Bilig_47.sayi

Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin SiyasetiSaime Selenga GKGZ*zet: Atatrk devrinde Trk-Fin siyas ve diplomatik ilikilerinin kurulmasn Cumhuriyetin iln sonrasna yerletirmek mmknse de Trk hariciyesinin Osmanl devrinden itibaren, Rusya mparatorluunun bir paras olarak bu lkeye ynelik bilgi takibinin olduu da Osmanl ariv belgelerinden anlalmaktadr. Cumhuriyet aydn Finlandiya ile snrl da olsa ilgilenmitir. Atatrk devrinin d siyaset ilkeleri ve bu erevede Misak- Mill snrlar haricinde kalan Trk dnyasna ynelik siyasetleri Finlandiya Trkleri konusunda da tanklanabilir. 19. yzyln zellikle ikinci yarsndan itibaren dil boyunda Nijninovgorod vilyetinden ekonomik sebeplerle Finlandiyaya g eden Trk-Tatarlar, 1919da Finlandiyann Rusyadan kopmas ve bamszln kazanmasnn ardndan Finlandiya vatanda konumuna gemiler ve bir slm cemaati olarak hukuken Fin hkmeti tarafndan tannmlardr. Fin hkmeti nezdinde sivil, din, kltrel meselelerini temsil ve mill varln srdrebilmek zere gerekli siyaseti ve faaliyetlerini gerekletirmek zere 1925te Finlandiya Cemaat-i slmiyesi olarak rgtlenen Finlandiya Trkleri, 1935 ylnda ise Finlandiya Trkleri Birliini kurmulardr. Sz konusu dnemde nfuslar hakknda kesin bir rakam verilemeyen Finlandiya Trkleri Helsinki, Abo ve Tamperede hl varlklarn srdrmektedir. Finlandiya Trkleri mill kimliklerini korumak zere kurduklar bu rgtlerle okullama iini ilk sorun olarak grmlerdir. Bu ynde Tamperede 1930da kurulan Fin-Trk Halk Mektebini Himye Cemiyeti, kurulacak ilk mektebe Cumhuriyet hkmetinden retmen istemek suretiyle ilk temas da salamtr. 1923 ve sonras yeni Trkiyenin geirdii kkten deiimi izleyen Finlandiya Trkleri, bu noktada mektepleme meselesinde Trkiye Cumhuriyetinden destek ve yardm almak zere harekete gemilerdir. Bu makale, Finlandiya Trklerinin yeni Kabe olarak Ankaray kabul ettiine dair bir grle, Finlandiya Trkleri evrak olarak nitelenen ve Babakanlk Cumhuriyet Arivinin eitli fonlarndaki belgeleri, Trk hkmetlerinin Finlandiya Trklerine ynelik izledii siyaseti de baz ynleriyle ortaya koyan yazmalar deerlendirmektedir. Anahtar Szckler: Trk-Fin ilikileri, Finlandiya Trkleri, Trk inklb, Tatarlar

*

Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / ANKARA

bilig Gz / 2008 say 47: 1-20 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Gz / 2008, say 47

Giri Yeni Trkiye, Misak- Mill snrlar haricinde kalan Trk dnyasna ve slm dnyasna ynelik siyasetlerini, Mill Mcadele ve sonras olmak zere, ayr karakteristiklerle, politik olduu kadar ekonomik gc lsnde, i ve d yeni ynelimler dorultusunda karlaryla ilikili biimlendirmitir. 1923-1938 aras sava yllarn da iine alarak Atatrkn cumhurbakanl ve tabii onun belirledii d politika ilkeleri dorultusunda Bat Avrupa, Balkanlar, Sovyetler Birlii ve Yakn Dou-slm devletleri hattnda ok ynl bir d politika yrtlmtr. Onun ardndan Cumhurbakan seilen smet nnl II. Dnya Sava yllar ve 1946 yl ok partili sisteme gei ve nihayet Demokrat Partinin 1950 seimleriyle uzun Cumhuriyet Halk Partisi iktidarndan sonra iktidara gelii ile Bat ittifak iinde yerini belirleyen Trkiye Cumhuriyetinin, kendi tarihsel krlmalar olduu da bilindiinde, Finlandiya ile ne zaman resm diplomatik iliki kurduu ve hangi seyir iinde bu ilikiyi devam ettirdii bu makalede ayrntl olarak ele alnmamtr. Bu, Trk-Fin-siyas ilikilerinin tarihi iinde ayr bir bahistir.1 Atatrk dnemi d politikas, bu dnemde komu ve dier lkelerle ikili ilikiler hakknda diplomasi ve siyas tarih almalarnda ise, ne Baltk lkeleri ne de Finlandiyann dahil olduu skandinav lke temsiliyetine bu erevede tesadf edilmedii hemen belirtilebilir.2Eer burada Mill Mcadeleden balatarak Trk hariciyesi ifadesini, Cumhuriyet ncesi Osmanl-Trk emperyal hariciyesinin kadro ve yap itibariyle ancak yeniden teekkl olarak kavramak mmknse, Osmanl devletinin, Berlin, Stockholm, St.Petersburg hatt zerinden sefirlerinin, emperyal Rusyaya 1809 ylnda Finlandiya Byk Dukal olarak geni bir hukuk muhtariyet ile balanan Finlandiya hakknda malumat sahibi olduu da dikkate deerdir. Rus ynetiminin tm 19. yzyl boyunca izledii; Finlandiyadaki sosyal tabakalarn temsiliyeti ile kurularak, yasama gcne sahip Diet (Seym) meclisinin ilgas, dolaysyla, I. Aleksandrn ardl ar devrinde devam eden muhtar statsnn kaldrlmas, Finlandiyann da baka Rusya vilyetlerinden biri olarak kabuln ieren stat deiiklii ynnde zellikle III. Aleksandrla balayan ve II. Nikola ile devam eden, baskc, dayatmac ve asimilatif politikalar hakknda, bu emperyal bakentteki Osmanl elilerinin aktard bilgiler ve dayand; 1 Ocak 1862-16 Temmuz 1910 tarihli belgeler, Babakanlk Osmanl Arivinin [BOA, stanbul] Hariciye Nezareti Siyas Ksm Evrak Dosya Usul Envanter Katalogunda [BOA. HR.SYS] Muhtelif Konular bal altnda; 1301/9 ve D-108 numaral dosya iinde, Finlandiya Meselesi olarak tasnife girmitir. 21 belge, 133 varaktan ibaret bu2

Gkgz, Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti

dosya yannda, yine Babakanlk Osmanl Arivinin II. Abdlhamid dnemi (1876-1909) evrakn kapsayan Yldz tasnifinde, Yldz Perakende Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik Tahrirat (Ksm) Katalogunda (Y.PRK. EA), 1320-1326 yani 1905-1910 arasnda, St.Petersburgun merkezle tahriratnn kayda deer ve fakat henz incelenmemi ve Osmanl perspektifinden emperyal Rusyann, Bolevik devrimini haber veren bu kzgn zamanlarnn nasl deerlendirildiine dair youn, yer yer yorumlu pek ok belge bulunmaktadr. zellikle be yllk zaman diliminde, Rusya ahvaline eklemlenen Finlandiya meselesi ya da Finlandiya ahvali hakknda husus tahrirat yaplmas bile, Osmanl devletinin St. Petersburg Sefaretinin elileri dnda, mstear, serkatip, 3. katipleri, atae militerleri ve mtercimleri yani resm kalemleriyle yalnzca Rusya Trkl deil, genel olarak emperyal dzlemde kendisine kout olarak kaynayan Rusya hakknda da bilgi aknn olduuna iaret eder.3 Rusya Trkl zerine bu eit tahrirat ise Kazan ehrinin 1000. yl kutlamalar mnasebetiyle Babakanlk Osmanl Arivince yaynlanan Osmanl Belgelerinde Kazan (Ankara 2005) kitabnda mevcuttur. Rus-Japon Savann, muhafazakr ve milliyeti Rus matbuatnn Sar Pigmeler olarak aalad Japonlarn zaferiyle neticelenmesi eer 1905 devrimini hzlandran bir dnm noktas ise, bu dnm noktasnda, 1890l yllardan itibaren Finlandiya, statsn tedricen daraltma ynnde hareket eden Rus ynetimine kar, kzllarn da devrimin beii olarak grdkleri bir zellik sunmaktayd. Fin krfezindeki Sveaborg limannda kzl bayra ekip, Kzl Alay adyla bir ihtill alay oluturup genel grev iln teebbsyle balayan sre, Petersburg kabinesini 1909 Ekiminde, zel bir komisyon tarafndan hazrlanan Finlandiya projesini uygulamaya sevk etmitir. Bu proje, Rusya imparatorluunun her yerinde geerli hukukun ayrt edilmeksizin Finlandiya Byk Dukalnda tatbiki iin belirlenen; ynetimden, ekonomi ve maliyeye, kltr ve eitim ilerine ok ynl siyaset alanlarndaki muhtemel izlenecek admlar ieriyordu. Bu proje 1899da, Finlandiyada hayata geirilemeyen ve merkez nezdinde olduu kadar meselenin uluslararas boyuta da tanmasna sebep olan asker kanun deiiklii dayatmas karsnda Finlandiya Dietinin ve halkn cidd protestosundan sonraki yatan durumla da ilgiliydi. 1907de emperyal hkmet, Finlandiya Dietinden asker harcamalara katlma ynnde yasa kabuln tekrar dayatmt. 1909 tarihli projenin hkmet tarafndan karara balanarak Dumaya sunulmas, muhalefet partilerinin oylamay terk etmelerine ramen 2ye 3 ounlukla kabul edilmiti; Rus liberal basn ise I. Aleksandrn Fin halkna verdii ye3


minin inenmesi karsnda canl bir protesto yayn balatmt. Projeye gre, Finlandiya, tm emperyal harcamalara olduu kadar, emperyal vergi sistemine de dahil olmutu. Askerlikten muafiyet kaldrlmt. Rus dili her seviyede mecbur olmutu. Mahkemeler, Rusyann dier vilyetlerindeki yarg yetkisiyle ileyecekti. Dumaya drt milletvekili seebilecek, Devlet urasnda ise, dier Rus olmayan tebaa gibi 2 koltukla temsil edilecekti. Osmanl devletinin St. Petersburg Sefiri Turhan Paann Hariciye Nazr Rfat Paaya, 3-16 Temmuz 1910 tarihli tahriri dnda Osmanl hariciyesinin Finlandiya meselesi hakknda daha ayrntl bilgi sahibi olmas iin Turhan Paann tahrire ilve ettii iki yayn da ayrca mhimdir.4 1917 Bolevik devriminin Finlandiya meselesinde ayr bir devreyi beraberinde getirdii phesizdir. Ekim 1917yi izleyen ayda, Aralk 1917de Finlandiya bamszln iln etmi ve Bolevikler de bunu tanm olsalar bile, Finlandiya 1918 Ocak aynda Kzl ordu igalinden, Helsinkide komnistlerin gerekletirdii darbeden kendini kurtaramamtr. arlk ordusunun Fin generallerinden Mannerheimn, I. Dnya Savann malubu Alman ordusu desteinde drt aylk direnii ile Sovyet hakimiyetine son verilmi, 1919 Martnda Anayasa kabul ve Cumhuriyet iln edilmitir. 1920 Ekiminde imzalanan Dorpat antlamas ile Sovyet Rusya, Finlandiyann bamszln tanmtr (Armaolu 1988: 191).

Cumhuriyet Aydnnn Finlandiya lgisi ve kufe Nihalin FinlandiyasBeyaz Zambaklar Memleketi Finlandiya, milliyet prensibini neticelendirdiinde, Anadolu Trkl bu prensibe dayanarak, 1922de niha savaa son veren Mudanya Atekesi ve ardndan I. Dnya Savann galipleriyle, galip olarak masaya oturduu Lozan konferans ve Misak- Mill snrlarn kabul ettirdii Lozan Bar Antlamas sonras, 29 Ekim 1923te Cumhuriyeti iln edecekti. Yeni Trkiyede, zellikle Atatrk devri entelektel temsiliyetin Finlandiyaya ilgisinin;5 Trk yazarnn telif kaleminden ve bir de tercme eserle snrl kald anlalmaktadr. Bu ilgide teet geilmeyen konu ise, gerek bu yazarlarn gerekse Trk Hariciyesinin resm evrakndaki adlandrma ile Finlandiya Trkleri; Mslman Trk-Tatar cemaatidir. Dier yandan bu cemaatin de kendisini saf Tatar etnonimine sktrmad ve kendisini Finlandiya Trkleri olarak ard da dnemin resm belgelerinden ve yaynlardan anlalmaktadr.6

4


Osmanl-Trk kadn hareketinin nc isimlerinden, edebiyat ve corafya retmenlii yannda air ve yazar olarak aktivist kimlii ile bilinen Nihal (1896-1973; ayrntl bilgi iin bk. Argunah 2003), 3 gnlk Finlandiya seyahat notlarn, Finlandiya hakknda dnnden sonra getirtmi olduu kitaplarla da destekleyerek 1935de Finlandiya adyla yaymlamtr. Bu eseri, be yl sonra Cumhuriyetin grbz ocuklarn yetitirecek, sporun ve beden terbiyesinin kurumsallamasnda etkin isimlerin banda gelen Ordu Mebusu Selim Srr Tarcann 1940 tarihli eseri takip eder. Bu eser, Selim Srrnn Cumhuriyet ncesi ve sonras bu lkeye yapt bilimsel amal gezilerin gzlem notlardr. Fakat harf devrimi ncesinde, Finlandiya hakknda daha erken tarihli biri tercme dieri telif iki eser daha vardr. lk iki basks 1928de eski ve yeni harflerle yaplan, ikinci basky stlenen Maarif Vekletinin, Vekletin Talim ve Terbiye Kurulunun Cumhuriyetin retmenleri iin yaynlad mehur Terbiye dergisi abonelerine bedava datt, 3. basks 1940da ve 4. basks 1942de Kanaat Kitabevi tarafndan yaplan ve Ali Haydar Taner tarafndan tercme edilen Grigoriy Petrofun Beyaz Zambaklar Memleketi Finlandiya eseri. ok basks yaplan bu tercme eserle ilgili kufe Nihalin de kendi kitabnn girii Finlandiyay niin yazdmda aklad gibi eseri on be yl nce okuduu ve etkilendii, Finlandiya sevgisinin iinde her gn biraz daha byd ve biraz daha kkletiine dair satrlar ilgintir (1935: 5). Bu noktada Cumhuriyet Trkiyesine Trklkbilimi alannda entelektelakademik katks tartmasz bir eser de Abdullah Battal-Taymasn 1928 tarihli almasdr. Bu almasna Kazan Trklerinin sabk Millet Meclisi azas olarak imzasn atan Battal-Taymasn Trkiyeye iltica etmeden nceki politik ve entelektel gemii bilindiinde, manidar balyla 64 sayfalk eser kayda deerdir (1928). Battal-Taymas, bu iki eserinin ana malzemesini, maceral hayat okunursa,7 1921de Rusyadan nih olarak ayrlp Finlandiyaya sndnda ve Helsinkide yaad 1921-1925 yllar arasnda toplamtr. Devrin Trk hariciyesi mensuplar iin de bu lkeleri, tarihselini de ele alarak tantan eserin sahibi Battal-Taymas, hakknda bir almas olan Birincinin kaydettiine gre, Finlandiyada iken Helsinkide hemerilerinin at bir mektepte de retmenlik yapmtr.8 Rusyadan Ayrlan Milletler eserinde, Battal-Taymas tarafndan Finlandiya bahsinde Finlandiya Trklerine ait bir bilgiye yer verilmese de, kufe Nihalin Finlandiyas ile Selim Srrnn imalin rfan Diyar az da olsa bilgi vermektedir.

