İBN ABDÜSSELÂM el-HEWÂRÎdocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari... · Web viewDer'a civarında Temgrût'ta Şâzeüyye'nin bir kolu olan Nâsıriyye tarikatını ve

ÎBN ABDÜSSELÂM ed-DER'Î................................................................................................................................7Eserleri.............................................................................................................................................................7Bibliyografya :.................................................................................................................................................7

İBN ABDÜSSELÂM el-HEWÂRÎ...........................................................................................................................7Eserleri.............................................................................................................................................................8Bibliyografya :.................................................................................................................................................8

İBN ABDÜSSELÂM el-MENÛFÎ...........................................................................................................................8Eserleri.............................................................................................................................................................8Bibliyografya :.................................................................................................................................................9

İBN ABDÜSSEMÎ....................................................................................................................................................9Bibliyografya :.................................................................................................................................................9

İBN ABDÜŞŞEKÛR ...............................................................................................................................................9İBN ABDÜZZÂHlR.................................................................................................................................................9

Eserleri...........................................................................................................................................................11Bibliyografya :...............................................................................................................................................12

İBN ÂBİDÎN, AHMED B. ABDÜLGANÎ.............................................................................................................12Bibliyografya :...............................................................................................................................................13

İBN ABİDIN, MUHAMMED EMÎN.....................................................................................................................13Eserleri...........................................................................................................................................................14Bibliyografya :...............................................................................................................................................15

İBN ÂBİDÎNZÂDE................................................................................................................................................15Bibliyografya :...............................................................................................................................................16

İBN ACÎBE.............................................................................................................................................................16Eserleri...........................................................................................................................................................16Bibliyografya :...............................................................................................................................................17

İBN ÂCURRÛM.....................................................................................................................................................17Eserleri...........................................................................................................................................................18Bibliyografya :...............................................................................................................................................19

İBN ÂDEM ............................................................................................................................................................19İBN ADÎ..................................................................................................................................................................19


İBNAHMER...........................................................................................................................................................21Bibliyografya :...............................................................................................................................................22

İBN AİŞE, MUHAMMED.....................................................................................................................................23Bibliyografya :...............................................................................................................................................23

İBN ÂİŞE, UBEYDULLAH B. MUHAMMED....................................................................................................23Bibliyografya :...............................................................................................................................................24

İBN ÂİZ..................................................................................................................................................................24Eserleri...........................................................................................................................................................24Bibliyografya:................................................................................................................................................25

İBN AKİL, BAHÂEDDİN......................................................................................................................................25Eserleri...........................................................................................................................................................25Bibliyografya :...............................................................................................................................................26

İBN AKİL, EBİTI-VEFÂ.......................................................................................................................................26Eserleri...........................................................................................................................................................29Bibliyografya :...............................................................................................................................................29

İBN AKİLE.............................................................................................................................................................30Eserleri...........................................................................................................................................................30A) Tefsir........................................................................................................................................................30B) Hadis.........................................................................................................................................................31C) Tarih ve Siyer...........................................................................................................................................32D) Tasavvuf ve Ahlâk....................................................................................................................................32E) Kelâm ve Akaid........................................................................................................................................32Bibliyografya :...............................................................................................................................................33

İBNALKAME.........................................................................................................................................................33İBN A1İVE ............................................................................................................................................................33

Bibliyografya :...............................................................................................................................................34IBN ALLAN...........................................................................................................................................................34

Eserleri...........................................................................................................................................................34

A) Tefsir........................................................................................................................................................34B) Hadis.........................................................................................................................................................34C) Akaid........................................................................................................................................................35D) Ahlâk-Tasavvuf........................................................................................................................................35E) Arap Dili...................................................................................................................................................35F) Diğer Eserleri...........................................................................................................................................36Bibliyografya :...............................................................................................................................................37

İBN ÂMİR..............................................................................................................................................................37Bibliyografya :...............................................................................................................................................39

İBN AMÎRE............................................................................................................................................................40Eserleri...........................................................................................................................................................40Bibliyografya :...............................................................................................................................................41

İBN AMMÂR, FAHRÜLMÜLK............................................................................................................................41Bibliyografya :...............................................................................................................................................42

İBN AMMÂR el-CEZÂİRÎ....................................................................................................................................42Eserleri...........................................................................................................................................................42Bibliyografya :...............................................................................................................................................43

İBN AMMÂR el-ENDELÜSÎ.................................................................................................................................43Bibliyografya :...............................................................................................................................................44

İBN ARABŞAH, ŞEHÂBEDDİN..........................................................................................................................45Eserleri...........................................................................................................................................................45Bibliyografya :...............................................................................................................................................46

İBN ARABŞAH, TÂCEDDİN...............................................................................................................................47Bibliyografya :...............................................................................................................................................47

İBN ARAFE............................................................................................................................................................47Eserleri,..........................................................................................................................................................47Bibliyografya :...............................................................................................................................................48

İBN ARDÛN...........................................................................................................................................................48Eserleri...........................................................................................................................................................49Bibliyografya :...............................................................................................................................................49

İBN ARRÂK, EBÜ'L-HASAN...............................................................................................................................49Eserleri...........................................................................................................................................................50Bibliyografya :...............................................................................................................................................50

İBN ARRÂK, MUHAMMED B. ALİ....................................................................................................................50Eserleri...........................................................................................................................................................51Bibliyografya :...............................................................................................................................................51

İBN ASÂKİR, EBÛ MANSÛR..............................................................................................................................51Bibliyografya :...............................................................................................................................................52

İBN ASÂKİR, EBÛ MUHAMMED......................................................................................................................52Eserleri,..........................................................................................................................................................53Bibliyografya :...............................................................................................................................................53

İBN ASÂKİR, EBÜL-KÂSIM...............................................................................................................................54Eserleri...........................................................................................................................................................56Bibliyografya :...............................................................................................................................................57

İBN ASÂKİR, EBÜ'1-YÜMN................................................................................................................................58Bibliyografya :...............................................................................................................................................59

İBN A'SEM el-KÛFÎ...............................................................................................................................................59Bibliyografya :...............................................................................................................................................60

İBN ÂSİM, EBÛ BEKİR........................................................................................................................................61Eserleri...........................................................................................................................................................61Bibliyografya :...............................................................................................................................................62

İBN ÂSİM, EBÛ YAHYA.....................................................................................................................................62Eserleri...........................................................................................................................................................63Bibliyografya:................................................................................................................................................63

İBN ASKER el-GASSÂNÎ.....................................................................................................................................63Eserleri...........................................................................................................................................................64Bibliyografya :...............................................................................................................................................64

İBN ASKER el-MAĞRİBÎ.....................................................................................................................................64Bibliyografya :...............................................................................................................................................65

İBN ÂŞİR, EBÜ'L-ABBAS....................................................................................................................................65

Bibliyografya :...............................................................................................................................................65İBN ÂŞİR el-FÂSÎ..................................................................................................................................................66


İBN ÂŞÛR, MUHAMMED FÂZIL.......................................................................................................................67Eserleri...........................................................................................................................................................67Bibliyografya :...............................................................................................................................................68

İBN ÂŞÛR, MUHAMMED TÂHİR......................................................................................................................68Eserleri...........................................................................................................................................................69Bibliyografya :...............................................................................................................................................69

İBN ÂŞÛR, MUHAMMED TÂHİR......................................................................................................................69Eserleri...........................................................................................................................................................71Bibliyografya.................................................................................................................................................72

İBNÂT.....................................................................................................................................................................72Bibliyografya:................................................................................................................................................73

İBN ATÂ.................................................................................................................................................................73Bibliyografya:................................................................................................................................................74

İBN ATÂULLAH el-İSKENDERÎ.........................................................................................................................74Eserleri...........................................................................................................................................................75Bibliyografya:................................................................................................................................................76

İBN ATIYYE ed-DIMAŞKİ...................................................................................................................................76Bibliyografya :...............................................................................................................................................76

İBN ATIYYE el-ENDELÜSÎ.................................................................................................................................76Eserleri...........................................................................................................................................................78Bibliyografya :...............................................................................................................................................79

İBN ATTÂŞ............................................................................................................................................................79İBN AVN, ABDULLAH........................................................................................................................................79

Bibliyografya :...............................................................................................................................................80İBN AVN, MUHAMMET! B. ABDÜLMUÎN.......................................................................................................80

Bibliyografya :...............................................................................................................................................81İBN AYYAŞ el-MAHZÛMÎ .................................................................................................................................81İBN AZÎME............................................................................................................................................................81

Bibliyografya :...............................................................................................................................................82İBN AZZÛZ, MUHAMMED MEKKÎ...................................................................................................................82


İBN AZZÛZ, MUSTAFA B. MUHAMMED........................................................................................................83Bibliyografya :...............................................................................................................................................83

İBNBÂB .................................................................................................................................................................84İBN BÂBEŞÂZ.......................................................................................................................................................84

Eserleri,..........................................................................................................................................................84Bibliyografya :...............................................................................................................................................84

İBN BÂBEVEYH, EBÜ'L-HASAN.......................................................................................................................85Eserleri...........................................................................................................................................................86Bibliyografya ;...............................................................................................................................................86

İBN BÂBEVEYH, ŞEYH SADÛK........................................................................................................................86Eserleri...........................................................................................................................................................88Bibliyografya :...............................................................................................................................................89

İBN BÂBÛVE .......................................................................................................................................................89İBN BÂCCE............................................................................................................................................................89


İBN BÂDÎS, ABDÜLHAMÎD................................................................................................................................97Eserleri...........................................................................................................................................................99Bibliyografya :...............................................................................................................................................99

IBN BÂDÎS, MUİZ ..............................................................................................................................................100İBN BAKIYYE.....................................................................................................................................................100

Bibliyografya :.............................................................................................................................................101İBN BÂKÛYE .....................................................................................................................................................101İBN BALABAN....................................................................................................................................................101

Eserleri,........................................................................................................................................................101Bibliyografya:..............................................................................................................................................101

İBN BÂMŞÂD......................................................................................................................................................102Eserleri.........................................................................................................................................................102Bibliyografya :.............................................................................................................................................102

İBN BATTA..........................................................................................................................................................102Eserleri.........................................................................................................................................................103Bibliyografya :.............................................................................................................................................103Kelam...........................................................................................................................................................104Bibliyografya :.............................................................................................................................................105

ÎBN BATTAL el-BATALYEVSÎ.........................................................................................................................105Bibliyografya :......................................................................................................................................................105İBN BATTAL el-KURTUBÎ................................................................................................................................105

Bibliyografya :.............................................................................................................................................106İBN BATTÛTA....................................................................................................................................................106

Bibliyografya :.............................................................................................................................................114İBN BEDRÂN .....................................................................................................................................................114IBN BERBER.......................................................................................................................................................114

Bibliyografya :.............................................................................................................................................115İBN BERDİS.........................................................................................................................................................116

Eserleri,........................................................................................................................................................116Bibliyografya :.............................................................................................................................................116

İBNBERHÂN.......................................................................................................................................................116Eserleri.........................................................................................................................................................117Bibliyografya :.............................................................................................................................................117

İBN BERRECÂN..................................................................................................................................................118Eserleri.........................................................................................................................................................119Bibliyografya :.............................................................................................................................................119

İBN BERRÎ...........................................................................................................................................................119Eserleri.........................................................................................................................................................120Bibliyografya :.............................................................................................................................................122

İBN BESSÂM el-BAĞDÂDÎ...............................................................................................................................122Bibliyografya :.............................................................................................................................................124

İBN BESSÂM eş-ŞENTERÎNÎ.............................................................................................................................124Bibliyografya :.............................................................................................................................................125

İBN BESKÜVÂL..................................................................................................................................................126Eserleri.........................................................................................................................................................126Bibliyografya :.............................................................................................................................................127

İBN BEŞŞÂR el-ABDÎ ........................................................................................................................................127İBN BEZÎZE.........................................................................................................................................................127

Eserleri.........................................................................................................................................................128Bibliyografya :.............................................................................................................................................128

İBN BEZZAZ........................................................................................................................................................128Bibliyografya :.............................................................................................................................................129

IBN BİBİ...............................................................................................................................................................129Bibliyografya :.............................................................................................................................................132

İBN BİRİ ..............................................................................................................................................................133İBN BUTLAN.......................................................................................................................................................133


İBN BÜCEYR .....................................................................................................................................................135İBN BÜLBÜL ......................................................................................................................................................135İBN BÜRD el-ASGAR.........................................................................................................................................135


İBN CÂBİR...........................................................................................................................................................136Eserleri.........................................................................................................................................................136Bibliyografya :.............................................................................................................................................137

İBN CÂMİ............................................................................................................................................................137Bibliyografya :.............................................................................................................................................138

İBN CEBİROL......................................................................................................................................................138Eserleri.........................................................................................................................................................141Bibliyografya :.............................................................................................................................................142

İBN CEHÎR ..........................................................................................................................................................142İBN CEMÂA, BEDREDDİN...............................................................................................................................142

Eserleri.........................................................................................................................................................144A) Kur'an İlimleri........................................................................................................................................144B) Hadis.......................................................................................................................................................144C) Fıkıh........................................................................................................................................................145D) Kelâm.....................................................................................................................................................145E) Siyaset ve Askerlik.................................................................................................................................145F) Eğitim ve Öğretim...................................................................................................................................146G) Tarih.......................................................................................................................................................146H) Diğer Eserleri.........................................................................................................................................147Bibliyografya :.............................................................................................................................................147

İBN CEMÂA, BURHÂNEDDİN.........................................................................................................................148Bibliyografya :.............................................................................................................................................149

İBN CEMÂA, İZZEDDİN....................................................................................................................................149Eserleri.........................................................................................................................................................149Bibliyografya :.............................................................................................................................................150

İBN CEMÂA, MUHAMMED B. EBÛ BEKİR...................................................................................................151Eserleri.........................................................................................................................................................151Bibliyografya :.............................................................................................................................................152

İBN CEMMÂZ.....................................................................................................................................................152Bibliyografya :.............................................................................................................................................153

İBN CERÎR et-TABERÎ ......................................................................................................................................153İBN CERRAH ......................................................................................................................................................153İBN CEVSÂ..........................................................................................................................................................153

Bibliyografya :.............................................................................................................................................153İBN CEZLE..........................................................................................................................................................153


İBN CİNNÎ............................................................................................................................................................155Eserleri.........................................................................................................................................................156A) Gramer....................................................................................................................................................156B) Lügat......................................................................................................................................................157C) Edebiyat..................................................................................................................................................158D) Diğer Eserleri.........................................................................................................................................158Bibliyografya :.............................................................................................................................................159

ÎBN ABDÜSSELÂM ed-DER'Î

Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdisselâm b. Abdillâh en-Nâsırî ed-Der'î (ö. 1239/1823)Seyahatname sahibi Faslı âlim ve mutasavvıf.Merakeş'in batısındaki Der'a'da doğdu. Der'a civarında Temgrût'ta Şâzeüyye'nin bir kolu olan Nâsıriyye tarikatını ve zaviyesini kuran İbn Nasır ed-Dernin (ö. 1085/ 1674) ahfadındandır. Bu sebeple İbn Nasır olarak da anılır. Der'a'da ve daha sonra Faşta ilim tahsil etti. Cessûs lakabıyla tanınan Sîdî Muhammed b. Kasım, Ebü'l-Hasan el-Bennânî, İbn Sûde et-Tâvüdî, Muhammed b. Ahmed el-Hudaykî es-Sû-sî, Muhammed b. Ebü'l-Kâsım er-Rabâtî, Ahmed b. Muhammed el-Verzâzî ve Sîdî İdrîs b. Muhammed el-lrâkl el-Fâsî gibi hocalardan öğrenim gördü ve icazet aldı. Birinci hac yolculuğu sırasında görüştüğü Ahmed ed-Derdîr. Muhammed b. Ali es-Sabbân gibi âlimler yanında Mısır'da ziyaret ettiği Murtazâ ez-Zebîdî de kendisine icazet verdi (1196/1782).Hadis ilminde "hafız" olan İbn Abdüsselâm Fas'ın en büyük fıkıh ve hadis âlimlerinden biriydi ve ders halkasında Afrika'nın çeşitli bölgelerinden gelerek Nâsıriyye Zâviyesi'nde kalan birçok öğrenci bulunuyordu. Yetiştirdiği öğrencilerin en tanınmışı. Libya'nın Berka bölgesinde Senû-siyye tarikatını kuran Şeyh Muhammed b. Ali es-Senûsî"dir.Fas Sultanı Mevlây Süleyman iki defa hacca giden İbn Abdüsselâm'a çok itibar etmiş ve bu yolculuklarında onunla Mısır, Mekke ve Medine ulemâsına verilmek üzere kıymetli hediyeler göndermiştir. İbn Abdüsselâm'ın hacca ilk gidişi 1196 (1782), ikincisi 1211 (1797) yılına rastlar. Her iki seferinde de Faslı âlimler, tüccarlar ve sanat erbabı ile birlikte yola çıkmış ve bu yolculuklarında iki ayrı seyahatname yazmıştır. İbn Abdüsselâm 12 Safer 1239 (18 Ekim 1823) tarihinde vefat etti.

Eserleri.

1. el-Mezdyâ îîmû hadeşe mine bidac bi~Ümmi'z-zevâyâ. Müellif bu eserinde Nâsıriyye Zâviyesi'nde cereyan eden şeriata aykırı hadiselerden bahseder ve mütevelli olan amcasının oğlu Ali b. Yûsuf b. Nasır ed-Dertyi eleştirerek altmış kadar bid'atı sıralayıp bunlardan vazgeçilmesini ister. 1

2. er-Rihletü'1-Hicâ-ziyyetü'l-kübrâ. İbn Abdüsselâm bu eserinde birinci hac yolculuğu sırasında (1781-1785) gördüğü şehirleri, halkları ve şahit olduğu hadiseleri anlatır; yolda ve Kahire, Mekke. Medine gibi merkezlerde tanıştığı ulemâdan bahseder. Müellif eserinde ayrıca, kendisi gibi Fas'tan yola çıkarak hacca giden Ebû Muhammed el-Abderî'-nin er-Rihletü'I-Mağribiyye'si ve Ebû Salim el-Ayyâşî'nin er-Rihletü'l-'Ayyâ-şiyye'siyle diğer bazı eserlerden alıntılar yapar. Eserin yazma nüshası Rabat'taki el-Hizânetü'l-âmme'-de bulunmaktadır.2

3. er-Rihle-tü'ş-şuğrâ. İkinci hac yolculuğunda (1796-1797) kaleme alınan bu seyahatnamenin müellif hattıyla olan nüshası Rabat'ta el-Hizânetü'l-âmme'de Kettâniyye bölümünde bulunmaktadır.3 Abbas b. İbrahim'in kısa bir özetini verdiği büyük seyahatname ile 4 küçük seyahatname Hamed el-Câsİr tarafından muhtasar olarak yayımlanmıştır. 5

4. Şerhu Erbcfî-ne hadîşen. Müellifin, hocalarından İb-nü'l-Cevherî'nin zulmü terketmek hususunda derlediği kırk hadise yaptığı bir şerhtir. 6

5. en-Nevâzil, İki cilt halinde bir fetva kitabıdır. 7

6. Kat'u'l-vetîn mi-ne'1-mânk fi'd-dîn. Hür bir kimsenin köle gibi satılamayacağına dair bir risaledir. 8

7. Künnâşe. Hocalarından aldığı veya talebelerine verdiği icazetnameleri ihtiva etmektedir.9

Bibliyografya :

Abdühay el-Kettânî, Rhrisü'1-fehâris, Fas 1347, II, 678-680, 820, 843-848; Mahlûf. Şece-retû'n-nûr, I, 381; Kehhâle. Mu'cemü't-mü'el-üfin, X, 170; İbn Sûde. Delîtû müyernhi'l-Mağ-ribi'l-akşâ, Dârülbeyzâ 1960, 1, 56-57; II, 349-350, 465; Abbas b. İbrahim. el-İ'lâm, VI, 192-217; Hamed el-Câsir, Eşherü rehalâti'l-hac, Ri-yad 1402/1982, s. 27, 35-43; Ziriklî, el-Aılâm (Fethullah), VI, 206; Muhammed el-Menûnî, De-lîlü mahtûtâti Dâri7-/cü(übı"n-/Vâşiriyye, Mu-hammediyye 1405/1985, s. 20-24; Hasan Yûsufî Eşkûrî, "İbn Nâşır", DMBİ, V, 16; "İbn Nâşır", El2 Suppt. (İng.), s. 395.

1 yazma nüshaları için bk. İbn Sûde, I, 572 nr. 56583 Hamed el-Câsİr, s. 374 el-İHâm, VI, 196-2175 bk. bibi6 Rabat, el-Hizânetü'J-âmme, nr. 1377 Rabat, el-Hİzânetü'1-âm-me, Celâvî, nr. 10548 Rabat, el-Hizânetü'1-âmme, nr 1541, vr. 107-1159 Abdülhay el-Ket-tânî, 11,845

İBN ABDÜSSELÂM el-HEWÂRÎ

Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdisselâm b. Yûsuf eI-Hewârî (ö. 749/1348)Mâliki fakihi.676 (1277) yılında Tlınus yakınlarındaki Münestîr köyünde doğdu. Bundan dolayı Münestîrî nisbesiyle de anılır. Ebü'l-Abbas el-Batranî. Ebû Abdullah İbn Hârûn ve İbn Cemâa'dan ilim tahsil etti. Şemmâiy-ye ve Unukulcemel medreselerinde ders verdi. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Kâ-dî İbn Haydere, İbn Haldun, İbn Arafe el-Vergammîve Muhammed b. Saîd er-Ruaynî gibi âlimler bulunmaktadır. Mâliki mezhebinde tercih ehli âlimlerden olan İbn Abdüsselâm 734 (1334) yılında 1U-nus'ta başkadılık (kâdılcemâa) görevine getirildi ve bu görevini 22 Receb 749 (16 Ekim 1348) tarihinde vefatına kadar sürdürdü.

Eserleri.

1. Tenbîhü't-tâlib li-fehmi elfâzi CâmiH'î-ümmehat li'bni'1-Hû-cib.10 Mâliki fakihlerinin ileri gelenlerinden İbnü'1-Hâ-cib'in Câmi'u'l-ümmehât 11 adlı eserinin en önemli şerhlerinden olup Fas'ta Hizânetü'l-Karaviyyîn'de 12

eksik bazı nüshaları bulunmaktadır. 13

2. Dîvânüfetâv.14

Bibliyografya :

Nübâhî, Târîhu kudâti'l-Endelüs, Beyrut 1403/1983, s. 161-163; İbn Ferhûn, ed-Dîbâ-cü'l-müzheb, II, 329-330; İbn Kunfüz. el-Vefe-yâ((nşr.Âdil Nüveyhiz). Beyrut 1971, s. 354; İb-nü'l-Kâdî, Dürretü't-hicâl, II, 133; Ahmed Bâbâ et-Tlnbüktî, Neylü 'l-lbtihâc, Trablus 1408/1989, II, 406; Hediyyetü'l-'ârifîn, II, 155-156; Mahlûf. Şeceretü'n-nür, I, 210; Brockelmann. GAL, I, 373; II, 318; kâhu'l-meknûn.l 351; Ziriklî. el-A'lâm, VII, 77; Kehhâle. Mu'cemü'l-mtfellifm, X, 171; Hacvî, el-Fikrü 's-samî, II, 241; M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü mah(û(â£i Hizâneti't-Karaviy-yîn, Dârülbeyzâ 1400/1980, I, 391-394; Mah-fûz, Terâcimü'l-mü'ellifın, III, 325-328.

İBN ABDÜSSELÂM el-MENÛFÎ

Ebü'l-Hayr Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Menûfî (ö. 931/1525) Şafiî fakihi.14 Rebîülevvel 847 (12 Temmuz 1443) tarihinde Aşağı Mısır'daki Menûf şehrinde doğdu. Bazı kaynaklarda künyesi Ebü'l-Abbas olarak geçmektedir. Öğrenim hayatına babasından aldığı derslerle başladı. Kur'ân-ı Kerim'in yanında Cemmâîlî'-nin Umdetü'l-ahkâm'\nı, Beyzâvî'nin Minhâcü'l-vüşûl'ünü ve İbn Mâliket-Tâînin ei-£J/iyye'sinİ ezberledi. Salih b. Ömer el-Bulkinî ve Celâl el-Bekri gibi meşhur fakihlerden fıkıh okudu. Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî'den hadis dinledi. Ayrıca Bedreddin Hasan b. Ali b. Muhammed el-A'rec, Muhammed b. Kasım b. Ali ve Zeynüddin Abdürrahîm b. İbrahim el-Ebnâsî gibi âlimlerden ders aldı. Hac için gittiği Mekke'de bir müddet ikamet ederek Mekke Kadısı Burhâneddin İbn Zahîre'nin derslerine katıldı. Şerefed-din Zâviyesi'nde hadis dersleri verdi. Fıkıh, hadis, tarih, nahiv gibi ilim dallarında eser verecek bir seviyeye ulaşan İbn Abdüsselâm, Menûf ve Kahire kadılıklarında Zekeriyyâ el-Ensârî'ye niyabette bulundu.

Eserleri.

1. el-Feyzü'1-medîd fî ah-bâri'n-Nîli's-sa'îd. NİI nehrinin tarihi ve özelliklerini konu alan, aynı zamanda döneminde Nil'le ilgili rivayetleri ve halk inanışlarını yansıtan dört bölümlük bir eser olup birinci bölümün ilk üç faslı M. Barges tarafından Fransızca çevirisiyle birlikte yayımlanmıştı. 15

2. el-Bedrü't-tâli1 mine'd-Dav'i'l-lâmi. Hocası Sehâ-vî'nin ed-Dav'ü'1-lâmi' adlı biyografik eserinden seçmeleri ihtiva eder. 16

3. en-Naşîha bimâ ebdethü'İ-karîha. Tasavvuf! bir eserdir.17

Müellifin, kaynaklarda adı geçmekle birlikte günümüze ulaştığı tesbit edilemeyen ve çoğu belli bir konuya tahsis edilmiş risale mahiyetinde olduğu anlaşılan diğer eserlerinin başlıcaları şunlardır: en-Nuhbetü'l-Arabiyye fî halli el-fâzİ'l-Âcurrûmiyye, Tezkiretü'l-'âbid fî şerhi Mukaddimeti'z-Zâhid, el-İk-nâc fî şerhi Muhtasarı Ebî Şücâ, İbühâcü'l-'ayn bi-hükmi'ş-şürût beyne'l-mütebâyfayn, el-Havötırü'l-ükriyye fî fetâva '1-Bekriyye, fie/u '1-melâme

10 Tenbîhü't-tâtib li-fehmi kelâmi'bni'l-Hâcib, ŞerhuCâmi'i'l-ümmehât11 el-Muhtaşar12 nr. 408, 409,41013 ayrıca bk. Brockelmann, I, 37314 Fetâuâ;bk.a.g.e.,\\, 31815 bk. bibi16 Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 101217 bu eserlerin yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 43. 380; Suppi, 11,406

bi-mairifeti şürûti'î-imâme, İrşâdü'n-nâsiki'l-mütezarri ilâ menâsiki'1-mü-temettF, İ'lâmü'l-mağrûr bi-ba<zi ah-vâli'1-mevt ve'1-kubûr, el-Laîzü'1-mü-kerrem bi-haşâ'işi'n-nebî şalla'llâhu 'aleyhi ve sellem, İn'âmü'1-hâhk bi-zi-yâreü hayri'l-halâ'ik, Terğibü's-sâmf fi'ş-şalât hîâ hayri'ş-şâfi.

Bibliyografya :

Sehâvî. ed-Dau'ü't'lâmi\\], 181-182; Gazzî. el-Keoâkİbü's-sâ*ire, I, 154; Keşfü'z-zıtnûn, H, 1089, 1304; Flügel. Handschriften, il, 345-346; Hediyyetû't-'ârifın,], 140-141; Serkîs. Mu'cem, II, 1807; Brockelmann. GAL, II, 43, 380; Suppi, II, 406; İzâhu'l-meknûn, 1, 9; II, 315, 386;Tebri-zî, Reyhanetü'l-edeb,Tebriz, ts. (Çâphâne-i Şafak), VI, 20-21; Ziriklî. ei-AHâm, I, 221-222; Kehhâle, Mu'cemû'l-mü'eüifîn, II, 150-151;a.mlf., Mu'cemü muşannift't-ktİtübi'l-'Arabiyye, Beyrut 1406/1986, s. 75; Muhammed Cemâleddin eş-Şürbâd. Ka'ime bi-euâ>İli'l-matbûcaü'l-cAra-biyyeti'l-mahfüza bi-Dâri'l-Kütüb, Kahire 1383/ 1963, s. 81; C. Zeydân, Âdâb, III, 314; M. Barges, "Les sources du NÜ", JA, III. seri, III (1837). s. 97-164;IX(1840),s. 101-131; IV. seri, VII (1846). s. 485-521.

İBN ABDÜSSEMÎ

Ebû Tâlib Abdurrahman b. Muhammed b. Abdissemî' el-Kureşî el-Hâşimî el-Vâsıtî (ö. 621/1224) Hadis ve siyer âlimi.10 Ramazan 538'de (17 Mart 1144) doğdu. Kur'an öğrenimine Vâsıfta başladığına göre 18 burada doğduğu söylenebilir. Başlıca Kur'an hocaları Ebü's-Saâdât Ahmed b. Ali b. Halîfe ve kıraat âlimi İbnü't-Tahhân'dır. Yine Vâsrtta dedesi Ebü'l-Muzaffer Abdüssemf, Ebü'l-Mufaddal Muhammed b. Muhammed b. Ebû Zenbeka. Ebü'l-Hasan İbn Negübâ ve Şafiî fakihi Ebû Ca'fer İbnü'1-Bûki gibi şahsiyetlerden hadis dinledi. Bağdat'ta Sa'dullah b. Hamdî, Ebü'l-Muzaffer Hibe-tullah b. Ahmed İbnü'ş-Şibiî, İbnü'l-Battî diye anılan Ebü'1-Feth Muhammed b. Ab-dülbâki, Ebû Ya'lâ Muhammed b. Muhammed İbnü'l-Ferrâ, Ebü'l-Hasan Ali b. Abdurrahman İbn Tâcülkurrâ gibi âlimlerin derslerine katılarak hadis öğrenimini sürdürdü.Vâsıfta hadise dair pek çok eseri tedris eden, bu arada İbn Negübâ'dan dinlediği Müsedded b. Müserhed'in ei-Müsned'ini okutan İbn Abdüssemfin talebeleri arasında Ebü't-Tâhir İbnü'l-Enmâtî, Abdüs-samed b. Ebü'1-Ceyş, İbnü'd-Dübeysî ve İzzeddin el-Fârûşî gibi âlimler sayılabilir, îbn Nukta onun sika, bilgisine ve kaynaklarına güvenilir bir âlim olduğunu söylerken İbnü'd-Dübeysî ve Zehebîde kendisi ve başkaları için çok şey yazdığını belirtmişler, sika olduğu görüşüne katılmışlardır. İbnü'l-Cezeri İbn Abdüssemfin ayrıca iyi bir mukrî olduğunu kaydetmiştir. Faziletli bir kişiliğe sahip olduğu belirtilen İbn Abdüssemf 6 Muharrem 621'de (29 Ocak 1224) Vâsıfta öldü ve şehrin batısında Verrâkln mahallesinde defnedildi.Eserleri. İbn Abdüssemî'in günümüze ulaşan tek eseri Lüböbü'l-menkül fî şerefi ezâ'Uiyr-Resûl adını taşımaktadır. Eser üç bölüme ayrılmış olup her bölüm on fasıldan meydana gelmektedir. Birinci bölümde Resûl-i Ekrem'in nesebi ve yaratılış özelliklerinden, peygamberliğine delâlet eden işaretlerle önceki kitapların onu müjdelemesinden bahsedilmiş, ikinci bölümde peygamberlikten evvelki yaşayış tarzı, doğruluğu, kötü şeylerden sakınması, kendisine gaipten ilk hitapların gelmesi, peygamberliğini açıklayıp insanları davet etmesi, hanımları, çocukları ve diğer akrabaları, müşriklerin ona eziyetleri ve güzel ahlâkı hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde Hz. Peygamber'in hicreti, gönderdiği seriyyeler. mucizeleri, gay-ba ve geleceğe dair verdiği haberlerin vâki olması, Allah'ın Kur'an'da onun hakkındaki bazı övgüleri, tebliğ ettiği dinin ve ümmetinin fazileti gibi konular ele alınmıştır. Eserde yer alan bilgiler çeşitli kaynaklardan isim zikredilerek nakledilmiş, ancak senedler çıkarılmıştır. Eserin 616 (1219) yılında istinsah edilen bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde 19 1011 (1602) tarihli diğer bir nüshası da Hacı Selim Ağa Kütüphanesi'nde 20 bulunmaktadır. İbn Abdüsse-mî*in ayrıca Fezâ'ilü'l-eyyâm ve'ş-şü-hûr, Ta'birü'r-rü'yâ ve en-Nuhab îi'l-hutab adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir.

Bibliyografya :

İbn Nukta, et-Takyîdlnşr. Kemâl Yûsuf el-Hût). Beyrut 1408/1988, s. 345; İbnü'd-Dübeysî,Zey-(ü Tarifli Bağdâd [Hatîb, Târlhu Bağdâd içinde), s. 243-244; Münzirî. et-Tekmiie, İli, 114; Ze-hebî. A'lâmü'n-nûbelâ', XXII, 185-187; a.mlf., Ma'rifetü'l-kurrâ1 (Altıkulaç), III, 1191-1192; İb-nü'l-Cezerî, Câyetû'n-nifıâye.l, 377; Brockel-mann, GAL SuppL, II, 932.

18 Münzirî, III, 11419 Kılıç Ali Paşa.nr. 270. 216varak20 Aziz Mahmud Hüdâyî, nr. 1072

İBN ABDÜŞŞEKÛR 21

İBN ABDÜZZÂHlR

Ebü'l-Fazl Muhyiddîn Abdullah b. Abdizzâhir b. Neşvân es-Sa'dî er-Ravhî el-Cüzâmî (ö. 692/1293)Bahrî Memlükleri döneminin ünlü kadı, münşi, şair ve tarihçisi.620'de (1223) Kahire'de doğdu. Abdül-melik b. Mervân'ın Filistin emîri Ravh b. Zinbâ' el-Cüzâmî'nin soyundan gelen kıraat ve nahiv âlimi Ebû Muhammed Re-şîdüddin Abdüzzâhir'in oğludur. Hayatının yaklaşık ilk kırk yılı hakkında fazla bilgi yoktur. Kaynaklar sadece tahsilini Kahire'de yaptığını, Ca'fer el-Hemdânî, Abdullah b. İsmail b. Ramazan ve Yûsuf b. Mahîlî ve diğer bazı âlimlerden dinî ilimler okuyup onlardan hadis rivayet ettiğini ve özellikle fıkıh, hadis ve lügat ilimleriyle edebiyat alanında büyük şöhret kazandığını yazar; talebeleri ve kendisinden hadis nakledenler arasında da Birzâlî, İbn Seyyidünnâs ve Ebû Hayyân Esîrüddin'in isimlerini verir.İbn Abdüzzâhir. Arap dili ve edebiyatı alanında temayüz etmesi sebebiyle zamanın idarecilerinin dikkatini çekmiş olmalıdır. Nitekim Bahrî Memlükleri'nin ilk yıllarından itibaren Dîvân-ı İnşâ'da görevlendirilmiştir. Ne zaman çalışmaya başladığı belli değilse de bizzat kendisinin. Sultan Kutuz'un Moğollarla savaşmak için Suriye'ye düzenlediği sefere katıldığını ve büyük emirlerle birlikte olduğunu söylemesinden 22 1260 yılında görevi başında bulunduğu anlaşılmaktadır. Sultan Kutuz'un yerine geçen I. Baybars onu "sâhibü Dîvân-ı İnşâ" unvanıyla bu divanın reisliğine getirmiştir. Baybars zamanında yazdığı ilk önemli resmî yazı sultanın Altın Orda Hanı Berke'ye gönderdiği mektuptur. İbn Abdüzzâhir bundan sonra Baybars adına, bir kısmı kendi eserleriyle günümüze ulaşan çok önemli resmî yazılar kaleme almıştır. Bunların en önemlilerinden biri 29 Zilhicce 660 (14 Kasım 1262) veya 8 Muharrem 661 (22 Kasım 1262) tarihinde Baybars'ın, daveti üzerine Kahire'ye gelen Abbasî ailesinden Hâkim-Biemrillâh Ahmed'e biat ettiği ve ondan sultanlık menşuru aldığı merasimde okuduğu hutbenin metnidir. Halife ilân edilen Ahmed'in Abbasîhanedanından olduğunu belgeleyen Kadı Tâceddin Abdülvehhâb tarafından hazırlanmış şecereyi de o okumuştur. Aynı yıl içinde Habeş ve Moğol hükümdarlarına gönderilen mektupları da yazan İbn Abdüzzâhir, Emîr Kemâleddin b. Şît ile beraber Akkâ melikinden sultana sadakat yemini almaya gittiyse de bunu başara-madan geri döndü. 662 (1264) yılında Sultan Baybars'ın oğlu el-Melikü's-Saîd'İ veliaht tayin ettiğine dair taklidini, 674 (1276) yılında da veliaht ile Emîr Seyfed-din Kalavun'un kızı arasında kıyılan nikâh akdiyle ilgili mukaveleyi kaleme aldı ve törende bizzat okudu. Sultanın diğer hükümdarlar ve kendi devlet ricâliyle yaptığı her türlü yazışmayı kaleme alan İbn Abdüzzâhir'in sanatlı nesir (inşâ) alanında örnek gösterilen önemli yazılarından biri de Nûbe'nin fethini müjdeleyen Emîr Şemseddin Aksungur'a gönderilen teb-riknâmedir.Kalkaşenclî'nin. Baybars zamanında Dîvân-ı İnşâ'da görev yapan "kâtibü'd-dest" veya "kâtibü'd-derc" unvanlı üç münşiden biri ve onların başkanı olduğunu söylediği İbn Abdüzzâhir 23 bazı tarihçilere göre Sultan Kalavun (1279-1290) tarafından kâtibü's-sırlığa getirilmiştir.24 Ancak bazı tarihçiler, İslâm dünyasında ilk defa Kalavun tarafından kurulduğunu söyledikleri bu önemli kadroya İbn Abdüzzâhir'in değil onun oğlu Fethuddin'in getirildiğini kabul etmektedirler. Bunlardan İbn Tağrîberdî, konuyu geniş bir şekilde inceleyerek bu görevin İslâm devletlerinde ilk defa Memlükler'de ve Kalavun'un bu icraatıyla ortaya çıktığını ve ihdasının sebebini delilleriyle açıklamaya çalışmıştır. Buna göre I. Baybars zamanında sultan adına devâdâr tarafından İbn Abdüzzâhir'e yazdırılan bir mersûm-da (menşur, ferman) geçen rakamlar iltibasa yol açmış, sultanın bu yanlışı kâtibine yakıştıramadığını söylemesi üzerine İbn Abdüzzâhir hatanın kendisinden değil onu yazdırandan kaynaklandığını, çünkü kendisinin devâdârın söylediklerini aynen yazdığını belirtmiştir. Kâtibini haklı gördüğü anlaşılan Baybars, bu gibi durumlara meydan vermemek için sultan adına yazılacak yazıların vezir veya devâdân araya koymadan doğrudan sultan tarafından yazdırılmasının doğru olacağını ifade etmiş, ancak bu niyetini gerçekleş-tiremeden ölmüştür. Bu olay sırasında Baybars'ın yanında bulunan Kalavun, tahta oturunca onun düşüncesini hayata geçirerek Fethuddin İbn Abdüzzâhir'i kitâ-betü's-sır adını verdiği bu göreve getirmiştir. O tarihten itibaren sultan adına yazılacak her türlü yazı bizzat sultan tarafından yazdırılmış, böylece yanlışlıklar önlendiği gibi asıl önemlisi, yazılanların sultanla kâtip arasında gizli kalması temin edilmiştir.25 Bu konudaki ihtilâf, sır kâtipliği müessesesini ortaya çıkaran sebepten ziyade bu göreve getirilen ilk şahsın baba veya oğul İbn Abdüz-zâhir'den hangisi olduğu hakkındadır. Her ikisinin de bu tayinden sonraki yıllarda, Fethuddin'in daha önce vuku bulan ölümüne (691/1292) yakın bir zamana kadar Dîvân-ı İnşâ'da birlikte çalışmaya devam etmesi ihtilâfı kuvvetlendirmiştir. Bu ihtilâfın çözümü hususunda çağdaş tarihçiler, oğul İbn Abdüzzâhir'in ilk sır kâtibi olduğu fikrinin daha ağır bastığını hisset-tirseler de kesin görüş belirtmemişlerdir. Ancak Fethuddin'in gerek şöhret gerekse sultana yakınlık itibariyle babasından daha ileride bulunduğu anlaşılmaktadır. İbn Tağrîberdî, bu 21 bk. Bihari22 er-Ravzü'z-zâhir, s. 6423 Şubhıu'l-a'şâ, I, 10424 İbn Iyâs, I. 348, 372;Makrîzîde ondan kâtibü's-sır olarak bahseder25 İbn Tagrîberdî, en-Nücû-mü'z-zâhire, VII, 333-334

görevin İslâm dünyasında ilk defa Kalavun tarafından ihdas edildiğini açıklarken Resûlullah zamanından itibaren kâtiplerin bulunduğunu, ancak gerek Hz. Peygamber'in kâtiplerinin gerekse bu görevin ihdasına kadar geçen uzun dönemde hüküm süren İslâm devletlerinde resmî yazışmaları yürüten divan kâtiplerinin durumunu bundan ayırarak söz konusu görevin sultanla doğrudan muhatap olma yönüne dikkat çekmektedir. Öte yandan Taberi. görevlerinin mahiyeti hakkında bilgi vermemekle birlikte Abbasî halifelerinden Mehdî-Billâh zamanında (775-785) kâtibü's-sır unvanını taşıyan kâtiplerin varlığından bahsetmektedir.26 Bunu dikkate alarak Kalavun'un tayininin Mısır ve Kuzey Afrika İslâm devletleri için ilk uygulama olduğunu düşünmek de mümkündür.İbn Abdüzzâhir, 679 (1280) yılında Sultan Kalavun'un oğullarından el-Melikü's-Sâlih Alâeddin'i. onun ölümü (687/1288) üzerine de diğer oğlu el-Melikü'l-Eşref Ha-lîl'i veliaht tayin ettiğini belgeleyen tak-lidlerini yazdı; birinci veliahdın ölümü dolayısıyla nâiblere gönderilen yazıyı da o kaleme almıştı. Kalavun önemli devlet iş-lerinde İbn Abdüzzâhir'den yararlanıyordu ve Moğollar'la savaşmak için Halep istikametinde sefere çıkarken de veliaht oğluna yardımcı olarak onu bırakmıştı. Kısa bir süre Dımaşkta kalan İbn Abdüzzâhir, Sultan el-Melikü'l-Eşref Halîl zamanında da (1290-1293) makamını ve itibarını korudu.İbn Abdüzzâhir doğup yaşadığı Kahi-re'de öldü ve Karâfetüssuğra semtinde sağlığında yaptırmış olduğu türbeye defnedildi: türbe ölümünden dokuz yıl önce oğlu Fethuddin tarafından kendisi için inşa ettirilen caminin yanında idi. Fatımî dönemi Kahiresinin merkezî muhitinde-ki evinin bulunduğu sokağa ölümünden sonra onun adı verilmiştir.27

Zamanın önemli kadı, şair. edip ve tarihçilerinden olan İbn Abdüzzâhir kitabet sanatında, hakkında kitap yazdığı Kâdî el-Fâzıl geleneğini devam ettirdi ve resmî yazışmalarda "et-tarîkatü'1-Fâziliyye" adıyla bilinen bu ekolü güçlendirdi. Kitabet alanında büyük şöhret kazandı; sultan adına yazdığı mektup, taklid, mer-sûm, vesika, tebriknâme ve diğer resmî yazılarda veya şahsî teliflerinde edebî sanatları büyük bir ustalıkla kullanıyordu. Yazılarını bedîî üslûplar uygulayarak ve aralara ıstılahlar, âyetler, şiirler serpiştirerek süslemiştir. Sanat ve şiir değeri bakımından nazmının, mâna ve belagat yönünden de nesrinin emsalsiz olduğu rivayet edilir. Yazılarında cinâs-ı ma'kûs ve tevriye sanatlarının en zorlarını kullanmıştır. Şiire nesir kadar hâkim idi; sultanlar ve oğulları hakkında mersiyeler yazmış, bazı fetihler ve önemli hadiseler dolayısıyla duygularını nazma dökmüştür. Bir divan sahibi olan İbn Abdüzzâhir'in dostlarıyla mektup ve tebrik teatisini daima manzum yaptığı bilinmektedir. İbn Abdüzzâhir ve oğlu Fethuddin. resmî yazışmalarda daha sonraki kâtipler tarafından da kullanılan yeni ıstılahlar tesbit etmişlerdi. Onların geleneği Memlükler'in yıkılışına kadar sürdürülmüştür. İbn Abdüzzâhir, aklâm-ı sitteden kalemü'r-ri-kâ'da da kendine mahsus güzel bir tarza sahip bulunuyordu.İbn Abdüzzâhir aynı zamanda dönemin önde gelen tarihçilerinden biridir ve saltanat yıllarında görev yaptığı I. Baybars, Kalavun ve el-Melikü'l-Eşref Halil'in müstakil tarihlerini yazmakla Memlükler tarihine yeri doldurulmaz bir katkıda bulunmuştur. Moğollar'a ve Haçlılar'a karşı kazanılan zaferlerle süslenmiş Bahrî Mem-lükleri'nin en güçlü zamanı hakkındaki bu eserlerinde doğrudan katıldığı olayları kendi müşahedelerine dayanarak anlatmıştır. Büyük bir kısmını bizzat yazdığı resmî vesikaların pek çoğunu eserlerine alarak ve yine bulunduğu mevki dolayısıyla diğer tarihçilerin zor ulaşacağı başka resmî belgelerden de faydalanarak bu üç hükümdarın dönemleri için en önemli kaynaklan meydana getirmiştir. İlk defa onun kitaplarına aldığı belgeler daha sonraki tarihçilerin başlıca malzemesini oluşturmuştur. Safedî, Şâfı' b. Ali el-Askalâ-nî, Kalkaşendî, Makrîzî, Sehâvî. İbn Tağrîberdî, İbn İyâs gibi Memlükler dönemi Mısır tarihçileri onun eserlerinden büyük ölçüde faydalanmışlardır.

Eserleri.

1. er-Ravzü'z-zâhîr fî sîre-ti'1-Meliki'z-Zâhir. 1. Baybars hakkında yazılan bu eserin iki nüshası zamanımıza ulaşmıştır. British Museum'daki eksik bir nüshası Fâtıma Sâdık tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte neşredilmiştir.28 Daha sonra Abdülazîz el-Huveytır, bu nüsha ile Süley-maniye Kütüphanesi'nde bulunan diğer nüshayı 29 esas alarak eserin tenkitli neşrini yapmıştır (Riyad 1396/ 1976). er-Ravzü'z-zâhiryazıldıktan kısa bir süre sonra Şâfi' b. Ali el-Askalânî (ö. 730/1330) tarafından ihtisar edilmiş ve Hüsnü']-menâkıbî's-sırriyyeü'l-münteze'a mine's-Sîreti'z-Zâhirİyye adını taşıyan bu ihtisar da yine Abdülazîz el-Hu-veytır tarafından yayımlanmıştır (Riyad 1976). 2. Teşrîü'-eyyam ve'i-'uşûr fî sîreti'l-Meliki'l-Manşûr. Kalavun ve dönemi hakkındaki eser günümüze içinde müellif adı bulunmayan eksik bir nüsha halinde ulaşmıştır. Bu nüshanın tahkik-1İ neşrini yapan Murâd Kâmil ile (Kahire 1961) çalışmalarından faydalandığı diğer bazı müellifler kitabın İbn Abdüzzâ-hir'e ait olduğu kanaatindedirler. Eser 681 (1282) yılından Kalavun'un vefatına kadar geçen dönemi ele almaktadır. Murâd Kâmil, Kalavun dönemini bir bütün halinde verebilmek maksadıyla eksik olan 678-680 (1279-1281) yıllan arasına ait kısmı İbnü'l-Furât'ın tarihinden istifade ederek tamamlamıştır. Yazdığı mukaddimede de müellifin

26 Târih, viıı. 17327 Makrîzî, el-Hıfaf, 11,4028 Baybars I of Egypt, Dacca 195629 Fâtih, nr. 4394

hayatı ve eserleri hakkında bilgi vermiş, ayrıca neşrine Memlükler'in kuruluşu, İslâm dünyasında Memlûk sisteminin ortaya çıkışı ve Kalavun'un biyografisi hakkında bir inceleme eklemiştir. 30

3. el-Eltâfü'1-haüy-ye mine's-sîreti's-sultâniyye eî-Eşre-fiyye. el-Melikü'l-Eşref Halîl döneminin tarihi olan eserin elde bulunan 690-691 (1291 -1292) yıllarına ait üçüncü cüzü Mo-berg tarafından İsveççe tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Lund 1902).4. er-Ravzatü'l-behiyyetü'z-zâhire fîhıta-ti'î-MuHzziyyeü'1'Köhire. Fatımî dönemi Kahiresi hakkında yazılan ilktopografık eser (hıtat) olup bugüne ulaşan tek nüshası Eymen Fuâd Seyyid tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1996). İbnü'd-Devâ-dârî. İbn Dokmak, Kalkaşendî, Makrîzî ve İbn Tağrîberdî gibi daha sonraki tarihçiler bu eserden geniş şekilde istifade etmişlerdir. Özellikle Makrîzî'nin Mısır ve Kahire topografyası üzerine yazdığı ünlü el-Hıtatü 'İ-Ma/friziyye'sinin yetmişten fazla yerinde bu kitaba atıfta bulunduğu görülür. 5. ed-Dürrü'n-nazîm min te-ressüli 'Abdirrahîm.31 İbn Abdüzzâhir'in inşâ sanatında takip ettiği ekolün kurucusu Kâdî el-Fâzil Ab-dürrahîm b. Ali el-Beysânî'nin edebî sanatlara yoğun şekilde yer verdiği inşâ usulü ile edebî mektuplarından örneklerin yer aldığı eseri Ahmed Bedevî yayımlamıştır (Kahire 1959). 6. Dîvânü'I-Kâdî Muhyiddîn "Abdillâh b. 'Abdizzâhir. Garîb Muhammed Ali Ahmed tarafından neşredilmiştir (Kahire 1410/1990).İbn Abdüzzâhir, o dönemlerin resmî haberleşmelerinde önemli bir yeri olan posta güvercinleri hakkında da bir çalışma yapmış, ancak Temâ'imü'î-hamâ'im adını taşıyan eseri günümüze ulaşmamıştır. Fakat Kalkaşendî ve Makrîzî gibi tarihçilerin posta güvercinleri konusunda ondan faydalandıkları bilinmektedir. Kaynaklar İbn Abdüzzâhir'in en-Nücûmü'd-dürriyye fi'ş-şu'artfi'1-Mışriyye, Tahar-ri'Ş'Şavâb ü-tehzîbi'1-kitâb, Muhtaşa-ru Sîreti'l-Me'mûn el-Batâ'ihî ve Ma-köme 32 adlı dört eserinden daha bahsetmektedir.İbn Abdüzzâhir'in oğlu, aynı zamanda mesai arkadaşı ve hatta bazı tarihçilere göre âmiri olan Fethuddin Muhammed 638 (1240) yılında Kahire'de doğdu. Medrese tahsilini burada tamamladıktan sonra 1. Baybars zamanında babasının başkanlığındaki Dîvân-ı İnşâ'da kâtipliğe başladı. Kısa sürede zekâsı, dirayeti ve gayretiyle dikkat çekerek Sultan Kalavun tarafından, bazı tarihçilere göre İslâm devletlerinde İlk defa ihdas edilen kâtibü's-sır kadrosuna tayin edildi. Onun İslâm döneminin ilk sır kâtibi olduğundan emin olan İbn Tağrîberdfye göre aynı dairede çalışan babası ilim ve inşâ ile meşgulken Fethuddin siyasî ve idari işlerde Öne geçti; hatta Kalavun ona vezirinden daha fazla değer veriyordu. Görevini el-Melikü'l-Eşref Halîl b. Kalavun zamanında da sürdüren Fethuddin aynı şekilde bu hükümdarın da büyük güvenini kazanmış, yakın adamları arasına girmişti. Fethuddin sultanla birlikte gittiği Dımaşk'ta 691(1292} yılında öldü ve orada Sefhü Kâsiyûn'a defnedildi. Babası gibi şair ve edip olan Fethuddin, bazı tarihçilere göre inşâ sanatında ondan da ileride idi; bir günde emîr ve nâiblere seksen mersûm yazdığı rivayet edilmiştir. Sultan Kalavun'un Humus'ta Moğollar'a karşı kazandığı zafer İçin kaleme aldığı kasidesi meşhurdur, öldüğü zaman evrakı arasından, yakalandığı hastalıktan kurtulamayacağını sandığı arkadaşı Tâceddin İbnü'l-Esîr için yazmış olduğu bir mersiye çıkmıştır. Babasının ve hakkında ölümünden önce mersiye yazdığı arkadaşı Tâceddin'in de onun için birer mersiyeleri vardır.

Bibliyografya :

İbn Abdüzzâhir. er-Rautü'z-zâhir fi sîreti't-Melİki'?-Zâhİr (nşr Abdülazîz el-Huveytır). Riyad 1396/1976, s. 54, 64, 88; ayrıca bk. İndeks; a.mlf., Teşrîîtn-eyyâm (nşr. Murâd Kâmil), Kahire 1961, neşredenin girişi, s. 35-52; a.mlf., er-Rauiatü'l-behiyye{r\şr. Eymen FuâdSeyyid), Kahire 1996, neşredenin girişi, s. 1-20; Teberi, Târih (Ebü'l-Fazl), VIII, 173; İbn Şeddâd. Tâ-rİhu'l-Meliki'z-Zâhir(nşr. Ahmed Hutayt), Beyrut 1403/1983, s. 134-135, 238-239, 244; İb-nü'd-Devâdârî, Kertzü 'd-darer, V, 271, 285; VI, 137,142,242;Safedî, et-V&ft. X, 282; XVII, 257-290; Kütübî, Feoâtü'l-Vefeyât, II, 179-191; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 320, 331, 334; İbn Dok-mak, el-lnti$âr. Bulak 1310/1893, V, 36, 37; Kalkaşendî, Şubhu't-a'şa, 1,104, 137; III, 350, 351, 358; X, 6, 162, 166-173; Makrîzî, el-Hı(at, I, 5; II, 40,231,324-325; a.mlf., es-Sütük (Ziyâde), 1/2, s. 477, 516, 571, 598, 623; 1/3, s. 682, 684, 766, 787; Aynî, c!kdû't-cümân (nşr. Abdür-râzıket-Tantâvî), Kahire 1989, IH, 122,144-145, 196-197, 209-210; İbn Tağrîberdî, en-Nücû-mü'z-zâhire, VII, 333-334, 338; VIII, 3-4, 35, 38-39; a.mlf.. el-Menhelü'ş-şâfi, li, 76, 211, 219; III, 419-420, 459; V, 222,251;Süyûtî, Hüs-nü'l-muhâdara, 1,570; II, 317-319;İbn İyâs, Be-dâYu'z-zühür, I, 339, 348-349, 359, 370-372; Keşfü'z-zunûn, I, 359, 716, 919, 925; II, 1016; HediyyetüVârifin, I, 463; hâhu'l-meknûn,\\, 627; Brockelmann. GAL SuppL, I, 551; Ziriklî. el-A'lâm, IV, 232-233; Kehhâle. Mu'cemû'l-mü'ellifin, VI, 74; Ömer Mûsâ Bâşâ, Târthu'l-edebi'l-cArabi:el-ca$ra'l-Memlûkî, Beyrut 1989, s. 473-475; Ramazan Şeşen. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 156-157; P. M. Holt - Syedah Fatıma Sadeque. "Baybars I of Egypt", BSOAS, XXII/1 (1959). s. 143-145; Pedersen. "İbn Abdüzzâhir", lA, V/2, s. 695; a.mlf., "ibn <Abd al-Zâhir", El2 (Fr), III, 701-702; Ebü'l-Hasan Diyanet, "İbn 'Abdüzzâhir", DMBİ, IV, 196-197; Kâzım Yaşar Kopraman, "Baybars I". DİA, V, 221-223.

