Berzanski uesnici

Berzanski uesnici2015

1. BerzaTritekapitalakao sastavni dio finansijskog trita, predstavlja faktor globalizacije nacionalnih ekonomija posebno preko svog instrumentalnog dijela. Time se omoguava investitorima iz gotovo cijelog svijeta da brzo i efikasno mjenjaju strukturu svog investicionogportfolia,priemusemisliprvenstvenonainvestiranjeuhartijeod vrijednosti. Berza je organizovano trite na kome se trguje hartijama od vrijednosti akcijama iobveznicama.[footnoteRef:1] Zakon predvia da se trgovanje akcijama moe obavljati samo na organizovanom tritu. Nekada je esto uporeivana sa pijacom, mjestom gdje se susreuponudaitranjaiodreujucijeneraznihdobara. [1: Risti, . i dr.: Berze i berzansko poslovanje, VP, aak, 2006.]

Razvojtehnologijeomoguiojedase nekadanje pravilo trgovanja uvijek na istom mjestu i u isto vrijeme danas zamjeni novim: stalno i svuda, ali berza i dalje ostaje mjesto susreta kupaca i prodavaca hartija od vreijdnosti. Berza ne kupuje, niti prodaje, samo obezbjeuje uslove za ravnopravnost uesnika trgovanja.Berza je fiziki i poslovno organizovan prostor, na kome se po strogo utvrenimpravilima trguje hartijama od vrijednosti, novcem i stranim sredstvima plaanja. Berza je instiucija finansijskog trita, ali je i sama po sebi finansijsko trite. Berze kao institucije organizovanog finansijskog trita kapitala, predstavljaju samostalne organizacije koje posjeduju sopstveni poslovni prostor (zgradu), lanstvo i poslovna pravila.

Slika 1. Izgled BerzeBerza je organizovano trite na kome ovlaeni berzanski posrednici, trguju odreenim, standardizovanim trinim materijalom, po unaprijed poznatim pravilima, a sve propraeno standardizovanom dokumentacijom. Uloga berze, izmeu ostalog, je i obezbjeenje uslova i naina utvrivanja objektivne cijene akcija, to ne znai da cijene akcija utvruju zaposleni na berzi, ve da se na berzi obezbjeuju ravnopravni uslovi za susretanje ponude i tranje za odreenom akcijom, po unaprijed propisanim pravilima i nainima vaeim za sve subjekte. Iako berze u promet ne unose svoje hartije od vrijednosti, niti same kupuju iprodaju hartije od vrijednosti, one spadaju u finansijske institucije, ali nisu intermedijarne finansijske institucije.Berza prestavlja institucionalizovano razmjensko mjesto na kojem pojedini lanovi obavljaju robnu razmjenu ili transakcije hartija od vrijednosti, a u cilju sticanja dobiti, i mesto gdje se na osnovu njihove ponude i tranje vri vrednovanje hartija od vrijednosti. Drugim rijeima, berza predstavlja prostor na kome se trguje dugoronim finansijskim instrumentima. Porijeklo rijei berza objanjava se u 2 varijante:[footnoteRef:2] [2: Vukosavljevi, D.: Finansijska trita i berze, FPE, Beograd, 2009.]

Rije berza potie odlatinske rijei bursa - kesa. Prvobitne berze bile su triste novca, mjesto gdje se mjenjao domai novac za novac drugih zemalja. Ova rijepotie od sastanka trgovaca iz ratnih krajeva koji su se u 14. vijeku sastajali uBelgiji (Briu),u tovrijeme veoma poznate porodice Van der Beurse u ijoj je zgradi obavljana trgovina hartijama od vrijednosti.Danassuberzevisokoorganizovaneinstitucije,saspecifinimoblikom inkorporacije, odnosno one su neprofitne institucije, u vlasnitvu drave, ili uesnika u trgovini. One su ustanove sa javnim ovlatenjima, odnosno mogu donositi obavezujua pravila trgovine za uesnike i vriti kontrolu njihovog ispunjavanja. U tu svrhu, berze donose posebna pravila.

