Gözümüzü AçtığımızdaKendimizi Kriz içinde Bulduk

2023- 2008'de finans krizindensonra kapitalizmin krizinden bahse-dilmeye başlandı. Şimdilerde ise ge-lişmekte olan ülkeleri etkileyecek birkrizden bahsediliyor. Ülkemizin deiçinde bulunduğu bir grup ülke risktaşıdığı ifade ediliyor. İsterseniz sonzamanlarda küresel ölçekte yaşanangelişmelerden ve krizi senaryoların-dan başlayalım.

A.B. Yereli- Krizlerin birbirindenbağımsız olduğunu söylemek ve de-ğerlendirmek mümkün değiL.Neticedeekonominin belirli bir gidişatı var. Gi-dişata baktığımız zaman önceden ya-şanmış birtakım olaylardan veya ön-ceden alınan tedbirlerin artık işe ya-ramamasından veya yanlış olmasın-dan kaynaklanan sıkıntılar orta va-dede ve uzun vadede kendisini gös-teriyor. İktisatçılar arasında Amerika

şubat ikibinondört

Birleşik Devletleri'nde 90'lardan iti-baren derin bir kriz beklentisi vardı.Mali piyasalarda, özellikle konut kre-dileri nederiyle değil, mali piyasalarıngenel örgütlenme biçimi ile ilgili, cid-di bir derinlik oluştu. Bu sanal bir de-rinlik ve sanal bir zerıginlikti, Gerçekanlamda olmayan bir zenginlikti. Ka-ğıt üzerinde olan bir zenginlikti. Tabiikağıt üzerindeki rakamlar ortadan kal-kıp da gerçek ekonomiye gözümüzüaçtığımız zaman kendimizi krizin için-de bulduk: ABD'den kaynaklanan birkrizdi bu. Lakin Amerika ekonomisidemek dünya ekonomisi demek, eğerABD 'de bir kriz varsa bunun muhak-kak dünya ölçeğinde yansımaları ola-caktır. Amerikan ekonomisinin mal it-hal ettiği Çin gibi ülkeler belki bu eko-nomik krizden etkilenmedi ama Ame-rika ile ticareti olan, kendi aralarındapakt oluşturmuş, pazar oluşturmuş ül-keler doğrudan etkilendiler. AslındakiAvrupa'daki kriz büyük birkaç ülkeyi

doğrudan etkiledi. Bu ülkelerdeki va-tandaşların, krizden kaynaklanan psi-kolojik baskı ile üretim ve tüketimde-ki hareket tarzlarını değiştirmeleri de,Avrupa'nın diğer küçük ülkelerini et-kiledi. Tabii küçük derken AvrupaBirliği'nin içindeki küçük ülkeleri kastediyoruz; mesela Yunanistan bunlar-dan birisidir. GSMH olarak baktığı-mızda, milli gelirine baktığımızda AI-manya'nın yanında çok küçük bir eko-nomidir Yunanistan. Ama YunanistanAlmanya'nın sayfiye yeridir. Alman-ya'daki çalışan, üreten, dinamik insan-ların yazın tatil için gittikleri yerlerdenbir tanesidir. Aynı şekilde İspanya da,İtalya da öyledir. Fakat İtalya'nın güç-lü bir KOBİ yapısı var, ağır sanayi ya-pısı var. O nedenle İtalya krizden İs-panya ve Yunanistan'a göre daha azetkilendi.

Birkaç gündür Almanya'da da sı-kıntı olduğuna dair haberler yayılma-ya başladı. Almanya'da uzun bir süre-

SÖYLEşi

den beri bir ekonomideki kriz beklen-tisi vardı. Fakat bu Almanya 2008 kri-zine bağlı olarak bir kriz yaşayacak de-mek değiL.Almanya'da nitelikli işgücüonusunda bir sıkıntı yaşıyor. Nitelikli