30 s. 35-5231 el-Kâdî el-Fazıl32 Mısır ve Nil hakkında

İBN ÂBİDÎN, AHMED B. ABDÜLGANÎ

Ahmed b. Abdilganî b. Ömer ed-Dımaşki (ö. 1307/1889) Hanefî âlimi.1238 (1823) yılında Şam'da doğdu. Yetiştirdiği âlimlerle meşhur olan İbn Âbi-dîn ailesine mensuptur. Gramer, mantık ve edebiyat alanındaki ilk bilgileri Alâeddin el-Âbidîn'den aldı. Amcası Muhammed Emîn Abidîn ve fakih Hâşim et-Tâ-cfden fıkıh ve hadis okudu. Amcazadesi Muhammed Alâeddin ile birlikte uzun süre Saîd el-Halebfnin derslerine katıldı, ayrıca çevresindeki ilim adamlarından faydalanmaya çalıştı. Devrin meşhur âlimlerinden Ebû Bekir el-Kilâlî ve Muhammed el-Hattî'den çeşitli İslâmî ilimlere dair eserler okudu, katıldığı ilim halkalarında zekâsıyla dikkat çekti.Bir taraftan klasik İslâmî ilimleri tahsil ederken diğer taraftan tasavvuf çevreleriyle irtibat kuran İbn Âbidîn, Nakşibendî şeyhi Muhammed el-Hânî vasıtasıyla Nak-şîliğe ve Halvetî şeyhi Muhammed Mehdî el-Mağribî vasıtasıyla Halvetiyye'ye intisap etti. Daha sonra Muhyiddin İbnü'l-Arabî'nin eserlerini okuyarak onun vahdet-i vücûd anlayışına meyleden İbn Abidîn, düşüncelerinin hulul ve İttihada yol açtığını ileri sürerek İbnü'l-Arabî'ye ve onun şahsında tasavvufa karşı çıkan çevrelerle mücadele etti. Bu sırada tasavvufun mahiyetine dair yazdığı bazı küçük risalelerde özellikle İbnü'l-Arabî'nin tasavvuf anlayışını övdü.İbn Abidîn. ilk olarak babasının imam olduğu Verd Camii'nde hatip olarak görevlendirildi, onun ölümünden sonra da caminin imamlığını yürüttü. Bu esnada çeşitli bölgelerden gelen öğrencilere ders vermeye başladı. Kaynaklarda belirtildiğine göre zaruret olmadıkça dışarı çıkmayan ve vaktini eğitim öğretime ayıran İbn Âbidîn, geniş ilmî birikiminden başka özellikle dengeli bir dinî hayat yaşadığı için kısa zamanda tanındı ve bilhassa fık-hî konulardaki derinliğiyle dikkat çekti. Vâdilacem ve Bellân gibi bazı küçük beldelerde müftülük görevinde bulunduktan sonra sekiz yıl kadar Şam müftüsü Mah-mûd Hamza'nın yanında fetva emini olarak çalıştı. Son olarak temyiz meclisi üyeliğine getirildi. 26 Rebîülâhir 1307'de (19 Aralık 1889) Şam'da vefat etti ve Bâbüssa-gir'de amcası Muhammed Emîn İbn Âbi-dîn'in mezarının yakınında defnedildi.Eserleri. İbn Abidîn'in akaid, hadis, fıkıh, tasavvuf gibi konularda yirmiyi aşkın çalışması olup bunların başlıcalan şunlardır: el-Hibötü'l-ilâhiyye bi'l-hkideti'l-İslâmiyye 33 el-'Akâidü'l-kalbiyye 34 Risale îîmesâ'iJi'J-hkö'id 35 Risale fi'I-kebd'ir; Şerhu hadîsi "ihiazillâhe yah-fazke"; Risale fi'1-hadîş "es-sa'îdü Sa^îd fi batni ümmih"; Ref'u'l-iltibâs can buğyeü'n~nâs fî ahkâmi't-tahâre ve'1-encâs; Şerhu Kİlmihâl 36 Tahrîrü'î-akvâl fi't-teholluş min mahzûreti'i efâl; Mir'â-tü's-süllâk li-mübteği's-sivâk; Sülle-mü'l'VÜşûl li'I-felâh ve'1-hayri'l-mü-bın bi-ihdtfi şevâbi'l-cfmâl li'n-nebî ve'l-mü minin; Tebşıratü's-sâlikîn bi-hüsni'1-edeb tî zivâci'n-nebî es-Sey-yide Zeyneb; Neşrü'd-dürer'alâ Mev-Hdiİbn Hacer 37 Tenbîhu zevi'î-İrşâdfî nefyi'l-hulûl ve'î-ittihâd; ed-Dürrü'l-ecîâ bi-şerhi'd-devri'1-cflâ. Son iki eser. Muhyiddin İbnü'l-Arabî'ye nisbet edilen hulul ve ittihad anlayışını reddedip onu savunmak amacıyla yazılmıştır. Müellifin bunlardan başka daha çok tasavvuf konularında küçük bazı risaleleri de vardır. Tamamı yazma halinde olan eserlerinin nüshaları Şam Zâhiriyye ve Âl-i Âbidîn kütüp-hanelerinde bulunmaktadır. 38

Bibliyografya :

Ziriklî, eM'/âm,l, 147; Kehhâle,Muccemü7-mü'eturtn, 1, 277; Zekî Mücâhid. et-Aciâmü'ş-Şarkııyye, Kahire 1963, !1, 80; Ahmed Teymur Paşa, A'lârnü'l-fıkri'l-tslâmî fı'l-caşri'l-hadtş, Kahire 1387/1967, s. 253-256; Hâlid Reyyân, Fihrisü mahtûtAtİ Dâri'l-kütübi'z-Zâhinyye: Târih, Dımaşk 1393/1973, II, 531; M. EdîbÂl-i Takıyyüddin el-Hüsnî, Kitâbü Müntehabâti't-te-oârth ti-Dımaşk, Beyrut 1399/1979, II, 702-703; M. Mutr el-Hâfız, Fihrisü maht,ûi,âti Dâri'l-kütübİ'z-Zâhiriyye: el-Fıkha'l-Hanefî, Dımaşk 1401/1980,1, 396-397;a.mlf. - Nizâr Abaza, Tâ-rlhu'ulemâ'iDımaş/c, Dımaşk 1406/1986,1, 63-67; M. Abdüllatîf Sâüh el-Ferfûr. A'lâmü Dı-maşk, Dımaşk 1408/1987, s. 15-16; Abdülemîr Selîm, "İbn cÂbidîn", DMBİ, IV, 168-169.

İBN ABİDIN, MUHAMMED EMÎN

Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşki (ö. 1252/1836) Son dönem Hanefî fakihlerinin önde gelenlerinden.1198 (1784) yılında Şam'da doğdu. Hz. Hüseyin'in soyundan olup babaannesi Hulâşatü'1-eşer müellifi Muhibbînin kızıdır. Zühd ve takvasından dolayı ağabeydîn lakabıyla tanınan beşinci dedesi Muhammed Selâhaddin'e nisbetle İbn Âbidîn diye anılmıştır. İbn Âbidîn Şam'da Muhammed Saîd el-Hamevf den kıraat dersi

33 Şam müftüsü Mahmûd Ham-za'nın et-'Akidetü'l-İslâmiyye'sine yazdığı şerhtir34 itika-dî konulan kelâm ve tasavvuf yönünden ele alan bir eserdir35 genel akaid konulan yanında özellikle kader ve kaza meselesine geniş yer verdiği bir çalışmasıdır36 Şam müftülerinden Emîn el-Cündî'nin ilmihali üzerine yazılan şerhtir37 İbnHacerel-Heytemî'nin Muhtaşarü'n-nfmeti't-kübrâ 'ale'l-'âlem bi-meolidi seyyidi ueledi Âdem adlı eserinin şerhidir38 M. Abdülla-tîf Salih el-Ferfûr, s. 15-16

aldı ve kıraate dair bazı temel metinleri ezberledi. Bu hocasından ayrıca sarf, nahiv ve Şâfıî fıkhı okudu; Şafiî fıkhına dair ez-Zübed'i ve diğer bazı eserleri ezberledi. Daha sonra Muhammed Şâkir es-Sâlimî el-Akkâd'dan aklî ilimleri tahsil edip hadis ve tefsir dersleri alan İbn Âbidîn Hanefî mezhebine geçerek bu hocasından el-Bahrü'r-râİk, el-Hidâye ve diğer bazı eserleri okudu. HaskefTnin ed-Dürrü'l-muhtâfını okurken hocasının vefatı üzerine (1222/1807) eserin kalan kısmını hocasının talebesi Muhammed Saîd el-Ha-lebî'nin yanında tamamladı. Akkâd onu kendi hocalarının derslerine de götürmüş ve Muhammed el-Küzberî, Ahmed el-At-târ, Muhammed Necîb el-Kalaî ve Muhammed Abdürresûl el-Hİndî gibi hocalarından ona icazet almıştır. İbn Âbidîn. daha on yedi yaşında iken el-Kâfî fi'l-ıarûz ve'1-kavâfîadlı eseri şerhetti. Hocası Akkâd'ın sağlığında Nesemâtü'1-es-hâi, Fethu rabbi'l-erbâb, Reiû'l-işti-bâh an 'ibâreti'l-Eşbâh adlı eserleriyle Akkâd'ın isnadlarına dair el-'Uküdü'l-le'âlî fi'l-esânidi'l-'avâlî adlı bir fehre-se kaleme aldı.Akkad vasıtasıyla Kâdiriyye, Şeyh Hâlid el-Bağdâdî vasıtasıyla Nakşibendiyye tarikatına intisap eden İbn Âbidîn ayrıca Salih el-Füllânî, Muhammed el-Emîr el-Mıs-rî, Hibetullah el-Ba'lî. Abdülkâdir b. İsmail en-Nablusîve İbrahim b. İsmail en-Nablu-sî'den ders aldı.39 Yetiştirdiği talebeler arasında oğlu İbn Âbidînzâde Alâeddin Muhammed, Abdülganî b. Tâlib el-Meydânî, Muhammed b. Hasan el-Baytâr, Ahmed İslâm-bolî, Abdülkâdir el-Halâsî, Ali el-Murâdî, Abdülhalim Molla, Muhammed Câbîzâ-de ve Muhammed el-Halvânî gibi âlimler sayılabilir. Şeyhülislâm Arif Hikmet Bey ve müfessir Şehâbeddin Mahmûd el-Âlûsîde kendisinden icazet almışlardır.İbn Âbidîn 123S (1820) yılında hacca gitti. Müftü Hasan el-Murâdî zamanında fetva eminliği görevinde bulundu. 21 Re-bîülâhir 1252 (5 Ağustos 1836} tarihinde Şam'da vefat etti ve Bâbüssagir Kabris-tanı'na defnedildi. Vefat tarihinin 1258 (184Z) olarak gösterilmesi 40 doğru değildir.

Eserleri.

1. Reddü'l-muhtâr çale'd-Dürri'l-muhtâr. Timurtaşî'nİn (ö. 1004/ 1596) Hanefî fıkhına dair Tenvîrü'1-eb-şâr adlı eserine Alâeddin el-Haskefî'nin ed-Dürrü'1-muhtâr adıyla yaptığı şerhin hâşiyesidir. İbn Âbidîn, bir şerh olmasına rağmen oldukça veciz bir üslûpla kaleme alınan ed-Dürrü'1-muhtâr'ın ibarelerini açıklarken sahih, mutemet, zayıf ve tenkit edilen görüşlere işaret etmiş, hükümlerin delillerini incelemiş, daha önce açıklığa kavuşturulamayan bazı meseleleri çözmeye çalışmıştır. Bu arada başvurduğu eserlerdeki yanlışları da düzeltmiştir. Eserin telifinde hemen bütün Hanefî kaynaklarından faydalanan İbn Âbidîn diğer mezheplerin temel kaynaklarına da müracaat etmiştir. Çeşitli baskılan yapılan Reddü'l'muhtar 41 Türkçe'ye de çevrilmiştir 42

Hamdi Döndüren tarafından hazırlanan fihrist ve terimler sözlüğü ile Ahmet Özel ve Yahya Semiz'in çalışması da 43 bu tercümeye ek bir cilt halinde yayımlanmıştır (İstanbul 1988). İbnÂbidîn, "Kitâbü'ş-Şehâdâfın sonundaki "Mesâilü Şettâ"dan "Kitâbü'l-İcâre"nin başına kadar olan bölümü 44 temize çekmeye fırsat bulamadan vefat ettiği için eserin basımı sırasında bu bölüm oğlu tarafından temize çekilmiştir. İbn Âbidîn-zâde, Ahmed Cevdet Paşa'nın ısrarı üzerine bu bölümü tamamlamak amacıyla Kurretü hıyûni'l-ahyârîî-tekmüeti Red-di'1-muhtâr adıyia bir tekmile.45 Abdülkâdirb. Mustafa er-Râfiîde esere Tahrirü'l-muhtâr li-Red-di'1-muhtâr 46 adlı bir ta'likat yazmıştır. Ahmed Mehdî el-Hıdr, modern hukuk sistematiğini de göz önüne alıp Reddü'l-muhtâr'm bir konu fihristini yapmış 47 Ahmet Özel ile Yahya Semiz, Reddü'I-muhtâr yanında müellifin el-'Uküdü'd-dürriyye ve Mec-mû'afü'r-resâ'ii'ini esas alarak bn Âbi-din'in Kaynaklan adıyla bir mezuniyet tezi hazırlamışlardır.48 Ayrıca Kuveyt Evkaf Bakanlığı Reddü'1-muh-fâr'ın Bulak 1272 baskısından hareketle bir konu indeksi yayımlamıştır. 49

2. el-Uküdü'd-dürriyye fî tenkihi'1-Fe-tâva'l-Hâmidiyye. Hâmid b. Ali etfmâ-dî ed-Dımaşki'ye (ö. 1171/1757) ait eserin yeniden düzenlenmiş şeklidir. İbn Âbidîn, Hâmid Efendi'nin Şam müftülüğü sırasında verdiği fetvaları ihtiva eden bu eserin en güvenilir kitaplardan biri olduğunu, ancak tertibinin güzel olmaması, tekrar ların bulunması ve çok bilinen meselelere de yer verilmesi gibi sebeplerle eseri kısaltıp yeniden düzenlediğini belirtmektedir. Serkîs ve Brockelmann'ın bu eseri Hâmid b. Muhammed el-Konevfye (ö. 985/ 1577) nisbet

39 hocalarından aldığı bazı İcazetler için bk. Muhammed Mutî' el-Hâfız -Nizâr Abaza, 1, 408, 417-418,427-42940 El2 [İng.], İli, 69541 l-V, Bulak 1272, 1286, 1299; Hindistan 1288; İstanbul 1291,1307; Kahire 1263, 1307, 13İ7, 1323; I-VIII, Kahire 1386, son iki cilt oğlunun tekmilesi-dir. nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd -Ali Muhammed Muavviz. I-X1V, Beyrut 1415-1418/1994-1998, X1-X1I. ciltler İbn Âbidîn-zâde'nin tekmilesi, XIII-XIV. ciltler Râfiî'-nin ta'likatıdır42 I-XV1I, İstanbul 1982-1988; I-IX. Ahmet Davudoğlu; X, A. Davudoğlu - Mehmet Sa-vaş: X1-XIİ, M. Savaş; X11I-XV, MazharTaşkesenlioglu; XVI-XV]I, M. Taşkesenlioğ-lu-HüseyinKayapınar43 aş. bk44 şe-hâdât, vekâlet, da'vâ, ikrar, sulh, mudâre-be, îdâ, âriye ve hibe kitapları45 Bulak 1299, 1326; Kahire 1307, 1321, 1386/1966; İstanbul 129346 Takrirâtü'r-RâfFi, Kahire 132347 Fihrisü İbn 'Âbi-dîn, baskı yeri yok, 196248 1977, Atatürk Üniversitesi Jslâmî İlimler Fakültesi49 Fihrisü Hasiyeti İbn 'Âbidîn, Kuveyt 1406/1986

etmeleri 50 doğru değildir. el-Vküdü'd-dürriyye birkaç defa basılmıştır.51

3. Nesemâtü'l-eshâr. Ebü'l-Berekât en-Ne-sefî'nin (ö. 710/1310) fıkıh usulüne dair Menârü'l-envâr adlı eserine Haskeff nin İfâdatü'l-envâr adıyla yazdığı şerhin hâ-şiyesidir (İstanbul 1300; Kahire 1328, 1399/ 1979). 4. Minhatü'l-hâlik hle'1-Bahri'rrâ'ik. Yine Ebü'l-Berekât en-Nesefî'nin fıkha dair Kenzü'd-dekâ adlı eserine Zeynüddin İbn Nüceym'in el-Bahrü'r-rtfik adıyla yazdığı şerhin haşiyesi olup bu şerhin kenarında basılmıştır. 52

5. Nüzhetü'n-nevâ-zir 'ale'I-Eşbâh ve'n-nezâ'ir. Zeynüddin İbn Nüceym'in el-Eşbâh ve'n-nezâ'ir'i-nin haşiyesi olan eser, İbn Âbidîn'in talebesi Muhammed b. Hasan el-Baytâr tarafından hocasının kitap üzerindeki notlarının derlenmesiyle meydana getirilmiştir. Kitap Muhammed Mutr el-Hâfız tarafından el-Eşbâh ve 'n-nezâ'ir ile birlikte neşredilmiştir (Dımaşk 1403/1983, 1406). 6. Mecmıfatü resâ'ili İbn cÂbİdîn. Müellifin çeşitli konularla ilgili otuz iki risalesini ihtiva etmektedir. Bu risaleler ayrı ayrı olarak 1301 ve 1302 yıllarında Dımaşk'ta yayımlandığı gibi Uküdüresmi'1-mütü 53 ve el-Fevâ idü'l-cacibe fî Frâbi'1-keli-mâü'î-ğarîbe 54 adlı risalelerin başka baskıları da yapılmıştır. 7. Uküdü '1-le'âlî fi'l-esönîdi'l-'avâlî. Hocası Muhammed Şâkir'in isnadlarına ve icazet aldığı hocalarının biyografilerine dairdir (İstanbul 1287; Dımaşk 1302).İbn Âbidin'in diğer eserleri şunlardır: Hâşiyetü'l-Beyzâvî, Hâşiyetü'I-Mutav-vel, Hâşİyetü'l-MüJtekö, Hâşiyetü'n-Nehri'l-fâik, Şerhu Nüzheti'l-hisâb, Zeylü Silki'd-dürer, Şerhu'1-Kâtî ü'l-'arûz ve'î-kavâü, Nazmü Kenzi'd-dekâ'ik, Fethu rabbi'l-erbâb 'alâ Lüb-bi'1-elbâb bi-şerhi Nübzeti'l-i'râb, ed-Dürerü'l-mudiyye fî şerhi nazmi'I-Ebhuri'ş-şi'riyye, Ref'u'I-enzâr tammâ evredehü'l-Halebî *ale'd-Dürri'l-muh-târ, Fetâvâ.55 adıyla bir doktora çalışması yapmışsa da eser henüz basıima-mıştır. Tilman Nagel de İbn Âbidîn'in görüşlerinden hareketle, İslâm moderniz-minin temellerinin Sünnî düşünce geleneğinde mevcut olduğunu bir makalesinde ele almıştır.56

Bibliyografya :

İbn Nüceym, el-Eşbâh ye'n-nezâJ(r(nşr. M. Mutî' el-Hâfız). Dımaşk 1403/1983, neşredenin girişi, s. 21-27; İbn Âbidînzâde, Kurretü 'uyû-ni'l-ahyâr, Kahire 1321,1, 5-10; Mehmed Zihni. Kitâbü't-Terâcim, İstanbul 1304, s. 90-91; Serkîs, Mu 'cem. I, 150-154, 265, 739; 11, 1979-1980; Brockelmann, GAL SuppL, II, 264, 428, 434, 644-645, 773-774; Ziriklî. el-AUâm, VI, 267; Kehhâle. Mu'cemü'1-mû'eUifm, IX, 77; Ab-dülhay el-Kettânî, Fihrisü't-fehâns, II, 839-841, 869-870; Abdürrezzâk el-Baytâr, Hilyetü't-be-şer fi târihi'l-karni'ş-şâtis 'aşerlnşr. M. Behçet el-Baytârj, Dımaşk 1382/1963, 111, 1230-1239; Halîl Merdem Bek, A'yânü'l-karnİ'ş-şâlis caşer fi 'l-fikr ve 's-siyâse ue'l-ictimâ', Beyrut 1977, s. 36-39; Ma'a't-Mektebe, s. 364; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 145-149; M. Mutf el-Hâfız - Nizâr Abaza, 'Ulemâ'ü Dımaşk fi'l-karni'ş-şâliş 'aşer el-hicrî, Dımaşk 1412/ 1991,1, 406-430; M. Cemîl eş-Şattî, A'yanü Dımaşk, Dımaşk 1414/1994, s. 252-255; Ahmed Faiz el-Hımsî, "el-'Uzamâ'ü'llezîne düfinû fi Dımaşk ev tnâtû fihâ", el-Hauliyyâtü't-eşeriy-yetü'l-'Arabiyyetü's-Sûriyye, XXXV, Dımaşk 1985, s. 355; Kenneth M. Cuno. "Was the Land of Ottoman Syria Miri or Milk? An Examina-tion of Juridical Differences within the Hanafi School", SU, LXXXI/1 (1995), s. 137-142; Ab-dülemîr Selim. "İbn 'Abidîn", DMBİ, IV, 168; [ed.]. "ibn 'Âbidln", El2 (İng.): III, 695.

İBN ÂBİDÎNZÂDE

Alâüddîn Muhammed b. Muhammed Emîn b. Ömer el-Hüseynî ed-Dımaşki (ö. 1306/1889) Hanefî fakihi İbn Âbidîn'in oğlu. Mecelle Cemiyeti üyesi.3 Rebîülâhir 1244 (13 Ekim 1828) tarihinde Şam'da dünyaya geldi. Doğduğu ay bizzat kendisi tarafından ve bazı kaynaklarda 57 rebîülâhir olarak belirtilmişse de bazı eserlerde re-bîülevvel (eylül) diye kaydedilmektedir.58 İbn Âbidînzâde. sekiz yaşında iken kaybettiği babasının yanında öğrenimine başladı. Ayrıca Şam ulemâsından babasının talebesi Muhammed Hâşim et-Tâcî, Abdurrahman el-Küzberî, Abdurrahman et-Tîbî, Hasan eş-Şattî. Hasan el-Baytâr, Hâmid el-At-târ ve Saîd el-Halebî; Mısır ulemâsından Ezher şeyhi İbrahim el-Bâcûrî, Şeyh Muhammed İlîş ve İbrahim es-Sekkâ; Hicaz ulemâsından Cemâl el-Mîrganî, Muhammed el-Kütübî, Mekke Şâfıî müftüsü Şeyh Ahmed b. Zeynî Dahlân ve Medine'de müderrislerin reisi Yûsuf el-Gazzrden ders okudu. Kütüb-i Sitte'yi Saîd el-Halebfden okuyarak icazet aldı. Şam'da Şeyh Mu-hammed Mehdî el-Mağribî ez-Zevâvî va-

50 Mu'cem, 1, 739; GAL SuppL, II, 644-64551 III, Bulak 1300; Kahire 131052 I-VII1, Kahire 1311; 1-IX, nşr. Zekeriyyâ Umayrât, Beyrut 1418/199753 İstanbul 1287, müellifin şerhiyle birlikte54 Mekke 1301; nşr. Hatim Salih ed-Dâmin, Beyrut 1410/199055 son dört eserin yazma nüshaları için bk. el-Eşbâh ue'n-nezâHr |nşr. M. Mutî' el-Hâfız |, neşreden in girişi, s. 2656 Autochthone Wurzeln des Islamischen Modemİsmus Bemerkungen zum Werk des Damaszeners ibn eÂbidin (1784-1836)", ZDMG, CXLV1/1, 1996, s. 92-11157 Kurretü 'uyüni'l-ahyâr, VII, 13; M. Abdüllatîf Salih el-Ferfûr, s. 28858 M. Cemîl eş-Şattl A'yânü Dımaşk, s. 327; Abdürrezzâk el-Baytâr, II[, 1335

sıtasıyla Haivetiyye tarikatına intisap etti. Müftü Emîn Efendi el-Cündî zamanında fetva emini oldu ve onunla birlikte 1285 (1868) yılında İstanbul'a gitti. İstanbul'da Ahmed Cevdet Paşa ile tanıştı ve aynı yıl kurulan Mecelle Cemiyeti'ne üye seçildi. Yaklaşık üç yıl bu görevde kalıp Me-ceJJe'nin ilk beş kitabının hazırlanmasına katkıda bulunduktan sonra istifa ederek Şam'a döndü. Dördüncü dereceden Me-cîdî nişanıyla taltif edilen İbn Âbidînzâ-de'ye İzmir payesinden maaş bağlandı. Kendisi İstanbul'dan ayrılışına sebep olarak memleket özlemini gösterirken 59 bazı müellifler, Meceüe'nin bölümlerinden kendi imzasının da bulunduğu "Kitâbü'l-Vedîa"nın hükümsüz bırakılarak yeniden hazırlanmasının bu ayrılışa sebep olabileceğini kaydetmektedir.60 1291'de (1874) Şam'daki el-Cem'iyyetü'l-hayriy-ye'ye başkan seçilen İbn Âbidînzâde 1Z92 Şevvalinde (Kasım 1875) TYablusşam kadılığına tayin edildi ve bu görevde iki buçuk yıl kaldı. Bu arada Edirne mevleviyeti payesine yükseltildi (1877). 1300 (1883) yılında Suriye vilâyeti Maarif Meclisi ikinci başkanlığına getirildi; bir yıl sonra da kendisine Bursa payesi ve Haremeyn-i şerî-feyn rütbesi verildi. 1304 Muharreminde (Ekim 1886) üçüncü dereceden Mecîdî nişanıyla Mekke-i Mükerreme payesi tevcih edildi. 1 i Şevval 1306 (10 Haziran 1889) tarihinde Şam'da vefat etti ve Bâbüssagir Kabristanı'nda babasının yanında defnedildi.Eserleri. I.Kurreiü 'uyûni'I-ahyârîitekmileti Reddi'l-muhtâr. Babasının Haskefye ait ed-Dürrü'l-muhtâr'a yazdığı Reddü'l-muhtâr adlı haşiyenin tek-milesidir. İbn Âbidîn eserinin bazı bölümlerini temize çekmeye fırsat bulamadan vefat etmiş, eser Bulak'ta (1272/1856) basılacağı zaman oğlu bu müsveddeyi herhangi bir ilâve yapmadan temize çekmiştir. İbn Âbidînzâde bu bölümleri tamamlamayı arzu etmişse de buna imkân bulamamış, ancak İstanbul dönüşü Ahmed Cevdet Paşa'nın isteği üzerine tekmileyi kaleme almıştır. Babasının temize çeke-mediği "Kitâbü'ş-Şehâdât"ın sonundaki "Mesâilü Şettâ"dan "Kitâbü'l-İcâre"nin başına kadar olan bölümü 61

kapsayan eser birçok defa basılmıştır. 62

2. Mi'râcü'1-fe-lâh. Şürünbülâlfnin ibadetlere dair Nû-rü'l'îtâh adlı eserinin şerhi olup müellif nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhirİyye'de bulunmaktadır. 63

3. el-Hediyyetü'l-'Alâ'iyye (Dımaşk 1299). İlk mektep talebeleri için kaleme alınmış bir ilmihal olup M. Selim Bilge tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir. 64

4. Minne-tü'1-celîl li-beyâni iskâtı mâ cale'z-zim-meti min keşîr ve kalîl. 5. İğâşetü'l-'ârî li-zelleti'1-kâri. 6. Müşîrü'J-hime-mi'1-ebiyye ilâ mâ edhalethü'l-cavâm fi'1-luğati'ÎÂrabiyye. 65

Bibliyografya :

İbn Âbidinzâde, Kurretû. 'uyüni'l-ahyâr (İbn Âbidîn, Reddül-muhtâr içinde), Kahire 1386/ 1966, VII, 4-7, 13; Serkîs. Mu'cem, I, 155; M. Cemîl eş-Şattî, Terâcimü a'yâni Dtmaşk, Dımaşk 1367/1948, s. 24-25; a.mif., A'yânü Dımaşk:, Dımaşk 1414/1994, s. 327-328; M. Ab-dülcevâd el-Kâyâtî, Nefhatü't-beşşâm fi rihteti'ş-Şâm, Beyrut 1401/1981, s. 121, 130; Hediyye-tü'I-1 arifin, II, 388; Brockelmann, CAL Suppi, II, 774; Ziriklî, el-AHâm, VII, 152; Kehhâle. Mu'-cemû'l-mü'ettiftn, XI, 193; Hasan Basri Erk, Meşhur Türk Hukukçuları, İstanbul 1958, s. 256; Osman öztürk, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İstanbul 1973, s. 28, 33, 39, 53, 56, 57, 59; M. Muti* el-Hâfız. Fihrisü mahtûtâti Dâri't-kütübi'z-Zâhlriyye: el-Fıkhü't-Hanefî, Dımaşk 1401/1981, II, 183; Âyide İbrahim Nusayr, ei-Kü-tûbü 'l-'Arabiyyetü 'lletî nüşiret fi Mışr beyne 'âmey 1900-1925, Kahire 1983, s. 98; a.mlf., el-kütübü'l-cArabiyyetü'Uetî nüşiret fî Mışr fi'l-karni't-tâsi'ıaşer, Kahire 1990, s. 77; M. Abdüllatîf Salih el-Ferfûr, A'lâmü. Dımaşk, Dımaşk 1408/1987, s. 288-289; Ahmet özel, Hanefi Ft-kıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 147; Abdürrezzâk Gl-Baytâr, HiVyefü'l-beşer fî târîhi'l-karni'ş-şâ-liş'aser, Beyrut 1413/1993, III, 1335-1337.

İBN ACÎBE

Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Mehdî el-Hasenî eş-Şâzelî (ö. 1224/1809) Faslı âlim, müfessir, Şâzelî-Derkâvî şeyhi.1161 'de (1748) Tanca ile Tıtvân arasında bulunan Hamîs köyünde doğdu. Ailesi bu bölgenin şeriflerindendir. el-Fehrese adlı otobiyografik eserinde Hz. Hasan soyundan geldiğini söyleyen ve şeceresini kaydeden İbn Acîbe öğrenimine Hamîs'te başladı. Kasrülkebîr'de Muhammed es Sûsî es-Simlâlî'den bir süre ders aldıktan sonra Tıtvân'a gitti. Buradaki âlimlerden fıkıh, kelâm, tefsir ve edebiyat dersleri aldı. Muhammed el-Cenevî Tıtvân'a gelince onun derslerine devam ederek fıkıh ve hadis bilgisini ilerletti. Tasavvufla da onun aracılığıyla tanıştı. 66

CenevTnin vefatından sonra 1200 (1786) yılında Fas'a gitti. Muhammed et-Tâvüdî İbn Sûde'nin derslerini takip 59 Kıtr-retü 'uyûni't-ahyâr, VII, 460 Öztürk. s. 2861 şehâdât, vekâlet, da'vâ, ikrar, sulh, mudârebe, îdâ, âri-ye ve hibe kitapları62 MI, İstanbul 1293; Bulak 1299; Kahire 1290, 1293, 1307, 1321, 1326, 1327, 1386/196663 Fıkhü'l-Hanefî. nr. 666764 el-Hediyyetü'l-Alâ-iyye Tercemesi, İstanbul 198765 son üç eserden ilk ikisinin matbu, diğerinin yazma olduğu kaydedilmektedir, M. Abdüllatîf Salih el-FerfÛr, s. 28966 el-Fehrese, s. 29-32

edip icazet aldı. Fas'taki diğer âlimlerden de faydalanan İbn Acîbe daha sonra Tıtvân'a dönerek dinî ilimleri okutmaya başladı. 1209'da (1794) Derkâvî-Şâzelî şeyhi Sîdî Muhammed el-Bûzîdî ile tanıştı. Daha önce Muhammed Cenevfnin etkisiyle tasavvufa ilgi duyarak Kuzey Afrikalı Şâzelî şeyhi İbn Atâullah el-İskenderfnİn el-Hike-mü'İ-'Afd'i'yye'sini okudu. BûzîdFye intisap edip seyrü sülûkünü tamamladıktan sonra kurduğu zaviyede irşad faaliyetlerine başladı. Bir ara bid'atçılıkla suçlanarak müridleriyle birlikte hapsedilmesi mensuplarının daha da artmasına sebep oldu. Bölgede kurduğu zaviyelerin sayısını arttırarak bir yandan irşad faaliyetini yaygınlaştırırken bir yandan da tasavvufa dair eserler kaleme aldı. 7 Şevval 1224'te (15 Kasım 1809) Tıtvân yakınındaki Gamâ-re'de vebadan öldü. Mezarı Derkâviyye mensupları tarafından her yıl 14 Eylül'de ziyaret edilmekte ve anma törenleri yapılmaktadır.Derkâviyye'nin pîri Mevlây el-Arabî ed-Derkâvî'ye (ö. 1239/1823) büyük bir saygı duyan İbn Acîbe eserlerinde genellikle onun fikirlerini nakletmiştir. Tarikata intisap etmeden önce dinî ilimler sahasındaki bilgisini derinleştirmesi yanında ta-savvufî hayata girdikten sonra da dinin zahiri hükümlerine bağlı kalmaya önem vermiş, eserlerinde bâtın ilmi olan tasavvufun hakikatine zahir ilimleriyle ulaşılacağını vurgulamıştır. Ona göre ilmin meyvesi ameldir. Amelin neticesi hal, halinki zevk, zevkinki şürbdür; şürbü sekr, sekri de sahv takip eder. Sahvdan sonra kemal ve vuslata ulaşılır. Hadiste geçen İslâm, iman ve ihsan kavramları 67 sırasıyla şeriat, tarikat ve hakikate tekabül etmektedir. İbn Acîbe eserlerinde Kuşey-ri, Gazzâlî ve Şehâbeddin es-Sühreverdî gibi mutasavvıfların kitaplarından alıntılar yapmakla beraber daha çok vahdet-i vücûd üzerinde durmuştur.

Eserleri.

el-Fehrese adlı eserinde otuz sekiz kitabının adını zikreden 68 İbn Acîbe'nin bu listede yer almayan başka eserleri de vardır. Basılan eserleri şunlardir: 1. el-Fehrese. Müellif bu eserde ailesi, soyu, yetişme tarzı. Öğrenimi ve irşad faaliyetleri hakkında bilgi vermiştir. Eser ayrıca müellifin yaşadığı dönemdeki ilmî ve tasavvuf! hayat hakkında da bilgi ihtiva etmektedir. Jean Lovis Michon'un Fransızca'ya çevirdiği eser Abdülhamîd Salih Hamdûn tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1410/1990). 2. îkö-zü'1-himem fî şerhi'S-Hikem. İbnAtâul-lah el-İskenderî'nin meşhur eserinin şer-hidir(Kahire 1331, 1381/1961, 1392/1972). İbn Acîbe, şeyhi Bûzîdî'nin isteği üzerine kaleme aldığı bu eserde geniş ölçüde Ebü'l-Hasan eş-Şâzelî, Şeyh Zerrûk, Mev-lây el-Arabî, Bûzîdî gibi Şâzelî mutasavvıfların görüşlerine yer vermiştir. 3. el-Fütûhâtü'l-Hâhiyye fî şerhi'l-Mebâhi-şi'1-aşliyye. Kuzey Afrikalı sûfî İbn Ben-nâ es-Sarakustî'ye ait tasavvufî bir manzumenin şerhi olup bir mukaddime ve beş bölümden meydana gelir. Hayli hacimli olan eserde tasavvufun hemen bütün meseleleri güzel bir üslûpla anlatılmıştır. Müellifin, şeyhi Bûzîdî'nin isteği üzerine kaleme aldığı eser Abdurrahman Hasan Mahmûd tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1983). 4. MiVdcü'f-feşevvijf ilâ hakö*iki't-taşawuf. Tasavvuf terimlerine dair olup 1937'de Şam'da basılmıştır. J. L. Michon eseri İbn Acîbe üzerine hazırladığı doktora tezinde Fransızca'ya çevirmiştir 69 Muhammed b. Ah-med el-Hâşimî de Ta'lîk hiâ Mi'râci't-teşevvüf adlı bir çalışma yapmıştır (Dımaşk 1937). 5. el-Bahrü'1-medîd fî tef-sîri'l-Kur'âni'l-mecîd. Dört ciltten meydana gelen eserin iki cildi basılmıştır (Ka-hire 1375, 1376). 6. el-Fütûhâtü'1-kud-siyye fî şerhi'1-Mukaddimeti'l-Âcur-rûmiyye. İbn Âcurrûm'un gramer kitabının şerhidir (İstanbul 1315). Kuşeyrî'nin Nahvü'l-kulûb'una benzeyen eserde gramer kurallarının dil yönünden açık-lanmasının yanında bunlara tasavvufî yorumlar da getirilmiştir.Bûsîrî'nin "Bürde" ve "Hamziyye" kasidelerine, Zerrûk'uneJ-Vdzî/e'sine, Ebü'l-Hasan eş-Şâzelfnin el-Hizbü'l-kebîr"me, İbnü'n-Nahvfnin ei-Mün/erice'sine. Ce-zerî'nin. Hışnü'l-haşîn'İne, Hatıl b. İshak el-Cündî'nin el-Muhtaşar'ma, İbn Fâ-riz'İn Hamriyye'sine şerhler yazan İbn Acîbe'nin diğer bazı eserleri şunlardır: Ezhârü'î-bustân fî tabakâti'l-cfyân, Dîvân, Kitâb fi'1-kazâ3 ve'I-kader, Şer-hu ebyâtı İbni'l-'Arabî, Kitâb fî zem-mi'l-ğıybe ve'1-medhi'lAızîe ve's-şamt, Tebşıratü'd-Derköviyye, Kitâbü'1-Me-vedde.

Bibliyografya :

İbn Acîbe, el-Fehrese (nşr. Abdülhamîd Salih Hamdan), Kahire 1410/1990, s. 1-87; Buhârî, "îmân", 37, "Tefsir", 31/2; Müslim, "îmân", 1; Muhammed Zâfır el-Ezheri, et-Yevâkiitü'ş-şemî-ne. Kahire 1325/1908, s. 70; Abdülhay el-Ket-tânî, Fihrisü 'l-fehâris, Fas 1346, II, 228; Serkîs, Mu'cem, I, 169-170; Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, s. 400; Ziriklî, et-A'lAm, I, 234; Kehhâle, Mu'ce-mü'l-mü'ellifin, II, 163; Muhammed Dâvûd, Tâ-rllju Tıtoân, Tıtvân 1962, III, 206-224; VI, 213-258; J. S. Trimingham, The Suft Orders in İs lam, Oxford 1971, s. 112; J. L. Michon. Lesouft marocain Ahmad İbn cAjiba et son Mi'raj. Glossaİre de la mystique musulmane, Paris 1973; a.mlf.. "L'autobiographie (Fahrasa) du soufı marocain Ahmad ibn cAjîba" (1747-1809), Arabica, XV, Leiden 1968, s. 225-269; a.mlf.. "Deux traites sur l'unite de l'existence du soufı marocaLn İbn 'Ajiba", ttudes tradition-67 Buhârî,"îmân", 37,'"tefsir", 31/2; Müslim,"îmân",68 s. 38-4069 bk. bibi

netes, sy. 80(1979). s. 163-173; sy. 81 (1980), s. 18-32; a.mlf., "ibn'Adjiba", EP (Ing), İli, 696-697; Nüveyhiz, Mu'cemü'l-müfessirîn, I, 77; Bustânî, DM, III, 358; Fethullah Müctebâî. "İbn 'Acîbe", DMBİ,V, 213-215.

İBN ÂCURRÛM

Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Dâvûd es-Sanhâcî (ö. 723/1323) el-Acurrûmiyye adlı eseriyle tanınan Kuzey Afrikalı dil ve kıraat âlimi.672'de (1273-74) Fas'ta doğdu. Aslen Safrû şehri civarında yerleşmiş bulunan Sanhâce kabilesine mensuptur. Berberî dilinde "sûfî" anlamına gelen Âgurrûm (Âcurrûm) lakabını ilk defa dedesi Davud'un bir şeref unvanı olarak kullandığı söylenmektedir. İbn Âcurrûm'un tahsili ve hocaları hakkında yeterli bilgi yoktur. Ancak Fas'ta dil, edebiyat, kıraat, fıkıh ve matematik tahsili gördüğü kaydedilmekte; hac yolculuğu sırasında Kahire'ye uğradığı, burada meşhur dilci ve müfessir Ebû Hayyân el-Endelüsfnin derslerine devam edip icazet aldığı bilinmektedir. Hac farizasını yerine getirdikten sonra Fas'a dönen İbn Âcurrûm Karavİyyîn Camİi'nde dil ve kıraat dersleri vermeye başladı, öğrencileri arasında oğullan Ebû Muhammed Abdullah ve Mindîl lakabıyla tanınan Ebü'l-Mekârim Muhammed başta olmak üzere Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Ce-zennâî, dilci ve fakih Ebû Muhammed Abdullah b. Ömer el-Vângilî ed-Darîr, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülmüheymin el-Hadramî, fıkıh ve kıraat âlimi Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Hazrecî ve Muhammed b. Ali el-Gassânî gibi birçok âlim bulunmaktadır. İbn Âcurrûm 20 Safer 723te (28 Şubat 1323) Fas'ta öldü. Bugün Bâbülhamrâ diye bilinen Bâbülcizyîn yakınındaki Endülüslüler mahallesinde defnedildi.Küfe dil mektebinin terimleri olan "hafd"ı "cer" yerine kullanması, emir fiilinin meczûm olduğunu söylemesi ve "key-femâ" edatını cevazım arasında sayması gibi sebeplerden dolayı İbn Âcurrûm'un Küfe dil mektebine mensup olduğunu söyleyenler olmuştur.70 Ancak kendisi, Basra dil mektebi mensupları gibi bedeli terceme, ma'tûfün aleyhiyi mensûkun aleyhi zamiri de kinaye yerinde kullanmaktadır. İbn Âcurrûm'u herhangi bir dil mektebine bağlı olmadan doğruluğuna inandığı görüşleri benimseyen bağımsız bir dil âlimi olarak kabul etmek daha uygundur.

Eserleri.

İbn Âcurrûm'un en meşhur eseri el-Mukaddimetü '1-Âcurrûmiyye'-dir.71 Müellifin hac münasebetiyle Mekke'de bulunduğu sırada yazdığı rivayet edilen eser bir nahiv kitabı olup isim ve fiillerin tasrifleri ve i'rabı ile harflerin i'ra-bı üzerine özlü bilgiler ihtiva etmektedir. Eser, yöntemi ve ana kuralları çok sade bir dille ifade etmesi gibi sebeplerden dolayı İslâm dünyasında ve XVI. yüzyıldan itibaren Avrupa'da tanınarak çok rağbet görmüş, belli başlı Batı dillerine tercüme edilmiş ve birçok defa basılmıştır, ei-Âcurrûmiyye'n'm. Ebü'l-Kâsım ez-Zec-câcî'nin (ö. 337/949) el-Cümeiü'I-küb-ra'sının bir muhtasarı olduğu söyleniyorsa da 72 tarif ve tertiplerinin karşılaştırılmasından bu iddianın doğru olmadığı anlaşılmaktadır. el-Âcurrûmiy-ye İlk defa Roma'da basılmış (1592), daha sonra Latince tercümesiyle birlikte Pierre Kirşten tarafından Breslau'da (1610), R. P. Thomas Obicini tarafından Latince tercümesi ve şerhiyle birlikte yine Roma'da (1631) yayımlanmıştır. Eser ayrıca birçok defa basılmıştır 731846; Viyana 74 1887; İstanbul 1315; Kahire 1298, 1333, 1344; Necef Ahmed Habîbel-Kasîrel-Âmilîl 1962; Hindistan 1853; Münih 1876; Kudüs 1876;Dımaşk 1301, 1376/1957; Mekke 1314; Fas 1345; Erzurum.75 el-Âcurrûmiyye'ye altmış civarında şerh yazılmış olup eseri şerheden belli başlı âlimler şunlardır: Ebû Zeyd Abdurrahman b. Ali el-Mekkûdî 76 Halici b. Abdullah el-Ezherî 77 Hasan b. Ali el-Kefrâvî 78 Ahmed b. Zeynî Dahlân 79 Abdullah b. Fâzıl el-Aşmâvî, 80 Hâşim b. Şehhât eş-Şerkâvî 81 Ebü'l-Abbas Ahmed b. Ahmed es-Sûdânî 82 Bunlardan Ezherî şerhinin beş, Kefrâvî şerhinin basılmış dört haşiyesi vardır.83 Eser çağdaş âlimlerden

70 Süyûtî, 1,238; Ömer Ferruh. VI, 39471 el-Ecrûmiyye, el-ücrûmiyye, el-Cerûmiyye] fi mebâdft [kauâHdi} Ulmi'l-'Ara-biyye72 İA, V/2, s. 69673 Leiden 1617; Bulak 1239, 1252; Beyrut 1841, 1859, 1896, 1415/1995; Cezayir [nşr. Bresnier74 nşr. G. Kanyurszky, Macarca şerhiyle birlikte75 nşr. M. Sadi ÇÖğenli- Kenan Demirayak] 199776 Tunus 1292; Kahire 1304, 1309, 134577 Amsterdam 1756; Bulak 1251 -1290 arasında altı baski; Kahire 1262-1319 arasında altı baskı; Fas 131578 Bulak 1242; Kahire 1280 vd. ondan fazla baskısı yapılmıştır79 Kahire 1297-1344 arasında on baskı; Mekke 1305,13l4;Me-dine 130480 Şerhu'l-'Aşmâüî, Bulak 1287; Kahire 129181 Şer-hu'ş-Şerkâuî, Kahire 132682 Şerhu's-Sû-dânî, Fas, ts83 İbnÂcurrûm, neşredenlerin girişi, s- III, VIII; Brockelmann, GAL, M, 308-3\0;SuppL, 11, 332-335; Abdullah Kennûn, Meusüıatü meşâhîri ricali'l-Mağrib, 11,21-22; Ömer Ferruh, VI, 397-399

Mustafa es-Sekkâ 84 Muhammed Abdülmün'im Hafâcî 85 ve Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd 86 tarafından da şerhedilmiştir.el-Âcurrûmiyye'yi nazmeden başlıca âlimler ve eserleri de şu şekilde sıralanabilir: Şerefeddin Yahya el-İmrîtî. ed-Dür-retü'l-behiyye iî nazmi'l-Âcurrûmiyye 87 Rifâa Ftâfi' et-Tahtâvi, Cemâlü'l-Âcurrûmtyye (Bulak 1280); Abdüsselâm en-Neberâvî, el-Ke-vâkibü'l-celiyye fî-nazmi'1-Âcurrûmiy-ye 88 Ali es-Senî el-Meserrâtî. el-Manzûmetü 's-seniyye limâ-yüsemmâ metne'l-Âcunû-miyye (Kahire 1307); Alâeddin Ali b. Nu'-mân el-Âlûsî, Nazmü'l-Âcurrûmiyye (Beyrut 1318); Abdullah b. Hac eş-Şinkitî, "Nazmü metni'l-Âcurrûmiyye.89

el-Âcurrûmiyye'yi Thomas Erpenius.90 R. P. Thomas Obicini 91 P. Kirşten 92 ve Chr. Schnabel 93 Latince'ye; L. Vaucelle E. Combarelve M. Brein 94 Fransızca'ya; J. J. S. Perowne İngilizce'ye; E. Trummpp 95 ve R. E. Brünnovv 96 Almanca'ya; Adolf Grohmann 97 İtalyanca'ya tercüme etmişlerdir.98

İbn Âcurrûm'un ayrıca. Kasım b. Fîrruh eş-Şâtıbî'nin (ö. 590/1194) eş-Şâfibiyye adıyla bilinen Kur'an kıraatine dair didaktik manzumesine Ferâ'idü'l-me'ânî fî şerhi Hırzi'l-emânî adıyla yazdığı bir şerhi 99 ve İmam Nâfi' kıraatiyle ilgili "el-Bâri'" adlı bir manzumesi (urcûze) vardır.

Bibliyografya :

İbn Âcurrûm. el-Mukaddimetü 'İ-Âcurrûmiy-ye fik:auâ'idicilmi'l-cArabiyye[nşT. M. SadiÇö-genli - Kenan Demirayak|, Erzurum 1997, neşredenlerin girişi, s. I-VIII; Sehâvî. ed-Dau'ü 'l-lâmi', IX, 82; Süyûti. Buğyetü'l-uu'ât, 1, 238-239; İb-nü'l-Kâdî, Cezuetü't-ikübâs, Rabat 1972,1, 221-222; Makkarî, Nefhu'Hlb, VII, 128; Keşfü'z-zu-nûn, II, 1296; İbnü'l-İmâd, Şezerat, VI, 62; Hân-sârî. Rauzâtû'l-cennât, IV, 135-136; Hediyye-tüVârİfîn,\], 145; Muhammedb. Ca'ferel-Ket-tânî. Selvetû't-enfâs, Fas 1316, II, 112; Serkîs, Mu<cem, I, 25-26; Brockelmann, GAL, II, 308-31U;Supp/.,II, 332-335;C. Zeydân, Âdâfa{Dayf). III, 156-157;Sarton, /n(raduc(ıon,lll/l, s. 1009-1010; G. Troupau. "TYois traductîons latines de la Muqaddima d"Ibn Âgurrüm", Etudes d'orien-talisme dediees â la memoire de Leui-Proven-çal, Paris 1962,1, 359-365; a.mlf.. "ibn Âdjur-rüm", EP (İng.), III, 697; Abdullah Kennûn, en-tİübûğu't-Mağribî, Beyrut 1395/1975,1, 220; a.mlf., Mevsû'atü meşâhîri ricâli'l-Mağrib: İbn Âcurrûm, Beyrut, ts., II, tür.yer.; E. Fendik, İkti-fâ'ü't-kanû', Kum 1409, s. 304-305; Ömer Ferruh, Târihu'l-edeb, VI, 393-399; Abdülhâdi el-Fazlî. Fihristü'l-kütübi'n-naf}üiyyeti'l-matbû% Zerkâ 1407/1986, s. 19-20, 115-116; ayrıca bk. tür.yer.; Abdullah el-İmrânî. "İbn Acutrûm", Ma"-lemetu'l-Mağrib, Rabat 1410/1989,1, 145; Sâ-lihiyye, el-Mu'cemü'ş-şâmİl, 1, 4-5; Ekrem Demir, İbn Âcurrûm ue eİ-Mukaddimetü'l-Âcur-rûmiyyesi (yüksek lisans tezi, 1997), ÜÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, tür.yer; Halîfe Büdeyrî, "Nazmü metni'!-Acurrûmiyye", Mecelletü Külliye-ü'd-da'oeti'l-İslâmiyye, VI, Trablus 1398/1989, s. 262-279; Recep Dikici, "İbn Âcurrûm ve el-Âcurrûmiyyesi", TDA, sy. 98 (1995), s. 93-95; Moh. Ben Cheneb. "İbn Âcurrûm", İA, V/2, s. 696-697;a.mlf.. "İbn Âcurrûm", DM/,1, 84-87; ÂzertâşÂzeryûm. "İbn Âcurrûm", DMBl,1,118; 11,413.