5


Selim Srr, Finlandiyann nfusunu 1938de yaynlanan istatistiklere gre 3 milyon 800 bin olarak kaydetmi, nfusun ounluunun Lteryen, pek aznn Katolik ve Yahudi, 60.000 kadar Ortodoks ve 1500 kadar da Mslman Trk olduu notunu eklemitir (Tarcan 1940: 11). Bu rakam doru olmasa gerektir. Bu Trklerin dil boyundan, arln Nijni-Novgorod vilyetine bal Srga (Sergaskiy) kazasndan, temelde ekonomik sebeplerle, 19. yzyln ortalarnda g eden Tatarlar (Mierler) olduu ise belirtilmez. kufe Nihlde ise, Finlandiyada Trkler bal altnda, 3 sayfada verilen bilgiler az ve zdr; tccar ve kentli, nfusu 700-800 bulan Fin Trklerinin, Nijni Novgorod vilyetinin Aktu kynden gelen Mierler olduu ilk satrlarda vurgulanr (kufe Nihal 1935: 5). Kltr iine gittike daha ok zen vermekte, liselerde epeyce kz vardr notunda, Cumhuriyetin kadn meselesinin iindeki kufe Nihal Finlandiya seyahat notlarnda Finlandiya Kadnlar bal ile Fin kadn hareketinin tarihesini de vermitir; Fin kadnlar gibi asr Fin Trk kadnlar, yalnzca ev kadn ve anne deildir, alrlar. Helsinki Mslman Tatar cemaatinin zengin tccarlarndan ve ismi, cemaatin rgtlenme ilerinde de geecek olan Zuhur Tahir tarafndan misafir edildii anlalan kufe Nihalin, Zuhur Tahirin gen einin kendisiyle maazasnda beraber altn not etmesi dikkat ekicidir (1935: 80). Kendi rklar zerinde bilgileri azdr, hatta denilebilir ki bazlar Trk olduklarn bile unutmulardr. Trkler aleyhine eskiden beri btn yeryznde yaplan kt propagandalar buralara da yaylmtr. Finlerden baka orada yaayan bu Mslman Trkler de Anadolu Trklerini geri kalm sanrlar cmlelerindeki oryantalist indirgemeci baka zellikle yer verdii aikrdr. Cumhuriyet aydnn temsilen Nihal, 1932-1935 arasnda mll tarih ve dil inas zerinden okunan ve defedilmeye allan Bat kompleksinin brakt izle de bir i konuurdur. kufe Nihal 1932de ziyaret ettii Finlandiyada, Finlandiya Trkleri vastasyla olsa gerek asl Finlerle de temas etmi ve belli ki sylemitir. Fakat onun, Trk devriminin inanl bir Cumhuriyet kadn olarak, Finlandiya Trklerinin, Fin kltr karsnda mill kltr, zellikle dil ve din zerinden saklama amal rgtlenmeye ve neriyat yapmaya baladklar haberi kayda deerdir; burada: Genler Fin kltryle besleniyorlar, lakin son alarda memleketimizin byk devrimi Trkl ve Trkleri tantmak yolunda orada uyanklk yaratmtr yargsn destekleyen haber, Helsinkide Mehmet Sadk tarafndan karlan Turan gazetesinin ve 1932de Trklerin ykselmesi yolunda ve btn ulusal kurumlar arasnda birlik yaratmak lksyle Turan Ocann, Trk sevgisini kurak gnllere temiz bir su gibi6


aktan bu gazetenin, yllarca yorulmadan, imalin bize uzak kalan parasiyle ve orada yaayan rkdalarmzla aramzda bir gnl ba yaratmaya urarken, Anadolu Trklerinin son byk devrimine tarafgirliidir (kufe Nihal 1935: 80-81). Cumhuriyet aydnn Finlandiya ilgisi, karsnda hayranlk besledii ve esasta kendi gerekletirdii esiz inklb anlayabilecek ve tabii takdir edebilecek, arlktan Boleviklie geite bamszln elde etmekle beraber Sovyetlerle komu olmann dayanlmaz arln da duyan politik bir balama da yerleir. Trk-Fin ilikileri, Cumhuriyet devri Hariciye evrak izlendiinde buradaki Trk-Tatar cemaati ile Trkiye arasnda akan malumatn, takip ve yer yer himyenin, cemaatin yardm, destek talepleri ile snrl kalmad da grlmektedir. Stockholm Elisi Ragp Raif Beyin Finlandiya ile akdedilen Ticaret Muahedesi nshalarnn deiimi iin 6 Temmuzda (1932) Stockholmden Helsinkiye gidiiyle 8 Temmuz 1932de teatinin gereklemesi ve Fin Hariciye Nazr Baron Yrj Koskinen ile grmesi ve ardndan Cumhurbakan Svinhufvud tarafndan kabuln resmettii tahrirat, ierik itibariyle Finlandiyann Trk d siyasetini deerlendirmesi bakmndan nemlidir. Ragp Raif Bey, Cumhurbakan Svinhufvud ile 15 Temmuzda grecektir. 3 gn sonra ise Trkiye 18 Temmuz 1932de davet edildii Cemiyet-i Akvamn resmen yesi olmutur. Ragp Raifin Fin Hariciye Nazr ile grmesi bu zemin zerinde ekillenmitir: Trkiyenin Akvam Cemiyetine girmee daveti iin yaplan teklife teebbs ve itirak suretile Finlandiya Hkmetinin gstermi olduu bu ok nazikne dostluk eserine kar Cumhuriyet Hkmetinin derin tehasss ve teekkrlerini beyan eyledim. Marnileyh Nazr cevaben: Cumhuriyetin izhar eyledii hissiyattan Hkmetinin pek ziyade mtehassis olduunu, Trkiyenin komularile iyi geinmek ve en mkl ihtilflar sureti muslihanede hal hususunda bir ok memleketlere misal olabileceini iaret eyledikten sonra, bilhassa Balkanlarda oynadmz mhim rolden ve takip eylediimiz ak sulh siyasetinden fevkalde sitayikr bir lisanla bahsederek zat devletlerine beslemekte olduu hrmet ve takdir hislerinin iblan rica eyledi.9 Ragf Raif Beyin Svinhufvund tarafndan resm kabulnde Fin Cumhurbakannn beyanatnn satr balar da ayrca kayda deerdir. Trkiyenin ahvali umumiyesi hakknda kendisiyle mlkatta bulan Svinhufvunda Ragp7


Raifin aklamalarndaki temsil gc ve kendinden emin olu hli diplomatik sluba hkmetmitir. Ragp Raif Bey, hkmeti Cumhuriyemizin memleketimizin imar ve milletin refah ve saadeti urunda yapm olduu icraat ve slahat ve mbeccel Reisicumhurumuz, byk halskr Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin iradat mnevveranelerile milletimizin geirdii inklb itimaiyi marnileyhe izah eyledim szlerinin ardndan Cumhurbakannn byk bir alka ile dinledikten ve memleketimizde yaplan slahat ve icraat ve bilhassa latin hurufatnn kabul hakknda fevkalde takdirkr bir lisan kullandktan sonra ifadelerini tahrire yanstmtr. phesiz harf devrimi, radikalizmiyle Garp medeniyetinin paras olma ynnde siyas tereddd dlayan bir deiimdi, Cumhuriyet eliti iin Svinhufvund ise, Finlandiya gibi Trkiyenin de belkemiini iftinin tekil ettii, ve haklar tannmayan bu snfn ykselmesi iin iki memlekette de esasl faaliyetler yapldn belirtmitir. Fin Hariciye Nazr ile Ragp Raif grmesini kuvvetlendiren seviyede Svinhufvund Finlandiyann da Trkiye gibi ak ve samim bir sulh siyaseti takip eyledii ve Sovyetlerle adem-i tecavz misaknn bunun en bariz bir misali olduunu vurgulam, bu grmenin ana temasnn ticaret muahedesi de olduu hatrlanrsa, Finlandiyann Trkiye ile eya mbadelesi esasna dayal ticaretin gelitirilmesini arzu ettiini de beyan etmitir.10 Gerekten de iki sava arasnda, revizyonist-anti revizyonist kamplamann kendini gstermeye balad bu yllar, Bat tarafndan da Sovyetler Birliinin, uluslararas politik zeminde kendi yalnzlnn dna kma ynnde harekete getii, komularyla da saldrmazlk anlamalar yapt yllard. Sovyetler Birlii, 2 yl sonra 1934te Cemiyet-i Akvam yesi olacakt.

Babakanlk Cumhuriyet Arivinin Finlandiya Trkleri EvrakHelsinki, Abo (Turku) ve Tampere kentlerine dalan Finlandiya Trklerinin nfusu 1930 ylnda kurulan Tampere Fin-Trk Halk Mektebini Himaye Cemiyeti nizamnamesine gre yaklak 800, Zuhur Tahirin 1955 tarihli Finlandiya Trkleri adl risalesine greyse tahminen 900 olarak verilir. Bu gruba dair Babakanlk Cumhuriyet Arivinde snrl, fakat ierii itibariyle zengin ve nemli, belki de tartmal belgeler bulunmaktadr. Finlandiya Trklerinin, kufe Nihalin Trk devrimine tarafgir gzlemlerini dorulayan resm saptamalar yannda, zellikle cemaatin okullama ii, bunun rgtlenmesi ve kurulacak okullarda, Trkiyede 1928de kabul sonras Latin esasl yeni Trk harflerinin kullanlmas zerine iki ayr ynelimin varln; dolaysyla hangi alfabeyle anadilde okuma-yazma retilecei meselesi etrafnda cemaatte Arap-Latinci eklinde bir i ayrma olduunu ortaya koyan belgeler vardr.8


Maarif Vekletinden Baveklete gnderilen 17 Mays 1933 tarih ve 1703 numaral tezkerede, Finlandiyann Tampere ehrinde 1930da kurulan FinTrk Halk Mektebi(ni) Himaye Cemiyeti adna gelen bir mektuba dayanarak, btn masraflar Cemiyet tarafndan temin edilmek zere, alan bu ilk mektebe (1930 yl itibariyle cemaatin ilk mektep ihtiyac duyan 100 ocuu vardr), maa Vekillike temin edilecek bir retmen gnderilmesi rica edildii bildirilmiti.11 Vekletin tezkeresinde yabanc memleketlerdeki rkdalarmzn talim ve terbiyesi iin alm olan irfan messelerine yardm edilmesi ok ehemmiyetli ve zarur bir mesele olduundan buna esasl bir are bulunmas iin bir karar ittihaz istenilmitir.12 cra Vekilleri heyetinin 25 Mays 1933 tarihli toplants, reisicumhur Gazi Mustafa Kemalin, vekillerin tamamnn imzalaryla Fin-Trk halk mektebine bir retmenin gnderilmesini karara balamtr. Bu kararname dnda, sz konusu mektebe, eer gnderildi ise retmenin kimlii vs. gelimeler hakknda baka bir kayt da yoktur. Finlandiya Trklerinde mektep meselesi odakl bu rgtlenmeden nceki yap, cemaatin zellikle din ve meden (doum, evlilik, lm, miras) ilerini Fin hkmeti nezdinde temsil etmek zere, Finlandiyada din serbestiyetin aznlk hukuku erevesinde kabulnn ardndan (1922) 24 Nisan 1925 tarihinde kurulan Finlandiya Cemaati slmiyesi (Suomen Muhamettilainen Seurakunta) idi. Finlandiya Cemaati slmiyesi ile beraber 14 Nisan 1935te yine Helsinkide kurulan Finlandiya Trkleri Birlii, cemaatin geen 80 ylda, varlnn srdrlmesinde etkin kurumlar olarak durmaktadr. Stockholm bykelilii kanalyla Finlandiya Trkleri Birliinin kurulduu bilgisi alndktan sonra, Halk Partisi tarafndan bu Birlik hakknda aratrmas yaplmas da istenmitir. Hariciye Vekleti III. Daire Umum Mdrl antetiyle Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliine iletilen Stockholm kl 6 Temmuz 1935 tarihli rapor bu aratrmann sonucudur ve Birliin yasasn da ek olarak sunmaktadr. Halk Partisinin Dar Cemiyetler dosyasna dahil edilecei notu dlen Raporda, Finlandiya Cemaati slmiyesinin ulusal kltr ilerini korumak yolunda almaya ve her eyden nce okul ilerini dzeltmeye ve genlie Trklk ruhunda terbiye vermee uramaktadr. Maateessf imdilik tedrisat ok iptida bir ekilde yaplmakta ve elan eski Arap harfleri kullanlmaktadr denilmektedir. Cemaati slmiyenin, artan kltrel ihtiyalar karsnda yetmedii, ulusal alanda faaliyet gstermek, buradaki Trklerin varln ve kltrn korumaktan maada genlie Trkl tantmak, yad uluslarn Trk tarih ve acununa doru bak edinmeleri iin alacak olan Finlandiya Trkleri Birliinin kurulduunu bildiren raporda, idare heyeti yelerinin isimleri de zikredilmektedir.9