- gücü ile ilgili olarak kendi nüfusun-da tersine dönen bir oran var, bizdede Başbakan uzun bir zamandan beriüç çocuk yapın diyor. Bu iktisadi birkuraldır, yarın öbür gün işgücü açı-- ile karşı karşıya kalmamak için, iş-gücü talebini karşılayacak nüfusunu-zun hazır olması lazım. Ya kendi içi-aizden işgücü açığınızı kapatacaksınız?'l da dışarıdan işgücü ithal edeceksi-aiz. Almanya dışarıdan birtakım cazipzedbirlerle işgücü ithal etmeye kalktı..-'illlaAlmanya'nın enteresan bir yapı-

var. Dışarıdan gelen insanlara karşı:: k de o kadar açık değiller. Eskiden. -böyle. Ayrıca belirli sektörlerde is-

dam rakamları düşüyor. Bu ay için~ - bin kişinin işsiz kalacağı söyleni-

_Tabii 85 milyon nüfuslu bir ülke_ 5-6 bin kişinin işsiz kalması önem-

eğil gibi görünse de bunlar büyük_ kli üretim yapan, dünyaya mal sa-_mesela kimya, ağır metal sanayin-üretim yapan kuruluşlar ve bu bir

zincirleme reaksiyon etkisi yapar veAlmanya'da işsizlik sorunu başlarsabu Avrupa'yı derinden sarsar. Çünküsadece üretici değil aynı zamanda tü-ketici Almanya. Almanya belki dış ti-caret fazlası veriyor ama elde ettiği dışticaret fazlasını dağıtıyor aslında. Ay-nı şekilde Çin de hep dış ticaret fazla-sı veriyor ama Çin elindeki parayı dı-şarı çıkarmadığı için ABD Çin' e kar-şı hep ihtiyatlı yaklaşıyor. Almanya veJaponya dış ticaret fazlası veriyor amaelde ettikleri dış ticaret fazlasını dün-yaya geri veriyor ama Çin bunu yap-mıyor. Çin bunu yapmadığı için erıte-resan bir şekilde zenginleşmeye devamediyor. Almanya'daki sıkıntıdan bütünAvrupa'yı etkileyeceği gibi Türkiye'yide etkiler. Çünkü bizim dış ticaretanlamındaki en önemli ortaklarımız-dan birisi Almanya. Sadece dış tica-ret olarak değil, Almanya'da ciddi birTürk nüfusu var. Onların hem Alman-ya'da hem Türkiye'de yatırımları ve ta-sarrufları var. Yani Almanya'da yaşa-nacak bir krizin sadece iktisadi anlam-da değil sosyal anlamda da bir etkisiolabilir Türkiye'ye. Almanya birtakımtedbirler alma açısından ABD'ye gö-

re daha şanslı. Eğer ciddi müdahalelerizamanında yaparsa beklenen krizi ön-leyebilme gücüne sahip. ABD, aynı za-manda küresel bir siyasi aktör. ABD,bu konumunu da muhafaza etmek is-tiyor. Almanya, küresel siyasi aktör ol-ma konumundan zaman zaman fera-gat ediyor. Kendi iç dinamiklerini önplana çıkararak, kendi siyasi dengele-rini göz önünde bulundurarak zamanzaman geri adım atabiliyor. Ama Ame-rika'nın böyle bir şansı yok. Küresel si-yasette ABD geri adım attığı takdirdehem güç kaybeder hem de küresel sis-temi bir krize sokabilir. Zirvede olma-nın, önde bulunmanın bu tip sıkıntıla-rı da var. Almanya için aynı şartlar ge-çerli değil, Almanya hamlelerini erte-leyebilir.

Tabii ki ABD'deki kriz Avrupa'yıetkiledi, Türkiye'yi de hakikaten te-ğet geçti. 2008 krizi psikolojik olarakiyi yönetiidi. O zamanki "teğet geçe-cek" sloganı psikolojik bir tedbirdi.Tüketiciyi ürkütrnemek için bir tedbir-di. Çünkü tüketiciyi ürküttüğünüz za-man, tüketici tasarruf etmeye, parasınıyastık altına koymaya başladığı zamanekonomide daralma başlar, ekonomi

şubat ikibinondört 3

sıkıntıya girer. Almanya'daki insan-ların bir sene tatile çıkmaması Yuna-nistan'ı perişan etti. İspanya'yı krizesoktu, ki İspanya sanayisi de gelişmişbir ülke, ama çok ciddi turizm gelirlerivar. Mesela Türkiye'de turizm gelirle-rinde azalma olmadı. Biz İspanya'dandolayı artıyor zannettik ama ondan do-layı artmadı. Türkiye'nin kendi iç di-namiklerinden dolayı, Rusya' dan kay-naklanan bir artış oldu. Almanya'dangelen turist sayısında çok önemli oran-da artış olmadı. Belirli bir artış trendidevam etti. Bu sene turizm gelirlerininyine aynı şekilde devam edeceğini dü-şünüyorum.

