shidhiidhka qof ahaaneed

CALAAMADAHA KA JIRA CABSIDA BADAN:

Isku kicida Ka walwalid inad iska waynayso shay tar dhicida Dareen inuu dareemayo wax Ka cabsi in jidhka ay waxkaag Kama qayb galayso Ma seexdo

Xabno xanaan Aan nasanay tawakhsanaan Jidhka ahaan calaamado

MACLUUMAADKA IYO SOOJEEDINTA:

Kuwa fududa dhawanta jawaab celinta ka wa qabanayaan qofka maanlka isku dardarsan. Kuwaa caanka iyo kuwa daran maanka isku dardarsanka .

MAANKA ISKU DARDARSAN:

Kuwa fudada maan isku dardarsan, kuwa daran maanka isku dardarsanka

Niyad jabka isku buuqsanaanta walafka daroogada

Walaaca argagaxa baqdin fikir iyo ficil

Qandhada kasoobooda dagdaga wiswiska

MACLUUMAADKA IYO SOO JEEDINTA:

Kuwa fudada daawada iyo jawaabcelinta shaqaday qabanayaan caawimada qofka maanka isku dardarsan

Qof bilaa aqoona ama maran Waxa aaminsanyahay calaamadaha Inuu qofku ka boxo xaadii muulkii Isku halaynta xaadajo gaar ahaana Habaynta guurka hadii aana ahayn kuwa guursan Inaada kiniinkurido siiso ama kuwa cuntada ufura In ay rumaysnaadan inaad daawan karto qofkaasi ama aan hayso xaka dhibaatada haysa

WAA MAXAY XAALADA MAANKA ISKU DARDARSANKA CAAFIMAAD DAWA UGU HOREEYA:

Marka qofka maskaxdiisu muuqaal ahaaneed caafimaad daran daran kaasoo lagu qorikaro wakhtigaaban ee ugu horeeya ee daawada sida daawanta inta qaninyada maska, manta isku darsidoo kale lagu qoro baarbilaawa waxaa jira qaarbadan waxay yeeleyo habka jawaab celinta ilada maanka isku dardarsan.

MAANKA CAAFIMAADKA FIRSA AID FICILKA:

. Qiimaynta khatarta qaraxa ama in ay dhaawacdo naftooda ama dadkale

Dadka maanka isku dardarsan marka qaardooda waxa daroomaan aad rajaynayso caawimada xaso ku saabsan noloshooda iyo mustaqbalkooda waxaa umuuqdan indho bilaa rajo ah, waxa u baahanyihiin qofka inay la sheekaystaan ku saabsan waxa dareemayaan in loo sharka sobobtay xadada u dareemayaan ama dii ogaankaraan quruxyare la sheego.

Halkaga tagin qofka marka uun daawan yihiin Uraadi xaalado dagdaga si aad u caawiso qofka aad ku ogtahay maanka isku dardarsanka Isku day inaad qofka kaxayso nolosha uuka jira xiliga Iska day inaad joojiso isticmaalka daroogada

DHAGAYSO SI BILAA XUKUMA:

Maqal waxaa qofka kuu sheegayo iyadoo si bilaa xasaasiga ama fikirkooda yahay mida daciifa hasiinin talooyin sida hada inay qof u qushuucaaan ama xalado kale oo naftooda badasha.

KA ILAALI INAY LA MURMAAN DADKA KALE:

Sii rajo qofkaa bakaarkaa iagu iyo faamigiisu uguna sheekee waxa fiicnaashah xaaladiisa caafimaad

Usheea qofka wiil iyo gabadhba midkuu doono ha ahaade in la dawaynkaro tas macneheda si aad u ogaato inuuna ahan qof xun

Waa inay ogaadaan inaad caawinayso iyaga raaco inaad siiso taageero qofka iyo qoyskiisaba hadaba qofku yahay mid xaaladiisu fiicanan waa inaad ka fikirto aadayso khatarta maanka.Soo jeedi ficilo uu qofku samaynkaro kuwaas oo uu ka caawinayo calaamada maanka iska dardarsanka

Waxaad siisaa hurdo ku filan Cunto dheeli tiran Jimicsi joogto ah Raaxaysi iyo jimicsi neefsasho Iska gee guruubyo is caawinaya oo raga iyo dumarba leh

MACLUUMAADKA IYO DHIBAATOYINKA MAANKA ISKU DARDARSANKA: Tag daro iyo daal Madax xanuun Xanuun iyo garaac Neefta oo kugu dhigta Qofka waa inaan muuqaal dhamaystiran Dhamaystirkaasi waa inuu yeelan jidhka waxa xanuuna Qofku waa inuu lahaada caafimad qab inka badan sadex bilood Waa in la tijaabiyaa inay noqoto maskaxdiisu mid caafimaada

XAALADAHA SOBOBTA QOFKA UNOQONAYO KA MUUQDA XAALADO XANUUN:

Ka walwal qofka sobobtay murugadiisu ay dareemaan xanuun wakhti dheer xaalada comical ee isbadalka jirka waxaa la xidhiidhamaanka isku dardarsan sidaa wadnaha oo aad ugu raaca

Qofka oo yeesha walwal faro badan oo ka bilaabma neef faro badan Qofka maanka siku dararsanka waxaa dareemi daraa ama doorbidi karaa in caafimaadkiisu

siifiican u shaqeeyo Dadka xanuunsanaya ma ogaan karo in maskaxdiisu khalkhalsantahay laakiin waxaa ogyihiin

inaan xaaladooda aan ahan caadi

SIDEE LOO CAAWIYAA QOFKA LEH OO MUUQAALKIISU KHAMAYTIRANYAHAY:

1. Qiime khatarta naftooda gaadhsiinkaraa naftooda iyo ta dadka kale.

Hubi inuu qofku uu ka jiro xaalada caafimaad hadii aad ogtahay waxa keenay lahadal dhakhtarka Dhagayso si bilaa caqabada Uhur wakhti qofka cabashada uu dareemayo 3. Hubi kana xogwaran , walwalka istaska badanba soo ururi caalada aan la ogana4. Ku dhiiri gali qofku I nuu helo caawinaada buuxda sharaxa buuqsanaanta in ay gaadhsiisto in

darenkiisu ku imaado buuqa waxaa loo baahan yahay dawo5. Dhiiri galinta shaqsiyadeed raaaxo dareen jimicsi sida neefsashada hoose waxaa ka caawinkartaa

qofka in uu maareeyo istaraskiisa inuu walwalo.6. Ku dhiiri gali qofka in uu imaado inuu ku dhaco istares iyo wax qabada wada jir taageerada

guruuba si uu u arko gofka is joogatahay doorbiday dhakhtarada xaga dalka gudihiisa daweeyo maskaxda ama maaqal ahaan isku dhexdaadsanaanta kaasoo loo baahanyahay.

MACLUUMADKA IYO SOO JEEDINTA:

1. Qodobada lagu kordhinayo waxyaabaha cabsida badan/argagax dhaliya Xaalada buuqu ka jiro waxaa sobotaa xaalada marka qaarkood waxaa Sobobtaa walwal

badan tusaale ahaan Maran daran Dhimasho qof xidhmayo Dhibaato dhaqaale Muuqaal ahaaned iyo Muuqaal xanuusanayo Isticmaalka daroogada xad dhaafka

BOGA 55:

Fikirka khaldan waxaa karaa u hogaaminayaa warwar xad dhaafa dadka marka qaarkood fikirka in dariiqo taasoo lagu samaynayo walwal xun tusaale ahaan.

Waxaa ku fikirta xaalada xun dabadeetana waxaad samayn kartaa nolol xun. Waxaad ku bixin kartaa wakhti faro badan walwalaya taasoo ku saabsan fikir taasoo laga yaabo

inaan waligii dhicin Waxaad kartaa inaad dhigto xaalada khaldan taasoo ku fikirayaan dadka kale adigu kugu wareeu

san hab khaldan.

KASOO KABILAAMA XAALADA XAGTIN XAALAD GAARA KAA SOO KU HOGAAMINAYA ARGAGAXA:

Dad badan kafaayo ama dirqi aha ama shay sida galajis dad badan labsixadhaafa sida shay

Dadka qaardood kaasoo ku filan maalin kasta xaalada sida helitaanka basbaaqa. Marka dadka awoodaan xadadaas bobobtan ah waxa laga yaabaa in aysobobta argagax inagoo

waagayo karya in ay adagtahay in ay saaman kuyeesho tagada noloshiisa

1= SIDEEBAA LOOCAAWIYAA QOFKA HALEELO ARGAGAX

Hadii aana hubin qofka uu hayo argagax ama qaalada lagu daweeyo wadano xanuunka waa inaada uyeedhaa dhakhtar kuu dhow

Hadii muuqaal gultahay qofka dhaqaagi daji meel dagana gee Hajoogo inta qof ilaa iyada ama isaga inta caadi noqonayo

2= in ladhageysto bilaadooda

Inaad kaalmayso qof ahaantaada inaada qofka caawiso si dabacsan udhiiri galiso uneefsado sidaada uneefsanayo side midhida sanka sadex mirir kahor intuu neefsan kuceli dabadeeda tiiri inaad siiso warbixin inaada sharaxada inaa is dhakhsaha is dhakhsado aha istaagidoon isaga ama iyada wuxuu dareemidoonaa inuu fiicnan doonan did uhubi qofka calaamadii aana lahan iyo khatarta muuqata xanuuneeda

Waxaada sharaxdaa walwalkii iyo cabsidii kaasoo Soboba calaamada

4= dhiiri gali qofka si uu uhelo xaadada ku haboon 5= dhiiri gali naf ahaantiisa caaloinimo daawo waxaada sharaxdaa hadii qofka baraakaro inuu yareeyo xadiga uu walwalyo waa caawin doontaa inuu jabiyo walwalkii ku wareegsanaa kaasoo kahogaaminayo aragagada kaas ku hogaaminayo walwal badan

Waxaada bartaa waxyaabaha dabacsan ee jimicsiga kaasoo uu hayo isku buuqsan yahay waxaada soo jeedisaa haba lagu badalo fikirka kaasoo lagudaro walwalka Tusaale ahaan : sida shay anigu iguxun waa inaan ahaadaa qof diciifa kaasoo karayo in lagu baddo waxaa dareemayaa sidaa ama habkan sobobtoo waxa aysan uwalwalayuu dareenka meelqaado

BOGGA 56

Waxaanan rajeynaynaa I naa saada layweydiinayo magaranayo waxaan leehay maxay waligaa aan idhi waxaan noqon doonaa ok manoqonayo mida laxataa mayo kuwakale manoqonayaan kuwa laxukumo sidaa daraadeeda sobobtay aan unoqday.

Bogga 58

JAWAAB CCELINTA QOFKA AAN CAADI AHAYN AMA FIKIR KUSAABDAN ISDILKA

Qofkastaa murugo dareema laakiin todobaad kii udabeeyay dadkii dareemay iyo shaqsiga tooska usaamaysay hawsha maalinta lagabanaayey xirfada ahaan caawintu waadaawo murugaysan ee bilaa rajada ah sidaa kale calaamadahan sida

Dhibaato xaga hurdada Dhibaato xaga cunto xumada Qofka cabashadiisu korkamuuqato Fikir tusaalo san is dilka Marwalba daal dareensan

BOGGA 59

SIDA LOO CAAWIYO QOF AAN FARAXSANAYN

Is dilkii wuxuu lamicno yahay wax dhamaaday u jeedo nosha kastaa waa kamakaka fikirayaa wax kasaabsan inuu dareemayo nin iyo naagba baahida nolosha malagayaabaa in loogub biyo xigfad yaasha silo cadeeyo dhakhtarka

Xanuunka maskaxda ee bilaa dareenka ah af aan dareemin waxa dusha kaga daca ee kafikira wax kasaabsan is dilka laakiin maaha midkaliya waa dhibaataan soo noqnoqda shaqsiyaadka ay ku adagtahay isfaahan la’aanta shaqsiyaadka hogaamiyayaasha ah taasi waxay ka saba bagsaa is dil waxaagaaga ay ku adagtahay kuwaasi waa inay hogaanshan isdilka lagudaro

Xaqiiqaad dhimashada qoyska xubnaha Iyo saaxiibada Dhibaatooyinka ka soo noqnoqda Dhibaatooyinka xidhiidh ka ah Dhibaatooyinka xagsharciga ah Xanuun joogto ah