1.1. Pojam, osnovne karakteristike i znaaj berzi Berzajeprivrednaorganizacijakojaseosnivakaoakcionarskodrutvozapruanje u prometu roba, hartijaodvrijednostiinovca.Berzesustareustanove trgovakog prava, koje su se pojavile jo u XV vijeku. Smatra se da je prva berza osnovana u Anversu 1460 godine, a zatim u Londonu 1570 godine. U naoj zemlji prva berza je osnovana u Beogradu 1886 godine.[footnoteRef:3] [3: http(EEFFF.beleG.rsEoHberziEistorijat pristup sajtu 06.02.2015., vrijeme pristupa 10:00.]

Berza je prostorija, trite gdje se sastaju privrednici - trgovci i druga lica u odreeno vrijeme da bi pod odreenim uslovima zakljuili neki kupoprodajni ugovor iz oblastipredmetaposlovanjaberze.Naberzisetrgujeiralnimnovcem,mjenicama, ekovima, akcijama i drugim hartijama od vrijednosti. Berze su efikasne za nacionalnu privredu kao cjelinu u poduzetnika drutva posebno, jer cijene hartija od vrijednosti na berzi izraavaju rezultate poduzetnikog poslovanja i menaderske uspjenosti. Berze su centar finansijskih tokova kapitalistikog svijeta. Berze se razlikuju od drugih oblika trita, po tome to se na berzi, po pravilu, ne nalazi fiziki prisutna roba sa kojom se trguje, ve se ugovor o prodaji zakljuuje bez njenog prisustva. Kupljena roba putem berzanskih poslova ne predaje se iz ruku u ruke u neutralnom obliku, ve se kupcu prodaju dokumenti preko kojih on stie svojinskaidrugaodgovarajuapravaotoj robi. Berze ima veliki privredni i pravni znaaj. To je zato to su berze organizovana trita na kojima se jednostavnije i uz manje trokova i rizika dolazidopotrebnih informacija o trinom materijalu koji se eli prodati i kupiti. Na berzi se sastaju privrednici iz udaljenih krajeva, a promet robe i drugog trinog materijala vri se bez velikih trokova. Na njima se trguje robama i drugim trinim materijalom u velikim koliinama za koje se na berzi obrazuje cijena. Te se cijene odraavaju na iste robe i formiraju se za svaki dan trgovanja, pa se sastavljaju kursne liste, koje pokazuju kretanje cijena za svaki dan posebno. Korjeni berze kao specifinog oblika trita mogue je nai jo u davnim vremenima kada su se ljudi okupljali na pijacama, trgovinama, sajmovima, pazarima (bazarima), vaarima i drugim mejstima. Na njima se obavljala trgovina ili ekonomski reeno dolazilo je do susreta ponude i tranje za razliitim oblicima robe. Mnoge drave i narodi su doivljavale snaan privredni razvoj i uspon upravo uslijed razvoja trgovine. Trgovci su uvijek bili skloni inovacijama, pa su tako uveli jednu novinu, kasnije se ispostavilo posebno znaajnu za razvoj berzi donoenje uzorka i mustri umjesto robe. Na bazi razgledanja uzorka i mustri, poeli su da zakljujuju razliite vrste poslova, a isporuka bi slijedila kasnije, nakon ugovaranja poslova. Drugi vaan momenat za nastanak berzi je vezivanje za odreenu lokaciju, odnosno mjesto. U poetku, trgovci su se okupljali na otvorenom prostoru, to bi se reklopod vedrimnebom. Kasnijesu nalazili razliiteprostore, sobe, lokalei naroitokafane za svoje sastanke. Prosto e djelovati zapanjujui podatak da su berze u mnogim velikim gradovima nastale upravo u kafanama ili njihovoj blizini.U pokuaju specifinog definisanja pojma berzi veoma uspjean pokuaj na naimprostorima napravioje profesorPravnog fakultetau Beogradudr. NebojaJovanovi. Onje pokuao da sistematizuje vie razliitih pristupa definisanju berzi. Neki od njih su: Ekonomskipristup- Berzaseposmatrakaospecifianoblikveoma organizovanog trita, na kome se obavlja promet robe, novca, deviza i kapitala izraenog u hartijama od vrijednosti koje smo nazvali pojmom - finansijski instrumenti.Etimoloki pristup - Berza se moe shvatiti kao sistem trgovanja. Berza se tretira kao skup svih onih berzanskih poslova koji se zakljuuju na jednom berzanskom sastanku. Po ovom shvatanju, berza se definie kao skup berzanskih pravnih poslova i ukupne aktivnosti koja se na njoj odvija.Istorijski pristup - sutina ove grupe pristupa je u analizi istorijata razvoja berzi i naina njihovog nastajanja. Pravni pristup - Berze u pravnom smislu predstavljaju zakonom ureene organizacije, koje se, pod pojaanom dravnom kontrolom, na odreenom prostoru bave organizovanjem pravnog prometakotiranihpredmetapoosnovuvrenjaberzanskihpravnihposlova.[footnoteRef:4] [4: top-pdf.com/finansije-berze-page2.html, pristup sajtu 06.02.2015,vrijeme pristupa 12:00.]