Tarih Tekerrür Ediyor

2023- Turizm gelirlerinin abartıldı-ğından bahsediliyor.

A.B. Yereli- Net rakamlardan bah-setmek mümkün değilse de Türkiye'yegelen insan para harcıyar. Para harca-dığı zaman bu paranın zincirleme et-kisi var. Mesela bu yıl dövizdeki buartışla birlikte ben turizm gelirlerin-de artış bekliyorum. Çünkü Türkiye,diğer ülkelere göre nispeten ucuzla-dı. Türkiye'deki nispi ucuzlama, İs-panya ve Yunanistan açısından iyi de-ğiL. Bu yıl İspanya ve Yunanistan tu-rizmde atılım yapmayı planlıyarlardı.Fakat Türkiye'deki kur avantajı onlariçin dezavantaja dönüşecek. Ben ku-run daha geri gideceğini zannetmiyo-rum. Belli bir seviyeye oturdu. Çünküuzun zamandan beri Türk lirasının de-ğer kaybetmesine yönelik beklentilervardı, talepler vardı, hatta ısrarcı ta-lepler bile vardı. İhracatçılar, ihraca-tın artması için Türk Lirasının deva-lüe edilmesi gerektiğini söylüyorlardı.Kaldı ki Türkiye'de ihracat her yıl ar-tıyor. ithalata bağlı olarak bizim ihraçettiğimiz ürünlerimiz var, özellikle aramallar şeklinde düşünecek olursak, iş-te birtakım şeyleri ihraç ediyoruz amaithal girdi oranı yüzde SO'nin üzerin-de, elektronikte olsun, otomotivde ol-sun bu böyle. Bu kaçınılmaz bir ger-çek. Çin'deki üretim maliyetlerine ula-şamadığınız için mecbursunuz onuUzakdoğu'dan getirmeye, kendi ma-mulünüzün içinde onu kullanmaya,daha ucuza mal edip Avrupa'ya ya dabaşka ülkelere satmak için. Bu ilişki buşekilde devam ediyor. Tabii ithal girdioranının çok yüksek olduğu ürünlerdekurun etkisi büyük olmayacak. Döviz-deki bu hareket ithal girdinin olduğuürünlerin ihracatına çok fazla bir etkiyapmayacaktır. Ama ithal girdi oranı-nın düşük olduğu ürünlerde daha fazlaihracatın olması lazım. Ama uluslara-rası pazarlarda bir tıkanma olursa, Al-

şubat ikibinandört

manya'daki haberler daha da kötüle-şirse sıkıntıya gireriz.

Sizin de başta dediğiniz gibi geliş-miş ülkeler toparlanma aşamasına gir-diklerinde Türkiye gibi BRIC şeklin-de ifade edilen ülkelere ürünlerini sa-tacaklar, tekrar ekonomide bir açılmaolacak. Şimdi Brezilya'da yaşanan sı-kıntılar, Arjantin' de yaşanan sıkıntılardönemselolarak yaşanacak. Kapitaliz-min sıkıntısı diyorlar. Bunu sistemle-re bağlamak mümkün değiL.Sosyalizmdöneminde belli ülkeler sıkıntılar ya-şadı. Kapitalizm döneminde belli ül-keler sıkıntılar yaşadı. Bakıyorsunuzbelli dönemlerde konjonktüre bağlıolarak genişleme, zenginleşme süre-cine giriyorsunuz, belli bir süre son-ra tekrardan daralmaya giriyorsunuz.Bu konjonktür tarih boyunca devametmiştir. Yeni bir şey değiL. İnsanlıktarihi boyunca sosyolojik olarak baktı-ğınızda toplumların belli evreleri var.Bu sürekli olarak tekerrür edip duru-yor. İktisadi olarak baktığınız zamanda belli evreler var, sürekli tekrar edipduruyor. Bunları siz geciktirebilirsinizama kaçınılmaz bir şekilde insanlarınkarşısına çıkıyor. Yani toplumların ka-deri gibi bir şey bu. Sefalet dönemle-riyle ilgili olarak anlatılanların yarınöbür gün tekerrür etmeyeceğini n hiç-bir garantisi yoktur. İstediğiniz kadarbüyük bir zenginliğe ulaşın, böyle birkrize girebilirsiniz. Tabii iktisatçılarbu tip dönemlere panikle, endişeylebakmazlar; toplumsal süreçler olarakgördükleri için. Biz de bu tip dönem-leri yaşadık ve yaşayacağız. İktisatçı-lar niçin sürekli kriz beklentisi için-de diye sorulur. Çünkü bu tip dönem-ler tekerrür eder. Kriz beklentisindensonra da "refah nasıl artar, ne şekildeartacak" diye beklenti içine giriyorsu-nuz. Belli dönemlerde gelir dengeleri-nizi daha üst seviyelerde oluşturuyor-sunuz, belli dönemlerde gelir denge-nizi daha düşük seviyelere iniyar. Buinsanın kendi ömrü boyunca tekerrürettiği gibi kuşaklar boyunca da teker-rür edebilir.