Tamperede 1933te alan mektebe yksek meblada ba da yapm olan tccar brahim Arifulla mdrdr. Bir genel yazman, bir kasadar ve tccar, dieri hukuk fakltesi rencisi mer Dahirle Birliin dare Heyeti drt yeden olumutur. Elan eski Arap harfleri ile retimin yapld vurgulanan raporun son satrlar Birliin, Atatrk rehber aldna dair Atatrkn nderlii altnda yaplan deiimi kendisi iin yksek bir lk bilerek bunu yakndan takib etmek, renmek ve genlii bu ruhta yetitirmek istiyor. Yaknda yeni Trk harflerinin kullanlmas bu nedenledir. Finlandiya Trkleri memleketimizden ok uzakta yaamakta olmalarna ramen tarihlerinin en umutlu bir an yaadklarn ve byk nder Atatrkn gsterdii yolda yryerek btn Trk acunu ile birlikte parlak bir gelecee kavuacaklarna inanyorlar denilmektedir.13 Ankara, Trk dnyasnn Bolevik devriminde faal olarak kendi kaderini tayin prensibine dayanarak mcadele eden ve baarl olamayan, Trkiyeye snan siyaslerin kulland metaforla, Finlandiya Trkleri (-Tatarlar) iin de yeni Kabedir. Bu asrilik modeli iindeki devrimler de takip edilecektir. Dolaysyla Latin esasl yeni Trk harflerinin cemaat arasnda ana tartma konusu olduu aktr. Abo ve Tamperede ubeleri de olan Birliin yeni harflere yneldii de belgeden anlalmaktadr. Fakat 6 Temmuz 1935 tarihli bu raporun ardndan 3 yl sonra, Finlandiyadaki Tampere cemaatinden tccar Zinnet . Ahsen Bre tarafndan Ulus gazetesinin bamuharriri Falih Rfk Ataya gnderilen ve Trkiye Riyaseti Cumhur Umumi Katiplii antetiyle Yksek Baveklete iletilen 18 ubat 1938 tarihli mektup ve ekleri cemaatin iindeki Arap-Latinci gibi bir ayrmann hatta sanki bir atmasnn yaratldna iaret eden bilgileri ve esasl ithamlar iermektedir. Mesele Finlandiya Trklerinin ilk cemaat rgt olan Finlandiya Cemaati slmiyesi merkezliinde yaplandrlacak mektep (lerde) Trk dilinin retilirken bunun hangi alfabe temelinde olaca zerinedir. Bu sorunun balangc Tamperede kurulan Fin-Trk Halk Mektebini Himaye Cemiyetinin kurulu srecine kadar gitmektedir. thamlarn yneldii iki mhim ahsiyetten biri Rusya Trklnn 19051918 aras politik hayatnda yeri tartmasz olan Sadri Maksudidir. Maksudi, 1925te Trk tabiyetine geerek Trk dil devrimi bata olmak zere Yeni Trkiyenin kltr meselesine dorudan eklemlenmitir. Ankara Hukuk Mektebinin sekin hukuk profesrdr, milletvekili de olmutur. Gazinin sofrasnda zellikle 1932-1937 arasnda yeri sabittir. Trk Dili inin yazar olsa da 1935lere damgasn vuran Gne-Dil teorisine derin pheyle yaklaan10


lardandr. Dieri ise arlk Rusyas devrinde, din tecedddn nde gelen ismi din bilgini Musa Carullahtr (Bigiyev). Tccar Zinnet Ahsen Brenin tasviri ilgin: Trkiye Cumhuriyetinin yeni harfleri kabulnden sonra cemaatin bir iki yl tereddt iinde kaldn, fakat Cemaati slamiyenin mtevelli heyetinin yeni harfleri kullanmaya baladn, yeni harflerle Trk dili okutacak Trk Fin Halk mektebi kurma almalarna dahi baladn, fakat 1934 senelerinde Sadri Maksudi ve Musa Carullah beylerin Helsinkiye gelmesinin ardndan yeni harflere boykotun baladn, Mtevelli Heyetin reisi Zuhur Tahir bata olmak zere bir irket kurularak ve birka bin lira toplanarak matbaa satn alnd ve Finlandiya Trk neriyat basma evi aldn kaydeden Ahsen Bre, matbaa mdr olarak da Ankaradan Zakir Kadirinin (Ugan) getirildiini belirtmektedir.14 ddialar imdilik kapal kutu, Sadri Maksudi husus evrak ise suskundur. Adile Ayda tarafndan yazlan biyografi almasnda bu Finlandiya seyahati hakknda, bildik tevecch ifadelerinin dnda bir bilgi yok (Ayda 1991: 194).15 Ahsen Bre mektubunun sonunda, Bu gn Finlandiya Trklerinin istei bir dakika geciktirmeden ocuklarn yeni harflere kavuturmaktr savunusu yaparken mutaassp olarak nitelenen Zuhur Tahir Bey ve birka arkadann pek yaknda hatalarn anlayarak ister istemez yeni kurduklar arap harfleri antika olarak Finlandiya mzehnelerinin birine hediye edecektir cmlesiyle ironi de yapmaktadr. Halk ve ocuklar bu faydasz araplktan usanmlardr kesin yargs ve fakat bu muhaliflerin gc karsnda, yeni harflerin tesisinin madd ciheti ve Trkiyeden retmen aldrlamamas Ahsen Brenin st kapal olarak Trkiye Cumhuriyetine de bir eletiri ve imdat mesaj gibidir. Dier yandan ayn Zuhur Tahir, 1955 ylnda Helsinkide yaynlad Finlandiya Trkleri kitapn Trkiye Trkesiyle ve yeni alfabe ile yazmtr. 16

Aklamalar1. Trkiye Cumhuriyeti ile Finlandiya ve dier iki Baltk lkesi Letonya ve Estonya arasndaki ilikilerin balangc 1924 ylna tarihlenir. 1930larda ise Trk Hariciyesinin Finlandiyann bakenti Helsingfors (Helsinki) ile Stockholm Sefareti araclyla bilgi ak olmutur. Bunun ncesindeyse ilk temaslar Varova elilii kanalyla yrtlmtr. Nitekim Babakanlk Cumhuriyet Arivi [BCA, Ankara], Bakanlar Kurulu Kararlar Fonunda [Fon Kod. 030.18] yer alan belgelerden ikisi yeni Cumhuriyet hkmetinin Varova orta elisi Yahya Kemale Finlandiya, Estonya ve Letonya ile dostluk muahedenmesi imzas iin yetki verildiine dair kararnmeleri ierir. Hkmet-i Cumhuriye karar ile Finlandiya ve Letonya hkmetleri arasnda 9 Kanun- evvel 924 ve 2 Kanun- sani 925 tarihlerinde akdedilmi ve11


Varovada teatisi tekarrr eden muvakkat muahedenmelerin imzas iin Varova elisi Yahya Kemal Beyin yetkili klnd karara balanmtr; BCA 030.18.01.01/20.46.8; Kararnme tarihi 28 Temmuz 926. Dier kararnme ise aslnda Finlandiya Cumhuriyetinin Moskova, Estonyann da Varova elilerine bavurarak Trkiye ile birer dostluk antlamas imzasna talip olduklarna ve bu ynde grmelerin yaplmas iin Varova elisi Yahya Kemal Beye Hariciye Vekletince ve cra Vekilleri Heyetinin 21.9.340 tarihli itimanda yetki verildiine dairdir. BCA 030.18.01.01/011.45.8, 21.9.340 tarihli kararnme. Bu yetkinin verilmesi iki lkenin birbirini resmen tanmas anlamna da gelecektir. Lozan Konferansnda Trk Heyeti iinde de yerini alan Yahya Kemal, II. TBMMde Urfa Mebusudur. air kimliinin dnda Lozanla balayan siyas hayat Trk Hariciyesinin mensubu olarak devam etmitir. Onun Varova elilii 1926da balam ve yl srmtr. Kendisinin verdii bilgiye gre Varovadaki ilk Trk Sefarethanesi Yahudi mahallesindedir, orada iki ay kalan Yahya Kemal, oradan sonra bizzat tutup tanzim ettii Szopenadaki Sefarethanede ikamet etmitir (bk. Banarl 1960: 141). Yine dostluk anlamalar dnda bir kararnme de, Belika ve dier devletlerle mzakereye memur tayin Ticaret Vekili Ali Cenani Beyefendinin riyasetindeki heyet-i murahhasann Finlandiya Hkmeti ile de mzakereye memur edilmesi ve mzakeratn intacna intizra alt ay meri olmak zere daha sonra imzalanmas 28 Nisan 926 tarih ve 59899/228 sayl tezkere ile teklif zerine cra Vekilleri heyetinin 1 Mays 926 itimanda tasvip ve kabul olunmutur; BCA 030.18.01.01/018.27.16. Finlandiya ile bu seviyede kurulan ilikilerin daha ileriye tand da aktr; 9 Haziran 1930 tarihinde Ticaret ve Seyrisefain Muahedenmesi akdedilmitir; BCA 030.18.01.02/12.42.5. Finlandiya hkmeti ile yine ticar ilikiler noktasnda; alt ay mddetle akit ve 19 Aralk 1933 tarihinde imza ve teati olunan muvakkat Ticaret Anlamasnn imza tarihinden 15 gn sonra meriyete gemek zere tasdiki Hariciye Vekletinin 26/12/933 tarihli ilgili tezkeresi zerine cra Vekilleri Heyetince 27/12/933 tarihinde tasvip ve kabul olunduuna dair de bir kararnme vardr; BCA 030.18.01.01/ 41.91.4. 2. Mesel Armaolu 1988, Bilge vd. 1969, Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannmeleri ve Atatrkn Sylev ve Demeleri (Ankara, 1989) belge yaynlarda, Macar, Leh, Ukrayna vd. eli kabul ve resm ziyaretleri veya ilgili dier lkelerin mill gn ve bayram tebrikleri balamlarnda resm sylev, deme ve telgraflar yer alsa da, Finlandiya ile ilgili bu trden bir belge saptanamamtr. 3. Sz konusu bu Osmanl evrakna dayanarak, emperyal Rusyann Finlandiya Meselesi hakkndaki makale, Osmanl Hariciye Evraknda Finlandiya Meselesi bal altnda tarafmdan yazm aamasndadr. 4. BOA. HR.SYS 1301/9, D-108, 1910.7.16. Sefir Turhan Paadan Hariciye Nazr Rfat Paaya 3/16 Temmuz 1910 tarihli Franszca tahrir. Bu tahrire ek olan belgeler: Rus resm grn sunan; Gregoire Evreinow (senateur), Expos de la Question Finlandaise (St. Petersburg, Imp. Russo-Franaise, rue des Officiers, no 6, 1910). Dieri ise Finlandiya meselesinde, Finlandiya muhtariyetini savunur12


tezin tartld 26 ubat-1 Mart 1910 tarihleri arasnda Londrada akademik hukukulardan oluan uluslararas toplantnn yine Franszca basl tutanak metnidir; Finlande et Russie Dliberation internationale de Londres 26 Fvrier-1er 1910 (Paris, A. Pedone, editeur de la Revue gnrale de Droit Internationale public, et du Recueil des Arbitrages Internationaux, 13, Rue Souflot, 13, 1910). 5. Trk nklbna balanan ve II. Merutiyetin fikir ikliminde Garp dnce iinde saylagelen, tihad ve ti dergilerinde (dierleri bir tarafa) yzlerce makalenin ve pek ok eserin sahibi Cell Nurinin (leri) (1882-1938), zellikle tideki (1918 yl), Bolevik devrimiyle ilgili makaleleri, bu devrimi, Osmanl-slm ve Trk dnyas asndan yerletirmeleri burada belirtilmeye deerdir. Ayn Cell Nurinin biri Baltk, skandinavya lkelerine; sve, Norve, Danimarka ve Finlandiya, Ukraynay da iine alan arlk Rusyasna (Kazana kadar, Tatar aydnlaryla snrl temas) seyahatlerini, izlenim ve hatralarn yaynlad iki nemli eseri, Trk aydnnn Cumhuriyet ncesi Finlandiyaya ilgisi noktasnda kaydedilebilir (bk. leri 1330, 1331). 6. Bu makalede, dier alt balkta Finlandiya Trkleri Evrak iinde kullanlan Hariciye ve Halk Partisi evrak ile beraber, Finlandiya mahreli belgelerde Finlandiya Trkleri kullanm sabittir. Bu balamda hem Ankarann hem de Finlandiya Trk (-Tatar) cemaatinin kendisini nasl grd ve yerletirdiine iaret eden u belge aklamas yeterli gelebilir: 14 Nisan 1935de Helsinkide kurulan Finlandiya Trkleri Birliinin (Birliin ismine dikkat!) kurulu haberinin alnmasnn ardndan Birlik hakknda Stockholm Eliliinden istenen aratrma Raporu, bu Raporun Hariciye Vekleti III. ube Umum Mdrlnden CHP Genel Sekreterliine gnderilmesi. lgili st yaz ve Stockholm Elisinin Tahriri ve Tahrire ek olarak Birliin Yasas . Stockholm Elisinin tahriri (2 sayfa), 8113/299, Stockholm/6 Temmuz 1935, z: Finlandiya Trkleri hakknda. Tahrirde dahi Finlandiya Trklerinin ekserisinin anayurdu Edil-Uraldir. kayd. Trk hariciyesine dilUral bilinmez bir blge deildir, bu Trklk corafyasnn neresi olduu, Kazan merkezliinde hafzaya Osmanldan devralnmtr. Yine Finlandiya Cemaati slmiye Bakan Zuhur Tahirin kaleme ald Finlandiya Trkleri risalesi (Helsinki, 1955). Bu risalede dahi Tatar etnonimi kullanm yoktur. Zuhur Tahir de, Det-i Kpak Trkln, Bulgar ve Kpak karmasna balayan srece itibar ederek, imal Trkleri, ya da dil-Ural stiklal hareketinin haricteki siyas lideri Ayaz shakyi, ya da Battal-Taymasn Kazan Trkleri ile beraber bu corafyay etnonimler zerinden okumaktan saknm olsa gerektir. 19. yzyla tarihlenen Osmanl metinlerinde ise bu sahadan glerle ilgili kaytlarda, geldikleri yer (Kazan, Orenburg, Saratov..) yazld gibi, dorudan Kazan muhacirin-i slamiyesi, Kazan Tatar muhacirleri, Kazan muhacirleri adlandrmalar esastr. St. Petersburg Sefaretinden ilgili evrakta ise (Rusya Trkleri hakknda malumat veren eitli tahrirat) Rusyada mtemekkin ahaliyi slmiye, Rusya Mslmanlar, Kazanl, Tatar muhacirleri ve Tatarlar iin kurulan Rus emperyal kurumlarna atfla da Tatar kullanm vardr; msl: Tatar mekatibi m-