Navedena definicija zahtjeva odreena objanjenja, poto se iz njih moe izvui sutina pravnog poimanja berzi. Da bi u tome uspjeli pomenut emo osam elemenata pravnog tumaenja berze poprofesoru Jovanovuu, a to su:Organizacija - organizaciju svake berze ine njeni lanovi i organi. Na mnogimberzamabrojlanovajeorganien.TakonaprimjernaNjujorkojberzi NYSE broj lanaova dugi niz godina iznosi 1366. lanovi mjesta mogu da kupuju i to im daje pravo slobodno da trguju na berzi. Cijenesu vrlo razliite. Pravila i propisi - Na svakoj berzi postoje jasna i unaprijed ustanovaljena pravila ipropisi.Njimaseureujuosnovniodnosiizmeulanovaisvihuesnika.Primjenupravila obezbeuju organi berze.Imovina - Rije je o sredstvima koja se nalaze u posjedu berze. To mogu biti graevinski objekti (zgrade), oprema, kancelarijski namjetaj, inventar, itd. Treba istai da imovina berze nije isto to i imovina lanova berze.[footnoteRef:5] [5: top-pdf.com/finansije-berze-page2.html, pristup sajtu 06.02.2015,vrijeme pristupa 12:00.]

Djelatnost - Djelatnost berze se sastoji u tome da kreira uslove kako bi omoguila svojim lanovima da posreduju u trgovanju razliitih berzanskim robama i finansijskim instrumentima. Prostor - Prostor se vezuje za mjesto, koje je fiziki i pravno odvojeno od drugih, na kome se vri trgovanje kotiranim predmetima berzanskog trgovanja. Ponekad se zaprostor na berzi koriste pojmovi - parket, rupa, krug i slino. Pojaana dravna kontrola - Ovaj elemenat proizilazi iz velikog ekonomskog znaaja koji berze imaju za funkcionisanje svake nacionalne privrede. U savremenim uslovima prisutna je tendencija smanjivanja uloge na najmanju moguu, a ipak neophodnu mjeru. S druge strane, najvei dio kontorle i supervizije se preputa razliitim samoregulativnim organima i tijelima, ime se podie nivo odgovornosti svih uesnika.Berzanski pravni promet - Promet je u stvari krajnji cilj postojanja berzi iposlovanja na njima. Berza je berometar privrednog ivota. Neke od karakteristika vezanih iskljuivo za berze su:-berzanski sastanci se odvijaju u odreeno vrijeme skoro svakodnevno,- na berzi se trgovina odvija samo izmeu posebno ovlaenih trgovaca, to jest berzanskih posrednika,- na berzi je pristup dozvoljen samolanovima,-postoje vrlo strogai rigoroznapravila, ijenepotovanjepovlaiizuzetno otre sankcije,- trgovanje se ne vri stvarnom robom, ve iskljuivo na bazi uzorka (kod robnih berzi) ili hartija od vrijednosti (kod finansijskih).Koristi berze su: Uvid u stanje ponude i traenje odreenih roba, Pravilno formiranje cijena, izjednaavanje cijena u zemlji sa cijenama u inostranstvu,