İBN ÂDEM 100

İBN ADÎ

84 Şerhu't-Âcurrümiyye, Kahire 197985 Tehzîbü'l-Âcurrû.-miyyefiHtmi kauâ'idi'l-'Arabiyye, Kahire 1371/195186 et- Tuhfetü 's-seniyye bi-şer-hi'l-Mukaddimeti'l-Âcurrûmiy ye, Kahire 135387 Hindistan 1263/1846; Kahire 1290, 1302, 1369; Beyrut 1416/199688 Bulak 1298; Muhammed b. Ömeren-Nevevî el-Câvî'nin Fethu Gâfiri'l-hatıyye cale'l-Keuâkibİ't-celiyye fî-nazmi'l-Âcur-rûmiyye adlı şerhinin kenarında89 nşr. HaİÎ-fe Büdeyrî, Mecelletü Külliyyeti'd-dacve-ti'l-İslâmiyye, Trablus 1398/1989, VI, 269-27990 Grammatica Arabica dicta Gjarumİa, Le-idae 1617; Palermo 1796; Paris 184491 Grammatica Arabica, Roma 163192 Grammatices Ara-bicae, Breslau 161093 ParticulaprimaAgrumiae, Amstelaeda-mi 175594 Al-Adjrou-müeh, Cezayir 186695 Ajrumi-yah des Muhammed b. Daud, Münih 187696 Kitabu'l-aguru-mijja, Ctırestomathie aus arabischen Pro-soschriftstettemiçinde, Berlin 1895, s. 138-15197 Kitâb at-Adschurrumıyyah, Roma 191198 Mcûr-rûmiyye'nin şerh, haşiye, talik, nazım ve tercümeleri İçin bk. İbn Âcurrûm, neşredenlerin girişi, s. IU-VII1; Sarton, lll/l, s. 1010; Brockelmann, GAL, II, 308-310; Suppi, II, 332-335; Ömer Ferruh, VI, 396-399;Abdülhâdîe!-Fazlî, s. 19-20,115-116; Demir, s. 49-61; DMİ, I, 85-8799 Rabat Millî Ktp., Evkaf, nr. 146100 bk. Yahya b. Âdem

Ebû Ahmed Abdullah b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî (ö. 365/976) el-JKâmil adlı eseriyle tanınan hadîs hafızı ve münekkit.277 yılı Zilkadesinde (Şubat 891) Cür-cân'da doğdu. Kendi bölgesinde İbnü'l-Kattân, hadis âlimleri arasında İbn Adî diye tanındı. Arapça'yı iyi bilmediğine dair rivayetlerden onun Arap asıllı olmayıp Türk soyundan geldiği tahmin edilmektedir. İlim geleneğine sahip bir ailede yetişti. Babası, Ebû Zür'a er-RâzTnin talebeleri arasında yer aldığı gibi anne tarafından dedesi Halîl b. Ahmed el-Hemedânî ve kardeşi Ebû Abdullah Muhammed b. Adî meşhur birer âlimdi. İbn AdTnin oğulları Adî. Mansûr ve Ebû Zür'a da başkalarından hadis okumuşlardı. On üç yaşında kendi memleketinde başladığı hadis öğrenimini tamamladıktan sonra ilim tahsili için ilk seyahatini 297 (910) yılında Mısır'a yapan İbn Adî, 305'te (917) İskenderiye'den Semerkant'a kadar pek çok yeri, özellikle Suriye, Irak, Horasan, Cibâl, Mekke ve Medine'yi dolaştı. Bu amaçla gittiği şehirler arasında Adana, Antakya, Harran ve Nusaybin de bulunmaktadır. Tâceddin es-Sübkî ondan tahsil için diyar diyar dolaşan seçkin bir âlim diye söz eder. Seyahat ettiği yerlerde Mâlik, Evzâî, Süf-yân es-Sevrî, Şu'be b. Haccâc, İsmail b. Ebû Hâlid ve daha birçok kişinin hadislerini topladı. Ebû Ya'lâ el-Mevsılî, Nesâî, Hasan b. Süfyân en-Nesevî, Abdan el-Ahvâzî, Ca'fer b. Muhammed el-Fİryâbî, İbn Huzeyme, Zekeriyyâb. Yahya es-Sâcîve Ebü'l-Kâsım el-Begavî İbn Sald el-Hâşi-mî Muhammed b. Osman b. Ebû Şeybe, Ebû Arûbe Hüseyin b. Muhammed el-Cezeri gibi birçok ünlü kişi onun hocaları arasında yer alır. Yine hocalarından İbn Ukde başta olmak üzere Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Sa'd el-Mâlînî, Hamza es-Sehmî, Ebû Abdullah eş-Şîrâzî, Ebû Hâ-mid el-İsferâyînî Ebü'l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed el-Horasânî, kendisinden faydalanmış meşhur isimlerden bazılarıdır. İbn Adî'nin, ei-KâmiJ'de bazı kimselerin bid'at ehli fırkalara mensubiyeti sebebiyle zayıf sayıldıklarını söylemesinden 101 Ehl-i sün-net'e bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Amelde ise Şafiî mezhebindendir.Güçlü bir hafızaya sahip olan İbn Adî ri-vayetlerdeki gizli kusurlar (illetler) ve hadis ricali konularında otorite idi. Birçok hadisi tek başına rivayet etmiş 102 oğullan Adî, Ebû Zür'a ve Mansûr da bu hadisleri ondan nakletmişlerdir. Cerh ve ta'dîl sahasındaki maharetiyle dikkat çekmiş, bu konuda 224 civarında farklı terim kullanmıştır.103 Çok defa cumhurla aynı cerh ve ta'dîl lafızlarına yer vermekle birlikte ilk defa kendisinin kullandığı bazı terimler yanında aynı terimleri farklı anlamda kullandığı da olmuştur. Hemen bütün cerh ve ta'dîl âlimleri onun hadis râvileri hakkındaki görüşlerini delil kabul etmiş, Zehebî kendisini Ah-med b. Hanbel, Buhâri ve Dârekutnî gibi mutedil ve insaflı hadis münekkitleri arasında saymıştır. Talebesi Hamza es-Seh-mî ile Ebû Ya'lâ el-Halîlî, İbn Adî'nin son derece sağlam ve güçlü bir hafızaya sahip olduğunu söylemiş, hadis hafızı Ahmed b. Ebû Müslim el-Fârisî de onun gibi hafızası güçlü birini görmediğini belirtmiştir.İbn Nâsırüddin, İbn Adfyi büyük bir hafız, güvenilir bir imam olarak kabul etmişse de Ebü'l-Velîd el-Bâcî onu, "Hadisinde bir sakınca yok" diye nitelendirerek ikinci derecede güvenilir bir âlim saymış, bu arada kendisini tenkit edenler de olmuştur. Ancak bu tenkitler daha çok onun râvi kusurlarını tesbitteki aşırılığına yöneliktir. Sadece zayıf râvileri ele aldığı eJ-KâmU'de bazı sahâbîlere ve tanınmış mezhep imamlarına da yer vermesi ona yöneltilen tenkitlerin asıl sebebini oluşturmaktadır.104 İbn Adfye yöneltilen diğer tenkitler arasında, yine bu eserinde bir râvinin biyografisini kaydederken o râvi vasıtasıyla nakledilen zayıf bir hadisi zikretmesi ve bu zayıflığın başka bir râviden kaynaklansa bile biyografisini yazdığı kimseden kaynaklandığı intibaını vermesi zikredilebilir. Ayrıca mezhep taassubuyla hareket edip meselâ güvenilir birçok Hanefî âlimini itham ederken zayıflığı sabit olan bazı Şâfıî âlimlerini temize çıkarmaya gayret göstermiştir.105

İbn Adî 365 Cemâziyelâhi rinde (Şubat 976) Cürcân'da vefat etti ve Kürz b. Vebre Mescidi yakınına gömüldü. Abdülkerim es-Semânî (ö. 562/1167) onun kabrini ziyaret ettiğini söylemektedir.

Eserleri.

1. el-Kâmil iî dıfafâ 'i'r-ricâl 106 2200'den fazla zayıf râvinin biyografisini ihtiva etmektedir. Bazı kaynaklarda 107

ona ait eserler arasında sayılan 'İlelü'l-hadîş'in de el-Kâmil olduğu belirtilmiştir.108 İbn Adî eserin başında, yalancılık ve hadis uydurma aleyhindeki hadis ve haberleri geniş bir şekilde naklettikten sonra haklarında az da olsa tenkit ifadeleri bulunan hemen bütün râvileri adlarına göre yarı alfabetik biçimde sıralamış, her râvi hakkında hadis imamlarının görüşlerini ve kendilerinin cerhe-dilme sebebini zikrederek o râvi vasıtasıyla nakledilen hadislerden bazı örnekler vermiştir. Sadece sahih hadisleri toplayan müelliflerin râvileri bile olsa herhangi bir şekilde tenkit edilen muhaddisleri eserine aldığı için kitabında sika râviler de yer almıştır. İbn Adî'nin cerh ve ta'dîl-le ilgili olarak görüşlerine sıkça başvurduğu âlimler arasında İbn Maîn, Buhârî. Ahmed b.

101 Züheyr Osman Ali Nûr, 1,87-90102 bk. Ferd103 a.g.e., II, 158104 Leknevî, s. 340-341, 351105 Zeylaî, Naşbü'r-râye, M. Zâhid Kevserî'-nin girişi, s. 57106 el-Kâmit fi'l-cerh ve't-ta'dîl, el-Kâmil Ti ma.'rifeü'd-dutafâi ue'l-metrûkîn mine'r-ruvât, el-Kâmil fi ma'rifeti ducafâ'i'l-mu-haddişln107 Ziriklî, IV, 103108 Züheyr Osman Aİi Nûr, I, 105

Hanbel. Nesâî, İbrahim b. Ya'küb el-Cûzekânî, Yahya b. Saîd el-Kattân ve Amr b. Ali el-Fellâs; zaman zaman başvurduğu kimseler arasında ise Şu'be b. Haccâc, İbn Uyeyne, İbnü'l-Medînî, İbnü'l-Mübârek. Ebû Arûbe, Abdurrahman b. Mehdi gibi meşhur münekkitler; Şafiî, VekT b. Cerrah, Osman b. Saîd ed-Dârimî ve Ebû Dâvûd es-Sicistânî gibi muhaddis-ler bulunmaktadır. İbn Adî'den önce de zayıf râvileri ele alan eserler yazılmakla beraber bunlar el-Kâmil kadar geniş muhtevalı olmadıkları için Tâceddin es-Sübkî, el-Kâmil gibi bir eserin daha önce yazılmadığını söylerken adına uygun mükemmellikte bir kitap olduğunu da belirtmiştir. İbn Adî'den sonraki cerh ve ta'dîl imamları bu eserden nakillerde bulunmuşlardır. Hamza es-Sehmî. Dârekutnf-den zayıf muhaddislere dair bir kitap yazmasını istediği zaman Dârekutnî bu konuda İbn Adî'nin el-Kâmil'ınm yeterli ol-duğunu, ondan daha mükemmelinin yazılamayacağını söylemiştir. Âlimlerin övgüsüne mazhar olan el-Kömil'm ismine uygun bir şekilde mükemmel olduğu ifade edilmekle birlikte Sehâvî gibi bazı kimseler, zayıf râvileri ele alan bir eserin el-Kâmil şeklinde adlandırılmasının doğru olmadığını ileri sürmüşlerdir. İbn Adîei-Kâmil'e Hz. Peygamber'e yalan isnadı, ilk üç neslin hadis rivayetine verdiği önem, kitâbetü'l-hadîs, kendi dönemine kadar yaşayan cerh ve ta'dîl imamları, hadisi red veya kabul edilecek râvilerin nitelikleri gibi pek çok konuya temas eden ayrıntılı bir mukaddime yazmıştır. Subhî Bedri es-Sâmerrâî tarafından önce eserin mukaddimesi yayımlanmış (Bağdat 1397/1977), daha sonra tamamı bir komisyon tarafından yedi cilt halinde neşredilmiştir (Beyrut 1404/1984, 1405/1985). Topkapt Sarayı Müzesi Kütüphanesi 109 Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriy-ye 110 ve Millet Kütüphane-si'nde 111 bulunan nüshalar esas alınarak yapılan bu neşirde yazmalarda yer alan dokuz râvi zikre-dilmediği gibi çok sayıda okuma hatası da yapılmıştır.112 Ayrıca eserde geçen 8231 hadisin ilk harflerine göre yan alfabetik, râvi adlarının da tam alfabetik fihristi yapılarak ek cilt şeklinde yayımlanmıştır. İhtiva ettiği çok sayıdaki hadis sebebiyle eser mevzuat kitapları ve meşhur sözlere dair kitaplar için de önemli bir kaynak teşkil etmiştir. el~Kâmil"m Şebîb b. Se-lîm'e kadar olan kısmı, Câmiatü'1-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye'de tahkik edilmek üzere on öğrenciye yüksek lisans tezi olarak verilmiş, 1406-1408 (1986-1988) yılları arasında Hüseyin b. Ali el-Esved'e kadar olan ilk altı kısım tamamlanmıştır. Zayıf râvileri incelediği Mizâ-nü'1-Füdâl adlı eserinde el-KâmiH esas alan ve bir kısım güvenilir râvileri basit bir cerh yüzünden zayıf gösterdiği için İbn Adî'yi yer yer tenkit eden Zehebî. eî-Kâ-mil'de bulunup da hafızalarının zayıf olduğu ileri sürülen bazı sahâbîve mezhep imamlarına eserinde yer vermemiştir. İb-nü'l-Kayserânî, el-Kâmil'de yer alan zayıf ve uydurma hadisleri ed-Dehîra ti'l-ehâ-dîşi'l-mevzuca 113 adlı eserinde toplayıp alfabetik sıraya koyduğu gibi 114 bu esere Tek-miletü'l-Kâmil adıyla bir de zeyil yazmıştır. Eserde mevcut zayıf ve uydurma hadisleri çağdaş müelliflerden Yûsuf el-Bikâî de derleyerek alfabetik bir eser hazırlamıştır. İbnü'r-Rûmiyye el-Kâmil'i hem ihtisar etmiş hem de esere eî-Hâ-iil fî tekmileti'l-Kâmil adıyla büyük bir zeyil yazmıştır. Ziyâeddin el-Makdisî el-Cemmâîlî de râvilere ait bazı hadisleri ter-kederek el-Müntehab min kitâbi'1-Kâmil adını verdiği bir çalışmada eseri özetlemiştir. Bu eserin bazı kısımları Dârü'I-kütübi'z-Zâhİrİyye'de 115 bulunmaktadır. el-KâmiVi Ahmed b. Aybek ed-Dim-yâtî Umdetü'l-fâzıl fi'htişâri'l-Kâmil adıyla ihtisar etmiş olup müellif hattı nüshası Berlin Königlichen Bibliothek'te 116

mevcuttur. Makrîzîtarafından yapılan muhtasar ise Eymen b. Arif ed-Dımaşkî tarafından Millet Kütüphanesi'n-deki 117 müellif hattıyla yazılmış yegâne nüshasına dayanılarak yayımlanmıştır (Kahire 1415/1994). Ebû Gudde, M. Zâhid Kevserî'nin el-Kâmiî tenkit için İbda ti vücûhi't-te'addî iî Kâmili İbn cAdî adıyla bir eser yazdığını belirtmektedir.118 Züheyr Osman Ali Nûr, İbn Adî ve bu eseri üzerine Mekke Ümmülkurâ Oniversitesi'nde bir doktora tezi hazırlamış ve bu çalışma neşredilmişti. 119

2. Esâmî men reva fanhüm Muham-med b. İsmâKîî el-Buhârî min meşâyi-hihî ellezîne zekerahüm iî CâmiHhi'ş-şahîh. Bazı kaynaklarda Esmâ'ü (Tesmi-yetü) şüyûhi'l-Buhârî diye zikredilmektedir. Müellifin, Buhârî'nin el-Câmi'u'ş-şahîh'te kendilerinden rivayette bulunduğu 296 hocasının adlarını alfabetik olarak sıralayıp bazıları hakkında kısaca bilgi verdiği, bazılarının ise adını zikretmekle yetindiği bu küçük hacimli eseri Âmir Hasan Sabrî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1414/1 994). Âmir Hasan, eserin Buhârî'nin eJ-CânıiVş-şa/ıîh'teki hocalarından otuz beşini kapsamadığını tesbit etmiştir. 120

3. Müsnedü Ebî Hanîfe. Ebü'l-Müeyyed Muhammed b. Mahmûd el-Hârizmî, Ebû Hanîfe'ye ait on beş müsnedden altıncısını İbn Adî'nin derlediğini söylemektedir. 121

4. Esmû'ü'ş-şahâbe. Bir nüshası günümüze ulaşan eser İbn Hacer tarafından el-jşâbe'nin muhtelif yerlerinde 109 III. Ahmed, nr. 2943110 Hadis, nr. 364111 Feyzullah Efendi, nr. 1505112 Züheyr Osman Ali Nûr, II, 207-223113 Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr 290114 el-Kâmil, neşredenin girişi, s. t115 nr. 364116 nr. 9944117 Murad Molla, nr. 575118 Leknevî, s. 341119 İbn cAdî ue menhecü-hû fi kitâbi'l-Kâmil fi dıfafâH'r-ricâl adlı iki cilt hacminde, I-II.RIyad 1418/1997120 bk. s. 22-26121 Cârm'u'i-me-sânîd, I, 5, 72-73

nakledilmiştir.122

İbn Adî'nin ayrıca el-İntişâr caid muh-taşari'l-Müzenî iî furifi'l-fıkhi'ş-ŞâfFî 123 kendilerinden faydalandığı çok sayıdaki âlim hakkında bilgi verdiği Mu'cem Cem'u ehûdîşi'l-Evzâ'î ve Süfyâni'ş-Şevrî ve Şucbe ve İsmâ'îl b. Ebî Hâlid ve cemâht mine'l-mukıl-lîn ve Müsnedü hadîsi Mâlik b. Enes adlı eserleri bulunduğu belirtilmektedir.

Bibliyografya :

İbn Adî. el-Kâmit(nşr. Yahya Muhtar Gazzâvî), Beyrut 1409/1988, neşredenin girişi, s. y-k;Seh-mî, Târihu Cürcân(nşr. M.AbdülmuîdHan), Beyrut 1407/1987, s. 225-227; Sem'ânî, ei-Ensâb, III, 221-222; İbn Asâkir. Târthu. Dımaşk, IX, 771-772; İbn Hayr. Fehrese, s. 208-209, 221; İbnü'l-Cevzî. ef-Muntazam(Atâ|. XIV. 244-245; Yâkût. Muccemü't-büldân,I, 356; Muhammed b. Mahmûd e!-Hârizmî, CâmiSi'l-mesânîd, Beyrut, ts. (Dârü'l-kütübi'l-Arabiyye). I, 5, 72-73; İbnü'l-Esîr, et-Lübâb, II, 270; Zehebî. el-cİber, Beyrut, ts., II, 121; a.mlf.. Mtzânü't-i'tidâl, I, 2; II, 629;a.mlf., /\(/âmü'n-nüiie(â XVI, 154-156; a.mlf., Tezki-retü 'l-huffâz, III, 940-942; Yâfiî. Mir'atu 'l-cinân, II, 381; Sübkî. Tabakât, II, 233; İbn Kesîr, el-Bi-dâye, XI, 283; Irâki, Fethu't-muğiş, s. 463; Makrîzî, Muhtaşarü't-KamU fi'd-dıfafâ ue cile-ti'l-hadîş (nşr. Eymen b. Arif ed-Dımaşki), Kahire 1415/1994, s. 5-35; İbn Hacer. Lisanü'l-Mt-zân, 1, 6; İbn T^ğrîberdî, en-NCıcûmü'z-zâhire, IV, 111; Makkarî, Nefhu'Htb, II, 597; Keşfü'z-zu-nûn, 1,624; II, 1382, 1681; İbnü'l-İmâd, Şezerât, III, 51; Leknevî. er-fief ue't-tekmU, s. 339-351; Ahlwardt. Verzeichnis, IX, 395; Kettânî. er-Ri-sâletü't-müstetmfe, Kahire 1332, s. 108-109; Hediyyetü'l-'ârifîn, I, 447; îzâhu'l-meknûn, II, 274; Brockelmann. GAL Suppt., 1,280; Kehhâle, Mufcemü'l-mü'eUifîn,Vl, 82; Sezgin. GAS (Ar.), I. 399-400; Zeylaî. Naşbü'r-râye, (baskı yed yok) 1393/1973, M. Zâhid Kevseri'nin girişi, s. 57; KaysÂl-İ Kays, el-Irâniyyûn,]l, 424-427; Ziriklî, el-A'lâm (Fethullah), IV, 103; Sükeyne eş-Şihâ-bî. Muhtasara Târihi Dımaşk, Dımaşk 1989, XIII. 131-132; Cezzâr, Medâhilü'l-mtfetlifîn, II, 984-985.

İBNAHMER

Ebü'l-Hattâb Amr b. Ahmer b. Amerred b. Ferrâs el-Bâhilî (ö. 75/694 civarı) Muhadramûn şairlerinden.Necid bölgesinde Yezbül dağı ve Kaâkı' yöresinde yerleşmiş olan Bâhile kabilesinin Ferrâs koluna mensuptur. İbn Ahmer ve kabilesinin ne zaman müslüman olduğu konusunda kesin bilgi yoktur. 634 yılında Hz. Ebû Bekir tarafından Hâlid b. Ve-lîd kumandasında Bizans'a karşı gönderilen ve Suriye'nin fethini gerçekleştiren orduda bulunduğu bilinmektedir.124 Bir düşman askerinin attığı okla bir gözünü kaybettiği için "A'ver" lakabıyla da anılır.125 İbn Ahmer bir şiirinde bu olayı anlatmış ve düşmanına lanetler yağdırırken kumandanı Hâlid b. Velîd'den övgüyle söz etmiştir. İbn Ahmer, kabilesinden bazı grupların Suriye, Horasan ve Basra taraflarına göç ettiği sırada veya Suriye'nin fethinden sonra Cezîre'ye yerleşmişti.Bir kasidesinde doksan yaşına bastığını, yakalandığı hastalığa doktorların çare bulamadığını, şifayı yalnız Allah'tan beklediğini anlatan İbn Ahmer'in 126 bu ifadelerinden İslâm'ın zuhurundan on beş yıl önce doğduğu ve Eme-vî Halifesi Abdülmelik b. Mervân ile (685-705) onun Medine valisi Yahya b. Hakem'e methiyeleri bulunduğuna göre 127 onların zamanında ve 75 (694) yılı civarında vefat ettiği anlaşılmaktadır. Merzübânî'nin, Hz. Osman döneminde öldüğüne dair rivayeti 128 doğru değildir.Ebû Amr b. Alâ, Arap dilini düzgün konuşan Bâhile kabilesinde doğup yetişen İbn Ahmer'in üslûp bakımından başarılı bir şair olduğunu söyler 129 Muhammed b. Habîb onu zamanının en önde gelen şairlerinden kabul eder.130

İbn Sellâm el-Cumahî ise İbn Ahmer'e İslâm şairlerinin üçüncü tabakasında yer verir.131 Hz. Ömer, Osman, Ali, Abdülmelik b. Mervân. Nu'mân b. Beşîr, Yahya b. Hakem. Hâlid b. Velîd gibi halife, vali ve kumandanlarla Emevîler'in İleri gelenlerine kasideler yazan şair, Yezîd için nazmettiği yergi şiirinden dolayı onun takibine uğramış, ancak kaçarak hayatını kurtarabilmiştir. Hz. Ali'nin halife olmasından sonra ona hitaben yazdığı, kendi-sinden özür dileyen kasidesi onun Emevî taraftan olduğunu göstermektedir.Bazı beyit ve mısraları vecize, hikmet ve özlü söz niteliğinde olan İbn Ahmer'in şiirleri son derece fasih bulunduğu için başta Câhiz'in eJ-Beydn'ı ile el~Haye-vân'ı, Sîbeveyhi'nin el-Kitâ\ İbn Kutey-be'nin 'Uyûnü'l-ahbâr'ı ile Edebü'J-ifâ-tib'i, Müberred'in el-Muktedab' ile eJ-Kâmil'i olmak üzere lügat, gramer ve edebiyat kitaplarında SOO'den fazla beyti örnek (şâhid) olarak zikredilmiştir. İbn Manzür Lisânü'l-'Ara&da onun 200

122 Sezgin, I, 399123 îzâhu'l-meknûn, II, 274124 Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, VIII, 233125 İbn Ku-teybe, I, 356126 a.g.e., I. 356-357127 Ebü'l-Fe-rec el-İsfahânî, Vlll, 233128 el-Nu'cetnü'ş-şıfarâ', s. 214129 ibn Kuteybe, s. 357-358130 Âmidî. s. 37131 Fuhûlü'ş-şu'arâ', s. 580-581

kadar beytiyle istişhâd etmiştir. el-Hamâ-se'sinde en güzel şiir parçalarına yer veren Ebû Temmâm. İbn Ahmer'in şiirlerinden de seçmeler yapmıştır.132 İbn Ahmer şiirlerinde Arap dilinde hiç rastlanmayan, Arâmîce veya Farsça kökenli olması muhtemel bazı garîb ve nâdir kelimeler kullandığı için edebiyat eleştirmenlerince tenkit edilmiştir. Bu sebeple İbn Cinnî el-Haşâ'iş'in-de "Sadece bir tek fasih Arap'tan rivayet edilen garîb ifadeler" başlığı altında onun bu nevi kelimelerini açıklamıştır. İbnü'ş-Şecerî ise eJ-Emdiî'sinde iki bölümü 133 İbn Ahmer'in bir kasidesinin şerhine ayırmıştır. İbn Ahmer'in şiirleri Asmaî tarafından derlenerek divan haline getirilmiştir. Bu divanın Ebû Hatim es-Sicistânî, İbn Dü-reyd ve Ebû Ali el-Kâlî rivayetleriyle intikal eden nüshalarının Endülüs'e kadar yayıldığı rivayet edilir. Abdülkâdir el-Bağdâ-dî, İbnü's-Sikkît rivayetiyle de gelen bu divanın birçok nüshasına başvurduğunu ifade etmektedir.134 Hüseyin Atvân şairin biyografi, dil ve edebiyat kitaplarında dağınık halde bulunan şiirlerini derleyerek Şicru cAmr b. Ahmerel-Bâhüîadıy\a neşretmiştir (Dımaşkl971).Çeşitli eserlerde yer alan İbn Ahmer'e ait beyit ve şiir parçalarının farklı vezin ve kafiyelerde olması, çok sayıda uzun kasidesinin zamanımıza intikal etmediğini göstermektedir. Onun günümüze ulaşan uzun kasideleri arasında, döneminin Medine valisi Yahya b. Hakem'e hitaben kaleme aldığı, onu öven ve zekât memurlarının halka reva gördüğü zulümden şikâyette bulunan elli bir beyitlik kasidesi Ebû Zeyd el-Kureşfnin Cemhere'siyle 135 Hüseyin Atvân'ın neşrettiği eserde 136 yer almaktadır. Suriye'ye göç ettiğinde çektiği sıkıntıları dile getiren, beğenmediği hayat tarzını hicveden uzunca bir kasidesi de bu eserde mevcuttur 137 Yezîd b. Muâviye için nazmettiği altmış sekiz beyitlik hicviye ile otuz otuz beş beyitlik birkaç kasidesi 138 dışındakiler küçük parçalar ve beyitler halindedir. ei-Egönf de 139 sadece üç beyti yer alan, Hz. Ömer'e methiye olarak nazmedilmiş çok güzel ve uzun bir kasidesinin muganniye Cemile tarafından bestelenip okunduğu ve dinleyenlerin göz yaşlarını tutamadığı kaydedilir.

Bibliyografya :

İbn Ahmer, ŞicrucAmr b. Ahmer el-Bâhİlî{T\şr. Hüseyin Atvân), Dımaşk 1971, tür.yer; Ebû Zeyd el-Kureşî. Cemhere (Hâşimî). II, 841-851, ayrıca bk. tür.yer.; Sîbeveyhi, Kitâbü Sîbeueyhl (nşr Abdüsseiâm M. Hârûn), Kahire 1403/1983, tür.yer.; Cumahî, Fuhülü'ş-ştfarâ*, s. 580-581; İbn Kuteybe, eş-Şicr ue'ş-şu'arâ*, I, 356-359; Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, el-Eğânî, VIII, 232-234; Âmİdî. el-Mü1 telif [nşr. F. Krenkow), Beyrut 1402/ 1982, s. 37; Merzübânî. Mu'cemü 'ş-şu'arâ1 (nşr. F. Krenkow|, Beyrut 1402/1982, s. 214; İbn Cinnî, el-Haşâ'iş (nşr. M. Ali en-Neccâr), Kahire 1374/ 1955, II, 21-23; A'lem eş-Şentemerî, Şer/ıu Hamaseti Ebl Temmâm (nşr. Ali Mufaddal Hammû-dân), Beyrut 1413/1992, II, 998-999; İbnû'ş-Şeceri, el-EmâlUnşr. Mahmûd M. et-Tanâhî), Kahire 1413/1992,1, 207-227, ayrıca bk. tür.yer.; Abdülkâdir el-Bağdâdî, Hİzânetü.'1-edeb, V!, 256-258, ayrıca bk. tür.yer.; Sezgin, GAS, II, 195-196;Ch. Pellat. "ibn Ahmar", E/2 (İng.). III, 697-698.

İBN AİŞE, MUHAMMED

Ebû Ca'fer Muhammed b. Âişe (ö. 125/743) Emevîler devrinde yaşamış Medineli musikişinas.Küçükyaştan beri sürekli annesiyle birlikte bulunduğundan İbn Âişe diye tanındı. Kinde oğullarından Kesîr b. Sait'in, diğer bir rivayete göre ise Benî Sehm'in azatlısı olan annesi kadın berberiydi. İbn Âişe, devrin büyük musikişinasları Mâlik b. Ebü's-Semh et-Tâî, Ma'bed b. Vehb ve Cemile es-Sülemiyye'nin yanında yetişti.Devrinin devlet büyüklerinden yakın ilgi ve iltifat gören İbn Aişe, özellikle mûsi-kili toplantıların vazgeçilmez kişileri arasında yer aldı. Şöhretinin en parlak olduğu devir II. Yezîd {720-724}, Hişâmb. Abdülmelik (724-743) ve II. Velîd'in (743-744) hilâfetleri dönemidir. Bilhassa II. Velîd ona hocaları Ma'bed ve Mâlik'ten daha fazla İltifat etmiştir.İbn Âişe'nin vefatıyla ilgili çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Bazı kaynaklarda Hişâm b. Abdülmelik, bazılarında ise II. Velîd'in hilâfeti döneminde öldüğü kaydedilmektedir. Bir rivayete göre, II. Velîd döneminde hilâfet merkezi Dımaşk'tan Medine'ye döndükten hemen sonra Vali İbrahim b. Hişâm b. İsmail el-Mahzûmî"-nin verdiği davette korkulukları bulunmayan bir balkondan aşağıya itilmek suretiyle öldürülmüştür. Bazı kaynaklar aynı davette ayağı kaydığı için balkondan düşüp öldüğünü kaydeder. II. Yezîd'in oğlu Gamr'ın da bulunduğu bir toplantıda Gamr'ın şarkı isteğini kabul etmemesi üzerine balkondan aşağıya atıldığı veya ayağı kaymak suretiyle düşüp öldüğü de rivayet edilmektedir.

132 Alem eş-Şen-temerî, n, 998-999133 XXI. ve XXII. meclisler134 Hizânetü'l-edeb, IX, 205135 II, 841-851136 Amrb. Atımer el-Bâhilî, s. 95 vd137 s. 79-86138 s. 78, 166139 VIII. 233-234

Hocası Ma'bed'den sonra zamanın en iyi mugannisi olduğu kaydedilen İbn Âişe aynı zamanda iyi bir ûdî idi. Ancak onun mugannîliğinin daha ön planda olduğu kabul edilir. İbn Âişe kendi eserlerinin yanı sıra İbn Abbâd, Ubeydullah b. Süreye, Mâlik b. Ebü's-Semh, Ma'bed b. Vehb gibi sanatkârların bestelerini de seslendirmiştir. Şiirlerini bestelediği şairler arasında Hutay'e, Cerîr b. Atıyye, Ömer b. Ebû Rebîa. II. Velîd b. Yezîd, Ümeyye b. Ebû Aiz el-Amrî el-Hüzelî, Haris b. Hâlid el-Mahzûmî en meşhurlarıdır.İbn Âişe'nin şarkı söylemeye başlama tarzı çok tutulmuş, Kur'ân-ı Kerîm, şiir veya şarkı okumaya güzel bir şekilde başlayanlar için kullanılan, "İbn Âişe gibi başladı" ifadesi darbımesel haline gelmiştir. Okuduğu şarkıların dinleyiciler üzerinde büyüleyici bir tesir bıraktığı ve insanların onun sesini işitmek için âdeta peşinden koştuğu kaydedilmektedir. Bütün vaktini mescidde geçiren bir zahidin onun sesini duyduktan sonra zamanının büyük kısmını onun şarkılarını dinlemeye ayırdığı için İbn Âişe'ye "zahide zühdünü ter-kettirecek kadar güzel sese sahip sanatkâr" denilmiştir. İshak el-Mevsılî onun hakkında Kitâbü Ahbâri Muhammed b. Â'işe adıyla bir eser kaleme almıştır.

Bibliyografya :

İbn Abdürabbih, el-clkdü.'i-ferîd,V\, 35, 36; Mes'ûdî. Mürûcü'z-zeheb (Abdülhamîd), III, 227-228; Ebü'l-Ferec el-İsfahânî. el-Eğânî(nşr Abdü-lemîr AH Mühennâ), Beyrut 1986, II, 203-235; IV, 398-402; Ebû İshakel-Husrî. Cem'u'l-ceuâ-hir fı'l-mülatı ue'n-neoâdir(nşr. M. Emîn el-Hâ-cî), Kahire 1353, s. 160; İbn Manzûr, Muhtârü'l-Eğânl, Beyrut 1383/1964, IX, 371-384; Nüvey-ri. Nihâyetü'l-ereb, İV, 280-287; Safedî, el-Vâft, III, 181-182; H. G. Farmer, A Histoıy ofArabian Music, London 1929, s. 82-83; Ziriklî. el-A'lâm (Fethullah), VI, 179; Ali el-Useylî el-Amilî, el-Öı-nâ fı'l-İslâm, Beyrut 1404/1984, s. 75-79; Ab-dülemîr Ali Mühennâ. Atybârü'l-muğannin ue'l-muğanniyât, Beyrut 1990, s. 175-181; Semîr Şeyhânî. Eşherü't-muğannîn 'indeVArab, Beyrut 1413/1992, s. 31-35;Şevki Dayf. eş-Şi'rue't-ğınâ fı't-Medtne ve Mekke ti-'aşri Benî Ûmey-ye, Kahire, ts., s. 60-61; Bustânî, DM,1, 574-576; Mu.A, I, 21; Ch. Pellat, "IbncÂ'i§ha", EF (İne.). III, 698

İBN ÂİŞE, UBEYDULLAH B. MUHAMMED

Ebû Abdirrahmân Ubeydullah b. Muhammed b. Hafs el-Kureşî el-Basrî (Ö. 228/843) Hadis ve nesep âlimi.140 (757-58) yılından sonra Basra'da doğduğu tahmin edilmektedir. Âişe bint Talha b. Ubeydullah'ın soyundan geldiği için İbn Âişe künyesi, ayrıca Ayşî veya Âişî nisbeleriyle anılır. Teym kabilesinden olup Basra'nın soylu ailelerinden birine mensuptur. Hadis ve nesep âlimi olan ve güzel hitâbetiyle tanınan babası ile oğlu Abdurrahman da dönemin tanınmış iki edip ve şairiydi. Abdurrahman 217 (832) yılında çıktığı bir yolculuktan sonra kayboldu ve bir daha kendisinden haber alınamadı. İbn Âişe'nin tahsil için Bağdat'a gittiği, 219 (834) yılında orada hadis dersleri verdiği kaydedilmektedir.İbnÂişe babasından, Hammâd b. Seleme, Cüveyriye b. Esma, Ebû Avâne el-Vâ-sıtî, Süfyân b. Uyeyne, İbnü'l-Mübârek, Vüheyb b. Hâlid gibi âlimlerden hadis dinlemiş; kendisinden de Ebû Bekir el-Es-rem, İbn Menî. Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Ebû Hatim er-Râzî, Ebû Zür'a er-Râzî, Ya'-küb b. Şeybe. İbrahim el-Harbî, İbn Ebü'd-Dünyâ ve Ahmed b. Hanbel gibi tanınmış kişiler hadis rivayet etmişlerdir.Aynı zamanda dil âlimi olan İbn Âişe ey-yâmü'l-Arab'ı iyi bilirdi ve nesep ilminde otorite sayılırdı. İbrahim el-Harbî'ye göre hadis alanında Yahya b. Maîn, Ahmed b. Hanbel ve İshak b. Râhûye'den üstündü. Ahmed b. Hanbel, Ebû Dâvûd, Ebû Hatim er-Râzî ve İbn Hibbân'ın hadis rivayetinde "sadûk" ve "sika" terimleriyle değer-lendirdikleri İbn Âişe'nin rivayetleri Ahmed b. Hanbel'in el-Müsned ile Ebû Dâvûd, Tirmizîve Nesâfnines-Sünen'le-rinde yer almıştır.İbn Âişe, soylu bir aileye mensup olmasına rağmen bundan söz etmeyecek kadar mütevazı idi. Basra'nın en cömert insanı kabul edilirdi. Hatta cömertliği yüzünden muhtaç duruma düştüğü söylenir. Güzel ve fasih konuşan, hikmetli sözler söyleyen İbn Âişe, üstün ahlâkı ve meziyetleri sebebiyle halktan ve idarecilerden itibar görmüş, Hârûnürreşîd onu huzuruna kabul ederek takdir hislerini bildirmiştir.140

Bazı âlimler gibi İbn Âişe de Kaderiyye mezhebine mensup olmakla itham edilmiş, ancak muhaddisler bunun doğru olmadığını belirtmişlerdir. Kur'an'ın mahlûk olduğu görüşünü kabul etmediği için Ahmed b. Hanbel'e düşmanlık besleyen ve onun öldürülmesini isteyen Ahmed b. Ebû Duâd'a yakınlığı göz önünde bulundurularak böyle bir ithama mâruz kaldığı düşünülebilir. Nitekim Basra Kadısı îsâ b. Ebân'ın görevine son vermesi için Bağdat'a, İbn Ebû Duâd'ın yanına gittiği, bunun üzerine İbn Ebû Duâd'ın îsâ b. Ebân'ın azledilmesini emrettiği, fakat İbn Ebû Duâd'ın oğlu Ebü'l-Velîd'in ricası üzerine daha sonra bu kararından vazgeçtiği bilinmektedir. İbn Âişe 17 Ramazan 228'de (19 Haziran 843} Basra'da vefat etti.

Bibliyografya :

İbn SaU et,-Tabakâl, VII, 301; Halîfe b. Hay-yât. et-Tabakât(Zekkâr), II, 578; a.mlf.. et-Târih (Ömerî), s. 479;Buhârî, et-Târîhu'l-kebîr, V, 400; a.mlf., et-Târthu'ş-şağir, II, 357; İbn Kuteybe. e/-Ma'ânT(Ukkâşe). s. 523, 140 Hatîb. X, 315

598; İbn Ebû Hatim. el-Cerh ve't-ta.cdtl, V, 335; İbn Hibbân, eş-Şikât, VIII, 405; İbn Hazm. Cemhere, s. 140; Hatîb. Tâ-rlhu Bağdâd, X, 314-318; SenVânî, et-Ensab, IX, 106-107; İbniH-Esîr. et-Lübab, II, 368-369; Mizzî. Tehzibül-Kemâl, XIX, 147-152; Zehebî. A'lâmü'n-nübela*, X, 564-567; a.mif., e/'/öer, I, 316; a.mlf.. et-Kâşif, II, 204; İbn Hacer, Tehzî-bü't-Tehzîb, VII, 45-46; a.mlf.. Takribü't-Tehzîb, ], 538; İbnin-İmâd. Şezerât, 11, 64; Ziriklî, el-A'lâm, IV, 352-353; Ch. Pellat. "ibn 'AMşha", Ö2(İng.), III, 698.

İBN ÂİZ

Ebû Abdillâh (Ebû Ahmed) Muhammed b. Âiz b. Ahmed el-Kâtib el-Kureşî ed-Dımaşkî (ö. 233/847) Siyer ve megâzî âlimi.150 (767) yılında muhtemelen Dımaşk'-ta doğdu. Dedesinin adı Abdurrahman. Ubeydullah ve Saîd olarak da kaydedilmektedir. Abbasî Halifesi Me'mûn zamanında (813-817) Güta(Dımaşk) Dîvânü'l-harâc kâtipliği yapan İbn Âiz güvenilir bir âlim, hadis hafızı, Mu'tezile mezhebine mensup (Kaderî) muttaki bir zat olarak bilinmektedir. İsmail b. Ayyaş. Velîd b. Müslim, Yahya b. Hamza el-Hadramî. At-tâf b. Hâlid, Heysem b. Humeyd, Velîd b. Muhammed el-Muvakkarî. Süveyd b. Ab-dülazîz, Abdurrahman b. Mağrâ ve Vâkıdî gibi âlimlerden hadis rivayet etmiş; kendisinden de Ahmed b. İbrahim el-Büsrî, Ahmed b. Ebü'l-Havârî, Ca'fer b. Muhammed el-Firyâbî, Abdurrahman b. Abdüs-samed es-Sülemî. Ebü'l-Ahves el-Ukberî, Ya'küb el-Fesevî, Yezîd b. Abdüssamed ve Ebû Zür'a Abdurrahman b. Amr ed-Dı-maşki rivayette bulunmuşlardır. İbn Âiz 25 Rebîülâhir 233 (8 Aralık 847) tarihinde Dımaşkta vefat etti. Süyûtî ise onun Bey-hak'ta öldüğünü kaydeder.141

Ayrıca 232 (846) veya 234 yılında öldüğü de rivayet edilmektedir.

Eserleri.

1. eİ-Meğözi. İbnSeyyidün-nâs yazarken günümüze ulaşmayan bu eseri başlıca kaynak olarak kullanmış ve kitabın bir kısmını Ebü'l-Kâ-sım Hızır b. Ebü'l-Hüseyin el-Ezdî ed-Dı-maşki'ye okuyup tamamını rivayet konu-sunda kendisinden icazet almıştır. 142

2. el-Fütûh. Müellifin dönemine kadar yapılmış olan fetihler hakkındadır. 3. eş-Şavtfif. Yaz aylarında yapılan seferlerle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Son iki eseri Zehebî el-Fütûh ve'ş-şavâ'if adıyla bir kitap olarak kaydeder. 143

4. Siyer. Hz. Peygamber'in hayatının tamamından bahsetmesi sebebiyle eJ-Megözf den ayrı bir eser olmalıdır. İbn Âiz'in bunlardan başka bazı eserlerinin bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir.

Bibliyografya:

Buhârî. et-Târîhu'l-kebîr. I, 207; Ebû Zür'a ed-Dımaşki, Târîh(nşr. Şükrullah b. Ni'metullah el-Kücânî). Dımaşk 1980, s. 288-289; İbn Hibbân, eş-Şİkât, IX, 75; İbn Asâkir, Târlhu Dımaşk, XV, 486-489; İbn Seyyİdünnâs. cUyûnü'l-eşer, II, 344; Mizzî. Tehzîbü't-Kemâl, XXV, 427-429; Zehebî, A'lâmü'n-nübetâ', XI, 104-107; a.mlf., el-'İber, I, 326; Safedî. et-Vâfî, III, 181; İbn Tağ-rîberdî, en-Nücûmü'Z'Zâhİre, I, 265; Süyûtî, Ta-bakâtü'l-huffâz (Ömer), s. 206; İbnü'l-İmâd. Şezerât (Arnaût). II!. 154; Sezgin. GAS(Ar). 1/2, s. 114-115; RRosenthal. "ibn Âaidh", E^fİng.), [11.698.

İBN AKİL, BAHÂEDDİN

Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b. Abdirrahmân b. Abdillâh b. Akil el-Hemedânî (ö. 769/1367)İbn Mâlik et-TâTnîn el-EIfıyye'sine yazdığı şerhle tanınan dil ve fıkıh âlîmi.698'de (1299) Halep yakınındaki Bâlis kasabasında dünyaya geldi. Kahire'de doğduğu da rivayet edilir. 694 (1294) veya 700 (1301) yıllarında doğduğunu kaydeden kaynaklar da vardır. Soyu Hz. Peygamber'in amcazadesi Akil b. Ebû Tâlib'e dayandığından İbn Akil künyesiyle tanınır. Mısrî, Bâlisîve Halebî nisbelerinin yanı sıra ataları arasında Hemedan ve Âmid'de (Diyarbekir) oturanlar bulunduğundan Hemedânî ve Âmidî nisbeleriyle de anılır.İlk tahsilini tamamladıktan sonra öğrenimini ilerletmek amacıyla Kahire'ye giden İbn Akil burada on iki yıl süreyle Ebû Hayyân el-Endelüsrnin derslerine devam etti. Ondan İbn Mâlik'in et-Teshîl'i ile Sî-beveyhi'nin el-Kitdb'ını okudu. Daha sonra Alâeddin Konevî'den Arap dili ve edebiyatı, tefsir, kelâm, mantık, fıkıh, hilaf ve usul, Hatîb el-Kazvînî"den belagat. Ta-kıyyüddin İbnü's-Sâiğ'den kıraat dersleri aldı. Vezîre lakabıyla tanınan Sittülvüze-râ. Bedreddin İbn Cemâa, Şerefeddin İb-nü's-Sâbûnî, Zeyneddin el-Kettânî, Hasan b. Ömer el-Kürdî gibi âlimler de hocaları arasında yer almaktadır.

141 Jabakâtü'l-huffâz, s. 206142 'Uyü-nü'l-eser, II, 344143 AHâmü'n-nübelâ3, XI, 106

İbn Akil. 727'de (1327) Mısır kadısı olan hocası Hatîb el-Kazvînîve İzzeddin İbn Ce-mâa'ya kadı nâibliği yaptı. 759 (1358) yılında İbn Cemâa'nın Emîr Sargatmış tarafından azliyle boşalan Mısır kadılığına getirildi. Ancak bu görevde emîrin tutuklanması sebebiyle seksen gün kalabildi. İdarî görevlerinin yanında Kahire'de Kut-biyyetü'l-kübrâ (el-Atîka) Medresesi, İmam Şafiî Zaviyesi, Haşşâbiyye Zaviyesi ve Nâ-sırî Camii'inde başta tefsir ve fıkıh olmak üzere İslâmî ilimlerin hemen her dalında dersler veren İbn Akil, hocası Ebû Hay-yân'dan sonra Kahire İbn Tolun Camii müderrisliğine getirildi. Burada verdiği dersler çok rağbet gördü. Tedris faaliyetini vefatına kadar devam ettiren İbn Akil'in öğrencileri arasında damadı Şeyhülislâm Sirâceddin Ömer b. Raslân el-Bulkinî, to-runları Kâdıikudât Celâleddin Abdurrah-man b. Ömer el-Bulkinî ve Bedreddin Muhammed b. Ömer el-Bulkinî ile Veliyyüd-din ei-Irâki ve Cemâleddin b. Zahîre gibi birçok âlim bulunmaktadır.768 (1367) yılı hac mevsiminde Mekke ve Medine'de İbn Akil ile görüşen İbnü'l-Cezerî, onun hac dönüşü 23 Rebîülevvel 769 (17 Kasım 1367) tarihinde Kahire'de vefat ettiğini ve İmam Şafiî'nin kabri yanına defnedildiğini söyler.144

Dilinde hafif pelteklik bulunmasına rağmen zekâsı, çalışkanlığı, ciddiyet ve vakarı ile temayüz eden İbn Akil giyim kuşamına ve meskenine büyük özen gösterir, israf derecesinde harcamalar yapardı. Çok kısa süren Mısır kadılığı sırasında fakirlere ve öğrencilere 1S0.000 dirhemlik büyük bir yardım dağıtmıştı. Yakın çevresinde her zaman oldukça kalabalık bir grup insan bulunurdu. İbn Akil, bu hesapsız ve tutumsuz harcamaları yüzünden külliyetli miktarda borç bırakarak vefat etmiştir.

Eserleri.

1. Şerhu Elfiyyeti İbn Mâlik.145 İbn Mâlik et-Tâî'nin eî-Huîâşa veya el-Elfiyye adlarıyla tanınan nahve dair man-zum eserinin şerhi olup birçok baskısı yapılmıştır.146 Fr. Dietrich eseri Almanca'ya çevirip asıl metniyle birlikte yayımlamıştır (Leipzig 1852). M. Muh-yiddin Abdülhamîd tarafından yapılan ilmî neşrine, haşiye ve ta'likleri müstakil bir eser olacak derecede hacimli olduğundan Minhatü'l-Celîl bi-tahkîki Şerhi İbn cAkil adı verilmiştir. Naşir şerhin sonuna da "Tekmile fî taşrîfi'1-ef âl" başlıklı bir zeyil eklemiştir. Eser üzerine Ahmed es-Sücâî 147

Muhammed el-Hudarî ed-Dimyâtî (Kahire 1282, 1287, 1291; İstanbul 1885), Âsim Behçet el-Beytâr 148

Muhammed Ab-dülazîz en-Neccâr 149 tarafından haşiyeler yazılmıştır. Mahmûd Ahmed el-Mekkâvî Abdülhamîd Şübâne İvaz şerhin tehzibini (Kahire 1964, 1974), Âdil Nüveyhiz de ihtisarını 150 yapmıştır. Eserin şiir örnekleri (şevâhid) Abdülmün'im İvaz el-Cürcâvî (Kahire 1308, 1309, 1311; İstanbul 1319) ve Muhammed Kıtta el-Adevî 151 tarafından şerhedilmiştir. 2. el-Mü-sâ'id caiâ Teshîli'l-tevtfid. 758 (1357) yılında tamamlanan eser İbn Mâlik'in Arap gramerine dair Teshîlü'l-fevâ'id ve tekmil ü'1-makâşıd adlı eserinin şerhidir. Kısa olmakla beraber ihtiva ettiği bol örnekler ve ihtilaflı konularda ortaya koydu-ğu çeşitli fikir ve görüşler bakımından benzerleri arasında özel bir yeri olan eser Muhammed Kâmil Berekât tarafından yayımlanmıştır. 152

3. el-CâmiSı 'n-neiis 'ala (fî) mezhebi'1-İmâm Muhammed b. İdrîs. Şafii fıkhına dair çok geniş bir çalışma olup altı ciltte sadece istincâ (istitâbe) bahsine kadar gelinmiş, fakat tamamlanamamıştır. Safedî bunun bir nüshasının kendinde olduğunu söyler. 153

4. Teysîrü'l-istfdâd li-rütbeti'1-ictihâd. Bir önceki eserin dört ciltlik bir özeti olup müellif nüshası Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de bulunmaktadır.154

İbn Akil'in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri şunlardır: ez-Zeyi 'ale'î-Câ-miH'n-nefîs 155 el-Evhâ-mü'1-vâkı'atü li'n-Nevevî ve İbni'r-Rif'a ve ğayrihimâ 156 Fetâvâ İbn Muhtaşarü'ş-Şerhi'l-kebîr li'r-RâîiH 157 ez-Zahîre fî tefsiri'Î-Kur'ân 158 el-İmlâ'ü'l-vecîz âle'l-Kitâbi'l-'Azîz.159

144 Gâyetü'n-ni-hâye, I, 428145 Şerhu İbn 'Akit calâ Eifıyyeü İbn Mâlik146 Bulak 1251/1835; nşr. Fr. Dietrich, Leipzig 1851; İstanbul 1293; nşr. Muham-med MuhyiddinAbdülhamîd, 1-1V, Kahire 1370/1951; nşr. Tâhâ Muhammed ez-Zey-nî, I-IV, Kahire 1966-1967; nşr Muhammed el-Kınâvî-Muhammed Muhammed Halîfe, Mİ. Kahire (393/1973; nşr. Muhammed Abdülmün'im Hafâcî, Kahire 1979; nşr. Hannâ el-Fâhûrî, Beyrut. îs147 Fethu'l'ceiît calâ Sertti İbn cAkÜ, Kahire 1302, 1303, 1306, 1307148 Aduâ' (atâ Şerhi İbn cAkÜ, Ri-yad 1399/1979, 4. bs149 et-Tauzîh ue't-tekmit U-ŞerhiİbncAkü, I-II, Kahire 1386/1967150 Muhtaşaru Şerhiİbn ıAkil, Beyrut 1985151 Fethu 'l-celîl bi-şerhişeoâhidi İbn 'Akil, Kahire 1293, 1306, 1308; İstanbul 1319152 l-ll, Dımaşk 1400-1402/ 1980-1982153 el-Vâfi, XVII. 254-255154 DMBİ, IV, 321155 el-Vâfi,X\'II. 255156 Keşfü'z-zunün, I, 203157 Gazzâlî'nin Şafiî fıkhına daire/-Vecîz adlı eserine Abdül-kerîm b. Muhammed er-Râfiî tarafından yapılan şerhin \Fethu'l-cAzlz'alâKitâbi'l-Vec'tz] özetidir; bk. Keşfü'z-zunûn, II, 2003

Bibliyografya :

Safedî, el-V&ft, XVII, 252-256; İsnevî, Jabe-kâtü'ş-Şâfi'iyye, II, 239-240; İbn Râfi', el-Ve-feyât (nşr. Salih Mehdî Abbas - Beşşâr Avvâd Maruf), Beyrut 1402/1982, II, 326-328; Ib-nü'l-Cezerî, öâyetü'n-nitıâye, 1, 428; İbn Ha-cer, ed-Dürerü'l-kâmine, II, 266-269; İbn Tağ-rîberdî. en-Nücümü'z-zâhire, XI, 100-101; Sö-yûtî, rjüsnû'l-muhâdara. 1, 537; a.mlf., Buğ-yetü'i-uu'ât, II, 47-48; Dâvûdî. Tabakâtü'l-mü-fessirîn. I, 233-235; Taşköprizâde. Miftâhu'S-sa'âde, II, 109; İbnü'1-Kâdî, Dürretü't-htcât, MI, 65-66; Keşfü'z-?unûn, I, 152, 203, 406, 439, 575; II, 1219, 2003; İbnü'1-İmâd, Şezerât, VI, 214-215; Şevkânî, et-Bedrü'Hâli', 1,386-387; Hânsârî, Rauzâtü'l-cennât, III, 458;Serkîs. Mu'-cem, 1, 187-188; Brockelmann, CAL, II, 88; Suppi.n, \04; îzâhu'l-meknan. I, 342; II, 155; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), IH, 151; Ömer Ferruh, Târîhu'l-edeb, III, 803-806; Ma'a'l-Mektebe, s. 289-290; Abdülhâdî el-Fazlî. Fİhristü'l-kütübİ'n-nahuiyyeti'l-matbü'a, Zerkâ 1407/1986, s. 113-114; Abdiilvehhâb es-Sâbûnî. 'üyünü'l-mü'el-tefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî). Halep 1992,1, 278-279; Ebü'l-Fütûh Şeref, "Havle tahkiki Şerhi't-Teshîl İL'bn'Akil", ed-Dâre, VII/2, Riyad 1981, s. 150-169; Muhammed Emîre Ali, "el-Müsâcid 'alâ Teshîli-l-fevâ'id", ME, LV/4 (1982). s. 370-373; Nebhân Yâsîn, "Rü'ye nakdiyye fî Şerhi İbn 'Akil calâ Elfiyyeti İbn Mâlik", Meceltetü Âdâbi'l-Müstanşıriyye, sy. 26, Bağdad 1995, s. 98-143; J. Schacht, "ibn 'Akil", El2 (İng.), III, 698-699; Rıza Enzâbî Nejâd - Muhammed Mehdi Müezzin Câmî. "İbn 'Akü", DMBİ, IV, 320-322.