13


fettii, Tatar lisan. Tm bu saptamalar iin bk. Osmanl Belgelerinde Kazan, s. 14, 16 ve zellikle Muhacirler ve skn ksmndaki belgeler. 7. Battal-Taymasn ve ada Sovyet kart Trk siyas muhaceretinin nemli isimleriyle kader birliini kaleme ald, Bolevik devrimini gren ve yaayan bir entelektel aktivist olarak yl, 1917-1919 arasn Rusluk ve Rusya Trkl asndan bu lgn devrim tablosunu resmettii iki hatrat vardr (1947, 1962). Ali Birinci, Abdullah Battal-Taymasn klliyatn (yalnzca kitaplar deil, zellikle asl meslei itibariyle gazeteci olarak binleri bulan makaleleri) ortaya koyabilmek iin Msr, Kazan, stanbul hattnda cidd bir mesai gerektiini ve onu Kazan diyarnn bnlemini olarak niteler. A.Battal-Taymas hakknda vefayatlar dnda, herhlde yegne biyografi almasnn da sahibidir bk. Birinci 2005: 171-195. 8. Birinci, Battal-Taymasn Dileri Bakanlndaki dosyasn (Dosya No. 5300.) ve Emekli Sand Dosyasn (Dosya No. 75508) kullanmtr. 1925 Kasmnda Trkiyeye gelen Battal-Taymas, stanbulda iki yln doldurmadan Ankarann daveti zerine Matbuat Umum Mdrlne mtercim namzedi memurluuyla gelmi, 15 Haziran 1927de almaya balamtr. 7 Aralk 1931 tarihinden itibaren ise Hariciye Vekletinin mtercimlik kadrosuna gemi, 1947 ylnda ya haddinden emekliye ayrlmtr. Birinci 2005: 188-189. Gerekten de Hariciye Vekletinin Rusluk dosyalarnda Battal-Taymasn ismine rastlamak mmkndr. Bu konuda bk. Gkgz 2004: 1321-1332, dipnot 25. Yine onun Matbuat Umum Mdrl ve Hariciye Vekleti mesaisi, Trkiyedeki Trk siyas muhacir neriyatna da katklarn beraberinde getirmitir. Yakn dostu ve Azerbaycan stikll Hareketinin hariteki lideri Mehmed Emin Resulzdenin 1923-1927 arasnda stanbuldaki Azerbaycan Trk siyas muhaceretinin ilk yayn organ [ve hatta Zeki Velid Togan ve Osman Hocann liderliinde karlacak olan Trkistan muhaceretinin sesi Yeni Trkistandan da (1927) nce tm Rusya Trklnn stanbuldaki siyas muhaceretteki ilk yayn organ] Yeni Kafkasyaya Kazanl mstearyla Finlandiyadan yazlar gndererek Trk matbuatna dahil olan Battal-Taymasn daha sonra da yine Resulzdenin ba yazarlnda stanbulda aylk yaynlanan Odlu Yurtta (Mart 1929-Temmuz-Austos 1931, 31 say) Beynelmilel Hayattan ksmn ynettii klliyat asndan belirtilmeye deerdir. Odlu Yurtun Beynelmilel Hayattan ksm, ilk saydan itibaren balam, I. ylnda (Yl I, Cilt I, 1929-1930, Say 1-12) yalnzca 3. 7. saylarnda yer almamtr. II. ylnda (Yl II, Cilt II, 19301931, Say 13-25) ise yalnzca 13., 14. ve 18. saylarnda yer almtr. Abdullah Battal ilk sayda A. B. imzasyla bu ksm ynetmi olsa da, sonraki saylarda A. Bat. ksaltmasn kullanmtr. 18. sayda ise herhangi bir imza yoktur. Yine ayn derginin Matbuat ve Kitabiyat ksmnda imzas olmasa da katks olduu tahminden uzak deildir. 9. BCA Babakanlk Muamelt Genel Mdrl Evrak [Fon.Kod. 030.10], BCA 030.10/246.665.4, Stockholm Eliliinin 4 Austos 1932 tarih ve 5542/343 numaral tahrirat sureti, s.1. T.C Hariciye Vekleti Ticar ler ube II. Mdrl

14


antetli, Finlandiya Reisicumhurunun beyanatna dair hulasal, Ankara 11 Eyll 1932 tarihli Baveklete tahrir. 10. BCA 030.10/246.665.4, lgili tahrir, s. 2. 11. Cemiyetin Dahili Nizamnmesinin 3. maddesinde: Mektebin program ve tekilt Fin ky ilk mekteplerinin (iki senelik ilk mektep, drt senelik yukar ilk mektep) program ve tekiltnn ayndr. Yalnz mektepte Hristiyan din tedrisat yaplmaz ve ilaveten Trke, Trk tarih ve corafyas ve slam dini tedris olunur. eklinde aklanmaktadr. 14 Maddelik Nizamnme metninin ardndan Finlandiyede Trk Fin mektebinin lazuminin sebebi balkl (5-8) ksmda, Cemiyet kurulmas giriiminden nceki ilk mektep meselesi, cemaat iinde bu mesele zerinde sz ve dnce birliin salanmasndaki glkler btn aklyla tartlmaktadr. Daha nce de zikredildii gibi Ahsen Bre imzal mektubun leffi olan bu nizamnme ve ilgili ksmdaki aklamalara gre Finlandiyada retim andaki Trk ocuklar Fin ve Svi (sve, svee ikinci resm dildir) ilk ve orta okullarnda okumaktadrlar. Vatanda olunan lkenin resm dilini bilme (kullanma, bu dilde sosyalleme ve kltrlenme) ve bu yolla entegre olma (Fin ve Svi mekteplerinde okuyarak meden terbiye alyorlarsa da) ve fakat din ve mill aidiyetini, kimliini de koruma Cemiyetin temel hassasiyetidir. 10-15 aileli Tampere ve Helsinki gibi merkezlerde dahi ocuklarn Fin ve sve mekteplerine gnderen ailelerin, bu ehirlerde rehberleri, programlar olmad iin mektep tarafndan Trke retmeni bulundurulamamas da ayn metinde belirtiliyor. Fin eitim sisteminde farkl kltrden ocuklara belirli saatlerde anadili retimi iin retmen tayini hakknn cemaate verilmesi, ya da bunun talep edilmesi meselesi cemaatin rgtszl ile ilikilendiriliyor. Helsinki, Abo ve Tamperede be alt haftalk geici kurslar amann ksmen bir zm olduu, fakat bu noktada program, kitap ve retmen sorununun devam ettii de belirtiliyor. Fakir ailelerin ocuklarn buralara dahi gnderemedii de not ediliyor. Bu bir tr gereke yazda (Ahsen Bre kaleminden?) milli ve dini ide hususi dmanlklar karlmal, milli ve dini [metinde bu iki kelime byk punto] terbiyeden mahrum kalan halkmzn ocuklar iin bir can bir ten olarak muhakeme etmeli ifadelerine yer verilmektedir. Bu metin bir birlik arsdr, cemaatin alacak mektebe madd himayesinin salanmas istenmektedir. Cemaat, 1928 ylnda, ktlev olarak kurban bayramnda Helsinkide bir araya gelerek (100 kii) cidd tartmalar sonunda, imamlarn da oluruyla, bir yer bulunup mektep kurulmasna karar vermi, Cemiyeti slamiyenin Mtevelli heyetinden tccar smail Arifulla 35.000 Fin mark/900 dolar hibe edeceinin szn vermitir. Bir dier toplant bir nikh vesilesiyle Lapeenrantada gereklemi, din temsiliyetten mderris Alimcan dris Bey ve Finlandiya imam Veliahmet Hakim Finlandiyada Trk ocuklarnn milliyet ve dinlerini muhafaza iin ilk mektep tesisinden baka are olmadn sylemilerdir. Hibe edilen paradan te, mektep kurma iini takip iin 3 kiilik bir heyet tertip edilmi, baz Fin pedagoglar ile hazrlanm mektep nizamnmesi de yeniden incelenmi ve kuvvetlendirilmitir. Nizamnme, Cemiyeti slamiye Mtevelli Heyetine gnderildikten sonra, cemaat15


adna madd imknlarn snrl olduunu bildiren bir itirazc grubun ortaya kt da ayn metinden anlalyor. Cemiyeti slamiye Mtevelli Heyeti ile Fin Trk Halk Mektebini Himaye Cemiyetinin Mektep Heyeti arasnda cidd gerginliin yaand bu srete, Himaye Cemiyeti, Dahili Nizamnmeyi 8 Kanunuevvel 1930da Fin hkmetine tasdik ettirmitir. Anlalan o ki, bu seviyede mekteplemenin nndeki engel cemaatin, burada din ehli etkin olsa da, i dayanma problemidir. BCA 030.10/246.663.8. Fakat 1938 ylna gelindiinde Himaye Cemiyetince tasarland gibi bir mektep hl yoktur, fakat 1948de Helsinkide Fince ve Trke bir arada eitim veren Trk Halk Mektebi aldn da Zuhur Tahir kaydediyor. Bu mektep resm Fin okullarnn haklarna sahip olmasnn yannda rencilerinin mezuniyetten sonra Fin liselerine devam edebildii de belirtiliyor. Tahir 1955: 5. 12. BCA 030.18.01.02/36.39.16. Kararnmeye esas tekil eden Cemiyetin mektubunu okumak ilgin olabilirdi. Zira (bk. dipnot 14) atfta bulunulan Ahsen Brenin Mektep hakkndaki malumat, kurulu vs. etrafndaki tartmal balam, retmen talebinden be yl sonrasna tarihlenmektedir. Zinet(ullah) Ahsen Brenin tccar kimlii dnda hakknda Battal-Taymas 1962de nemli bir bilgiye tesadf edilmitir. Balam, Battal-Taymasn Petrograddan tand ve aydn ve cemiyeti imam olarak niteledii Ltfi shaki ile ilgilidir. Battal-Taymas, imam Ltfi shaki ile Helsinkide iki yl beraber yaamtr ve yakn dostudur. Ltfi shki Helsinkide bir cami inas iin Londra-Paris-stanbul hattnda iane toplamak iin aba harcam fakat hayal krkl da yaamtr. Sal pek de iyi olmayan Ltfi shki Bey 5 Kasm 1925te stanbulda vefat etmitir. shakinin Finlandiyada mektuplat iki kiiden biri de Kazanl tccar Zinet Ahsen Bredir. Battal- Taymas, Ahsen Brenin Tamperede 1943 ylnda bu mektuplardan bazlarn bir risalesinde yaynladn belirttikten sonra, dipnotta risalenin baln veriyor: Finlandiya Cemiyet-i slmiyesin(i) kurmaya muvaffak olduk da, Fin-Trk mektebin(i) amaa neden muvaffak ol(a)madk? (bk. 1962: 160). 13. BCA Cumhuriyet Halk Partisi Evrak [Fon Kod.490.01], BCA 490.01/605.93.3, Trkiye Cumhuriyeti Hariciye Vekleti III.Daire Umum Mdrl antetli, Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliine, Stockholmden gnderilen 6.7.1935 tarihli Rapor ve Rapora Ek olarak Birliin Yasas. 14. BCA 030.10/246.663.8, Zinnet Ahsen Brenin Tampereden Ulus gazetesi bayazar Falih Rfk Ataya gnderdii 18.2.1938 tarihli 2 sayfalk Mektup; s. 1. Ahsen Bre, Mektubu yazma sebebini muteber olarak niteledii Ulus gazetesinin 5896 numaral nshasnda Prof. Sadri Maksudi hakknda yazlan ve sylenen szler mnasebetiyle Trk milletinin hrmeti iin hakikat namna birka sz yazmaa lazm grdm cmleleriyle Maksudi ve beraberindekilerin (Sadri Maksudi, Musa Carullah, Zakir Kadiri, Zuhur Tahir) yine mektubun diliyle aktarldnda bu ikiyzl adamlarn gerek yzn ifa etmek istemitir. Mektupta nitekim imdi bu halk bir taraftan kendilerine yeni bir edebiyat tesis etmekteler (:Arap harfli edebiyat kastediliyor), ikinci taraftan Trkiye Cumhuriyetinin bayramlarn16


yapp idare eflerini kutlamak telgraflar da ekmekteler ifadeleri Cemaat liderliinin elikisini (Ahsen Breye gre ikiyzll) ortaya koyan satrlardr. Dier taraftan Ahsen Bre, Falih Rfkya yazd mektubun sonunda, mektubu matbuatta yaynlamak isterse, kendisinin adn yazmamasn Finlandiyadan Mektup demekle yetinmesini rica etmekten kendini alamaz. Ahsen Bre, mektubun ie yararlk noktasnda aka neredilmeyebileceini de dnmektedir. Nitekim Finlandiya Trklerinin, Trkiye Cumhuriyetinin resm ve mill bayramlarn kutlama geceleri tertip ettiklerini ilgili bir belge tanklamaktadr. Husus kutlama mektuplar da Stockholm Elilii kanalyla Ankaraya iletilmektedir. Finlandiya Trkleri Birlii Bakan brahim Arifulla imzal, Eliye hitapla yazlan mektup suretinde 1937 yl Cumhuriyet Bayramnn Finlandiya cemaati arasnda nasl kutland anlatlr; Baka Trkler gibi Finlandiya Trkleri de Helsingforsda yeni Trkiyenin kurulu ve cumhuriyet bayramn byk bir samimiyetle ve sevinle tesid ettiler. 29.10 tarihinde 19.30dan 23:00e kadar devam eden itimalarnda atein natklar sylendi, Ulu Atatrkn terceme-i hali, Trk devletinin mcadele ve kurulu tarihi, ve Trkiyede baarlan inklbn esizlii anlatld ve cumhuriyet bayram kutland.. satrlarna yer verilir. Ahsen Brenin ithamnn muhataplarndan Zakir Kadiri Ugann takdimiyle Atatrke, Babakanlka, Mareal Fevzi akmaka byk bayram mnasebetiyle sonsuz ve derin sayglarn arz etmek hususunda eliye bavurulmasna da karar verilmitir. Hariciye Vekletinden Baveklete gnderilen ilgili mektup sureti, BCA 030.10/197.350.19, 7.1.938 tarih. 15. Ayda, babasnn Finlandiya seyahatini 1932 sonbahar olarak kesin tarihlendirmiyor. Ahsen Bre de 1934 senelerinde tarihini veriyor. 16. Finlandiya Trkleri Evrak olarak nitelenen bu makalede kullanlan belgelerden yalnzca bir tanesi Demokrat Parti iktidar dnemine tarihlenmektedir. Bavekil Adnan Menderese Finlandiya Cemaati slamiye Reisi sfatyla Zuhur Tahirin, 3.10.1959 tarihli mektubuna verilen cevaba 24.11.1959 tarihli teekkr yazsdr. Cemiyetin antetli kadna yazlan (Fince karl: Suomen Muhamettilainen Seurakunta, adres) Teekkr metni ksa ve zdr. Zuhur Tahirin imzasnn yanna ve Cemiyetin damgas vurulmutur (Daire damga, ortada ay-yldz etrafnda eski harfler Finlandiya Cemiyeti slamiyesi, bu yaznn etrafnda Fince karl: Suomen Muhamettilainen Seurakunta). Konu, daha nceki ilgili mektupta yaplan bir madd yardm, destek bavurusudur. Cemiyetin ina ettirecei bir bina iin, Baveklet 1960 yl btesinden be bin sterlin tahsisat ayrmtr. Byk memnuniyet ve derin bir sevin uyandran bu haber karsnda Cemaatin Reisi Zuhur Tahirin Finlandiya Trkleri adna sarf ettii teekkr ifadeleri burada aktarlabilir; onlarn din ve mill varlklarn korumak yolundaki almalarna gstermi bulunduunuz alkann madd kymeti yannda manev kymeti bizim iin sonsuz byktr BCA. Babakanlk zel Kalem Mdrl Evrak [Fon Kod.030.01], BCA 030.01/124.793.4.