2. Berzanski uesniciGlavni uesnici na tritu su:1. Berza vrijednosnih papiraBerza je centralno mjesto gdje dolazi do povezivanja ponude i potranje za vrijednosnim papirima. Pored toga, berza je i mjesto gdje se na osnovu ovih podataka formira trina cijena vrijednosnih papira. Pored berze uesnici na tritu kapitala su:

Komisija za vrijednosne papire FBiHKomisija za vrijdnosne papire FBiH je vrhovni regulatorni organ, nadzire rad svih uesnika na tritu, ima iroke ovlasti. Komisija za vrijednosne papire je dravna institucija koja se brine da promet i izdavanje vrijednosnih papira idu na zakonit nain. U tu svrhu, komisija ima iroko zacrtana ovlatenja. Nadlenosti komisije proizilaze iz zakona o vrijednosnim papirima, zakona o komisiji za vrijednosne papire, zakona o registru vrijednosnih papira, zakona o drutvima za upravljanje fondovima i o investicionim fondovima i zakona o privrednim drutvima. Navedenim zakonima utvrene su sljedee nadlenosti komisije. Regulacija uslova i naina emisije vriednosnih papira i uslova i pravila prometa vrijednosnih papira, Nadziranje promjene standarda izvjetavanja investitora i javnosti o poslovanju uesnika u prometu vrijednosnih papira, standarda zatite interesa investitora, te primjene zakona i drugih propisa o emisiji i prometu vrijednosnih papira, Vrenje nadzora nad radom berze, registra vrijednosnih papira, profesionalnih posrednika, banaka depozitara i drutava za upravljanje i investicionih fondova,Misija komisije za vrijednosne papire FBiH je: Regulirati, odravati i promovirati poteno, sigurno i transparentno trite kapitala, tititi i promovirati zatitu investitora, Graditi povjerenje u uinkovito i fer trite kapitala FBiH.Komisija za vrijednosne papire ima iroke regulatorne ovlasti. Izmeu ostali, ovlasti i odgovornosti komisije ukljuuju: Regulisanje uslova, naina izdavanja i prometa vrijednosnih papira, Regulisanje izdvajanja dionica i drugih vrijednosnihpapira preduzea i banaka, Regulisanje uslova i naina izdavanja obveznica kantona i optina, Odbrojavanje izdavanja vriojednosnih papira drutva za upravljanje fondovima, investicijskih fondova. Propisivanje pravila i nadzor prometa vrijednosnih papira, koji je zasnovan na razmjeni vrijednosnih papira i sistemu kotiranja, putem elektronskih sredstava.

Registar vrijednosnih papiraRegistar vrijednosnih papira je centralno mjesto gdje se uvaju svi podaci o dionicama, ukljujui i vlasnitvo nad njima. Svaki graanimn koji posjeduje dionice ima svoj raun u registru. Registar vrijednosnih papira je dioniko drutvo koje obavlja poslove registriranja, uvanja i odravanja podataka u vrijednosnim papirima i poslove prenosa, u skladu sa zakonom kojim se ureuje emisija i promet vrijednosnih papira. Registar vrijednosnih papira u FBiH je osnovan 1999 godine zokonom o registru vrijednosnih papira kao dioniko drutvo. Komisija za vrijednosne papire FBiH vri upravljaka prava u ime Vlade FBiH po osnovu dionikog kapitala. Misija registara vrijednosnih papira je da svim korisnicima usluga omogui efikasno i jednostavno ostvarenje prava koja proistiu iz poslova sa vrijednosnim papirima. Vizija registara jeste da postane svremena i moderna klirinka kua, poput ostalih evropskih klirinkih kua, ije e usluge u vezi poslova sa vrijednosnim papirima biti dostupne korisnicima, u svako vrijeme i na svakom mjestu, efikasne i pouzdane. Registracija podataka o vrijednosnim papirima i vlasnicima vrijednosnih papira, koje uprava drutva dostavlja registru, vri se na raunima eminenata i vlasnika vrijednosnog papira (investitora). Nakon otvaranja rauna vlasnika vrijednosnih papira i nakon svake promjene stanja vrijednosnih papira na raunu, registar izdaje vlasniku vrijednosnog papira certifikat izvod o stanju na raunu ne predstavlja vrijednosni papir ve potvrdu da se osoba na iji se raun certifikat izvod o stanju na iji se raun odnosi, upisana kod registra kao vlasnik vrijednosnih papira navedenih u certifikatu izvodu. Svi podaci koji se nalaze na raunu vlasnika vrijdosnog papira predstavljaju povjerljivu informaciju, a pravu uvida u raun ima samo vlasnik rauna investitor i ovlateno lice u registru.