Rajo xumo iyo xanuun kudheeraaday iyo murugo ooleh ayaa waxan usababa ugubadnaan shaqsiga uu ku dhacay inay daahaan inays dilaan wiil&gabadhba isdilka marmar qaar waxa sababa ficilada wasaarada imtaxaanku markay dhamayso imtixaanka tooska oo kaliya shaqsiyaadkaas fikrada ku saabsan isdilka dadyowga gaar ahaan qorshayaal ay sameeyaan &talooyin dhameeyo noloshoodo dhamaystira hadii aad uga shikida qof inuu ku fikirayo wax ku saabsan inuu is dil, waxa muhiim ah inaad waydiisa qorshahiisa & aaminkiisa waxa jira xagiiqooyin shaqsiyaadka khatar galiya ilaa ay istiloo kuwaas oo lagu daray

Isdilku waa goyshe khatar ah oo marka horeba baabiisa Qofka waxa geeyo isdilka aamin sanaaniisa Wiil & gabadhba rajo xumo iyo mustaqbal xumo aydareem ku khatar ah

Wiil iyo gabadhba calaamada lagu arkaa murugo iyo aamusnaan ku khatar ah Wiil iyo gabadhba mahelaan taageero bulsho ka hortaga isdilka waxa samayn kara oo ka qayb

qaata qoysaska bulshada gabi ahaanteed & ka shaqaalaha caafimaadka bulshada dhexdeeda

BOGGA 60

Hadii ay shaqsiyo ay ku fikiraan inay dhameeyaan noloshooda xanuunkana taasi muhiim ugatahay sida ugu dhaqsiyaha badan takhakhussa ku ah 200 waa nin lahaa

Daawaynta shaqsiga waa tixgalin iyo sharfin Masameeyo hadal farobadan oo dagan aan loo dhagaysankarin Xasuusnow bukaanka hadii uu yahay shaqsi hadill uu yahay soo noqnoqanayo Qofka kula hadlaya oon hadalkiisu dhamaystirnayn waa dhibaato lawaaga iyo mid la xalinkaro Waxaa muhiim ah in daryeel la siiyo dhigiga dabadeedna xaquuqdooda lasiiyo Taageeraha lasiyo shaqsiyaadka kuwa dareema marwalba Taasi maaha mid kaliya oo saaamaaysa dhibaatooyinkan Wakhtigan daawayn ta waxaa kafiican inta ladaryeelo

Shaqsigii xanuunsado marka dhakhtarku arko uufahmayaa ama wuu garanayaa xanunada maskaxda kudhacay ee dhinaca dareenka waxaa uu awood uleeyahay inuu xaqiijiyo dhibaatada oo uusiiyo daawooyin iyo daryeel hadii uu shaqsiyaasi dareemaayay muray murug & rajo la’aan todobaadkan ooy waxyeelaysay mooxaalkiisa nololeed dhakhtarkuna uu uqaro dawada hurdada

Dhakhtarku waxa uu go’aamiyey inuu ugudbiyo shaqsigan dhakhtar ku takhakhuska aha xanuunaadaCaawimada shaqsiga qaba fikradaha iyo xanuunada xaaladaha soo jeedinta qofqaba xaaladahan & raadintiisa tusaale ahaan anugu waxaan dareemayaa dariiq maxaayeelay madoonayo inaan lahadla shaqaala caafimaadka daawadayda ayaan qaadanayaa waxaan isku dagayaa inaan xaliyo dhibaatadayda waxaan samayndoonaa dareen wanaagsan

BOGGA 61 SIDA LOO CAAWIYO QOFKA LAGA DAWAYNAYO DILAA

Waa in laga fageeyo dhamaaba shayda sida midida & walxaha wixiisuna oodhan Waa inkaliya lagu ilaaliyo qofka si habsamiyo ugudanbayntii caawima daaysiinayaa qoyskiisa

&saaxiibadii waa inay ilaaliyaan taasaa muhiima Waa insida ugu dhaqsaha leh loosiiyaa caawimo xirfadaysan Hadii uu isticmaalijiray qofkani daraago waa inloo sheego inuu joojiyo wiil iyo gabadhba

laxaqiiyo inuu joojiyay daroogada Imika hadii laga la daalo daawaynta shaqsigan ayuu waxyeelo soo gaadhay wakhti hore naftiisa

tusaale ahaan hadii uu liqaysan oo uu helay daawaynta dagaga kuna caafimaaday

P= 63

JAWAAB CELIN QOF MARKASTA DAALAN

Cabashada guud waa daal joogto ah oo inta badan nafsad ahaan ay ka cawdaan qoyskooda, saaxiibadood iyo intay wada shaqeystaan hadiii aynna shaqsiga noloshiisu ogno saamayn oo ayna waxba ku lahayn

Wakhti kasta daal uu dareemo Hadii uu daal yar sikadisa udareemo wakhti walba Hadii ayka adkaato dhamaystirka marka uu bilaabmo daalku oo uu naftiisa canaanto nasashada Igatag oo iga fagow Magaranaysid waxa sababay waxaan maalin kasta waad farogalisaa waxaan qabto Xanuunada iyanamuugda waa sidan dhiigkarka, macaanka iyo dhiig la’aanta Waxa haysta hurdo la’aan (hurdo la’aan xooga) Shaqo badan ayaan qabtaa

P=64

SIDA LOO CAAWIYO QOF MARKASTA DAALAN

Wakhti walba waxaan doonaa hurdo Dhibaatadaydu waa sida hadal badan Waxa ihaysta hiiraag iyo wareer Xidhiidhka saaxiibaday iyo qoyskayaga Waxa kordhaya shilalka aan galo &dhaawacyada isoo gaadha ma hubtaa shaqsiga muuqaal ahaan

inuugabo xanuun loogudbiyo dhakhtar kal dhexe

Xaqiiq ahaan jirdaaal joogto ah taasi waxa calaamada dhibaatada laakiin waxa kale oo jira dhaqeysi la’aan

Mida muhiimka ah ee suurto galka ah xaqiiq ahaantii daalka shaqsigu uu dareensanyahay Marka ay dhibaato timaado waxaa cadoo suurto gala in lasameeyo shaqo guri silo helo xalka oo loo

caawiyo daalka faraha badan ee uu dareemayo Hadii ay haysato dhibaato hurdo la’aaneed inlo gudbiyo

P=64 gaaddhay dhiiri galinta shaqsiga oo la hagaajiyaa waxay kor uqaadaa kaqayb kalgiisa ama heerkiisa joogitaanka xidhiidhka &saaxiibadii ku caawiyaan

Majirto daawayn nafsi ahaaneed oo ka dawaynaysa daalka macaawinayso daawooyin fiitamiino ah oo dadka midna ma hayo nafaqo &fiitamiin la’aan &dhiiqla’aan midna ma haysto

Qofka ka shikiya daalka hadii loo gudbiyo dhakhtarka dantiisu waa xanuun jidh ahaaneed P=65

JAWAAB CELINTA QOFKA AY KA HAYSATO HURDAD Hurdadu waa muhiimka nolosha Waxa ay siisaa jidhka &maskaxda wakhti ay nastaan dadka qaan gaadhka ahina waxay seexanayaan

ugu yaraan 7 saacadood habeenkii

P= 66

SIDA LOO CAAAWIYO QOFKA DHIBAATO KA HAYSATO HURDAD

Daal Calooltaag Dareen haraad Fikir aan cadayn

Mida muhiimka ah ee ku saabsan hurdada kiniinka ka hurdada oo kaliya ma aha dawo waana dhibaato wakhti dheer hadii la isticmaalo wakhti dheer taa macnaheedu markale la leeyahay jooji shaqsiga dawada aad isticmaasho wuxuu ka walwalaa hurdadiisa oo dhibaato ku noqota

Dareen la’aanta jidhka sida garaaca joogtada ah cudurka uu jeermiska dhaliyo & wadno xanuunka

Waxyaabaha qurxiya nolosha soosaar quruxda sida khamriga lacabo&muusiga faraha badan ee ladhaqeysto

P= 67

QOFKA AY DHIBAATO KA HAYSATO MAQALKA

Dhaqeysiga aan runta ahayni badanaa waa calaamadaha xanuunka ku dhaca maskaxda ee khatarka ah

Qofka dhaqeysiga daq,daga ah waxa laga yaabaa inuu sameeyo dagaal maxaa yeelay hadalka waxa uu u maleeyaa midrun ah dadka iyaga naftooda lahadlaya ee dhagaysta kuwa kale inay hadal hayaan laakinn waxay xaqiiq ahaan siiyaan jawaabta hadalkaasi

Run ahaantii wararka qaab ahaan naftooda ayay waxyeeleeyaan dhibaatoyinka kalena wax ayay gaadhsiiyaan shaqsiyaadka dhageysta waxa laga yaabaa inay ka shikisan yihiin waxyaabo aan faa’iido lahayn tusaale ahaan inay aamin san yihiin inuu iyaga basaasayo aaminsanaanta nafsi ahaaned taasi aa kutuska waxbeen ah wwaxa loogu yeedhaa ama loogu dhawaaqaa waaa bilaaraaxo badanaa waxa aad aamintay oo aan xaqiiq ahayn

Beentaad aaminsantahay ee shaqsi runa uga aamintay waa side qeexitaankeedu tusaale ahaanta marka lagu daro fikirkaaga

Marka aynu dadka la hadlayno ugu eenisku dayno inaynu ku waxyeelayno hadalo been ah oo aynu farogalin toosan aynu farogalino

P= 68

QOFKA WAX MAQLAYA OO LAAKIIN QALBIGIISU UU MAQANYAHAY

Caafimaad bay haystaan karti awna saamayni qurux

Waa fool xumo aan laga galayn muuqaaalkooguna kaga hortagay so kuwo kale waydhinteen waydhimanayaan ama majiri doonaan in badan

Sideen u caaawin kartaa qofka shikisan dadka diciya ama naftiisa halis ku day inaad go’aan gaadhid haday jirto khatar kugu soo foodle ama cidku soo foodle

Qofkamaqlaya codad waxaa lagayaabaa inuu cabsanaya ama uushikisan yahay waxa uu ubaahan yahay inloodhawaado inta aan ladawayn hadii uuyahay qofkani mid diidan dawada kale dagaalama iskuday inaaad dajisid oodbadbaadisid arintaasina waxay ku xusanta hay qodaka 19naad 2) Dhageyso adiga oon xukumayn oon maamulayn sidagan ula hadal oo cad. Ulahadal iyokalmadogaa gaaban kale hadal hana usheegin si furfuran isku shag cidaad tahay dabadeedna sidaad tahay inuu garto waa inuu gartaa inaadcaaawinaysid oo kaliya

Qofkan hadana eeg Ka hortag iskudhaaf oo kadood ha usheegin qofkan waxa uu qaray in laga arkayo inay yihiin

been ha iska dhigin qof lafahmayo waxa uu isagu maqlayo hayska dhigin aad lafahmin ama uun kuuraacin waxyaabo khaldan uu aaminsan yahay hadii uu hubo iyo macluumaad

3) isku day inaad la hadho markuu qofku daganyahay ee aymiska dagtay noqosaa cad iskuday inaad fahantid kalsoonida qofka xanuun sanaya haqaadan balano aad ufilikarayn hanuu sheeqin qofkan usharax qofka isaga ama iyada qoyskooda maqal ka codadkaasi inay yihiin calaamadaha muujinaya khalkha dhinaca maskaxda ah daawaynteeduna tahay mid la heli karo

4) ku dhiiri gali qofkan inuu arka dhakhtarka inuu tago dhakhtarka uu taga halkaasoo ay hadiyo jeer ay jirto daawayn fiican ku dhiirigali daawayn caawimood shaqsigan si joogto ah ubooqo mararbadan isaga ama iyada marka ay bilaabaan inay ladnaadaan kucaawi qofku inuu soo dhex galo bulshada iyo shaqaalaha ama hawlaha kale ee ay qofku leeyihiin

P=76

Codkaaga si kulul kor ha ugu qaadin Ha isku dayin inaad kaalmayso qofkan isogoo kula dagaalamaya Sii qofka meel ku filan si aanu udeerin xabsi Iska day inaad fadhiisiso, waxaa fiican inaad dhinac dhinac isku ahaataan halkaad waji waji

isku waajihi lahaydeen Ha waydiin su’aalo badan oo ku cadhaysiin karo Hadii aad u ragto inuuna is daalin Karin qofkana ama aana yad lahayn naftaada kalabax si

dhakhso ahna ugu yeel dad kale oo ku caawiya

p=73

La qabsiga alkoosha macnaheeda waa marka ay qofka ku qaadafa muda dheer in uu jooga ayna dareema xanuuna wayna sii wadaan alkoosha ilaa ay ku xanuunsansanayaan waxa ayna isku daynayaan faa’dada wakhtiga iyo shaqooyinka si ay usii wadaan isticmaalka alkoosha

ALKOOSHA MARKA UU QOFKA LAQABSADO WAXA AY KA SABABI KARTAA

Dhibaato caafimaada dareo sida fikir faro badan, khiyaaliga iyo inuu xiskiisii lumo Dhibaato caafimaada daro sida wareer beer xanuun iyo wadho xanuun. Caloosha oo dhigta

dhibaato hurda iyo awood la’aan qalmo Inuu qofka khatar shil iyo dhicitaan ku yimaada iyo gardaro uu sameeyo Dhibaatooyin bulshada sida inuu awoodiwaayo shaqo waxbarashada ama inaa ka qabqaato

hawl maalmeedka Qofkii in ay dhaqaale la’aan ka dhaca oo ay ugu wacantahay caafimaad alkohoshu usababtahay

SIDA LOOYAREEYO QOF ALKOLSHA LA QABSADA

Qofka la qabsada alkoosha waxaa laga yaabaa inuu maruula kulmo dhibtoyinka kor aan ku soo xusnay qofka dareenkiisa laqabatimay alkoosha marwalwalba waxaa laga yaabaa inuu u baahdo.