İBN AKİL, EBİTI-VEFÂ

Ebü'l-Vefâ Alî b. Akil b. Muhammed b. Akil el-Bağdâdî (ö. 513/1119) Usul İlimlerine dair çalışmalarıyla tanınan ve Selefiyye içinde akılcılığın kapısını aralayan Hanbelî âlimi.431 (1040) yılında Bağdat'ta doğdu. Ailesinin hem baba hem de anne tarafından Hanefî mezhebine mensup oldu-ğu tahmin edilmektedir. On yaşında iken Kur'an'ı ezberledi. Kendisinin anlattığına göre pek azı Hanbelî olan yirmi üç hocadan başta Arap dili ve edebiyatı, tefsir, hadis, fıkıh, kelâm ve tasavvuf olmak üzere hemen hemen bütün İslâmî ilimlere dair dersler aldı. Arap dili ve edebiyatını Ebü'l-Kâsım İbn Berhân'dan, kıraat ilmini İbn Şeytâ, fıkhı Kâdî Ebû Ya'lâ el-Ferrâ, kelâm ilmini İbnü'l-Velîd ve İbnü't-Teb-bân, tasavvufu Ebû Mansûr el-Attâr'dan tahsil etti. Kelâm ilmini Mu'tezile mezhebine bağlı âlimlerden öğrendiği için Han-belîler'in şiddetli hücumlarına mâruz kalan İbn Akil bu hocalarının derslerine gizlice devam etti. İslâmî konulara derin vukufu, kuvvetli hafızası, üstün zekâsı, güçlü muhakeme ve istidlal kabiliyeti sayesinde çağdaşları arasında temayüz edip devrinde Hanbelî mezhebinin önde gelen bir şahsiyeti oldu. Hanbelî mezhebine bağlanmasında hocası Ebû Ya'lâ el-Fer-râ'nın yanı sıra zengin bir tüccar olan ve Hanbelîliğe destek veren Ebû Mansûr b. Yûsuf un büyük etkisinin bulunduğu nakledilir. İlme olan aşırı sevgisi sebebiyle mezhep farkı gözetmeden imkân nisbe-tinde her âlimden istifade etti. Buna bağlı olarak Hanbeliyye'nin geleneksel çizgisini aşıp aklî istidlallere önem verdi. Hocası Ebû Ya'lâ'nın vefatından sonra Ebû Man-sûr'un aracılığıyla Mansûr Camii'nde görevlendirildi. Hayatı boyunca kitap okumak, eser telif etmek ve öğrenci yetiştirmekle meşgul oldu. Ebü'l-Muammer el-Ensârî, Ebû Bekir Muhammed b. Mansûr es-Sem'ânî, Ebû Tâhir es-Silefî. İbn Nasır es-Selâmî ve Ebû Bekir es-Sincî onun yetiştirdiği Öğrencilerden bazılarıdır. Devrinde Hanbeliyye'nin en büyük müctehidi olmasına rağmen Şerif Ebû Ca'fer'in öncülüğünü yaptığı bir grup Han-belfnin muhalefetine mâruz kalmaktan kurtulamadı. Kendisini himaye eden Ebû Mansûr'un 460 (1068) yılında vefat edip desteğinden yoksun kalması üzerine Hal-lâc-ı Mansûr hakkında müsbet kanaat beyan ettiği gerekçesiyle bu muhalif grup tarafından öldürülmek istenmiş, ancak sultanın evine sığınmak suretiyle canını kurtarmıştır. Beş yıl süreyle devletin koruması altında yaşadıktan sonra 8 Muharrem 465 (24 Eylül 1072) tarihinde Bağdat'ın doğu yakasında bulunan Nehrül-muallâ bölgesindeki Ebû Ca'fer Camii'nde kalabalık cemaatin huzurunda Hallâc-ı Mansûr hakkındaki fikirlerinin yanı sıra i'tizâlî görüşlerinden de tövbe ettiğini ifade eden bir metni okudu ve şahitlere de imza ettirdi. 11 Muharrem'de (27 Eylül) halifenin huzuruna çıkarılarak orada da sorgulandı ve aynı taahhüdü tekrarladı. İbn Akil bu dönüşünden sonra halk arasında rahatça dolaşabildi, sayısız başvuru münasebetiyle pek çok fetva verdi. Hayatı ve ilmî şahsiyeti üzerinde araştırma yapanlar onun Hallâc hakkındaki olumlu düşüncesini değiştirmediği kanaatindedir. 475 (1082) yılında minberde yaptığı bir konuşma sırasında Hanbelîler'le Eş-'arîler arasında çıkan olaylar sebebiyle bir süre vaaz etmeyi terketti ve sadece ders okutup eser telifıyle uğraştı. Ebü'l-HasanAkil ve Ebû Mansûr Hibetullah adlı iki çocuğu olan İbn Akil, 12 Cemâziyelevve! 513'te (21 Ağustos 1119) Bağdat'ta vefat etti ve Ahmed b. Hanbel'in kabri yanına defnedildi. Cenazesinde olayların çıktığı ve bazı Hanbelîler'in tabutuna saldırıp kefenini yırttıkları, bazı kimseleri de yaraladıkları nakledilir.İbn Akil ilmî şahsiyetinde usulcülük, ke-lâmcılık ve tefsirciliği öne çıkan bir âlimdir. Usûl-i fıkha dair el-Vâiıh fî uşûli'l-hkh ve el-Cedel adlı eserleri onun bu ilme ilişkin görüşlerinin öğrenilebileceği iki önemli kaynaktır. Ona göre Kur'an'dan ve Sünnetten hüküm çıkarırken sırasıyla "nas", "zahir" ve "umum" kaideleri uygulanır. Tearuz

158 müellifin tefsir sahasındaki ilmî gücünü gösteren bu iki ciltlik eser. Âl-i İmrân sûresinin sonuna veya Nisa sûresinin ortalarına kadar gelmiştir; bk. a.g.e., I, 439159 önceki eserin özetidir; bk. İbn Râfi1, II, 328

eden başka bir nas bulunmadıkça nas terkedilmez. Zahirin ise en muhtemel mânası tercih edilir. Kitaptan farklı olarak sünnette Hz. Peygamber'in fiilleri ve takrirleri de hükme kaynak teşkil eder.160 Şer'î delillerin üçüncüsü olan icmâın geçerli olabilmesi için vuku bulan hadiseyle ilgili olarak aynı hükmü veren bütün müctehidlerin bu kanaat üzere ölmeleri gerekir. Eğer âlimlerden biri ölmeden önce içtihadından dönerse İcmâ teşekkül etmez. Müctehid olmayan kimselerin bir konuda icmâ etmeleri hukukî bakımdan bir anlam taşımaz. Kıyas, asla verilen hükmün illetini taşıyan fer'e de verilmesinden ibarettir. Tek bir sahâbîye ait olsa bile hiçbir ictihad sahabe sözünün önüne geçirilemez. Bu deliller bulunmadığı takdirde fakih istishâba başvurur.161

Deliller arasında tercihe gitmenin keyfiyeti, Kitap ve Sünnet'le istidlalin nasıl gerçekleştirileceği, sahabe sözüne ve kıyasa yapılan itirazlarla bunların cevaplan gibi usûl-i fıkhın temel konuları üzerinde duran İbn Akıl Hanbelî mezhebi çerçevesinde bunları çözümlemeye çalışmıştır. İbn Akil, muhalif mezhep mensuplarıyla yürütülecek tartışmalara ilişkin kurallara da açıklık getirmiş, ayrıca Hanbelî mezhebine aykırı düşen fetvalar da vermiştir. Bunlardan bazılarını şöylece zikretmek mümkündür: Elbise dışında ipeği ev eşyasıyla ilgili bir malzeme olarak kullanmak kadınlara da haramdır. Faiz sadece hadiste zikredilen altı kalem için söz konusudur. Vakıf malı telef olmaya mâruz kalsa bile satılamaz. İhtiyacı bulunmadığı takdirde baba çocuğunun malından dilediğini alamaz.162

İbn Akil'in dinî hükümlere bakışı da kendisinden önceki Selefi-Hanbelî âlimlerin birçoğundan oldukça farklıdır. Ona göre insanlar tarafından bilinmeleri itibariyle dinî hükümler üç kısma ayrılır: 1. Sadece akıl yürütmekle bilinenler. Allah'ın varlığına, birliğine ve sıfatlarının ispat edilmesine, kâinatın yaratılmışlığını ve nübüvvetin doğruluğunu kanıtlamaya ilişkin hükümler bu kısma dahildir. 2. Sadece nakille bilinenler. Yapılması emredilen fiillerin iyi, yasaklanan fiillerin İse kötü olduğuna ilişkin hükümlerle helâl, haram, itaat, isyan, farz, vacip, mendup gibi hususlara dair hükümler bu kısmın örneklerini teşkil eder. 3. Bir yönü akıl yürütmekle, bir yönü de nakille bilinenler. Allah'ın gözle görüleceğine, kâfirlerin dışındaki günahkârların bağışlanabileceği-ne ve haber-i vahide dayanarak ibadet etmenin doğruluğunu bilmeye dair hükümler bu türdendir.163

Yapılan yeni araştırmalarda İbn Akil, âyetleri aklın ışığı altında te'vil eden ve Mu'tezile'nin tefsir yönteminden etkilenen müfessirler arasında gösterilir. Tefsire dair görüşlerini de ihtiva eden el-Fü-nûn adlı hacimli eserinin bir cildi dışındaki bölümleri günümüze ulaşmadığından bu konuda fazla bir şey bilinmemektedir. Ancak onun, âyetleri aklın ışığı altında te'vil etme anlayışının müteahhir dönem Selefiyye âlimleri üzerinde etkili olduğu kabul edilir.164

İbn Akil'in kelâmcılığına gelince, o Selefiyye içinde te'vile başvurmakla meşhur olan önemli âlimlerden biridir. Nefyü't-teşbîh, el-İntişâr îi's-sünne 165 Risale fi'1-harf ve'ş-şavt, Zemmü't'teşbîh ve işbâtü't-tenzîh adıyla eserler yazarak itikadî konularda yer yer Selefi, yer yer kelâmı yöntemi benimsemiştir. Gençlik yıllarında Ebü'l-Hüseyin el-Basrfnin görüşlerine uyan Mu'tezilî âlimlerden İbnü'l-Velîd ve İbnü't-Tebbân'dan kelâm ilmini öğrenmesi, Cüveynî ve Gazzâlî gibi kelâm âlimleriyle görüşmesi, ayrıca eserlerinde kelâmî konulara da yer veren âlimlerden Ebû Ya'lâ el-Ferrâ'ya öğrencilik yapması, onun Selefiyye içinde kelâmî yöntemi benimsemesinde etkili olmuştur. İbn Akil. dünya işlerinden başka dinî konularda da tefekkür ve istidlalde bulunmanın farz olduğunu savunup geçmiş âlimlerin görüşlerini taklit etmeyi eleştirmiş, teşbih ve tecsîm ifade eden âhâd haberleri aklî delillerin ışığında te'vil etmeyi gerekli görmüş, âlemin yaratılmış olduğunu hudûs ve imkân delillerine dayanarak kanıtlamaya çalışmış, aklî bir engel bulunmadıkça nasların zahirine bağlı kalınması, ancak dinî bir delil bulunmadan ortaya konan bâtınî mânaların da reddedilmesi gerektiğini söylemiştir.166 Her ne kadar onun bu görüşlerinden tövbe edip bütünüyle Selef mezhebine döndüğü nakledilirse de böyle bir yola girmesinde Şerif Ebû Ca'fer tarafından hakkında çıkarılan ölüm fetvasının 167 etkili olması kuvvetle muhtemeldir. Bu sebeple İbn Akil'in kelâmı yöntemi esas alan görüşlerinden tamamen uzaklaştığını söylemek oldukça zordur. Daha sonra gelen Selefiyye âlimlerinden Muvaffakuddin İbn Kudâme'nîn ona reddiye yazması da bunu teyit etmektedir. Bununla birlikte İbn Akil'in, ashabın tutumunu dikkate alarak kelâm kültürünün herkes için gerekli bir alan olmadığını söylediği de nakledilir.168 Ancak İbn Akil'in kelâm-cılara ve kelâm yöntemine yönelttiği eleştiriler bid'atçı sûfîlere yönelttiği eleştirilerden daha azdır. Ona göre kelâmcılar bid'atçı sofilerden daha hayırlıdır. Zira kelâmcılar insanları içine düştükleri şüphelerden kurtarmaya çalışırlar, bid'atçı sû-fîler ise "kalbim rabbimden haber verdi ki..." diyerekpek çok hurafeye dalar ve çoğunlukla şatahâta dayanırlar; dînde olmayan ilkeler icat ederek hakikati şeriatın ötesinde ararlar; ölülerin kabirlerini kutsallaştırarak onlardan medet umarlar; ayrıca keşif

160 el-Cedel, s. 3-5161 a.g.e., s. 6-12162 İbn Receb, 1,158-159163 el-Vâtıh ft uşûli'l-fıkh, 1, 32-33164 Bilgin, s. 248-250165 el-!ntişâr li-ehli'l-hadîş166 İbn Kudâme, s. 18, 25, 38; İbn Teymiyye, VII, 73; VIII, 36, 81-82, 118. 275, 296,348; Sübkî, s. 130167 İbn Kudâme, s. 4168 İbn Re-ceb, I, 151 -152

ve ilhamı bilgi kaynağı kabul etmek suretiyle kâhinler zümresine benzerlik arzederler.169 İbn Akil, Şiîler'i de eleştirerek onları dinin esasını yıkmayı ve nübüvveti yaralamayı hedef alan bir grup olarak değerlendirir. Çünkü Şîa dini nakleden ashaba güvenilemeyeceğini iddia etmiştir. Halbuki ashaba güvenilmezse dine de güvenilemez.170 İbn Akil'in itikadı konulara dair görüşlerini şöylece özetlemek mümkündür:Akıl insanlar için sınırlı bir bilgi kaynağı olup ilâhî hikmetleri kuşatmaktan âcizdir. Bundan dolayı insanın vahyin getirdiği bilgilere teslim olması gerekir. Halbuki Mu'tezile kelâmciları genel bir ilke olarak ilâhî hikmeti ispat etmekle birlikte cüzi konularda bunu göz ardı ederek hataya düşmüşlerdir.171

Allah'ın varlığını İnkâr edenler bu kanaatlerini genellikle O'nu duyularla algılaya-mamış olmalarına dayandırırlar. Ne var ki bu akılcı bir tavır değildir, zira bir varlığın duyularla algılanamamış olması yokluğunu gerektirmez.172 Allah'a nisbet edilen ilim, sem', basar, irade gibi sıfatlar kendi başlarına varlık ve yoklukla nitelenemeyen hallerdir. Fiilî sıfatlar ezelîdir, fakat bu sıfatların neticesi olan yaratıklar hadistir. 173 Allah Teâlâ'nın kelâm sıfatını zatında mevcut bir mâna olarak te'vil etmek yanlıştır, aksine O harf ve sesle konuşur. Zira Kur'an'da kelâm bu anlamda kullanılmıştır.174 Eğer kelâm zatta mevcut bir mâna olsaydı Hz. Meryem'in "Bugün insanlarla konuşmayacağım" demesi anlamsız olurdu. Ayrıca Hz. Musa'nın "kelîmullah" diye adlandırılması da mantıklı olmazdı. Her peygambere Allah'ın kelâmı bir mâna olarakvahyedilmiştir.175 İbn Teymiyye İbn Akil'in kelâm sıfatı konusunda Eş'ariyye'nin görüşünü benimsediğini naklederse de 176 bu onun bazı kelâmî görüşlerini terketmesinden önceki döneme ait düşüncesi olmalıdır. İbn Akil haberi sıfatları bazan te'vil etmiş, bazan da te'vile gitmeden "bilâkeyf kabul etmiştir. O, avamın nasların zahirî mânalarına sarılmasının gerektiği kanaatindedir, çünkü onların zihnî yapısı tenzihe değil teşbihe elverişlidir. Nitekim Hz. Peygamber Allah hakkında avama bilgi verirken bu yolu takip etmiştir. Âlimler ise tenzihe yatkın olduklarından haberi sıfatlara İlişkin nasları te'vil etmelidir.177 Buna göre İbn Akil "yed"i zat, "ayn"ı üstünlük. "dıhk"ı da rızâ diye te'vil etmiştir.178 Ona göre haberî sıfatlan Selef de te'vil etmiştir. 179Kulların fiilleri ise Allah'ın kalplerinde yarattığı düşüncelere bağlı olarak gerçekleşir.180

Resûl-i Ekrem'in gayba dair verdiği haberlerin aynen gerçekleşmesi onun hak peygamber olduğunu gösterir, çünkü vahiy almayan bir kişinin gaybı bilmesi imkânsızdır. Bunun yanında Hz. Peygam-ber'in geçmiş iki dini neshedip yerine İslâmiyet'i ikame etmeye muvaffak olması da nübüvvetinin delilleri arasında zikredilmelidir; zira Allah'ın kendisi hakkında yalan konuşan bir kişiyi muvaffak kılması ilâhî sünnete aykırıdır. Ayrıca Kur-'an'ın taşıdığı ifade ve üslûpla Resûl-i Ekrem'in kendi sözleri arasında görülen açık farklılık da onun Allah'tan vahiy alan bir peygamber olduğunu kanıtlar mahiyettedir.181

Nasların yorumuna ve ilâhî sıfatlara ilişkin görüşleriyle dikkat çeken İbn Akil, Selefıyye içinde teşbih hareketini temsil eden İbn Hâmid'e karşı kelâm yönteminden faydalanmış bir âlim olarak görünmektedir. Görüşleri Selefiyye içinde yankı uyandırmış, İbnü'l-Cevzî büyük ölçüde onun tesirinde kalmıştır. İbn Kudâme ve İbn Teymiyye gibi âlimler buna işaret etmişlerdir182. İbn Receb'in de dediği gibi 183 İbn Akil, muhtemelen öldürülme korkusuyla kelâm yönteminden vazgeçtiğini açıkladıktan sonra ölümüne kadar bazı kelâmî görüşlerini muhafaza etmiş, Selefiyye içinde naklin yanı sıra aklî istidlallere de başvurulmasını sağlayan bir âlim olmuştur. Onun bu yönü müteahhir dönem Selefiyye âlimlerinden İbn Kudâme tarafından eleştirilmiştir.

Eserleri.

Kaynaklarda İbn Akil'in tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf gibi temel İslâmî ilimlere dair çeşitli eserler telif et-tiği belirtilirse de zamanımıza ulaşan kitapları pek fazla değildir. Belli başlı eserleri şunlardır: 1. Resil fi'1-Kur'ân ve işbâtü'î-harf ve'ş-şavt redden 'ale'I-Eşhriyye. Eş'ariyye'ye (ve Mâtürîdiyyeye) ait kelâm-ı nefsî görüşünü reddedip Allah'ın harf ve sesle konuştuğunu kanıtlamak amacıyla yazılmış bir risaledir. Eser

169 İbnül-Cevzî, Telbîsü Ib-lîs,s. 325,370, 375; İbn Teymiyye, VIII, 61-70; İbn Receb, I, 145; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, II, 31170 İbnü'l-Cevzî, Telbîsü lblîs,s, 98-99171 a.g.e., s. 85; İbn Teymiyye. VIII, 49-56172 İbn Receb, I, 148-149173 İbn Akil, Resâ'il fi'l-Kur'ân, s. 26-27; İbn Teymiyye, IX, 394-395174 Âl-i İmrân 3/41; Meryem 19/26175 ibn Akil, a.g.e., s. 4,9,18,24176 Der'ü te'âruz, II, 244-245177 Zehebî, XIX, 448178 İbnü'l-Cevzî. Def'u şübheti't-teşbîh, s. 199,206,263-264179 İbn Kudâme, s. 9-10180 İbn Teymiyye. IV. 283181 İbnü'l-Cevzî. el-Vefâ, I, 268, 270, 351-352,743182 Tai^nmİl'n-nazar, s. 8; Der'ü te'âruz, VIII, 25183 ez-Zeyt 'a/â Tabakâti'l-Hanâbile, I, 144

George Makdisî tarafından Builetin d'Etudes Orientales içinde yayımlanmıştır. 184

2. el-îrşâd fî uşûli'd-dîn. İtikadî konulara dair olan eserin sadece giriş kısmına ait bazı satırlar zamanımıza intikal etmiştir. 185

3. el-Fü-nûn. Müellifin en hacimli ve meşhur eseri olup kaynaklarda farklı rakamlar verilmekle birlikte yetmiş cilt veya 200 cüzden oluştuğu nakledilir. Tefsir, hadis, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı, tarih, münazara meclisleri, vaaz ve irşad. tasavvuf gibi değişik konuları ihtiva eden bir külliyat niteliğindeki eserin günümüze intikal eden yaklaşık bir cilt hacmindeki cüzlerini George Makdisî tahkik ederek iki cilt halinde yayımlamıştır (Beyrut 1970-1971). Bu eserin İbnü'l-Cevzî tarafından yapılan on ciltlik ihtisarı günümüze ulaşmamıştır. 4. el-Cedel Usûl-i fıkha dair olan eser şerî delillerle mezhepler arası tartışma kurallarını ihtiva eder. George Makdisî tarafından tahkik edilerek neşredilmiştir (Dımaşk 1967). 5. el-Vâzıh fî uşûli'l'fıkh. Her biri müstakil bir kitap olarak da kabul edilen üç ciltlik eserin I. cildinde usûl-i fıkıhta mezhep, ikincisinde usulcülerin cedeli ile faki tilerin cedeli ve III. cildinde hilaf konusu incelenir. Eserin ilk iki cildinin yazma nüshaları Dımaşk Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de 186

III. cildin yazma nüshası Amerika Birleşik Devletleri Princeton Üniversitesi Firestone Kütüphanesİ'nde. 187 Bu ciltte bilgi ve kısımları, hükümlerin dayandığı deliller ve usul, tarifler, vücûb, hakikat, mecaz, delâlet, işaret, ittifak, ihtilâf, nâsih-men-suh, kıyas, fetva ve müftî gibi usûl-i fıkha dair belli başlı konulara yer verilir. Ayrıca Mûsâ b. Muhammed b. Yahya e!-Karnî, Câmiatü Ümmi'l-kurâ'da el-Vâzıh üzerinde bir doktora tezi hazırlamış (Mekke 1404/1984) ve eserin baş tarafından "Fu-sûlü'l-lugât" bahsine kadar olan kısmı tahkik etmiştir.Kaynaklarda İbn Akîl'e nisbet edilen bazı eserler de şunlardır: el-İntişâr li-eh-H'I-hadîş, er-Rivâyeteyn ve'l-vecheyn, Tafzîlü'l-Hbâdât 'alâ na'îmi'l-cennât, Tehzîbü'n-nels, el-Fuşûl fi'1-fıkh, el-İşâre fi'1-uşûl, 'Umdetü'l-edille, el-Müfredât, et-Tezkire, Nelyü't-teşbîh, Zemmü't-teşbîh ve işbâtü't-tenzîh.

Bibliyografya :

Ebü'l-Vefâ İbn Akil, Resâ'Ü fı'l-Kur'ân ue iş-bâtü'l-harf ve'ş-şaut redden 'ale'l-Eş'ariyye [BEO, XXIV 119711 içinde, nşr. C. Makdisî). s. 4, 9, 18, 24-27, 38, bk. tür.yer.; a.mlf.. el-Cedet, Kahire, ts. (Mektebetü's-Sekâfeti'd-dîniyye). s. 3-12; a.mlf., el-Vâzıh fi uşûli'l-fıkh (nşr. G, Makdisî), Beyrut 1996,1, 32-33; ayrıca bk. neşrede-nin girişi, 1, 1-2; İbn Ebû Ya'lâ, Tabakâtü'l-Ha-nâbile, II, 259; Jbnü'l-Cevzî, el-Muntazam, IX, 212-213; a.mlf.. Şaydü't-hâttr, Beyrut, ts. (Dâ-rü'1-kütübi'l-ilmiyye), s. 185; a.mlf., Def'u şüb-hetî't-teşbih (nşr. Hasan es-Sekkâf], Amman 1412/1992,5. 115, 155, 160, 199,206, 263-264; a.mlf.. e/-Ve/a, I, 268,270,351-352,743; a.mlf.. Telbtsü İblis, s. 85, 98-99, 325, 370, 375; İbn Kudâme. Tah.rtmü'n-nazar ft kütübi ehti'l-kelâm (nşr. G. Makdisî). Norfolk 1985, s. 1-4, 7-10, 18, 25-38; İbnü'l-Esîr. et-Kâmil, X, 561; a.mlf.. el-Lübâb, II, 298; Sıbt Ibnû'l-Cevzî, Mir'âtü'z-zamân, VIII, 64-65; İbn Tey-miyye. Der'ü te'âruzi'l-'akl oe'n-nakUnşr. M. Reşâd Sâlim|: Riyad 1981, I, 270, 303. 325; II, 244-245; 11!, 159, 246; IV, 282. 283; VII, 34-35, 73, 263. 444, 452, 457; VIII, 25, 36,47-56, 61-70,81-82, 118, 275, 296, 348; IX, 160,394-395; Zehebî, A'lâmü'n-nübeta3, XIX, 443-449; Sübkî, es-Seyfü'ş-ŞakiHnşr. M. Zâhid el-Kevse-rî). Kahire 1356/1937, s. 130; İbn Kesîr, el-Bidâ-ye, XII, 184; İbn Receb. ez-Zeyt calâ TabakâÜ'l-Hanâbüe, Kahire 1372/1952,1, 144-161; Jbn Hacer, Usânü 'l-Mİzân, IV, 243-244; Dâvüdî. fa-bakatü'l-müfessirin,\, 417; Keşfü'z-zünün, I, 71; II, 1995; İbnü'l-İmâd. Şezerât, IV. 35-41; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Gâyetû 'l-emânl fi'r-red 'aie'n-Îİebhânl, Kahire 1327, II, 31; Hediyye-tü'i-'ârifîn, I. 695; Âmine M. Nasîr, Ebü'l-Ferec Ibnü'l-Ceozİ, Kahire 1407/1987, s. 49-52; Mustafa Bilgin. Tefsirde Mu 'teziie Ekolü (doktora tezi, 1991), Uludağ üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 248-250. rri

İBN AKİLE

Cemâlüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Saîd b. Akile el-Mekkî (ö. 1150/1737) Hadis, tefsir, kelâmve tasavvuf âlîmi, tarihçi ve Kadiri şeyhi.Mekke'de doğdu. Tahsil hayatından söz ettiği e7-Mevdftibü'i-cezı7eadlı eserinden (vr. 74avd.) 1070 (1660) yılından sonra dünyaya geldiği anlaşılmaktadır. Babası gibi o da Akile veya İbn Akîle lakabıyla anılmış, bazı kaynaklarda adı Muhammed Akile veya Muhammed b. Akile şeklinde zikredilmiştir. Gerek kendisi gerekse bi-yografisini yazan âlimler, yetişme döneminin çok verimli geçtiğini ve birçok önemli şahsiyetten ders aldığını belirtmektedir. İbn Akile. Hicazlı âlimler yanında hac vesilesiyle Mekke'ye gelen ilim adamlarından da istifade etme imkânı buldu. Kendilerinden uzun süre okuduğu hocaları arasında Salim b. Abdullah el-Basrî, Ahmed b. Muhammed el-Kattân. Uceymî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ, Abdülcelîl b. Ebü'l-Mevâhib el-Hanbelî. Ahmed b. Muhammed en-Nahlî, Abdullah b. Salim el-Basrî ve İlyâs b. İbrahim el-Kûrânî gibi kimseler yer almaktadır. Hüseyin b. Tu'me el-Kâdirî, Ali b. Ahmed el-Küzberî ve Abdülhâlik b. Ebû Bekir el-Mizcâcî gibi

184 bk. bibi185 İbn Akil, el-Vazıh fî usü-li'l-fıkh, neşredenin girişi, I, 1186 nr. 77. 79187 nr. 1842) mevcuttur. İbn Akll'in eserleri üzerinde çalışmalar yapan George Makdisî ei-Vâzi/Tı yayına hazırlarken dört cilde ayırıp 1. cildini neşret-miştİrfBeyrut 1996

âlimler de kendisinden faydalanmıştır.188

İbn Akile ömrünün sonuna doğru gittiği Bağdat. Şam ve Halep'te ders okuttu ve icazet verdi. Bağdat'ta Hintli sûfî Seyyid Ali b. Abdullah el-Ayderûs'un icazetiyle Şeyh Kasım b. Muhammed el-Bağ-dâdî'nin elinden Kâdirî şeyhliği hırkası giydi (1143/1731). Şam'da bulunduğu uzun süre içerisinde Çakmakıye Medre-sesi'nde hadis ve tasavvuf dersleri verdi. Buradan ayrılırken yerine talebesi Küzbe-rî'yi halife bıraktı. Bazı kaynaklarda yer alan ifadelerden onun Anadolu'ya veya İstanbul'a da gittiği anlaşılmakta, ancak bu konuda açık bilgi bulunmamaktadır. Mekke'de vefat eden İbn Akile Dârü'l-Akiliyye diye anılan zaviyesine defnedildi. Burası daha sonra Mekke Emîri Abdullah'ın mülkiyetine geçmiştir. Onun 930 (1524) veya 1149'da (1736) öldüğüne dair bilgiler doğru değildir.Çok yönlü bir âlim olan İbn Akile tefsir konusunda hacimli eserler vermekle birlikte daha çok hadisçiliğiyle tanınmıştır. Bu alandaki yerini ifade etmek için ondan Hicaz'ın muhaddisi ve hafız diye söz edilmiş, kaynakların ortaklaşa belirttiğine göre müselsel hadis rivayetinde döneminin Önde gelen muhaddislerinden biri olmuş ve İslâm dünyasından pek çok kimse ondan müselsel hadis dinleyip rivayetine dair yazılı icazet almıştır. Müselsel hadisle ilgili el-Fevûîdü'l-celîîe'nm çok sayıda istinsah edilmesi ve Murtazâ ez-Zebîdî gibi bir âlim tarafından üzerine ta'likat yazılmış olması İbn Akile'nin hadis ilmindeki yerini göstermektedir. Zâhid Kevserî Fıkhu ehli'l-hök ve hadî-şühüm adlı eserinde İbn Akile'den Övgüyle söz etmiş, onu Hanefî mezhebine mensup büyük muhaddisler ve hafızlar arasında saymıştır.

Eserleri.

Çeşitli ilimlere dair yaklaşık doksan kitap ve risale kaleme alan 189 İbn Akile'nin bu eserlerinden otuz kadarının günümüze ulaştığı bilinmektedir.

A) Tefsir.

1. ez-Ziyâde ve'1-ihsân fî Sılûmi'l-Kumarı. Süyûtînin el-İtkan fî culûmi'I-Kur'ân'ım tamamlamak için yazılmıştır. Eserde el-İtkön esas alınmakla birlikte ona pek çok yeni bilgi eklenmiş, ulûmü'l-Kur'ân konuları yeniden düzenlenmiş, el-İtkân'üa bulunan bazı yerler çıkarılmış ve hatalı görülen noktalar tenkit edilip doğrusu ortaya konulmuştur. Bu düzeltmelerden sonra eser, Süyûtî'nin el-İtkön üzerine yetmiş dört yeni bölüm (nevi) ilâvesiyle 154 bölüme ulaşmıştır. Eserin bilinen üç yazmasından Süleymaniye Kütüphanesi'ndekinin 190 müellif nüshası olduğu anlaşılmaktadır. Diğer iki nüsha Süleymaniye 191 ve Nevşehir Damad İbrahim Paşa 192 kütüphanelerinde bulunmaktadır. Ab-dülhamit Binşık, Muhammed b. Akile ve ez-Ziyâde ve'1-İhsân fî Ulûmi'l-Kur'ân'i adlı yüksek lisans tezinde İbn Akile'nin hayatı, ilmî kişiliği ve eserlerini incelemiş, ayrıca bu eserin ilkyirmi iki bölümünün edisyon kritiğini yapmıştır.193 Eser üzerinde Muhammed Safa Şeyh İbrahim Hakkı Fehd b. Ali el-Andes 194

İbrahim b. Muhammed el-Mahmûd 195 ve Muslih b. Abdülkerîm es-Sâmidî de 196 Câmiatü'İ-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye'de birer yüksek lisans tezi hazırlayarak büyük bölümünü tahkik etmişlerdir. 197

2. el-Cevherü'1-manzûm fi't-tefsîr bi'1-merfû' min kelâmı Seyyidi'1-mür-selîn ve'l-mahkûm. İbn Akile, beş büyük ciltten oluşan bu tefsirini ez-Ziyâde ve'1-ihsûn'üan sonra 1140 (1728) yılında tamamlamıştır.198 Eserde sadece merfû hadisler kullanılmış, kıraat farkları da ayrı bir başlık altında gösterilmiştir. el-Cevherü'î-manzûm'un İstanbul 199 ve Milano Bibüoteca Ambrosiana'da 200 nüshaları vardır. 3. es-Sırrü '1-esrâ fî mcfnâ sübhânellezî esrâ. İsrâ sûresinin ilk âyetinin tefsiri olup bir nüshası Dârü'1-kütü-bi'l-Mısriyye'dedir.201

4. Hizbü's-sırri'l-maşûn el-müstenbat mine'l-kitâbi'l-meknûn. Havâssü'l-Kur'ân'a dair olan risalenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde olup 202 Mecmûhtü'l-ahzâb içerisinde basılmıştır.203

188 diğer hocaları ve talebeleri içinbk. Blrışık.s. 26-37189 Abdullah Mirdâd Ebü'l-Hayr, s. 463190 He-kimoğİu Ali Paşa, nr. 5, 6 |954, 955|. 295 + 261 varak191 Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 105, 294 varak192 nr. 48193 bk. bibi194 nev1:46-90195 nev': 91-119196 nev': 120-143197 Delîtü 'r-resâ'ili'l-câmrıyye, s. 272198 ez-Ziyâde, vr. 239b199 Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 58, 59, 60, 61, 62; Hekimoğlu Ali Paşa ve Camii, nr. 19 |967200 nr 139201 Fihristi! 't-kütübiVAra-biyy'e, VII, 591202 Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2067/8203 İstanbul 1298, 1311, s. 315-320

B) Hadis.

1. el-Peva'idü'l-ceîÜe fî mü-selselâti Muhammed b. Ahmed 'Akile. Hicaz, Yemen ve Suriye bölgelerinde yaygın olan kırk beş müselsel hadisi ihtiva eden eseri Abdülhay el-Kettânî, 1905'-te Abdülcelîl b. Abdüsselâm Berrâde'den Mekke'de tek mecliste semâ yoluyla rivayet ettiğini söylemektedir.204 Eserin Süleymaniye Kü-tüphanesi 205 İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı 206 Beyazıt Devlet 207 ve Tire İlçe Halk 208 kütüphanelerime el-Hizânetü't-Teymûriy-ye 209 İskenderiye el-Mekte-betü'l-belediyye Mek-tebetü'l-Ezher 210 Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye 211 Mektebetü Mekketi'l-Mükerreme 212 Berlin Kö-niglichen Bibliothek 213 Ri-yad Üniversitesi 214 ve Princeton Üniversitesi 215 kütüphanelerinde, ayrıca ZiriklTnin özel kitaplığında 216 nüshaları bulunmaktadır. Murtazâ ez-Zebîdînin el-Fevâ'id üzerine et-Tcflîkâtü'1-celîle alâ Müsei-selâti İbn ''Akile adlı bir müstahreci vardır.217

Muhammed Âbid es-Sindî'nin müselselâtla ilgili eseri Haşrü'ş-şârid min (fî) esânîdi Muhammed 'Âbid'de el-Fevâ'id'in tesiri görülmektedir. 218

2. el-Mevâhibü'l-cezîle iî merviyyâti Muhammed b. Ahmed 'Akile. Müellif bu eserinde hocalarından, onlardan okuduğu eserlerden ve tahsil hayatından bahsetmektedir. 113S (1723) yılında tamamlanan eserin Süleymaniye Kütüphanesi 219 Dârü'I-kütübi'l-Misriyye ile.220 Rabat'ta 221 ve Princeton Üniversitesi Kütüphanesi'nde 222

nüshaları vardır. 223

3. Sebetün şağii. İbn Akîle'nin hangi hocalardan hangi senedlerle hadis aldığını gösteren bu kitabın Princeton Üniversitesi Kütüphanesi'nde bir nüshası mevcuttur.224 Eserin Ali b. Ahmed es-Saîdîtarafından Muhtaşaiu Şebeti İbn 'Akile adıyla yapılan ihtisarının ise Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de 225 ve Abdülhay el-Kettânfnin özel kütüphanesinde 226 birer nüshası bulunmaktadır. 4. Sened. Dârü'1-kü-tübi'I-Mısriyye'de bir nüshası vardır. 227

5. çöze. İbn Akile'nin Şeyh İsmail el-Aclûnî ve Ömer b. Muhammed el-Antâbî'ye verdiği icazetlerin Dârü'l-kütübi'I-Mısriyye ile 228 Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de 229 nüshaları mevcuttur. 230

6. Muhtasar fi'l-hadîs. Yedi varaklık bir risale olup Tire İlçe Halk Kütüphanesi'nde bir nüshası bulunmaktadır.231

C) Tarih ve Siyer.

1. Nüshatü'l-vücûd fi'î-ahbâri hn hâîi'l-mevcûd. Peygamberler, halifeler, krallar ve padişahlarla meşhur âlimlerden ve kıyamet alâmetlerinden bahseden eserin Mektebetü Mekketi'l-Mükerreme 232 ve Dârü'l-kütübi'l-

204 Fihrisü 'l-fehâ-ris, II, 921-922205 Hacı Mahmud Efendi, nr. 638, 682; Aşir Efendi, nr. 68206 Belediye, nr. 437207 Veliyyüddin Efendi, nr. 738208 Necip Paşa Vakfı, nr. 119209 Hadis, nr. 99210 Mustalah, nr 364211 Tal'at. nr. 155, 197; Halim, nr. 5; Mecâmi'. nr. 690212 nr. 82213 nr. 1614, 1615214 nr. 707/1215 Garrett, nr. 774216 eİ-Aılâm, VI, 13217 Princeton University Library, Garrett, nr. 775218 Ab-düihay el-Kettânî, I, 513; II, 662219 Âşir Efendi, nr. 65/2220 Hidîviyye, Mecâmi'Mustalah, nr. 6, 7; Mecâmi', nr. 104, Mecâmi'Tal'at, nr. 933221 M. Habîb el-Hîle, et-Târih ue'l-mü'errihûn bi-Mekke, s. 395222 Garrett, nr. 77223 tanıtımı için bk. Abdülhay el-Kettânî, II, 607-608224 Garrett, nr. 78225 nr. 9027226 Fihrisü't-fehâris, 11, 584227 Fihristü'l-kMübiVArabiyye,V\\. 590228 Mecâmi', nr. 104; Teymûr, nr. 97229 nr. 3672230 M. Habîbei-Hîle, s. 394231 Necip Paşa Vakfı, nr. 119232 Tarih, nr. 82

Mısriyye'de 233 birer nüshası kayıtlıdır. Bazı kaynaklarda Lisânü'z-zamân fî ahbâri Seyyidi'l-'urbân ve ahbâri ümmetihîmine'l-ins ve '1-cân adıyla İbn Akile'ye nisbet edilen eserin Nüshatü'l-vücûd ile aynı kitap olduğu anlaşılmaktadır. 2. 'Unvânü's-sa'â-de fîmâ hâssa (huşşa) bihİ'n-nebiyyü mine'l-kerâmât ve'1-fezâîl kable'I-vi-lâde. Eserde Hz. Peygamber'in nübüvvet Öncesi hayatı anlatılmaktadır. 234

3. Risale fîmevlidi'n-ne-bî (Meulid). Süleymaniye 235 ve Princeton Üniversitesi 236 kütüphanelerinde birer nüshası vardır.

D) Tasavvuf ve Ahlâk.

1. İkdü'l-cevâ-hir fî seîâsili'l-ekâbİT. On sekiz tarikatla bunların kollarının tanıtıldığı, silsilelerinin ortaya konulduğu eserin İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı'nda 237 Tire İlçe Halk 238 Brill 239 ve Princeton Üniversitesi 240 kütüphanelerinde, Dârü'l-kütübi'l-Mısriy-ye'de 241 Bibüoteca Vaticana'-da 242 ayrıca Abdülhay el-Kettâ-nî'nin özel kütüphanesinde 243 nüshaları bulunmaktadır. 'İkdü'l-cevâhir sonraki müellifler tarafından tarikat silsilelerinde kaynak olarak kullanılmıştır. 244

2. Hediyyetü'l-hallâk ile'Ş'SÛfiyyeti fî sâ'iri'1-âfâk. Aitı bölüm halinde tasavvufun ana İlkelerinin ele alındığı risalenin bir nüshası Princeton Üniversitesi Kütüpha-nesi'ndedir. 245

3. el-Esrâ-TÜ'1-matviyye fi'l-esmâ i's-Sührever-diyye.246

4. Keşîbü'l-envârfî zikriUâhi'l-'azîzi'l-cebbâr. 1136 (1724) yılında telif edilen bir dua kitabı olup Nuruosmaniye 247 ve Topkapı Sarayı Müzesi 248 kütüphanelerinde birer nüshası mevcuttur. 5. Fıkhü'l-kulûb ve mfrâcü'l-ğuyûb. Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi'nde bir nüshası vardır. 249

6. Kurretü'1-hyn fî beyânı virdi'l-hamîsi ve'1-işneyn. 250

7. Risale fî ed'iyeti'1-hac. 251

8. Nefehâtü'z-zekiyye fi'ş-şaîâti 'alâ hayri'l-beriyye.252

E) Kelâm ve Akaid.

1. el-Mantlku'l-fehvânî ve'1-meşhedü'r-rûhönî fi'l-mecâdi'l-insânî. Hayat, ölüm, ruh, âlemin son bulması, cennet, cehennem ve nefhanın keyfiyeti gibi konuların ele alındığı eser Cemâleddin el-Kâsımî tarafından yirmi iki risale ile birlikte yayımlanmıştır (Kahire 1328). 2. Hakikatü'1-be-yân fî cevâbi's-sâ'il ani'd-delîH ve'd-dâî. Bir nüshası Bağdat'taki Dârü'1-evkâ-fi'l-âmme'dedir. 253

3. Keşfü'l-işkâl fî mes'eleti'l-ef'öl. Eserde Mu'tezile'nin insan fiillerinin yaratılması konusundaki görüşlerine cevap verilmiştir. 254

4. Feyzü'l-mennân fî mcfnâ leyse fi'1-imkân eb-decu mimmâ kân. Allah'ın yarattıklarından daha güzelini yaratmasının mümkün olmadığına dair bir risaledir. Muhammed Habîb el-Hîle, İbn Akîle'nin Mektebetü

233 Hidîviyye, nr. 167/5234 Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 66; Şehid Ali Paşa, nr. 512235 Sâliha Hatun, nr. 111236 Garrett, nr. 4559237 Osman Ergin, nr. i 129238 Necip Paşa Vakfı. nr. 119239 GAL SuppL, II, 522240 Garrett, nr. 76241 Teymûr. nr. 53242 nr. 1454/4243 Fihrisü'l-fe-hâris, II, 865244 Ahhvardt, 111, 221; VI, 152245 Garrett, nr. 2867246 Mektebetü'l-Ezher, nr 335/6; ayrıca bk.DMBİ.lV, 323247 nr. 1864248 IH. Ahmed. nr. 200249 Brockelmann, CALSuppL, II. 522; DMBİ, IV, 323250 Princeton Unıversity Library, Garrett, nr. 2867251 Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, Mecâmi', nr. 10; Fıhristü'l-kütü-bn-cArabiyye,Vl\, 591252 Kayseri Râşid Efendi Ktp.nr. 1323253 nr. 3371/4; bk. Muham-med Es'ad Tales, s. 289254 Abdullah Mirdâd Ebü'l-Hayr, s. 463

Mekketi'l-Mükerreme'de 255 kader hakkında bir risalesi olduğunu söylüyorsa da 256 bununla son iki eserden birini mi yoksa başka bir eseri mi kastettiği anlaşılmamaktadır.İbn Akile'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: 'Arûsü'l-efrâh îî şerhi ma^nâ hadîşi'l-ervâh, RePü'z-zikr fî fazli'z-zikr; Keşfü'1-hûbe fî me-câni'n-nevbe; ei-Kavlü'n-nefîs fi'l-ce-vâb ''an es'ileti İblis; Risale tetehllaku bi-bey'i'i-'idde ve'1-emâne ve'1-iköle.257 Ayrıca müellifin Şam, Anadolu ve İrak'a yaptığı yolculukları anlatan bir seyahatnamesi bulunduğu kaydedilmektedir.

Bibliyografya :

İbn Akile, el-Feuâ'idü'l-celîle fi müselselâü Muhammed b. Ahmed 'Akile, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 68, vr. 50h; a.mlf.. et-Me-uâhibü'l-cezile fi merüiyyâti Muhammed b. Ahmed 'Akile, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 65/2, vr. 8a-9', 74° vd.; a.mlf., ez-Ziyâde ve'l-ihsân fi 'ulûmi'I-Kur'ân, Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 6, vr. 239b; Tâcü'l-carü$, "eakl" md.; Murâdî, Sitkü'd-dürer, II, 26-30, 52-55, 219, 304; III, 85, 88, 205, 206, 219, 233; IV, 30-31, 50;Cebertl. 'Aca*ibü'l-âşâr{Bulak). I, 261-288; II, 35, 94; IV, 260; Ahlwardt. Verzeichnis.U, 271; 111, 221; V], 152; Fihristû'l-kütübİ't-ıArabiyyeti'l-mahfüzabi'l-Kütübhâne-ü't'HidMyye, Kahire 1308/1891, VII, 590-591; Hediyyetü'i-1 arifin, II, 323; kâhu'l-meknün, I, 32; II, 9, 106, 726; G. Levi Della Vida. Elenco dei manoscritti arabi islamici della biblioteca Vat/cana, Rome 1935, nr. 1454/4;Brockelmann, GAL, II, 506; Suppt., II, 522; Fİhrisü't-Hizâne-ti't-Teymûrîyye, Kahire 1367-69/1948-50, II, 307; III, 210; Fİhrisü IKûtübij'l-mevcûde bi'l-Mektebeti'l-Ezheriyye: el-muştalah ve culû-mü'1-hadîş, Kahire 1952, Hadis, nr. 335/6, Mus-talah, nr. 364; Muhammed Es'ad Tales. et-Keş-şâf'an mahtûtâti hazâ'ini kütübi'l-eukâf, Bağ-dad 1372/1953, nr. 3371/4; Muhammed Hasan Bikâî, Kitâbnâme-i Büzürg: Kur'ân-ı Kerim, Tahran 1374 hş./1995, I, 160; Fuâd Seyyid. Dârü'l-kütübi'l-Mışriyye, Fıhrisü'l-mahtûtât I: Muştatahu't-hadîş, Kahire 1375/1956, s. 94, 259, 272, 292, 310-311; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'eltifin, VIII, 264; Abdülhay el-Kettânî, Fİhri-sü'l-fehâris, I, 98, 485, 513; II, 572, 584, 607-608, 662, 737, 738, 863, 865, 921-922, 976, 998, 1009-1010; Ziriklî. e/-A'/âm(Fethullah}. VI, 13; M. Zâhid el-Kevserî, Ftkhu ehtiVlrâk ve ha-dîşühüm (nşr. Abdülfettâh Ebû Guddel. Beyrut 1390/1970, s. 75;EIbânî, Mahtûtât, nr. 3672, 9027; O. Löfgren - R. Trainİ. Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Biblioteca Ambro-siana, Vicenza 1975-81, nr. 135; R. Mach, Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garrett Collection Princeton üniuersity Library, Princeton -New Jersey 1977, nr. 76, 77, 78, 774, 775, 1956, 2867, 4559; Abdurrahmanb. Süleyman el-Ehdel, en-Mefesü'l-Yemânî ue'r-rûhu'r-reyhânifî icâzeti'l-kudâti beni'ş-Şeukânt (nşr. Merkesü'd-Dirâsâtve'l-ebhâsi'l-Yemeniyye). San'a 1979, s. 20-21, 273, ayrıca bk. tür.yer.; Fİhrisü mahtûtâti Câmi'ati'r-Riyad: et-had'tş oe \ıtû-müh, Riyad 1980, nr. 707/1; Nüveyhiz. Mu'ce-mû't-müfessirin, 11, 487; Ali Şevvâh İshak, Muc-cemü muşannefâti'l-Kur'âni'l-Kerîm, Riyad 1403-1404/1983-84, III, 176; Abdullah Mirdâd Ebü'l-Hayr. ei-Muhtaşarmin KitabiNeşri'n-nevr (nşr. M. Saîdel-Âmûdî-Ahmed Ali). Cidde 1406/ 1986, s. 35, 292, 462-464; Abdülhamit Birışık, Muhammed b. Akile ue ez-Zİyâde ue'l-İhsân /î Ulûmi'l-Kur'ân't (yüksek lisans tezi. 1990, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 2-61;Kettânî. er-Risâtetü't-müstetrafe (Özbek), s. 124; M. Habîb el-Hîle, et-Târîh üe'l-mû'errihûn bi-Mekke, Lon-don 1994, s. 393-396; a.mlf., FıTırisü mahtûtâti Mektebeti Mekkete'l-Mükerreme: Târih, Lon-don 1414/1994, s. 69-70; Zeydb.Abdülmuh-sin Âl-i Hüseyin, Delilü'r-resâ'ili'l-câmi'iyye ft'l-memleketi'l-cArabiyyeti's-Su.câdiyye, Riyad 1415/1994, s. 272; Muhammed Hâdî Müezzin-i Câmî. "tbn cAklle", DMBİ, IV, 323.

İBNALKAME

Abdülhamit Biriştk Temmâm b. Âmir b. Ahmed b. Gâlib b. Temmâm b. Alkame es-Sekafî (ö. 283/896) Endülüslü vezir, edip ve şair.

İBN A1İVE 258

187 (804) veya 194 (810) yılında doğdu. Büyük dedesi Endülüs Emevi Emirliği'nin kuruluşunda önemli hizmetleri geçen ve I. Abdurrahman'ın ilk hâcibi olan Ebû Gâlib Temmâm b. Alkarne es-Sekafî'dir.İbn Alkame. Endülüs Emevîleri'nin emirlerinden I. Muhammed ile (852-886) oğulları Münzir (886-888) ve Abdullah'a (888-912) vezirlik yaptı. Vezirliğinin ilk yıllarında Emîr Muhammed'in tepkisini çekti ve azledildi. Fakat daha sonra yazdığı güzel şiirlerle hükümdarın gönlünü alıp tekrar görevine döndüğü gibi onunla iyi bir dostluk kurdu ve en yakın adamları arasına girmeyi başardı.283 yılı Cemâzİyelâhİrinde (Temmuz-Ağustos 896) vefat eden İbn Alkame, vezirliğinden çok edebî kişiliği ve özellikle recez vezninde nazmettiği şiirleriyle tanınmıştır. İbnü"l-Ebbâr'a göre onun henüz vezir olmadan 219

255 Tevhîd. nr. 53256 et-Târîh ue'l-mu'errihûn bi-Mekke, s. 394257 bk. Abdülhay el-Kettânî, II, 607; Abdullah Mirdâd Ebü'l-Hayr, s. 463258 bk. Ahmed el-Alevî

(834) yılında yazdığı, hacimli bir tarih kitabı niteliğindeki urcûzede müslümanların İspanya'yı fethi. İspanyol yöneticileri, Endülüs emirleri ve Târik b. Zİyâd'in fetihlerindenII. Abdurrahman'a (822-852) kadar gelen Önemli olaylar anlatılmaktadır. Manzumenin tamamı günümüze ulaşmamış olmakla birlikte çeşitli kaynaklarda ondan bazı parçalar nakledilmiştir. Bunlar arasında, özellikle İbn Dihye'nin naklettiği Endülüs'ün büyük şairlerinden olan, yakışıklılığı sebebiyle "Gazal" (ceylan) denilen ve mutemet kişiliğinden dolayı Bizans imparatoruna elçi gönderilen Yahya b. Hakem el-Gazâl'in hikâyesi dikkat çekicidir.259

Bibliyografya :

İbnü'l-Kütiyye. Tarîhu iftitâhi'l-Endelüs (nşr. İbrahim el-Ebyârî), Kahire-Beyrut 1410/1989, s. 32, 47, 113; İbn Hayyân, el-Muktebis, s. 152, 179-184, 482; a.e. (nşr. İsmail el-Arabî), Rabat 1411/1990, s. 21; Dabbî. Buğyetü't-mültemis (Ebyârî), II, 673-674; İbn Dihye, el-MtıÇrib (nşr ibrahim el-Ebyârî v.dğr), Kahire 1954, s. 133-151; İbnü'l-Ebbâr, el-Hulletü's-siyerâ* (nşr Hüseyin Munis), Kahire 1985,1, 143-144; İbn Saîd el-Mağribî. el-Muğrib, I, 44; Makkarî, Nefhu'H'b, III. 31,45,49,50; Ziriklî. el-A'lâm, II, 86; Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1987, IV, 134, 278; A. Huici Miranda. "al-Sha-zâl". El2 (İng.), II, 1038; D. M. Dunlop, "ibn cAl-kame", a.e., III, 701-702. m

IBN ALLAN

Muhammed Alî b. Muhammed Allan b. İbrâhîm el-Bekrî es-Sıdclîki (ö. 1057/1648) Hadis ve tefsir âlimi, tarihçi.20 Safer 996'da (20 Ocak 1588) Mekke'de dünyaya geldi. 980 (1572) yılı civarında doğduğu da söylenmiştir. Bekri ve Sıddîki nisbeleriyle anılması Hz. Ebû Bekir'in soyundan gelmesiyle ilgili olup Mekke'nin birçok âiim yetiştiren köklü bir ailesine mensubiyetinden dolayı Mekkî nis-besiyle de zikredilmiştir. Muhibbi, onun dördüncü dedesi Abdülmelik b. Ali'yi VIII. (XIV.) yüzyılın müceddidi kabul eder.260 Anne tarafından soyu Hasan b. Ali b. Ebû Tâlib'e dayanır. Ömrünü Mekke'de geçiren İbn Allan, Kur'ân-ı Kerîm'i ezberledikten sonra Abdürrahîm b. Hassan el-HanefTden nahiv. Abdülmelik el-İsâmî'den belagat, amcası Ahmed b. İbrahim'den hadis, fıkıh ve tasavvuf öğrendi. Hasan b. Muhammed ed-Dımaş-ki, Mısır muhaddisi diye tanınan Muhammed Hicâzî eş-Şa'râvî gibi âlimlerden başta Şahîh-i Buhâri olmak üzere hadis kitaplarını icazet yoluyla aldı. Hadis rivayet ve dirayet ilmi yanında kıraat, nahiv, belagat, tasavvuf, tarih, fıkıh ve edebiyata nüfuzu ile de tanındı. On sekiz yaşında ders okutmaya, yirmi dört yaşında fetva vermeye başladı. Kabe revaklarında verdiği derslerle şöhreti yayıldı. Cava ve Yemen'den gelen talebelerine Şahîh-i Buhâri okuttu. Muhammed Hasan b. Ali el-Uceymî. Fazl b. Abdullah et-Taberi. Ahmed el-Esedî gibi âlimler onun talebelerinden bazılarıdır. Geçimini kitap istinsahı ve kitap ticaretiyle sağlayan ve döneminin Süyûtfsi olarak anılan İbn Allan 11 Zilhicce 1057'de (7 Ocak 1648) Mekke'de vefat etti ve İbn Hacer el-Mekkî'nin kabri yakınına defnedildi. Ölüm tarihi 1058 olarak da zikredilmiştir.

Eserleri.

Kaynaklarda İbn Allân'ın eserlerinin sayısı hakkında farklı bilgiler bulunmaktaysa da Hâlid el-Hâlidî onun doksan bir eserini tesbit etmiştir.

A) Tefsir.

1. Ziyâ'ü's-sebîl ilâ me'âni't-Tenzîl. 261

2. Ref'u'i-iltibâs bi-beyâni iştiraki me'âni'l-Fâtihati ve sûreti'n-Nâs. 262

3. Reîcu'î-iştibâh. Nemi sûresinin 65. âyetinin i'rabıyla ilgili olan eserin bir nüshası Medine'de Mektebetü'l-Mahmûdiyye'de kayıtlıdır.263

B) Hadis.

1. Deîîlü'l-fâlihîn li-turukı Riyazi'ş-sâlihîn. Nevevî'nin fîiydzü'ş-şâiihîn adlı eserinin şerhi olup Mahmûd Hasan

259 et-Mutrib, s. 133-151260 Hu-lâşatû'l-eşer, IV, 184261 Sü-leymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1875/ 1-2262 Nu-ruosmaniye Ktp., nr 2430, vr. 226-232263 Mecmua, nr. 100

Rebî" tarafından neşredilmiştir. 264

2. el-Fütûhâtü'r-rabbâniyye âle'l-Ezkâri'n-Neveviyye. Nevevî'nin eJ-EzAdr'ının yedi cilt hacmindeki şerhidir. 3. Refçu'l-haşâ iş an tullâ-bi'1-haşâ'iş. Müellifin Fethu'l-karibi'l-mücîb fî nazmı hâşâ1 işi'l-habîb adlı manzumesinin şerhi olup Süleymaniye 265 İstanbul üniversitesi 266 Çorum İl Halk 267 Princeton Üniversitesi 268

veEzher 269 kütüphanelerinde nüshaları vardır. 4. el-Vechü'ş-şabîh fî hatmİ'l-CâmiH'ş-şahîh. Buhârî'nin el-Câmfu'ş-şahîh'in\n son hadisinin şerhinden ibarettir.270

5. Tercüme-tü'1-Buhârî. Bir nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de 271 bulunmakta olup Ahlâku'l-Buhâri adıyla Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de kayıtlı olan kitabın da aynı eser olabileceği belirtilmiştir. 272

6. el-Kavlü'1-hak ve'n-naklü'ş-şarih bi-cevâzi en yüderrise fîcevfi'l-Ka'be el-hadîşe'ş-şahîh. Kabe'nin yanında Buhârî'nin el-Câmi'u'ş-şahîh'im okutması sebebiyle müellife yöneltilen tenkitlere verilen cevaptan ibaret olup bir nüshası Medine'de el-Mektebetü'1-Mah-mûdiyye'dedir.273

C) Akaid.