Türkiye' de şimdi iktisadi bir krizyaşanıyor ama ben bunu aslında si-yasi bir kriz olarak görüyorum. Ay-nen 1994 yılının, tam 20 öncesi teker-rür ediyor, 20 yıl önce de 1994'ün ba-şında da benzeri olaylar yaşanmıştı.1994'ün başında dolarda çok ciddi birartış oldu. Hatta bir anda 1,5-2 katınaçıktı dolar. Bir anda yükseldi. Ondansonra dövizdeki artışın tam tersi oran-da İstanbul Menkul Kıymetler Borsasıçöktü. Borsa neredeyse kapatıldı, tah-taları kapattılar, hisse senedi işlemleri-ni duruldu. Tasarruf sahipleri çok cid-di anlamda para kaybettiler, belli bir-takım spekülatörler bir iki gece içinde

servetlerine servet kattılar. Çok büyükgelir el değiştirdi. Haksız kazanç diye-bileceğimiz kazançlar oluştu ve o dö-nemde siyasi iktidar belediye seçimle-rine yönelik olarak kamu harcama po-litikasını Immadı ve belediye seçimle-rini de kazanamadı. Dolayısıyla ne ol-du? 5 Nisan ekonomik istikrar tedbir-leri alındı. Ekonomi dondurdular. Ola-ğanüstü yükselmiş enflasyonu, dövizpiyasalarını ekonomiyi dondurmak su-retiyle tekrardan olması gereken yeregetirdiler. Ama bir yıl, bir buçuk yılönemli bir refah kaybı yaşadık. On-dan sonraki yıllarda bir baktık ki, malikurumlar başta olmak üzere, bankalarçok büyük karlar açıkladılar, iç borç-lanma senetlerine bağlı olarak büyükkarlar elde ettiler, o paralar ekonomi-ye yayıldı. 1999 yılında bir kriz daha,2001 yılında ise cumhuriyet tarihinin

en derin krizini yaşadık. Yine bu da si-yasi tabanlı bir krizdi.

Kriz Beklentisi Var

2014 yılı Türkiye açısından siyasikrizlerin en üst seviyeye ulaşmasınınbeklendiği bir yıl. Birkaç yıldır konu-ştıluyor. Hatta siyasi kriz yaşanmaz-sa panik olacağız. Kriz bekliyoruz. Ne-den? 12 yıldır iktidarda olan bir par-ti var. Belediye seçimlerine gidiliyor.Ama hedef Ağustos ayındaki cumhur-başkanı seçimleri. ilk defa cumhurbaş-kanı seçeceğiz. Cumhurbaşkanı içininsanlar oy kullanacaklar ve birtakımfaaliyetler bunu etkilemeye yönelikiçeriden ve dışarıdan geliyor. Herke-sin kafasında bir kriz beklentisi var,komplo teorileri var, şunun üzerindegidilecek, bunun üzerinde gidilecekdiye. Bu tartışmalar derin iktisadi kri-ze dörıüşürse Türkiye açısından iyi ol-maz. Çünkü iktisadi krizin daha derinbir siyasi krizle devam etmesi iktisadikrizin derinliğini artırır. Bu nedenle

bizim mümkün olduğu kadar mutedilolmamız gerekir.