Qofka waxaa ay nadaafadiisu noqonaysaa midliidata

Sida loo caawiyo qofka ay mashquulisay dhibaatada isticmaalka alkoosha ka ilaali qofka dhibaatada ee isku gaystu ama u ladhibaataysanyahay

Alkoosha badan oo u cabay Hadii u isku hadlayo Dhaawayo hadii ay soogaadhaan 2. Dhaqayso adoon dhibaatayn

-qofka ha cabaarayn

- Joojitaan alkoosha 3. ugu waran dhibaatada alkoosha waxa uu badiyaa dhibaatooyinka caafimaadka *waxa jira 3hab oo loolatalaabo dhibaaooyinka alkoosha

1. In ay dhibaato leedahay 2. Joojitaankeeda ama garaynta dhibaatada alkoosha

AKHAARTA WAX SOO JEEDINTA

Isticmaalka alkoosha maaha micnaheeda in ay qofka ka dhigto mid aan habaynayn ama caadi ahayn isticmaalka alkoosha waxa ay noqotaa mid aan caadi ahayn

Waxaay dhibaato u keentaa shaqada ama guriga Waxay dhaawacdaa caafimaadka

Qofka waxa uu noqdaa muuqaal ahaan iyo qaabahaan mid la qabsaday alkoosha

Alkoosha isticmaalkeeda qofka maskaxdiiisa horumarkiisa ay samayn ku leedahay waxa ayna sababtaa in ay qofka maskaxdiisu caadi noqoto

Dadka maxay aad ugu isticmaalaan daroogada?

Dad badan waxa ay u bilaabaan isticmaalka daroogada sobobtoo aha dareenkooda iyo fursadooda ayay

kordhisaa waxa ayna hoos udhigtaa cadaadiska qofka haysta dhibaatooyinka waxa ay ku dhacaan marka

dadka isticmaala daroogada ay waayaan latacaaledeeda waxa yaabaha ad adag ama cadaadiska ay shay yada

ku sobobyaan sida in ay iskhilaafaan cida uu xidhiidh ka dhexeeyo ama walwal dhaqaale

marka ay dadka si joogto aha u bilaabaan waxa la qasadaan muuqaalkooda iyo qaabkooda una baahdo in ay

sii wadaan arinta caynkaasa ayaa la xidhiidha la qabsi

P= 74

Inaad qofka u sheegto inay jitaan waxyaabaha hoos kar dhibaatada isticmaalka daroogada

Inuu iska daayo droogada 4 cisho

Cun intaanad wax cabin

Kala tali qofka inuu helo caawimaad ugu saxsan kula tali qofka inuu iska daaweeyo isagu

P=75

Dagaalka ama dagaalamida waxay saamayn ku leyihiin muuqaalka la xidhiidha ee udhexeeya qofka

ilaa qofka kale

Boqolkiiba in yar oo dadka kamida ayaa qaba xanuunada dhimirka ayaa lagu daweeyaa kadoonada

Kadaa hadalka iyo gardarada dhaqanadiisa waxaa ku dhici karaan dadka oo dhan laakiin dadka

dhimika kujirani kacdoonada ayaa inta badan lala xidhiidhiyaa iyo dadka isticmaala daroogada

QODOBADA KA QEYB QAADAN KARA KACDOONADA

Cadhada faraha badan oo u hoogaamise in uu qofku qaladaaase sameeyo

Dadku waxaa gardaraystaa iyagoo isticmaalay kuuna arkay inaada dhaawacdo

Waxaa qofka isku arkayo in uu ku jiro khiyaalo inkuuka cabanayo inuu sameeyo dagaalo

Inuu qofku isticmaalo daroogada ama dawooyinka 4 hogaaminta dagaal ama uu qalalaase galo

SIDEE LOO CAAWIN KARAA

Xerada ay ku jiraan si nabadgelyo ah

Ha is ku dayin inaad dagaal ku joogisid xoog ahaan

Ha bad dhigin nadaafada khatarta qofka caawiye ah dalbo si dhakhso ah

Ka saar wixii hub ah ama waxyaabaha ay u isticmaali karaan hub ahaan ee deegaankeena ka jira

P=76

Codkaaga si kulul kor ha ugu qaadin

Ha isku dayin inaad kaalmaysid qofka isagoo kula daqaalamaya

Sii qofka meel ku filan si uu u dareemin inuu xabsi ku jiro

Isku day inaad fadhiisiso waxa fiican inaad dhinac dhinac isku ahaataan halkaad waji waji waa jihi

lahaydeen

Ha waydiinin su’aalo badan oo ka cadhaysiinaya qofkani ama uu xadlahayn naftaada kala baxso si

Dhakhso ugu yeedho dad kale oo ku caawiya

P= 77

Warbixinta iyo soojeedinta diyaarin tawaasiin ku shaqeyn dhameenteed waa dorogodeena tatalinta dadka

kala marka ay aga haysato dhibaatooyin dhab ahaantiina ka baxaysaa garana hal waxay sameeyaan sida

bulshada caafimaaadka ka shaqaysaa badaaan way u fadhiis iyo dhaqeyso dadka tuuladaada ama

bulshadaada kala hadal dhibaatooyinkooda iyo caalal inta dhamaan raadi xalka kani waa farmka lafilinta

latalinta maha mid fudud oo kiisiinayo waxsheeqid concolling waa labadariiq ama habkaasoo ka caawinaya

qofka in noqdo mid taxadarsan isaga inuu awood badan iyo diciif iyo waxqabad dhiirigalinta isaga &iyada

inuu horumarka gaadha xalinta dhibaatooyinka

Talo bixin waxaa lagaga hadka daawaynta laakiin waxaa ka badan hada in laga hadlo inuu ubaahan yahay

lataliyo

P=78

Tan macnaheedu awood weeyahay inaan nafteed ka dhiga silamida qofka kale sidaa aa wodeed waa

inaa fahan sida uu isag iyadii laga yaabaa inay dareemaan

Go’aan magadhikaraan macnaheedu aqbalaad iyo tixgalin dadka ka wa aan go’aan kaqaadankarin

dabeecadahooda

Samir latalinta waxay gaadanaysaa wakhtifara badan qofka ka shaqeynayo xalinta dhibaatooyinka ka

nabadaada

Indhaha kahay waxoogaa uu odhan karo fici iyo kayahay midfiican toos

Firfircoonaan udhaysasho ka dhexmuuqasho awoolid dhabahaan habka maxaa isaga leeyahay hadii

aad dhagay sanaysay fir tircoonaan u dhaqeysiga macnaheeda inad dhamaan joogto qofka aad

latalisay sii isaga&iyada inaad aanad qaybinkarin dareenkaaga

Awood inaad qofka kale aad qaban korto inaad lahadasho

Hadalkan waxaa kadhexmuuqda iskujir murugyada jirka tusaale ahaan = haday jiraan indhaha sifiican

kalahadal madaxoo lalulo iyo talooyin badan sida waan arkaa latajo iyo talooyin badan sida waan

arkaa ama dhabta

Dhiiri galin aad ka soo qaado inuu qofkaasi garanayo ama uu fahmaayo isaga ama iyada rayigooda

marka loo eego

Sookoobid. Soogabagabayn wax dadkale leeyihiin ka socda wakhti ilaa wakhti iyo dareenka ka

soonoqda isaga ama iyada tusaale muuqaalka uu kuleeyahay kasooqaad qofkaaan garanwaga in aad

dhaqeysa nayso iyo fursadna u ah in aad ucadayso fahankaaga

P= 79

ISTICMAAL EREYADA UU QOFKU FAHMAYO

Xusuuso halkaas su’aalo farabadan ku samankaro in uu qofku dareemo in uu dawakho ama

isdifaaco

Observation= waxay kaa caawinaysaa in aad fahanto side qofka wax dareemi karaa

udaawankaraa, uqaaxikaraa jawiga sida indho kahadalka, jawiga siduu hadbayahay tuuqada

jidhka tusaale gamcaha, luqaha iyo l.w.m.

dibucelinta dareenka waxaan u isticmaalayaa khibrada kale si uu u gaado dareenka laxidhiidha

dhacdooyinka xirfadahani waxay kulugleeyihiin inay ka jawaab celiyaan dareenka oo kakooban,

waxa lagu yidhi qofka tusaale sida idiga oo lagu yidhaa naxdin ayaad dareemayso ama inaad ka

jawaab celiso xaalada hoe taasi oo kugudhaliso in aad dareento cadho badan

P= 80

QAABSOOJEEDINTA WARBIXINTA LATALINTA DAAWENKA

Shaqaalaha caafimaadka bulshada waxaan isticmaali karnaa xirfadaha latalineed si aan ucaawino

dadka ay haystaan dhibaatooyinka xaga maskaxda siyaabo daawantooda waxa kamid ah

Waa inaa aad dib uhaban sharaxaada, nasasho iyo jimicsi

Latali xaaladaha gaarka ah sida markuu

P= 83

FAA’IDOOYINKA AY LEEYIHIIN IN QOFKA QURIGA LAGU BOOQDO

Kala hadal qofka halkaa uu kudareemayo amin iyo raaxo

Ku same kormeer inqofku uu qabankarayo shaqada sidii caadiga ahayd

Si aad u caawiso qofka kahadal degaankiisa iyo dabeecadahiisaba

Si add u muujiso calaamadaha

Haday qofku haysato dhibaato xaga hurdada umalee inqofku uu yahay mid aad klana aali in

loosameeyo mid madow

Hadii uu qofku ka cabsiqabo dibadaguriga la shaqaysi siay cabsidu uga baabado ugu danbayna uu

guriga dibada uga bixakaro

Kala hadal xubnaha qoyska calaamadaha iyo habdhaqanka qofka xanuunsanaya

Kormeer sida ay qoyska ula dhaqmayaan maskaxda ku sahabsan qofka xanuunsanaya hadba

caafimaadkiisa hubi hadba horumarka aan sameeyay qofka xanuunsanaya

May ka soo baxeen calaamadihii

Muu qaatay dawadiisii

Inay waxsaamayn ah ku leeyihiin dawadu

P=85

(2) KA CAAWINTA QOYSKA MAAMULKA QOFKA MASKAXDA KA XANUUNSANAYA

Qoyska ayaa inta badan siiy qofka xaageeyo xanaanayn

Qofka maskaxda ka xanuunsanaya

Ee ku nool bulshada dhexdeeda

Lanoolaan iyo xanaanayn qofka maanka ka xanuunsanaya

Waxay keenaysaa culays dara badan laakiin waxaa muhim ah in qofka waalani qoyska kahelayo taageero.

