UNIVEZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA EKOLOGIJU BANJA LUKA

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA MEĐUNARODNI EKOLOŠKI STANDARDI TEMA: BIODIVERZITET

Mentor: Studenti: Prof. dr Vojislav Trkulja Đurić Dajana IV-92/09

SADRAŽAJ

UVOD.........................................................................................................................................31. ETIMOLOGIJA......................................................................................................................42. GENETIČKI DIVERZITET...................................................................................................5

2.1. Stanje genetičkog diverziteta na početku 21. vijeka........................................................53.SPECIJSKI DIVERZITET......................................................................................................6

3.1. Negativan uticaj čovjeka na specijski diverzitet..............................................................64. EKOSISTEMISKI DIVERZITET..........................................................................................95. OČUVANJE BIODIVERZITETA.......................................................................................106. BIODIVERZITET U SRBIJI................................................................................................11

6.1. Zaštita i očuvanje biodiverziteta u Srbiji.......................................................................127. KONVENCIJA O BIOLOŠKOJ RAZNOVRSNOSTI........................................................12ZAKLJUČAK...........................................................................................................................13LITERATURA.........................................................................................................................14

2

UVOD

Biodiverzitet ili biološka raznovrsnost predstavlja, prema najčešće prihvaćenoj definiciji, sveukupnost gena, vrsta, ekosistema i predela na Zemlji. Konvencijom iz Rija biodiverzitet se određuje kao sveobuhvatna raznolikost i različitost živih organizama, uključujući kopnene, morske i ostale vodene ekosisteme i ekološke komplekse čiji su deo; ovo uključuje diverzitet u okviru vrsta, između vrsta i između ekosistema. Pored vrsta divlje flore, faune, gljiva, bakterija, virusa, kao i svih ekosistema, biološka raznovrsnost obuhvata i vrste koje su odgajane ljudskom aktivnošću, odnosno sorte kulturnih biljaka i gajenih životinja. Raznovrsnost života, kao jednu od osnovnih odrednica Planete na kojoj živimo, čini i čovek, sa mnoštvom naroda, jezika i kultura.

Biodiverzitet obuhvata više organizacijskih nivoa: genetički, specijski i ekosistemski.- genetički diverzitet: raznovrsnost DNK strukture između jedinki koje pripadaju istoj vrsti. Svaka jedinka na planeti poseduje specifičnu kombinaciju gena koja je jedinstvena i neponovljiva;- specijski diverzitet: raznolikost i specifičnost svih pojedinačnih organskih vrsta. Specijski diverzitet obuhvata ukupnu raznovrsnost svih organskih vrsta na Zemlji, od samog nastanka života na Planeti do danas. Opisano je i klasifikovano oko 1,8 miliona organskih vrsta na Zemlji. Insekti predstavljaju skoro polovinu opisanih vrsta. Međutim, pretpostavlja se da je to samo manji deo ukupnog broja vrsta na Planeti. Kao najrealnije smatraju se procene koje sugerišu postojanje 13 do 20 miliona vrsta na Zemlji.- ekosistemski diverzitet: raznovrsnost ekosistema kojima različiti organizmi pripadaju (raznovrsnost staništa, životnih zajednica, ekosistema i predela). Ovaj nivo biodiverziteta obuhvata ukupnu raznovrsnost staništa (abiotičke komponente ekosistema) i životnih zajednica (biotičke komponente ekosistema), kao i ekoloških procesa koji ih povezuju (kruženje supstanci, proticanje energije, trofički odnosi itd.) na osnovu kojih se ostvaruje jedinstvenost i funkcionalnost ekosistema kao elementarne ekološke jedinice biosfere

3

1. ETIMOLOGIJA

Biološka raznovrsnost (biological diversity) je prvi put upotrijebio Rejmond F. Dasman 1968. godine u svojoj knjizi A Different Kind of Country. U naučnu zajednicu termin ulazi nakon 1980. godine kada je Tomas Lavdžoj izdao knjigu Conservation Biology.

Nakon toga je 1985. godine V. G. Rosen skovao riječ biodiverzitet, a javno je upotrebljena prvi put 1988. od strane E.O. Vilsona koja je po njegovom mišljenju bila atraktivnija u komunikaciji. Od tada termin biodiverzitet se koristi od strane biologa, političkih lidera, običnih građana itd.