Faiz Artışının Etkileri OrtaVadede Ortaya Çıkacak

2023- Dövizdeki, faizdeki artışı birkriz olarak görmüyor musunuz? Neyapmak lazım?

A.B. Yereli- Faiz artışı tabii döviz-deki bu hareketliliğin arkasından gel-di. Zaten dövizde böyle bir beklentivardı. Dediğim gibi piyasadan dolayıvardı, gerçek anlamda belki de olma-sı gereken bir hareketti. Dolayısıyla buartışa bağlı olarak da faiz artışı arka-sından geldi. Zaten para politikasınıyönetenler faiz artırımını öngörüyor-lardı. Diğer ülkelerde de bu böyle olu-yor. Bizde de aynı şekilde uygulandı.Faiz artırımı ne kadar devam edecek?Biz bunu bilemeyiz ama ben bu yıl içinfaizlerin çok geri gideceğini zannetmi-

SÖYlEşi

yorum. Sadece benim endişem siyasikrizin derinleşmesi, Siyası krizin de-rinI eşme si halinde iktisadi kriz de de-rinleşir. Çünkü bu iktisadi kriz bir şe-kilde etkisi bastırıldı, etkisi geciktiril-di, belli bir noktaya kadar geldi, seçim-lere kadar ertelendi ve şimdi küçük birsiyası kriz gibi başladı. Siyası krizinbaşlaması ile birlikte iktisadi kriz baş-ladı. Aslında siyasi krizin başlaması ilebirlikte dengeler yerine oturdu diyebi-liriz. Yani Türk lirasının aşırı değer-lendiği konusu yıllardan beri korıuşu-luyor. Belli bir seviyeye geldi, oturdu.Olması gereken bu muydu? Onu benbilemem. Onu kimse bilemez. Onunkararını piyasa veriyor zaten. Piyasaşimdi bununla ilgili bir karar veriyor.Türkiye'nin döviz rezervlerine bakmaklazım. Eğer döviz rezervlerinde önem-li bir azalma olursa, bu Türkiye açısın-dan büyük bir tehdittir. Şu anda bizim

şubat ikibinondört

2023

döviz rezervlerimizde tehdit düzeyin-de bir azalma olmadı. 2014 yılını dövizrezervlerimizde küçük bir azalma ilekapatabilirsek bu bir başarıdır. Bun-lara temkinli yaklaşmak lazım ama sizbir ülkede siyasi krizi yönetemezseniz,iktisadi krizin önüne geçemezsiniz.Çünkü siyasi istikrar, iktisadi istikra-rın temel koşuludur. Siyasi istikrarınolmadığı yerde iktisadi istikrar bekle-yemezsiniz. Neden? Çünkü, ülkedekiekonomi neticede siyasi iktidarı yön-lendirenlerin hakim olduğu kamu eko-nomisine bağlı gidiyor. Bu Amerika'dada böyledir, Rusya'da da böyledir, Ja-ponya'da da böyledir, Türkiye'de deböyledir. Devlet ekonominin içinde ol-duğu için, devletin bizzat yönlendir-diği ekonomik gücü olduğu için piya-sa ekonomisi de o güce göre kendinikonumlandırdığı için kamu ekonomi-sini yönetenler bu kamu ekonomisinibaşarılı yönetirlerse piyasa ekonomisibaşarılı olur, kamu ekonomisinde sizbaşarısız olursanız, buna bağlı olarakzincirleme etki ile piyasa ekonomisin-de de başarısızlıklar olur. O yüzden bi-zim Türkiye'de üretim ve tüketim iliş-kileri açısından baktığımızda tüketimisekteye uğratacak birtakım önlemler-den kaçınınamız gerekir.

Kuyumcular Vadeyle Altın Satmakistiyorsa Piyasa Daralmış Demektir

2023- Yaşanan gelişmelerin, faizartırımının tüketime etkisi ne olur?

2 şubat ikibinondört

Piyasalarda bir daralma bekliyor mu-sunuz?