Qoysku ma fahmaan calaamadaha waalida wahayno ubaahan yihiin war bixin kusaabsan dhibaatooyinka qoyska aya khibrad uleh

Ka caawin la’aanta culayska waxaysi waxka ah wax ula dhaqmayaan habku abuuraysa culayskafaraha badan taasoo caafimaadkiisu halis galinkaro

(3) P=86

Dhaqan ka qoyska waxay ku siyaadin kartaa culayska qofka waalan

Faalo xunka tiring sida ku dhaliid qofkaasi caajis ama ku dhexleebayn qoyska dhexdiisa Isticmaalid cadho ama ku qeylid xun Ilaalin aad u fara badan sida ilmo caruurah Iyado lasiin waxmeel ah Marka ay muruqonayaan ama ay murugaysan yihiin

Qoysku guud ahaan sidaa ayay ula macaamilaan qaar ahaan qaraabadahooda

Maxaa yeelay way xanaanaynayaan iyaga oodoonaya inay xanaaneeyaan inta karaankooda ah

Laakiin waxay dareemayaan cadho managaranayaan habka kuwa naagsan ee ay ku caawin lahaayeen qofka maskaxda kaxanuunsanaya

(4) P=88

DHAQANKA QOYSKA WAXAY KA FADHIMIKARAAN QOFKA MAXKAXDA KA BUKA

In loola xidhiidho si caadi ah lagana illaaliyo cayda iyo cadhada Inloo ogolaado in uu ka qeyb qaato arimahooda Inaa siyo meel marka ay murugoonayaan Inla dajiyo In loo ogolaado in uu waxka yidhaahdo dhibaatooyinka

(5) WAXAA JIRA SIYAABO LOO DAWAYNKARO QOYSKA WAALAN

Saykaa tarayni waa dhakhaatiir ku takhasusay daaweynta qofka maskaxda ka xanuunsanaya Say kooka jistiisa

Waa kuwo u tababarsan sidoo kale qofka ku daweeya hadal Saykaadaraysneersis: waa kalkaalisooyin gaara dhakhtarka waalida Caawiyana iyaga oo latalinaya Saykaatari social work: waxay ka sheqeeyaan isbitaalka iyo bulshada dhexdeeda iyagoo

kacaawinaya nolol xun oo soo wajelida dadka waalan Acowosilaris: waa kuwa u tababaran inay dadka ka shaqeystaan warbixin kusaabsan noloshooda

kana caawinaya Siday xal uga heli lahaayeen dhibaatooyinka kuwaasoo si xun u waxyeeleeya caafimaadka xaga

maskaxda iyo jidhkaba

(6) INLOO FIDIYO ADEEG CAAFIMAAD

Dadka fidiya ama bixiya gargaar ama diinta iyo dhaqanka waa inay siiyaan xanaano u qofku maskaxda ka xanuunsanaya

Qoyska iyo dadka ka shaqeeya xanaano caadi ah qofka waalan Si kastaba ha ahaatee waa muhiim indadku ayrumaystaan In waalidu ay keento sixrid iyo shaydaamo hadaba silo daweeyo waalida siiyaa dawo kufilan Marka uu qofku waasho waxa wanaagsan in dhakhtarka cilmiga u leh waalida lageeyo

(7) FAHANKA DAAWAYNTA

Waxajira habab badan oo ku nool ah oo loo daweeyo dadka maskaxda ka buka Marka uu dhakhtarku ogaado nooca waalida eea haysata CHWNA ayka caawiyaan daawaynta

dhinac walba Sida daaweynta xanuunada muuqda, daawayta xanuunada maskaxda, kaliya inay ushaqeeyaan

markay qaadanayaan inay sisax ah uqaataan wakhtigiisa loogu talagalay. Qaarkamida daaweyayaasha waxay ubaahanyihiin in ay ku qaataan todobaado kahor qofka in tuna

bilaabin in u wax iska bedelo. Inaad siiso daawaynta siyaabo kala duwan si aad ubedesho qofka maskaxdiisa daawooyin

kaladuwan sida daawooyinka hurdada, dhibaatooyinka hurdada, fiitamiinada Daawooyinka daalka, xanuunada dilaaga iyo xanuunada siifaafaya, badanaa ugu yaraan caawimaada buuxda ee daawaynta qofka waxay qaadataa waqtidheer

P=90

(8) QAARKAMIDA CAAWIYAYAASHA DAAWAYNTA WAXA KUJIRA DAAWOOYINKAN

Nasibdaro way murugoodaan markay waxdareemaan (wax yaabo ka soohorjeeda daawooynta) Waxkawayn waxaan aad arkayso, cabsi,wal-wal (lidku ah daawooyinka wareerka ) Yaabka dabeecadaha maqalka codadka (daawooyinka waali celinta) Dhinaca saamaynta qaarkamida daawooyinka sare

Daawooyinka dadka maskaxda ahaan jiran waxay waxay u lee yihiin faa’idooyin saamaynta qofka si wacan qaarkood dhinaca negative ka

P=91

(9)WARBIXINTA SOO JEEDINTA

Faa’idooyinka daawooyinka maskaxda jiran

In ay hoos udhigaan dhibaatooyinka waxa bedelaaya jidhkaaga iyo maskaxdaada, maqalka codadka cabdida

In hor uwamariyo dareenka Inta la sameeyo suurto galnimo qofka waxqabadka in badan waxtar leh sida qoyska iyo

bulshadaba In la joogteeyo wakhtidheerna ka daweeyo ayaa loo caawin kara, si loo joojiyo xanuunada ku soo

no-noqonaya qofka

(10) WARBIXINTA SOO JEEDINTA

Yaa-yaqsi Afqalayn Callooltaag Isku dhexdardarsan dhinaca indhaha Hurdo saa’id ah Dhibaato seexad Culays farabadan oo qofka fuula Hamada oo yaraata Dhaqaaqa maskaxda iyo wal-wal faro badan

(11) DHIBAATOOYINKA AY KEENTO DAAWOOYINKA WAR-WARKA

Daal iyo hurdo badan Daganaan la’aan Dhibaato xaga xasuusta

(12) DHIBATADA DAAWOOYINKA LOO ISTICMAALO WALI CELINTA

Dubaaxinta murqaha iyo wajiga Deganaansho la’aan Niyad kac farabadan

Dhibaato xaga isku taga Cun-cun

P=92

(13) SIDA LOO TAAGEERO QOFKA DAWADA QAADANAYA

Saamaynta ay leedahay waxay had iyo jeer dhacdaa ka hor daaweynta Waa muhiim in ay la daroogada Waa in la xagiijiyaa in qofku uu fahamsan yahay gardaasyada iyo sobobtay loo isticmaalayo

dawada In loo sharaxo daweeyayaasha waghgan in ay si fiican u siiyaan si ay qofku waalan laga warhayo

sida uu dawada ugaadanayo ama loo siinayo Hadii aad dareento warsaamayn aha oo xaga dawada ah ku dhiiri geli gof iyo qoyska in ay tagaan

dhakhtarka Saamaynta dawada matarka gaar aad bay u dhibadan tahay

P=89

MACLUUMAAD IYO SOO JEEDINTA FAHANKA DAAWADA

Waxaa jira waxyeelaya dareenka dawada manka isku dardarsan Midka mida dhaqaatiirta taasi oo go’aaminaya shaxda maanka isku dardarsan ee qofka qofkaasoo

maamulida diyaarinta daawada ee aas aasta bulshada ee caafimaadka caawin karaan wakhtiga dawada qaadan karaa

P=95

HEALTH PROMOTION

Caafimaadka barida habka loo maraayo dadka ku kordhinaya oo figradooda sida la doonayo looraali galinayo caafimaadka aan iyo bulshada kuwa kale ee caafimaadka inta awooda caafimaadka shaqaalaha kuwaas oo ficiladooda iyo rumaynta bulshada

XOG LASOO JEEDINAYO

Sababtoo ayaa cambaraynayaa ama loo faquuqaa1. Dadku wakhtiyada qaar waxay dhaliileeyaan ama faquuqaan Sababtoo aha fikadooda iyo dhaqaraakooda waa mid degan 2. La garankaro natiijada ku saabsan dadka xanuunada dhimirka markasta oo dadku ay uga

walwalaan kuwa xariiriya oo ah dadka dhimirka leh

SIDEEBAY CANBAARTA IYO MIDAB TAKOORKA AY USAMEEYAAN QOFKA MIYIR DOORSAN

Qofka u dhibaataysan miyir doorsanaanta waa laga yaabaa inuu diido saaxiibadii qaraabadiisa jaarkiisa iyo shaqaalihiisa

Qofka ddidaya waxaa laga yaabaa inuu dareemo cidlo farabadan, farxad la’aan, tani waxa ka dhigeysaa inuu ladnaado mid adag

Canbaartu sidoo kale waxay waxyeelaysaa qoyska iyo xanaanayaasha qofka, miyil darsanka iyo waxa lagayaabaa inay ku hogaamiso in la takooro iyo inkale ama la sharafrido

Canbaartu waxay sababi kartaa inay dib u dhigto in loo raadiyo dawo qofka buka

SUDEE BAA CANBAARTA & MIDAB TAKOORKA LOO YAREYNKARAA

Miyirdoorsanka caadi ahaan waa in ay ula muuqtaa mid firfircoon iyo mid xubin qiimo ku leh bulshada

Si furan uga hadli miyir doorsanka inuu raqiif ugu jiro dadka iyo inkale iyo loo xaqsiiyo si qiimo leh sidoo kale

Sii war-bixin sax ah oo xubin qoyska ah iyo koox bulsho ah oo waxaa keenay ah miyir doorsanka keenay ka siman taasina siday udaawayn lahaayeen

Ka horimad udiida dacaayad iyo khalad u fahmid ku wareegsan miyir doorsanka dadka qoonta leh waxay ku qiyaas qaataan qodobadan hoos ku qoran

Haynta miyir doorsanka maaha dabeecada daciifinimo ama saamayn ku jira ku buuraan degid caawimanimo ama mid adag

Miyir doorsanka maaha saamayn habarkeeno Qoskastaayi waxa uu dhibaataysaan karaa miyir doorsasho Dadka miyir doorsoonsani badan waxa u baahan yihiin caawimo ladnaasho ka miyar doorsanka

waxa uu qaban karaa shaqo iyo guurna waa uu heli karaa Badanaa dadka miyir doorsankaani maaha kuwo rabshadole sidaadarteeda taasi waxay micno ugu

samaynkartaa in ay ka qeybqaataan nolosha bulshada Bulshada waxay ku waawinkaraan inay yarayso canbaarta iyo midab takoorka in ay uhaystaan

sharciga taasi hubinaya dhamaan dadka oo dhami inay ula macaamilayaan si xaq ah iyo inay siiyaan xushmayn

Shacabka taasi inay utixgaliyaan iyo inay dhawraan aasaaska shacabka iyo siyaasad ahaan dhaqaale ahaan bulsho ahaan iyo dhaqanku sax ah waa in kaash ahaan in gacanta lagu gaysto caafimaadka maskaxda iyo in la yareeyo canbaaraynta iyo midab takoorka

P= 99

XOGTA LA SOO JEEDINAYO

Dadka ku nool nolosha faqiirka ahi waxaa ku badan oo kamid ahaan oo ku dhici kara macluumaadka dhibilka ku keento isku buuqa la xidhiidha nolosha hoose xanuunada dhibilka ee ku dhaca dadka

noloshoodu ugu saboolsantahay sidaa darted waxay noqon kartaa wareega oo ah mid adag in lajabiyo ama la kalagooyo jaantuska .5:

FAGRIGA IYO XANUUNADA WAREERKA XANUUNA DHIBIRKA

Fagriga

Xanuunada dhibilka saray u kaca ee cadaadis xanuunada dhibilka marmarka qaar

Ka kusocda faqiirtinimada iyo in awood lahelo waxaa Soboba daruufaha hoose ee

Daawo waxtarleh iyo dib udhac galin bulshada ee faqiirtinimada

Fagriga

In uu awoodi waayo in uu ka shaqeeyo

Ku haboon in uu helo daaweyn hoose

Iyo kharashka dawada

WARBIXIN LA SOO JEEDINAYO P=101

Waqtiyada qaarkood aad bay u adagtahay in ay fahmaan daqiiqada waa maxay micnaha kalmadaha sinaan la’aanta raga iyo dumarka iyo siday u kala duwan yihiin isku xidhnaanta garaabada. Galmada oo jinsiyada utikama waxaa aynu dhalanaa jinsiyada gaarahaan

Sidaa darted midkeen oo nin ah araga ahi muuqaal ahaan ku waasoo ugu deeqaa taasi in ayna badeli n farqa udhexeeya dadka, bulshada

Lab iyo dhidig waa mida la xidhiidha bulshada isku xidh naashaha doorashadeeda dabacedaheeda iyo firfircoonideeda taasi oo ku haboona raga iyo dumarka badanaa doorashada kala duwan waxaa u dhexeyaan

Lab iyo dhidig darajada u dhaxaysaa waa kala duwanaanta raga iyo dumarka Taasi waxaa la mida sinaashaha u dhaxeeya raga iyo dumarka waxaynu ka dhalanay jinsiyad gaara

