“Bilim Etiği” Bilim Adamının Etik Sorumlulukları

Sedat TÜRE

Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Kimya Bölümü

Şubat 2014

Kavramsal Temel

“Bilim etiği“ mi?

“Araştırma etiği“ mi?

“Meslek etiği“ mi?

“Organizasyon etiği” mi?

Bilim nedir? Bilimsel bakış nedir?

Olgulara dayanma mıdır?

Tümevarımla açıklama yapma mıdır?

Deneye gözleme dayanma mıdır?

Deneysel doğrulama-yanlışlama mıdır?

Nedensel açıklamalar yapmak mıdır?

Yasalı açıklamalar yapmak, yani doğa yasaları ortaya koymak mıdır?

Bilimin ana sorusu: Neden?

Doğal ve toplumsal olayların nasıl olup bittiğini açıklamaya çalışır.

Temel Kabulü: Nedensiz bir şey olmazdır ya da her şeyin bir nedeni vardır.

Nedeni ortaya koymak, bunu deneysel sınanabilir, doğrulanıp yanlışlanabilir bir biçimde ortaya koymak bilim yapmaktır.

Etik Nedir Ne Değildir?

Necati Ateş: Yapılanlar etik değil Necati, kendisine Fenerbahçe ve Beşiktaş'tan resmi bir transfer teklifi gelmediğini söyledi.

Teknik direktör Feldkamp'ın kararı uyarınca Galatasaray'la yolları ayrılan Necati Ateş, kendisine yapılanların etik olmadığını söylerken, böyle bir kararın yurtdışı kampından önce alınması gerektiğini belirtti (31/07/2007-Radikal)

Etik sorunlar nelerdir?

Değer harcayan,

İnsanı yalnız araç olarak gören,

İnsan dışındaki şeyleri baş değer olarak gören eylemlerin yol açtığı sorunlardır.

Bunlar ezbere değerlendirmelerin yol açtığı sorunlardır çoğu zaman.

Etik Nedir, Ne Değildir?

Ahlak değildir (-en azından her zaman değildir)!

Din ya da inanç değildir!

Gelenek, TÖRE, görenek değildir!

Hukuk hiç değildir!

Etik bir temel felsefe disiplinidir!

Etik eyleme ilişkindir!

Etik bilgi konusudur.

Etiğin nesnesi eylem ve kişidir.

Etik olması söz konusu olan kişilerdir, gruplar ya da toplum değil!

Neden Bilim Etiği?

Gerek fizik, kimya ve biyolojideki yeni buluşlar, gerekse bunların daha doğrudan insanla ilgili olan alanlarda, örneğin tıpta kullanılmaya başlanılması, insanları tekniğin olumsuz etkileri üzerinde düşünmeye götürdü.

Nükleer gücün, ilkin bir savaş aracı olarak kullanılması, II. Dünya Savaşı'nın son günlerinde Nagazakki ve Hiroshma'ya atom bombalarının atılması.

Bilim adamı neden sorumlu, neden değildir?

Manhattan-Projesi'nin yöneticisi Robert Oppenheimer'in dediği gibi, bu projede çalışan bilim adamlarının yaptıklarının "bir silahın geliştirilmesi" değil, yalnızca bir bilimsel "araştırma" olduğu, "yapılabilir olanı açığa çıkarma girişimi" olduğu söylenebilir mi?

Bilim adamı neden sorumlu, neden değildir?

Yine Amerika’da hidrojen bombasını geliştirilen ekibin başında bulunan Edward Teller'in dediği gibi, "bilim adamlarının bilgilerin elde edilmesi, geliştirilmesi ve açıklanmasından sorumlu oldukları, ama bilgilerin "nasıl uygulanacağı"ndan sorumlu olmadıkları söylenebilir mi?

Bilim adamı neden sorumlu, neden değildir?