Slika 1: Rejmond Frederik Dasman (1919-2002)

Slika 2: Tomas Lavdžoj

Slika 3: Edvard Ozborn Vilson

4

2. GENETIČKI DIVERZITET

Genetički diverzitet podrazumeva ukupan broj i raznovrsnost gena, odnosno genetičkih informacija realizovanih u pojedinačnim vrstama svih tipova organizama na Zemlji (mikroorganizama, gljiva, životinja i biljaka). Svaka organska vrsta poseduje specifičnu kombinaciju gena koja je jedinstvena i neponovljiva, nastala tokom evolucijskog razvoja. Ekspresija bilo kog genotipa je individualni fenotip, odnosno neposredno prepoznatljiv morfološko-funkcionalni oblik pojedinačnih organskih vrsta.

Prirodne i antropogeno izazvane promene u biosferi, naročito one globalnog karaktera (smanjenje debljine ozonskog omotača, povećanje efekta staklene bašte, kisele kiše i drugo), kao i preterana eksperimentalna intervencija ljudi (genetički inženjering) mogu dovesti do erozije genetičkog diverziteta i narušavanja genetičkih resursa. Genetička erozija se odnosi na smanjenje i gubitak genetičkog diverziteta između i u okviru populacija iste vrste tokom vremena.

2.1. Stanje genetičkog diverziteta na početku 21. vijeka

Genetički diverzitet podrazumeva ukupan broj i raznovrsnost gena, odnosno genetičkih informacija realizovanih u pojedinačnim vrstama svih tipova organizama na Zemlji (mikroorganizama, gljiva, životinja i biljaka). Svaka organska vrsta poseduje specifičnu kombinaciju gena koja je jedinstvena i neponovljiva, nastala tokom evolucijskog razvoja. Ekspresija bilo kog genotipa je individualni fenotip, odnosno neposredno prepoznatljiv morfološko-funkcionalni oblik pojedinačnih organskih vrsta.

Prirodne i antropogeno izazvane promene u biosferi, naročito one globalnog karaktera (smanjenje debljine ozonskog omotača, povećanje efekta staklene bašte, kisele kiše i drugo), kao i preterana eksperimentalna intervencija ljudi (genetički inženjering) mogu dovesti do erozije genetičkog diverziteta i narušavanja genetičkih resursa. Genetička erozija se odnosi na smanjenje i gubitak genetičkog diverziteta između i u okviru populacija iste vrste tokom vremena.

5

3.SPECIJSKI DIVERZITET

Specijski diverzitet obuhvata ukupnu raznovrsnosta svih organskih vrsta na Zemlji, od nastanka života na planeti do danas. Procenjuje se da na Zemlji postoji između 15 miliona do neverovatnih 80 miliona vrsta, od kojih je do danas poznato i opisano samo oko 1.7 miliona vrsta.

Neke vrste organizama, kao što su kičmenjaci, posebno sisari i ptice, zatim vaskularne biljke, dobro su poznate, te se pretpostavlja da su opisane skoro sve ili, bar, veći deo postojećih vrsta na Zemlji (pre svega sisara i ptica). Ostale grupe organizama, kao što su bezkičmenjaci iz različitih klasa (mekušci, crvi, insekti, itd.), niže gljive, alge, bakterije, samo su delimično otkrivene i upoznate.

Slika 4: Procjena broja opisanih i ukupnog broja vrsta

3.1. Negativan uticaj čovjeka na specijski diverzitet

Glavni razlozi izumiranja i ugroženosti vrsta su:

1. Uništavanje staništa2. Komercijalna eksploatacija (sakupljanje bilja, lov, trgovina životinjama)3. Šteta izazvana unošenjem stranih, nedomaćih vrsta4. Zagađenje

6

Uništavanje staništa ljudskom aktivnošću je najveći razlog izumiranja vrsta. Većina vrsti je idealno prilagođena staništu na kome živi i u skladu sa njime razvila je svoje specifične potrebe. Bez tog staništa vrsta ne može da preživi. Zagađenje, isušivanje močvarnih zemljišta radi navodnjavanja, seča i krčenje šuma, širenje gradova, industrija koja se podstiče kupovinom, putevi i brane koji dele nedeljivo stanište, samo su neki od razloga izumiranja. Podela staništa dovodi do gubitka veze između podeljenih vrsta, a time do opadanja njihove genetske raznolikosti čime su znatno ranjivije, nesposobne na brze promene i adaptacije u okviru svoje vrste. Većina vrsta iz podeljenih staništa postala je premala da bi održala populaciju.