17


Kaynaka

Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA, Ankara) Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu (Fon. Kod. 030.18) 030.18.01.01 / 20.46.8; 030.18.01.01 / 011.45.8; 030.18.01.01/ 018.27.16; 030.18.01.01 / 41.91.4; 030.18.01.02 / 12.42.5; 030.18.01.02 / 36.39.16; Babakanlk Muamelt Genel Mdrl Evrak (Fon.Kod.030.10) 030.10 / 246.665.4; 030.10 / 246.663.8; 030.10 / 197.350.19 Babakanlk zel Kalem Mdrl Evrak (Fon.Kod.030.01) 030.01 / 124.793.4 Cumhuriyet Halk Partisi Evrak(Fon.Kod.490.01) 490.01 / 605.93.3 ARGUNAH, Hlya (2003), kufe Nihal: Bir Cumhuriyet Kadn, Ankara: Aka. ARMAOLU, Fahir (1988), 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1980), 5. bask. Ankara: bankas Yay. AYDA, Adile (1991), Sadri Maksudi Arsal, Ankara: Kltr Bakanl. BANARLI, Nihad Sami (1960), Yahya Kemalin Hatralar, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yahya Kemal Beyatl Enstits Neriyat: 2. BATTAL -Taymas, Abdullah (1928), Rusyadan Ayrlan Milletler (Estonlar, Latiler, Litvanyallar, Finler ve Lehler), Ankara: Trk Ocaklar Merkez Heyeti Matbaas. (1962), Ben Bir Ik Aryordum, stanbul: Tan Gazetesi Ve Matbaas. (1947), Rus htilalinden Hatralar, stanbul. Gven Basmevi. BLGE, Suat vd. (1969), Olaylarla Trk D Politikas (1919-1965), 2. bask, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fak. BRNC, Ali (2005), Abdullah Battal-Taymas: Kazanl bir Alimin Hayat Hikyesi, Journal of Turkish Studies/Trklk Bilgisi Aratrmalar, 30/1, 171-195. GKGZ, Saime Selenga (2004), stanbul-Paris Hattnda Trkistan Siyas Muhacir Yaynlarnda (1927-1939) Atatrk mgesi, V. Uluslararas Atatrk Sempozyumu, 8-12 Aralk 2003, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 1321-1332. LER, Celal Nuri (1930), imal Hatralar, stanbul Matbaa-i tihad. (1331), Kutub Mushabeleri, stanbul: Matbaa-i tihad. KUFE Nihal (1935), Finlandiya, stanbul: Yayl. y. TAHR, Zuhur (1955), Finlandiya Trkleri, Helsinki: Tekij. TARCAN, Selim Srr (1940), imalin rfan Diyar, Finlandiya-sve-Danimarka, stanbul: lk Basmevi.

18

The Finland Turks and Turkish Foreign PolicySaime Selenga GKGZ*Abstract: It is possible to argue that the political and diplomatic relations between Turkey and Finland were established after the foundation of the Turkish Republic. However, Ottoman archives reveal that even during the Ottoman period Turkish diplomats were interested in collecting information on Finland, which was then a part of the Russian Empire. The intellectuals of the Republic were also interested in Finland, though to a limited extent. During Atatrks presidency, the Finland Turks were a concern of Turkish foreign policy regarding the Turkish world remaining outside the boundaries set by the Turkish National Pact (Misak- Milli). During the second half of the 19th century the Turkish Tatars, who emigrated due to economic reasons from the city of Nizhny Novgorod along the Volga River to Finland, became Finnish citizens following the independence of Finland from Russia. They also gained the Finnish governments recognition as a Muslim community. In 1925 the Finland Turks founded a society called Finlandiya Cemaat-i slmiyesi in order to maintain their national existence and to communicate their civil, religious and cultural problems to the Finnish government. In 1935 they founded yet another society, Finlandiya Trkleri Birlii. Today the Finland Turks still live in the cities of Helsinki, Turku, and Tampere. Schooling has been one of the major concerns of the societies founded by the Finland Turks for the purpose of preserving their national identity. In this regard, Fin-Trk Halk Mektebini Himye Cemiyeti, which was founded in 1930, contacted the Turkish government to appoint Turkish teachers to the first school to be opened for the Finland Turkish community. The Finland Turks have maintained this kind of contact with the Turkish government since the days of the early Republic. This article adopts the view that the Finland Turks regard Ankara as the new Kaaba and evaluates a variety of documents and correspondence found in the Turkish Prime Ministry National Archives in order to shed light on various Turkish governments foreign policy concerning Finland Turks. Key Words: Turkish-Finnish relations, Finland Turks, Turkish reforms, The Tatars

*

Hacettepe University, Institute of Atatrks Principles and the History of the Turkish Revolution / ANKARA

bilig Autumn / 2008 Number 47: 1-20 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

*: - . , , . . 19 - . 1919 . , , . 1925 , , . 1935 . . , . . 1930 - . . , 1923 , . , , . : - , , ,

*

, ./ .

bilig osen# 2008 Vpus: 47: 1-20 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi

Ftratn Trkistan iin II. Merutiyet Mahrecli Tecdid Teklifi zerineProf.Dr. Seyfettin ERAHN*Bu zaman medeniyet zamandr. Bu zamanda her millet, insanln ve kendi vatandalarnn menfaati ve mutluluu iin karlksz hizmet ediyor. Hatta bu yolda cann ve maln ortaya koyanlar az deildir. Enver Beyler-Niyazi Beyler, Osmanl merutiyeti ve hrriyeti iin nice fedakrlklar yaptlar. Bunlar amac vatandalarna hizmet deil de ne idi? (Ftrat, Mnazara, 67-68)

zet: Trkistan cedidi hareketinin nemli temsilcilerinden olan Buharal Ftrat, Trkiyeye modern eitim almak iin gnderilen renciler arasndadr. O, stanbulda II. Merutiyet ortamnda milliyeti ve yeniliki fikirlerle karlat. Bu arada nemli eserleri olan Mnazara, Hind Seyyahnn Kssas ve Rehber-i Necat yazd. Bunlarda toplumunun gerileme sebeplerini tartt ve kurtulu teklifini yapt. Bu makalede sz konusu teklifin tahlili yaplm; Ftratn slam medeniyeti ile, eitim bata olmak zere baz Avrupa kurum, kavram ve deerleri telif etme abalar incelenmitir. Anahtar Kelimeler: Ftrat, II. Merutiyet, Buhara, cedidcilik, slam, Trkistan

GiriBiz makalemizde stanbul II. Merutiyet muhitinin yetitirdii Buharal cedidci Ftratn; blge iin, eitim bata olmak zere baz geleneksel kurumlar ve kavramlarda Avrupa tecdid / yenileme teklifini ana hatlar ile ele almak istiyoruz. Esas olarak eilmek istediimiz husus da Avrupa tecdidin dini meruiyet temelleri olacaktr. Dier bir ifade ile, yaklak iki asrdr Mslmanlarn youn bir ekilde tarttklar Avrupadan ilim, fen, sanat ve teknoloji almak caiz midir? sorusunun cevabn Ftratta arayacaz. Onun, II. Merutiyet ortamndan mlhem olarak zelde Buhara, genelde Trkistan ve hatta slam dnyas iin dnd slahat programnda Avrupa-slam telifini dini referanslardan hareketle merulatrma abalarna deineceiz.

I. Ftratn Hayat Asl ad Abdurrauf Abdurrahimolu olan Ftrat, 1886da Buharada zbek baba ve Tacik anadan dnyaya geldi. Tahsilini geleneksel mahalle mekte*

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi / ANKARA [email protected]

bilig Gz / 2008 say 47: 21-44 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl


binde balatp Buharann nl eitim kurumlarndan Mir Arab Medresesinde srdrd. Sonra, zeki ve kabiliyetli genleri yurt dnda okutmay amalayan Cemiyet-i Terbiye-i Etfal tarafndan 1909da stanbula gnderildi. Burada 1914 ortalarna kadar slamiyeti yeni usullerle anlatmay amalayan ve yeni bir mfredatla ortaya kan Medresetl-Vaizin de (bk Atay 1983: 308-311, Ate 1988: 25-40, Yazc 1991: 102-112) aralarnda olmak zere medreselere devam etti. ttihat-Terakki gibi milliyeti ve Srat- Mustakim gibi slamc evrelerle yakn iliki iinde bulundu. Bu arada stanbuldaki Buharallara yardmc olmak amacyla bir grup arkadayla Buhara Tamim-i Maarif Cemiyetini kurdu. 1914 ylnda I. Dnya Savann kmas zerine Ftrat, pek ok Buharal renci arkadayla Trkistana dnd. Buharada cedidcilerin ileri gelenleri arasna girdi. Bir yandan, baz yerlerde usl-i cedid mektepleri aarken dier yandan tiyatro ile megul oldu. eitli gazete ve dergilerde yazd. 1915te Buhara cedidcilerinin sa ve sol olarak ayrlmalar zerine Abdulvahid Burhanov san, Ftrat da solun bana geti. 1917 Rusya ubat nklab srasnda A. Burhanov kurduu Buhara nklabi Partisininin ba katipliine / genel sekreterliine seildi. Baz siyasi gelimeler zerine Takente geerek cedidcilerin Hrriyet adl gazetesinde almaya balad. Bu arada 1918 sonu ile 1919 balarnda Takentte aatay Gurungi adl topluluu kurdu. 1919-1920de Afganistann Takent Bykeliliinde tercman olarak alt. 9 Nisan 1920de ilk dergisi Tang yaynlamaya balad. . Ftrat, Ya Buharallar hareketinin Emirlik rejimini ykp Buhara Halk Cumhuriyetini kurmasndan sonra, 1921de Buharaya dnebildi. 1922de Buhara Merkezi Komite yelii, Halk Dileri Nazrl, Halk Ekonomi li uras reis yardmcl ve Halk Maarif Nazrl gibi grevlerde bulundu. Rusya KP Merkezi Komite katibi Ya. E. Rudtzutak, Maarif Nazrlnn sosyalizme gemek iin yeterince allmad ve sosyalist sanat tevik etmedii gerekesiyle 12 Haziran 1923te onu grevden ald. Bunun zerine ilmi hayata dnen Ftrat, 1923-1924 yllarnda Moskova niversitesi ark Dilleri Enstitsnde ve St. Petersburg niversitesinde Trke, Arapa ve Farsa dersleri verdi. 1925 balarnda Ferganadaki ilmi gezisinde Trk kltrnn en nemli kaynaklarndan Kutadgu Biligin bir yazmasn buldu. 1926da Latin Yazsna Geme Komitesinde alt. Bu tarihten itibaren kendini ilme veren Ftrat, niversitelerde hocalk yapp eserler yazd. 1929da halk dman ve Marx, Lenin ve Stalin talimatlarna kar mcadele eden kii olarak sulanan Ftrat 24 Nisan 1937de tutuklanp 4 Ekim 1938de kuruna dizildi (erafuddinov vd. 1939: 28)

Sovyet dneminde 1956da itibar iade edilen Ftratn, zbekistann bamszln kazanmasndan sonra nemi hemen fark edilmi olup ad caddelere22

Erahin, A. Ftratn Trkistan iin II. Merutiyet Mahrecli Tecdid Teklifi zerine

ve okullara verilmitir. Doum yerinde de bir hatra mzesi ve meydan almtr. 1996da doumunun 110. yl lke apnda eitli etkinliklerle kutlanm zbekistan Cumhurbakannn ferman ile Nevai ve Mstakillik madalyalar ile dllendirilmitir. Ftratn eserleri dnyann eitli dillerine evrilirken zbekistanda da 1980lerin ortalarndan itibaren ilgi ekmeye balamtr (Baltabayev 1994: 34-39; Balc 1997: 109-117). Ftratn fikir servenini dneme ayrmak mmkndr. 1. Mslman Cedidci/Islah Ftrat (1909-1918): stanbulda Merutiyet ortamnda milliyeti ve slamc evrelerle yakn temaslarndan sonra, 19131917 yllarnda kendisini Trkistanda ortaya kan byk siyasi, kltrel ve toplumsal deiikliklerin iinde bulmutur. Bu srete, Ya Buharallarn nde gelen bir yesi olarak Emire kar mcadelelere katlmtr. Ya Buharallarn, Takent Sovyetleri ile 1918de ittifak yaparak bir geleneksel slam devleti olan Buhara Emirliine at savata onlarn safnda yer almtr. Buhara cedidcilerinin mtefekkiri konumunda olduu bu dnemde daha ok bir Mslman slahat ve milliyeti olarak karmza kmaktadr. Bu yllarda Trkistann uyan iin aba harcamtr. 2. Sosyalist Ftrat (1918-1924): Boleviklere inanan Ftrat, Trkistann geri kalmlktan ve slam dnyasnn ngiliz smrgesinden kurtulmasn Bolevik Rusya ile ittifakta grmtr (Ftrat1992 [ilk basks 1919]). Bu srada Trkistann kurtuluu iin silaha sarlan Basmaclar tenkit ederken Hokandda ilan edilen Trkistan Muhtar Hkmetini byk bir sevinle karlamtr. 1920-1924 yllarnda byk mitlerle kurulmasna aba harcad Buhara Halk Cumhuriyetinin sosyalizme doru gidiini yaamtr. Bu srete Bolevik Rusyann himayesinde Trkistann yeni hayat yolunu kurmasnn mmkn olduu inancn tamtr. 3. Ateist Ftrat (1924-1938): Ksa srede siyasi hayal krkl ve baarszlktan sonra tekrar edebi ve ilmi almalarna dnen Ftrat, 1924-1938 yllarnda slamdan sosyalizme, oradan da ateizme varan bir duygu ve dnce maceras yaamtr. Ftrat, btn bu savrulmalarna ramen daima milliyetilik vasfn korumu, Trkistandaki byk deiimin mimarlarndan biri olmutur.