SIDEE AYNU ULA XIDHIIDHAYAA LAB IYO DHIDIG CAAFIMAADKU (NO) = 102

Ka qayb qaadashada waydii in ay ka keenaan figrada sidii ay dhidiga iyo laboodku u saamayn lahaayeen sida kala duwan ee caafimaadka maskaxeedka raga iyo dumarka waydii mid ama labo kamida oo dabaruuca in ay qoraan figrada boodh, tusaaleyaasha waxaa kamida ragu ma qorfeeyaan dhibaatooyinka saaxiibadood lama gorfeeyaan mana helaan talaalku sida in badan oo dumarka ah,

Waa aad loogu ogyahay in ay cabaan alkoosha dhibaatooyin badan cabitaanka raga iyo dhacdooyinka badan oo haweenka ah ku waasi oo ay kala kulmi karaan cabiyaanka

Argalada jira sida kubsiga ayaa waxaa uu keeni karayaa naxdin way oo la xidhiidha nolosha haweenka

Dagliga haweenka inta badan uu ka hooseeyaa raga ku kuumad yar ayay ka yeelanayaan garish bixinta guriga hoos yaal

Haweeenka laga yaabo in si madaxbanaan iyo utaadsato dawayn hadii aanay jirin heshiis ay ninkeeda ha helo

haweenka maheli karto adeegii caafimaad ee ay u baahnayd sobobta oo la sharciyada ayaa u diidaaya in ay kaliqeekiliiniga

qoysku aad ayaan ay uga maagmaagaan in ay lacag ku qarashhaleeyaan dawaynta haweenka marka la barbar dhigo raga

waxaad u sheegtaa qaybgaadayaasha in ay sadex qeybood u qeybiyaan ayna door dhiaan sida kala duwanaashaha lab iyo dhidig u samayn karo xanuun maskaxeedka mid kasta kooxda ka mida ciyaarkaa doorka kaga jiro habka sadexaad

KOR U QAADIDA CAAFIMAADKA MASKAXDA

Isku mid ahaashaha lab iyo dhidig macnaheedu waa haweenka in ay waxyeeleeynin fursada isku mida ayan ku ogaadan mid ahaan waxay xag u leeyihiin si ay samo falaan dhaqaalaha wadankooda, horumarka bulshada iyo in ay si iskumida uga faa’idaystaan ka qaybqaadashada bulshada

(labo ficil oo looga caawinaya si korloogu qaado caafimaadka maskaxeedka rag iyo dumarka waxay yihiin

awooda siinta raga iyo haweenka in ay go’aan gaadhi karaan taasi oo saamaynku yeelankarta noloshooda

Dadka wax bartay waa in ay baahidooda ahaan xaquuq isku mida raga iyo haweenka.

NO= 129

SHANTA QODAB EE GARGAARKA DAGDAG AH EE CAAFIMAADKA DHIMIRKA

1- Qiimaynta dhibaatada ee isdil ama dhaawac ee uu naftiisa ama dadka kale gaadhsiinkaro 2- Dhagaysasho xukun lahaan 3- Dajin iyo xogsiin 4- Udhiirigali qofka loosiiyo tixgalin caawimo dhinaca farashamada leh 5- Dhiirigalin haga naftiisa

NO: NUMBER

Cadayta uu dhagtarku ku ogaan karo iyo cayada loo isticmaalo dadka dhibirka gaa iyo wax ku filan biniaadanka oo hoos u dhaca iyo wadmada heer hoose dhexe leh ee E, M, R

Wadamada hoose iyo dhex waxa soo gala

Kumaanada dad

Milyan dad qaada dhimirka waali walba qaada

Dadka qaada dhimirka intay yihiin

Dadka firtdle caafimad maskaxda

Horumarka caafimaadka

Afgaanistaaan 200b In 100 100,000 100,000 1000Afgaanisa 22930 6.2 2670.9 0.196 0.4d.jabuti 693 11 1590.9 0.16 0.6Jabti 70507 11941 1694.1 3.4 2.53Iraan 68070 1676 240.0 105 1.97Iraaq 24510 402 1040.0 105 1.97Jordan 5329 100 1876.0 5.6 5.27Marooko 30072 490 1630.7 2.63 1.3Pakistan 149911 3435 2291.5 0.88 1.2Somalia 9480 148 1565.5 0.28 2.23Suudaan 32878 499 1518.1 0.56 1.41Siiriya 17381 245 1411.5 1 3.34Tuunusiya 9728 168 1726.1 2.4 4.4Yeman 19315 302 1563.2 1.83 0.99

NO: NUMBERS

Tigaabooyinka miyir doorasoosan ee dadka waaweyn

Shaqo la’aan Sabool nimo Guurka oo ku xumaada Indher garad, gumaadka jirka iyo garaadka oo dhawaada ka soo gaadha caruurta muuqaalka

jidhka wuxuu la irdaranyahay xanuunka muuqaalka jidhka ka jira wuxuu keenaa dhimasho Isbiimayn

KHATAR GALINTA SOBOBTA IN AY SAAXIIB LANOQDA MIYR DOORKA CARUURTA

Caruurta uu hayo miyir doorka wadanaa waxa dhici kar xaga khatarta Nolosha qoyska hoos udhaca haga dakhliga Inay ku noolaadaan kali waalidkood ama haysan waalidkood Iyaga oo ay dhibaato ka haysto xaga loodiska ama sharciga fulinta xxaga wakaalada Dareemida sida dhacda safka soo martay wakhti hore oo uu lumiyey xasuustiisa Muuqaalka jidhka oo caafimaad ahaan liita Ma haysataan waalid iyo aqoon ku filan

Labadaada waalid oo bilaa shaqo ah Labada waalid oo ay hayaan maskax xanuun

KHATAR GALID

Gurguurasho uu ku gaadhi koro jaamaca oo hooseeya Looma baahna xamilo Caafimaad daro nolosha heer sare ayaa ay u saamaysay Daabi Gariinanka dabeecadeed tilmaan qaar ahaaneed oo qof leeyahay waa curyaan oo ka shaqeeya

meeshan

NO: NUMBERS

Dhalmada iyo caruurnimada gaaligaadhka ah caafimaadka maskaxda

Guud ahaan haweenka waxa haysta dhibaatooyinka sare oo ka caana miyir doorka dhawaan ahaan barashada xanuunada halista soo jeedinta taasi oo laga sareeya tabanaye post caruurta badan tahay wadamada gobolada qaarkood boqolkii ba &sided iyo toban % 18% 20% marka la barbardhigaayo wadamada horay maray iyo niyad jabka bulshada la xidhiidha doorashada iyo tilmaamida faa’ido daran iyo xisaabaadka badan inta nool bara shooyinka laga filaayay qabalada waxay ku saameeyaan ku tusinayaan taasi u dhaxaysa 12% 29% caruurta dadoodu tahay 5 ilaa15 dadoodu ka yartahay yaa miyir doosoon u dhibaataysan yihiin habka macluumaadka laga helayo

Tilmaamaayoo dadka qaangaadhka ah ee waxbarta koonfurta qobolada aasiya dadka sii xanuunsanaya in ay taha 1.87 ilaa 35.6%

DADKA U SII XANUUNSANAAYA AMA DHIMIRKA

DHIBAATOOYINKA SABAB CAAFIMAADKA MASKAXDA

Marka ay dadku maraan talo muruggo leh tusaale ahaan sida qofka ay jeclaayeen oo dhinta,sifurd, kala tagid shaqo la’aanta iyo dhibaatada oo jira, waxay la kulmaa murugo, oo jirta todobaad ama bilo caawin xaga qoyska ah saaxiibada ama shaqaalaha caafimaadka waxaa jira waxoogaa dad ah taasi oo ugu dhow dhibaatoodaan dhibaato caafimaad oo xaga maskaxda ah marka ay soo gaadhaan xaalada murugo leh

Wadamada Dadka wali ubuka dhimirka waxay yihiin 95%

Iraaq 18.8 (176 ilaa 22.5)Laboon 16.9 (3-6----20.3Iran 21 ( 4.9 -------- 25.9Baaqistaaan 16.9 ( 16.3 -------- 17.5Hot 8.2 (6.7 ---------97

XAALADA CAAFIMAAD EE DADKA DHIMIRKA AYAA SAAMAYN KU XUN KU KEENA

Xanuunada gaar ahaan u saameeya si toosa maskaxda dadka tusaale sida infagshanka (dumada madaxa ku dhacda qofka HIV cudurka gaaxada ) ( cudurada maskaxda la xiriira xanuunada maskaxda la xiriira maskaxda horumarka ganoo maskaxda oo dhaawacanta)n

Macaanka, xashiishada iyo shayyo la isticmaalo ama xanuunka waalida keena oo dadka ku soo baxa, natiijooyinka ay saamayntooda ka xidhan tahay fadhiga iyo fulinta dhaawaca iyo maskaxda in ay ka haadaan asalka asalka daciifinta ku wareerida dhaqanka dadka isku mashquulka dadka dhimirka iyo khayaali khayaali iyo muuq dhalanteed

---- waxaa xanuunada abuura culays taga maskaxda kaasi oo qeybo kamida sida waxdareenka kulul in cudurada la ogaado aad ay u adagtahay nolosha xanuun lahaan wakhti dheer duruuf cabsiyed oo ku jiro iyo waxdhow larayeeyo lagama maarmaan dawada goobta noloshu ay isbadhesheeyaan adkaashaha nidaamka dawada cadaamad diidan sida cay ama dhaleecayn taasi oo ku hagaajin, danbi, bulsho lamin taageeridooda iyo xidhiidhkii bulshada caafimaadka ee xamuunka laga yaabeen dhib uu ku dhexjiro oo cadaadis keena iyo waxyaabo kala oo tamuunada ku dhaca ka dadka dhimirka leh

- Waxaa hubisaa macluumaadka aad bixisay inlafaymay iyo inkale - Ula dhawaw waxwaydiinta adoosiimya firaaqo bukaanka si uu u cadeeyo wixii arimo ah isla

markaana waxaad buuxisaa wakhtiyada u dhexeeya macluumaadka

XIRFADAHA GAARKAA

1- Waxad sharax cadkabixisaa cabashooyinka taagan tixraac inay jirto taar in xanuun hore jeegaraynta dawo qaadasho iyo wax xanunduleed oo hore tixraac taariikhda isticmaalka daroogada fixraac oo baadh taariikhda qoyska tixraac oo baadh taariikhda shakhsi ahaaneed gaar ahaan t guur ahaaneed iyo ta galmo ahaaneed

BOGGA 2

DARIIQOOYINKA LOOGA BAAHANYAHAY IN GOOLO JOOG TOO AHAADO

Fadlan EEG hadii xanaaneeyuhu ama xaanaano bixiyuhu usoo bandhigay hababka is gaadhsiin ahaaneed

1- Wuxuu si buuxda oo akhlaaq leh isku barayaa bukaha wuxuna bixiyaa ujeedooyinka su’aal waydiinta

2- Wuxu ku bilaabayaa waydiin su’aalo gaagaaban 3- Fududee lasocodka bukaanka adigoo adeegsanaya soo dhawayn codad iyo hadalo googaaban 4- Isticmaalida aamusnaan si aad u dhiirigaliso is gaadhsiinta 5- Fududaynta sikooban adoo qaadaya ficilo bukaanka 6- Ka marakicid dareenada bukaanka adoo maxay hab aan ficil lahayn 7- Same soo jiidasho adoo maxaya isbadal in aad wax ku tilmaanto sida isha aan hadalo gaagaaban 8- Kucelinta iyo cadaynta macluumaadka laga helay bukaanka intii waxweydiintu socotay

9- Siinta macluumaadka adoo ku siinaya luuqad fudud 10-Waxad hubisaa in macluumaadkii aad bixisay lafahmay 11-Wax xidhaa su’aal weydiinta adoo firaaqo siinaya bukaanka si aad ucadayso hadal jiraan wax

arimo ah buuxina mudooyinka u dhexeeya macluumaadka

BOGGA 3

Caafimaadka waqtiga caruurnimada lagu jiro: infaction xun, chorto,fifs=galal, waqtiga lagu jiro koomada kayskasta, taariikhda dhalmo dayska isbadal lahayd xanuun mudo si aan caadi ahayn dareen dhibaato waqtigii kugu danbaysay caadada calaamadaha dhalmo daysnimada si guud = xanuun, galin, naburo, madaxa ah shil, habaynta taariikhda dhakhtar jiifka jawaabcelinta qofka buka

Current medication

Cilmi nafsi ahaan waa muhiim dawooyinka, dawosiin, dariiqa maamulka mudad qarida waxay leedahay dawadu oo ah sida effects iyo the rap eutic effect, dhinaca uu kacabarayo bukaanku iyo dhinaca uu kaaqbalay marka lagu daro daawooyinka maskaxda loocuno badan oo loocuno siday xaaladuhu isku badalaan 5day muhuum utahay in lays dhexgalo tusaale shevoids, dawada TB on tiretrorival llc fadal markasta qof energiyada dawo kasta taariikhda qoyska kays kasta oo kabadan hal guur qofkamida waalidka ayaa kusinaya qoraalada guurka guurka hooyo da’ada ama da’ada dhimashada iyo waalidka da’diisa iyo waqtiga uu dhintay sababtuu udhintay shaqada maskaxda ama muuqaalka maxanuusanayey qofka ahaantiisa xidhiidh lalahaa ciyaalkiisa iyo siday iskugu xigxigeen

FALCELINTA DHIMASHADEEDA WAKHTIYADA U DHAXAYSAY, CIYAALNIMADA MUDADA IYO CAADOYINKA.