Slika 5: Sječom šuma se uništava stanište za mnoge žive organizme

Novodonešene vrste u ekosistemima izazivaju ozbiljno propadanje domaćih vrsta. One mogu biti unete slučajno ili namerno i počinju da se takmiče sa domaćim vrstama ili su čak ove njihov plen. Po pravilu domaće vrste nemaju način da se izbore, pa postaju brojčano oslabljene ili čak nestaju. Efekti ovoga su često nepopravljivi, a širenje se ne može više zaustaviti. Primeri tzv. invazionih vrsta sa su brojni, a na našim prostorima su po tom pitanju pravljene neverovatne greške, uglavnom po pitanju riba i biljaka.

Slika 6: Zečevi, kao unesena (alohtona) vrsta u Australiji i na Novom Zelandu, bez prirodnih neprijatelja postali su prava napast, širili su se velikom brzinom i pustošili zelena područja.

7

Svetska komercijalna eksploatacija od 1600 te je dovela do toga da su mnoge vrste postale izumrle ili ugrožene. Primer je industrija za izlovljavanje kitova koja ih je dovela na granicu nestanka sa planete. Zatim afrički crni nosorog koji je skoro istrebljen zbog svog roga koji se koristio kao afrodizijak i tako u nedogled. Nebrojeni primeri izlovljavanja svega što je živo zarad prodaje na svetskim tržištima hrane, kozmetike, nakita, suvenira i kućnih ljubimaca.

Slika 7: Lov na kitove u proteklom vremenu do danas je gotovo doveo do njihovog izmumiranja

Zagađenje je vrlo bitan faktor izumiranja. Toksične hemikalije chlorinatid hydrocarboni, pr.dichlorodiphenyltrichloroethan (DDT) i polychlorinat biphenyl(PCB) su postali sveprisutni zahvaljujući svetskoj trgovini proizvodima za ishranu. Nalaze se koncentrisani u hrani i truju bukvalno sve, jer je ceo ekosistem povezan. Drastično utiču na vrste koje su pri vrhu lanca ishrane.Obe supstance DDT i PCB utiču na promet kalcijuma, posebno kod ptica, omekšavajući ljusku jajeta i poremećaje u razvoju ptica. PCB takođe izaziva poremećaje u razmnožavanju mesoždera. Zagađenje vode i povišena temperatura već su izbrisali neke endemične vrste sa zemlje. Naftne mrlje ubijaju cele ekosisteme, a ne samo ribe, ptice i sisare kontaminirajući vode i okolno kopno na par godina. Kod nas to su teški metali u mulju reka koji ulaze u rečno bilje, iz njih u ribe i naravno u čoveka.Ostaju prisutni više desetina godina izazivajući tihe ali katastrofalne posledice po zdravlje. Kisele kiše,posledica zagađenja vazduha, ubijaju organizme u otvorenim vodama i uništavaju šume.

Slika 8: Nafta u ekositemima može uništiti čitave vrste

8

4. EKOSISTEMISKI DIVERZITET

Ekosistemski diverzitet obuhvata ukupnu raznovrsnost staništa (’nežive komponente prirode’) i biocenoza (’žive komponente prirode’), kao i ekoloških procesa koji ih povezuju (kruženje supstanci, proticanje energije, trofički odnosi, sukcesije, itd.) i na osnovu kojih se ostvaruje jedinstvenost i funkcionalnost ekosistema kao elementarne jedinice biosfere. Raznovrsna staništa (vlažna, sušna, sa razvijenim zemljištem, kamenita, izložena vetru, na velikim nadmorskim visinama, na slanoj podlozi, itd.) uslovljavaju pojavu najrazličitijih biocenoza, koje obiluju posebnim životnim formama organizama specifične građe i funkcije u skladu sa uslovima sredine. Iz tog proizilazi izuzetna šarolikost biosfere na Zemlji, neponovljiva i ponekad neverovatna raznovrsnost pojedinačnih organizama i prirode u celini. Od ekvatora ka polovima smenjuju se, shodno klimatskim zonama i u zavisnosti od razvijenosti i tipa zemljišta, ekosistemi večno zelenih listopadnih tropskih šuma, savana, pustinja, tvrdolisne zimzelene mediteranske vegetacije, listopadnih šuma umerene zone u kojoj se, prema kontinentalnim predelima, pružaju ekosistemi stepa, a prema severnijim, hladnijim oblastima ekosistemi četinarskih šuma. Opšte pravilo ekosistemskog diverziteta je da što su u njima povoljniji uslovi i dostupniji resursi, to su oni bogatiji vrstama, dok su ekosistemi sa sve ekstremnijim uslovima sredine sve siromašniji ukupnim specijskim diverzitetom.