Brokerske kueBrokerske kue ili profesionalni posrednici su firme koje se bave posredovanjem u prometu vrijedosnih papira. Shodno zakonu, sav promet vrijednosnim papirima mora da ide preko brokerskih kua. Jedino one imaju pravo naloge na berzu nakon to ih dobiju od svojih klijenata. U FBiH samo ovlateni posrednici brokeri imaju dozvolu obavljanja trgovine na berzi. Graani svoje naloge izvravaju preko brokerskih kua, koje ih prosljeuju na berzu.

Banke depozitariBanke depoziteri komercijalne banke koje imaju dozvolu za obavljanje tzv. depozitarskih poslova. Svaka brokerska kua ima svoju banku depozitara preko koje prima uplate i vri isplate. Graanin koji eli kupiti dionice uplatit e novac za kupovinu dionica na namjenski raun brokerske kue kod njene depozitarne banke. Isto tako, kao prodavac, banka depozitar vaeg brokera e na va raun prebaciti novac od prodaje dionica.

2.1. Ekonomska funkcija berze

Osnovna ekonomska funkcija berzi je organizovani susret ponude i tranje za odreenim robama i zakljuivanje i realizacija trgovakih poslova. Pored ovog berze imaju i druge funkcije konsolidacionu funkciju. Kroz susret ponude i tranje i formiranje berzanske cijene obezbjeuje se uravnoteenje ponude i tranje. Berze imaju i selektivnu funkciju, jer svako ne moe da uzme uee kao prodavac ili kupac na berzi, a kada ga uzme zna se, i kroz berzanski posao utvruje se, njegova vrijednost i vrijednost njegovih vrijednosnih papira. Berze imaju informativnu i prognostiku funkciju. Izvjetaji koji se izdaju na berzama omoguavaju praenje stanja i kretanja ponude i tranje za odreenim robama i izvoenje zakljuaka o narednim aktivnostima. Na finansijskim berzama javlja se ponuda i potranja za dugoronim i kratkoronim novanim sredstvima i hartijama od vrijednosti.

2.2. Vrste berzi

Postoji vie vrsta berzi koje se razvrstavaju na opte ili produktivne berze, efektne ili finansijske i mjeovite berze.[footnoteRef:6] [6: FFF.zarkoristic.comE...E9inansijskaCtrzistaCiCberzanskiCmenadzment.pdf, pristup sajtu 07.02.2015., vrijemepristupa 14:45:00.]

RobnailiproduktivnaberzaOna je specijaliziovana berza na kojoj se prodaju ili kupuju razne vrste industrijskih i poljoprivrednih proizvoda, kao to su itarice, tekstil, ulje, metal. Robnuberzumoguda osnuju pravna lica koje se bave proizvodnjom i prometom robe, kao i drava.

Efektna ilifinansijska berza Ona jespecijalizovana berza na kojojseprodaju ili kupuju razne vrste trgovakih efekata, kao to su hartije od vrijednosti (mijenice, akcije, ekovi). Na njima se trguje i novcem, i plemenitim metalima. Ovu vrstu berze mogu osnivati banka, osiguravajue organizacije i drava.