1. Bedfu(Bedâiitu)'l-meânî fî şerhi hkîdeti (kaştdeti)'ş-Şeybânî. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi ile 274 Bağdat Hazâinü'l-evkâfta 275 nüshaları mevcuttur. 2. el-cİkdü'l-fe-rîd fî tahkîki't-tevhîd. Eserin bir nüshası Cakarta Millî Kütüphanesi'ndedir. 276

3. Fethu'l-vâhid vahde fîhük-mi'l-ka'il li'1-vücûdî bi'1-vihde. Bu eserin de bir nüshası Cakarta Millî Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. 277

4. Gavşü'l-bihâri'z-zâhire. GazzâlTnin ed-Dürretü'l-fâhire adlı eserinin şerhidir.278

D) Ahlâk-Tasavvuf.

1. el-MevâhibÜ'l-fethiyye'ale't-Tarîkati'l-Muhamme-diyye. Birgivfnin eserinin şerhi olup Süleymaniye 279 Millet 280 Beyazıt Devlet.281 Atıf Efendi 282 ve Kayseri Râşid Efendi 283 kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 2. et-Telattuf fi'1-vüşû! ile't-Taanuf. İbn Hacer el-Heytemî'nin et-Taıarruf fi'l-aşleyn ve't-taşawuf adlı eserinin şerhi olup ilk doksan altı sayfası Mekke'de (1330/1912), geri kalan kısmı 284 Kahire'de (1354/1936) yayımlanmıştır.

E) Arap Dili.

1. Hadâ'iku '1-elbâb fî i-mi kavâ'idi'1-frâb. Bir nüshası Medine'de el-Mektebetü'l-Mahmûdiyye'de kayıtlıdır. 285

2. Fethu'1-kerîmi'l-veh-hâb fî şerhi nazmi kavâtidi'l-itiâb (Dâ-rü'1-kütübi'z-Zâhiriyye. nr. 8924). 3. el-Mu-karreb fî ma'rileti mâ fi'1-Kufân mine 'I-mıfarreb. Bir nüshası Medine'de el-Mektebetü'l-Mahmûdiyye'de 286 bulunmaktadır.

264 I-IV, Kahire 1347. 1385/1966, 1971, 1977, 1987; ayrıca bk. Riyâzüvsâlihîn265 Lâleli, nr. 583; Reîsüiküttâb Mustafa Efendi, nr. 209266 nr. 892267 nr. 2087268 Garrett, nr. 649269 nr. 716270 Nuruosmani-ye Ktp., nr 2431, vr. 243-248271 nr 8995272 M. Habîbel-HÎ!e, s. 329273 Mecmu', nr. 1645274 nr. 2619275 nr. 4811/ 2276 nr. DCLI277 nr. CX1X278 DM, X, 32279 Harput, nr. 15; Kılıç Ali Paşa, nr. 602, 603; İsmihan Sultan, nr. 287 [eksik]; Lâleli, nr. 1410; Süleymaniye, nr. 713; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 688; Yozgat, nr. 459, 827; Fâtih, nr. 2691, 2692, 2693; Hacı Mahmud Efendi, nr 1673280 Feyzul-lah Efendi, nr 1251, 1252281 Bayezid.nr. 1474,1475,1476;Veliyyüddİn Efendi, nr. 1945. 1946282 nr.1425283 nr I68284 s. 97-144285 nr 100286 nr. 100

4. Dâ'i'l'felâh li-muhbe-yâti'I-İktirâh. Süyûtî'nin el-îktirâh fî uşûli cilmi'n-nahv adlı eserinin şerhidir. 287

5. Hüsnü'l-Hbâie fî nazmi iisâ-leti'l-isti'âre. Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd Kütüphanesi'nde bir nüshası mevcuttur. 288

6. Latîtü'r-remz (rumuz) ve'1-işâre ilâ habâyâ zevâyâ Hüsni'l-'ibâre. Bir önceki manzum eserin şerhi olup Süleymaniye 289 ve Princeton Üniversitesi 290 kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 7. ez-Zehru ve'l-'udde fî şerhi'î-Bürde. Bûsîrî'nin meşhur kasidesinin şerhidir. 291

8. el-Minehu'l-ahadiyye bi-taknbi me^âni'l-Hemziy-ye. Yine Bûsîrî'ye ait el-Kaşîdetü'1-hem-ziyye'nin şerhi olan eserin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi'ndedir.292

9. en-Ve/eiQfü-'imbe-riyye fî medhi (mevlidi) hayn'î-beriy-ye. 293

10. Fethu rabbi'l-beriyye bi-tahmîsi'l-kaşîdeti'i-hemziyye. Bir nüshası Mekke'de Câmiatü Melik Abdilazîz'de kayıtlıdır. 294

11. İthâfü (ifâdetü)'l-lazıl bi'1-fiHi'l-mebnîyyi li-ğayn'1-fâ'il. Meçhul sigasıyla kullanılan fiilleri ihtiva eden ve alfabetik olarak düzenlenen eserin çeşitli baskıları yapılmıştır. 295

12. TahmîsükaşîdetiEbîMed-yen (Kahire 1305).

F) Diğer Eserleri.

1. Mevridü'ş-şafâ fî mevîidi'l-Muştafâ. Hz. Peygamber'in doğumuyla ilgili rivayetleri ele alan eserin Süleymaniye 296 ve Kayseri Râşid Efendi 297 kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 2. İthâfü ehli'l-İslâm ve'1-îmân bi-beyâni enne'l-Muştafâ lâ yahlû canhü zaman. 298

3. et-Tayfü't-tâ'if bi-fazli't-Tâif Tâif in özellikleri, İbn Ab-bas ve Muhammed b. Hanefiyye'nin menkıbeleri gibi konuları ihtiva etmektedir. Eserin Câmiatü Melik Suûd Kütüphane-si'ndeki nüshasına 299 dayanılarak Ebû Abdurrahman b. Akil ez-Zâhirî ve Yahya Mahmûd Saadî tarafından başlatılan neşir çalışmaları halen devam etmektedir.300

4. Buğyetü'z-zurefâ' fî mcfrit'eti'r-rude-/â3. Hz. Peygamber'in terkisine aldığı kırktan fazla sahâbîye dair bir eserdir. 301

5. el-Minne fî beyânı bazı muvâfakâti'l-Kitâb ve's-Sünne. Müellifin, daha sonra nazil olan âyetlerin veya Resûl-i Ekrem'in beyanlarının görüşlerini teyit ettiği sa-hâbîlere dairMuvd/akö/ü cemcmin aş-hâbihî H-âyât Kur'dm'yye ve âşâri'n-nebeviyye adlı manzum eserine kendisinin yazdığı şerhtir. 302

6. Kurretü'I-hyn min hadîsi is-temtfû min hâze'1-beyt fekad hüdime merreteyn. 303

7. İnbâ'ü mü3eyyedi'l-celîl mu-râd bi'binâ'i beyti'1-vehhâbi'l-cevâd.304 1039(1630) yılında sel yüzünden Kabe'nin harap oluşunu ve yeniden inşasını anlatan eser üzerinde Hâ-lid Hamd el-Hâlidî yüksek lisans çalışması yapmıştır. 305

8. Fethu'l-kadîr fi'i-acmâ-li'1-letî yahtâcü üeyhâ men haşale le-hû bi'l-mülk 'ale'l-beyti velâyete't-tac-mîr. 306

9. Tenbîhü zevi'n-nühâ ve'î-hici alâ fezâHli amâli'l-hicr. 307

10. el Aiemü'i-müfred fî fazli'l-Haceri'l-esved. Atıf Efendi.308 Kayseri Râşid Efendi 309 kütüphanelerinin yanı sıra

287 Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3264, Esad Efendi, nr 3064; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1117288 Mecmua, nr. 1296, vr. 54-57289 Lâleli, nr. 2998290 Garrett, nr 59291 Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 144292 Ba-yezid, nr. 3545293 Kayseri Râşid Efendi Ktp.. nr. 1087294 nr. 239/8295 Dımaşk 1348/ 1929; nşr.YüsrîAbdülganî Abdullah, Beyrut 1987296 BağdatlıVehbi Efendi, nr. 1143, vr. 46-74297 nr. 364298 DİA, XVI, 280299 nr. 4850300 Salih Süleyman, IV/4,s. 55i-553301 Tire İlçe Halk Ktp., Necip Paşa Vakfı, nr. 283302 Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr 86303 Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 364304 Fezâ'ilû Mekke305 i407/1987 j Riyad |, Câmiatü Melik Suûd306 Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 364307 Atıf Efendi Ktp., nr. 2813308 nr. 2813309 nr. 364

Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye 310 ve Medine'de el-Mektebetü'l-Mahmûdryye'de 311 nüshaları mevcuttur. 11. Vişâlü'l-murakkam fî Dâri'l-Erkam. 312

12. en-Nebe'ü'1-uzîm. 313

13. Kala idü'l-cümân fînazmi hvâmili 'âlimi Cürcân. Bu eserle şerhinin bir nüshası Medine'de el-Mek-tebetü'l-Mahmûdiyye'de 314 bulunmaktadır. 14. Risale fî sekerâti'1-mevt. 315

15. er-Risâletü'n-nâtfa. 316

16. el-Beyân ve'î-i'lâm fî tevcihi farîzati îmâreti's-sâkıt mine'l-beyti li-sultâni'1-İslâm. 317

17. Hüsnü'n-nebe fî faili mescidi Kubâ. Kubâ Mescidi hakkında dahaönceZehrü'r-rubâ adıyla bir eser kaleme alan İbn Allan, bu çalışmasında İbrahim b. Abdullah el-Vessâbî el-Yemenî'nin Ce-vâhirü'1-enbâ3 iî fazli mescidi Kubâ adlı eserini ihtisar etmiştir. Hüsnü 'n-ne-be'in bir nüshası Hindistan'da Râmpûr Rızâ Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. 318

18. Şerhu menseki'n-Nevevî.319 NevevTnin el-îzâh ü'1-menâsik adlı eserinin şerhidir.320 19. cö-dü'1-meşâbîh li-meşrûHyyeti ittihâzi'l-meşâbîh. 321

20. Tuhfetü zevi'l-id-râk fi'l-men mine't-tünbâk. Müellif bu eserine Tenbîhü zevi'l-idrâk bi-hürme-ti tenâvüli't-tünbâk adıyla bir muhtasar yazmıştır.322

Kaynaklarda İbn Allân'a nisbet edilen diğer bazı eserler de şunlardır: eİ-Seydn ve nihâyetü't-tibyân fî târihi Âli cs-mân, el-Menhelü'1-hzbü'l-müfredfi'l' fethi'l-cOşmânî li-Mışr ve men vellâ niyabete zâlike'l-beled, İclâmü'l-ihvân bi-tahrîmi'd-duhân, el-Fethu'1-müste-câd li-Bağdâd, en-Nefehâta'1-erîce ü müteâllikâti beyti ümmi'l-mü:'minin Hadîce, Dürerü'l-kalâHd fîmâ yetecal-laktı bi-zemzem ve şikâyeti'l-"Abbâs mine'l-fevâ'id.323

Bibliyografya :

İbn Allan, Hüsnü'l-Hbâre, Câmiatü İmam Muhammed b. Suûd ktp., nr. 1296, vr. 54-57; a.mlf.. Ğavşü'l-bihâri'z-2âhire, Mektebetü Cakarta, nr. 32, vr. 2"; Keşfü'?-?unûn, I, 6, 306-307, 486; II, 959, 1119, 1287; Ali et-Taberî, el-Ercü'l-mİskİ tİ't-târîhi'l-Mekkî(haz. Muhammed Salih et-Tâsân, doktora tezi. 1975, University of Edinburgh), II, 226; Muhammed b. Ali et-Taberî. Ithâfü fuiatâ*i'z-zamân, Câmiatü Melik Suûd Ktp., nr. 224, II, 100; Muhammed Hasan el-Uceymî, Habâye'z-zeuâyâ, Mektebetü'1-Hare-mi'l-Mekkî, Dihlevî, nr. 7, vr. 356-358; Muhibbi, Hulâşatü'i-eşer, I, 157; IV, 184-189, 256; Abdullah Mirdâd Ebû'1-Hayr, el-Mtıhta$ar min ki-tâbiNeşri-n-neur, Mekke 1292,1, 7, 85; II, 207, 228, 412-416, 447, 464-471; HedtyyelÛ'l-'ait-fin, W, 283-284; hâtyu't-meknûnA, 15,82,100, 102, 128, 189, 207, 208, 247; H, 169, 170, 248, 575, 594, 605, 647, 663, 665;Abdülhayel-Ket-tânî. Fihrtsü 't-fehâris. I, 252, 277, 505; Brockel-mann, GAL, II, 512-513; Ziriklî, et-A'lâm, VI, 187; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'ellifîn, XI, 54-55; Hâlid el-Hâlidî, Enbâ'ü'l-Müeyyedi't-CeiU Murâd bi-binâ'i beyü'l-vehhâbi'l-ceuâd (yüksek lisans tezi, 1986,Câmiatü MelİkSuûd), s. 31-56,58-78; M. Habîb el-Hîle. et-Târîlj. ueV-mû'er-rihûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 314-330; Ben-der b. Muhammed b. Reşîd el-Hemezânî, et-Men-hecü 't-târifrî ti-mü'errihî Mekkete'l-mükerreme li'l-karni'l-hâdi "aşer el-hicrî, Riyad 1418/ 1997, s. 115-146,521-542; Salih b. Süleyman el-Hacd. "et-T.ayfü't-tâ'if bi-fazli't-Jâ'if li'bn 'Allan", 'Âlemü'l-kütab, İV/4, Riyad 1404/ 1984, s. 551-553; MehdîSelmâsî. "İbn'Aüân", DMBİ, IV, 325-326.

İBN ÂMİR

Ebû İmrân Abdullah b. Âmir b. Yezîd el-Yahsubî (ö. 118/736) Yedi kıraat imamından bîri, tabiî. .Bugünkü Ürdün toprakları içinde yer alan Belkâ'da Ruhâb köyünde dünyaya geldi. Doğum tarihiyle ilgili olarak kaynaklarda değişik bilgilere yer verilmiştir. Talebelerinden Bikâ" Kadısı Hâlid b. Yezîd'in bizzat kendisinden naklettiğine göre İbn Âmir8 (630)yılında doğduğunu söylemiş, Mizzî de aynı tarihi zikrederek 110 yıl yaşadığını ileri sürmüştür. Diğer bir talebesi olan Yahya ez-Zimârfden Ebü'UAlâ el-Hemedânf nin rivayet ettiğine göre bu 310 nr. 3184311 nr. 1645312 Atıf Efendi Ktp., nr. 2813313 Mektebetü Mekketi'1-Mü-kerreme, nr. 1205314 nr. 100315 Bağdat Dârü'l-evkâfi'l-âmme.nr. 7071/16316 Bağdat Dârü'l-evkâfi'l-âmme, nr. 2415/3317 Medineel-Mektebetü'l-Mahmûdiyye, nr. 1645/3318 nr 3630319 Fethu'l-fettâh fî şerhi'l-îzâly320 Câmiatü Melik Suûd Ktp.. nr. 1302321 Princeton Üniversitesi Ktp., Garrett, nr. 2010322 Keşfü'z-zunûn, I, 486323 eserleri İçin ayrıca bk. M. Habîb el-Hîle, s. 316-330

tarih 21 (641) yılının başlan olup Zehebî de bunu doğru kabul eder ve Mekke'nin fet-hedildiği yıl (8/630) doğmuş olmasını uzak bir ihtimal sayar.324 İbnü'l-Cezerîise her iki görüşe yer verdikten sonra kendisinden nakledilen 8 (630) yılını tercih eder. İbn Âmir'in soyu. Yemen'de Himyer'in kolu olan Yahsub (Yahsıb) kabilesine dayandığı için Yahsubî nisbesiyle de anılmış, künyesi hakkında dokuz farklı görüş kaydedilmekle birlikte doğrusunun Ebû İmrân olduğu belirtilmiştir.İbn Âmir dokuz yaşında iken Dımaşk'a gitti ve muhtemelen hayatının sonuna kadar burada yaşadı. Soyunun belli olmadığı ileri sürülerek aşağılayıcı bazı söz ve davranışlara mâruz kalmış ve mevâlîden olduğu iddia edilmişse de kurrâ-i seb'a içinde Ebû Amr b. Alâ gibi onun da Arap soyundan geldiği ve nesebinin bilindiği kaydedilmişti.325

Kur'an ve kıraat ilminde İbn Âmir'in asıl hocası, Kur'an'ı Hz. Osman'dan öğrenen ve Zehebî'nin tahminine göre 326 Muâviye'nin hilâfeti yıllarında Dımaşk'ta Kur'an dersleri veren Mugîre b. Ebû Şihâb el-Mahzûm?dir. Talebesi Hâlid b. Yezîd'in belirttiğine göre Muâz b. Cebel ve Ebü'd-Derdâ'dan da Kur'an dersleri aldığı, ayrıca Fedâle b. Ubeyd'den okuduğu rivayet edilmiştir. Zehebî. Hâlid'den gelen bir rivayeti değerlendirirken bir yerde bu sahâbîlerden Kur'an'ın tamamını değil muhtemelen bazı sûrelerini okumuş olabileceğini söylemiş bir başka yerde 327 meselâ Ebü'd-Derdâ için bunun da uzak bir ihtimal olduğunu belirtmiştir. İbnü'l-Cezerî ise Ebü'd-Derdâ'dan okumuş olabileceğini söylerken Muâz b. Cebel'den okumasıyla ilgili rivayeti zayıf bulmakta, Muâviye'den okuduğuna dair rivayeti de asılsız saymaktadır. İbn Âmir'in bizzat Hz. Osman'ı Kur'an okurken dinlediği de rivayet edilmiş, İbnü'l-Cezerî bunu mümkün görürken Zehebî de babasının onu hacca götürerek kendisine bu fır-satı sağlamış olabileceğine dikkat çekmiştir.328

İbn Âmir Kur'an kıraati konusundaki uzmanlığı yanında hadisle de meşgul olmuş: Hz. Osman, Muâvye b. Ebû Süfyân, Ebü'd-Derdâ, Zeyd b. Sabit, Vasile b. Es-ka\ Fedâle b. Ubeyd, Ebû Ümâme el-Bâ-hilî, Ebû İdris el-Havlânî, Nu'mân b. Be-şîr gibi şahsiyetlerden rivayette bulunmuştur. Kendisinden de Yahya b. Haris ez-Zimârî(Zemârî), kardeşi Abdurrahman b. Âmir ei-Yahsubî. Rebîa b. Yezîd el-Ka-sîr, Ca'fer b. Rebîa, İsmail b. Ubeydullah b. Ebü'l-Muhâcir ve Saîd b. Abdülazîz gibi kişiler kıraat öğrenirken bu ilimde en önde talebesi Yahya b. Haris ez-Zimârî, Rebîa b. Yezîd el-Kasîr, Ca'fer b. Yezîd, Abdurrahman b. Âmir el-Yahsubî ve di-ğerleri hadis rivayet etmişlerdir.Velîd b. Abdülmelik tarafından Dımaşk kadılığına tayin edilen İbn Âmir'in bu göreve Bilâl b. Ebü'd-Derdâ veya Ebû İdrîs el-Havlânî'den sonra getirildiğine dair kaynaklarda farklı rivayetler bulunmaktaysa da kendisinden kıraat ve Kur'an âyetlerinin sayısı gibi konularda istifade ettiğini söyleyen Saîd b. Abdülazîz'e göre hocası bu göreve Zür'a b. Eyyûb'dan (Süveb) sonra getirilmiş olup Dımaşk kadılanyla ilgili olarak yapılan kronolojik sıralama da 329 bu tesbitin doğru olduğunu göstermektedir. Onun ayrıca bütün Dımaşk bölgesini ve sahillerini içine alacak şekilde ordu kadılığı yaptığı da kaydedilmiş 330 kadılık görevinin manevî sorumluluğunu dikkate alarak günahlarına kefaret olsun diye otuz köle azat ettiği belirtilmiştir.331 Velîd kendisini, inşasına 87 (706) yılında başlanan 332 Dımaşk Emeviyye Camii'nin yapım çalışmalarına nezaret etmekle de görevlendirmiş, bu görevi işin bitimine kadar sürdüğü gibi caminin yönetiminin birinci derecede sorumluluğu da onun uhdesine verilmiş, bu yöneticiliği sırasında kurallara ve cami âdabına uymayanları cezalandırdığı görülmüştür.333 İbn Âmir'in, Süleyman b. Abdülmelik döneminde (715-717) Emeviyye Camii reisliği dışında hangi görevleri yürüttüğü bilinmemekte. Ömer b. Abdülazîz'in hilâfeti yıllarında ise etkili konumunu koruyamadığı tahmin edilmektedir. Zira namazda ellerini kaldırdığı için Atıyye b. Kays'ı cezalandırmasını Ömer b. Abdülazîz tepkiyle karşılamış, İbn Âmir'in kendisiyle görüşmek üzere yaptığı başvuruyu da kabul etmemiştir.İclî ve Nesâfnin hadis rivayeti konusunda sika olarak nitelendirdiği. Zehebfnin kendisi İçin "sadak" terimini kullandığı İbn Âmir 10 Muharrem 118'de (29 Ocak 736) Dımaşk'ta vefat etti.İbn Âmir'in kıraatinin her bir vechinin isnad açısından bir sahâbîye ulaşıp ulaşmadığı, dil açısından içinde şâz unsurların bulunup bulunmadığı hususu tartışılmıştır. Hz. Osman'ın kıraatine dayandığı kabul edilerek bunun için "Osmânî kıraat" ifadesi kullanıldığı gibi 334 herhangi bir sahâbîye dayanmadığı, Şamlılar'a ait bir kıraat olduğu da ileri sürülmüştür. İbn Âmir'in bizzat Hz. Osman'a talebe olduğuna veya onu Kur'an okurken dinlediğine ya da kıraati Hz. Osman'dan alan Mugîre b. Ebû Şi-hâb'dan bu ilmi öğrendiğine dair rivayetler Emevî hakimiyetindeki Şam'da bir Övünç vesilesi olarak değerlendirilmiş, kıraat imamları içinde bu ilmi

324 A'lâmü'n-nübelâ', V, 292325 Dânî, et-Teysîr, s. 6; Zehebî. A'lâmü'n-nübelâ'.V, 293326 Ma'rife-tü 7-fcurrâ1,1,136327 a.g.e., I, 124, 187328 Dânî, et-Teysîr, s. 6; Zehebî. A'lâmü'n-nübelâ'.V, 293329 Ve-kî\ III, 199-203; ayrıca bk. İbn Nâsırüddin, VIII, 247330 Zehebî, A'/âmü'n-nübe/â'.V, 293331 İbn Ebû Meryem. 1,113332 Süyûtî, s. 244333 Fesevî. II. 402334 İbn Asâkir, XXIX, 278

doğrudan bir sahâbîden veya talebesinden alan başka bir kimse bulunmadığı belirtilmiştir.335 Bu kıraatin bir beğeni konusu olarak ileri sürülen önemli bir yanı da diğer imamların üç ile otuz arasında değişen sayıda râvileri ve bu râviler arasında pek çok ihtilâf bulunduğu halde onun kıraatinin sadece Yahya b. Haris ez-Zimârî tarafından rivayet edilmiş olmasıdır. Kaynaklarda yer alan ihtilâflar da bu kıraati Yahya'nın talebeleri Irak b. Hâlid ve Eyyûb b. Temîm'den alan ve İbn Âmir'in okuyuşu için kıraat kitaplarında ortaklaşa tercih edilen iki râvi Hişâm b. Ammâr ile İbn Zekvân arasındadır.Ebû Ali el-Ahvâzî, İbn Âmir'in kıraatinin herhangi bir unsurunda rivayet ve habere aykırı bir şey bulunmadığını, diğer bir ifadeyle onun kıraatinin her bir vechinin sahih bir isnadı olduğunu söylemiş 336 Enderâbîde İbn Âmir'in Selef yolundan ayrılmadığını, kıraatinde nakle ve rivayete aykırı hiçbir unsur yer almadığını ileri sürmüştür. İbn Cerîr et-Taberîise İbn Âmir'in kıraatini eleştirmiş, gerekçe olarak da Hz. Osman'dan okuyan veya okuduğunu ileri süren hiç kimse bulunmadığını, ayrıca İbn Âmir'in Mugîre b. Ebû Şihâb'dan okuduğuna dair iddianın da tanınmayan bir kimse olan İrak b. Hâlid'e ait olduğunu söylemiştir. Ali b. Muhammed es-Sehâvî Taberî'nin bu değerlendirmesine itiraz etmiş, Ebû Abdurrahman es-Sülemî, Ebü'l-Esved ed-Düeîî ve Zir b. Hubeyş gibi şahsiyetlerin Hz. Osman'dan okuduğunu hatırlatmış, hocası Şâtıbî'nin de Taberî'nin bu yanlış değerlendirmesi konusunda kendisini uyardığını söylemiştir 337 Sehâvî ayrıca Taberî'nin Irak b. Hâlid için kullandığı "tanınmayan bir kimse" sözü üzerinde durmuş, sika bir râvi olan Hişâm b. Ammâr'ın ondan faydalanması karşısında Taberî'nin tanımamasının ona zarar vermeyeceğini belirtmiştir 338 Zehebî de Irak'ın meşhur bir kişi olduğunu, Hişâm b. Ammâr, Rebî" b. Sa'leb'in ondan kıraat okuduğunu, bazı hadis râvilerinin de hadis dinlediğini, Dârekutnî'nin kendisini "lâ be'se bih" (zararı yok) diye nitelendirdiğini zikretmiştir.339 Taberî'nin görüşüne uyarak İbn Âmir'i değerlendiren bir âlim de Ebû Tâhir Abdülvâ-hid b. Ebû Hâşim'dir. Ebû Tâhir. Taberî'nin ve İbn Mücâhid'in İbn Âmir'in kıraatini isnad açısından zayıf gördüklerini ileri sürmüş, bu kıraat İbn Mücâhid tarafından yedili sistem içine alınmasaydı onun yerine A'meş'in kıraatinin daha uygun olacağını söylemiştir.340

İbn Âmir'in kıraati üzerinde isnad açısından yapılan bu tartışmalar yanında onun okuyuşundaki bazı vecihler dil açısından da tenkit edilmiştir. İbn Hâle-veyh, Muhtasar fî şevâzzi'l-Kur'ân adlı eserinde onun bazı okuyuşlarına da yer vermiş; meselâ Âl-i İmrân sûresinin 168. âyetindeki ijitfu sözünü ijJLiu, A'râf sûresinin 3. âyetindeki kelimesini yine A'râf sûresinin 111. âyetindeki kelimesini Müzzemmil sûresinin 20. âyetindeki kelimesini şeklinde okumasını şâz olarak nitelendirmiştir.341 İbn Âmir'in âyetini muzâf ile muzâfun ileyhin arasını ayırarak şeklinde okuması örneğinde görüldüğü gibi bazı okuyuşları nahivcilerin şiddetli itirazlarına sebep olmuştur. Ferrâ, zikredilen âyetteki okuyuşun benzerinin Arap dilinde yer almadığını söylemiş, Zemahşerî de muzâf ile muzâfun ileyhin arasının fasledilme-sinin zaruret halinde şiirde bile kabul edilemez bir çirkinlik sayıldığını belirterek Kur'an'da böyle bir okuyuşun olamayacağına işaret etmiştir.Zehebî, bu tartışmaların Özellikle isnad-la ilgili yanlarını zikrettikten sonra İbn Amir'in kıraatinin kabulü hususunda kesin bir icmâ bulunduğunu 342 bilgisiz bazı kimselerin sözlerine rağmen bunun makbul bir kıraat olduğunu 343 söylemiştir. İbnü'l-Cezerî ise İbn Mücâhid'in, Şam ve Yukarı Mezopotamya bölgeleri halkının onun kıraatinde birleştiğini söylemesinin bu kıraatin gücünün en büyük delili olduğunu. I. (Vll.) yüzyıldan itibaren gerek halkın gerekse ilim adamlarının bir esasa dayanmayan bir kıraat üzerinde birleşmelerinin düşünülemeyeceğini ifade etmiştir.Gerçekten de İbn Âmir'in kıraati ilk asırlarda Şam ve Yukarı Mezopotamya bölgelerinde yayılmış 344 İbnü'l-Cezerî"-ye göre Şam bölgesinde V. (XI.) yüzyılın sonuna kadar namazda ve tilâvette hep bu kıraat tercih edilmiştir. Ancak bu tarihlerde Irak'tan gelen bir âlimin Emeviy-ye Camii'nde Ebû Amr b. Alâ'nın kıraatini okutması üzerine halk buna yönelmiş ve bu kıraat bölgede yayılmıştır.345 Makdisî. Şam bölgesinde Ebû Amr b. Alâ'nın kıraatinin daha çok okunduğunu, ancak Dımaşk'ta İbn Âmir'in kıraatinin tercih edildiğini, Eme-viyye Camii'nde imamın mutlaka onun kıraatiyle namaz kıldırdığını söylemiş.346 Mısır'da ise yedi kıraatin hepsinin kullanıldığını, en az okunanın da İbn Âmir'in kıraati olduğunu belirtmiştir.347

335 Mak-disî, s. 142-143336 İbnü'l-Cezerî, l, 425337 Cemâlü'l-kurrâ3, II, 432-434; Zehebî, Ma'rifetû'l-kurrâ'.l, 192-193338 Cemâ-lü'l-kurra1, II, 435339 Ma'rifetü'l-kurrâ1,1,194340 Ali b. Muhammed es-Sehâvî, li, 435341 İbn Hâleveyh, s. 29-30.47, 50. 164342 Ma'rifetü'l-kurrâ1,1,195343 Mîzânü't-iHidâl,II, 449344 İbn Mücâhid, s. 87; Dâ-nî, Câmfu'l-beyân.vr. 12b345 Gâyetü 'n-nihâye, I, 292, 424346 Ah-senü't-tekâsîm, s. 180347 a.g.e., s. 202

Bibliyografya :

Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Mecâni'i-Kur>ân, Beyrut 1403/1983, I, 357-358; İbn Sa'd. ef-7a-bakât, VII, 449; Buhâri, et-Tarîhu'l-kebîr, V, 156; İclî. eş-Şifcât s. 262; Fesevî, et-Macrife ue't-târih, II, 402-403; Ebû Züf'a ed-Dımaşkî. Târih [nşr. Şükrullah b. Nİ'metullah el-Kûcânî), Dımaşk 1980,1, 343, 346-347; Vekî\-4hbârü7-/ojrfât,]ll, 199-203; İbn Mücâhid. Kitâbü's-Seb'a (nşr. Şevki Dayf). Kahire 1972, s. 86-87, 101; İbn Ebû Hatim. et-Cerh ue't-ta'dîl, V, 122-123; İbn Hibbân, eş-Şikât, V, 37; İbn Hâleveyh. Muhtasar fışeuâz-zi'l-Kur'an (nşr. G. BergsUâsser). Beyrut 1934, s. 29-30, 47, 50, 164; Makdisî. Ahsenü't-tekâ-sim, s. 142-144, 180, 202; İbnü'n-Nedîm. el-Fihrist, s. 144-145, 174,176; Dânî. Câmi'u'i-be-yân, Nuruosmaniye Ktp., nr. 62, vr. 12"-13"; a.mlf., e(-Teysfr(nşr. O. Pretzl), İstanbul 1930, s. 5-6; Enderâbî. Kırâ'âtii't-kurrâ'i'l-ma'rûfin (nşr. Ahmed Nusayyif el-Cenâbî), Beyrut 1407/ 1986, s. 77-82; Zemahşerî, ei-Keşşâf (Beyrut), II, 70; İbnü'l-Bâziş. el-İknâc, 1, 103-115; İbn Ebû Meryem. el-Müdah fî vücûhi'l-lfirâ'a ve'ilelihâ (nşr. Ömer Hamdan el-Kübeysî). Mekke 1414/ 1993, 1, 113-115; EbüTl-Alâ el-Hemedânî. Gâ-yetü'l-ihüşâr (nşr. Eşref M. Fuâdlcil'at), Cidde 1414/1993,1, 29-34; İbn Asâkir. Târîhu Dımaşk (Amrevî), XIX, 8-12; XXIX, 271-282; Ali b. Muhammed es-Sehâvî, Cemâlü'l-kurrâ3 (nşr. AH Hüseyin el-Bevvâb), Mekke 1408/1987.11,432-435; Mizzî. Tehzİbü'l-Kemâl,XV, 143-153; Zehebî. A'tamü'n-nûbelâ1, V, 292-293; a.mlf., Ma'ri-fetû't-kurrâ3 (Altıkulaç). I, 124, 136, 186-197; a.mlf., Târîhu'l-lslâm: sene 101-120,s. 339-401; a.mlf., Mîzânü'l'iHidâi, II, 449; Safedî, el-Vâft, XIV, 195; XVII, 227-228; İbnü'l-Cezerî, Ûâyetü'n-nihâye. I, 292, 423-425; İbn Nâsıruddin. Tavzi-hu't-Müştebih{r\şr. M. Naîmel-Araksûsî), Beyrut 1414/1993, VIII, 247; IX, 208-209; İbn Hacer. Tehztbü't-Tehztb,V, 274-275; Süyûtî. Târîhu't-hulefâ*. Beyrut, ts. (Dârüs-Sekâfe), s. 244; Lebîb es-Saîd. el-Muşhafü'l-mürettel, Kahire 1387/ 1967, s. 176 vd.; Mahmûd Hüsnî, "KırâJatü İbn "Amir: meşâdiruhâ ve mevkıfü'n-nühât minhâ", el-Mu'temerü'd-deuUyyü'r-râbic li-tanhi biiâ-di'ş-Şâm, Amman 1989, s. 390-406; ei-Fihri-sü'ş-şâmil: 'ulûmü'I'Kur'ân, mahtütâtü'l-kt-râ'â((nşr. el-Mecmau'l-melikî). Amman 1415/ 1994, s. 21, 149, 160, 188; "Ibn^Âmir", El2 (İng), III, 704; Ahmed Pâketçî, "İbn cAmir", DMBİ, IV, 175-177.

İBN AMÎRE

Ebü'l-Mutarrif Ahmed b. Abdİllâh b. Amîre el-Mahzûmî (ö. 658/1260) Endülüslü âlim ve şair.582 Ramazanında (Kasım-Aralık 1186) Belensiye'nin (Valencia) güneyinde yer alan Cezîretü Şukr'da (Alcira) doğdu. Nis-besinden Endülüs'e göç eden Benî Mah-zûm kabilesine mensup olduğu anlaşılmaktadır. Doğduğu yerde başladığı tahsilini Belensiye'de sürdürdü. Belensi-ye'de Süleyman b. Salim el-Kelâî, Ebü'l-Hattâb Ahmed b. Vâcib ve Muhammed b. Eyyûb el-Gâfıkİ'den dil, edebiyat, fıkıh, hadis, tarih, kelâm, felsefe ve mantık dersleri aldı. Daha sonra Dâniye'ye (Denia) giderek Ebû Muhammed İbn Havtullah, İşbîliye'de (Sevilla) Ömer b. Muhammed eş-Şelevbîn ve Mürsiye'de (Murcia) Azîz b. Abdülmelik b. Hattâb gibi âlimlerden istifade etti. Edebiyat ve tarihte Süleyman b. Salim el-Kelârden; kelâm, usûl-i fıkıh, felsefe, mantık, tıp gibi dinî ve aklî ilimlerde Azîz b. Abdülmelik b. Hattâb'dan etkilendi. Bu ilimlerde belli bir seviyeye geldikten sonra çeşitli resmî görevlerde bulundu. 607-637 (1210-1239) yılları arasında Belensiye, İşbîliye ve daha başka şehirlerde Muvahhidî valilerine kâtiplik yaptı. Muvahhidîler'in zayıflaması üzerine Endülüs'te hükümran olan Benî Merdenîş. Hûdîler ve Hattâbîler dönemlerinde de kâtiplik görevine devam etti. Bir süre Şâtıbe (Jevita) ve Uryûle'dekadılık yaptı. Aragon Kralı 1. James"in627 (1230) yılında Mayurka'yı istilâ ettiği sırada da bu görevine devam etti. 1. James Belensiye'yi istilâ edince (636/ !238| arkadaşı Hasan b. Halâs el-Belen-sî'nin vali bulunduğu Sebte'ye (Ceuta) gitti. Burada bir süre kalıp Rabat'a geçti. Rabat'ta tanıştığı Muvahhidî Halifesi Ab-dülvâhid er-Reşîd'le birlikte başşehir Me-rakeş'e kadar yolculuk yaptı. Bir süre Re-şîd'e kâtiplik yaptıktan sonra Merakeş'in doğusunda bulunan Hîlâne'ye kadı olarak tayin edildi. İlmî bir çevre bulamadığı Hî-lâne'de fazla kalmak istemedi ve arkadaşlarının aracılığı ile Rabat'a kadı tayin edildi. 640'ta (1242) Reşîd'in ölümü üzerine yerine geçen Ali b. İdrîs el-Mu'tazid zamanında (1242-1248) Vezir Yahya b. Atûş'un himayesine girdi ve bu sayede kadılık görevine devam etti. Vezir görevinden azledilince İbn Amîre de Miknâs'e kadı olarak gönderildi. Buradaki memuriyeti döneminde hükümdarlığa daha lâyık gördüğü Hafsîler'e yardım ederek şehri ele geçirmelerinde etkili oldu. Bir süre Hafsî emîri Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Ab-dülvâhid'e kâtiplik yaptı. Miknâs'in Mu-vahhidîler tarafından geri alınması üze-rine646'da (1248) Sebte'ye giderek arkadaşı Vali Hasan b. Halâs'a kâtiplik yaptı ve onun için methiyeler kaleme aldı. Aynı yıl Emîr Ebû Zekeriyyâ Yahya el-Hafsî'nİn daveti üzerine Bicâye'ye (Bougie) geçti ve halifeye iki kaside takdim etti. Bicâye'de kaldığı iki yıl içinde öğrenci yetiştirdi, edebî mektuplar ve şiirler yazdı. Yahya b. Ab-dülvâhid'in ölümünden sonra Tunus'ta hâkimiyet kuran oğlu Muhammed el-Müstansır'a taziye ve tebrik mektubu göndererek kendisiyle iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. Daha sonra da halife ve devlet ricâliyle mektuplaşmayı sürdüren İbn Amîre Müstansır'ın daveti üzerine Tunus'a gitti. Kâbis, Ürbüs ve Kostantîne'de kadılık yaptı. Edebî ve ilmî kudretini takdir eden Müstansır onu kendisine nedim ve müsteşar olarak tayin etti. Bu dönemde birçok öğrenci yetiştirdi. Muhammed b. Ebû Bekir el-Berrî, Muhammed b. İbrahim el-Berâziî, Ahmed b. Şerif el-Belen-sî, Ebû Bekir İbn Habîş, Muhammed İb-nü'r-Remîmî, İbnü'z-Zübeyr es-Sekafî, Tâ-hir b. Ali eş-Şükrî ve oğlu Ebü'l-Kâsim İbn Amîre yetiştirdiği öğrencilerden bazılarıdır. 20 Zilhicce 658'de (26 Kasım 1260) Tunus'ta vefat etti.

Nesir ve nazımda, özellikle sanatlı nesirde devrinin büyük ediplerinden olan İbn Amîre şiirlerinden çok sanatlı nesirle kaleme aldığı resmî ve oldukça uzun özel mektuplarıyla tanınır. Mektuplarında yoğun olarak kullandığı tarihî telmihler, edebî tazminler, ilmî terimler onun geniş kültüre sahip olduğunu göstermektedir.

Eserleri.

Kaynaklarda pek çok eser telif ettiği kaydedilen İbn Amîre'nin günümüze sadece iki eseriyle bazı risale ve manzumeleri ulaşmıştır. 1. Dlvânü re-sâ'il. İbn Amîre'nin resmî ve özel mektuplarından meydana gelen eser öğrencisi Ahmed b. Şerif el-Belensî tarafından derlenmiştir. İbn Abdülmeiik el-Merrâ-küşî, ez-Zeyi ve'Mekmile adlı eserinde İbn Amîre'nin mektup ve şiirlerinden verdiği Örnekleri bu divandan seçmiştir. Mağribi! Muhammed b. Ali b. Hânî es-Sebtî tarafından Buğyetü'l-müstatrif ve ğun-yetü'l-mütetarrif min kelâmı imâmi'l-kitâbe Ebi'l-Mutarrif adıyla da bir araya toplanan nesir ve şiirleri Rabat el-Hi-zânetü'l-âmmeile 348 Madrid Tarih Akademisi Kütüphanesi'nde 349

bulunmaktadır. 2. et-Tenbîhât 'alâ mâ fi't-Tibyân mine't-temvîhât. Kemâ-leddin Abdülvâhid b. Abdülkerîm ez-Ze-melkânî'nin beyân ilmine (belagat) ve Kur-'an'ın i'câzına dair et-Tibyân fî *lmi'l~beyân el-mutli alâ i'câzi'l-Kur'ân adlı eserine reddiyedir.350 H. Mones'in bu eserin adını et-Tibyân ü 'ilmi'l-kelâm olarak kaydetmesi ve kelâma dair bir eser olarak göstermesi yanlıştır. 3. Kitâbfî kâ'ineti Mayûrka. Aragon Kralı I. Ja-mes'in Mayurka adasını işgal ettiği 627 (1230) yılında müslümanlara yaptığı zulümleri anlatan uzun bir mektuptan ibarettir. Makkari bu mektuptan alıntılar yapmıştır.351

Bunların dışında İbn Amîre'nin, Fahred-din er-Râzî nin kelâma dair el-Metâlim adlı eserine tenkit mahiyetinde bazı fasıllar eklediği nakledilir.352 İlmî risaleler de kaleme aldığı anlaşılan İbn Amîre'nin kaynaklarda bu tür risalelerinden bazı parçalar nakledilmektedir.353

Bazı kaynaklarda 354 et-Tenbîh 'ale'l-muğâlatât ve't-temvîh adlı eserin İbn Amîre'ye nisbet edilmesi doğru değildir. Escurial Library'de nüshası bulunan bu eserin İbn Amîre'nin vefatından iki asır önce kaleme alındığı kaydedilmektedir.355

Bibliyografya :

İbnü'l-Ebbâr, et-Muföedab min kitabi Tuhfe-U't-kâdim{nşT. İbrahim el-Ebyârî), Kahire 1402/ 1982, s. 197-202; Ebü'l-Abbas el-Gabrinî. ıün-uânü'd-d(fâye(nşr.Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1969, s. 298-302; İbnü'l-Hatîb, el-Ihata, I, 327; IV, 260; İbn Hacer, Lisânü't-Mîzân, I, 203; Süyûti, Buğyetü'l-uu'ât, I, 319; İbnü'l-Kâdî, Cezuetü'l-İlftibâs, Rabat 1973, s. 145-146; Makkarî, Ez-hârü'r-riy âz {nşr.SaîdAhmedA'râbv.dğr), Rabat 1398/1978, III, 218; a.mlf.. Nefhu't-tîb, 1, 305-321; IV, 490-496; Hediyyetü'l-'ârifin, I, 96; îzâ-tıu'l-meknûn, 1,326; Brockelmann, GAL, I, 381; Suppl., I, 546; Muhammed b. Şerife. Ebû 'l-Mu-tarrif Ahmed b. 'Amire eİ-Mahzûml: hayâtühû ve âşâruh, Rabat 1386/1966, tür.yer.; Ziriklî, el-Actâm (Fethuliah}, I, 159; Abdülvehhâb b. Mansûr, Aclâmü'l-Mağribi't-cArabî, Rabat 1406/ 1986, IV, 152-168; H. Monâs. "Ibn cAmira", EF (İng.)r 111, 704-705; Mihrân Erzende, "Ebü'l-Mu-tarrif", DMBİ, V, 250-256.

İBN AMMÂR, FAHRÜLMÜLK

Ebû Alî Fahrülmülk Ammâr b. Muhammed b. Ammâr el-Kâdî {ö. 514/1120) Trablıısşam'da hüküm süren Ammâroğulları'nın son emîri (1099-1109).Muhtemelen Mağrib'den Mısır'a göç etmiş Berberi asıllı bir kadı ailesine mensuptur. Kardeşi Celâlülmülk'ün ölümü üzerine Şaban 492'de (Haziran-Temmuz 1099) Ammâroğulları Emirliği'nin başına geçti. Küçük bir orduya sahip olduğu halde komşularına karşı takip ettiği politika sayesinde bağımsızlığını devam ettirdi ve Cebele'den Fâtımîler'in denetimi altında bulunan Beyrut'a kadar bütün sahil yolunu kontrol altına aldı.TVabluşsam ve Ammâroğullarfnın hakimiyetindeki diğer yerler İbn Ammâr devrinde devamlı olarak Haçlı saldırılarına mâruz kaldı. Fakat İbn Ammâr Haçlı-lar'a karşı başarılı bir mücadele verdi. Haçlılar 1104'ten itibaren Trablusşam'ı sürekli biçimde kuşatmalarına rağmen bir sonuç atamıyorlardı. İbn Ammâr ise sahip

348 nr. 232-233349 Mek-tebetü akâdîmiyyeti't-târîhi'l-melikiyye, nr. 3350 Brockelmann, GAL, I, 381351 Nefhu't-tîb, IV, 490-496352 Muhammed b. Şerife, s. 297-298353 a.g.e., s. 301-304354 Hediyyetü 'l-'-ârifîn, 1. 96; îzâhu'l-meknûn, I. 326; Ziriklî, I, 159355 Brockelmann, GAL, I, 381

olduğu büyük servet sayesinde muhteşem bir ticaret filosunu elinde bulunduruyor ve o sırada Mısır limanlarından her türlü ihtiyacını temin ediyordu. Daha sonra deniz yoluyla gelen erzakın yeterli olmaması ve kara yoluyla ikmal yapılamaması üzerine 500 (1106-1107) yılında Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar'a üst üste mektup göndererek âcil yardım istedi. Ancak Selçuklu emirleri arasındaki çekişmeler yüzünden bu yardım gerçekleşmedi. İbn Ammâr. bu olumsuz gelişmelere rağmen 1106-1107 yıllarında Trablusşam'ı müdafaaya devam etti. 500 yılının Şaban ayında (Nisan 1107) muhasaranın şiddetlenmesi üzerine Abbasî Halifesi Müstazhir-Billâh ve Sultan Muhammed Tapar'dan yardım istemek için Bağdat'a gitti. Fakat yine emîrler arasındaki rekabet ve mücadele yüzünden Selçuk-lular'dan beklediği yardımı alamadı. Bunun üzerine Bağdat'tan ayrılan İbn Ammâr 1S Muharrem 502'de (25 Ağustos 1108) Dımaşk'a döndü. Dımaşkta iken Trablusşam'ın Fâtımîler'in eline geçtiğini öğrendi ve Dimaşk askerleriyle beraber Cebele'ye gitti.6 Mart 1109'da bütün Haçlı liderleri Trablusşam önünde toplanıp şehri karadan ve denizden kuşattılar. Şehir 12 Temmuz 1109 tarihinde işgal edildi. Antakya hâkimi Tancred daha sonra Cebele'yİ kuşattı. 23 Temmuz 1109'da Cebele'yİ de ele geçiren Haçlılar Ammâroğullan hanedanına son verdiler. Haçlılar şehri teslim almadan oradan kaçmayı başaran İbn Ammâr önce Şeyzer hâkimi Emîr Sultan b. Ali el-Kinânfnin, ardından Atabeg Tuğte-gin'in yanına Dımaşk'a gitti.356 Haçlılar'a karşı başlatılmak istenen cihad harekâtı gerçekleş-tirilemeyince bir defa daha o sırada Bağdat'ta bulunan Sultan Muhammed Ta-par'ı ve Halife Müstazhir-Billâh'ı ziyaret ederek Haçlı tehlikesinin ciddiyetini anlatmaya karar verdi ve Bağdat'a hareket etti. Ancak bu girişiminden bir sonuç elde edemedi.İbn Ammâr 512'de (1118) Irak Selçuk-lulan'ndan Melik Mes'ûd b. Muhammed Tapar'a vezir oldu. Melik Mes'ûd aynı yıl bazı emîrlerin tahrikiyle Irâk-ı Arab'ı ele geçirmek üzere Musul'dan Bağdat'a doğru yola çıkınca yanında İbn Ammâr da bulunuyordu. 513 (1119) yılında vezirlikten azledilen İbn Ammâr daha sonra Abbasî Halifesi Müsterşid-Bİllâh'ın hizmetine girdi. Halife, Haçlılar'a karşı verdiği başarılı mücadelelerden dolayı teşekkürlerini bildirmek üzere Sedîdüddevle Mu-hammed b. Abdülkerîm el-Enbârî'yi Ar-tuklular'dan Necmeddin İlgazi'ye elçi olarak gönderince İbn Ammâr da onunla beraber İlgazi'nin yanına gitti ve kısa bir süre sonra da vefat etti. Kaynaklar Fahrülmülk İbn Ammâr'dan ileri görüşlü, zeki, cesur ve atılgan bir emîr olarak söz ederler.

Bibliyografya :

İbnü'l-Kalânisî. Târitfiı Dımaşk (Zekkâr). s. 226, 236, 238, 257, 258, 262, 265, 266; Ibnü'l-Esîr, el-KamÜ,X, 311-312, 344, 366, 389,412, 453, 454, 463, 467, 476-477, 539, 563, 568; İbnü'l-Adîm. Buğyetü'Haleb, s. 158-159; Zehe-bî, A'iâmü'n-nübelâ', XIX, 311-312; İbn "feğrt-berdî. en-NûcûmCt'z-zâhire, V, 179-180; Zam-baur, Manuel, s. 102; Ali Sevim, Suriye ue Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara 1983, s. 198, 208-209; Coşkun Alptekin. Dtmaşk Atabegtiği, İstanbul 1985, s. 16, 18,34,38,65,81,83,87; Abdülkerim özaydın. Sultan Muhammed Tapar Deuri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s. 93-100; Yûsuf Dervîş Gavânime. "el-Efdal b. Bedrü'I-Cemâlİ ve Birinci Haçlı Se-ferindeki Rolü" {trc. Abdülkerim Özaydın), TED, sy. 13 (1987). s. 149-152; M. Sobernheim, "İbn Ammâr", İA, V/2, s. 697-698; Faruk Sümer. "Mes'ûd",a.e.,VIII, 135;G. Wiet, "'Ammâi", El2 (İng). 1.448.

İBN AMMÂR el-CEZÂİRÎ

Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Seyyidî (Sîdî) Ammâr b. Abdirrahmân el-Cezâirî (ö. 1205/17911?1) Cezayir müftüsü, muhaddis, şair ve edip.Hayatının ilk yılları hakkında bilgi yoktur. Talebesi Ahmed el-Gazzâl el-Mağri-bî'nin hocası için yazdığı kasidenin bir beytinde ilim ve dinde babasını örnek aldığını belirtmesinden 357 ve Buhârî'ninei-CâmiVş-şahîh'im dayısı Muhammed b. Seyyid el-Mâlikfden okuduğunun kaydedilmesinden onun ilim ehli bir aile muhitinde yetiştiği anlaşılmaktadır. Ebû Hafs Ömer b. Akil el-Hüseynfden hadis, Hifnî'den fıkıh dersleri alan İbn Ammâr, Ebû Abdullah Muhammed Münevver et-Tilimsânf-den Şâzeliyye tarikatının âdabını öğrendi ve Abdülvehhâb el-AfffTden temel tasav-vufî bilgiler aldı. 1166 (1753) yılında hacca gitti ve Mekke'de mücavir olarak kaldı. On iki yıl kadar süren bu ikameti sırasında 1172'de (1758-59) Mısır'ı ziyaret etti. Cezayir'e döndükten sonra fıkıh, hadis ve tefsir dersleri verdi. 1181 de (1767) tayin edildiği Cezayir müftülüğü görevini kısa bir azil dönemiyle birlikte 1184 (1770) yılına kadar sürdürdü. Hüseyin el-Verte-lânî, Ebû Re's el-Muaskerî ve İbrahim b. Abdullah es-Seyyâle et-Tilimsânî onun talebelerinden bazılarıdır.1195'te (1781) yerleşmek üzere gittiği Tunusta uzun süre kalmadan geri döndü. Ömrünün kalan kısmını Mekke ve Medine'de geçirmek üzere ikinci defa Hicaz'a gitti. Bundan sonraki hayatı bilinmeyen İbn Ammâr'ın vefat tarihi kesin olarak tesbit edilememekteyse de talebesi İb-râhim b. Abdullah es-Seyyâle'de bulunan el-Münteâb'ındaki icazet kaydının 1204 (1790) tarihini taşıması 358 diğer bir öğrencisi olan Muhammed Halîl el-

356 Muharrem 503/Ağustos 1109357 kaside için bk. Hifnâ-vî. II, 324-325358 Abdülhayel-Ket-tânî, I, 122

Murâdî'nİn İcazetinin 1205'te (1791) verilmesi onun bu yıllarda hayatta olduğunu göstermektedir.359

Döneminin önde gelen âlimleri arasında sayılan İbn Ammâr manzum ve mensur eserler vermiştir. Feth b. Hâkân el-Kaysî, İbn Zemrek. Şakrâtisî, Harîrî gibi önemli edip ve şairleri örnek aldığı, özel likle mevlid ve ilâhi tarzında başarılı örnekler verdiği, bunların günümüzde Cezayir'deki dinî törenlerde okunduğu belirtilmektedir.

Eserleri.