A.B. Yereli- Faiz artırımını bizdoğrudan tüketimle ilgili düşünme-dik. Apar topar bir anda dövizdeki ha-reketliliğe karşı Türk lirasını korumakiçin aldık. Ama orta vadede tüketimietkileyecektir. Olumsuz etkileyecektir.Bu kaçınılmaz bir şeydir. Kredi kartla-rı ile ilgili son düzenlemeyi biliyorsu-nuz. Uzun dönemli satışlar açısındankredi kartının artık kullanılamayacakolması da enteresan bir durum. Birta-kım gerekçeler ortaya konuluyor. Bugerekçeler haklı gibi gösteriliyor. Busüreçte beni kuyumcular çok şaşırt-tı. Altın fiyatlarının belirsiz olduğu birortamda, hakilmten altın fiyatının neolacağını öngöremiyorsunuz, kuyu m-cu lar altının vadeli satılmasının engel-lenmesine ciddi reaksiyon gösteriyor-lar. Demek ki vadeli altın satışına dahirazı olacak konuma gelmiş kuyumcu-lar. İlginç bir durum yani bu. Demekki piyasada bir daralma var ki bunadahi razı olacak hale gelmiş esnafımız.O nedenle bu tip konuları biraz dahapiyasaya duyarlı olarak belirlemek la-zım. Belli konularda belli kararlar alır-ken en azından piyasanın beklentileri-ne önem vermek lazım.

Tüketimi daraltmaya karar verdiği-niz zaman Türkiye'de siz iktisadi kri-zi derinleştirirsiniz, Çünkü bütün ül-keler önce kendi iç dinamik yapısınabağlı olarak büyürler. İçerideki dina-mik yapıyı siz muhafaza edemezse-niz, tamamen dışa bağımlı bir ekono-mik büyüme modeli geliştirirserıiz dı-şarıda bir sıkıntı yaşandığı zaman dö-nüp de içeride bir ürün satamazsanızo zaman sıkıntı yaşarsanız. 1929'daABD'nin yaşadığı krizde buydu. Kü-resel ölçekte üretim yapan bir ülkeydiABD ama ı. Dünya Savaşı'ndan son-ra bütün piyasalar daraldı, daraldı, da-raldı. ABD'deki üretim yapan firmala-rın önce stokları şişti, sonra işten çı-karmalar başladı, sonra şirketlerin his-se senetleri düştü, orta sınıf perişanoldu ve ABD 1929 krizine girdi. Ya-ni tamamen küresel ölçekte üretim ya-par iç piyasayı desteklemezseniz, kü-resel piyasalarda meydana gelecek enufak bir kriz sizi etkiler. Onun için içe-rideki tüketiciyi dinamik tutmamız la-zım, temel sorun o. Faiz artışı orta va-dede sıkıntı çıkarabilir. Kısa vade içinbir tehdit görmüyorum ama orta vade-de sıkıntı çıkartabilir.

iç Borç Dış BorçtanDaha Tehlikeli

2023- Cari açık sürekli artıyor ay-rıca dış borçta, özellikle özel sektörün

borcunda da bir artış var. Burada birsıkıntı yaşanabilir mi?

A.B. Yereli- Özel şirketlerle ilgi-li olarak üzerinde durmamız gerekenbir nokta var. Özel şirketler kendi kre-dibiliteleri üzerinden borçlanıyorlar.Kamu kesiminin garantileri ile borç-lanırlarsa bu önemli bir sorun. Amakendi kredibiliteleri ile borçlandıkla-rı için çok önemli değiL. Eskiden ha-zine garantili olarak borçlanıyorlar-dı, ödemiyorlardı, hazineye kalıyorduborç. Şimdi böyle bir şey yok, "BatıpTürkiye'ye yük olmaları" söz konu-su değiL. Bunlar sigorta ediliyor. Ta-bii bizim kendi işletmelerimiz, Anado-lu'nun bağrından çıkmış, belli bir yeregelmiş işletmelerimizin yanlış borçlan-ma ile veya devletin izlediği yanlış kurpolitikalarıyla zor duruma düşmeleriniyabancı sermayenin eline geçmesini is-temeyiz. Bu bir sorundur ama bununtersi durumlar da mümkündür. Gaze-telerde okuyoruz, A firması İtalya'dabilmem neyi satın aldı, C firması Ingil-tere'de şunu aldı şeklinde ... Eğer güç-lü yerli şirketlere sahip olursanız onlarda gidip farklı ülkelere yatırım yapabi-lirler. Artık para küresel ölçekte hare-ket ediyor. Bugün bizim sermayedarbir vatandaşımız Japonya'da iş sahi-bi olabildiği gibi, bir Japon gelip Tür-kiye'de yatırım yapabiliyor. Işleyiş buşekle geldiği için sorun olarak görül-meyebilir ama bunları biraz daha genişperspektiften algılamak lazım.