Aabaha: waxa laga qorayaa tan hooyada laga qoray oo kale sidoo kale shaqadiisa oo faahfaahsan.

Walaal: tiradewalaalaha oo u nidaamsan siday u dhasheen , magacyadooda ugu horeeya, da’da, xaalada guur, shaqada, xanuun darajo ahaan, (marka lagu daro imisa ilmaa ka soo dhacay mise wali way dhalaan)

Xidhiidhka waalidka la leeyahay I qoraal cad oo chalic ah xanuunada caafimaadka marka lagu daro alcohol iyo walxaha misuse isdilka waa isagana la qoraa ama la sawiraa sida genogram , qoraa warkooda waa in lacadeeya qormeesha iyo waqtiga psychiatric daawaynta laga helay xubnaha qoyska badanaa

samirka lagama yaabo inuu leeyahay wax ashkato ah iyo wax jaajuusnimo ah ama duruuf taasoo ku tusi doona dhib hogaameed siiba ay nan jirin wax fahama qaybta afraad.

TAARIIKHDA SOO JEEDINTA CABASHADA:

Waxay noqonkartaa mid adag marka loo eego daawaynta cudurka maskaxda sida loo aasaaso marka taxanaha xanunka, caafimaad bilaambmaya waliba marka xaalada badan oo xanuun isdaba socda lagu waydiiyo sikastaba ha ahaatee badanaa waa inaad sheegtid taxanaha arinta xanuunka si waqti ku xidhan tusaale (tan iyo bishii koowaad ee sanadkan, calaamaduhu waqtigan xaadirka waxay u baahanyihiin in laqeexo iyado lagu waydiinayo su’aalo furan, kadib su’aalo xidhan iyo madadooda warbixibta la’ogolyahay in laysku kalifo iyo in ay yaraadaan sababuhu, sida aad u naqan lahayd qof layaqaano laguna taqaan daawaynta cudurada maskaxada meelo ay caanku yihiin su’aalahaaga xidhan waxay noqonayaan kuwa aad muhiimada loo saaro.

- Intee in le’eg……..?- Maxay ka bilaabatay…….?- Maxaa roonaysiin kara……..?- Maxa jira biologically calaamado………?- Ma waxa jira astaamo biological ah oo aroortani hore oo la dareemo daciifnimo hoose miisankoo

luma, murugo aroorta la dareemo , dareen kacsi ma jirtaa qorsho is dir oo qarsoon sidaa darted waxa loo baahanyahay in la hubiyo kalsoonida ilku isku xidhnaan drugs ka iyo alcohol isticmaalkooda, in waqti la siiyo aragtida bukaanka xaqiqda ahayn faalooyinka waa laysbarbar dhigaa ta xigta waa inaad siisaa talo bukaanka taas oo aad frceshahay inaad isku daydo ood dhisto sawrkooda sidii qof ahaan adoo waydiinaya kale oo ku sabsan taarkhda nololeedkeeda.

TAARIIKHDII DAAWAAYNTII HORE EE PSYCHEATRIC:

Taariikhdii,waqtigii,daawadii,meeshii lagu daaweeyey sida ma isbitaalka la dhigay daawayntii iyo jawaab celintii, magacyada waxa la xiriira oo la daryeelo si saxa sidaa darted noteskii hore iyo taariikhdii dawayta saxda ah waa la heli karaa yadoo lagu daro faalada ku saabsan laxidhiidhka dawaynta lacalka psychiatric distuvobances jaajaahsan kaaso daawayntiisu la helin sida ladhaaqanka vabshadaha cayda alcohol iyo drug, mashquul dhaqan xumoleh, dalai hurdo , xanaaq kala duwan, psycho physiological disturbabces, calaamado laga alaaco iwm qeex kiiskasta xaaladaha nolosha iyado ku codanay waqtigu past medical history.

(vatal section to screen jor endocrim metabolic neoplastic injective e.g lyphilis malaric and hiuinflammatory; tranmatic, alcohol and drugs use digorders and atuse of preserbod medication)

WAXAY KU TIRSANTAHAY AMA KUXUDHANTAHAY WAYAABAHA AAD OGAATEY OO LAGA YAABO INAAD UBAAHANTAHAY BAADHITAAN DHULEED.

Baadhitaanka dhuleed waa muhiim ah oo aad ku fahmi darto qiimayn ku sifaysan qofa xanuunka qoba dhawor arimood ugu horayn staaha kubaano badan oo xanuuno qaba ayaa laga yaaba iney leeyihiin dhibaatooyin daaweyneed oo dahsoon kuwasi oo keenaya calaamahani ay qabaan tusaale ahaan cadho uu yeesho welwel ama iig kuwaasi oo asiibid cusub ayaa laga yaabaa ibey ku dhaliso xanuunka maskaxda talabaad awooda duleed ee uu bukaanku u dulqaadan karo qaarkamida daawooyinka waliba sida (iricyclic, antide pressants ama lithium) waa in laqiimeeyaa ugu danbayn bukaano badan kuwaaso joogtaynaya daryeelka waalidka kuwaasoo lahayn daryeel daawo oo ku fiilan waa in loo baadha si joogro ah si loo qiimeeyo heerka duleed caafimaadkooda tani waay si xaqiiqa gaar uga tahay bukanada qaba xanuunka maxkaxda ee daba dheeraaday ama waxyaalaha ee xadgudubka ah qalalka khatarta iyo waadhka jiifa, ardayga waxa laga yaaba in uu rabo si uu u fuliyo baadhitaan guud mararka kale laga yaabaa inay aad ugau haboontahay si uu ula xidhiidho xirfalaha guud ujeedadana baadhitaanka xubinta dhal mada, marinka saxarada iyo niifsashada sida caadiga ah way intay ku jiri karaan waalidka cuqdadka qadida uu qabo bukaanka laakin waa in dib loo dhigaa darteelka cid la jinsiga kukaanka waa inay wehelisaa baadhe iyo kukaanka amni ahaan wayaabo kale oo samayn kuleh xogta uu ku helay waraysiga sayka atariga waa inay u digtaa ardayga inuu baadhitaan duleed muujiyaa (table ka kowad) ee taariikhda taasoo calaamadaha waalidka muuninayso jah wareerka duleed iyo xanuun masjaxeed silimada dareenka astaamaha waaidka tusaale waalidka maskaxda gasho qof 65jir ah waxay ku tabisay xaalad daawayn ay sababto khalkhalka caano ku ma aha da’da koritaankasta oo ah muuqaal aan caadi ahayn sida khalkhal ahaan socodka maqaarka jeexid jexid, indho dhaqadhagin aan caadi ahayn is dhaawicid waa sido kale lagaran karo inay dawadu sababtay hadalada hadalada aan caadiga ahayn sida hadalada dhisan ee aan cadayn waxay ku tisinayaan in aan dawada la googtayn ee laga boodbooday.

WAXBARASHADA KAQEYB QAAKAHA UU SAMEEYO SI UU DARYEELO UBIXIYO Cali waa nin 20 jirah kaasi oo ka qalin jabiyey jaamacada camuud qaybta xisaabaadka 1sano kahor waxa uu bilaabay shaqo uun ka helaysa sariflaha alnajax as uu u shaqeynayey 6 bilood waxa uu guursaday 4 bilood kahor intaa dabadeedna si wanaagasan umashaqeyn sddex bilood ee ugu danbaysay xaaladu waa kasii xumaatay maamulihii meeshuna kamuusan farxin shaqadiisa 1- Fadlan kaqaad waraysi ku sabsan shakhsiyadiisa wixii dhacay bukaanka

TILMAAMAHA UU KA QAYB QAATUHU SAAMAYNAYO

Maamulihii waxa uu diray warqad digniina cali astaantiisa waxay tidhaahdaa habeenkii markuu guursaday waxay ku tiri imadayahaymaysida isaguna madeemo waxfarxadan sobobtoo ah waxa uu kawalwalaa shayadiisa uu waayayo ama uuka jagayo imaka wax shaqo ah walimahelin waxqabadkiisuna wuu siixumaaday

TILMAAMAHA QOFKA KAQEYB QAATAHAA

Fadlan eeg hadii daryeel bixiyuhu soo ban dhigo xirfadaha wada hadalka guud

1- Isku bar isaga si buuxda oo adaableh bukaanka usheeg ujeedada ayleedahay wareysiga

2- Kubilaabo oo weydii su’aalo furan 3- Fududeesi uu uraaco bukaanka sheekoodoo isticmaalaya codnaxariisle iyo weedho wadanaxariisa 4- U isticmaal aamusnaanta qalab ahaan si aad u dhiirigaliso galiso wadanaxariiska 5- Ufududee sheekada adoo kala soobaxaya hadalo ubaaqaya bukaanka 6- Umahadnaq bukaanka dareenkiisa uukuu cabiray ama uu kuusheegay hadalo aan afka ahayn 7- Ugudbi shucuu adigoo badalaya sidii aad ufadhiday ama aad ujoogtay adigoo indhaha kala hadlaya 8- Kuceli oo cadee xogta aad ka heshay bukaanka xiligii waraysiga 9- Sookoob xogta marka uu dhamaado wagtigu 10-Ku sii xogta bukaanka luuqad fudud ama lahadal lafahmikaro 11-Ugudbi shucuurta adigoo badalaya aqqbkii aad u fadhiday ama aad u joogtay adigoo kala xiriiraya

indhaha sidaasi oo madaxha ulaya ama isticmaalaya kalmadaha “waan arkaa, sax iyo wixii lamida

XIRFADAHA XIRIIRKA

Xidhiidhka waalaf dhabarka xidhiidhkasta iyo xiriirka dadka caafimaadka iyo bukaanka ka waamid qaali aha waxa uu qaybsaa

1- Mid hadal ah= waa warbixin kastoo ayna helno ama ayuu oo aynu bixino inay oo adeeg sanayna hadal fiican

2- Waa mid aan hadal ahayn= waa werbixin kastoo aynuu helno ama ayuu bixino aingoo adeegsanayna gacmo kahadal iyo wajigaba Baaq muuqaal ahaaneed waa sida muuqaalka qofka okiyaalaha, dharka, dahabka Baaq gabi ahaaneed

1. Muuqaal & samir 2. Dhaq-dhaqaaqa jidhka 3. Muuqaal gacmeed 4. Dhaqdhaqaaqa indhaha 5. Codka iyo codadka dhawaaqa la xidhiidha wanaagsan wuxu kaacaawiyaa a. Inaad ogaatid dhibaatooyinka hoose b. Inaad maamushid qorshaha c. Inaad hubisi cabashooyinka iyo dhinaca bukaanka d. Inaad muujisid farxad e. Kor uqaadida hanka dhakhaatiirta caafimaadka ushaqeeyaan

QODOBADA XIDHIIDHKA WANAAGA

1- Muuji shucuur 2- Xushmayn iyo sir ilaalin

Caafimaadka xiliga caruurnima, xanaano waxa u khatar uh chelero, wakhtiga miyir la’aanta taariikhda- xanuun xiliga socota cadi ayayna ahayd shucuurtii wakhtigii ugu danbeeyay

DAAWOOYINKA HOOSE = dadka maanka buka waxa yaasaasu tahay daawada inka labixin, meesha laga bixiyey intay soconayso saymanteeda waxay kaa ilaalinayso inay ku haboon tahay iyo inkale bukaanka bukaanka waxana kamida daawooyinka maanka marka loo’eego daawooyinka kale waxay leeyihiin mood waxay badalaanqaabka iyo muhiimka dhexgalkeeda

Fadlan note: garay hadii wax elargi ah jiraan.