1. Nihletü'l-lebîb bi-ahbâ-n'r-rihle ile'l-habîb. er-Rihletü'I-Hicâ-ziyyediye de anılan eser 360 müellifin Hicaz'a yaptığı birinci yolculuğun ardından telif edilmiş olup mukaddime, garaz (maksat) ve hatime olmak üzere üç bölümden meydana gelmektedir. Müellif, eserin basılmış olan mukaddime kısmında (Cezayir 1320/1902) Hz. Peygamber ve Haremeyn'e olan sevgisini konuyla İlgili âyet ve hadisleri derleyip yorumlamak suretiyle ifade etmiş, mevlid-i nebî münasebetiyle yapılan törenleri bu törenlerde okunan mevlid. ilâhi ve kasidelerden örnekler vererek anlatmış, Cezayir halkına mahsus bazı âdet ve gelenekler hakkında bilgiler vermiştir.361 Halen kayıp olan ikinci kısımda Cezayir'den başlayan yolculuk anlatılmış, yine elde bulunmayan sonuç bölümünde bu seyahatin değerlendirilmesi yapılmıştır.362 Muhammed Hâc Sâdık, İbn Ammâr'ın bu eserinde mevlidle ilgili olarak verdiği bilgiler konusunda bir inceleme yapmıştır. 363

2. el-îcûze li'Muhammed Halîl el-Mutâdî. Dönemin Şam müftüsü Muhammed Halîl el-Murâdî'ye 1205te (1791) verilen ve İbn Ammâr'ın bazı hocalarının adını kaydetmesi bakımından ayrıca önemli olduğu söylenen bu icazetnamenin metni Ebü'l-Kâsım Sa'dullah tarafından yayımlanmıştır. 364

3. Risale fîmes'eleti vaki. İsmail et-Temîmî'nin el-Minehu'1-ilâhiyye adlı eseriyle birlikte basılmıştır.365

4. Livâ'ü'n-naşr fî fuzalâ'i Culemâ 'l-'aşr. Feth b. Hâkân el-Kaysî'nin (ö. 529/ 1135 ) Kalâ'idü'l- Hkyân'ı örnek alınarak hazırlanan eser, müellifin kendi döneminden iki asır öncesine kadar edebiyata ilgi duyan Endülüslü emîr. vali, kumandan ve vezirlerle edip ve şairlerin biyografilerini ihtiva etmektedir. 366

5. Müntehabü'l-esânîd.367 Müellifin hocaları ile onlardan okuduğu kitapların adlarını ve rivayet tariklerini ihtiva eder. İbn Ammâr'ın Tunuslu talebesi İbrahim b. Abdullah es-Seyyâle tarafından 1203'te (1789) iki cüz halinde derlenmiştir. Kettânî, üzerinde bu öğrencisine verilen 1204 {1790} tarihli icazet kaydının yer aldığı bir nüshanın kendisinde bulunduğunu bildirmektedir.368

İbn Ammâr'ın ayrıca bir divanının olduğu, aralarında Buhârînin el-Cûmfu'ş-şaM/ı'inin de bulunduğu bazı kitaplara haşiyeler yazdığı, diğer müelliflere ait eserlere takrizler kaleme aldığı ve değişik konularda küçük hacimli risaleler telif ettiği kaydedilmektedir.369

Bibliyografya :

Keşfü'?-?unûn, II, 1354; Brockelmann, GAL SuppL, II, 689; Ziriklî, ei-AHâm, I, 178; Kehhâ-le, Mu'cemü.'i-mİı'eUİfın, II, 27; Âdil Nüveyhiz, Mu'cemü a'lami'l-Cezatr, Beyrut 1400/1980, s. 97; Ebü'l-Kâsım Sa'dullah, Târlhu'l-Cezâ'İrİ'ş-şekâfî, Cezayir 1401/1981, I, 273, 284, 356, 438, 460; II, 233-246, ayrıca bk. İndeks; a.mlf., Ebhâş ue ârâ1 fi târîhi't-Cezâ'ir, Beyrut 1990,1, 25, 183-185, 228, 235; Hifnâvî, Ta'rîfü't-hatef bi'r-ricâli's-setef, Tunus 1402/1982, II, 89, 324-325; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisû'l-fehâris, I, 121-122, 233; II, 590, 1137; M. Hadj-Sadok. "ibn 'Ammâr", Ö^İng.), III, 705; Ferâmürz Hâc Mİnûçihrî. "İbn 'Ammâr", DMBİ, IV, 338-339.İM Mehmet Ali Sönmez

İBN AMMÂR el-ENDELÜSÎ

Ebû Bekr Muhammed b. Ammâr b. el-Hüseyn b. Ammâr eş-Şilbî el-Endelüsî (ö. 479/1086) Endülüslü vezir ve şair. 422'de (1031) Endülüs'ün güneybatısında Şilb (Silves) yakınlarında Şennebûs (Şentebûs, Estambor) köyünde yoksul bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası, fesahatiyle ünlü Yemen asıllı Kuzâa kabilesinin Mehr Koluna mensup olduklarını iddia etmiş, ancak kendisi bundan söz etmediği gibi Feth b. Hâkân el-Kaysîve Merrâküşî gibi Endülüs tarihçileri de bu konuya temas etmemişlerdir.359 Ebül-Kâsım Sa'dullah, Târihu'l-Cezâ'iri'ş-şekâ-fı, II, 236360 Brockelmann, II, 689361 Ebü'l-Kâsım Sa'dullah, Ebhâş ue ârâ' fî târihi'1-CezâHr, 1, 183362 Ebü'l-Kâsım Sa'dullah, Târlhu'l-Cezgiri'ş-şekâfî, II, 406363 Le Mavvlid, d'apres le Mufti, poete d'Al-ger Ibn'Ammar", Melanges Louİs Massig-non, Damascus 1957, II, 270-292364 eş-Şekâfe, [Cezayir 1978], sy. 45365 Tunus, ts.366 Ebü'l-Kâsım Sa'dullah, Tânhu'l-CezâHri'ş-şekâfi, II, 243367 Makâlî-dü'l-esânîd368 Fıhrisü'l-fehâris, II. 590369 Ebü'l-Kâsım Sa'dullah, Târîhu 'l-Cezâ'iri'ş-şekâfl, II. 240-241

İbn Ammâr, yetiştirdiği şairlerle tanınan Şilb şehrine giderek ünlü dilci A'lem eş-Şentemerî'nin de aralarında bulunduğu bazı hocalardan edebiyat dersi aldı. İlk tahsilini de burada tamamlamış olan şair daha sonra gittiği Kurtuba'da da (Cordoba) ders halkalarına katıldı. Edebî formasyonunu burada tamamladı. Doğa-sındaki şairlik yeteneğini geliştirdi. Sanatıyla hayatını kazanmak için Endülüs'ün çeşitli emirlik ve krallıklarını dolaşarak devlet adamlarına, ayrıca yardımlarını umduğu bazı kimselere methiyeler yazdı. Ancak gençlik yıllarında kaleme aldığı bu övgüler, onu ürnit ettiği maddî imkânlara kavuşturmadı. Bu sebeple hayatının bu dönemine ait şiirlerini imha ettiği kaydedilir. İşbîliye (Sevilla) Emîri Mu'tazıd-Billâh el-Abbâdî ile karşılaşıncaya kadar söylediği bu şiirlerin hiçbirinin günümüze ulaşmaması, onun edebî hayatının bu dönemiyle ilgili bir hüküm vermeyi güç-leştirmektedir. Yaklaş!k44S'te (1053) İş-bîliye'ye gitti. Burada Mu'tazıd-Billâh ile tanışması, hayatının akışını değiştirmiş, sanatından maddî imkânlar elde etmenin yanında siyaset kapısının da kendisine açılmasına zemin hazırlamıştır. Bu sırada Mu'tazıd-Billâh şöhretinin zirvesin-deydi. Kısa bir süre önce Eftasî Emîri Muhammed el-Muzaffer'e karşı kazandığı zaferler ve elde ettiği başarılar dolayısıyla daha çok övülmek istiyordu. İbn Ammâr da bunu fırsat bilip onun kahramanlıklarını öven, düşmanlarını yeren ve ayrıca kendisinin sahip olduğu edebî yeteneğin ödüllendirilmesi gerektiğini ifade eden ünlü kasidesi "Râiyye"yi yazdı. Kasideyi çok beğenen Mu'tazıd-Billâh şaire ihsanlarda bulundu ve onu saray şairi olarak tayin etti.İbn Ammâr, sarayda Mu'tazıd'ın oğlu ile (Mu'temid-Alellah) eğlence düşkünlüğü ve aşırı ihtiras gibi ortak huylan sebebiyle kısa sürede kaynaşarak dostluk kurdu. Mu'temid babası tarafından Şilb'e vali olarak tayin edilince İbn Ammâr'ı da yanında götürdü. Onu kendisine vezir ve nedim yaparak bütün devlet işlerini ona havale etti. Şilb yönetiminin İbn Ammâr"ın eline geçmesinden ve bu yüzden çıkan söylentilerden rahatsız olan Mu'tazıd 4S0'de (1058) oğlunu İşbîliye'ye geri çağırdı ve İbn Ammâr'ı da sürgüne gönderdi.Önce Meriye'de (Almeria). ardından Seh-le'de (Albarracin) olmak üzere yaklaşık on yıllık sürgün hayatının büyük bir bölümünü Sarakusta'da (Saragossa) Hûdîler'in yanında geçiren İbn Ammâr, Mu'tazıd'ın affına mazhar olup tekrar İşbîliye'ye dönebilmek için ona kasideler yazıp çeşitli yolları denediyse de başarılı olamadı. Baba-sının ölümünden sonra (461/1069) tahta geçen Mu'temid-Alellah İbn Ammâr'ı İşbîliye'ye çağırdı ve kendi isteği üzerine onu Şilb'e vali olarak tayin etti. Birkaç ay sonra da başveziri yaparak yine bütün işleri ona devretti (462/1070). Mu'temid, Kurtuba'nın zaptı üzerine sarayını oraya nakledince İbn Ammâr'ı da yanında götürdü. İbn Ammâr'in haris tabiatı, Mu'-temid'İn sarayındaki meslektaşı vezir ve şair İbn Zeydûn'a karşı kıskançlığını alev-lendirdi. Muhafız alayı kumandanı İbn Mertîn'in de yardımı ve türlü entrikalarla İbn Zeydûn'u saraydan attırıp İşbîliye'ye geri gönderilmesini sağladı.İbn Ammâr bu yıllarda Mu'temid'e sadakatle hizmet etti. Bölgenin genel hâkimi durumunda olan Kastilya-Leon Kralı VI. Alfonso ile İşbîliye Krallığı arasında iyi münasebetler kurdu. VI. Alfonso'nun İşbîliye'ye yönelik tehditlerini kolayca savuşturmasını bildi. Mu'temid'e bağlı toprakların genişlemesine katkıda bulundu. Ancak ordu kumandanı olarak katıldığı Mürsiye (Murcia) seferinden sonra ele geçirdiği Mürsiye'nin idaresini Mu'temid'e bağlamak yerine orada kendisini bağımsız hükümdar olarak ilân etti (471/1078). Mu'temid'in adını hutbelerden çıkardı ve daha önce övdüğü Mu'temid'i bu defa ağır bir dille hicvetti. Daha sonra hâkimiyetinin sınırlarını genişletmek amacıyla Tuleytula (Toledo) üzerine yürüdüyse de başarılı olamadı. Bu sırada Mürsiye'de kendi kumandanı İbn Reşîk el-Kuşeyrî isyan etti. İsyanı bastıramayinca Sarakus-ta'ya kaçarak Yûsuf ei-Mü'temen'e sığındı. Mü'temen'e karşı başlatılan ayaklanmayı bastırdıktan sonra Süheylîler'in isyan ettiği Şeküre (Segura) Kalesi'ni ele geçirip Mü'temen'e bağlama görevini üstlendi. Ancak başarılı olamadı ve kale kumandanı İbn Mübarek tarafından esir alındı (477/1084). Bunun üzerine Mu'temid kendisini satın alarak İşbîliye sarayının zindanına attırdı. İbn Ammâr, Mu'temid'e hitaben af dileyen şiirler yazdıysa da bunlar onu yumuşatmaya yetmedi ve bazılarının kışkırtması sonucunda Mu'temid onu öldürttü.Tarihçiler. İbn Ammâr'ı Mu'temid'e karşı hareketinden dolayı hıyanetle suçlamalarına rağmen onun güçlü bir şair olduğunu kabul etmişlerdir. İbnü'l-Ebbâr. İbn Ammâr'ın Mu'tazıd-Bİllâh ile karşılaşıncaya kadar söylediği şiirleri bizzat kendisinin yok ettiğini söyler.370 Onun menfaat umduğu bazı kimseler için nazmettiği bu şiirleri. Şilb valisi olduktan sonra esKi durumunu açığa vurduğu için bizzat kendisinin imha etmesi mâkul görünmektedir. Ancak hayatta iken şiirlerini bir araya getirmediği için bu ilk dönem şiirlerine ulaşılamamış olması da mümkündür.İbn Ammâr'ın şiirleri ilk olarak Ebü't-Tâhir Muhammed b. Yûsuf el-Eşterkûnî (ö. 538/1143) tarafından derlenmiştir. Merrâküşînin. "İbn Ammâr'ın divanı Endülüs'te elden ele dolaşıyordu" derken 371 kastettiği divan bu olmalıdır. İbn Bessâm eş-Şenterînî'nin günümüze ulaşmayan bu divandan seçerek meydana getirdiği Nuhbetü'l-ihtiyâr min eş'âri Zi'1-vizâreteyn İbn 'Ammâr adlı eser de kayıptır. Son zamanlarda Salâh Hâlis, çeşitli eserleri taramak suretiyle yetmiş altı kasideden meydana gelen bir divan oluşturarak Muhammed b. 'Ammâr el-Endelüsî adlı eserinin sonuna eklemiştir. Çoğunun girizgâhı Doğu kaside geleneğine uygun, lafzı fasih, nazmı ve mânası muhkem, sunîlik ve tekel-lüften uzak manzumelerden meydana gelen bu divan, daha çok Mu'tazıd-Billâh ile Mu'temid-Alellah için söylenmiş methiye, hicviye, fahriye. ıtâb, tasvir, i'tizâr ve isti'tâf şiirleriyle kısmen müstehcen gazellerden oluşur.İbn Ammâr'ın hayatı ve şiirleri hakkında şu çalışmalar yapılmıştır: Servet Abaza, İbn 'Ammâr (Mısır 1954); İbn 370 el-Hulletü's-si-yerâ'.U, 133371 el-Mu'cib, s. 77

Ammâr: hârib mine'l-eyyâm (Kahire 1975); Salâh Hâlis. Muhammed b. 'Ammâr el-Endelüsî (Bağdat 1957); J. D. Garda Do-mingues, İbn 'Ammâr de Silves: Biog-rafia e Antologia (Silves 1982).

Bibliyografya :

Feth b. Hâkân el-Kaysî. Kalâ'idüVikyân,Kahire 1283, s. 83-99; İbn Bessâm eş-Şenterînî, ez-Zahîre, II, 368-433; İbn Dihye. el-Mutrib (nşr. İbrahim el-Ebyârî v.dgr.). Kahire 1954, s. 169-174; Abdülvâhid el-Merrâküşî, el-Mu'cib fi tel-hişiahbâri'l-Mağrib{nşr R. Dozy). Leyden 1881, s. 77-90; İbnüVEbbâr. et-Hulletü's-siyerâ' (nşr. Hüseyin Munis). Kahire 1963,11, 62-63, 131-158; İbn Hallikân. Vefeyât, !V, 425-429; İbn Saîd el-Mağribî, el-Muğrib, I, 389-391; Safedî, et-Vâfı, IV, 229-234; Makkarî. tiefhu'Hıb, Kahire 1279, II. 1100-1101; a.mlf.. The History of the Mo-hammedan Dynasües in Spaİn: Extracted from theNafhu't-tib{trc. Pascual deGayangos), London 1840-43,1,38.62, 131,211,341,370; II, 29; İbnü'l-İmâd, Şezerât, III, 356-357; R. Dozy, Histoire des musulmans d'Espagne (nşr. E. L. Provençal), Leide 1932, III, 83-117;a.mlf., Spa-nish İslam, s. 662-669; Ahmed Dayf, Belâğa-tü'l-'Arab fı'l-Endetüs, Kahire 1342/1924; Emir ŞekîbArslân, et-Hulelü's-sündüsiyye, Kahire 1939, II!, 423-424;A. R. Nykl, Hİspano-Arabic Poetry, Baltimore 1946, s. 154-163; A. G. Pa-tencia, Târih.u't-fıkri't-Endelüst{trc. Hüseyin Munis). Kahire 1955, s. 89-94; Ali M. Hammûde. Târthu'l-Endelüs, Kahire 1957, s. 258-264; Salâh Hâlis, Muhammed b. 'Ammâr el-Endelüsî, Bağdad 1957; Ziriklî. el-A'iâm (Fethullah). VI, 310-311; Abdülvehhâb Azzâm. el-Muctemid b. 'Abbâd, Kahire 1959, s. 24, 27-30; J. T. Monroe. Hispano-Arabic Poetry, London 1974, s. 21-23, 188-193; Hitti./s/âm Tarihi, III, 852; Ömer Ferruh. Târîhu'l-edeb, IV, 638-646; M. T. Mas-cari. Stildi Araho-Islamici, Napoli 1985,11,429-442; Muhtârât mine'ş-şicri'l-Mağrİbî ue'l-En-delüsf (haz. İbrahim b. Murâd), Beyrut 1986, s. 63-66; Hasan İbrahim./s/ârn Tarihi, VI, 184-186; Rahmi Er. "İki Endülüs Şairi: İbn Ammâr ve İbn Hafâce", DTCFD,XXXV/2 (1991). s. 87-110; Bustânî, DM, III, 393; A. Cour. "İbn Ammâr". İA, V/2, s. 697; Ch. Pellat, "ibn 'Ammâr", ES2 (İng.), III, 705-706; J. F. P. Hopkins. "ibn Rashik", El2 (Fr), III, 928-929;Mihrân Erzende. "İbn'Ammâr", DMBİ, IV, 331-337; Hakkı Dursun Yıldız. "Abbâdîler", D/A,

İBN ARABŞAH, ŞEHÂBEDDİN

Ebü'l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdillâh b. İbrahim b. Arabşah el-Ensârî ed-Dımaşki el-Hanefî (ö. 854/1450) Tarihçi, edip ve şair.25 Zilkade 791'de (15 Kasım 1389) Dı-maşk'ta doğdu. Henüz çocuk yaşlarında ayrıldığı ülkesine yıllar sonra bir yabancı gibi döndüğü için "Acemi", Çelebi Sultan Mehmed zamanında Edirne'de Osmanlı Devleti'nin hizmetinde bulunduğundan dolayı "Rûmr nisbeleriyle de anılır. Timur, Yakındoğu seferinde zaptettiği şehirlerin âlim ve sanatkârlarını devlet merkezi Semerkant'ta toplarken İbn Arabşah'i da ailesiyle birlikte oraya gönderdi (802/1400). Timur'un uyguladığı bu politika sayesinde dönemin önemli bir kültür merkezi özelliği kazanan Semerkant'a on iki yaşında giden İbn Arabşah Türkçe ve Farsça öğrendiği gibi devrin en meşhur ulemâsı çevresinde yetişme imkânı buldu. Seyyid Şerîf ei-Cürcânî'den tecvid, onun talebesi Mevlânâ Hacı'dan sarf ve nahiv, Şemseddin İbnü'l-Cezerî'den hadis ve kıraat dersleri atdt. Daha sonra Türkistan'ın önemli merkezlerindeki medreselerde öğrenim görmek arzusuyla seyahate çıkarak Moğolistan'a ve Çin sınırına kadar gitti. Bu yolculuğu esnasında Hoca Abdülevvel, onun amcazadesi Hoca İsâmüd-din, Ahmed Tirmizî. Ahmed Kasîr, Vaiz Hüsâmeddin. Muhammed el-Buhârî ve Şeyhü'l-Uryân el-Edhemî, Şeyh Burhâ-neddin Endügânî (Endicânî), Celâleddin es-Seyrâmî, Mevlânâ Hacı gibi tanınmış kimselerle birlikte olma ve dolayısıyla onlardan ilim ve dil öğrenme fırsatı elde etti. Daha sonra Hârizm'e dönen İbn Arabşah burada Mevlânâ Nûrullah, Vaiz Ahmed ve Serâî b. Şemsüleimme'nin talebesi oldu. Böylece Türkçe ve Farsça yanında Moğolca'yı da öğrendi. Ardından devrin bir başka ilim merkezi olan Altın Orda Hanlığı'nın merkezi Saray'a ve Astar-han şehrine gitti. Saray'da bulunduğu sırada Hâfızüddin el-Bezzâzfden fıkıh dersleri aldı. Burada dört yıl kaldıktan sonra Kırım'a geçerek ulemâdan Ahmed Buyruk. Mevlânâ Şerefeddin, Mevlânâ Mah-mûd el-Bulgari, edip ve şair Abdülmecid Kırîmî ile görüştü.815'te (1412) Karadeniz yoluyla Edirne'ye giden İbn Arabşah, bir süre sonra Çelebi Sultan Mehmed'in sır kâtibi ve şehzadelerinin hocası oldu. Bu arada Dîvân-ı Hümâyun'da görevlendirilerek Çelebi Mehmed'in emriyle Arapça ve Farsça'dan tercümeler yaptı. Edirne'de bulunduğu sırada Molla Fenârî, Burhâneddin Haydere el-Hâfî eş-Şîrâzî gibi âlimlerle tanıştı ve onlardan ders aldı. Çelebi Sultan Mehmed'in ölümü üzerine Edirne'den ayrıldı, Halep üzerinden Dımaşk'a gitti.372 Ancak yirmi yıldan fazla ayrı kaldığı memleketinde bir yabancı gibi karşılandı. Dımaşk'ta bulunduğu sırada bir mescid odasında kalan İbn Arabşah eserlerinin çoğunu bu sırada yazdı. 831'de (1428) Ebû Abdullah Muhammed el-Buhârî'den hadis, fıkıh, usul ve meânî dersleri aldı. Bir yıl sonra hacca gitti. 841 (1438) yılına kadar Dımaşk'ta kaldıktan sonra Mısır'a giderek Kahire'-ye yerleşti. Burada dönemin âlim ve şair-leriyle yakınlık kurdu. Felsefe ile meşgul oldu. Yakın dostu olan ünlü tarihçi İbn Tağrîberdî ile sık sık görüştü, yazdığı mensur ve manzum yazılarını kendisine okudu. Dönemin Memlûk sultanı el-Melikü'z-Zâhir Seyfeddin Çakmak'ın yakın adamlarından biri oldu ve onun adına birkaç kitap

372 Rebîülâhir825/Nisan 1422

yazdı. Zamanın şairlerini ve ulemâsını hicvedince iftiraya uğradı ve sultanın emriyle hapse atıldı. Bu haksızlığı hazmedemeyen İbn Arabşah beş gün kaldığı hapishaneden çıkarıldıktan on iki gün sonra 15 Receb 854 (24 Ağustos 1450) tarihinde vefat etti.İbn Arabşah'ın iki oğlu olmuştur. Bunlardan biri mensur bir eser bırakan Tâ-ceddin Abdülvehhâb, diğeri ise Nablus hâkimi İbrahim'in Şam'daki valiliği sırasında yaptığı haksızlıkları konu alan îzûhu'z-zulm adlı eserin müellifi Ha-san'dır.

Eserleri.

İbn Arabşah dil, tarih, edebiyat ve din konusunda eserler yazmış, tercümeler yapmıştır. Üç dilde 373 yazı yazması sebebiyle "meli-kü'l-kelâm fi'1-lugâti's-selâs" diye anılan İbn Arabşah asıl şöhretini tarihçilik alanında kazanmış ve tarih literatürüne Ti-murlu tarihçisi olarak geçmiştir. Başlıca eserleri şunlardır: 1. 'Acâ'İbü'I-makdûr fî nevâ'ibi (ahbâri) Timur, Timur ve dönemi için önemli bir kaynak olan bu Arap-Ça eserde Timur'un faaliyetleri ele alınmakta ve Ölümünden sonraki dönem hakkında bilgi verilmektedir. Çeşitli dillere Çevrilen eser birçok defa yayımlanmıştır. 374

2. 'Uküdü'n-naşîha. Kâtib Çelebİ'nin Unküdü'n-naşîha şeklinde kaydettiği bu eser 375 müellifin hayatı hakkında bilgi veren manzum bir biyografi kitabıdır. İbn Tağrîberdî eJ-MenfteJü'ş-şârTde, İbnü'1-İmâd Şezerâ-tü'z-zeheb'ûe eserden yapılmış iktibaslara yer vermişlerdir. eş-Şe/cö'iA mütercimi Mecdî tarafından da kaynak olarak kullanılan eserin 376 bir nüshası günümüze ulaşmıştır.377 3. Hitâbü'1-ihâbi'n-nâ-kıb ve cevâbü'ş-şihâbi'ş-şâkıb. İbn Arabşah'ın Mısır'da bulunduğu sırada şairlerle yaptığı şiir yarışmaları, onlara verdiği hicivli cevaplarını topladığı bir eserdir. 4. Fâkihetü'l-fyulefâ3 ve müfâkehetü'z-zurefâ. Kelîle ve Dimne tarzında bir eser olan Merzübânnâme'nm Sa'ded-din el-Verâvînî versiyonu Vlll. (XIV.) yüzyılda Şeyhoğlu Sadreddin Mustafa tarafından Türkçe'ye çevrilmişti. İbn Arabşah, bu çeviriyi genişleterekFâkihetü'I-hule-îâ adıyla 852'de (1448) Arapça olarak yeniden kaleme almış ve Sultan Çakmak'a ithaf etmiştir. On bölümden oluşan eserde İbn Arabşah seçili üslubuyla Arap, Acem ve Türk hükümdarlarından bahsetmekte. İslâm büyüklerinden nakillerde bulunmakta, "kâfir" diye nitelediği Cengiz Han'la ilgili geniş bilgi vermekte, Moğol istilâsından, teşkilâtından, örf ve âdetlerinden bahsetmektedir. Eser George VVilhelm Freytag tarafından Latince tercüme ve şerhiyle birlikte yayımlanmıştır 378 daha sonra çeşitli baskı ve neşirleriyapılmıştır.379 İstanbul Üniversitesi 380 ve Nuruosma-niye 381 kütüphanelerinde iki nüshası bulunan eser, XVI. yüzyıl müderris ve kadılarından Dukakinzâde Osman Bey tarafından kısmen Türkçe'ye çevrilmiştir. Cengiz Han'a dair onuncu bölümü Şere-fettin Yaltkaya tercüme etmiş ve Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuasın-dayayımlamiştır.5. et-Te'lîfü't-tâhir fîsîreti (şiyemi)'l-Me-Hki'z-Zâhir. Memlûk Sultanı Çakmak ve dönemiyle ilgili bir eserdir. İbn Arabşah, klasik tarih telifinden farklı bir anlayışla kaleme aldığı bu kitabında uzun bir mukaddimeden sonra nefis, iyi ahlâk, tevazu, hilim, afv, şefkat, şükür ve kerem gibi ahlâkî konulardan bahsetmekte, bu arada hâmisi Sultan Çakmak'ı da övmektedir. Eserinde Timur'un zulümlerini yeren mü-ellif Mısır ulemâsı hakkında da bilgiler vermektedir. Küçük bir bölümü S. A. Strong tarafından yayımlanan eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndedir. 6. Mir'âtü'1-edeb. Meânî ve beyâna dair 2000 beyitlik edebî bir manzumedir. 382

7. CÜ-vetü'l-emdâhi'l-cemâliyye fî huJIe-teyi'l-hrûzİ'l-'Arabiyye. Aruz ve nahiv hakkında yazılmış 183 beyittik bir eserdir. 383

8. Tercü-me-i Câmiu'î-hikâyât. Avfî'nİn Cevâ-mi'u'i-hikâyât adıyla da anılan eserinin Şehzade Murad adına yapılmış Türkçe tercümesidir. 384

9. Tercüme-i Tefsîr-i Ebü'1-Leys. Ebü'l-Leys es-Semerkandî'nin tefsirinin tercümesidir. Edirne'de bulunduğu sırada yaptığı bu tercümenin nüshasına henüz rastlanmamıştır. 10. Ta'bîrü'1-Küdirî Tercümesi. Nasrb. Ya'kübed-Dîneverî tarafından Abbasî halifelerinden Kadir- Billâh adına yazılan eserin Türkçe manzum tercümesidir. 11. Tercümânü'l-mütercem bi-müntehi'l-ereb fî lugâ-ti't-Türk ve'İ-Acem ve'1-Arab. XV. yüzyıl Türkçesi'ne dair 373 Arapça, Farsça, Türkçe374 İstanbul 1142, 1277; Kalküta 1812, 1818. 1842, 1868; Kahire 1285, 1305; Lahor 1868375 Keşfü'z-zunûn, II, 1174376 Şekâik Tercümesi, s. 53,71377 Pertsch, I, 171378 l-H, Bonn 1832, 1851-1852379 Bulak 1276, 1290; Kahire 1300, 1303. 1307; nşr. Yûsuf Dâ-vûd, Musul 1869, 1876; nşr. Muhammed Receben-Neccâr, Kuveyt 1997380 AY, nr. 3040381 nr. 3730382 Keşfü'z-zunün, II, 1646383 Brockelmann, GAL, II, 37384 Keşfü'z-zunûn, 1, 540

bu eserin I. cildinin yazma nüshası Paris Bibliotheque Natio-nale'de 385 fiiller kısmına dair II. cildinin nüshası ise Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır.İbn Arabşah'm bunlardan başka kaynaklarda Hkdü'l-ferîd fî Vmi't-tevhîd adında kelâma dair manzum bir risâlesiy-le 386 gazel tarzında yazılmış 200 bey itlik Mu/f addiine/i'nnahv adlı bir eserinden ve Ğurretü's-si-yer fî düveli't-Türk ve't-Tatar adında bir tarihinden 387 söz edilmektedir.

Bibliyografya :

İbn fağrîrjerdî. el-Menhetü 'ş-şâfi, II, 131-145; Sehâvî. ed-Daü'ü't-tâmi', 1/2, s. 126-131; Mecdî. Şekâik Tercümesi, s. 53, 71, 73-74;Keşfü'z-zu-nün, 1, 540; II, 1128, 1152, 1174, 1198, 1646; Pertsch, Gotha, I, 171; Browne. LHP, III, 355-356; M. Şemseddin [Günaltay], İslâmda Târih ue Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 373-377; Şe-refeddin, Sirnaona Kadtstoğlu Şeyh Bedred-din, İstanbul 1340/1924, s. 4; Brockelmann, GAL, II, 36-37; SuppL, II, 24-25; Kehhâle. Muc-cemü't-mCPeltifîn, II, 122; Abbas Azzâvî, et-Taı-rıf brt-mü'errihin, Bağdad 1376/1957, s. 229 231; Leylâ Hasan Sa'deddin. Kefile ue Dİmne ft't-edebi't-'Arabt, Amman, ts., s. 335-337;Zey-nep Korkmaz, Sadru'd-din Şeyhoğlu Marzu-bân-name Tercümesi: Inceleme-Metİn-Söz-lük-Tıpkı Sasım, Ankara 1973, s. 69 vd.; Selâ-haddin el-Müneccid, Muccemü'i-mü3errihîne'd-Dımaşkıyyin, Beyrut 1398/1978, s. 242-244; Babinger(Üçok).s. 22-25; Ziriklî, eM'/âmlFet-huüah), 1,228; İsmail Aka. Timur ueDeuleti, Ankara 1991, s. 106-107, 139-140; Hüsnü. "İbni Arabşah", TM, III(1935), s. 157-182;İbrahim Ka-fesoğlu, "İbn Arabşah", t A, V/2, s. 698-701; el-Kâmûsû'l-İslâmi, V, 329-330; J. H. Kramers -J. T. P. de Bruijn. "Marzban-nâma", E!2 (İng.|.VI, 632; J. Pedersen, "İbn cArabşhâh", EP(Fr.). 111, 734; John E. Woods, "Ebn cArabsâh", E/r.,VII, 670; Ali Ekber Diyanet, "İbn 'ArabşârT, DMBİ, IV, 221-223.

İBN ARABŞAH, TÂCEDDİN

Ebü'I-Fazl Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ahmed b. Muhammed et-Tarhânî ed-Dımaşki (ö. 901/1496) Hanefî fakihi.28 Şevval 813 (23 Şubat 1411) tarihinde Hazar denizinin kuzey sahilindeki Deşti-kıpçak bölgesinde yer alan Astrahan şehrinde doğdu. 0 sıralarda bölgeye hâkim olan Altın Orda Devleti parçalanma sürecine girmişti. Babası Şehâbeddin İbn Arabşah. muhtemelen bu sebeple 815 (1412) yılında bölgeden ayrılarak Kırım'a, oradan da Osmanlı Devleti'nin saltanat merkezi Edirne'ye gitti. Tâceddin Abdülveh-hâb'ın çocuklukyılları burada geçti. Himayesine girdiği Çelebi Sultan Mehmed'in ölümü üzerine anayurdu olan Dımaşk'a dönmeye karar veren babasıyla birlikte Edirne'den ayrılıp 824te (1421) Halep'e. bir yıl sonra da Dımaşk'a göç etti. Babasından hadis, fıkıh. Arap dili ve edebiyatıyla ilgili dersler aldı. Dimaşk'ta Şehâbeddin Ahmed el-Hımsî'den ferâiz okudu, Şeref b. Emîrâ'dan hüsn-i hat öğrendi. 850 (1446) yılında hacca gitti. Bir müddet Dımaşk ve Kahire kadılığına niyabet eden İbn Arabşah, 18 Receb 884'te (5 Ekim 1479) Dımaşk kadılığına getirildiyse de ertesi yıtın şevvalinde bu görevden alındı. Daha sonra Kahire'ye giderek (886/1481) Sargatmışiyye Medresesi'nde fıkıh dersleri vermeye başladı. Bu görevini ömrünün sonuna kadar sürdüren İbn Arabşah İS Receb 901 (30 Mart 1496) tarihinde vefat etti.

Bibliyografya :

Sehâvî, ed-Daayü'l-lâmi\ V, 97-98; Nuaymî, ed-Dâris fî târihi'l-medâris (nşr. Ca'fer el-Hase-nî), Kahire 1988,1, 641, 645;Temîmî. et-Taba-kâtü's-seniyye, IV, 407-408; Gazzî, el-Keuâki-bü's-sâ'İre, 1, 257-258; Keşfü'?-?unûn, 1, 67, 620, 759,925; 11, 1056,1405,1796; İbnü'Mmâd, Şezerât, Vlll, 5; Hediyyetü'l-'âriftn, 1, 640; Brockelmann. GAL, II, 22-23; SuppL, II, 13; Zi-riklî. et-Actâm, IV, 331; Kehhâle. Mu'cemü'l-mû'eltirın, VI, 219-220; a.mlf.. et-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 453; Sezgin. GAS, II, 281; C. Zeydân, Âdâb, III, 133; İ. Kafesoğlu. İbn Arabşah", İA, V/2, s. 701; J. Pedersen, "ibn 'Arab-şhâh", Elz{\n%.), III, 711-712; Muhammed Hâdî Müezzin Câmî. "İbn 'Arabşâh", DMBl, IV, 220-

İBN ARAFE

Ebû Abdİİlâh Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Arafe el-Vergammî et-Tûnİsî (ö. 803/1401) Mâliki fakihi.27 Receb 716 (15 Ekim 1316) tarihinde Tunus şehrinde doğdu. Arapiaşmış Berberi kabilesi Vergamme'ye mensuptur. İlk eğitimini babasından ve Ebû Abdullah Muhammed b. Sa'd el-Ensârî'den aldı. Daha sonra nus Kadısı İbn Abdüsse-lâm el-Hewâri'den tefsir, fıkıh ve usûl-i fıkıh, muhaddis Vâdîâşî'den hadis, Ebû Abdullah Muhammed el-Âbüllî ve Ebû Abdullah İbnü'l-Habbâb'dan aklî ilimleri okudu. Ayrıca İbn Selâme, İbn Hârûn el-Kinânî, Ömer b. Kaddâh, İbnü'l-Cebbâb. İbn Enderâs gibi âlimlerden İslâmî ilimlerle nahiv, beyân, mantık, 385 Brockelmann, GALSuppL, II, 25386 Keşfü'z-zunûn, W, 1152387 a.g.e., II, 1198

aritmetik ve tıp gibi alanlarda öğrenim gördü. İlim tahsili için Tilimsân ve Trablus şehirlerine gitti.İbn Arafe fıkıh, usûl-i fıkıh, tefsir, kıraat, hadis ve kelâm sahalarındaki bilgisiyle, VIII. (XIV.) yüzyılın ortalarında baş gösteren veba salgınında hayatlarını kaybeden İbn Abdüsselâm. Vâdîâşîve İbnü'l-Habbâb gibi ilim adamlarının bıraktığı boşluğu doldurdu. 7S0 (1349) yılında Zeytûne Camii'nin imamlığına ve 772'de (1370) hatipliğine getirildi; bir yıl sonra da başmüftülükle görevlendirildi. 792 (1390) yılında hacca gitti. Hac yolculuğu sırasında bir süre kaldığı Mısır'da Sultan Ber-kuk'la görüştü.Kendisine yapılan kadılık görevi tekliflerini geri çeviren İbn Arafe, başta Zeytûne Camii ve Tevfîk Medresesi olmak üzere çeşitli eğitim kurumlarında özellikle tefsir ve fıkıh dersleri verdi; şöhreti Tunus dışında da yayılınca çeşitli bölgelerden birçok kişi fetva sormak ve ders almak üzere yanına gelmeye başladı. İbnü'l-Ce-zerî, İbn Hacer el-Askalânî, İbn Nâcî. Mecârî. Burzütî, Ebû Hâmid İbn Zahîre, Übbî. İbn Merzûk el-Hafîd. Burhâneddin İbn Ferhûn ve İbn Kunfüz onun en tanınmış talebeleridir. İbn Arafe 24 Cemâ-ziyelâhir 803 (9 Şubat 1401) tarihinde Tunus'ta vefat etti ve Cilâz Kabristanı'nda Şerif Hüseyin Türbesi yakınlarına defnedildi.Kuzey Afrika'da Mâliki mezhebinin önde gelen simalarından olan ve fetvaları, eserleri, talebeleri vasıtasıyla İslâm dünyasında ve özellikle Kuzey Afrika'da İslâmî tefekkürün gelişmesine önemli katkısı bulunan İbn Arafe itikadı konularda Eş-'ariyye'nin görüşlerini savunurdu. Zühd ve takva sahibi bir insan olup namaz ve ders halkası dışında halk içinde pek görünmezdi. Zaman zaman devlet görevlerine yapılan tayinler ve bazı ilmî meselelerle ilgili olarak görüşlerine başvurulması için aldığı davetler dışında devlet adamlarıyla da görüşmezdi. Hayır işleri ve köle azadı için vakıflar kurmuş, başta talebeleri olmak üzere birçok kişiye maddî destek sağlamıştır.

Eserleri,

l. el-Muhtaşar fi'l-hkh.388 Mâlikî fıkhına dair olup İbn Arafe'nin şöhretini sağlayan en önemli eseridir. Beş büyük ciltten meydana gelen ve 772-786 (1370-1384) yılları arasında telif edilen eserin çeşitli yazma nüshaları mevcuttur.389 Eserin hacla ilgili bölümü Sa'd Gurâb tarafından neşre hazırlanmıştır. 2. Hudû-dü İbn Arafe.390 el-Muh£aşar'dakifıkhîterimlere ait tariflerin derlenmesiyle meydana gelmiştir. Muhammed b. Kasım er-Rassâ" tarafından yazılan el-Hidâyetü'l-kâfiyetü'ş-şöfiye li-beyâni haktfiki İbn Arafeti'l-vâfiye adlı şerhiyle birlikte yayımlanmıştır.391 Serkîs ve Brockelmann eseri Muhammed b. Ahmed b. Arafe ed-Desûki'ye nisbet etmiş- ferdir. 392

3. el-Muhtaşar fî uşûii'f-fıkh. Müellifin, İbnü'l-Hâcib'in el-Muiıtaşar'm tamamlamak amacıyla ve bilhassa Âmidrnin eh JMâm'ından istifadeyle kaleme aldığı yaklaşık 500 sayfalık bir eser olup 799 (1397) yılında tamamlanmıştır. 4. Muti-taşarü'l-Havîî fi'l-feraii. Ebü'l-Kâsım Ahmed b. Muhammed b. Halef el-Havfî'-nin eJ-Ferâ'iz'inin yer yer ihtisar ve şer-hedildiği bir eserdir. 5. el-Muhtaşarü'ş-şâmil fî uşûli'd-dîn.393 Beyzâvî'-nin TavdiiVi-e/ıvdr'ının tertibiyle kelâm meselelerinin ele alındığı eser 27 Ramazan 789 {11 Ekim 1387) tarihinde tamamlanmıştır.394 Kitabın imamete dair son kısmını Sa'd Gurâb neş-retmiştir. 6. el-Muîıtaşar ü'l-mantık. 789 (1387) yılından önce tamamlanmış olup hacminin küçüklüğüne rağmen mantıkla ilgili çeşitli kurallar ve faydalı bilgiler ihtiva eden önemli bir eserdir. Sa'd Gurâb tarafından Huncî'nin aynı konudaki eI-Cümel"ı ile beraber Risâİetân fi'1-mantık adıyla yayımlanmıştır (Tunus 1976). 7. Teisîru îbn 'Araie. Müellifin tefsirle ilgili derslerinde talebeleri tarafından tutulan bazı notlardan ibarettir. Bunlardan en meşhuru Ebû Abdullah el-Übbfninki olup bir bölümünü Muhammed el-Mennâî Tunus'ta el-Kül-liyyetü'z-Zeytûniyye li'ş-şerîa ve usûli'd-dîn'de doktora tezi olarak hazırlayıp neş-retmiştir. Ebü'l-Abbas Ahmed el-Besîlfnin rivayetinin çeşitli bölümleri ise Tunus'ta Külliyetü'I-âdâb ve'l-ulûmi'l-insâniyye'de Muhammed e!-Ahvel (1983) ve Ahmed el-Buhârî eş-Şüteyvî (1987) tarafından lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır.395

Sa'd Gurâb, İbn Arafe'nin fetvalarını kendi eserlerinden ve özellikle Burzülî'-nin en-Nevâzil'i ve Venşerîsî'nin eJ-Mic-yâr'ı gibi talebelerine ait koleksiyonlardan derleyerek neşre hazırlamıştır. Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Mebsût fi'l-hkh, Nazmü TekmiIeti'1'Kaşîd (Kaşd), Manzume fîkırâ'ati Ya'küb, Tüsâ'iyyât fi'l-hadîş, Vşâriyyât ü'î-hadîş.

Bibliyografya :

388 el-Muhtaşarü 't-kebir, el-Muhtaşarü 'l-fıkhl389 Fas, Karaviyyîn Ktp., nr. 375, 376, 377; Me-rakeş, Hizânetü İbn Yûsuf, nr. 835-839390 Kitâbü't-Hudûd, ei-Hudû-dü't-fıkhiyye391 Fas 1316; Tunus 1350/1931; Muhammediye 1412/1992; nşr. Muhammed Ebü'l-Ecfân, Beyrut 1993392 Mıfcem, 1.876; GAL SuppL, II, 737393 el-MuMaşar fı't-tev-hld, Muhtasar fi Hlmi'l-kelâm394 Fas. Karaviyyîn Ktp., nr. 742; Tunus, el-Mektebetü'l-vataniyye, nr. 7895, 9498, 16509; eserin muhteva ve metoduyla ilgili birdeğerlendirme için bk. Abdüi-mecîdÖmeren-Neccâr, s. 46-61395 İbn Arafe'nin yazma eserleri için bk. Brockelmann, GAL, 1, 480; II, 3 19; Suppi, 11,347

Ebü'l-Mehâsin el-Hüseynî. Zeyiü Tezkiretİ'I-huffâz li'z-Zehebî, Haydarâbâd 1376/1956 -> Beyrut, ts. (Dâru İhyâit-tiirâsi'l-Arabî), s. 193; İbn Ferhûn. ed-Dîbâcü'l-müzheb, II, 331-333; İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü 'n-nitıâye, II, 243; İbn Ha-cer. Inbâ'ü'l-ğumr, IV, 336-338; İbn Kunfüz. e/-Vefeyâtinşi. Adil Nüveyhiz). Beyrut 1971, s. 379-380; Mücârî. Bernâmec {nşr. M. Ebü'l-Ecfân), Beyrut 1982, s. 138-147; Hatîb el-Cevheri Hûz-hetü'n-nûfûs ve'l-ebdân fî tevârîhi'z-zamân (nşr. Hasan Habeşî). Kahire 1970, II, 127-128; Sehâvî. ed-Dav'ü'l-tâmİ', IX, 240-242; Süyûtî. Buğyetü'l-uu'ât, I, 229-230; Dâvüdî, fabakâ-tü'[-müfessirin,\l, 235-237; Bedreddin el-Karâ-fî, 7euşî/nj'd-D(öâc(nşr.Ahined eş-Şüteyvî), Beyrut 1403/1983, s. 251-255; İbnü'1-Kâdî. Dürre-tü'l-hicâi, II, 280-283; Ahmed Bâbâ et-Tinbük-tî, Neytü'l-İbUhâc, Trablus 1398/1989, II, 463-471; Keşfü'?-?unûn, I, 403, 438-439; II, 1140, 1246, 1582, 1626, 1867; el-Hutelû's-sündü-siyye. I, 561-577; İbnü'I-Gazzî. Dîuânû'l-lstâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, III, 332; Şevkânî, el-Bedrü'Hâ!i\ II, 255-256; Pertsch. Gotha, II, 338; Serkîs, Mu'cem, I, 876; Mahlûf. Şeceretü'n-nûr, I, 227; Brockelmann. GAL, I, 480; II, 319; Suppl., II, 347, 737; Hac-vî, el-Fikrü's-sâmt, II, 249-250; Mahfuz. Terâ-cimü 'l-mü'eturm, III, 363-371; M. Abid el-Fâ-sî, Fitırisü mahtûtâti Hizâneti'l-Karauiyyln, Dârülbeyzâ 1403/1983, 1, 369-372, 442, 455; II, 372-373; Abdülmecîd Ömer en-Neccâr. Fü~ şüt fi'l-fıkri'l-lsl&ml bd-Mağrib, Beyrut 1992, s. 36-63, 107-139; Saâd Ghrab, İbn Arafa et le Malikisme au Vltr/XIVesiĞcle, Tunus 1992-93, I-ll; a.mlf., İbn 'Arafe ue'l-menze'u.'l-'aklî, Tunus 1993; Sıddîk b. Arabî, Fihrisü mahtûtâti Hizânetİ tbn Yûsuf bi-Merrâküş, Beyrut 1414/ 1994, s. 235-236; R. H. Idris. "ibn'Arafe", EP (Fr). III, 734; Ali Refîî, "İbn'Arafe". DMBİ.N, 284-285.

İBN ARDÛN

Ebü'l-Abbâs Ahmed b. el-Hasen b. Yûsuf ez-Zecelî (Ö. 992/1584) Mâliki fakihi.Tahminen 948 de (1541) Fas'ta Şefşâ-ven şehrinin 60 km. doğusundaki Edeldâl köyünde doğdu. Gumâre kabilesinin kollarından Benî Zecel'e mensuptur. Vattâ-sîler ve özellikle Sa'dîler döneminde yetiştirdiği âlimlerle meşhur olan BenîArdûn ailesinin en tanınmış simalarındandır. Nahiv, fıkıh, usûl-i fıkıh, kelâm, tefsir ve ma-tematiğe dair ilk bilgileri bölgenin ileri gelen âlimlerinden olan babasından, amcası Ebû Hafs İbn Ardûn'dan ve Abdullah b. Muhammed el-Hebtî ile Ebü'r-Reb? Süleyman el-Melevî'den aldı. Daha sonra tahsil için Fas'a gitti. Burada aralarında Rıdvan b. Abdullah el-Cenevî. Kassâr el-Kaysî diye meşhur Muhammed b. Kasım, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Muhammed es-Serrâc ve Ahmed b. Ali el-Mencûr'un da yer aldığı âlimlerden fıkıh, Arap dili, tasavvuf, tefsir, hadis, kelâm, usul, matematik, mantık, astronomi ve tıp tahsil etti. Ardından memleketine dönerek öğretim ve fetva ile meşgul oldu. Yetiştirdiği öğrenciler arasında oğlu Ebû Abdullah Muhammed, Ebû Salim İbrahim el-Cellâlî ve Mûsâ b. Ali el-Vezzânî sayılabilir. Yaklaşık on yıl süreyle Şefşâven'de kadılık ve başkadılık görevlerinde bulunan îbn Ardûn i 0 Receb 992 (18 Temmuz 1584) tarihinde vefat etti. Bazı kaynak-larda Fas'ta öldüğü kaydediliyorsa da memleketinde vefat ettiğine dair bilgiler gerçeğe daha yakın olmalıdır.396

Mezhep taassubuna ve bid'atlara karşı olan İbn Ardûn döneminin ileri gelen âlim-leriyle fikrî tartışmalar yapmış ve zaman zaman mensubu olduğu Mâlikî mezhebi imamlarının görüşlerine aykırı fetvalar vermiştir. 397 Onun dikkat çeken fetvalarından biri evde, bağ ve tarlada kocası ile birlikte çalışan kadınların elde edilen servete ortak olacaklarına dairdir.398 İbn Ardûn'un önemli hizmetlerinden biri de Şefşâven ve civarındaki vakıfları tesbit ettirip resmî defterlere kaydettirmesidir; Kuzey Afrika'da bu uygulamayı onun başlattığı söylenmektedir.399 Sa'dîSultanı Ahmed el-Mansûr İbn Ardûn'a saygı gösterir, birçok konuda görüşüne başvururdu.

Eserleri.

1. el-LâHk îi-muallimi'l-ve-şâik. Daha çok yargılama hukukuyla ilgili olup noterlik kurumuna dair hükümleri ihtiva etmektedir. On bölümden meydana gelen eserde noterliğin hükmü ve değeri, noterde aranacak vasıflar üzerinde durulmakta ve belli başlı akid türlerine yer verilmektedir. 400

2. Mu/cmVl-muhtâc fîâdâbi'I-ezvâc. Münyetü'l-muhtâc fî âdâbi'l-ezvâc adıyla da anılan 401 ve üç bölümden oluşan eserde evliliğin Önemi, eşlerde bulunması gereken nitelikler, düğün töreni, evlilik hayatı ve çocuk eğiti-miyle ilgili bilgiler yer almaktadır. Bazı nüshaları günümüze ulaşan eser 402 müellifi tarafından Muhtaşarü'l-Mukn? 403 adıyla ihtisar edilmiştir (Fas 1319).3. Hadâ iku'l-envâr ve cilâ'ü'l-kulûb ve'1-ebşâr fi'ş-şalâti ve's-selâm 'ale'n-nebiyyi ve Sekiz bölümden meydana

396 Ömer b. Ab-dülkerîmel-Cîdî, s. 104397 bazı örnekler için bk. a.g.e., s. 157-162398 Abdülkâ-direi-Afiye. s. 222-223; Ömer b. Abdül-kerîm el-Cîdî, s. 193 vd399 Ömer b. Abdülkerîm el-Cîdî, s. 186400 Fas l3l6;MI,Tıtvân 1355/1936401 Brockelmann, II, 693402 el-Hi-zânetü'l-melekiyye|Rabat|, nr. 449, 3J00. 4659; el-Hizânetü'1-âmme |Rabat|, nr. 1026403 Âdâbü'z-zevâc ve terbiyetü'luü-dân

gelmektedir.404

4. Risâletü't-teveddüd ve't-tehâbüb. Bir mukaddime, iki bölüm ve bir hatimeden meydana gelmekte olup (Dârülbeyzâ 1408/1987) birinci bölüm "ülfet ve kardeşliğin fazileti, faydaları ve şartları", ikinci bölüm "sohbet hukuku" başlığını taşımaktadır.İbn Ardûn'un günümüze ulaşan diğer eserleri de şunlardır: Şerhu esmâ illâ-hi'J-hüsnâ 405 Şerhu M.anzûmeti'1-Hd-de Manzume ü âdûbi'l-cimâc 406 Ecvi-be fi'1-fıkh 407 Kitûb fîmö lâ büdde Ji'l-Hbâ-deti min iHikâdih.408

Bibliyografya :

îbn Ardûn, Âdâbâ'ş-şohbe (nşr. Ömer b. Ab-düikerîm el-Cîdî), Dârülbeyzâ 1408/1987, neş-redenin girişi, s. 7-25; İbnül-Kâdî. Cezoetü'l-İktibâs, Rabat 1973, ], 160; Serkîs, Mu'cem, I, 180; Brockelmann, GAL Suppi, II, 693; Mahlûf.Şeceretü'n-nûr, s. 286;Ziriklî. el-A'lâm, I, 108;Kehhâle. Mutcemü'(-mü'e//ı/în, I, 199; Hacvî. el-Fikrü's-sâmîM, 271;Abdülkâdirel-Âfi-ye. çt-Hayâtü's-siyasiyye,Muhammediye 1402/ 1982, s. 222-223, 335-338; Abdülazîz Binabdul-lah, Ma'temetü'i-fıkhi'L-MâUkİ Beyrut 1403/1983, s. 89; Ömer b. Abdülkerîm el-Cîdî, İbn 'Arcfün el-Kebîn hayâtühû ue âsârûh, Dârülbeyzâ 1407/ 1987, tür.yer.

İBN ARRÂK, EBÜ'L-HASAN

Ebü'l-Hasen Nûruddîn (Sa'düddîn) Alî b. Muhammed b. Alî el-Kinânî ed-Dımaşki (ö. 963/1556) Tenzîhü'ş-şerfa adlı eseriyle tanınan muhaddis, fakih ve kıraat âlîmi.7 Zilhicce 907'de (13 Haziran 1502) Beyrut'ta doğdu. Büyük dedesine nisbetle İbn Arrâkdiye tanındı. Bu künyenin İbn Irak şeklinde söylenişi doğru değildir. Çerkez emirlerinin soyundan gelen babasının Şâ-zeliyye tarikatının Arrâkıyye kolunun pîri olması ve İbn Arrâk diye tanınması da bunu göstermektedir. İbn Arrâk Dımaşk'ta büyüdü. Kur'an'ı ezberledikten sonra çeşitli ilimlere dair pek çok kitap okudu ve bunların da bir kısmını ezberledi. Kıraat ilimlerini babasının talebeleri olan Ahmed b. Abdülvehhâb ve Mahmûd b. Humeydân el-Medenî'den Öğrendi. Şemseddin b. Muhammed b. Zeyneddin el-Kattân'-dan aşere okudu. 924'te (1518) babasıyla birlikte hac vazifesini yerine getirdikten sonra Medine'ye yerleşti: Mescid-i Nebe-vî'nin imam ve hatipliğiyle görevlendirildi ve bu görevini ölümüne kadar sürdürdü. Çeşitli ülkelere seyahatler yaptı. Anadolu'ya gittiği sırada Dımaşk'a ve Ha-lep'e de uğradı. Dönüşünde bir müddet Dımaşkta kaldı ve bu arada Kudüs'ü ziyaret etti (947/1540). Ardından Mısır'a gitti. Anadolu'da bulunduğu esnada işitme duyusunu kaybetti. Bazıları onun müzik dinlemeye son derece düşkün olduğunu, babası müzik dinlemesini yasakladığı halde buna aldırmadığı için Allah tarafından bu şekilde cezalandırıldığını ileri sürmüşlerdir.İbn Arrâk hadis, fıkıh ve kıraat İlimlerinde söz sahibi bir âlim olduğu gibi fe-râiz, matematik, astronomi ve edebiyatla da meşgul olmuş, ayrıca şiir yazmış ve güçlü bir şiir tenkitçisi olarak tanınmıştır. Tasavvufta babasına intisap etmiş olup Muhyiddin İbnü'l-Arabî'ye hayranlık duyduğu, Dımaşk'ta bulunduğu sırada onun kabrini ziyaret ettiği bilinmektedir.Son derece zeki, vazifesine düşkün, mütevazi bir insan olarak bilinen İbn Ar-râk'ın Dımaşk'ta kahve İçme âdetini yaygınlaştırdığı, babasının ise kahve içmenin uygun olmadığı görüşünü savunduğu belirtilmektedir, Halep'e geldiği zaman Radıyyüddin İbnü'l-Hanbetî kendisinden kahve içmenin meşru olup olmadığı konusunda fetva istemiş, o da ölçüyü kaçırmamak şartıyla bunun meşru olduğunu bir şiirle bildirmiştir. İbn Arrâk Medine'de vefat etti.

Eserleri.