Yine Vietnam savaşında napalm bombasının kullanılması sonucu ölen sivillerden, çocuklardan ve yakıp yıkılan köylerden söz edilince Fieser'in dediği gibi

"ben Vietnam'daki durumu iyi bilmiyorum. Siyasal ya da ahlâkla ilgili soruları yanıtlamak benim işim değil. Bu oldukça karışık bir konu. Benim napalmın teknolojik olarak geliştirilmesi sürecinde rol oynamış olmam, benim bu konunun ahlâkla ilgili yanları konusunda da yorum yapacak kadar donanımlı olduğum anlamına gelmez"

diyebilir miydi?

Etik sorumlulukla ilgili ana soru:

“Araştırmacı, ortaya koyduğu bilgilerin kullanılmasından, bu kullanımın doğrudan ya da dolaylı sonuçlarından sorumlu tutulabilir mi?"

Bir "bilim etiği“nin ana soruları:

“Bir bilim adamı kendi alanında araştırma yaparken ve mesleğini yaparken, genel olarak, neleri yapmalı neleri yapmamalıdır?"

“Bir bilim adamı karşısına çıkan belli bir sorunu nasıl çözmelidir, yani onun ölçütü ne olmalıdır?

Meslek Etiklerinin Ana Soruları:

“İnsanların belirli bir mesleği yaparken genel olarak ne yapıp ne yapmamaları gerektiğine" ilişkin sorulardır; yani belirli bir tek tip durumda yapılması ya da yapılmaması gerekeni soran sorulardır. Kısaca etik ve legal normlarla ilgili sorulardır. Bu sorulara verilen yanıtlarsa, tabi bunlara herhangi bir yanıt verilebilirse, uluslararası bildiriler, uluslararası uylaşımlar ve profesyonel meslek ilkeleridir".

I. Kuçuradi, Philosophical Ethics and Professional Ethics (Yayınlanmamış Bildiri), s. 5.

Bir "araştırma etiği" olarak "bilim

etiği"nden ne beklenmektedir? a) Mümkün olduğunca fazla miktarda ve kalitede bilgi

üretimi yoluyla "optimal bilgi artışını“ güvence altına alması;

b) özerk bir bilginler cumhuriyeti modeline göre "araştırma topluluğunun etkili bir biçimde kendi kendini yönlendirmesi güvencesini sağlaması;

c) ortaya konulan araştırma sonuçlarının sınanması, güvenilirliği, nesnelliği için bilimsel sorumluluğu güvence altına alması;

d) yöntemsel, teknik, etik ve diğer geçerli kuralları göz önünde bulundurarak, değişmez ilkelere son vermek anlamında (Batıdaki anlamıyla) bilimsel ussallığı güvence altına alması

(Helmut Spinner, "Wissenschaftsethik in der philosophischen Sackgasse", Wissenschaft und Ethik, s. 161.

Etik ve “Bilim Etiği”

“Genellikle, bilim etiği"yle uğraşanların ana amacı, bilimsel araştırma ve uygulamayla, eğitimle uğraşan kişilere,

işlerini yaparken karşılaşabilecekleri etik sorunları çözmede yardımcı olabilecek kimi kodlar, kimi değerlendirme ve davranış normları sunmaktır; yani belirli tipten durumlarda yapılacak olanla yapılmayacak olanı söylemektir.

“Meslek etikleri"nin ya da meslek ilkelerinin (kodlarının) işlevi nedir?

Bu ilkeler, bir meslek mensubu, örneğin bir mühendis, herhangi bir nedenle, belirli bir durumda doğru değerlendirme yapabilecek ve ne yapması gerektiğini bulacak durumda değilse, onun mesleğini, mesleğinin amaçlarına uygun bir biçimde, gerçekleştirmesinde yararlı olabilirler.

Meslek ilkeleri neyi başarabilir neyi başaramaz?

Böyle bir durumda, mühendis genel bir meslek normunu ya da ilkesini bu tek duruma uygulayarak, mesleğin amaçlarına uygun eylemde bulunmama olasılığını, değer çiğneme olasılığını azaltabilir; ama yalnızca olasılığı azaltabilir. Ama bu, söz konusu normu uygulamanın belirli durumlarda zararlı olması ihtimalini de ortadan kaldırmaz.