Burada önemli olan kamunun bor-cudur. Çünkü biz kamunun borcu kar-şılığında devlete vergi veriyoruz. Do-layısıyla bizim ödeyeceğimiz vergile-rin karşılığında bu kamu borçları alı-nıyor. Biz ödeyeceğimiz vergilerle buborcu finanse ediyoruz, dolayısıyla buborcun aynı zamanda dolaylı mükelle-fiyiz. Bu durumun bizi daha çok ilgi-lendirmesi lazım. O açıdan baktığınızzaman kamu borcunda da bir hareket-lenme var ama Türkiye'yi diğer ülke-lerle mukayese ettiğimizde tehdit edernoktada değiL. Avrupa ülkeleri bizdençok daha kötü. Türkiye o açıdan dahaiyi. Borç açışırıdan ABD perişan hal-de, içeriye ve dışarıya en çok borçlu ül-ke ABD. Fakat hala borçlanma ile ilgi-li kararlar alabiliyor. O nedenle Türki-ye iç borçlar ve dış borçlar açısından,özel sektör ya da kamu borçları açısın-dan konuyu ayrı ayrı değerlendirmeklazım. Dış borçlar siyasidir. iktisadideğildir ki ... Dış borçlar siyasi olarakverilir. Siyasi olarak verildiği için yap-tırımları da siyasidir ve o nedenle dışborçlara siyasi bakmak lazım. İç borç-lar iktisadidir, iç borçlar daha tehlikeli-dir. Kaldı ki, Osmanlı örneği var tarihi-mizde ... Dış borçlar yüzünden param-parça edilmiş bir ülke modeli var. Bu-

SÖYLEşi

na rağmen iç borçlar daha tehlikelidir.Çünkü iç borçlar yanlış yönetildiği za-man ülke içinde gelir dağılımını ciddiolarak bozar. Gelir dağılımı bozuldu-ğu zaman komşuyu komşuya düşmaneder, iç huzuru bozar, iç kargaşa çıkar.

itekim 2001'e gelmeden önce ben ozaman bizzat, şimdi milletvekili olanTicaret Odası Başkanı'nın ağzındanduydum, "Merkez Bankası kayıtlarınagöre o zamanın parası ile 100 milyarınüzerinde reposu olan 9 bin küsur kişivar" demişti. O zaman 2000'li yıllarınbaşıydı. Şaşırmıştım. Demek ki, o repoyapısı içinde Türkiye küçüldü, küçül-dü, küçüldü, büyük tasarruf sahibi 9bin kişiye kadar düştü ama ellerindekipara miktarı da hızla büyüdü. İnşailahTürkiye o günlere bir daha dönmez.

Üretimin Karşılığı Paradır

2023- Türkiye'de öyle bir risk varmı?

A.B. Yereli- Türkiye'de iç borçlarçok fazla ama Türkiye'de iç borçlarınvadesi uzadı. Faizi düşüp vadesi uza-dıktan sonra böyle bir risk şu anda gö-rünmüyor. Ama 2001 krizi dönemin-de gecelik faizler yüzde 7 bin 200'le-re çıktı, bir gecede yüzde 20 para ka-zanıldı. Gecelik işlemlerde net yüzde20 para kazanılan dönemler yaşandı.Siz bir gecede yüzde 20 kazanamadı-nız, ben kazanamadım ama kazanan-lar oldu. Bunların kayıtları var zaten.Kim, ne kadar kazandı biliniyor. O dö-nemler çok tehlikeli dönemlerdi. Şim-di bugün açısından baktığımızda tabi-i paraların bu tip anlamda, bu tip yer-lerde kullanılması da mali sektörün buşekilde spekülatif şekilde kullanılması-nın ekonomiye bir getirisi yok. Para-nın reel sektöre gitmesi lazım, üreti-me gitmesi lazım. Yani insanların ça-