1. Tenzîhü'ş-şerfati'l-mer-/ûca âni'l-ahbâri'ş-şenfati'l-mevzîfa. Müellif, Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî'nin eJ-Mevzû'ât'ı ile Süyûtı'nin el-Le'âli'l-maş-nûVsını ihtisar edip onlarda bulunmayan birçok mevzu hadisi de ilâve etmek suretiyle meydana getirdiği bu eserini Kanunî Sultan Süleyman'a takdim etmiştir. Kitapta uydurma hadisler konularına göre sıralanmış, baş tarafa da hadis uyduran râvilerin isimleri alfabetik olarak kaydedilmiştir. Eser, Abdülvehhâb Abdül-latîf ve Abdullah Muhammed es-Sıddîk'in tahkikiyle iki cilt halinde basılmıştır (Kahire 1375, 1383).2. et-Tez ireîü'ş-şuğrâ. Edebî ve tarihî birtakım bilgiler ihtiva eden eserin bir nüshası Köprülü Kütüpha-nesi'nde bulunmaktadır. 409

3. eş-Şırâtü'1-müstakîm ilâ mecânî bismülâhirrahmânirrahîm. Eser Aydınlı Muhammed b. Bilâl tarafından

404 el-Hizânetü'1-melekiyye (Rabat), nr. 942405 el-Hizânetü'l-melekİyye (Rabat), nr 5696406 el-Mektebetü'l-âmme Tıtvân, nr. 126407 el-Hizânetü'1-âmme (Rabat], nr. 1698 D408 el-Hizânetü'l-âmme [Rabat], nr. 1026 K); müellifin diğer eserleri için bk. Ömer b. Abdülkerîm el-Cîdî, s.214-218409 Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1226

Rüstem Paşa adına Türkçe'ye çevrilmiştir. 410

4. Neşrü'l-letâJif fî kutri't-T&if. Üç bölümden meydana gelen eserde Tâif'in önemi, Hz. Peygamberin Taife gidişi, Vec vadisi ve orada yaşayan Abdullah b. Abbas ile Muhammed b. Hanefıyye'nin fazileti ve Tâif in önemli yerleri hakkında bilgi verilmektedir. Eseri Osman Mahmûd es-Sînî yayımlamıştır. 411

5. Şerhu Şahı-hi Müslim. Kastallânî'nin Şahîh-i Buhâ-rî şerhine benzeyen bir çalışma olduğu belirtilmektedir. 6. Şerhu'l-Ubâb. Ahmed b. Nasır el-Bâûnî tarafından yazılan Şafiî fıkhına dair eJ-'Ubdb adlı eserin 412 şerhi olup tamamlanmamıştır. İbn Arrâk'ın Tehzîbü'l-akvâl ve'1-cfmâl ve Muhtaşaru Rihleti İbn Rüşeyd adlı iki eserinin daha bulunduğu kaydedilmektedir.

Bibliyografya :

İbn Arrâk, Tenzîhü'ş-şerVa, Abdülvehhâb Abdüllatîf in girişi, s. s-k; Abdülkâdir el-Ay-derûsî, en-Nûrû's-sâftr, s. 174-179; Gazzî, el-Kevâkibû's-sâ'ire, II, 197-199; İbnü'l-İmâd, Şe-zerât, VIII, 337-338; Keşfü'z-zunûn, I, 494, 514; II, 1077, UH-.Hediyyetû't-'ârifînA, 746; /zâ-hu'J-mefcfiün, II, 648; Brockelmann, GAL, II, 513; SuppL, II, 12, 534; ZirikJÎ. ei-A'lâm, V, 12, 165; Kehhâle, Mu'cemü't-mü'eüiftn, VII, 218; Kettânî, er-Risaletü 7-müstefra/e, s. 113; Cezzâr, MedâMüV-mü'e/fİ/ın, II, 988-989; M. Habîb el-Hîle, et-Tânfy ve'l-mü*errihün bi-Mekke, Lon-donl994, s. 213-216. m

İBN ARRÂK, MUHAMMED B. ALİ

Ebû Alî Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Abdirrahmân b. Arrâk ed-Dımaşki (ö. 933/1526) Şâzeliyye tarikatının Arrâkıyye kolunun kurucusu.878'de (1473) Dımaşk'ta doğdu. Bir Çerkez emîrinin oğludur.413 Bazı çağdaş kaynaklarda 414 lakabı İbn Irak şeklinde kaydedilmiştir. Ömer ed-Dârânî, İbrahim el-Kudsî gibi hocalardan Kur'an ve tecvid, Zeyneddin el-Arafe adlı bir âlimden matematik dersleri alan İbn Arrâk, üç yıl yanında kaldığı Ömer es-Sayhûnî'-den hat sanatını öğrendi. 895'te (1490) babası ölünce onun bazı işlerini takip etmek İçin Beyrut'a gitti. Burada Allah'ın velî kullarından olduğunu duyduğu Şeyh Muhammed er-Râik ile tanıştı. Bu zat kendisine Beyrut'ta Şeyh Affân, Trablus'ta Şeyh Yâsir, Sayda'da Şeyh Ömer ile de görüşmesini tavsiye etti. Daha sonra Dı-maşk'a dönerek avcılık, binicilik, satranç gibi sporlarla meşgul olmaya ve eğlencelerle dolu bir hayat sürmeye başladı. Bir süre sonra dinî hayata yönelen İbn Arrâk dinî ilimleri öğrenmeye girişti. 904 {1499) yılında Şâzelî şeyhi Ali b. Meymûn'a intisap etti. Ağır riyazet ve mücâhedelerle dolu bir seyrü sülük dönemi yaşadı. Ertesi yıl Mısır'a giderek Celâleddin es-Sü-yûtî, Şeyh Abdülkâdir ed-Deştûtî. Ebü'l-Mekârim el-Heytî. İbn Habîb es-Safedî gibi âlim ve şeyhlerle tanıştı, onların meclislerine katıldı. Ardından Dımaşk'a döndü. Şeyhi Ali b. Meymûn'un Bursa'dan Hama'ya geldiği 911 (1505) yılına kadar Hama'da ikamet eden İbn Arrâk bir yıl daha burada kaldıktan sonra şeyhinin izniyle Beyrut'a dönerek irşad faaliyetine başladı. Kısa sürede yirmi dört kitap kaleme aldığını Öğrenen şeyhi Ali b. Meymûn bir mektup göndererek onu Dımaşk'a Çağırdı ve çok kitap yazmamasını tavsiye etti (913/1507). Birkaç yıl Dımaşk civarındaki Sâlihiyye'de ikamet ettikten sonra Ali b. Meymûn'un bulunduğu Mecdelmaûş'a gitti ve onun vefatına kadar(917/1511) burada kaldı. 923 (1517) yılında Beyrut'a bir tekke açan İbn Arrâk ertesi yıl hacca gitti. Bir daha Beyrut'a dönmeyip Medine'ye yerleşti ve irşad faaliyetini burada sürdürdü. 24 Safer 933 (30 Kasım 1526) tarihinde Mekke'de vefat etti.Şâzeliyye tarikatının Suriye bölgesindeki en büyük temsilcilerinden biri olan İbn Arrâk, bu tarikatın kendi adına nisbet edilen Arrâkıyye kolunun kurucusudur. Tarikat XVII. yüzyılda Hicaz bölgesinde de yaygınlık kazanmıştır. İbn Arrâk'ın oğlu Ebü'l-Hasan Ali (ö. 963/1556), mevzu hadisler konusunda Tenzîhü'ş-şer Fa başlıklı önemli bir eser telif etmiştir.

Eserleri.

İbn Arrâk'ın nüshaları tesbit edilen belli başlı eserleri şunlardır: el-Evrâd 415 Hidâyetü'ş-şekaleyn fî fazli'1-Haremeyn 416 Keşfü'l-hicâb 417 Mevâhibü'r-rahmân fî keşfi hvrâti'ş-şeytân 418 Te'dîbü'l-akvâl ve tehzîbü'i-dmâl 419

410 Keşfü'z-zunün, 11,1077411 baskı yeri yok. 1406/1986412 a.g.e, II, 1122; Brockelmann, GALSuppL, n,12413 Taşköprizâde. s. 353414 Ziriklî, VI, 290.DMBİ, IV, 218415 Süleymaniye Ktp., Lala İsmail, nr. 246416 Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr.941/3417 Hediy-yetüVârifın, II, 232; Brockelmann, GAL, II, 437418 Brockelmann, GAL, II, 437419 FuâdSeyyid, I, 117

Risale fîehli't-ta-rîk 420 Risâletü İbn 'Arrâk ile'ş-şûfiyye 421 Vaşıyyetü'l-muntazar 422 el-Kavâ'idü'ş-şer'iyye li-sâliki't-tarîkati'1-Maham-mediyye 423 Cevheretü'l-ğavvâş ve tuhfetü ehli'l-ihtişâş 424 Akidetü İbn Arrâk.425

Kaynaklarda adı geçen diğer eserleri şunlardır: es-Sefîne-tü'İ-Arrâkıyye fî libâsi'l-hırkati'ş-şûfiy-ye, Sefînetü'n-necât, Risale fî şıfâti evliyâ'illâh, el'Minehu'l-'âmmiyye ve'n-nefehâtü '1-Mekkiyye.

Bibliyografya :

Taşköprizâde. eş -Sektik, s. 353-354; Mecdî, Şekâik Tercümesi, II, 358; Gazzî, el-Keuâkİbü's-sâ'ı're. I, 59-68; Abdülkâdir el-Ayderûsî. en-Nû-rü's-sâfır, s. 174-179; Keşfü'?-zunûn, II, 1358; İbnü'l-İmâd. Şezerât, VIII, 196-199; Nebhânî. Ke-râmâtü 'l-euliyâ1,1,301; Ahlwardt Verzeİchnis, I, \&\;hâhu'l-meknûn,\\, 17,18,116, 719;He-diyyetü'l-'ârifin, II, 232; Brockelmann, GAL, II, 332. 436, 437; SuppL,II, 461; Kehhâle. Mu'ce-mü'l-mü'etlifin, XI, 21; Fuâd Seyyid, Fİhrisü'l-mahtütâtİDâri't-kütübi'i-Mışriyye, Kahire 1375/ 1956,1. 117, 371; II, 221; III, 200; J. S. Triming-ham, The Sufi Orders İn İslam, Oxford 1971, s. 89-90; M. Riyâd el-Mâlih, Fihrisü mahtûtâti Dâri'1-kütûbİ'z-Zâh.idyye: et-fasauuuf, Dımaşk 1398/1978,1,615-616; III, 165; Ziriklî. el-A'lâm (Fethullah), VI, 290; Ömer Abdüsselâm Tedmü-rî. Meusû'atü 'ulemâl'l-müslimîn /î târihi Lüi>-nane'l-İstâmî: el-ktsmü'ş-şânî, Beyrut 1411/ 1990, IV, 91-97; Nihat Azamat, "Ali b. Meymûn", DİA,II, 411-412; "İbn'Irak", DMBİ.N, 218-219.

İBN ASÂKİR, EBÛ MANSÛR

Ebû Mansûr Fahrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. el-Hasen ed-Dımaşki (ö. 620/1223) Şafiî fakihi ve hadis âlimi.550 Recebinde (Eylül 1155) doğdu. Amcaları Ebü'l-Kâsım İbn Asâkir ve Sâinüd-din İbn Asâkir ile İbn Ebû Asrûn. Abdurrahmân b. Ebü'l-Hasan ed-Dârânî, Ebü'n-Nedâ Hassan b. Temîm ez-Zeyyât, Ebü'l-Mekârim Abdülvâhid b. Hilâl el-Ezdî, Dâvûd b. Muhammed el-Hâlidî, Muhammed b. Es'ad el-lrâkî gibi âlimlerden hadis dinledi. Kutbüddin Mes'ûd b. Urve en-Nîsâ-bûrfden Şâfıî fıkhını öğrendi ve onun kızıyla evlendi. Dımaşk'ta Şafiî fıkhının otoriteleri arasına giren, meclisi fetva soranlarla dolup taşan İbn Asâkir'den Ziyâ-eddin el-Makdisî, Zekiyyüddin el-Birzâlî ve Tâceddin Abdülvehhâb b. Zeynülüme-nâ gibi bazı şahsiyetler hadis rivayet et ti. Fıkıh dersi verdiği talebeler arasında ise İzzeddin İbn Abdüsselâm, Ebû Şâme el-Makdisî ve Şehâbeddin İsmail b. Hâmid el-Kûsî sayılabilir.Hocası Nîsâbûrî'nin ölümünden sonra Dımaşk'ta Cârûhiyye Medresesi'nde onun yerine müderris olan İbn Asâkir S93 (1197) yılından itibaren buradaki Azrâviy-ye, bir müddet sonra da Kudüs'teki Salâ-hiyye Medresesi'nde fıkıh, hadis ve akaid dersleri vermeye başladı; ayrıca Eyyûbî Sultanı I. el-Melikü'1-Âdil tarafından Dı-maşk'taki Takaviyye Medresesi'ne müderris tayin edildi, bir süre de Azîziyye Medresesi'nde ders verdi.el-Melikü'1-Âdil. zühd ve takvâsıyla tanınan İbn Asâkir'i Dimaşk kadılığına getirmek istediyse de İbn Asâkir bu teklifi kabul etmedi. Fakat sultan bu mesele üzerinde ısrar ettiğinden şehri terketmek zorunda kaldıysa da daha sonra bağışlanarak geri getirildi. Yerine bir başkasını tavsiye etmesi istenince de İbnü'l-Hares-tânfyi teklif etti. el-Melikü'l-Âdil'den sonra tahta geçen el-Melikü'1-Muazzam selefinin yasaklamış olduğu İşret meclislerini yeniden serbest bırakınca bu icraatı gayri meşru görüp karşı çıkan İbn Asâkir ile yeni sultanın arası açıldı. el-Melikü'l-Muazzam bu sebeple İbn Asâkir'in Takaviyye ve Salâhiyye'deki görevlerine son verdi. Sadece Cârûhiyye'deki vazifesine devam eden İbn Asâkir. Urviyye ve Nûriy-ye dârülhadislerinde hadis dersleri vermeye başladı. Ayrıca haftada iki gün, amcası Ebü'l-Kâsım İbn Asâkir'in ders verdiği yer olan Emeviyye Camii'ndeki Kub-betü'n-nesr'in altında ve Maksûretü's-sa-hâbe adıyla bilinen kısımda hadis okutuyordu. Hayatının sonuna kadar öğretim faaliyetleriyle meşgul olan İbn Asâkir 10 Receb 620 (9 Ağustos 1223) tarihinde Dımaşk'ta öldü ve Sûfiyye Kabristanı'na defnedildi.İbn Asâkir'in fıkıh ve hadis alanında eser verdiğini kaydeden kaynaklar, sadece Kitâbü'I-Erba'în ü menâkıbi üm-mihâti'1-mü*minin rahmetullâhi 'aleyhim ecmcfîn adlı eserinin ismini zikretmektedir. Günümüze ulaştığı tesbit edilen yegâne eseri de budur. Müellif, Hz. Peygamber'in hanımlarının menkıbele-riyle ilgili olan bu eserini hazırlarken Bu-hârî ve Müslim'in eş-ŞaM/ı'leri, Ebû Dâ-vûd, Tîrmizî, Nesâî ve İbn Mâce'nin es-Sünen'leri, Ahmed b. Hanbel'in eJ-Müs-ned'u amcası İbn Asâkir'in Tûrîhu Dı-maşk'u İbn Sa'd'ın et-Tabakötü'1-kübro'sı. Beyhaki'nİn Delâ'ilü'n-nübüvve-si gibi çeşitli kaynakların yanında şeyhlerinden bizzat işittiği bazı rivayetlerden de faydalanmıştır. Kitâbü'l-Erba'în Muhammed Mutî' el-Hâfız ve Gazve Büdeyr ile (Dımaşk 1406/1986) Muhammed Ahmed Abdülazîz (Kahire 1410/1989) ve Muhammed İbrahim ed-Desûki (Bulak 1992) tarafından neşredilmiştir.

420 a.g.e., I, 371421 M. Riyâd el-Mâlih, III, 615-616422 a.g.e., III, 165; Fuâd Seyyid, III, 200423 a.g.e., II, 221424 Ahl-wardt, I, 161425 kâ-hu'l-meknûn, II, 116

Bibliyografya :

İbn Asâkir, Kİtâbü 'l-Erbâcin /î menâkıbi üm-mihâtı'l-mü'minin (nşr. M. Mutî' el-Hâfız), Dımaşk 1406/1986, neşredenin girişi, s. 7-25; İbnü'l-Esîr, el-Kâmil, XII, 418; İbn Halli-kân. Vefeyât, 111, 135; Münzirî. et-Tekmite, 111, 102-103; Zehebî. el-cİber, İN, 181-182; a.mlf.. A'lâmû'n-nübelâ', XXII, 187-190; a.mlf., Târİ-hu'l-tslâm: sene 611-620, s. 451-454; Safedi, e/-Vâ/î, XVIII, 235;Kütübî. Feoâta'1-Vefeyât.l, 261;Sübkî, 7ai)afcât,VIII, 177-178;İsnevî, Taba-k&tü'ş-Şafi'iyye, II, 219-220; İbn Kesîr. el-Bidâ-ye, XIII, 101; Yâfiî. Mir'âtü't-cenân, IV, 47; İbn Kâdî Şühbe. Tabakâtü'ş-Şâfi'iyye, 11, 54-55; İbn Tağrîberdî. en-Nücûmü'z-zâhire,V], 256; Nuay-mî, ed-Dâris/î (ân5(7-medâris(nşr. Ca'ferel-Ha-senî), Kahire 1988, I, 82-86; Abdülcelîl Hasan Abdülmehdî, et-Medâris fi Beyü'l-Makdİs, Amman 1981, I, 205-209; N. ElissĞeff. "ibn cAsâ-kir". E/2 (İng.],]!!, 714.

İBN ASÂKİR, EBÛ MUHAMMED

Ebû Muhammed Bahâüddîn el-Kâsım b. Alî b. el-Hasen ed-Dımaşki (ö. 600/1203) Ünlü tarihçi Ebü'l-Kâsım İbn Asâkir'in oğlu, muhaddis ve tarihçi.15 Cemâziyelevvel 527'de {24 Mart 1133) Dımaşk'ta doğdu. Babası gibi İbn Asâkir diye meşhur oldu. İlk eğitimini babası, amcası ve dedelerinden aldı. Babası kendi hocalarından onun da ders almasını sağlamış. Hibetullah b. Sehl el-Bistâ-mî gibi Bağdatlı, ayrıca Horasanlı birçok muhaddisten onun adına icazet almıştır.Hocaları arasında Cemâlülislâm Ebü'l-Hasan Ali b. Müsellem es-Sülemî, Ebû Sa'd b. Semmân ve Nasrullah b. Muhammed el-Mıssîsî gibi âlimler de vardır. Olgunluk çağına kadar babası hayatta olduğu için ondan çok faydalandı ve eserlerinin telifine yardım etti. Nitekim babasının Târi-hu medîneti Dımaşk'ıru iki defa temize çekti. Zehebî, babasından çok hadis rivayet eden âlimler arasında onun gibi birini duymadığını söylemektedir. Kendisinden de oğlu Ali b. Kasım ile İzzeddin İbn Abdüsselâm. Ruhâvî ve İbnü'l-Enmâtî diye bilinen İsmail b. Abdullah gibi şahsiyetler ders aldı. Şam, Kudüs, Hicaz ve Mısır'a ilmî amaçlarla kısa süreli seyahatler yaptı. Rivayet ve semâmın çokluğu, dinî hayatının mükemmelliği bakımından Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzrden daha üstün sayılmakla birlikte İbnü'l-Cevzfnin hem rical ve hadis metinlerine hem de diğer ilimlere vukufu bakımından ondan ileride olduğu kabul edilmektedir.Hadis hafızı ve tarihçi olarak bilinen Ebû Muhammed İbn Asâkir. İbn Nukta tarafından sika olarak değerlendirilmiştir. Çeşitli eserler kaleme almasına, pek çok bilgi toplamasına karşılık yazısının kötü olduğu belirtilmektedir. Bunun sebebi muhtemelen çok hızlı yazmasıdır. Babasının ölümünden sonra Şam'da Emeviyye Camii'nde hadis okutmaya başlayan İbn Asâkir. Nûreddin Mahmûd Zen-gî'nin yaptırdığı Dârü'l-hadîsi'n-Nûriyye'-ye müderris olmuş, ölünceye kadar bu görevde kalmıştır,İbn Asâkir amelde Şâfıî. itikadda koyu bir Eş'arî idi. Makâiâtü'İ-İslâmiyyîn'ı çok okuduğu rivayet edilir. Ayrıca dindarlığı, fazileti, sünneti müdafaa edip bid'at-lara karşı çıkması ile tanınmıştır. Zarif, şakacı ve nüktedan bir kişiliğe sahip olan İbn Asâkir'in dârülhadis müderrisliği görevini fahrî olarak sürdürdüğü, medresenin suyundan içmediği gibi oradan ab-dest bile almayacak derecede takva sahibi olduğu, hadis tahsili için gelen öğrencilere bütün imkânlarıyla yardımda bulunduğu rivayet edilir. 9 Safer600'de (18 Ekim 1203) Dimaşk'ta vefat eden İbn Asâkir Bâbüssagîr Kabristanfnda babasının yanına defnedildi.

Eserleri,

1. el-Câmi'u'1-müstakşâ îî fezâ'iH'1-Mescidi'l-akşâ. fezâ'iJü'J-Kuds, Fezâ'İJü Beyti'l-makdis ve Fe-zâilü'l-Mescidi'l-akşâ gibi isimlerle de anılan eserin 426 bir nüshası Bağdat'ta.427 aslından seçmeler İhtiva eden bir nüshası da British Museum'da 428 bulunmaktadır. İbn Asâkir'in Fazlu ziyâreti'l-Halîl 'aleyhi's-selâm ve mevi kabrihi ve kubûri ebnâ'ihi'l-kirâm adlı eserinin de bu kitabın bazı kısımlarından İbaret olduğu belirtilmektedir. 2. Müntehabât min Târihi Dımaşk. Babasının Târihu medîneti Dımaşk'ından seçmeler yaparak telif ettiği bu eserin bazı kısımları Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'-dedir. 429

3. Cüz' fî ahbân'i-Hûhz İbn Asâkir. Babasının hayat ve eserlerine dair olup Yâküt ve Zehebrnin görüp faydalandığı, ancak daha sonra kaybolduğu zannedilen eser. Se1âhaddin el-Müneccid tarafından bulunarak yayımlanmıştır (Beyrut 1980). 4. Kitâbü'l-Cihâd.430 Müellif, halkı Haçlılar'a karşı savaşmaya teşvik etmek amacıyla kaleme aldığı bu eserini S76 (1180) yılında Selâhaddîn-i Eyyûbfye takdim etmiştir. Eserinin başında ve sonunda Kudüs'ün geri alınması için Allah'a dua ettiğini, duasının kabul edildiğini ve 583'te (1187) gerçekleşen fethe kendisinin de katıldığını söylemektedir. İki ciltten meydana gelen eserdeki rivayetlerin isnadı çok uzun tutulduğundan hacmi oldukça ka-barmıştır. Bu sebeple kitap, yine müellifi tarafından el-Müntekü min Kitabi Faili'1-cihâd ve mâ e'addaHâhü li'l-426 Keşfü'z-zunûn, i, 574427 Hizânetü'1-evkâfi'i-âmme, nr. 783428 nr 1250429 M. Nâsırüddin el-Elbânî, s. 84430 Fazlü'l-cihâd

cibâd adıyla ihtisar edilmiş olup bunun bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi'ndedir. 431

5. Zeyl calâ Târihi Dımaşk. Babasının eserine yaptığı bir zeyil olup tamamlanmamıştır. 432

6. Ta'ziyetü'l-müsiim. Mecdî Fethî es-Seyyid tarafından yayımlanan eser 433 iç kapakta yanlışlıkla müellifin babasına nis-betedilmiştir. l.el-Ebdâlü'l-'âliye. Genellikle babasının eserlerinden yaptığı seçmelerden ibarettir. Müellifin Kitâ-bü'l-Ebdâli'l-muhrace mine'ş-şıhâh ve'1-hisân ve'l-'avâlî 434 adıyla anılan eseri de muhtemelen bu kitaptır.İbn Asâkir'in ayrıca Fezd'iiu '1-Medîne 435 Kitâbü'i-Menâsik, el-Mu-vâfakât, el-Emâlî (Mecâlis), es-Sübâ'iy-yât, Faziü Fezâ'ilüyi-Harem, Kitâb îî-men haddeşe bi-medâini'ş-Şâm ve kurâha adlı eserleri kaynaklarda zikre-dilmektedir.

Bibliyografya :

İbn Asâkir. el-Müntekâ min Kitabi Failİ'l-cİ-hâd ve mâ e'addallâhü ti'l-Hbâd, Beyazıt Devlet Ktp.,nr. 1044, vr. l"-39b; a.mlf.. Ta'ziyetü't-müstim an aljîhi (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid İb-râhim). Cidde 1411/1991, neşredenin girişi, s. 7-11; Münzirî, et-Tekmite, II, 8-9; Ebû Şâme, ez-Zeyl 'ate'r-Ravtateyn, s. 47; İbn Hallİkân. Vefeyât, III, 331; İbn Abdülhâdî. 'Ulemâ'ü 7-/ia-dîş, IV, 142-144; Zehebî, A'tamû 'n-nûbeiâ*. XXI, 405-411;a.mlf., Tezkiretü't-fruffâ?, IV, 1367-1369; a.mlf.. Düuelü'l-lslâm, Beyrut 1405/1985, s. 319; Sübkî, Tabakât (Tanâhî). VIII, 209, 296, 352-353; İsnevî, Tabakâtü'ş-ŞafiHyye, 11, 218-219; İbn Kesîr. el-Bidâye, XIII, 38; Fâsî. Zeylû't-Takyîdfîruuâti's-sünen ue'(-mesânîd(nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût}, Beyrut 1410/1990. II, 268; İbn Tağriberdî, en-Nücûmü'?-zâhire, VI, 186; Sehâvî, el-I'tân bi't-teubîfı, s. 263, 274; Süyûü. Tabakâtü't-huffâz (Lecne), s. 484-485; Nuay-mî, ed-Dârisfl târifıi'l-medâris{nşr. Ca'ferel-Ha-senî), Kahire 1988, I, 101-103; Keşfü'?-zunün, 1, 294, 574; II, 1275, 1278; İbnü"l-İmâd, Şeze-rât, IV, 347; Rûdânî. Şttatü'l-haİef bi-meuşûli's-selef{nşT. Muhammed Had). Beyrut 1988, s. 83-87, 137,453; HediyyetaVârifîn, 1,828;/zâ-hu'l-meknûn, I, 358;Kettânî, er-Risâletü't-mûs-tetrafe(Özbek), s.49;Brockelmann, GAL,I,331; Suppl., I, 567-568; a.mlf., "İbn Asâkir", İA, V/ 2, s. 701-702; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'ellifîn, VIII, 106; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1408/ 1988, s. 553; Elbânî, Mahtütât. s. 84;SeIâhad-din el-Müneccid, Mu'cemü'l-mü'errihîne'd-Dı-maşkıyyin, Beyrut 1398/1978, s. 170-171; a.mlf., "el-MüJenitjûne'd-Dımaşkiyyûn ve âşâ-ruhümü'l-marjtûta", MMMA(Kahire). II/l f 1376/ 1956). s. 88; Yasin Muhammed es-Sevvâs, Fihri-sû mahtütâUDân'l-kütübi'z-Zâhiriyye: et-Tâ-rîh ue müitıakâtühâ, Dımaşk 1403/1983, s. 129-130; a.e.: el-Mecâmîc, Dımaşk 1403/1983, s. 232; Muhammed Kürd Ali, Künûzü't-ecdâd, Dımaşk 1404/1984, s. 299; Ziriklî, el-Aıiâm (Fethullah), V, 178; Bessâm Abdülvehhâbel-Câ-bî, Mu'cemü'l-a'lâm, Limasol 1407/1987, s. 603; N. Elisseeff. "Ibn 'Asâkir", £/2(lng). III, 713-715; Nûrullah Kisâî, "İbn Asâkir", DMBİ, IV, 294-296.

İBN ASÂKİR, EBÜL-KÂSIM

Ebü'l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkl eş-Şâfiî (ö. 571/1176) Hadis hafızıve Târihu medîneti Dımaşk adlı eseriyle tanınan tarihçi.499 Muharreminde (Eylül 1105) Dı-maşk'ta doğdu. Babası Hasan b. Hibe-tuilah gibi Kureyş soyundan gelen anne tarafı da ilim ve marifetiyle tanınıyordu; annesinin babası Ebü'1-Fazl Yahya b. Ali el-Kureşî Dımaşk kadılığı yapmıştı. Ebü'l-Kâsım Ali b. Hasan'dan önce sülâlesinde İbn Asâkir lakabıyla anılan kimse bulunmamakta, ona da ölümünden sonraki yıllarda ilk defa Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî tarafından tesbit edilen bu lakabın 436 neden verildiği bilinmemektedir 437 Sıbt İbnü'l-Cevzî ise lakabın İbn Asâkir'in anne tarafından geldiğini kaydeder.438 Daha sonra onun Kur'an ilimleri, nahiv ve fıkıh alanlarında yetiştirdiği âlimlerle temayüz eden, Dımaşk'ın idarî ve kültürel tarihinde, özellikle Dımaşk Şâfıî ekolünün ortaya çıkmasında önemli roller üstlenen ahfadına da Benî Asâkir denilmiştir.İbn Asâkir ilk bilgilerini ailesinden aldı. Dedesi Ebü'1-Fazl Yahya'dan Arap dili ve belagatı, Ebü'l-Hasan Ali es-Sülemî'den fıkıh okudu. İbn Asâkir'in fıkha ilgi duymasında Dımaşk kadısı olan Ebü'l-Meâlî Muhammed b. Yahya ile Ebü'l-Mekârim Sultan b. Yahya adlı dayılarının da rolü vardır. Kur'an. hadis, fıkıh ve usul dersleri aldığı hocaları arasında Ebû Tâhir Muhammed b. Hüseyin el-Hınnâî, İbn Sa'-dûn el-Kurtubî, İbn Ebû Ya'lâ, Ebü'l-Ha-san Ali b. Hasan el-Muvâzînî, Ebû Ali İbn Nebhân, Ebü'l-Kâsım Ali b. İbrahim en-Nesîb, İbn Kirât diye bilinen Sübey* b. Müsellem ile Ebû Muhammed Hibetullah İbnü'l-Ekfânî de bulunmaktadır. İbn Asâ-kir'in

431 nr. 1044432 Keşfü'z-zunûn, I. 294433 bk. bibi434 Rûdânî, s. 137435 el-Enbâ'ü'1-mübîne fî fazli'l-Medîrte, Faz-İü't-Medîne436 el-Muntazam, X, 261437 Zehebî, A'lâmû'n-nübelâ1, XX, 555438 Mir'âtü'z-zamân, VIII, 336

yetiştiği dönemde yeteri kadar hadis öğrenmeyen kimsenin fıkıh tahsiline başlamasına izin verilmediği için onun erken yaşlardan itibaren hadis ilmiyle uğraşmış olması gerekir. Hadis rivayet ettiği kişilerden bazıları şöyle sıralanabilir: Abdülazîz b. Ahmed el-Kettânî, Haydere b. Ali, Ebü'l-Hasan Ali b. Ahmed b. Kubeys, Ebû Muhammed Hibetullah İbnü'l-Ekfânî, Zahir b. Tâhir ve Tâhir b. Sehl el-İsferâyînî. İbn Asâkir'in eğitim ve öğretim hayatında Emeviyye Camii'nin önemli bir yeri vardır. Hocalarının evlerine ve Şafiî fıkhının okutulduğu Gazzâliyye Zaviyesi ile Emîniyye Medresesi dahil şehirdeki diğer eğitim müesseselerine de giden İbn Asâkir Emeviyye Camii'nde kurulan her ders halkasına devam etmeye özen gösteriyor ve burada dışarıdan gelen âlimlerle tanışarak onlardan da faydalanıyordu.520 (1126) yılı. yirmi bir yaşma gelen ve artık şöhreti çevresinde yavaş yavaş yayılan İbn Asâkir'in hayatında yeni bir dönemin başlangıcıdır. Bir yıl önce babasını kaybeden müellif. Dımaşk'taki Bâtınî hareketlerinin artmasından da rahatsızlık duyarak hadis âlimlerinden hadis öğrenmek, ezberlediği hadisleri kendilerine okumak ve icazet almak amacıyla diğer İlim merkezlerini dolaşmaya karar verdi ve ilk önce ağabeyi Sâinüddin ile bir-likte, VI. (XII.) yüzyılda hâlâ İslâm dünyasının önemli kültür merkezlerinden biri olan, Selçukluların Büveyhî hâkimiyetine son vermelerinden 439 sonra Sünnî tedrisatın tekrar yaygınlaştığı Bağdat'a gitti. Ertesi yıl da buradan ayrılarak Hicaz'a geçti ve İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden hacca gelen âlimlerle Mekke ve Medine'de temas kurarak bilgi alışverişinde bulundu; özellikle Gazal diye bilinen Abdullah b. Muhammed el-Mısrî ve Abdülhallâk b. Abdülvâsi' el-Herevî'den hadis dinledi. Hac dönüşü Bağdat'ta Nizamiye Medresesi başta olmak üzere eğitim ve öğretim faaliyeti yapılan yerlerde fıkıh, hadis, usul ve nahiv derslerine katıldı. Ebü'l-Hasan Ali b. Abdülvâhid ed-Dîneverî, Hibetullah b. Abdullah eş-Şürûtî, Karategin b. Es'ad, Ebû Gâlib İbnü'I-Bennâ ve Ebû Sa'd el-BağdâdTden hadis, Ebû Sa'd İsmail b. Ahmed el-Kirmânî'den ilm-i hilaf dersleri aldı.440 Derslerde gösterdiği basiret ve konulara yaptığı katkılar Bağdat'ta kısa sürede şöhretinin yayılmasına sebep oldu. Bu sırada Irak'ın kuzeyindeki Musul, Rahbe, Cizre 441 Diyarbekir ve Mardin şehirlerine ilmî seyahatler yaptı. 52S'te {1131) Dımaşk'a dönerek evlendi ve iki yıl sonra oğlu Kasım dünyaya geldi.442

İbn Asâkir, 529'da (1135) son büyük ilmî seyahatini hadisçilik açısından önemli bir merkez olan Horasan bölgesine yaptı ve İsfahan, Merv, Nîşâbur, Herat gibi ilim merkezlerini dolaştı. Bu sırada Kitâbü'l-Ensöb müellifi Abdülkerîm es-Sem'ânî ile tanıştı ve seyahatinin bir bölümünü onunla beraber gerçekleştirdi. Sem'ânî birlikte hadis dinlediklerini, onun vasıtasıyla icazet aldığını ve el-Mtfcemü'I-müştemii'inden faydalandığını yazar 443İbn Asâkir. bu seyahatinde Horasan ve çevresindeki otuz dört şehri ziyaret ederek 444İslâm dünyasının doğusundaki âlimlerle tanışmış ve bilgi alışverişinde bulunmuştu. Bu yolculuklar sırasında erkek kadın ayırımı yapmaksızın pek çok âlimden hadis aldığı ve 1300 erkek, seksen kadından hadis dinlediği rivayet edilmektedir 445 Onun, Kitâbü'l-Erbcfî-ne'1-büldâniyye ve el-İşrâf calâ mcfri-/eti7-e/râ/gibi bazı kitaplarını da bu günlerde tasnif veya telif ettiği görülür.533'te {1139) Horasan seyahatini tamamlayan İbn Asâkir Bağdat'ta iki yıl daha kaldıktan sonra Dımaşk'a döndü ve ömrünün geri kalan kısmını burada eserlerini yazıp öğrencilerini yetiştirmekle geçirdi. Derslerini 566'dan (1171) itibaren, 549'da (1154) Dımaşk'ı ele geçiren Nûred-din Mahmud Zengî'nin kendisi için yaptırdığı Dârü'I-hadîsi'n-Nûriyye'de verdi.446 Takviyetü'I-münneâlâ inşâ Dâ-ri's-sünne adlı eseri, muhtemelen bu medresede okutmuş olduğu ders notlarının bir araya gelmiş şeklidir. Dârü'l-ha-dîs'in kurulması ve İbn Asâkir'in ders vermesiyle birlikte şehirde kültür hayatı yeniden canlandı ve İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden buraya ilim yolculukları başladı. VI (XII) ve VII. (XIII.) yüzyıllarda onun soyundan gelenler bu müessesede ders vermeyi sürdürdüler. İbn Asâkir, Selâhaddîn-İ Eyyûbrnin Dımaşk'a girişinden bir müddet sonra 11 Receb 571'de (25 Ocak 1176) vefat etti ve sultanın da katıldığı cenaze namazının ardından Bâbüssa-gir Mezarlığı'nda babasının yanına defne-dildl.447

Ağır başlı ve mütevazi kişiliğiyle tanınan İbn Asâkir boşa vakit geçirmez ve namazlarında da cemaatten hiç geri kalmazdı. Ailesinin zenginliği sebebiyle maddî sıkıntı çekmemiş ve ömrü boyunca ilim dışında hiçbir işle meşgul olmamıştır. Nûreddin Zengî âlimlere yakınlık gösterirken özellikle onu her meclisinde hazır bulundurmuş, o da bundan duyduğu memnuniyeti eserlerinde yer yer dile getirmiştir. Selâhaddîn-i Eyyûbî'nin de Dımaşk'a girmesinden itibaren tutumu aynı olmuş ve İbn Asâkir onun meclislerinde yine başköşeye oturtulmuştu. Her iki hükümdarın da onunla ilmî sohbetlere girdiği ve İbn Asâkir'in gerektiğinde kendilerini tenkit ettiği bilinmektedir.İbn Asâkir keskin zekâsı, geniş hadis bilgisi, zühd ve takvası ile tanınır. Kültürlü ve yüksek seviyeli bir aileden gelmesinin sağladığı geniş imkânlar sebebiyle dönemin en seçkin hocalarının yanında çok iyi bir tahsil görmüş, 439 Ramazan 447/Aralık 1055440 Yâküt,XIII, 76441 Cezîretü ibn Ömer442 Tânhu Dımaşki: Terâcimü 'n-nisâ', s. 3 21443 et-Tahbîr, I, 291, 321, 383444 Yâkût, XIII, 75445 a.g.e.,XIM, 76446 Ebû Şâme, I, 23; Makrîzî, II, 375; Nuaymî, 1,98-100447 İbn Halllkân, m, 311

dinî ilimlerin hemen hemen tamamına ilgi duymakla birlikte hadis ve tarih sahasında yazdıklanyla meşhur olmuştur. Hadisleri anlama, ezberleme, rivayetlerdeki gizli kusurları (ile!) tanıma, sahih, garîb. ferd ve münker rivayetleri bilme konusunda dönemin önde gelen hadis hafızlarından biriydi. Diğer meslektaşlarından ayrıldığı en önemli nokta ezberlediği hadisleri tasnif etmiş olmasıdır. Hadislerin hem metinlerini hem de senedlerini iyi bilen İbn Asâkir bu sahada çeşitli eserleri bir araya getirmiştir; bundan dolayı ilimde hadisçilik tarafı daima öne çıkmıştır. İbn Asâkir, eserlerinde verdiği her bilgiyi muhaddislerin metoduna uyarak senediyle birlikte naklet-miştir. Onun başlıca özelliği, faydalandığı eserleri birbirleriyle karşılaştırması ve lafızlarını tashih etmesidir. Yaptığı ilim yolculukları yetişmesinde ve ilmini geliştirmesinde etkili olmuş, bilhassa Horasan seyahati sırasında pek çok hadis âliminden icazet almıştır. Ancak onun bu seyahatinden önce de hadis topladığı bilinmektedir; Târîhu medîneti Dımaşk'm-da babasından rivayet ettiği hadislere yer vermesi bu İşe ne kadar erken başladığını gösterir. İbn Asâkir, Tirmizî'nin el-Câ-mi'u's-sahîh'ınm İbnü'l-Arâbî ile birlikte İki önemli raisinden biridir. İslâm dünyasının pek çok bölgesinden hadisçiler ondan hadis almak için Dımaşk'a gelmişlerdir. Kendisinden hadis alanlar arasında oğlu Kasım, yeğeni Ebû Mansûr İbn Asâ-kir. Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem-"ânî. Ruhâvî. Tâceddin İbn Hameveyh Mek-kî b. Müsellem, Ebü'l-Mevâhib Hasan b. Hibetullah b. Sasrâ. Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Hibetullah b. Sasrâ, Emîr Seyfüd-devle Ebû Abdullah Muhammed b. Gas-sân ve Ömer b. Abdülvehhâb b. Berâziî bulunmaktadır.448 Hocalarından Hatîb Ebü'l-Fazl et-Tûsî hadis hafızı lakabına ondan daha lâyık kimsenin olmadığını söyler. Bunun dışında İbn Asâkir'e ilmî şahsiyetine uygun olarak "sikatü'd-dîn, sadrü'I-huffâz" gibi pek çok lakap verilmiştir.449

İbn Asâkir hadisin yanı sıra fıkıh, tarih, ahbâr ve edebiyat konularını da ele almış, fakat genel anlamda rivayet vermeyi tercih ederek şahsî görüşlerini az açıklamıştır; zaman zaman kendi mezhebinin dışından görüş belirttiği de olmuştur. Onun en seçkin sıfatı tarihçiliğinde güvenilir, hadisçiliğinde doğru olmasıdır. İbn Asâkir mahallî tarihçilik alanında temayüz etmiş bir şahsiyettir ve bu şöhretini Tâ-nhu medîneü Dımaşk adlı eseriyle kazanmıştır. Bu alanda yapılmış en kapsamlı çalışmalardan olan ve kendi dönemine kadar yazılmış ensâb, tabakat ve tarih kitaplarındaki bilgileri bir araya getiren bu eserde Dımaşk şehrinin coğrafî ve topografık özelliklerinin yanında şehirle doğrudan veya dolaylı ilgisi olan 9000 civarında kişinin biyografisini kaydetmiştir. Nazım ve şiir müellifin yaşadığı çağda popüler edebiyat türlerinin başında geliyordu. İbn Asâkir'in ilmî seyahatlerinde faydalandığı âlimlerin kırk altısının edebî yönünün bulunduğu kaydedilir. Eserlerinde gerek kendisine gerekse başkalarına ait şiirlere yer vermesi onun şiir zevkini ve Arap edebiyatına vukufunu göstermek-tedir. İmâdüddin el-İsfahânîtfarfdefü'J-kaşr'da İbn Asâkir'i Dımaşk şairleri arasına almıştır (1,274). Döneminde revaç bulan bu tarza uyması müellifin tenkit edilmesine de sebep olmuş, Yâkût onun şiirde zayıf olduğunu belirtirken Sem'ânî bu konuyla ilgilenmesini gereksiz görmüştür; Ebü'l-Yümn el-Kindî ise onun şairliğiyle alay etmiştir.450

İlmî şahsiyetinde hadisçiliği ağır basmakla birlikte İbn Asâkir kelâma dair Tebyînü kezibi'l-müfterî, eş-Şıfât, Zem-mü'r-Râfıza, Nefyü't-teşbîh adlı eserleri de telif etmiş ve Eş'ariyye'yi hararetle savunmuştur. Ona göre Allah peygamberleri ve onların sonuncusu olan Hz. Mu-hammed'i dünyaya hidayet önderi, Sünnî âlimleri de İslâm dinini isabetli bir şekilde anlayıp açıklayan imamlar olarak göndermiştir. Bu âlimler sayesinde müs-lümanlar arasında ortaya çıkan teşbih ve ta'tîl görüşlerinin yayılması önlenmiş, böylece taraftarlarının sayıları azalmıştır. Eş'ari bu âlimlerin başında gelir; çünkü Eş'arî hem Kur'an ve Sünnet'e bağlı kalmış, hem de kelâm yöntemini kullanarak İslâm akaidini aklî delillerle kanıtlamayı başarmıştır. Eş'arî, Müşebbiheve Müces-sime'yi eleştirip inkıraza uğrattığından bu zümrelerin mensuplarınca çeşitli iftira ve tenkitlere mâruz bırakılmıştır. 451 Onun kendi zamanına kadar gelen Eş'ariyye'ye mensup âlimler hakkında verdiği bilgiler kelâm tarihi açısından çok önemlidir; zira bu konuda başka kaynak yoktur. Bununla birlikte İbn Asâkir, Eş'arî âlimlerini savunması sebebiyle İbnü'l-Cevzî ve Sem'ânî tarafından eleştirilmiştir.452 İbn Asâkir'in en önemli vasfı derlemeciliği olup Eş'arîliği savunmak amacıyla yazdıklarının dışındaki bütün eserleri kendi görüşlerinden ziyade, zamanımıza ulaşmayan ve döneminde müellifi bilinmeyen bazı kitaplardan da istifade ederek o güne kadar topladığı rivayetlerin bir araya getirilmiş şeklidir.453

Eserleri.

İbn Asâkir İslâm dünyasında tasnif ve telifinin çokluğu ile tanınmış bir şahsiyettir. Babasının hayatı ve eser leri hakkında Cüz fî atıbâri'l-Hâhz İbn 'Asâkir'ı 454 kaleme alan oğlu Kasım babasının altmış adet kitap yazdığını

448 Zehebî, A'tâmCt'n-nübe-lâ\ XX, 556-557449 Târîhu Dımaşk> neşredenin girişi, 1,26-27450 Yâküt, XIII, 86451 Tebyî-nü kezibi'l-müfterî, s. 25-28452 el-Munta-zam, XIII, 224-225453 Tarîhu Dımaşk:, neşredenin girişi. I, 30454 nşr. Selâhaddİn el-Müneccİd, Beyrut 1980

kaydederken Yâküt bunların sayısını 134 olarak vermekte, bu sayıyı 200'e kadar çıkaranlara da rastlanmaktadır.455 Bu fark, bir arada bulunan çalışmalarının ayrı ayrı düşünülmesinden ve kaynaklarda 400'ün üzerinde olduğu kaydedilen emâ-lîlerinden kaynaklanmaktadır. 1. Târîhu medînetiDımaşk. Müellifin en hacimli eseridir. Hatîb el-Bağdâdî'nin Târîhu Bağdâd'ı örnek alınarak yazılan kitap Dımaşk'a dair en geniş kaynaktır; ayrıca Halep, Ba'lebek, Sayda gibi Suriye şehirlerinde yaşamış bazı önemli şahsiyetler hakkında da bilgi ihtiva eder. Hadisçi metoduyla kaleme alınan eserin son cildi kadın muhaddis ve şairlere ayrılmıştır. Dımaşk Zâhiriyye nüshalarının Kahire. Me-rakeş ve İstanbul'dakilerle eksikleri giderilerek eserin tıpkıbasımı yapılmıştır.456 Pek çok muhtasarı, zeyli ve kısmî neşirleri olan eser yayımlanmıştır. 457

2. Kitâbü'l-Erba'îne'l-büldâniy-ye.458 Abdullah b. Mübarek ile (ö. 181/797) başlayan kırk hadis (erbaîniyyât) geleneği, İbn Asâkir'in hocalarından Ebû Tâhir es-Silefî tarafından kırk ayrı yere mensup kırk hocadan rivayet edilen kırk hadis şeklinde geliştirilmiş. İbn Asâkir de buna kırk sahâbîden kırk ayrı konuda rivayet edilme durumunu ekleyerek bu eserini meydana getirmiştir. Müellif çalışmasında gezdiği coğrafyayı ve hadis aldığı hocalarını da tanıtır. Rivayetlerine Mekke'den başlar ve kırkıncı şehir olarak el-Cezîre bölgesindeki Rakka'-da bitirir; bu şehirlere gidiş tarihlerini ve hadisleri ne zaman aldığını da ayrıca kaydeder. Eseri yayımlayan Selâhaddin el-Müneccid de İbn Asâkir'in hadisleri aldığı hocalarıyla dolaştığı şehirlerin adlarını ve buralarda bulunduğu tarihleri bir liste halinde kitaba eklemiştir.459 Eser Mustafa Aşûr (Kahire 1409/1989) ve Muhammed Mutî' el-Hâfız (Beyrut-Dımaşk 1413/1992) tarafından da neşredilmiştir.3. el-Erbcfûn fi'1-haşşi hle'I-cihâd. Müslümanları Haçlılar'a karşı savaşa teşvik amacıyla derlenmiş cihadın faziletiyle ilgili kırk hadisi içerir. Abdullah b. Yûsuf tarafından tahkikti neşri yapılmış (Kuveyt 1404/1984), ayrıca Ahmed Abdülkerîm Halevânî de eseri bir çalışmasıyla birlikte yayımlamıştır.460

4. Tebyînü kezibi'l-müfterî* ümâ nü-sibe ile'î-İmâm Ebi'l-Hasan el-Eş'arî. Hasan Ali b. Ahvâzî'nin (ö. 446/1055) Me-sâlibü İbn Ebî Bişr eJ-£şWsine karşı Eş'arîyi savunmak ve hakkında ileri sürülen iddiaları reddetmek için kaleme alınmıştır. Eserin Hüsâmeddin el-Kudsî (Dımaşk 1347/1928), Zâhid Kevserî (Kahire 1399/1979; Beyrut 1984, 1991) ve Abdül-bâki el-Kudsî (Beyrut 1983) tarafından yapılmış üç ayrı neşri mevcuttur. 5. Keşîü'l-muğattâ fî fazli'I-Muvatta. Mâlik b. Enes'in el-Muvatta3 adlı eserinin kıymetini ortaya koymak amacıyla yazılmış, İzzet Attâr Hüseynî (Kahire 1373/1954) ve Muhammed Mutî" el-Hâfız (Beyrut- Dımaşk 1992} tarafından yayımlanmıştır. 6. el-Mıfcemü'1-müştemil 'alâ zikri es-mâ3i şüyûhi'l-immeti'n-nübel. İbn Asâkir bu çalışmasında kendilerinden hadis almış olduğu hocalarını bir araya toplamış ve bunlara günümüze ulaşmayan pek çok eserden faydalanarak Buhârî ve Müslim'in hocalarını da ilâve etmiştir. Ze-hebî kitabı özetlerken bazı eklemeler de yapmıştır. Eser Sekine eş-Şihâbî tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1981). 7. Ter-tîbü esmâ'i'ş-şahâbe ellezîne ahrece hadîşehüm Ahmed b. Hanbel fi'l-Müs-ned. Kitapta Ahmed b. Hanbel'in el-Müsned'inin ilmî kıymeti, tertip ve tanzimi hakkında bilgi verildikten sonra sa-hâbî râviler alfabetik düzenle sıralanmakta ve rivayetlerinin el-Müsned'İn hangi bölümlerinde geçtiği kaydedilmektedir. Eseri Âmir Hasan Sabrî yayımlamış (Beyrut 1409/1989) ve bu bölümlerin el-Müsned'in altı ciltlik baskısının (Kahire 1313) nerelerinde bulunduğunu belirtmiştir. 8. el-İşrâf hlû ma'riieti'l-etrâf. Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî ve İbn Mâce'-nin sünenleri üzerine yapılmış ve sahâbî râvilere göre alfabetik sırayla düzenlenmiş bir etraf kitabıdır. Mukaddimesinde kısaca sünenler, etraf kitaplarının tarihi ve yazılış sebepleriyle eserin özelliklerinden bahsedilir. Müellif, Horasan seyahati sırasında yazdığı müsveddeyi Di-maşk'a döndükten sonra İbn Mâce'yi de ekleyerek temize çekmiştir. Eserin iki cilt lik bir nüshası Süleymaniye Kütüphane-si'nde kayıtlıdır. 461

9. Emâlî. İbn Asâkir'in Dımaşk Emeviyye Camii'ndeki meclislerinde okuttuğu hadislerin bir araya toplanmasından meydana gelmiştir. 408 adet olduğu rivayet edilen bu meclislerin her biri ayrı bir konuya ayrılmıştı ve sadece hadisle sınırlı değildi; aralarında yahudilerin zemmi-ne, halife ve sahâbîlerin faziletlerine dair olanlar da vardı.462 Müellifin Zemmü men lâ ya'meîü bi-Himi-hî ve Zemmü kurenâ'i's-sû adlı meclisleri, Meclisân min mecâlisi'l-Hâfız İbn 'Asâkir ü mescidi Dımaşk adıyla Muhammed MutT el-Hâfız tarafından bir arada (Dımaşk 1403/1983) ve bunlardan Zemmü men lâ ya'meJü bi-cilmihî Ali Hasan Ali Abdülhamîd (Amman 1988)ve Ahmed el-Bezre tarafından (Dımaşk 1410/ l990} yayımlanmıştır. Fazlü 'AbdiUâh b. Mes'ûd'u Sekîne

455 et-Teube uesi'a-tü rahmetillâh, neşredenin girişi, s. 38456 I-XIX, Amman 1407/1987; yazmaları için bk. Selâhaddin el-Müneccid,Mutcemü7-mü-'errihîne'd-Dımaşkıyyîn, s. 38-51457 l-LXX, Beyrut 1979-1998458 Erba'ûne hadisen U-erba'îne şeyhan min-erbacine beldeten 'an erba'İn min er-ba'în li-erba'în /î erba'în459 ed-Dirâsâtü'l-'Arabiyye, VI/3-4 11965], s. 209-233460 ibn 'Asâkir ve deuruhû fi 'I-cihâd zıdde'ş-Şalîbiyyin, Dımaşk 1991461 Ayasofya, nr. 455, 456462 Yâküt, XIII, 81. 83

eş-Şihâbî 463 Zemmü zi'l-vecheyn ve iisâneyn'ı Vefa Takıyyüddin 464 Fazlü Sa'd b. Ebî Vakkös'\ Sekîne eş-Şihâbî 465 Medhu't-tevâ±uc ve zemmü'1-kibr'i Abdurrahman Nablu-sî (Dımaşk 1413) ve et-Tevbe ve sfatü rahmeti'llâh'ı A. Muhammed Mansûr (Beyrut 1417/1996) yayımlamıştır.466

10. Tebyînü'1-im-tinân bi'i-emr bi'1-ihtitân. M. Fethi es-Seyyid tarafından yayımlanmıştır (Tanta 1410/1989). 11. Ahbâr li-hıfzi'1-Kur'ân. Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd tarafından el-Câmi fi'1-haşşi hlâ hıfzi'l-Hlm adlı eser içerisinde neşredilmiştir. 467

12. el-Erba'û-ne'l-ebdâl. Zâhiriyye Kütüphanesi'nde-ki 468 mecmua içerisinde bir nüshası mevcuttur.Bunun dışında İbn Asâkir'e nisbet edilen çok sayıda eserden bazıları şunlardır: Takviyetü'l-münne ca/â inşâ*i Dâri's-sünne, el-Muvâfaköt calâ şüyûhi'1-e'im-meti'ş-şikât, Tehzîbü'l-mütelemmis min 'avâlî Mâlik b. Enes, et-Tâü li-hadî-şi Mâliki'l'Câlî, Mecmûhı'r-reğö'ib mim-mâ vaka'a min ehâdîşi Mâliki'1-ğa-râ'ib, el-Mu'cem li-men semfa minhü ev ecâze lehû, Men semi'a minhü mi-ne'n-nisvân, Fazlü aşhâbi'l-hadîş, Ki-tâbü'l-Müşelşeîât, el-Müstefîd fi'l-ehâ-dîşi's-sübâtyyeti'l-esânîd, Men vâfakat künyetühû tainyete zevcetih, Kitâbü'l-Erba'îne't-tıvâl, Kitâbü'l-Cevâhir ve'l-ie'âil ü ebdâli'l-'avâlî, Kitâba'l-Ma-kâleti'l-fâzıhâ İVr-risâleti'l vâziha, el-Kavlü fî cümleti'i-esânîd fî hâdişi'l-mü'eyyed, Zikrü'l-beyân can fazli ki-tâbeti'l'Kur3ân, el-İnzâr bi-hudûşi'z-zelâzil.469

Bibliyografya :

İbn Asâkir, 7antıiiDimaşı|ç(MüneccId). neşredenin girişi, 1, 4-41; a.e.: Terâcimü'n-nisa"(nşr. Sekîne eş-Şihâbî), Dımaşk 1986, s. 321; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-53; a.e.: es-Sîretü'n-nebeuiyye |nşr. Neşât Gazzâvî], Beyrut 1404/ 1984, neşredenin girişi;a.mlf.. et-Teube ucsı'a-tü ratımeti'llâh(nşr. AbdülhâdîM. Mansûr), Beyrut 1417/1996, neşredenin girişi, s. 5-44; a.mlf., La description de Damas d'Ibn Asâkir(trc. N. ElissĞeff). Damas 1959, s.XV-XXIX; a.mlf., Teb-yînü kezibi'l-müfterî, s. 25-28; a.mlf., eş-İşrâf 'alâ ma'rifeti'I-etrâf, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 455, vr. 2"- 6"; SenVânî, et-Tahbîr, I, 259, 262, 291, 321, 383; II, 34; ayrıca bk. İndeks; İmâdüddin el-İsfahânî, Harîdetü'l-ka$r (nşr. Şük-rî Faysal). Dımaşk 1955,1, 274-280; İbnü'1-Cev-zî, el-Munta?am, X, 261; XIII, 224-225; Yâküt. Mıı'cernü'l-üdebâ3, XIII, 73-87; Sıbt İbnü'l-Cev-zî. Mir'âtü'z-zamân, VIII, 336-337; Ebû Şâme. er-Rauzateyn, I, 23; İbn Hallikân, Vefeyat, III, 309-311; Ebü'l-Fidâ, el-Mulj-taşar[nşı Mahmûd Deyyûb), Beyrut 1417/1997, II, 139; Zehebî. A'lâmû'n-nûbelâ1, XX, 554-57l"; a.mlf., Tezkire-tü'l-huffâz, IV, 1328-1334; Ahmed b. Aybeked-Dimyâü, el-Müstefâd min Zeyli Tarihi Bağdâd (nşr. Kayser Ebû Ferah), Haydarâbâd 1399/1978, s. 186-189; Yâfiî. Mir'âtü'I-cenân, III, 393-396; Sübkî. Taba kât {Tana hî). VI, 215-223; İsnevî, fa-bakâtü'ş-$âficiyye, II, 216; Makrizî. el-Hıtat, », 375; İbn Tağriberdî, en-NücQ.nxiı'z-zâhİre (nşr. M. Hüseyin Şemseddin), Beyrut 1992, VI, 70; Nu-aymî. ed-Daris fi târihi'l-medâris (nşr. Ca'fer el-Hasenî), Kahire 1988,1,98-100;Keşfü'z-zunûn, I, 54, 55, 57, 103, 162, 294, 340, 342, 526, 574; II, 974, 1736,1737, 1836; İbnü'l-İmâd, Şezerât, IV, 239-240; îzâfyu 7-mefcnûn, I, 224; Brockel-mann, GAL, I, 403-404; SuppL, 1, 566-567; a.mlf.. "İbn Asâkir", lA, V/2, s. 701-702; Kehhâ-le, Mu'cemü'i-mü'ellifin, II, 427-428; Historians ofthe Middle East (ed. B. Lewis - P M. Holt), London 1962, s. 114-115; N. Elisseeff, Nür ad-Din, Damas 1967, III, 762-765; a.mlf.. "İbn cAsa-kir", E!2{\ng.). III, 713-715;Selâhaddin el-Mü-neccid, Mu'cemü 'l-mü'emhlne'd-Dımaşkıyyin, Beyrut 1398/1978, s. 38-51; a.mlf., "Erba'îrıiy-yâtü İbn cAsâkir ve rihletühû ilâ bilâdi Fâris ve yorasân ve Mâverâ'ünnehr", ed-DirâsâtüVAra-biyye,V\/3-4, Beyrut 1965, s. 209-233; Şâkir Mustafa, et-Târfhu'l-cArabİ üe'l-müıerrihûn, Beyrut 1979, II, 240-243; Melike Ebyaz, et-Ter-biye ue'ş-şekâfetü 'l-'Arabiyyetü 'l-lslâmiyye fi'ş-Şâm ve'l-Cezİre, Beyrut 1980, s. 40-49; Muhammed Kürd Ali, Künûzü'l-ecdâd, Dımaşk 1404/ 1984, s. 293-300; Ziriklî. et-A'tâm (FethuIIah), IV, 273-274; Coşkun Alptekin. Dımaşk Atabegli-ği, İstanbul 1985, s. 158-160,177; Ömer Ferruh, Târihu 'İ-edeb, III, 355-358; Hasan Şümeysânî, ei-Hâfız İbn 'Asâkir ıAlî İbn Hasan İbn Hibeüllâh es-Şârı'İed-Dımaşki, Beyrut 1411/1990; Bahat-, tin Kök. Nûruddin Mahmûd bin Zengî ve İslam Kurumlar Tarihindeki Yeri, İstanbul 1992, s. 187-188; James E. Lindsay. Professors, Prophets and Polİticians: 'Ali İbn 'Asakir's Ta'rikh Ma-dinat Dımaşq (doktora tezi. 1994),üniversity of Wisconsin-Madison, s. 8-45; a.mlf., "Dama-scene Scholars During the Fatimid Period: An Examination of Ali b. Asâkir's Tarikti Madinat Dımaşk", al-Masâq, VII, Leeds 1994, s. 35-75; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğraf-ya Yazıcılığı, İstanbul 1998, 117-118; Recep Şentürk. Narratİoe Social Structure-Anatomy ofthe Hadith Transmission Netıvork CE 610-1515 (doktora tezi, 1998), Columbia üniversity, s. 421-424; Louis Pouzet, "La descendance de l'historien "Ali İbn "Asâkir et ses alliances â Damas au W7XIir siecle", MÜSJ, L/2 (1984), s. 517-524; Mahmûd Mâzî, "el-İmâm el-Hâfız İbn 'Asâkir", cÂlema'l-kütûb, XV/4, Riyad 1994, s. 369-463 MMLADm., LVIII/4 |1983), s. 753-771464 a.g.e., LXI/3 [ 1986|, s. 554-577465 Mecelletü't'TürâşiVArabî, sy. 11-1211403/ 1983|, s. 187-196466 meclislerin yazma nüshaları için bk. Târihu Dımaşk: Terâcimü'n-nisa1, neşredenin girişi, s. 5-53; et-Teobeuesi'atürahmeti'llâh, neşredenin girişi,s. 39-44467 Kahire 1412. s. 209 vd468 nr. 17469 İbn Asâkir'e nisbet edilen diğer eserler için bk. Yâküt, XIII, 76-83; Zehebî, AHâmü'i-nübetâ\ XX, 558-562; Târihu Dl-maşk: Terâcimü'n-nisâ'', neşredenin girişi, s. 25-27

372;Nûrullah Kisâî, "İbn'Asâkir", DMBİ, IV, 291-294.