Taariikhda qayb ahaaneed Hooyada = da’da hooyada ay ku dhinatay qaraabada Aabaha xirfada aaha walaaha

Taariikhda bukanka inaad utagtid sida muuqaalka bukaanka horumarkiisa iyo xidhiidhka ka dhexeeya isaga tiisa iyo aduunka ku wareegsan

ISKA YEEL YEELID SAAD WARAYSIGA LA QAADAYO QIIMAYNTA BUKAANKA AAMUSAN

Magaca = ali

De’da= 25 years old

Inan xaasley yahay &inkale sadex caruura ayuu leeyahay

Shaqo= mashaqeeyo (shanta sano ee ugu danbaysay )

Deegaanka =tuulada magaalada agteeda

SOCIAL HISTORY

Waxaa qabtay xaas (maryan) taas oo ka carrartay ama katagtay gurigii waalidkii maxaa yeelay garaacida joogtaada ah ku hayso waxaad shaqo la’aan tahay shanta sano ee ugu danbaysay waxaad isticmaashay woxogaa maandooriye iyo xashiishad runtii markaad gurigii timaado waa saqdhexe

TAARIIKHDA CAAFIMAADKA AMA WARAYSI CAAFIMAAD

Majiraan jihooyin waxaad tagtay meelaha magaalooyinka lagu iibiyo si aad uga hesho xanaan dilayaasha iyo waxxooga kinino ah oo lagu iibiyo si aad uga hesho xanuun dilayaasha hurdo ku siiya

SABAABTA LA KULANKA

Waxa lagu keenay (PHC) clinic maxaa yeelay waxaad soo jajabisay qalabkii hurdada iyo mishiinadadaadi guriga iyo han jabaad aad hanjabtay jaarkaaga waxaad layaabtay waxyaabaha agtaada ka dhacaya dabadeedna waxaad isticmaashay khanti iyo xashiishad waanad aaminsantahay

WAXYAABIHII LAGUGU SOO XIDHAY

Hajabaad laag qaniinyo madaxgaraac ciddi kuusoo dhawaata ayaan caadi ahayd faro dhaqdhaqaajin badan wadiiqooyinka uu ka qeyb galuhu uu ka qaadmayo shaqaalaha ah caafimaadka waa markii ugu horaysay ee lakeeno

ALI PHC GA AAD KA SHAQEYSO

Fadlan ka qaad waraysi oo gudbi waraysiga aad la yeelatay

Edition: Dr farhan barre

Date : 04.01.13

HABABKA KA QEYB GALUHU KU QAADAANAAYO DOORKA BUKAANKA

Magaca:

Da’da:

Shaqada:

Maguursaday:

Tirade uu caruurta uu leeyahay

WAYSIGA CAAFIMAAD

Wuxuu ahaa dhacdooyin kaalkaal maskaxeed ku waasoo u horseeday inuu naftiisa dhaawaco dadka kale ma waxyeeleeyo altaabadana burburiy dhamaan dhacdooyinka maxa laga ma araynkaraa iyada oo lalasoxusuusiyo meesha laga xanasheeyo dadka waalwaalan jababaha loo soo xereeyay bukaanka oo noqday mid cabasho badan iyo inuu burburinayo alaabta

FICILADA BUKAANKA

- Inuu iska daayo xor noqdo - Cadho farabadan - Xaga oo inuu qaynayo (heesayo) heeso dhaqmaad

- Isaga oo waxkasta ka xanaaqaya

HADABA MARKA LAGUU KEENO QOFKAN

Fadlan qiimee maskaxdiisa iyo aragtidiisa

Cadaymaha qofka ah ama dumarka ah iyo uu dareemayo niyad jabab ama walwalo ku waasoo noqonkaro bukaanka xaaladihiisa

Luuqada jidh ahaaneed qofka shaqaynaya qofka kasta oo la shaqeeya caafimaadka inuu fadhiisto meel uu kala xidhiidhi karo qofka bukaanka waa inaadi indho indhaysaa dhaqdhaqaaqa uu qofku sameynayo waa inaad waydiisaa waxa uu dareemaayo

Waa inaad eegid heerka uu caafimaadkiisu taganyahay iyo waxyaalaha uu dareemaayo ee ah caafimaadka kari

Isbedelka soo socda waa inuu dhagaystaa qofka ka shaqaynaaya caafimaadka isbadalka qofka ku imanaya rag iyo dumar ha ahaanee isaga oo kula hadlaaya codwanaagsan iyo kalmado wanaagsan

Su’aalo waxa jira siyaabo badan oo loo waydiiyo su’aalo Iyo inuu u (fahmo qofka ka kalaj shaqayne) su’aalo kala duwaan sida uu uga dhacayo xanuunka

oo kale ah Iyo inuu fahmo qofka ka sheqaynaaya (caadimaadka inay ku dhiiri galinayaan bukaanka niyad

fiican iyo inay la yeeshaan wax hadal ah wada xaajood ku saabsan sidii loo helay iyo wax hadal ah problem ka heysta

ISBADALKA E=WARBIXIN KU SAABSAN BOOLISKA IYO ADEEGYADA BULSHADA

Qaabka xaga hoose waxalagu soo jeediyay wado la isku raacay oo soo huriyey ama loosoo duubay warbixin isku tagtagaysiyo oo kaafiyay kana caawisa xusuusta sida taariikhda meesha iyo xaalad maskaxeed iyado midkasta oosoo jiidanaya si ay warbixinta loo ururiyay

HORDHAC

Xaalada kasta bukaanka magaciisa dhaqankiisa taariikhdiisa wakhtigiisa uu dhashay da’da meesha laga heli karo ama qof xirfadkale leh sidii dhakhtar ah marka xigto qaraabada iyo waxkasta ku lugleh caafimaadka dareenka taleefoonka caafimaadka isha qofloogu diyaariyey caawimaad ama wardoon ayaa lagu rumaysankaraa kaasoo wax lasoo jeediyay ama lagu soo uritiray qoyska ama kuwa kale sababta wardoon caafimaad darida wargelinkaraa aragtiyada waraysiga waxa lagu danbi karaa markii iyo meeshii caawimaadu ayka dhacaysay iyo qofka soo jeediyay

Gabagabo/sookoobid: xaalada furan da’da meesha laga helayo isha caawimaad iyo xidhiidgka khaas ahaaneed

WAA HABKA WACYI GALINTA IYO SIDII LOOGU DHAQAAQI LAHAYN

1- sharax u jeedada waraysiga 2- Sharax diirad saarida ama xoogsaarida waraysiga 3- Sharax rabitaan uulalaqaato wargalin 4- Hadii bukaan ka waxay wamaysaa ka waaqabad aad la wadaagtid waraysi

SOOJEEDIN DHIBAATADA IYO CABASHADA

Taasi waa xuubida ama aragatida bukaanka aragtidiisa sida ayuu arkayaan sida xaqiiqda laduubo weedhaha qofka bukaanka isku leeyahay

SU’AALO FURAN WAXAY KAACAAWINKARAAN GO’AAN GOOSASHADA WAREYSIGA AMA WARBIXINTA

Maxaad jeceshahay inaad ku caawiso Maqeexi kartaa dhibaatooyinka aad dhawaan lakulantay Maxaad umalaynaysaa qoyskaagu ku keenoo si aad anaga ku aragto

KHIBRADA LOO BAAHANYAHAY SILAYSKUGU XIDHIDHA

Ujeedooyinka khibrad wada xidhiidha waa tababarashada taas oo kaa caawinatsa si aad qof ula hadasho aadbay muhiim utahay way adagtahay inla hubiyo bilaasab inloo habeeyo iyo si cadaawadnimo dhakhtarka cusub kalkaalisadu shaqaalaha caafimadka masuuliyada aadbay muhiim utahay ugu yihiin wada xidhiidh waa mid aadbaran karto sida khibrad kale ee shaqaalaha caafimaadka ay ubaahan yihiin inay la hadlaan tusaalooyin ah khibradaha wada xidhiidhka waa wadahadal ama wada xidhiidh nasiib daro se naguma inagu sida xirfadaha caafimaadka intabada uma dhagystaan hagaag sidoo kale waxay dagdag uduubaan su’aalo waydiin iyo talasiin iyo inay ushaqeeyaan dawayntooda caawimo badan leh naf ahaantiis iyo inay ushaqeeyaan dawayntooda caaawinimo badan leh naf ahaantiisa bukaanka waxa uu dareemaa in lacaawiyey marka lala karto dhibaatooyinka ka haysta inuu ka walwalo kalkali yaha caafimaadka miduun baahan yahay inuu qaato xiliga dhaqaysiga socodka bukaanku waxaan u baahanyahay inuu dareemo in sh. Caafimaadka aanay uqaabilin dareenada si uu u fahmo inaad ku biirisid dabeecad saamaynta wada hadalka waxay ka luglahaan kartaa dabeecada afka uun ah doona kalmad odhanayaa tusaalehan isha ood kala socotid marka kalkaaliye eeg, waayo qofka buka rag ama dumar midka ahaadaba waxaa uudareemayaa jaahilnimo si aad qofka isha kala socotaa waa sida qof ishaadu lahadlayso oo kale waxay kaacaawisaa joogtaynta cilaaqaad ariiriyo wadashageysiga socda kalkaaliyuhu kazoo isla dayayo inuu joogteeyo wargelin doonan marka kahortageyso isaga iyada oo tixgalinayo kuli ahaanshaha waa ku luglahaankartaa iyada oo lawwaydiinayo dadkale

Xitaa xubin ka kooban qoyska,maamulka dareemaan marka ay kacsanyaan iyo sidoo kale waxay dareemaan cabsi kakeentay qofkii ay ka hadlayeen

Dhamaan dhibaatooyinkooda waxa looyaqaanaa xaga bulshada dhexdeeda

Sidaa awdeed kalkaaliyuu ka warhaynaa bukaanka kaqoocula ama dhidig ilaalin daanan sin hii usheegaan

Marka lagaraad hadlayo amaaha dhakhtarkaaga ka saarida magaajada bukaanka silo hubiyo kalsaamdooda ayleeyihiin

Ahaan shaha qofka xirfada leh kalkaaliyuhu waa caawi jada qoska xorfada leh daaqada kalkaaliyaha kaasoo kala hadafa leh bukaanka waxyaabo ku saabsan dhibaatooyinka daka ukaladuwan waajibaadka xubin goyska kamida saaxiibada isku xidhan kuwaas oo ka hadlaya qofka kale kaas oo ah lab ama dhidig dhibaatooyinka kala duwaanaashaha u dhexeeya doorka xubnaha qoyska ama saaxiib ama shaqaale xirfada uleh caafimaadka ayaa lgu tusayaa shaxda hoos

Xirfada Saaxiib ama qaraabo1. Maha wax qof ama shakhsiyaad oo

ku lug leeyahay dhibaatada bukaanka Kuma xidhna dareen ahaan Khibradaha loo isticmaalo wada

hadalka waa lafahan sanyahay si uu uga taxadir qofka xirfada leh

- Waa in barbardhigi karnaa calaamadaha bukaanka iyo kuwa kale oo badan oo bukaan ah

Badanaa qof ayaa ku lugleh dhibaatada- Aad buu ugu xidh xidhanyahay

dareenka ahaan- Inta badan kama warhayo wada

xidhiidhka iyo isticmaalka khibradaha- Isma barbardhigikarno arimo ama

xaalado badan

MAAMULKA ISTICMAALID CILMIGA BULSHADA FIQIIRNIMADA

Waxaa laga daweeyaa dhamaan caafimaadka duleed dhibaatooyinka walxeed iyo daawooyinka cilmigan wuxuu ku xidhanyahay fiqiirnimada khusaysa dhibaatada teegaarida qoyska iyo tacliinta

ISTUTION TO THE PARTICIPANT ACTING AS THE PATIENT

Adiga oo tlixdanjira ah dhab ahaantii adiga oo waayay xaaskaagii iyada oo dhimatay sabatuna ay tahay iyado xanuunka kansarka u dhimatay baadhitaano badan ka bacdi bilo badan ka bacdi

Adiga oo aanad haysan lacag kugu filan si aad ugu saacido iyada siloogu daweeyo cudurka kansarka waxaad dareemaysaa walaac hurdada ayaad yaraanaysa wakhtiga subaxii qaar ahaan iyo cuna yari

Waqtiyada qaarkoodna waxwaliba waad nacaysaa mana xiisaynay sida bilaatamar ayaa noqonaysaa aad iskugu daydo waqti walba halkaa ugu sarraysaa miisaanka waa ka dhacayaa waxaa uuna ahaanayaa qof costebation ah.