Mjeovita berza je berza opteg tipa na kojoj se trguje svimoblicima trinog materijala, tj. robama, hartijama od vrijednosti i novcem. Na mjeovitoj berzi trgovina se obavlja u posebnim organizovanim dijelovima berze, koje se organizuju prema vrsti trinog materijala. Ti dijelovi berze nemaju svojstvo pravnog lica. Berza je pravno lice koje je organizovano kao akcionarsko drutvo ili drutvo sa ogranienom odgovornou. Osnovna djelatnost berze je da organizuje trgovinu hartijama od vrijednosti, organizovanje javne ponude hartija od vrijednosti, objavljivanje informacija o ponudi i tranji i trinoj cijeni hartija od vrijednosti i drugih podataka znaajnih za trgovinu hartijama od vrijednosti, utvrivanje i objavljivanje kursnih lista hartija od vrijednosti te objavljivanje drugih poslova u skladu sa zakonom o tritu hartija od vrijednosti. Berza je mjesto gdje se povezuje ponuda i tranja za vrijedonosnim papirima, prije svega za dionicama. Kroz povezivanje ponude i tranje dolazi do uspostavljanja cijene dionica. O utvrenim cijenama dionica berza obavjetava iru javnost. U osnovi, berza se moe zamisliti kao jedna vrsta pijace, samo to se ovdje umjesto voem i povrem trguje (uglavnom) dionicama. Cijena artikala na pijaci zavisi od ponude i potranje to je vea potranja za nekom robom (uz nepromjenjenu ponudu) to je cijena te robe vea. Ukoliko ima vie ponude nego potranje za nekom robom, njena cijena e biti manja. Slina je situacija i sa dionicama, samo to ovdje potranja za dionicama ima, naravno, druge uzroke. Potranja za odreenim dionicama e se, izmeu ostalog, poveati kada investitori oekuju da e kompanija kaja je izdala te dionice bolje poslovati nego u proloj godini, i shodno tome imati veu zaradu (profit). Najpoznatijefinansijskeberzeusvijetusu:[footnoteRef:7] [7: www.zarkoristic.com/.../Finansijska-trzista-i-berzanski-menadzment.pdf pristup sajtu 07.02.2015., vrijeme pristupa 15:20.]

NYSE - Njujorka berza; AMEX - Amerika berza; LSE - Londonska berza; FSE Franfurtska berza; TSE Tokijska berza; NYX Parika berza isl. Najpoznatije robne berze su: CME ikaka merkantilan berza; LME Londonska berza metala; COMEX Njujorka terminska berza isl.

Slika 2. Tokijska berza

Osnovni zadaci svake berze su: podsticaj stvaranju likvidnog trita, stvaranje uslova za formiranje objektive cijene,indirektna pomo finansiranju privrede, informisanje i zatita investitora.[footnoteRef:8] [8: Vasiljavi, M., Vasiljevi, B., Malini, D.,:Finansijska trita, Beograd, 2008.]

Likvidno trite - postoji ako je uestalost transakcija velika, ako je spred cijena (razlika izmeu cijene ponude i cijene tranje) mali, ako se nalozi za trgovanje mogu izvritibrzo i ako je razlikau promjenama cijena izmeu transakcija minimalna. Razvoj poslova sa hartijama od vrIJednosti, kao i razvoj trita kapitala moe se uspostaviti samo preko likvidnog trita, jer ono omoguava investitorima brzu i laku promjenu oblika finansijske aktive.Formiranje objektivne trine cijene - proizilazi iz zadatka berze da obezbedi koncentracijuponudeitranjekakobinjihovosueljavanjedovelodoformiranja objektivne cijene hartije od vrijednosti. Kao organizator trita, berza autonomno raspolae mehanizmimakojidoprinoseostvarenju zadatkaformiranjaobjektivnetrinecijene. Meu najznaajnijim mehanizmima u tom smislu svakako su metode trgovanja koje se koriste u trgovanju pojedinanim hartijama od vrijednosti, grupama hartija od vrijednosti, odnosno u trgovanju hartijama od vrijednosti na odreenim trinim segmentima. Prilikom formiranja cijene na tritu, meutim, mogue su razne manipulacije uesnika, tako da iz berzine funkcije obezbjeenja uslova za formiranje objektivne cijene proizilazi i obaveza berze da prati aktivnosti uesnika kako bi blagovremeno uoila i otklonila eventualne manipulacije i njihov uticaj na formiranje cijene. Zadatak otkrivanja i sankcionisanja manipulacija je zadatak i Komisije za hartije od vrijednosti.[footnoteRef:9] [9: Vasiljavi, M., Vasiljevi, B., Malini, D.,:Finansijska trita, Beograd, 2008]