Mslman Cedidci / Merutiyeti Ftrat Ftratn fikir yapsn 19-20. yzylda blgede, Rusyada ve Avrupada gelien olaylar ile slam dnyasnda gerekleen slahat hareketleri ekillendirmitir. Onun ilk yllarndaki cedidcilii byk lde, Osmanl Merutiyetine dayanmaktadr. Cedidcilik Kazan ve Krmda ortaya kmakla beraber Tr23


kistanda nemli bir ivme kazanm, ksmen mahallileerek, mesela Buhara cedidcilii diyebileceimiz kvam, kavram ve kuramlara ulamtr. Bu balamda ortaya kan Buhara hatta Trkistan cedidcililinde Ftrat, Ftratta da Osmanl Merutiyeti nemli rol oynayan kaynaklardan biridir. Ftrat, elbette sonralar farkl alanlara savrulmu, kaynaklara ynelmise de fikir hayatnn mhim oluum safhas olan 23-27 yalarn, niversite dnemini, en dinamik, deiime ak, atlmc, giriimci yllarn stanbulda geirmitir. Dolaysyla eer bugn bir Ftrattan ve Buhara cedidciliinden hatta Trkistan cedidciliinden bahsediyorsak burada II. Merutiyetin katksn gz ard etmek konuyu eksik deerlendirmek olur. Ftratta stanbul etkisi o kadar barizdir ki grlerini desteklemek iin sk sk Osmanl slahat uygulamalarna atfta bulunur, Trke gazete okumay bilgilenme ve kltrlenmenin aralarndan sayar. (Ftrat 1911: 149) Ftratn stanbuldaki hayat olduka verimli gemi grnyor. Burada ehbenderzade Ahmet Hilminin Hikmeti, Mehmet Akifin bayazarlnda kan Srat- Mstakim ve Abdrreid brahimin kard Tearf-i Msliminde yazlar yaynlanmtr (bk. Ftrat 1910a, Ftrat 1910b: 10; Orta Asya cedidcilii ve Ftratn stanbul ile ilikileri hak. bk. DEncausse 1978, 71-116; Khalid 1999: 112-113). Buharada geleneksel muhitte medrese eitimi alan Ftrata zellikle stanbulda geirdii 1909-1914 yllar, slahat ve inklap fikirlerle tanma imkan hazrlamtr. Bu dnemle ilgili din, felsef ve siyas grlerinin nemli bir ksmn, esasen II. Merutiyet muhitinin etkisiyle yazd temel kitab Mnazara, Beyant- Seyyah-i Hindi ve Rehber-i Necat ile vatanperverlik ruhuyla yazd iir kitab Sayhada (stanbul 1911) bulmak mmkndr (makalemizde atflar Ftrat 2000e yaplacaktr). Trkistan ziyallar/aydnlar tarafndan hi kukusuz yaygn bir biimde okunan bu eserler blgenin uyannda nemli rol oynamlardr (Ayni 1926: 533, Kasmov 1994: 76, Hocayev 1976: 99). Ftrata 1929da yaplan kar devrimcilik, milliyetilik ve dindarlk sulamalar arasnda Mnazara da vard Ftrat, sz konusu sulamalara kar kendini savunmak iin bir mektup yaynlamtr (1929). Bu mektup H. Baltabayev tarafndan Kiril harfleriyle yeniden neredilmitir (Yalk, 1990/5). Mnazara, Buharal bir mslman mderris ile bir Avrupalnn geleneksel Buhara deerleri ile Avrupa deerlerini karlatrmalarna dayanan bir tartmadr. Bu tartma bir sre Mslmanlar arasnda ilmin durumu zerinde younlar, sonunda Avrupalnn galip gelmesi zerine Buharal mderris eitimde Avrupa tarzda yenilii kabul eder. Hind Seyyahnda ise Hindistandan Trkistana gelen bir seyyah, gezisi boyunca blgenin deerlerini Avrupa deerleri ve standartlar ile karlatrr; gerilemenin sebeplerini tahlil eder ve tekliflerini sunar. Ftrat, iin banda belki de temel sorunun Buharann ahlak, ilm ve itima bunalm olduu dncesinden hareketle ilk iki kitabn buna ayr24


mtr. Ancak birka yl sonra asl meselenin slam dnyasnn genel buhran olduunu fark ederek, iki yz yirmi sayfa civarndaki Rehber-i Necat kaleme alarak daha nceki grlerine felsef ereve izmitir. Gerilemenin sebeplerini tehise ve bu hastaln tedavi yollarn gstermeye almtr.

II. Tehis slam Dnyasndaki Gerilemenin Sebepleri nce, hastaln tehisi gerekiyordu. Ftrat iin ak ki slam dnyas Avrupann gerisinde kalmt ve Trkistan da en geri durumdayd. slam medeniyetinin eski parlak gnlerindeki gibi yeniden insanln ihtiyalarna cevap verebilir duruma gelmesi, ilmin gelimesi, Mslmanlarn terakkisi, vatann ve milletin mstakillii, lkenin kalknmas Ftratn balca konular ve amalar idi. Her eyden nce unu belirtmek gerekir ki Ftrat bu dnemde Mslmanlarn karlat sorunlara slamn cevap verebileceine btn kalbiyle inanmaktadr. Gerilemenin sorumlusunun tespiti nemli idi. Ona gre sorumlu slam deil, dinin yorumcusu olan ulem, uygulaycs olan umer ve onlara sorgulamadan itaat eden fukar/halk yani Mslmanlardr. Mesela, Buharay; halkn kann emen umer, cahil ulema, mahalli zenginler ve yabanc fabrikatrler, birbirlerini aldatan mahalli tccar ve kara gnn takdir-i ilahi diyerek kabul eden cahil fukar kertmitir.Ftratn k sebepleri ile ilgili tespitlerinden nemlilerini yle sralayabiliriz:

1. Kuran ve Snnete Laykyla Uymama Dnemin ou cedidcisi gibi Ftrat da gerilemenin sebeplerinin bana Mslmanlar arasndaki yanl din anlayn koymaktadr.Ftrata gre, geri kalmln sorumluluundan kolay kurtulma giriimi olan kaderci yaklamlar Kurann retilerine aykrdr. nk Kurana gre: Gerek u ki bir toplum kendilerinde bulunan (iyi davranlar) deitirmedike Allah onlara verdii nimetini deitirmez (Kuran 8/53). phesiz Allah insanlara hibir ekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulm ederler (Kuran 10/44). Banza her ne musibet gelirse, kendi yaptklarnz yzndendir (Kuran 42/30). Bu ayetlerden hareketle Ftrat srarla der ki bizim bugn kar karya kaldmz sorunlar kendi hatalarmzn sonucudur (Ftrat 1915: 6). Kuran ve Snnetin ilahi rehberliinden habersiz olarak Mslmanlar, Ftrata gre, kendilerini cehalet, tefrika, hurafe ve hareketsizlik uurumuna attlar. Kuranda ifade edildii gibi,

25


Bir memleketi helk etmek istediimizde, onun refah iinde yaayan mark elebalarna (itaati) emrederiz de onlar orada ktlk ilerler. Bylece o memleket hakkndaki hkmmz gerekleir de orann altn stne getiririz (Kuran 17/16). Zalim olduklar halde, mhlet verdiim, sonra da kendilerini azabmla yakaladm nice memleket halklar vardr. Dn yalnz banadr. De ki Ey insanlar! Ben sizin iin ancak apak uyarcym (Kuran 22/48-49). Onlar bizi bu ekilde fkelendirince biz de onlardan aldk, hepsini suda boduk. Onlar, sonradan gelecek inkarclara, gemi bir ibret ve bir rnek kldk (Kuran 43/55-56). Bu ayetler aka Ftratn u grn desteklemektedir ki Allaha itaatsizlik, emirlerine aldrmazlk, Mslmanlarn gerilemesinin temel sebebidir (Ftrat 1915: 10). Ftrat, bu genel ilke erevesinde Mslmanlarn gemite slam Arabistan, Hindistan, in, dilboyu, Trkistan, Afganistan, Fars ve Endlse bu dnce dinamizmi ile yaydklarna iaret etmektedir. Bir avu Sahabenin iki byk imparatorluk (Bizans ve Sasani) karsnda ald baarya hayranlkla atfta bulunmaktadr. Ona gre, Emeviler ve Abbasiler, ayrm gzetmeden herkesin ilim, sanat ve yetenek elde etmesi iin gerekli olan her trl art hazrlamlardr. Bu iki byk halifelik ksa zamanda sadece Trkistanl Mslmanlar deil, Avrupal Hristiyanlar da kendine eken byk ilim merkezleri kurmulardr. Bu baarnn ardndan dlen cehalet ve sefaletin sebebi de yine Allahn emirlerini ihlal etmeleridir. Abbasi halifeliini israf ve mantkszlk bata kertti. Endls Sultanlar, ihtilaf / tefrikay rehber edinince ktler. Fars Mslmanlar Kuran hkmlerini ihmal edince k dnemine girdiler. Hindistan Mslmanlar, slam hakikatini Beni srail efsaneleri ve hurafelerine kurban edince Mecusilerden daha zayf hale geldiler (Ftrat 1915: 10). Ona gre Mslmanlarn Uhuddaki yenilgileri de Kuran ve Hz. Peygamberin emirlerine laykyla uymamalarndan kaynaklanmtr: Sahabe bu olaydan ok etkilendi ve dedi ki Allah biz zaferi vaat etmiti. Biz niin yenildik? Allah cevab vahiy ile gnderdi: Onlarn bana iki mislini getirdiimiz bir musibet sizin banza geldiinde Bu nereden bamza geldi? dediniz yle deil mi? De ki: O musibet kendinizdendir. phesiz Allahn gc her eye hakkyla yeter (Kuran 3/165) Ayet unu gstermektedir ki bizim ar yenilgimiz ve deersizliimizin asl sebebi kendi su-i amellerimizdir. Biz kendimizi Mslman addetmekle birlikte slamn temel ilkelerini tamamen terk etmi durumdayz. Eer biz Allaha ynelir ve ondan yardm istersek, ve imdiden sonra Kuran kendimize tek gerek rehber edinirsek bir mit vardr . Allah Kuranda buyurmaktadr ki Sana ne iyilik gelir26


se Allahtandr. Sana ne ktlk gelirse kendindendir. (Ey Muhammed) seni insanlara bir peygamber olarak gnderdik. ahit olarak Allah yeter (Kuran 4/79) (Ftrat 1915: 7-8). Ftrat, gerileme sebepleri arasnda yine Kurandan sapma olarak dnd Mslmanlardaki ahlak tefessh grr: Biz kendimizi Mslman sayarz, fakat bilerek Allahn emirlerini nemsemeyiz, korkusuzca Allahn yasaklarna riayet etmeyiz; birlik iinde olamayz, dindarlmz gelitirmeye almayz, istiare yapmayz, hakikat yolunda bir adm atmayz, fakat faiz ve rvet yeriz, alkoll iki kullanrz, gybet ve kskanlk yaparz. Ksacas, biz eriatn yasaklad eyler ve kt ahlak batakl iindeyiz. Btn bu eksikliklere ramen biz kendimizi kmil Mslmanlar sayarz ve bizi bu zulmden uzak tutmaya alanlar kfir ilan ederiz. Biz bir nefeste yedi defa Mslman olmakla vnrz fakat kmil Mslman olarak hareket etmeyiz. Bu izahn hemen ardndan o, Amentye inanyorum deyip buna uygun hareket etmeyenlere unu hatrlatmaktadr: man ve amel birbirine baldr, biri olmadan dieri doru olamaz (Ftrat 1915: 11). Ftrat kendi zamanndaki Mslmanlar, zellikle Buharallar arasnda yaygn olarak var olan eilimi eletirmektedir. a. Hayatn tek gayesi dnyev rahatlktr diyenler: Bunlar iecek su, yiyecek ekmek ve yatacak yataa sahip olsalar baka bir eyin tasasn ekmezler. Btn endieleri, yarn ne yiyeceklerini, gece nerede yatacaklardr. Ksacas bunlar dnyev rahattan baka bir ey dnmezler. Bunlarn akl seviyeleri ok dktr ve kendilerini hayvan derekesine drmlerdir. Bunlar toplum hayatna sokulmamaldr, zira toplum iin zararldrlar. Allah onlar ahirette de mutluluktan mahrum edecektir. (Rehber 19) nk Kuranda da yle buyurulmaktadr: nsanlardan ey Rabbimiz! Bize (vereceini) bu dnyada ver diyenler vardr. Bunlarn ahirette bir nasibi yoktur (Kuran 2/200). b. Dnya mmine cehennem, kfire cennettir diyenler: Bunlar, dnyaya sadece kfirlerin ynelebileceine inanrlar. Ftrata gre ise fani dnyay terk etmek, sadece ahiret iin almak eriata uygun deildir. Yce Allah Kuranda bunu aka belirtmektedir: O yeryznde olanlarn hepsini sizin iin yaratt (Kuran 2/29), Gklerde, yerde ne varsa hepsini Allahn sizin hizmetinize verdiini ve aka veya gizlice zerinizdeki nimetlerini tamamladn grmediniz mi? (Kuran 31/20), Gklerdeki ve yerdeki her eyi kendi katndan (bir nimet olarak) sizin hizmetinize verendir. Elbette bunda dnen bir toplum iin deliller vardr (Kuran 45/13). Ftrat, bu anlayn snnete de ters olduunu sylemektedir:27