Waxa aanad umalaynaysaa inuu jiro kansar sidii ay udhimatay xaaskaaga iyo waqtigay dhimatay waxaanad ahaanaysaa mid khibrad leh markaad qiyaasto ama aad aragto iyada ama laguugu yeedho magacaaga waxaad dareemaysaa murugo taas oo aad isku dayayso inaad ka yaryaso murrugada wax shay ah oo aad kaan tarooli kartaa majirto ama aad fikirto si aad ula xidhiidho xaaskaaga adiga oo aand haysan qofku caawiya adigu laakiin mahaysatid wax qorshe ah adigu waad baxsanaysaa

Waxaan ka fikirayaa inaad isdaldasho naftaada waxay ku dareensiinaysaa diintaaduna inaad joojisa kana fogaato wakhtiyada qaarkood xataa kuma siinayso inaad joojiso adigoo helayn waxdaawo ah waxaad noqonaysaa qofka walaacsan ka hor inta aadan wax daawo ah qaadan tani maaha mid xun hadii aad utagto dhaqtarka ama aad isbaadho oo dabagal lagugu sameeyo wax ku tusinya inaad caadi ahayn

ADIGA OO KA SHAQAYNAYA ADEEGA PHC

Adiga oo ufudaynaya bukaanka kaas oo kaas oo keenay saaxiibkii si aad u eegto waxa uu ka walwalayo waxyaabaha ku saabsan caafimaadkiisa adigu wuxuu kaa doonayaa adiga si aad ucaawiso isaga markuu soo gaadhay dhakhtarka waad arkaysaa max’ed wuxuu yidhi tamarmalaha wuxuu dareemayaa daal wuxuu noolal kaligii ilaa iyo waqtiqii ay dhimatay xaaskiisa bil ka hor hadaba bilahaa badan kaligii baa xanaanaynayay wax caruur ah malahayn noloshiisuna waxay ahayd mid dhib badan si uu udaboolo kharashkiisa nololmaalmeedkiisii lacag yar bay dowladu siisaa iyo jaarkoodu wuxuuna dareemaa in noloshu tahay mid dhib badan

P=2

Mood

Waxaa lagu tilmaama dadka sekaateriga ama aamusa iyada o lala xidhiidhinayo walaala ama waalida marka lagu daro labadooda ama la akhriyo bukaha ama la tiro kobo ama lala yeesho interview dadka xanuunsanaya waxay umuuqanayaan sida guud ahaaneed marka hore sidaad ku soo aragtay xaga sare tilmaamo mood ah ayaad ku arki kartaa marka lagu daro su’aalaha oo ka jawaabay maxaad ka dareemaysaa naftaada waa maxay mood kaagu waa side ruuxdaada

waa in aad waxa aad waydiisay aad qortaa xafidaana weydii inuu is garin karo iyo dabcigiisa, mustagbalka xitaa xiliga uu ka baxayo mustaqbalka dhibaatada mood ka kaas oo loogu shikiyay

Inbadan oo mood ili way kala duwan yihiin in uu yahay mid xaadira uuna ugu dhawayn mid walaacsan cabsanya

PAGE 1

Shakhsiyada tusaale ahaant shakhsiyaad rididka wargabka dhibaatooyinka

Gaababka fikirka soo gaabinta ilaha kooban Waaxda sansaanta xaqiiqda iyo sheeko kale ah oo khibrad ahaaneed .Waa in la rikoodh gareeyo iyo waliba waqtiga ay dhacayaan Tusaale ahaan:- habeen marka la seexanayo kadib am latoosay

Xaalada garashada waa in sicad loo qiimeeyo bukaankastaba bukaanad yar kaasoo logo shikiyahy cerebral origanic diseass tijaabooyinka aanoo ku soo sheegnay qoraxladan soo socda wargalinta fursada ribnaanta iyo xasuusta .

Waxaa fiican in loo qoro dadka waawayn garasho xeeldheer tusaale ahaan:- waxyaalaha yar-yar ee maskaxda garan karto ee laga imtixaamayo waxaa fiican in la qoro marka gorashadu difaacdo ama xanuun maskaxda looga shikiyo waa in la sameeyaa tijaabooyin dhamaystiran

KA WARQAKA Hada lagu shikiyo bukaanka qarashada gor bukaanka jawaabaha su’aalaha ku saabsan magaciisa cida uuyahay meesha uu joogo waqtiga meel qor taariiqda

FIIRADA IYO UDHUGLAANTA

Furudaha masifudud baa loo kicinkaraa loona sugi karaa? Dug mayeelaan karaan? Si fudud Mloo heli karaa todobaadka ama bilaha si isdhaafa si tirooyinka 0 ilaa 9 si uu hore ugu soo celiyo war kale si kadib ugu soo celiyo

XUSUUSTA

Kaysaska oodhan xasuus waa in la tijaabiyaa isbar-bardhiga bukaanka noloshiisa kale iyo waliba adiga oo imtixaanaya dhacdooyinka shakhsi ahaantiisa gol-daloolaha ama jiritaan la’aanta waa infiiro gaa ah loo lahaado xasuustaa dhacdooyinka dhow sida la dhaqtarka uyimid iyo dhacdooyinka waadhka hadii ay jirto naaqusnaan xasuuseed sida dhacdo khaas ah falal ku dhow ama ka fog waxaa wanaagsan in loo iyo bukaanka mowqifkiisa ilow shiyeed

Qor dhacdo kasta oo uu samaysto ama xasuuso been ah hadii bukaanka iska samaysanayo ama wax uu celceliyo markasta mise waa mar kaliya sii xumaashaha hurdad waan in sii khaas ah loo faahfaahiyo xidhiidh haday la leedahay dhaawac maskaxeed

QORIDA IYO DIB UXASUUSASHADA:-

Tirooyinka usamee ilaa &saqaal u oolow sadex isku day kuna celi tirootinka oo dhan, waqti isku go’an ama hadii aan bukaanka qori karo iyo hadii kalaba

XASUUSTA DHAW:-

Isticmaal magac iyo meel qoraal ahaaneed xasuusnow inaad waydiiso shan daqiiqo ka dib

XASUUSTA FOG

Had iyo jeer waxaan la isticmaalaa nolosha qofka qor hadii dagdagayo qof hadii uu ugu hadlayo kaalmadan kaalmada magaca iyo meesha la waydiiyaa ama waxlamida ah islamarkaaba ka jawaabo shandaqiiqo kadib.

ARAGTIDA:-

Qor kalmad, kalmad jawaab ah, bukaanka su’aalaha khaaska ee la wydiiyey tusaale ahaan:- ma umalaynaysaa inaad xanuunsanyd hadii ay haa tahay waa maxay xanuunku? Ma ubaahan tahay daawo?

Aragtiyada baahida isbitalka joogida iyo daawo qaadashada waa in la sameeyo. Bilow in aad isbarato bukaanka kana hel meesha degaan ahaan dhalasho ah ee bukaanka ka dib, kakoob waxyaalaha positive, negative iyo waxyaalaha xumaanta ee aad ka heshay waraysiga si ay ugu hogaamiyaan kala doorashadan xanuunada isku eeg midkii kuu sax ah.

Kala doorashada xanuunada kuwaasoo ka saaray ururin ka qaaho midka mid ah marka koowaad tixgali mudnaanta organic dignosiska

Had iyo jeer tixgali organic dignosiska, phychasis and give point for and against each one.

GENERAL COMMUNICATION SKILLS

ISGAADHSIINTA GUUD EE XIRFADAHA

1. In la baro naftiisa iyo sida ugu hboon bukaanka in lasiiyo ujeedo ah waraysi leh 2. Bilow inaad waydiiso fur oo dhamee su’aasha 3. Fududee inaad u sheegtid bukaankasi naxariisleh 4. U isticmaal qalabka lagu dhiiri galinayo isgaadhsiinta 5. Si fudud ugu sheeg sarana uqaad luqada bukaanka 6. Aqoonta &dareenka bukaanka waa mid aad u maskax badan 7. Gaadhsii si loo qabto loona bedelo dhaqdhaqaaqa jidhka, laxidhiidha ee kala duwan sida madax

ruxida iyo wax uu arkayo si sax ah 8. Ku celi si loo cadeeyo oo gacanta loogu dhigo bukaanka mudo dheer oo waraysi loola yeesho 9. Udhaqanka iyo warbixinta ku dhamee waraysi 10. Sii warbixin bukaanka si fudud oo luuqad leh 11. Same hubaal sidaad warbixta usiisay inuu maqan yahay qofka 12. Udhowow oo waraysi silo siiyo fursad bukaanka iyo waxsoosaan wanaagsan

SPECIFIC SKILLS

QEEXIDA XIRFADAHA

BRIETLY SOO KOOBID

1. Taariikhda qeexaysa hore socodnimada iyo samaynta hawl-qalka 2. Ka ogaanshaha taariikhda walba gaar ahaan cudurada ama lagu dajo daawayn iyo gaar ahaan

cudurada 3. Ka ogaanshaha taariikh walba sida walaxda khamriga oo kale lagu tilmaamo naqshad walwaba4. Ka ogaanshaha shaqada iyo taariikhda gaar ahaan bulshada

FUCUSES ON BARTA SARE

1. Qiimaynta maskaxda qofka isbedelka maskaxda iyo is halaagnimada maskaxda soo galaysa 2. Qiimaynta fikrada qofka aan eeda lahayn ee faqiirka ah

SPECIFIC COMMUNICATION SKILLS

1. Ka hortagida jidh ahaan 2. Joogo qofka shakhsi ahaan cudurada dhibaatada inaa leh 3. Jidh ahaan qaabka jidhka qofku ku suganyahay sida cudurada

MENTAL STATE EXAMINATION

(baadhitaan xalada maskaxeed ee qofka ) markaad waraysanayso qofka dhimiska qaba waa inaad xooga saartaa qodabadan

1) APPERANCE ( MUUQALKA) BEHAVIOUR (DHAQANKA) Socodka Fadhiga Nadaafadiisa Daryeelkiisa Ma umuuqataa inuu wax arkayo Marka ma qaadanayal Labiskii timihiisa

2) TALK ( HADALKA ) Ma hadal badan baa Ma hadal yarbaa Hadalkiisu ma xidhiidhsanyahay ( coherent) Sheekada ma badalayaa ( flying ideas) 3) EARLY DEVELOPMENT ( XAALADII UU KU SOO KORAY) Meeshu ku dhashay Dhibaato ma lakulmay marku dhalanayay Hooyadii ma xanunsatay mise way caafimaad qabtay 4) BEHAVARIOR DURING CHILDHOOD ( DHAQAKIISII CIYAALNIMO) Hurdadu ma ku adagkayd Kaadidu ma dhaafi jirtay Gaangi maalahaa Cabsi badan Ciyaar badan (fadhi yar) Dagal badan Iskool jarid 5) SCHOOLKA

Xilimuu dhameeyay Bilaabay Muu baasay mise dhacay Muu goyn jiray 6) ADOLENSCENCE (10---15) Koriinkiisa Daroogo ma isticmaalay 7) ACCUPATON ( SHAQO) Dadii uu bilaabay Shaqada uu hayo Ma ku qanacsanyahay Ma ku fiican yahay Mala dalacsiiyay Mala eryey 8) SEXUAL HISTORY Xidhiidh Galmo Kufsi 9) MARITAL HISTORY ( XIDHIIDHKA XAASKIISA ( GUURKA) Xaaskiisa Caruurta Biilka 10) DRUG HISTORY Qaadka sigaar xamag khamri 11)FORENSIC HIS (JEEL) Waqtigii Meeshii sobobtii 12)SOCIAL HISTORY Yuu la noolyahay Dhaqaalihiisa Xidhiidhka family cid culays ku haysa ma kalidii ayuu joogaa mise waa dadka ayuu dhexgalaa 13)MEDICAL HISTORY Xanuunada caadiga

PRE-MORBID PERSONALITY

( WAXYAABAHA WEHELIYA SHAQSIYADA QOFKA )

Shaqsiyada qofku waxay ka kooban tahay

Dabeecad uu caadaystay iyo Kuwa uu udhashay

Ku waas oo keena kala duwanaashaha shaqsiyaadaha dabeecada qofku way isbadashaa marka uu xanuunsado markaa raadi oo barbardhig dabeecadihii hore

TODOBAN QODOB XOOGA SAAR Siduu ula dhaqmo bulshada qoyskiisa iyo jinsiga Dabeecadiisa qofka ahaned Niyadiisa iyo aragtidisa diineed Xaaladiisa maxkaxeed (mood) ma darentay mise is badalayee Waxyaalaha uu qabto firaaqadiisii iyo waxa uuxiiseeyo Waxyaalaha uu sawirto noloshiisa (riyooyinkiisa) Marka uu dhib soo wajaho sidu uga jawaabaa