lışıp ürettiği alanlara paranın gitmesilazım. Yoksa ben cebimdeki parayı na-sıl katlarım diye ekonomik yapı için-de çalışmaya başlarsam kendi kendi-me de ihanet ederim. Bugün cebimdekatladığım paranın yarın öbür gün ce-birnden çıkmayacağının garantisini ba-na kimse veremez. Ama üretim sektö-ründe öyle bir şey yok. Üretimin karşı-lığı paradır. Cebinizdeki paranın karşı-lığı tüketimdir. Neticede siz üretmek-le beraber ekonomideki pek çok fay-dalı şeyi başlatmış olursunuz. Hepi-mizin üretimine yönelik olarak attığıher adım ekonomiye katkı sağlayacak-tır. Ama spekülatif düşünüp, mali sek-tör, derin mali sektör peşinde çalışalımdediğimiz zaman işin boyutları değişir.İşte ABD'nin 2008'de geldiği durumo. Bir lira sekiz, dokuz defa satılmış.Bakıyorsunuz piyasalar öyle derinl eş-miş ki onun külahı ona, bunun külahıbuna, bir bakıyorsunuz 1 lira katlana-rak 9 lira olmuş ama ekonomideki reelkarşılığı sadece 1 lira. Kağıt üzerindekibir zenginlik. Dönüp masaya hepimizoturduğumuz zaman bir bakıyoruz ki1 lira var ortada. Tüm zenginliğimiz 1lira ... Dolayısıyla bu çok tehlikeli.

iktidara Seçimi Kazanmak içinYeni Birtakım Varyasyonlar Lazım

2023- Siyasal krizden bağımsız ola-rak, Türkiye normalolarak devam et-tiği zaman iktisadi kriz ya da iktisadinoktada bir kırılma, negatif bir geliş-me bekliyor musunuz?

A.B. Yereli- Negatif gelişme deme-yelim ama 2014 yılında pozitif çok faz-la şey beklememek lazım. Yüzde 4 bü-yüme hedefimiz var ama belki yüzde 1büyürüz. Belki nötr kalırız. İnşailahküçülmeyiz. O kadar küçülmeye yolaçacak bir durum şu an için görünmü-

yor. Ama daha Şubat'ın ortasındayız.Önümüzde daha 10 ay var. O nedenleönümüzdeki dönemi siyasetten bağım-sız değerlendirin diyorsunuz ama siya-setten bağımsız olarak bu 10 ayı değer-lendirme şansımız yok. Önümüzde ikiseçim var ayrıca bir sonraki sene genelseçimler var. 3 seçim olduğu için 2014ve 2015 yıllarının zaten iktisadi olarakparlak geçmeyeceği bekleniyordu. Gö-rüştüğümüz arkadaşlarım ızın hiçbiri-si beklemiyordu. Çünkü siyasal ikti-dar 12 yıllık süreçte, metal aşımı deni-len olay gibi bir aşınım yaşadı. Dolayı-sıyla seçimi kazanmak için yeni birta-kım varyasyonlar yapması lazım. Bu-nun için de ekonomik birtakım geniş-leme politikalarını tercih edebilir. Yanimali disiplini bozacak karalar alabilir.Dövizdeki artışın etkisi henüz netleş-medi, döviz oturduktan sonra fiyatlarbelli bir seviyeye gelecek, onlar otu-racak. Ondan sonra da kurdaki arı-şırı aile bütçesine etkisini göreceğiz.Bu hükümet üstünde bir baskı oluştu-racak seçimler dolayısıyla harcamalarartabilir. Acaba belediye seçimlerin-den sonra elektrik ne kadar artacak?Doğalgaz artacak mı? Benzin artacakmı, mazot artacak mı? Bunları bilmi-yoruz. İtidalli bir hareket var piyasa-da ve kamuda. Ama 1 Nisan'dan sonrane olur bunu kimse bilmiyor. Haziranayında ücret artış talepleri dile getirile-cek. İşte o zaman ne yapılacak? Ağus-tos'ta da seçim var. Dolayısıyla her şeyçok farklı gelişebilir. Ama şu anki kon-jonktür devam ederse yüzde 4'lük bü-yümeyi gerçekleştiremeyiz ama bir şe-kilde ülke ekonomisi büyümeye devamedecektir. Büyük bir daralma, ekono-mide küçülme olacağını düşünmüyo-rum ama siyasi etkiden bağımsız ola-rak ama siyasi etki olursa her şey ola-bilir, hiç öngörülemeyen durumlar or-taya çıkabilir.

~:::::,.:- şubat ikibinandört 7