Biz Allahn emirlerini, hayatn bu yolda harcam olan Peygamberden daha iyi anlayabilir miyiz? Zaman zaman bir oban, bir tacir, bir retmen, bir hatip, bir doktor, bir viz, bir imam olan Hz. Peygamber, ayn zamanda bir asker, general idi. Bunlar aba ve gayret deil mi idi? Eer gayret bir vecibe ise biz neden hareketsizlii ve tembellii iarmz yapyoruz? (Ftrat 1915: 24) Ftratn konu ile ilgili bir dier delili slamdaki sadaka /infak emridir: Onlar gabya inanrlar, namaz dosdoru klarlar, kendilerine rzk olarak verdiimizden de Allah yolunda harcarlar (Kuran 2/3). te onlar Rablerinden (gelen) bir doru yol zeredirler ve kurtulua erenler de ite onlardr (Kuran 2/5). Ftrata gre Allahn hidayeti ve felahn kazanmann yollarndan biri de sadaka vermektir. Ftrat grn desteklemek iin bir de hadis iktibas etmektedir: Sizin en hayrlnz dnya hayat uruna ahireti veya ahiret uruna dnya hayatn terk etmeyen ve bakalarna yk olmayandr (Ftrat 1915: 24-25). c. Saadet-i dreyni istemelerine ramen bu uurda almayanlar: Bunlara Saadet-i dreyni (dnya ve ahiret mutluluu) istiyorsun da niin ona ynelik aba harcamyorsun? diye sorsan Allah Kerim cevabn alrsn. Bunlar tembelliklerini ve uyuukluklarn tevekkl olarak adlandrrlar. Fakirliklerine ramen almak yerine camiye ve trbeye giderek dua ederler. Allah byle dualar kabul etmez. Gayesi olan bir insan nce aba harcamal sonra dua etmelidir (Ftrat 1915: 20-21). Dua gibi tevekkl de fiilden yoksun olursa eksik kalr. Kuranda ifade edildii gibi, konusunda onlar ile istiare et. Bir de karar verip azmettin mi, artk Allaha tevekkl et. phesiz Allah tevekkl edenleri sever (Kuran 3/159). Bunun anlam udur ki Allah, Peygamberine nce istiare etmesini, oybirlii iinde karara vardktan sonra harekete gemesini ve sonra da tevekkl etmesini tavsiye etti. Ftrat, dnyay bir sava alan, srekli mcadele edilen bir meydan gibi grmektedir. Her birey, her millet hayat mcadelesi vermek zorundadr. Eer bir kii a ve susuz evde oturur da ekmek iin dar kmazsa yukardan ekmek yamaz ve alktan, susuzluktan lr. Eer aba olmadan tevekkl olsayd Hz. Peygamber Hendek Savanda kendi elleri ile hendek kazmazd (Ftrat 1915: 25-26). Ftratn bu yllardaki din dncesinde ve slah projesinde Hz. Muhammed de nemli yer tutmaktadr. O, 20. yzyl Trkistannda Hz.Muhammed anlay, alg ve imajn oluturanlarn banda gelmektedir. Mnazara, Hind Seyyahnn Kssas ve Muhtasar slam Tarihi adl eserlerinde olduka olumlu bir Hz.Peygamber imaj izerken daha sonralar kaleme ald almalarnda tarih verilere ters den kin dolu olumsuz betimlemelere ynelmitir. Mnazarada Hz.Muhammedi peygamberi olarak kabul etmekte; ilim (Ftrat 1909: 60), yenilik (Ftrat 1909: 82), kolaylk (Ftrat 1909: 85) ve eitim peygamberi olarak grmekte ve Mslmanlar, onun bu ilkelerini gz ard etmekten28


dolay geri kalmakla sulamaktadr. Hind Seyyahnn Kssasnda Hz.Muhammed, Allahn son peygamberi, Trkistana ve hatta dnyaya medeniyeti getiren kii, medeniyet ilkelerinin yaycs, dnyay yaratann kurtarc olarak gnderdii kii kurtarc idi. Ftrat, Hz.Muhammede Buharadaki ahlakszlar gstererek Ey Muhammed! G de olsa ayaa kalk!! ya bunlar terbiye etmenin aresini bul, ya da Lut kavmi gibi yerin dibinde yer gster! Bu utanmaz, pis rezillerin Kurann itibar ve erefine zarar getirmelerine izin verme diye sesleniyordu (Ftrat 1911: 105). O, Hz. Peygamber, ehir ve sokaklara kadar temizlie nem veren (Ftrat 1911: 134), illim tahsilini ngren, tm insanlktan ayrm yapmakszn ilim ve teknik alnmasn isteyen, sala nem veren (Ftrat 1911: 135), almay tleyen (Ftrat 1911: 154-162), refah iin alan (Ftrat 1911: 165), ticareti ve sanayilemeyi tevik eden (Ftrat 1911: 134, 166-171) dinamik bir kiilik ve nder olarak tavsif etmitir. Ftrat, Muhtasar slam Tarihinde (1333/1914) Hz.Peygamberi btn gzelliklerin, erdemlerin ve iyiliklerin cmii ve niri olarak tantmakta, dnemini Saadet Devri olarak adlandrmaktadr. Eserin banda Hz. Peygamberin mesajnn deerini belirginletirmek iin, slamn zuhuru srasndaki Rum (Bizans), ran ve Arap Yarmadasndaki din, sosyal ve ekonomik yozlamalara deinmektedir. Bu erevede, Allahn niin Araplardan ve niin Hz. Muhammedi peygamber setiini yle belirtmektedir: Peygamberini Rum ve ran memleketlerinin iinden tayin etmedi; nk onlar ok ahlaksz, endiesiz ve gayretsiz yayorlard. Hicaz Araplar da hibir zaman Rum ve ran padiahlarna tabi olmadklar gibi o lkelerin halklar ile ibirlii yapmadlar; onlardan daha iyi idiler. Baz iyi adetleri; misafirperverlik, doru szllk, gayret ve iir zevk idi. Bu sebeple, Allah Taala, o byk Peygamberi Arap kavminden tayin kld ki, o yce kii bizim Peygamberimiz Hz. Muhammed (as)dr (Ftrat 1914: 6-7). Bu eserinde Hz. Peygamberin sfatlar bal altnda Onu yle tanmlamaktadr: Hz. Peygamber (sas) en li ahlak ve rahimli sfatlara sahipti. Rahim ve efkat, kerem ve sahavet, medet, akl ve ilim hususlarnda dnyada mehurdurlar. Kzmazlar, din ilerinden baka meselelerde czi hatalar affederlerdi. nsaf dairesinden bir kadem dar kmazlard. Herkesin bilgisi ve imkanna gre i buyururlard. Hibir eye tahah gstermezler, sadaka almazlard. Kendi hatunlar ve hizmetilerine daima tevazu ve gler yz ile muamele ederlerdi (Ftrat 1914: 16).

2. lim, ulema ve eitimin gerilemesi Ftrata gre bu dnyann dzeni ilme ve ahlaka dayanr. Eer ilim ve ahlak ortadan kalkarsa dnyann sonu gelir. Bu konuda hadisler aktr: Kim ilim29


yolunda bir adm atarsa Allah ona Cennete giden bir yol yaratr. Bir Mslman iin en hayrl sadaka ilim tahsili ve onu dierlerine ulatrmaktadr. lim tahsili her mslmana farzdr. Ben ilim faziletini ibadet faziletine tercih ederim. Alimin zahide stnl yledir ki Allah, onun melekleri, yerdeki ve gklerdeki her ey alime dua eder (Ftrat 1915: 41-42). Benzeri hadisleri daha nce Mnazara ve Hind Seyyahnda da zikreden Ftrat unlar sylemektedir: Maalesef! Siz Mslmanlar ilimden uzaklatnz. Kuran'n sadece lafzn okuyup sevabn atalarnzn ruhuna balamay biliyorsunuz. Ama, Mutlak Hakim Allah Zlcelal'n, bu kutsal kitab kullarna ne sebeple ve hangi hikmetle gnderdiini dnmyorsunuz. Elbette bunun srlar vardr. Dikkatli bir ekilde O'nun emirlerini yerine getirip, yasaklarndan uzak durmanz gerekir. Franszlar ve btn Avrupallar Kur'an'nzn nasl bir kitap olduunu renmek iin onu dikkatle okudu ve yararn anlayp baz emirlerini yerine getirdi. te ksa srede bunca ilerleme ve olaanst baarlara eriti. Fakat siz Mslmanlar Kur'an'nzn ebedi mutluluu gsteren hkmlerinden gafil kalp, istikbalin haberlerini ieren hikmetlerinin ieriinden ders almayp ite bu cehalet, alalma ve bayalama ukurunu dtnz (Ftrat 1909: 60). Ftrat, ulemann Kurann emri olan aratrmaya dayal ilmi almalar yerine haiye ve erhlere daldklarn, alet ilimlerini ama haline getirdiklerini, muasr ilim ve fenlerden uzak dtklerini, bilgisizlik ve yolsuzluklar iinde boulduklarn belirtmektedir. Ftrat zellikle bilimsel eitimin eksikliine vurgu yapmakta, Arapa renmeye harcanan uzun sreye kar kmaktadr. Atalarnn eitim ve bilim iin brakt vakflarn parasn yolsuzlukla alan mderrisleri ve dier eitim personelini sulamaktadr. Bir zamanlar Avrupaya bile yol gsteren ulemann bugn, halk smren orta a Hristiyan ruhanilerine benzediini ileri srmektedir. zellikle beik ulemal sisteminin bilim ve eitim hayatn kerttiini vurgulamaktadr. Bu arada, ok kt salk artlarnda a, bi-ila bir ekilde an gerekleri ve gereklerinden uzak mfredat ile yaklak yirmi yllarn bo yere harcayan rencilerin durumunu gzler nne sermektedir (Ftrat 1911: 106-110 ).

3. Ekonomik Buhran Ftratn nemle zerinde durduu konulardan biri de ekonomik geri kalmlktr. Buhara Emirlii ekonomisini esas olan ziraat ve sanayi geleneksel ilkel yntemlerle yaplmakta, bir baka deyile, makine gc yerine kol gcne dayanmakta, bu da lkeyi geri brakmaktadr. Buharada yerli sanayi ve zanaat birimlerinin rnler kalite ve estetik bakmlarndan stn olmakla30


birlikte, Avrupann makine gyle yaplan retimi karsnda rekabet edememektedir. Nitekim, yeni yeni girmeye balayan Avrupa fabrikalar karsnda yerli retim gerilemi durumdadr. Yerli sanayi, ksa sre sonra, rekabet ve direnme gn kaybedince sanayiye dayanan ekonomi tamamen Avrupallarn eline geecek Trkistanllarn paralar onlarn kasasna girecek, Trkistanllar da geimlerini ancak Avrupal fabrikatrlere hamallk veya hizmetilik yaparak salayabileceklerdir (Ftrat 1911: 170).

4. Adliyede Buhran Buharann byk sorunlarndan biri de adalet sistemindeki bozukluktur. Ftrata gre, bu sisteme tamamen, yolsuzluk ve adaletsizlik hakim olmu, adalete ve adl kurumlara gven sarslmtr. Ftrat, adliyenin bozulmasna bir rnek olayla aklk getirmektedir. Kocas tarafndan dvlen bir kadn, hakkn aramak iin kadhneye bavurur. Kad, balangta kocay sulu bularak para ve hapis cezas vereceini syler. Bu durumda, ocuklar ile a, ak ve korumasz kalacan dnen kadn ikayetinden vazgeer. Hatta varn younu satarak ve yksek oranda faizle bor alarak kocasn kurtarmak iin rvet hazrlar. Kararnda srarl grnen kad, araya hatrl kiilerin girmesi ve rvet teklifi ile kocay tahliye eder (Ftrat 1911: 145).Bu ve benzeri olaylarn da gsterdii gibi, din ve kurumlar kadlar tarafndan ktye kullanlmakta ve yaygnlaan adaletsizlik Buharann gnlk, ilm, itima ve ekonomik hayatn olumsuz ynde etkilemektedir.

III. Tedavi Ftrat dahil btn ziyal/aydnlarn sorunu ve sorumluluu zelde toplumlarn, genelde slam dnyasn geri kalmlktan nasl kurtarabiliriz sorusuna cevap bulmakt. Baka bir ifade ile tehisini yapt geri kalmlk hastalnn tedavisini sunmakt. Ftrat, konu ile ilgili ilk eseri olan Mnazarada tedavisini/teklifini net bir ekilde ortaya koymaktadr: Sizlerin ilac udur: Yeni okullar anz ve o bo, anlamsz gramer tartmalar yerine ok yararl ve hzl sonu alan ilim ve fenleri koyunuz. Zanaat, ticaret, tarm, yaynclk ve edebiyata yneliniz. Ksacas dininizi ilim ve sanatla beraber tutunuz. Bundan baka are yoktur (Ftrat 1909: 73).Ftrat inanmaktadr ki, Kuran her millete yle bir lahi itima kanundur ki ona uyan eref, saadet, refah ve ana ular (Ftrat, Kuran, Ayna, 15 Haziran 1915: 243). Onun kanaati u ki btn Trkistanllar Mslman ve rehberleri Kuran olduuna gre onlar btn soru ve sorunlarnn zm iin yine ona bavurmallar. Mslmanlar mazideki baarlarn Kurana sarlmakla elde ettiler; gerilemeleri ona laykyla uymamaktan kaynakland; kurtulular da yine Kurana dnmektedir (Ftrat 1915: 5).