Meslek normları ya da ilkeleri neden gereklidir?

“Meslek normlarını asıl gerekli kılan şeyse, her meslekte birçok sorumsuz kişinin olmasıdır. Yalnızca normlar değil, aynı zamanda yaptırımlar da içeren bu ilkeler yoluyla her meslek kendi "mesleğinin onuru"nu korumaya çalışmaktadır”[1]. [1] I. Kuçuradi, "Miscelanea on 'Ethics and Contemporary Journalism'"— 12. 4. 1995'te Ankara'da yapılan Forum for European Journalism Students'a sunulmuş yayımlanmamış bildiri, s. 1-2.

O halde nasıl bir bilim etiği olmalı? I. Meslek etiği değil, etik olmalı; yani Normlar, davranış ilkeleri geliştirmek yerine,(1) etik duyarlılık uyandırmalı,(2) etik eylem olanaklarını göstermeli,(3) etik eylem için kişileri yüreklendirmeli. II. Bilim adamlarına temel etik ve değer bilgisini kazandırarak,

onların etik sorunları görmesine ve onlarla baş edecek duruma gelmesine yardımcı olması.

Yayın Etiği

1. Disiplinsiz Araştırma (Sloppy Research) 2. Bilimsel Yanıltma (Scientific Fraud) Bilimsel yanıltma, saptırma veya yalancılık ise

araştırıcının bilinçli olarak ve amaçlı bir yaklaşımla çalışmanın yöntem veya sonuçlarını kötü niyetle (kasıtlı olarak ya da bilerek) saptırması ve değiştirmesi olarak tanımlanmaktadır.

i. Bilimsel korsanlık (piracy): Başka araştırıcıların yazılı-basılı ve elektronik ortamdaki ürünlerini, gerekli izni almadan ve, hiçbir atıfta bulunmadan, kişinin kendi çalışmasının herhangi bir bölümüne aynen yerleştirip yayınlamasıdır.

Yayın Etiği

ii. Bilimsel Aşırmacılık (Plagiarism): Başkalarının yayımlanmış veya yayınlanmamış fikir, yazı ve diğer düşünsel ürünlerini, izin almadan ve atıfta bulunmadan kişinin kendi yeni ve orijinal çalışmasıymış gibi sunmasıdır.

iii. Uydurma (Fabrication): Varolmayan bilgilerin/verilerin yoktan var edilmesidir.. Araştırma yapılmadan, denek kullanılmadan veya laboratuarda çalışma yapılmadan, yapılmış gibi rapor edilmesidir. .

iv. Saptırma veya Çarpıtma (Falsification): Araştırma materyalleri, cihazlar, işlemler ve araştırma kayıtlarında değişiklik yaparak sonuçları saptırmaktır.

Yayın Etiği

iv. Saptırma veya Çarpıtma (Falsification): Araştırma materyalleri, cihazlar, işlemler ve araştırma kayıtlarında değişiklik yaparak sonuçları saptırmaktır.

v. Yayın Tekrarı (Duplication): Aynı araştırmayı bilgi vermeksizin yeniden diğer yayın organlarına göndermek ya da yayımlamak, veya yazının yayınlandığı yerde diğer yayına ilişkin bilgi vermemek.

vı. Dilimleme (Salami Slicing, Salamization): Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak çok sayıda yayın yapmak.

Yayın Etiği

vii. Destek alınarak yürütülen araştırmaların yayınlarında destek veren kurum veya kuruluşlar ile onların araştırmadaki katkılarını açık bir biçimde belirtmemek.

viii. Araştırma ve makalede ortak araştırıcı ve yazarlardan araştırmada ve makalede aktif katkısı bulunanların isimlerini çıkarmak veya yazarlıkla bağdaşamayacak katkılarına dayanarak yeni yazar(lar) eklemek veya yazar sıralamasını gerekçesiz veya uygun olmayan bir biçimde değiştirmek.