Indirektna pomo u finansiranju privrede - Ova funkcija berze odnosi se na ulogu koju berza ima u stvaranju objektivnog, likvidnog i efikasnog trita pojedinanih hartijaodvrijednosti. Svijest investitora omogunosti brzogilakog ostvarenjaprinosa na investirana sredstva, prostom prodajom hartije od vrijednosti na berzi, utie na odluku investitora da kupi hartiju od vrijednosti i na primarnom tritu, ime se sredstva upuuju na raun kompanije za njeno budue finasiranje. Saznanje kompanije da na tritu postoji izraena tranja za njenim hartijama navodi kompaniju da razmilja o novim projektima za koje postoji velika izvjesnost da budu finansirani iz nove emisije hartija od vrijednosti, ime kompanije uveavaju svoj kapital.Funkcija berze u informisanju i zatiti investitora - ogleda se na nekoliko nivoa.Prvo,berzasvojomregulativomobavezujeemitentahartijeodvrijednostida redovno izvjetava javnost o svim relevantnim injenicama koje mogu imati uticaja na cijenu hartije od vrijednosti. Drugo, sama berza redovno obavjetava javnost preko svoje kursne liste osvim informacijamasa samogtrita itree,svojomulogom nadzora nad aktivnostima emitenta i posrednika na tritu, kao i svojim pravilima kojima obezbeuje ravnopravnost uesnika i zabranu manipulacija, berza direktno utie na blagovremeno i tano informisanje javnosti, kao i na zatitu investitora u hartije od vrijednosti.

Slika 3. Prikaz cijene akcija na Berzi2.3. Osnivanje berzi

Berza se osniva kao akcionarsko drutvo, berzu moe da osnuje najmanje osam osnivaa, kojitreba daobezbjedeosnovni kapital zaosnivanje berze. Zaosnivanje berzepotrebno jeda se zakljuiugovor o osnivanjuberze, da seobezbjedi dozvolaza osnivanje i za rad berze, da se odri osnivaka skuptina berze. Ugovor o osnivanju berze je njen osnivaki akt.[footnoteRef:10] Dozvolu za rad berze izdaje nadleni savezni organ koji ima diskrecionopravo zato. Taj organ ocjenjuje opravdanostosnivanja berze.Dozvola zarad berzeizdaje se na osnovu potpisane dokumentacije. [10: Risti. ., i dr.: Berze i berzansko poslovanje, VP, aak, 2006.]

Finansijsku berzu mogu osnovati banka, Potanska tedionica, osiguravajue drutvo, savezna drava i republika lanica. Strana banka moe biti osniva finansijske berze pod usloviam uzajamnosti. Robnu berzu mogu osnovati pravna lica koja su registrovana za poslove proizvodnje i prometa robe, svezna drava i republika lanica. Strano pravno lice moe biti osinva robne berze pod uslovima uzajamnosti. Osnivai berze duni su da obezbjede:[footnoteRef:11] [11: Zakon o berzama, berzanskom poslovanju i berzanskim posrednicima (Objavljen u Sl. listu SRJ, br. 90/94).]

- minimalni iznos novanog dijela osnovnog kapitala propisanog ovim zakonom i odgovarajui poslovno prostor; - dozvolu za osnivanje berze;- kadrovsku, tehniku i organizacionu osposobljenost za obavljanje berzanskog poslovanja.