Slika 9: Raznovrsna staništa uslovljavaju pojavu najrazličitijih biocenoza

Kopneni vodeni ekosistemi su, obzirom na fizičko-hemijske karakteristike vode i podloge, mnogo raznovrsniji od mora i okeana. Oni uključuju stajaće i tekuće vode, različitog hemjskog sastava, sa manjom ili većom količinom neorganskih soli, odnosno slatkovodne do

9

veoma slane, hladne ili tople, veoma providne ili različitim česticama zamućene vodene basene. U kopnenim vodenim ekosistemima , koji zauzimaju svega oko 1% kontinenata, živi oko 40 % od svih poznatih vrsta riba, dok su preostalih 60% riba stanovnici ekosistema mora i okeana, koji pokrivaju oko 71% površine Zemlje.

Kopneni ekosistemi koji se odlikuju najvećim bogatstvom organskih vrsta su tropske prašume. One se prostiru na oko 7% ukupne površine Zemlje i u njima živi oko 90% svih vrsta organizama koji postoje u biosferi.

5. OČUVANJE BIODIVERZITETA

Bavi se složenim problemom očuvanja staništa i vrsta. Cilj je shvatiti kako čovek utiče na biodiverzitet (raznolikost živog sveta) i obezbediti moguća rešenja na obostranu korist čoveka i ostalog života na planeti.Jedan od načina je stvaranje zaštićenih oblasti i koridora koji ih povezuju.Sve vrste zahtevaju minimum staništa da bi opstale, a zaštićene oblasti upravo to pružaju.Međutim postoje vrste sa velikim radijusom kretanja kojima ovaj prostor nije dovoljan. Zbog toga se prave koridori koji povezuju više zaštićenih oblasti u jednu celinu.Savetuje se da i koridori i zaštićene oblasti budu okružene tampon zonama, najčešće prirodnim preprekama, koje bi omogućile nesmetano kretanje i uznemiravanje vrsta.

Slika 10: Nadvožnjak kao habitat koridor

10

6. BIODIVERZITET U SRBIJI

Specifičan geografski položaj na liniji sučeljavanja srednjoevropskih i mediteranskih uticaja, burna geotektonska dinamika i raznolikost geoloških, geomorfoloških, hidroloških, klimatskih i pedoloških odlika, proizveli su da Srbija predstavlja područje izuzetnog genskog, specijskog i ekosistemskog diverziteta. Balkansko poluostrvo, sa delovima Srbije, predstavlja jednu od 25 „vrućih tačaka“ biološke raznovrsnosti Planete, odnosno centara biodiverziteta.- raznovrsnost ekosistema: na teritoriji Srbije je zastupljena većina ekosistema Evrope, zbog raznovrsnosti reljefa, podloge, klimatskih uslova i drugih faktora na relativno malom prostoru;- šumovitost područja: prema Corine Land Cover 2000 u Srbiji (bez teritorije Kosova i Metohije) površina pod šumom iznosi 2 266 333 ha što predstavlja 29,2% teritorije. Šumovitost u Centralnoj Srbiji iznosi oko 47 %, dok je u Vojvodini 8,5 %. U šumama Srbije registrovano je 78 vrsta drveća, od kojih su najzastupljeniji bukva, grab, cer i bagrem.

- raznovrsnot vrsta: тeritorija Srbije zauzima zauzima samo 1,9% evropskog kontinenta, a na njenom prostoru živi:• 39 % vaskularne flore Evrope;• 51 % faune riba Evrope;• 49 % faune gmizavaca i vodozemaca Evrope;• 74 % faune ptica Evrope;• 67 % faune sisara Evrope.