31


Ftrat, Mevlanann benzetmesiyle sylersek, pergelin bir ayan Kuranda sabit tutarak dier aya ile btn kinat gezmekten yanadr. O dnemde slam dnyasnda yeniliki evrelerde geri kalmlktan kurtulmaya verilen cevap gayet akt: Mslman kalarak yenilemek. Yenilemede rnek ne olacak sorusunun cevab da Mterakki ve mreffeh dnya, yani Avrupa. Burada nc soru u idi: Mslman kalarak yenilemek; Avrupadan ilim, fen ve teknik almak caiz mi? Cedidcilerin buna cevab da aka caizdir idi. Ancak cedidcilerin bunu kendi fikir dnyalarnda ve maeri vicdanda merulatrmalar gerekiyordu. Ftrat, yeni usul eitim, usul-i cedid rneinde, din, tarih delillerle ite bunun cevabn vermeye almaktadr. Bu tecviz giriiminde yine Kuran, snnete ve slam medeniyetinin gemiteki tecrbelerine atfta bulunmakta; Avrupa medeniyetinin nemli bir ksmnn da slama dayandn belirtmektedir. Aslnda bu metod, sadece Ftrat deil, dnemin hemen hemen btn mslman slahatlar tarafndan kullanlmtr. Bize gre bu tutumun balca sebebi, kar propagandalarn etkisindeki kamuoyuna, cedidciliin gelenekten ve slamdan kopuk olmadn gstermek yannda, slama ve slam medeniyetine olan samimi inan ve gvendir. Bu erevede Ftrat balca vatan ve millet iin alma, ilim anlay, eitim, kltr ve ekonomi konularnda yeni neriler getirmektedir:

1. alma anlaynda yenilik Ftrat, nsanlarn hayrls insanlara yararl olandr (Buhari, Fedailul-Medine, 9) hadisinden hareketle halkn mutluluu ve gvenlii iin karlksz, fedakrane hizmet etmeyi nermekte, bu konuda Trkiyeden Enver Bey, Niyazi Bey, randan Settar Han, Bakr Han, Rusyadan Tolstoyu rnek vermektedir. Bata ulema olmak zere Buharallarn yzyllardr almalarnda Allah rzas ve kamu yararndan ok kendi menfaatlerini gzetmelerinin byk bir hata olduunun altn izmektedir. Bu noktada o vatanseverlik, milliyetilik ve merutiyet kavramlarnn zerinde de durmaktadr (Ftrat 1909: 67-68). 2. lim anlaynda yenilik Ftrata gre btn halklarda Avrupallarla eit olmak iin bilim ve amzn teknolojisini renmek gereklidir ve farzdr (Ftrat 1909: 89). O, mslmanlarn yeni bir hayat kurabilmek iin, tutuculuktan vazgeerek, Kurann anlam zerinde dnmeyi, sembollerini kefetmeyi ve onun mutlulua gtren hkmlerini hayata geirmeyi srarla savunmaktadr. Bu konuda slam tarihini iyi tetkik ederek ondan kalknma iin rnekler karlabileceini belirtmektedir. 3. Eitimde yenilik Ftrat, mekan, metod ve mfredat ynnden an ihtiyalarna cevap verebilecek okullarn almasn, eitimin yaygnlatrlmasn nermektedir. Evve32


lemirde, eitim parasz olmaldr. O zamanki resmi ulemann anlayna gre, belli bir emek sarf ederek elde edilen ilim ile verilen dini hizmetler karlnda para almak dinin yce tutulmas anlamna gelmektedir ve eriatn gereidir; eer bu iler bedava yaplrsa bu eriatn aalanmasna yol aar ve kfrdr. Ftrat bu tutum ve anlay slama aykr bularak iddetle kar kar. Ona gre, Peygamberlerin varisleri olan ulema, tpk peygamberler gibi hizmetleri karlnda halktan para alma hakkna sahip deillerdir. Nitekim ilk mslmanlar da bu anlaytan hareketle halka vermiler ve ycelmilerdir (Ftrat 1909: 65). Ftrat, eitimin bir devam olarak yaynclk ve edebiyat gelitirerek halkn kltr dzeyinin ykseltilmesini istemektedir.

4. Ekonomik ve teknolojik atlm Ftrat, maddi kalknmay salamak iin sanayi, zanaat, ticaret ve ziraat gelitirmek gerektiine inanmaktadr. Ekonomik sorunlar zmek iin Trkistanllar hemen bir araya gelerek irketlemeli ve kol gnden makine gcne gemeli yani yerli sanayilerini kurmaldrlar. Tarmn gelimesi iin de Avrupada olduu gibi ziraat mektepleri almal, tohum slah yaplarak ve zararllarla ilal mcadele edilerek tarm modernletirilmelidir. Ticareti iyiletirilmesi iin de ticaret eitimi, ittifak, irketleme ve fabrika kurmak arttr (Ftrat 1911: 170-171). 5. Avrupadan lim, Fen ve Teknoloji Transferi Ftrat Avrupann yenilikleri ve teknolojisinin alnmasnn lzumunun altn izmektedir. Sz konusu teknolojinin almn merulatrmak iin baz din deliler ileri srmektedir: a. an gerekleri ile donanmak Allahn emridir ve Avrupa medeniyetinde Mslmanlarn da hakk vardr Her eyden nce Ftrata gre an silahlar ile donanmak Kurann emridir. Kim size saldrrsa, onun size saldrd kadar siz de ona saldrn (Bakara/2/194), Onlara (dmanlara) kar gcnz yetiince kuvvet ve cihad iin balanp beslenen atlar hazrlayn, nk onunla Allahn dmann ve sizin dmannz ve onlardan baka sizin bilmediiniz Allahn bildii (dman) kimseleri korkutunuz (Enfal 8/60) ayetleri sz konusu yeniliklerin alnmasn meru hatta mecburi klmaktadr. Ayrca Kuranda le, domuz eti gibi yiyecekler yasaklanmken alktan lme durumunda bunlardan lmeyecek kadar yenmesine izin verilmektedir (Maide 5/3). imdi lm durumundaki mslmanlarn da ada yenilikleri kabul etmelerinde bir beis yoktur. Buna ilaveten, ona gre bunlar aslnda Avrupann deil, insanln hatta Mslmanlarn maldr.Ftrat, slam medeniyeti ile Avrupa medeniyeti arasndaki alverie Endls Mslmanlarnn medeni baarlarndan hareketle yle iaret etmektedir: O zamanlarda Frengistanllar Endlse gelip medreselerinde ilim ve fen re33


nip lkelerine dnerlerdi. Bu sebepten dnya tarihileri Endls Mslmanlarn Frengistann stadlar olarak adlandrmlardr. Mslmanlarn Endlse hkmran olduklar zamanlarda orann Hristiyanlar ok mutlu ve rahat idiler. Onlara asla zulm yaplmamtr (Ftrat 1914: 29).

b. Baz yenilikler bidat- hasenedir Avrupay tecviz giriiminde anahtar kavramlardan biri de bidat kavramdr. Kadimci evreler Avrupa usul-i cedid mekteplerine er'an haram hem de bid'attr diye kar kyorlard (Ftrat 1909: 88). Ftrat bu konuda u alm yapmaktadr:Doru, bid'attr. Fakat bid'at iki eittir: bid'at- hasene ve bid'at- seyyie. Sz gelii, Kur'an' "Nesih" hatt ile kada yazmak (nk Asr- Saadet'te kat yoktu), araba ve gemi ile hacca gitmek bid'at- hasenedir. te bunun gibi yeni mektep de bid'at- hasenedir. Bid'at- seyyie'ye gelince, beli bir grev sahibi olup da rencilerden eitim hakk almak (nk Asr- Saadet ve ondan sonra slam ulemas belli bir grev sahibi olduu halde hi kimseden eitim hakk almamtr), atlarn boyunlarn altn ve gm ile sslemek ve buna benzer zararl ve kt iler bid'at- seyyiedir (Ftrat 1909: 88). Elbette Ftratn burada cedid mekteplerinden hareketle bidat- hasene kavram ile yeni bir arac merulatrmas ayn mantkla dier alanlara da uygulanabilir.

c. Dnyevi ilimlerin dini ve milliyeti yoktur Ftrat, ilimlerinin dini ve milliyetinin olmadn, bunlarn evrensel gerekler olduklarn dnmektedir. Bu konudaki temel dini dayana da hadistir. Bir hadiste yle buyurulmaktadr: Hikmet mminin yitik maldr, onu nerede bulursa alr. Tahsil yapnz, hangi kaynaktan karsa ksn hikmete hikmet eklenmesi zarar vermez (Tirmizi, lim 19; bn Mace, Zhd, 15).Ftratn merulatrma dayanaklarndan birisi de lim inde de olsa alnz rivayetidir. Ftrat bu rivayete yle bir yorum getirir: Peygamberimizin ini rnek vermekten amac elbette fkh ve tefsir ilmini tahsil deildir. nk in kfir lkesidir. Bu hadiste iaret edilen ilim dnyevi ilim, yani tp ve sanattr. Bilindii gibi, dnyev ilimleri baka din mensuplarndan renmek eriatmza uygundur. Nitekim Mslmanlar da bu anlayla hareket ederek mesela Hristiyan ve Yahudi doktorlar istihdam etmilerdir (Ftrat 1911: 135-136).

d. Bir kavme benzemek Ftrat, cedid mekteplerinde sandalyenin kullanlmas tartmasnda Peygamberimiz buyururlar ki Kim bir kavme benzerse ondan olur (Ebu Davud, Libas, 4). Yani her kim kendini bir kavme benzetirse o kavimden olur. "San34


dalye"de oturmak Avrupallarn iidir. Bu sebeple eer ocuklarmz sandalyeye otururlarsa kfir olurlar. iddialarna kar kmaktadr. Bir kere Ftrat, insanlar Cehennemlik ilan etmenin kolay olmadn, bundan kanmak gerektiini La ilahe illallah diyen atee girmez (Buhari, man, 33) hadisinin bunu aka ortaya koyduunu belirtmektedir. Bu vurgusundan sonra u yorumu yapmaktadr: nceki hadisin anlam sizin sylediiniz gibi olursa bu iki hadis birbiriyle eliir. Bu nedenle deerli hadisiler birinci hadisi yle yorumlamlardr: Kim bir kavmin dinine severek ynelirse ondan olur. Yani, kim sevgiyle bir kavmin dinine ynelip kendini o kavme benzetirse o kii o kavimden olur (Ftrat 1909: 82-83).

e. Yeniliin kabul, kfr slama tercih etmek mi? Avrupa yenilik olan usul-i cedidin kabul "kfr slama tercih etmek" diyenlere Ftratn cevab udur:Her eyden nce herhangi bir eitim usuln benimsemek "kfr slama tercih etmek" deildir. nk kanun koyucu (Allah) tarafndan eitim usul ve terbiye hakknda herhangi bir emir veya kural getirilmemitir Mslmanlar bu konuda yzyllar iinde bir gelenek oluturmulardr. Nitekim, Hz. Peygamber zamannda okuma-yazma bu gnk kadar yaygn ve genel deildi. Asr- Saadet'te okuma-yazma bilen ok az olduu iin Mslmanlara slamiyet ounlukla szl yolla retilirdi. Dahas, Kur'an- Kerim Kf yaz ile "deri, tahta, kemik, ta" zerine yazlmt. Ayn ekilde, Kur'an- Kerim'de Haccac zamanna kadar nokta ve hareke yoktu. Bu iaretler sz konusu ahs zamannda kondu. Geleneksel eitim usul, tamamen Mslmanlarn tarihi tecrbeleri erevesinde byle geliti. Ftratn eitim bata olmak zere hayatn baz vecheleri ile ilgili hkm udur: Ksaca, merasimler, adetler, fen, sanat, zanaat dnya kurulaldan beri deimekte, baka bir ekle girmekte olup bunlarn din ile ilgisi yoktur. Ftrat yle devam etmektedir: Tpk bunun gibi, yaz yazmak, elifba dzenlemek ve eitim-retim usul de gnden gne deime gsterip bir baka kolay ekle girmektedir. Zaten Muhammed eriatn esaslar - Allah'n rzas ileri kolaylatrmaktr. Nitekim Allah Taala Allah size kolaylk ister, zorluk istemez (Kur'an, 2/184), Allah sizden (yknz) hafifletmek ister; insan zayf yaratlmtr (Kur'an, 4/28) buyurmaktadr (Ftrat 1909: 85-86). Burada Ftratn delili udur ki her yeniliin kaynann Avrupadan olmas art deil yenilik makulse alnr. Ftrat, tecvizini yaptktan sonra nelerin alnaca konusunda aslnda net deildir. Daha ok teknik ve maddi hususlar ileri srer. Avrupadan alnacak ilim Rehberde de iaret edildii gibi akli ilimlerdir.

35


6. Din ve felsef grleri Ftrat, yukarda zetlediimiz tecdid teklifinin felsefi temellerini Rehberde uzunca tartmaktadr (ayrntlar iin bk. Khan 123-130). Bu eserinde slam deerlere derin hayranlk ve ballk duymaktadr. O, eserinde gaye, nefis ve akl olmak zere insann esas niteliine dikkat ekmektedir. Buna gre slamn gayesi saadet-i dreyn (iki dnya mutluluu)dir. Buna da akl yardm ile ulalabilir. Hibir gaye nefsi tezkiye etmeden baarlamaz. Mslmanlarn tekrar eski glerine kavumalar ancak slah- nefs ve tahsil-i ilim ile olabilir. Bu bakmdan Ftrat srarla akln ve bireyin deeri ile cemiyetteki rol zerinde durmaktadr. Gaye: Ftratn din-felsef dncesinde gaye nemli yer tutar. Ona gre insan doumundan itibaren tekaml iindedir. nsan yaratl srasnda zayf, plak ve bakasna bamlyd; sabrla alk, susuzluk, scak-souk ve tabii felaketlerle baa kmak zorunda idi. Fakat Allah ona btn dnyay feth edebilecei akl bahetti. nsan akl kullanmaya baladnda yava yava btn zorluklarn stesinden gelmeyi baard: scaktan ve souktan korunmak iin ev ina etti, baka canllara kar kendini savunmak iin silah yapt bylece tabiat kontrol altna ald. Ksacas Kurann ifadesi ile o btn kainat fethetti (Kuran 45/13). Allah insan en gzel ekilde yaratt ve bu gayeye ulaabilmesi doru yolu bulabilmesi iin ona dini bahetti. Hayatn gayesi dinin tarifinde bulunmaktadr. Din, sliklerini saadet-i dreyne ulatran ahkm- ilahiyeden oluur. Binaenaleyh, insan hayatnn gayesi tahsil-i saadet-i dreyndir. nsandaki saadet-i dreyni tahsil kapasitesi hayvanda yoktur. Ancak saadet-i dareyn iin almayann da hayvandan fark yoktur (Ftrat 1915: 18).te bu insan hayat ile hayvan hayat arasndaki temel farktr. Bu Ftrata gre Biz insan ahsen-i takvim zere / en gzel ekilde yarattk (Kuran 95/4) ayetinin gerek tefsiri ve zdr. Gaye ve semere-i zindegi-i dem (insan hayatnn gayesi ve meyvesi) saadet-i dreyn olduuna gre her insann iki dnya mutluluunu kazanmaya gayret etmesi gerekir. Mslman- kmil saadet-i dreyni arayan kiidir (Ftrat 1915: 20). Allah saadet-i dreyn iin alan kiiyi u ayetleri ile vmektedir: Rabbimiz, bize dnyada bir gzellik, ahirette de bir gzellik ver ve bizi azabndan koru der. te bunlara kazandklarndan bir nasip vardr (Kuran 2/201-202). Saadet-i dreyni kazanmann vezif-i ahlakiyeyi yerine getirmekten baka yolu yoktur. Vezif, insann her zaman ve her yerde yerine getirmek zorunda olduu fiillerdir diyen Ftrat vezaif-i ahlakiyeyi e ayrmaktadr: vezaif-i36


nefsiye, vezaif-i aile, vezaif-i insaniye. Bunlar birbiri ile ylesine balantldr ki biri ihmal edildiinde dierlerini de etkiler (Ftrat 1915: 30). Nefs: Ftrat vezaif-i nefsiyeyi insann nefsini korumak ve terakki ettirmek iin yapmak zorunda olduu grevler olarak tanmlar

Documents

Bilig_47.sayi