Odgovarajui poslovni prostor obezbjeuje se prenosom prava svojine na poslovneprostorije ili ustupanjemkoritenja poslovnogprostora koji jeosniva zakupiona periodod najmanje deset godina.Podkadrovskomosposobljenouberzepodrazumjevasedaberzaraspolae visokostrunim kadrovima, od kojih su najmanje tri berzanska brokera s poloenim strunim ispitom, u skladu sa ovim zakonom. Pod tehnikom osposobljenou berze podrazumjeva se da berza posjeduje razvijeni informacioni, kompjuterski i komunikacioni sistem za berzansku elektronsku trgovinu ui izvravanje obraunskih transakcija po poslovima zakljuenim na berzi.Podorganizacionomosposobljenouberzepodrazumjevasepostojanjeorganizacionihdijelovazaefikasnoijedinstvenoobavljanjeposlova na berzi.Ugovorom o osnivanju berze utvruju se naroito:- naziv i sjedite berze;- naziv i sjedite osnivaa berze;- imovina osnovnog kapitala berze izraena u novcu, odnosno stvarima ipravima sa ukupnim brojem izdatih akcija;- pojedinaniulogsvakogosnivaauimoviniberze,sabrojemnjihovih akcija;- rok do koga su osnivai duni da uplate novana sredstva, odnosnoprenesu prava na stvarima, odnosno druga prava u imovinu berze;- predmet poslovanja berze;-prava, obaveze i odgovornosti osnivaa za rad berze;- druga pitanja znaajna za osnivanje i rad berze.

3. ZAKLJUAK

Kada se govori o pojmu berzi naophodno je istai najmanje tri bitna momenta, to su mjesto trgovanja, predmet trgovanja, nain trgovanja.Imajui u vidu kratak istorijat razvoja berzi neophodno je napomenuti da osnovniprincipi njihovog nastanka su prije svega spontanost i povjerenje. Spontanost znai da su berze nastajale nekako same od sebe kao rezultat dogovora zainteresovanih trgovaca sa ciljem da zatite sebe, svoje klijente i zajednikeposlove.Sadrajpojmaspontanostimoraobise,ipak,objasnitiuovomsluaju.Prije svega, on znai da se berza kao institucija, u ovoj svojoj sloenosti i razuenosti, nije mogla pojaviti kao proizvod unaprijed isplanirane akcije, zato to bi neko uvidio da je ba ona potrebna ili da ba ona nedostaje u organizaciji trgovine. Povjerenje i sugurnost predstavljaju drugi znaajan stub ili princip na kome suprve berze nastajale. Rije je opravilima koja vukukorjene iz obiajnogprava. Kod nassu se od davnina za te principe i u ivotu koristile termini kao to su rije, obraz, itd. Sutina je da su se izmeu prvih uesnika razvijali takvi odnosi koji su podrazumijevali vjerovanje, odnosno povjerenje jednih u druge. I dan danas, povjerenje predstavlja jedan od temelja ne samo berzi, ve cjelokupnog finansijskog sistema jedne zemlje.

4. Literatura

1. Arslanagi, S., Finansijsko trite,2. uri, Z., Berza i berzansko poslovanje, 3. Kovaevi, R., Meunarodna ekonomija, 4. Mitrovi., D., Popovi, V., Trgovinsko pravo,5. Skoko, I., 2007, Sarajevska berza, SASE, Banja Luka. 6. Zakon o berzama, berzanskom poslovanju i berzanskim posrednicima (Objavljen u Sl. listu SRJ, br. 90/94).

Internet:

http(EEFFF.beleG.rsEoHberziEistorijat pristup sajtu 06.02.2015., vrijeme pristupa 10:00. top-pdf.com/finansije-berze-page2.html, pristup sajtu 06.02.2015,vrijeme pristupa 12:00 www.zarkoristic.com/.../Finansijska-trzista-i-berzanski-menadzment.pdf pristup sajtu 07.02.2015., vrijeme pristupa 15:20.

8