U Republici Srbiji je zvanično registrovano oko 44.200 taksona (vrsta i podvrsta). Sa konstatovanih 3662 taksona vaskularnih biljaka u rangu vrste i podvrste (39% ukupne evropske flore), Republika Srbija se svrstava u grupu zemalja sa najvećim florističkim diverzitetom u Evropi. Najveće bogatstvo i diverzitet biljaka prisutni su u visokoplaninskim regionima Srbije. Druga važna odlika flore Srbije je izražen endemizam, odnosno prisustvo karakterističnih biljnih vrsta vezanih za teritoriju Srbije ili područje Balkana (vrste sa rasprostranjenjem ograničenim na teritoriju Srbije ili Balkanskog poluostrva). Lokalni endemiti čine oko 1,5% ukupne flore Srbije (59 vrsta), dok je učešće balkanskih endemita oko 14,94% (547 vrsta). Endemične vrste su pre svega karakteristične za visokoplaninska područja Srbije. Oko 5% ukupne flore Srbije (171 takson u rangu vrste i podvrste) se našlo u „Crevnoj knjizi flore Srbije 1“, koja opisuje iščezle i krajnje ugrožene biljne vrste. Od toga su 4 endemična taksona iščezla iz svetskog genofonda, 46 je iščezlo sa teritorije Republike Srbije, ali se još uvek mogu naći u susednim državama, dok je 121 takson krajnje ugrožen, sa tendencijom iščezavanja ukoliko se ne preduzmu određene konzervacione mere.Na teritoriji Republike Srbije registrovano je i opisano 625 vrsta gljiva (Macromiceta) i 586 vrsta vrsta lišajeva, pri čemu se procenjuje da je broj vrsta gljiva mnogo veći.

U Srbiji živi preko 50% evropske faune kičmenjaka. Od 178 vrsta koje se nalaze na evropskoj Crvenoj listi u Srbiji su zastupljene 42 vrste, odnosno 23,6%. U Srbiji je objavljen Preliminarni spisak vrsta za crvenu listu kičmenjaka Srbije, koji predstavlja polaznu osnovu za rad na Crvenoj listi kičmenjaka Republike Srbije.Do sada je registrovano između 98 i 110 vrsta riba i kolousta na teritoriji Srbije. Ukupno 13 vrsta je predloženo za Crvenu listu kičmenjaka Srbije, a registrovano je i 19 taksona od međunarodnog značaja.Teritoriju Srbije nastanjuju 21 vrsta vodozemaca i 25 vrsta gmizavaca i oko 20 podvrsta. Kako su u toku revizije pojedinih taksona, njihovim eventualnim izdizanjem na nivo vrste svakako će doći do povećanja ovog broja.Broj vrsta ptica u Srbiji svih kategorija (gnezdarice, vrste koje zimuju u

11

Srbiji, koje se registruju pri seobi, potencijalno prisutne) kreće se oko 360, a međunarodno značajnih 343.Do sada je u Srbiji registrovano 94 vrste sisara, odnosno 50,51% ukupne teriofaune Evrope. Od tog broja, 68 vrsta se nalazi na Preliminarnoj Crvenoj listi kičmenjaka Srbije, a 16 na evropskoj Crvenoj listi.

6.1. Zaštita i očuvanje biodiverziteta u Srbiji

Zaštita retkih i ugroženih vrsta, kao i njihovih staništa, osnova je zaustavljanja stope opadanja biološke raznovrsnosti u Srbiji. Pravno je regulisana Zakonom o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS“ br. 36/2009, 88/2010 i 91/2010-ispravka), Pravilnikom o kriterijumima za izdvajanje tipova staništa, o tipovima staništa, osetljivim, ugroženim, retkim i za zaštitu prioritetnim tipovima staništa i o merama za njihovo očuvanje („Službeni glasnik RS“, br. 35/2010), Pravilnikom o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva („Službeni glasnik RS“ br. 5/2010), Pravilnikom o prekograničnom prometu i trgovini zaštićenim vrstama („Službeni glasnik RS“ br. 99/2009), kao i Uredbom o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divlje flore i faune ("Službeni glasnik RS ", br. 31/05, 45/05 - ispravka, 22/07, 38/08 i 9/10). Pored primene nacionalnog zakonodavstva, zaštita i očuvanje biodiverziteta obezbeđuje se primenom međunarodnih konvencija čiji je potpisnik i naša zemlja:

7. KONVENCIJA O BIOLOŠKOJ RAZNOVRSNOSTI

U cilju podizanja javne svijesti i povećanja razumijevanja značaja očuvanja biološke raznolikosti, Ujedinjeni narodi su 22. maj proglasili Međunarodnim danom biodiverziteta. Taj dan se od 1993. godine obilježava kao spomen na datum usvajanja teksta Konvencije o biološkoj raznolikosti, jednog od temeljnih okvira globalne politike zaštite biološke i pejzažne raznolikosti, usvojenog 5. juna 1992. godine na samitu UN o zaštiti životne sredine i održivom razvoju održanom u Rio de Ženeiru. Bosna i Hercegovina je Konvenciju ratifikovala 2002. godine.Ova konvencija je zacrtala novu koncepciju zaštite prirode, proširujući je na očuvanje sveukupne biološke i pejzažne raznolikosti i osiguranje održivog korištenja prirodnih dobara. Konvencija određuje termin biološke raznolikosti kao različitost svih oblika života u prirodnom okolišu, tj. raznovrsnost svih dijelova ekosistema, uključujući i raznolikost među genima. Biološka raznolikost jedan je od ključnih faktora koji podupiru održivi razvoj. Biodiverzitet je današnja mera opstanka biosfere i razvoja civilizacije na Zemlji. Raznovrsnost biljnih i životinjskih vrsta konstantno osigurava sirovine za proizvodnju prehrambenih proizvoda, medicinskih preparata i lijekova, kao i svih drugih vrsta proizvoda potrebnih za opstanak čovjeka. Biološka raznolikost je izvor genetičkog materijala koji omogućava razvoj novih i poboljšanje varijeteta biljaka za poljoprivrednu proizvodnju.Konvencija uspostavlja očuvanje biološke raznolikosti kao temeljno međunarodno načelo u zaštiti prirode i zajedničku obavezu čovječanstva. To je jedan od glavnih sporazuma o zaštiti prirode, jer sadržava osnovna načela na kojima države moraju zasnivati buduće odluke i programe privrednog razvoja i zaštite okoliša. Glavni cilj konvencije je očuvanje i unapređenje ukupne biološke raznovrsnosti zemlje, što podrazumijeva korištenje na način da se neće dugoročno osiromašiti živi svijet i njemu pripadajuća staništa nego će prirodni potencijal zemlje ostati na korištenje budućim generacija.

12

ZAKLJUČAK

Postepeno izumiranje jednih i nastajanje drugih vrsta predstavlja evolutivni proces. Međutim, brzina izumiranja mnogih vrsta se poslednjih decenija drastično ubrzala i stručnjaci veruju da se sada odvija najveći proces izumiranja vrsta od nestanka dinosaurusa pre 65 miliona godina. Različite procene stepena ugroženosti i brzine iščezavanja organskih vrsta dobijaju svakim danom sve dramatičnije razmere. Smatra se da broj vrsta koje nepovratno nestaju sa lica Zemlje iznosi oko 36.000 vrsta godišnje, odnosno oko 100 vrsta dnevno. Time stopa izumiranja postaje 1000 puta veća. Nestanak pojedinih vrsta narušava ekosisteme, čini ih labilnijim i vodi polagano njihovoj razgradnji i sigurnom propadanju. Nepovratni gubitak biodiverziteta ima trajni uticaj na opstanak preostalih vrsta, uključujući tu i čoveka. Činjenica je da čovek danas nizom svojih aktivnosti postaje glavni uzročnik nestanka i smanjenja broja mnogih biljnih i životinjskih vrsta. Među faktorima koji negativno utiču na biodiverzitet mogu se navesti uništavanje i narušavanje stanista i loše upravljanje zemljištem (širenje poljoprivrednih površina, požari, neplanske seče šuma, neadekvatno pošumljavanje, hidromelioracioni radovi, urbanizacija i izgradnja infrastrukture), prekomerna eksploatacija vrsta (branje, lov, ribolov), ilegalna trgovina, introdukcija alohtonih vrsta, pojava invanzivnih vrsta i zagađenje vode, vazduha, zemljišta.

13

LITERATURA

1) Nedović, B. Ekologija životne sredine, UPS Banja Luka 2008.2) Vord, B. i Dibo, R. Zemlja planeta naša jedina, Glas, Beograd 1976.

3) Marković, D. Detekcija i kontrola životne sredine, Nučna knjiga, Beograd 1981.

4) http://www.natureprotection.org.rs5) http://www.fzofbih.org.ba

14