İBN ASÂKİR, EBÜ'1-YÜMN

Ebü'1-Yümn Abdüssamed b. Abdilvehhâb b. el-Hasen ed-Dımaşkî (ö. 686/1287) Hadis âlimi, şair.19 Rebîülevvel 614'te (26 Haziran 1217) Dımaşkta doğdu. Târîhu medîneti Dımaşk müellifi İbn Asâkir'in yeğeninin torunu olup ilk öğreniminden sonra özellikle hadise ağırlık verdi. İlmi ve dindarlığı dolayısıyla "Emînüddin", devlet ricalinin kendisine güveni sebebiyle "Emînüd-devle" lakapları ile anıldı. İbn Kesîr'e göre otuz, diğer bazı müelliflere göre ise kırk yıl kadar Mekke'de yaşadı. Bunun için Mekkî nisbesiyle de bilinir. Babası Abdül-vehhâb, dedesi Zeynüiümenâ Hasan b. Muhammed, Kâdî Muhammed b. Hüseyin el-Kazvînî, Benî Sasrâ'dan Ebü'l-Kâ-sım İbn Sasrâ, İbnü'z-Zebîdî diye bilinen fakih ve muhaddis Hüseyin b. Mübarek, İbn Müsdî. Ebû Abdullah Muhammed b. Gassân gibi pek çok âlimden hadis dersi aldı. Ayrıca Abdüsselâm İbnü's-Sem'ânî, Ebü'l-Hasan Müeyyed b. Muhammed et-Tûsî. Ebû Ravh Abdülmuiz b. Muhammed el-Herevî, Kasım b. Abdullah İbnü's-Saf-fâr. Zeyneb bint Abdurrahman eş-Şa'riy-ye gibi âlimler ona icazet verdiler. Kendisinden de kitabet yoluyla icazet verdiği Zeheb Radî b. Halîl el-Mekkî, Alâeddin İbnü'1-At-târ, Hâlis el-Behâî, birçok eserin rivayet icazetini verdiği, ayrıca bazı şiirlerini nakleden İbn Rüşeyd el-Fihrî 470 İbnü'z-Zübeyres-Sekafî. Buhârî'nin el-Câmicu'ş-şahîh"ınm rivayet icazetini verdiği Sirâcüddin Ömer b. Ah-med el-Ensârî başta olmak üzere birçok âlim istifade etti. Şâfıî mezhebine mensup sika bir muhaddis olan İbn Asâkir, Haremeyn'de hadis rivayet ettiği için kendisinden faydalananların sayısı oldukça fazladır. Dımaşk, Kahire, İskenderiye ve Bağdat gibi ilim merkezlerini dolaştı. 635 (1238) yılında hac dönüşü gittiği Şam ve Mısır bölgesinde 647'ye (1249) kadar kaldı; âlimler, halk ve sultan nezdinde önemli bir mevki kazandı. Haçlı ordusu ile yapılan Dimyat savaşının devam ettiği günlerde bizzat savaşa katıldı ve yaralandı.471 Daha sonra Mekke'ye gidip yerleşti; burada hadis rivaye-tiyle meşgul oldu.İbn Asâkir Cemâziyelevvel 686'da (Haziran 1287) Medine'de vefat etti ve Baki Mezarlığı'nda Kubbetü'l-Abbâs'ın arka tarafına defnedildi. Vefat tarihi konusunda genel kanaatin aksine sadece Kütübî687 (1288) yılını, bazıları da Cemâziyelâhir (Temmuz) ve Receb (Ağustos) aylarını zikretmişlerdir.Çeşitli ilimlere vukufu, zühdü, ahlâkı ve fazileti sebebiyle "Şeyhü'l-Hicâz" olarak da anılan İbn Asâkir aynı zamanda şairdi.472 Nevevî, talebesi Alâeddin İbnü'l-Attâr vasıtasıyla İbn Asâkir'e bir mektup göndermiş, o da kendisiyle görüşme arzusunu dile getiren güzel bir beyitle karşılık vermiştir.Eserleri. İbn Asâkir'in günümüze ulaştığı bilinen tek eseri Cüz3 fîhi ehâdîşü's-sefer olup bir nüshası Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de bulunmaktadır.473 Müellifin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: İthâfü'z-zâ'ir ve itrâfü'1-mukimi's-sâir 474 Timşû-lü na'li'n-nebî, Kitâb fî ğazveti Dimyat, Fezû'ilü ümmi'1-mü1'minin Hadî-ce, Cüz3 fîhi ehâdîşi cîdi'l-fıtr, Cüz fî fazlı şehri ramazân, Cüz fî fezâ'i-li'ş-şalât'ale'r-Resûl, Cüz1 fî cebeli Hirâ.

Bibliyografya :

İbn Rüşeyd, MiFü'l-'aybe bimâ cümi'a bi-tû-li'i-ğaybe fi'l-uicheü'l-uecîhe (nşr. M. Habîb b. el-Hoca), Beyrut 1408/1988, V, 145-231;Zehe-bî, Mu'cemü'ş-şüyûh (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1986,1, 394-395; a.mlf., el-Mu'în fî taba-kâti'l-muh.addişîn(nşt. Hemmân Abdürrahîm Saîd), Amman 1404/1984, s. 219; a.mlf.. et-Mu'cemü'l-muhtaş bi't-muhaddişln (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, s. 145-146;Kü-tübî. Feuâtü'l-uefeyat, II, 328; Safedî. et-Vâft, XVIII, 447; İbn Rafı' es-Selâmî. Târîhu 'ulemâ'i Bağdâd{nşr. Abbas el-Azzâvî), Bağdad 1357/ 1938, s. 96-98; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 311; Fâsî. el-'İkdü'ş-şemîn, V, 432-439; Takıyyüddin İbn Fehd, Lahzü'l-elhâz [Zeytü Tezkireü'l-huf-fâ? li'z-Zehebt içinde), Dımaşk 1347, s. 81-83; İbn Tağrîberdî, Deltlü'ş-Şâp ıale't-Menheli'$-şâ-fi (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire, ts. (Mektebe-tü'1-Hancî), I, 413; Nuaymî. ed-Dâris fî târîhi'l-medâris (nşr Ca'fer el-Hasenî), Kahire 1988,1, 106; İbnü'1-İmâd, Şezerât, V, 395-396; Hediy-yetü7-câri/în, I, 574; Ziriklî, el-Aılâm, IV, 133; Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'ellifin, V, 236; a.mlf.. Mu'cemü muşannifi'i-kütîibİ'l-'Arabiyye, Beyrut 1406/1986, s. 274; M. Habîb el-Hîle, et-Tâ-rih ue'l-mü'errihûn bi-Mekke, London 1994, s. 49-51.

İBN A'SEM el-KÛFÎ

Ebû Muhammed Ahmed b. A'sem el-Kûfî el-Ahbârî (ö. 320/932'den sonra) Kitâbü'l-Fütûb adlı eseriyle tanınan Şiî tarihçi.475

Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmediği gibi isminde de ihtilâf vardır. Kitabının Arapça aslında Ahmed 470 Mil'ü'l-caybe, V, 147-231471 Safer 647/Mayıs 1249472 bazı şiirleri için bk. Fâsî. V, 434-439473 nr. 25.577B474 el-Halku. 'd-dâşir ue'l-mukimü's-sâ'ir ile Takıyyüddin İbn Fehd, S- 821 aynı kitap olmalıdır475 bk. İbnü'l-Münâsıf

b. Muhammed b. A'sem, Farsça tercümesinde Ahmed b. Ali A'sem şeklinde geçen isim, hakkında bilgi veren iki kaynaktan Yâ-küt'un Mu'cemü'i-üdebâ'ında Ahmed b. A'sem (I, 379), Kâtib Çelebi'nin Keş-fü'z-zunûn'unda ise bir defa Muhammed b. Ali, bir defa da Ahmed b. Ali şeklinde yazılmıştır. Kaynaklar onun kabilesini de zikretmemişlerdir. Her ne kadar kitabının müstensihlerinden Muhammed b. Ali et-T^nbezî (ö. 873/1469) İbn A'sem'in nisbesini Kindî şeklinde ver-mekteyse de onun hayatını müstakil bir çalışmasında inceleyen Muhammed Cebr Ebû Sa'de, eserdeki tarafgir ifadelerine dayanarak müellifin Kinde değil Ezd kabilesine mensup olduğunu ve müstensih kaydının "KûfT yerine yanlışlıkla "KİndT şeklinde yazıldığını ileri sürmektedir 476 nisbesinin Kûfî olduğunda ittifak vardır. Yâküt el-Hame-vfnin. "Onun Hârûnürreşîd zamanına kadar gelen meşhur KMbü'l-Fütûh'u ile Me'mûn döneminden Muktedir-Billâh'ın hayatının sonuna kadarki dönemi içine alan ve birinci kitabın zeyli gibi olan Kitâ-bü't-Târîh"\ vardır; ben bu iki eseri de gördüm 477 şeklindeki ifadesinden, İbn A'sem'in Abbasî Halifesi Muktedir- Bülâh'ın ölüm yılına (320/932) kadar hayatta kaldığı anlaşılmaktadır. Buna göre onun 314 (926) yılında vefat ettiğine dair bilgi 478 doğru değildir, öte yandan M. A. Shaban'ın, Kitâbü'l-Fütûh'ta yer alan Medâinrden (ö. 228/843) naklen bazı bölgelerin fetihleriyle ilgili rivayetlerine bakarak İbn A'sem'i Medâinfnin çağdaşı sayması ve kitabını, Farsça tercümesinin mukaddimesinde görülen bir ifadeden hareketle 204 (819) yılında yazdığını İleri sürmesi ve onu BelâzürTnin selefi kabul etmesi de doğru değildir.479

Çünkü İbn A'sem çalışmasında isnad usulüne riayet etmediği gibi birçok râvi ve sahâbî adı da uydurmuştur; dolayısıyla sadece kitabının başında sanki bizzat kendisinden hadis aldığını belirten "haddesenf ifadesini kullanmasına dayanarak onun Medâ-inî ile çağdaş olduğunu iddia etmek hatalı bir görüştür. 204 (819) yılında eserini yazmaya başladığı görüşü de 480 yanlıştır; çünkü Yâküt el-Hamevî onun 320'de (932) hayatta olduğunu açıkça İfade etmiştir. Nitekim Farsça tercümenin tahkikli neşrinde, mütercimin eserin telifine 204 (819) yılında başladığı ifadesindeki "204 yılı" Muhakkik Gulâm Rızâ tarafından metne alınmayıp dipnotunda yalnızca bir yazma eserde geçtiği gösterilmek suretiyle bu yanlış düzeltilmiştir. M. A. Sha-ban'ın bu yanlış kanaate varmasının sebebi, hiç şüphe yok ki fikirlerini Kitûbü'î-Fütûh'un henüz Arapça orijinal metninin basılmadığı bir dönemde açıklamış olmasıdır. İbn A'sem hakkında bilgi veren Yâküt el-Hamevî onun Şiî bir tarihçi şair olduğunu ve hadisçiler nezdinde zayıf kabul edildiğini söylemekle yetinmiştir. 481III (IX) ve IV. (X.) yüzyıllarda yaşayan diğer İslâm âlimlerinin aksine İbn A'sem'le ilgili bundan başka bilgi bulunmamasının, hatta zayıf ve metruk râvileri konu edinen biyografik eserlerde dahi adına rastlanmamasının sebebi muhtemelen, kendisinden sonra gelen tarih ve tabakat yazarlarının ondan -adını anarak- hiç faydalanmamış olmalarıdır.İbn A'sem'in Kitâbü'l-Fütûh adıyla bilinen tek eserinin Arapça aslı ile Farsça tercümesi bulunmakta ve bunun Yâ-küt'un bahsettiği Kitâbü't-Târîh'İ de içine aldığı görülmektedir. Eser Hulefâ-yi Râşidîn dönemiyle başlar. Ele alman İlk konu Sakîfetü Benî Sâide'de Hz. Ebû Bekir'in halife oluşudur; ardından irtidad savaşları ile Sâsânî ve Bizans cephelerinde gerçekleştirilen fetihlere ve bu dönemdeki diğer olaylara geçilir. Hz. Osman'ın şehâdetiyle ortaya çıkan fitneye ve Ce-mel, Sıffîn, Nehrevan savaşlarına kitabın dörtte birini işgal edecek genişlikte yer verildiği, ayrıca Kerbelâ Vak'ası'nın ve Hâ-ricî isyanlarının anlatıldığı, bu arada metne hayalî kıssaların eklendiği ve yer yer meşhur veya adı hiç bilinmeyen bazı şairlere nisbet edilen, fakat hemen tamamı İbn A'sem'in kendisine ait olan şiirlerin serpiştirildiği görülür. VIII. cildin 145. sayfasında Emevî dönemi bitirilir ve 146. sayfadan kitabın sonunu teşkil eden 354. sayfaya kadar Muştanı Billâh (ö. 252/866) dönemiyle sona eren Abbasî tarihi anlatılır. Hârûnürreşîd'in ölümüne ayrılan 244. sayfada, Yâküt el-Hamevrnin sözlerini doğrulayan "Fütûh sona erdi" kaydının bulunmasından, son cildin 244-354. sayfaları arasında yer alan metnin Kitâbü't-Târîh'in bir kısmı olduğu anlaşılmaktadır. Fütûh, Abbasî döneminin çok kısa yazılmasına karşılık ilmî üslûbu ve özellikle İsnadı yaygın bir şekilde kullanmasıyla dikkat çeker. Eseri metot, üslûp ve muhteva bakımından Taberînin Târîh'ı ile mukayese etmeye İmkân yoktur. İbn A'sem kitabını, Hz. Ali başta olmak üzere Şiî imamlarını ve onları destekleyenleri övmek, Muâviye ve oğlu Yezîd ile diğer Eme-vîler'i ve arkasından da Abbâsîler'i yermek, ayrıca genelde Yemenliler'i. özelde Ezd kabilesi mensuplarını yüceltmek için kaleme almıştır.482

Tarihçilerin Kitâbü'l-Fütûh'un Arapça aslından faydalanmaları ancak XX. yüzyılın ortalarına doğru gerçekleşmişken Farsça tercümesinin daha çok Şiî çevrelerinde ve eserlerini Farsça yazanlar arasında olmak üzere XIII. yüzyıldan itibaren yaygınlaştığı görülmektedir.483 596'da (1199), adı verilmeyen fakat "Hârizm ve Horasan'da yüksek bir mevki işgal eden" gibi övücü sözlerle tanıtılan bir devlet adamının teşvikiyle Muhammed b. Ahmed el-Müstevfî el-Herevî eseri Farsça'ya tercüme etmeye başlamış ve bu çalışma Muhammed b. Ahmed b. Ali Bekir el-Kâtib el-Mâberrâbâ-dî tarafından tamamlanmıştır (Hz. Hüseyin'in şehâdetinin sonuna kadarki kısım). Ancak bu tercümenin yapılmasından önce de Sâmânî Veziri Ebû Ali Beramfnin (ö. 992-997 arası),

476 İbn A(şem el-Küfî, s. 41-43477 Mıfcemü'l-üdebâ3,1,379478 İA, V/2, s. 702479 The ıAbbâsid Reu-olution, s. XVIII; e2|Fr.|, III, 745480 Kitâbü'l-Fötû/ı Inşr.Gulâm Rızâ TabatabâîMecdj, tercüme edenin önsözü, s. 54481 Mucce-mü'l-üdebâ', I,379482 eserin tenkidi için bk. M. Cebr Ebû Sa'de, tür. yer483 Kurat, vn/2 [1949], s. 256-257

Taberî'nin Târîh'ini Farsça'ya muhtasar olarak çevirirken çalışmasında yer verdiği Taberînin eserinde bulunmayan bazı bilgilerin Kitâbü'l-Püru/Ttaki bilgilerle benzerlik ve yer yer aynîlik arzetmesi bu kitaptan faydalandığını göstermektedir.484 Şarkiyatçıların bir kısmı eseri Farsça tercümesi vasıtasıyla tanımışlar ve ilgilerini çeken bölümlerini Batı dillerine yaptıkları tercümeleriyle birlikte neşretmişlerdir.485 Kitâbü'l-Fütûh'un Farsça tercümesi Bombay'da üç defa (1270,1300, 1305) ve Gulâm Rızâ T^bâta-bâî Mecd tarafından tahkik edilerek Tah-ran'da iki defa (1372,1374} el-Fütûh adıyla basılmıştır; ayrıca eser bu tercümeden Urduca'ya çevrilip Târîh-i A'sem adıyla da yayımlanmıştır.486

Eserin Arapça aslının üç cilt halindeki yazma nüshalarından ilk defa Zeki Ve-lidi Togan faydalanmış. I! ve 111. ciltlerin 487 Emevî Halifesi Mervân b. Hakem'in Hazarlar'a ve Slavlar'a(Sakâlibe) karşı yaptığı seferlere ait kısımlarını neşretmiştir.488 Daha sonra Akdes Nimet Kurat kitabın Kuteybe b. Müslim'in Hârizm ve Semerkant'ı zaptına dair kısmını yayımlamış 489 M. A. Shaban, Taberînin eserinde bulunmayan Medâinf nin Horasan'a ait malî tarihi ilgilendiren rivayetlerinden 490 ve Faruk Ömer de Abbâsîler'in tarih sahnesine çıkışlarına dair bilgilerinden 491 faydalanmışlardır. Arapça metin ilk defa sekiz cilt halinde Haydarâbâd-Dekken'de basılmış (1388-1395/1968-1975} ve arkasından aynı baskı Beyrut'ta Dârünnedve el-Cedîde tarafından ofset olarak tekrarlanmıştır. Daha sonra yine Beyrut'ta Naîm Zerzûr'un yazdığı bir mukaddime ile dört cilt (1406/1986) ve Süheyl Zek-kâr'ın tahkikiyle üç cilt (1412/1992) halinde iki ayrı baskısı yapılmıştır.Yâküt el-Hamevî Mu'cemü'I-üdebâ-da İbn A'sem'in Kitâbü'l-Melûi adında bir eserinin daha bulunduğunu yazmaktaysa da bazı araştırmacıları yanıltan bu bilgi aynı eserin Kahire neşrinde yer almamaktadır. Bugüne kadar ne kitabın aslı ele geçmiş ne de herhangi bir klasik kaynakta adına rastlanmıştır.

Bibliyografya :

İbn A'sem el-Kûfî. Kitaba 'l-Fütûh, I-VIII, Hay-darâbâd-Dekken 1388-95/1968-75; a.e., Beyrut 1406/1986, Naîm Zerzûr'un girişi, I, elif-he; a.e. (nşr Süheyl Zekkâr), Beyrut 1412/1992, neş-redenin girişi, I, 12-15; a.e. (trc. Muhammed b. Ahmed Müstevfî el-Herevî, nşr. Gulâm Rızâ Tabâ-tabâî Mecd), Tahran 1374 hş., neşredenin girişi, s. 11 -50; tercüme edenin önsözü, s. 51 -55; Yakut, Mu'cemü'l-üdebâ', II, 230-231; a.e., Delhi 1982,1, 379; İbn Hacer, Lisânü'l-Mîzân, I, 138; Keşfü'z-zunûn, II, 1239; Storey, Persian Literatüre, I, 207-209; M. A. Shaban, The'Abb&std Reoolution, Cambridge 1970, s. XVII-XIX;a.mlf.. "ibn Alham al-Kufl", El2 (Fr), III, 745-746; Zi-riklî, eM'iâm, I, 96; Faruk Ömer. TabFatü'd-daı-ueti'l-'Abbâstyye,Beyrut 1389/1970, s. 30-33; Sezgin, CAS (Ar), 1/2, s. 169-170; Brockelmann. GAL(Ar), III, 55-56;a.mlf., "İbn Aêm el-Kûfî", DMİ, I, 215; Agâ Büzürg-i Tahrânî. ez-Zeri'a ilâ teşâmfl'ş-Şfa, Beyrut 1403/1983, XVI, 119; XIX, 26-27; A'yânü'ş-şra, II, 481; M. Cebr Ebû Sa'de, İbn A'şem el-Kûfi ue menhecühü't-târihî fi Kitâbi'l-Fûtûh. Kahire 1408/1987; Abdullah Muhlis. Târîhu İbn Aêm el-Kûfî", MMİADm., VI/3 (1344/1926). s. 142-143; Akdes Nimet Kurat, "Kuteybe bin Müslim'in yvarizm ve Se-merkand'ı Zabtı", DTCFD, Vl/ 5 (1948), s. 385-430; a.mlf., "Abu Muhammad Ahmad b. A'şam al-Kûfî'ninKitâbal-FutühIu",a.e.,VII/2(1949)r s. 255-282; Zeki Velİdi Togan, "İbn A'semülkû-fî", İA, V/2, s. 702; M. Hüseyin Rûhânî, "Târîhu İbn A'sem". DM7; II, 28; Ali Refîî, "İbn Acşem-i Kufi", DMBİ, I!I, 26.

İBN ÂSİM, EBÛ BEKİR

Ebû Bekr Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el Endelüsî el-Gımâtî el-Kaysî (Ö. 829/1426) Mâliki fakihî, şair ve edip. .12 Cemâziyelevvel 760'ta (11 Nisan 1359) Gırnata'da (Granada) doğdu. Dedesinin dedesi olan Âsım'a nisbetle İbn Âsim diye tanınmıştır. Aralarında, Ebü'l-Kâsım İbn Cüzey'in oğullan olan dayıları Kâdî Ebû Bekir İbn Cüzey ve Ebû Muhammed İbn Cüzey ile İbnü'l-Hâc en-Nümeyrî, Ebû Saîd İbn Lüb el-Gırnâtî. Ebû İshak eş-Şâtıbî. Ebû Muhammed Abdullah b. Şerîf et-Tılimsânî, Ebû Abdullah İbn Allak, Ebü'l-Hasan Ali b. Mansûr el-Eşheb ve Ebû Abdullah el-Belensî'nin de bulunduğu âlimlerden ders aldı. Fıkıh yanında kıraat edebiyat, nahiv, mantık, usûl-i fıkıh, matematik ve ferâiz alanındaki bilgisi, ayrıca şairliğiyle tanındı. Oğlu Ebû Yahya İbn Âsim da Mâliki fakihlerinin önde ge-lenlerindendir.öğrenimi sırasında ciltçilik ve kitapçılıkla da meşgul olan İbn Âsim ayrıca iyi bir hattat ve müzehhipti. 794'te (1392) bir yıl süreyle divan kâtipliği yaptı. 811 (1408) yılında Gırnata'da Nasrî Hükümdarı IH. Yûsuf'un vezirliğine getirildi; 814'te (1411) bilinmeyen bir sebepten dolayı hapse atıldı. Daha sonra Vâdîâş'ta (Guadix) kadılık (820/1417), 824 (1421) yılından vefatına kadar da Kurtuba'da (Cordoba) başkadı-lık görevinde bulundu. 484 a.g.e., s. 262, 264485 a.g.e., s. 257-258486 Ziriklî. 1,96487 TSMK, 111. Ahmed, nr. 2956488 İbn Fazlan 's Re-isebericht, Leipzİg 1939, s. 295-302489 VI/5 [ I948|. s. 385-430490 The'AbbâsidReuolution.s. XVII-XİX491 Tabfa-tü'd-da'oetiVAbbasiyye, s. 30-33

Bazı kaynaklarda II. Yûsuf (1391 -1392) ve oğlu VII. Muhammed (1392-1408) zamanında bir süre vezirlik yaptığı kaydedilir. İbn Âsim 11 Şevval 829'da (16 Ağustos 1426) Gırnata'da vefat etti.

Eserleri.

1. Tuhfetü'l-hükkâm fî nü-keti'l-'uküd ve'1-ahkâm. En meşhur eseri olup İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî'nin er-RisâJe'si ve Halîl b. İshak'ın el-Muhtaşar ile birlikte Mâliki mezhebinin el kitapları arasında yer alır. Manzum olarak recez vez-niyle telif edilen ve on yedi bab. 109 fasıldan meydana gelen 1698 beyitlik eserde yargılama, aile. borçlar, şahıs, ceza ve miras hukukuna dair hükümlere yer verilmiştir. İbn Asım, eserini telif ederken Mâ-likîfakihlerinden Ebü'l-Velîd Hişâm b. Abdullah el-Ezdrnin el-Müfîd li'1-hükkâm fîmâ yuVadu lehüm min nevazili'1-ah-kâm, İbn Ebû Zemenîn'in el-Mukarrib ve el-Müntehab fi'1-ahkâm ve İbnü'I-Kâsım el-Cerirînin el-Maksadü'l~mahmûd fî telhîşi'l-ûküd adlı eserlerinden faydalanmıştır. Birçok defa basılan kitabın (Fas 1289. 1300. 1317; Cezayir 1882. 1323. 1327; Kahire 1309, İ322, 1327,1368) O. Houdas ve F. Martel ile 492 L Bercher (Alger 1958) tarafından Arapça metin neşriyle birlikte yapılan İki ayrı Fransızca tercümesi mevcuttur. Eserin ilk 600 beyti, Zekkâk'ın Mâliki fıkhına dair Ldmiy-ye'si ile beraber Bello Muhammed Daura tarafından İngilizce'ye de çevrilmiştir (Zaria 1989).Tuhfetü'l-hükkâm üzerine pek çok şerh ve haşiye yazılmıştır. Ebû Yahya İbn Âsim babasının eserine yazdığı Şerha Tuhfe ti'1-ahkâm'da 493 fıkhî meseleleri ele alırken Gırnata ulemâsı tarafından verilen fetvaları da zikretmiştir. Ali b. Ab-düsselâm et-Tesûlî'nin el-Behce fîşer-hi't-Tuhfe (Bulak 1256; Fas 1294, 1304, 13O5; Kahire 1305, 1318; Beyrut 1397/1977, 1412/1991) adlı şerhi, yargılama hukuku alanında hâkimlerin başvuru kaynaklarından biri olmuştur. Tuh-fetü'l-hükkâm'm önemli şerhleri arasında Meyyâre lakabıyla tanınan Mu-hammed b. Ahmed el-Fâsî'nin el-İtkân ve'1-ihkâm İbn Sûde et-Tâvüdfnin Hal-yü'1-ma'âşım 494 Osman b. Mek-kî et-Tevzerînin Tavzihu'1-ahkâm (Tunus 1339) ve Muhammed b. Yûsuf el-Kâfî'nin İhkâmü'l-ahkâm 'ala Tuhfeti'l-ahkâm (Tunus 1370/1950; Beyrut 1415/ 1994) adlı eserlerini de anmak gerekir. 495

2. Hadâ'iku'l-ezâhir fî müstahseni'l-ecvibe ve'1-mudhikât ve'1-hikem ve'l-emşâî ve'1-hikâyât ve'n-nevâdir. Halk arasında yaygın olan hikâyeler, atasözleri, şiirler, nükteler ve hikmetli sözleri ihtiva eden eser "hadîka" adı verilen altı bölümden meydana gelmektedir.496 Eserin kaynaklan arasında İbn Abdürabbih'in eî-'İkdü'l-ferîd'i, Câhiz'in el-Beyân ve't-tebyîn, el-Buhalâ ve el-Hayevân'ı ile Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî'nin Ahbârü'l-hamkö ve'l-muğaffelîn'ı yer almaktadır. Ha-dâ'ik'in beşinci bölümü M. Marugân Gü-emez tarafından İspanyolca'ya çevrilerek incelenmiştir. 497

3. Murtaka'l-vüşûl ilâ (mzfrifeti) "Hmi'l-uşûl. Fıkıh usulüne dair recez vez-niyleyazılmış bir eserdir (Fas 1327).İbn Âsım'ın kaynaklarda adı geçen ve hepsi manzum olan diğer eserleri şunlardır: el-Emelü'1-merküb fî kırâ'âti Ycf-küb, îzâhu'1-me^ânîfi'l-kırâ'âti'ş-şemâ-nî Neylü'1-münâ ü'h-tişâri'I-Muvafakât, Meftye MenbejSı'l-vüşûl fî Hlmi'1-uşûl, el-Mûcez ü'n-nahv, Kenzü'İ-mülâviz fî 'ilmi'l-ferâîz, îzâ-hu'1-ğavömiz fî îlmi'l-feiâîz.

Bibliyografya :

Ebû Bekir İbn Âsim, tfada'ikiu't-ezâhir (n§r. Ebû Hemmâm Abdüllatîf Abdülhalîm). Beyrut 1413/1992, neşredenin girişi, s. 36-38; Ebû Yahya İbn Âsim, Cennetü'r-rı2â> fi't-teslîm limâ kad-dera'llâhu oe kata3 [nşr. Salâh Cerrar), Amman 1410/1989, neşredenin girişi, 1, 40-43; Bedred-din el-Karâfî, Teuşthıu'd-dîbâc fnşr. Ahmed eş-Şüteyvî), Beyrut 1403/1983, s. 126-127; Ahmed Bâbâet-Tinbükti,/Vey/ü7-/ötfhâc,Trablus 1408/ 1989, II, 491 -493; Makkarî, Mefhu't-ttb, V, 19-22; Keşfü'z-zunûn, I, 365; Serkîs, Mu'cem, 1, 156; Mahiüf. Şeceretü'n-nûr, II, 247; Brockelmann, GAL, II, 341; SuppL, II, 375; îiâhu'l-meknûn, I, 127, 155, 157; II, 610;A. G. Palencia, Târihu't-fikri'l-Endelüsî (trc. Hüseyin Munis). Kahire 1955, s. 429-430; Sarton, Intmduction, 111/2, s. 1453; A. G. Ellis, CatalogueofArabic Books in the Britsh Museum, London 1967, II, 213; Hacvî, et-Fikrü's-sâmt, II, 253; Niscolas P. Aghnides, An Introductİon to Mohammadan Law and a Bibliography, Lahore 1981, s. 193; Abdüiazîz Binabdullah, Ma'lemetü'l-ftkhi't-Mâ-tlkî, Beyrut 1403/1983, s. 77, 84-86; Abdül-vehhâb İbrahim Ebû Süleyman, Kitâbetû'l-bak-§i'l-cUmî, Cidde 1403/1983, s. 411-413; Ömer Ferruh. Târîhu'l-edeb, VI, 625-633;M. Âbid el-Fâsî, Fihristi mah(ûtâti Hizâneti'l-Karauiy-yîn, Dârülbeyzâ 1403/1983,1,451-454; M. Abdullah İnan, Nihâyetû't-Endelüs, Kahire 1408/ 1987, s. 488-489; Muhammed Bİnşerîfe, "Ne-vâzilü Gırnât,ıyye li'bn 'Âşımİ'1-İbn", et-Tü-râşü'l-hadâriyyü'l-müşterek beyne Isbânyâ ue't-Mağrib, Rabat 1412/1992, s. 215-236; Moh. Ben Cheneb. "tbn Asım", İA, v/2, s. 702-703; J. Schachflbn'AşırrT, £/;(İng.). III, 720-721; Muhammed Asâf Fikret, "İbn cAşım", DMB/.IV, 172; Ahmet Özel, "Fıkıh", DM, XIII,

492 Tmite de droit musutman, la Tohfat d'Ebn Acem, Alger Cezayir|-Paris 1883-1893493 yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 341 .SuppL, II, 375; M. Âbid el-Fâsî, 1,451-454494 Fas 1293, 1308-1310; Kahire 1304; Beyrut 1412/1991, Tesûlî'nin el-Behce'smin kenarında495 diğer şerhleri için bk. Brockelmann, GAL, II, 341; Abdüiazîz Binabdullah, s. 85-86496 Fas, ts.: nşr. AfîfAbdurrahman, Beyrut 1407/1987; nşr. Ebû Hemmâm Abdüllatîf Abdülha-lîm, Beyrut 1413/1992497 El refranero andalusf de İbn Âsim al-Garnâti: estudio lingüistico, tran-cripciön, traducciön y glosario, Madrid 1994

İBN ÂSİM, EBÛ YAHYA

Ebû Yahya Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Endelüsî el-Gırnâtî (ö. 857/1453'ten sonra) Mâliki fakihi, şair ve edip.Büyük dedelerinden Âsım'a nisbetle İbn Âsim diye tanınmıştır. Babası Ebû Bekir İbn Âsım'ın hapse atıldığı sırada (814/ 1411) genç yaşta olmasından hareketle498 VIII. (XIV.) yüzyılın sonlarında doğduğu söylenebilir. Babası ve amcası 499 Ebû Yahya İbn Âsım'dan başka Ebü'l-Hasan İbn Sem'a, Ebû Abdullah el-Mintûrî, Ebü'l-Kâsım İbnü's-Serrâc, Ebû Abdullah el-Beyyânî, Ebû Ca'fer İbn Ebü'l-Kâsım es-Sebtî gibi âlimlerden ders aldı. Yetiştirdiği talebeler arasında Ebû Abdullah İbnü'l-Ezrak el-Gırnâtî, Muhammed b. Yûsuf el-Mevvâk, Ebû Abdullah İbnü'l-Haddâd el-Vâdîâşî gibi âlimler bulunmaktadır.Nasfîler Sultanı Gâlib- Billâh IX. Muhammed'in teveccühüne mazhar olan İbn Asım babasının ölümünün ardından divan kâtipliğine getirildi (829/1426). Daha sonra sır kâtipliği yaptı, 838 (1434-35) yılında kâdılkudâttığa tayin edildi. Gırnata'daki iç karışıklıklar sebebiyle birkaç defa tahttan uzaklaştırılan Gâlib-Billâh'ın diğer yakın adamlarıyla birlikte İbn Asım da çeşitli sıkıntılara uğradı. Nitekim 849'da (1445) kız kardeşinin oğlu Ebü'l-Haccâc Yûsuf b. Ahmed ile yaptığı mücadelede mağlûp olarak tahtını tekrar kaybeden Gâlib-Billâh ile birlikte Mâleka'ya kaçmak zorunda kaldı. Ancak kısa bir süre sonra aralarında bir anlaşma sağlamak üzere yeni sultana elçi sıfatı ile gönderildi. Adını bir yerde Ebü'l-Haccâc başka bir yerde Müstain-Billâh 500 olarak verdiği bu sultanla Mağrib hükümdarı arasında da elçilik yapan İbn Âsim, iki yıl sonra tekrar tahta geçen Gâlib -Billâh'ın hizmetinde önemli görevlerde bulundu. 852'de (1448) İspanyollar'a karşı kazanılan zafer münasebetiyle kaleme aldığı, içinde bulunulan olumsuz şartları ve bunların sebeplerini açıklayarak cihad ve birliğin önemini vurguladığı beyanname de bu mevkiini göstermektedir.501 Safer8S7 (Şubat 1453) tarihli bir menşurla 502 kâdılkudâtlık görevi yanında öğretim ve imam -hatiplikle İlgili işlerin yönetimi de kendisine verilen İbn Âsım'ın, aynı yılın sonunda tahtı ele geçiren Nasrî Hükümdarı Ebû Nasr Sa'd el-Müstain - Bil lâh'ın emriyle sultan Gâlib- Billâh ve diğer yakınlarıyla birlikte öldürüldüğü tahmin edilmektedir.Kaynaklarda İbn Âsım'ın çeşitli unvanlar yanında vezirlik rütbesi de elde ettiği belirtilmektedir. Tayin edildiği görevler içinde vezirlik açıkça anılmasa da bazı devletlerde sır kâtipliğinin vezirlikle aynı anlamda kullanıldığı ve hayatı boyunca Gâlib- Billâh'ın en yakın adamı ve geniş yetkilere sahip bir yönetici olduğu göz Önüne alınırsa bu bilgi doğru kabul edilebilir. İbn Asım, kadılık görevinde Üsânüddin İbnü'l-Hatîb'in halefi olması, ilmî çalışmalarında onun izinden gitmesi, genelde Endülüs ve özellikle de Gırnata tarihinin kaleme alınmasına selefi gibi önemli katkılarda bulunması sebebiyle İbnü'l-Hatîb es-Sâ-nî lakabıyla anılmıştır.Bir fıkıh âlimi ve dirayetli bir yönetici olan İbn Asım aynı zamanda babası gibi edip ve şairdi. Makkarî'nin naklettiği bir kasidesinde lafzî ve manevî sanatlardan örnekler sergilemektedir. Bu kasidede kırmızı ve yeşil mürekkeple tefrik ettiği kelimeler ayrı ayrı yanyana getirildiğinde iki müstakil kaside ortaya çıkmaktadır. Bu ikisinde de bazı kelimeler yine farklı renklerle ayrılmış olup bunlar ar-darda sıralandığında birer müveşşah* çıkmaktadır.503

Eserleri.

1. Şerhu Thhfeti'l-hükkâm.504 Babasının fıkha dair eserinin şerhi olup nazarî bilgilerden başka Gırnata ulemâsının o günkü içtimaî ve iktisadî hayatı yansıtan fetvalarına da yer vermesi bakımından önem taşımaktadır 505 Daha sonraki âlimler de İbn Âsım'ın ve ondan naklen diğer âlimlerin fetvalarına eserlerinde yer vermişlerdir. 506

2. Cennetü'r-nzâ3 ü't-tes-lîm limâ kadderaUahu ve kaza3. Endülüs'ün İslâm hâkimiyetinden çıkmaya başladığı bir dönemde müslümanların mâruz kaldığı musibetlerin sebeplerini, bu güçlükleri aşmanın yollarını ve ilâhî takdire rızâ göstermenin önemini konu alan eser, Gırnata'da hüküm süren Nasrî-ler'in siyasî tarihi için ilk elden bir kaynak olduğu gibi o günkü içtimaî, iktisadî ve kültürel hayat yansıtması bakımından da büyük öneme sahiptir.507 Eser Salâh Cerrar tarafından neşredilmiştir. 508

3. er-Raviü'1-erîz fî temcimi ge: vi's-süyûf ve'1-aklâm vç'I-karii. Nasrî-ler döneminin yönetici, ulemâ,- şair ve

498 Cenneta'r-niâ', II. 203-204499 veya babasının amcasının oğlu500 a.g.e., II, 65501 a.g.e., 11,289-31 l502 Makkarî, Ezharü'r-riyâz, 1, 172-179503 bunlarve şiirlerinden diğer bazı örnekler için bk. Cennetü'r-n2â', I, 143-155; Makkarî, Ezhârü'r-riyâZ, I, 147-157, 179-185:111,323504 yazma nüshaları için bk. GAL, II, 341; Suppl., II, 375; Muhammed Âbid el-Fâsî, 1,451-455505 bazı örnekler ve eserin bu açıdan bir değerlendirmesi için bk. Muhammed Benşerîfe, s. 227-236506 meselâ bk. Venşerîsî. III, 25,28, 138, 220, 224; V, 200507 bir değerlendirme için bk. Sa'd Abdullah el-Bişrî. XVII/6 [1417/ 19961, s. 485-498508 I-Mi, Amman 1410/ 1989

ediplerinin biyografisine dair olup Lisâ-nüddin tbnü'l-Hatîb'in el~İhöta îî ahbâri Gırnata adlı eserinin zeyli mahiyetindedir. Makkarî'nin Nefhu't-übve Ezhârü'r-riyâz'ında nakilde bulunduğu eserden bir varak Escurial Library'de kayıtlı bir mecmuada 509 mevcuttur.

Bibliyografya:

Ebû Yahya İbn Âsim. Cennetü'r-rtiâ fı't-tes-tîm limâ Içaddera'Hâhu ue kaza' {nşr Salâh Cerrar), Amman 1410/1989,1. 143-155, 180; II, 65, 203-204, 289-311, ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 35-85; Venşerîsî. e/-Mi't/ârü7-muVtö, Fas 1315,111, 25, 28, 138, 220, 224; V, 200; Ah-med Bâbâ et-Tinbûktî, Neytü'l-İbtihâc, Trablus 1398/1989,11, 537; Makkarî, Nefiuı'Mlb, IV, 507-510; VI, 146-162; a.mlf.. Ezhârü'r-riyâ*(rışr. Mustafa es-Sekkâ v.dğr.), Kahire 1358/1939, I, 50-60, 116, 145-186; III, 310-312, 320-322, 323; Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, 1, 248-249; Brockel-mann, GAL, II, 341;SıtppL, 11, 375; İzâhu'l-mek-nûn, I, 369; Hediyyetû'l-'ârirm.U, 199-200; Zi-riklî. el-AHâm, VII, 277; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'eM/în, XI, 293; a.mlf., Mu'cemü muşanni-fı'i-kütübi'l-'Arabiyye, Beyrut 1406/1986, s. 580; Abdülazîz Binabdullah. MaHemetü'l-fıkhi'i-Mâiikî, Beyrut 1983, s. 86; Muhammed Âbid el-Fâsî, Fihristi mahtûtâti Hizâneti'l-Karaoiyyîn, Dârülbeyzâ 1403/1983,1,451-455; Muhammed Benşerîfe, "Nevâzilü Ğırnâtiyye li'bn çAşımi'l-İbn", et-Tûrâşü'l-hadariyyü't-müşterek beyne tsbânyâ ue'l-Mağrib, Rabat 1993, s. 215-236; Mustafa el-Gadîrî. "Cennetü'r-nzâJ fi't-teslîm limâ kaddera'llâhu ve kafcâ"', cÂlemü'l~kütilb, XV/1, Riyad 1414/1994, s. 74-77; Sa'd Abdullah el-Bişrî, "Kitâbü Cenneti'r-rızâ' fi't-teslîm li-mâ kaddera'llahu ve kaza1", a.e.. XVll/6 (1417/ 1996). s. 483-501; Kâmûsü't-a'lâm, 1, 768; Kâ-mûsû'l-islâmî, V, 23; Abbas Hüccet Celâlî, "îbn 'Aşım, Ebû Yahya", DMBl, IV, 172-173.

İBN ASKER el-GASSÂNÎ

Ebû Abdillâh İbn Asker Muhammed b. Alî b. Hıdır el-Gassânî sl-Mâleki (ö. 636/1239) Mâliki fakihi.Endülüs'ün güneyindeki Mâleka (Malağa) şehrinin bir köyünde doğdu. İbnü'1-Eb-bâr'in tahminen 584 (1188) yılında doğduğunu kaydetmesine karşılık 510 Zehebî altmış küsur yaşında vefat ettiğini belirtmektedir.511 Buna göre anılan tarihten on yıl kadar önce doğmuş olmalıdır. Öğrenimini Mâleka'da tamamladı ve buraya yerleşti. Tahsil maksadıyla seyahat edip etmediği bilinmemekle birlikte hocalarının değişik bölgelere mensup olması seyahat ettiği ihtimalini güçlendirmektedir. Hocaları arasında Ebü'l-Haccâc İbnü'ş-Şeyh, Ebü'l-Kâsım İbn Semecûn, Kâdî Ebü'l-Hattâb İbn Vâcib el-Kaysî, Ebû İshak İbrahim b. Ali el-Havlânî. Ebû Mûsâ îsâ b. Süleyman er-Ruaynî, Ebü'l-Kâsım Muhammed b. Abdülvâhid el-Mellâhî. Kâdî Ebû Muhammed İbn Havtullah ve Ebû Muhammed İbnü'l-Kurtubî gibi âlimler bulunmaktadır. Ebû Bekir Ahmed b. Abdullah el-Mâ-leki, İbnü'l-Ebbâr, kız kardeşinin oğlu Ebû Bekir İbn Hamîs, İbn Bekir el-İlbîrî ise talebelerinden bazılarıdır.Mâleka'da önce Kâdî Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan'ın naibi olarak bir süre görev yapan İbn Asker, 635 (1238) yılında Nasrî Emîri Ebû Abdullah Muham-med b. Nasr'ın ısrarı üzerine kadı tayin edildi ve 4 Cemâziyelâhir 636 (12 Ocak 1239) tarihinde vefatına kadar bu görevini sürdürdü.İbn Asker. Muvahhidîler'in en parlak döneminde yaşamış ve bu olumlu gelişmelerden etkilenmiştir. Birçok ilim dalında büyük ve üstün yeteneği olan îbn Asker aynı zamanda bir şairdi. Ancak şiirlerini değerlendirenler didaktik özelliğinin yanı sıra tasannuun bulunduğuna da işaret etmişlerdir.

Eserleri.

Lisânüddin İbnü'l-Hatîb, İbn Asker'in tefsir, hadis, tarih, siyer, nahiv ve eğitim gibi çeşitli İlim dallarında çok sayıda eser telif ettiğini bildirmişse de bunlardan yalnızca ikisi günümüze ulaşmıştır. 1. el-İkmâl ve'î-itmâm fî şılati'î-İ'Iâm bi-mehâsini (mecâlisi)'l-aılâm min ehli Mâlekati'l-kirâm.512 Asbağ b. Ali b. Ebü'l-Abbas'ın zamanımıza kadar gelmeyenel-İHâm bi-mehâsini (mecâlisi) 'l-aclâm min ehli Mâlekati'l-kirâm adlı eserinin zeyli olup o döneme ait içtimaî hayatla tarihî olaylara dair önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Ancak İbn Asker bu kitabını tamamlaya-madan vefat etmiş, geri kalan bölümlerini talebesi ve kız kardeşinin oğlu Ebû Bekir İbn Hamîs yazmıştır. Eserin Merakeş'-te özel bir kütüphanede bir nüshası bulunmaktadır.513 Lisânüddin İbnü'l-Hatîb el-îhâta'öa, Ebü'l-Hasan en-Nübâhî Târîhu Kudâti'l-Endelüs'te bu kitaptan çokça nakilde bulunmuşlardır. 2. et-Tekmîl 514 ve'1-itmâm îi-Kitâbi't-Ta'rîf ve 'i-iâm. Abdurrahman b. Abdullah es-SüheylFnin et-Taırîî ve'J-Flâm fîmâ übhime mine'î-esmâ'i ve'l-d-lâm fi'1-Kufân {Kahire 1356/1938: Beyrut 1407/1987) adlı eserinin zeyli

509 nr. 1879/5510 et-Tekmi-le, ı, 349511 Târîhu 'İİslâm, s. 286512 Matla'u'l-en-uar ue nüzhetü'l-ebşâr fîmâ ihteuet'aleyhi Mâteka mine'r-riTesâ ve'l-atlâm ue'l-ah-bâr ue takyîdü mâ tehüm mine'l-menâkıb ue'l-âşâr513 DMBİ, IV, 299514 et-Tekmile

olup Kur'ân-ı Kerîm'de haklarında âyet nazil olan kişileri tanıtmak amacıyla kaleme alınmıştır. Çeşitli yazma nüshaları bulunan eser.515 Ri-yad Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye'nin Usûlü'd-dîn Fakültesi'nde Hüseyin Abdülhâdî Muhammed tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlanmış (1404/1984), ayrıca Hasan İsmail Men/e tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Beyrut 1418/1997). Muhammed b. Ali el-Belensî, bu iki eseri Şılatü'l-cemc ve 'd'idü (caüâiidü)'t-tezyîîîi-mevşûîi kitâbeyi'l-İclâm ve't-Tekmîl adıyla birleştirmiştir.516

İbn Asker'in kaynaklarda adı geçen diğer başlıca eserleri de şunlardır: Erbcfû-ne hadisen 517 Nüzhetü'n-nâzır fî menâkıbi cAm-mâr b. Yâsir, eî-Haberü 'l-muhtaşar ü's-sülüv hn zehâbi'l-başar, Şifâ^ü'l-'ille fî semti'l-kıble, el-Meş-rehı'r-revî fi'z-ziyâdeti hlâ Ğarîbeyi'l-Herevî, er-Risâle fi'd-dihâri'ş-şabr ve'ftihâri'1-kaşr ve'1-kabr.

Bibliyografya :

İbnü'l-Ebbâr, et-Tekmile, Madrid 1886,1,348-349; Zehebî, A'lâmü'n-nübelâ1, XXIII, 65-66; a.mlf.. Târîhu'l-lslâm: sene 631-640. s. 285-286; İbnü-I-Hatîb, el-Ihâta, II, 172-175; ayrıca bk. 1, 83, 410, 416, 435, 465, 467, 471; II, 172, 343, 444, 484; III, 305, 406; IV, 109; Nübâhî. Târihu. kudâti'l-Endelüs, Beyrut 1403/1983, s. 123, ayrıca bk. s. 82,94, 101, 109, 113, 114, 116, 118;Süyûtî,Bu£yeiü'/-uutât,I, 179-180; Makkarî. Nefhu'M'tb, II, 351-352; Keşfü'z-zu-nûn, I, 302, 421-422; Hediyyetu'l-'ârifın, II, 113; Mahlûf, Şecerefü 'n-nûr. I, 181-194; Brockelmann, GAL, I, 526; SuppL, I, 734; II, 377; Zi-rikli, el-AHâm, VII, 170; Kehhâle, Mu'cemü'I-mü'eltifîn, XI, 7; Salâh M. el-Hıyemî, Fthrisü mahtûtâti Dâri'l-kütübi'z-Zâhiriyye: fülûmü't-Kur'ânn-Kertm, Dımaşk 1404/1984, II, 88-89; Meryem Sâdıki. "İbn'Asker", DMBİ, IV, 298-299; J. D. Latham, "Ibn'Askar", EPSuppL(İng.), s. 381-382.

İBN ASKER el-MAĞRİBÎ

Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer el-Magribî eş-Şefşâvenî (ö. 986/1578) Fıkıh âlimi ve mutasavvıf.936 (1530) yılında Şefşâven'de doğdu. Burada ve bölgedeki diğer merkezlerde Abdullah b. Muhammed el-Hebtî, Ebü'l-Kâsım İbn Haccû, Ali b. Hârûn el-Matgarî, Abdülvâris b. Abdullah el-Yaslûtî, Yûsuf b. îsâ el-Fecîd gibi âlimlerden ders aldı. Şâzeliyye şeyhi olan hocası Hebtî vasıtasıyla Şâzeliyye tarikatına intisap etti. Babasının Şefşâven'de hâkim olan Râşi-dîler Emîri Muhammed b. Ali b. Râşid tarafından kadılıktan azledilmesi üzerine ailenin emîr ile arası açıldı; bunun üzerine İbn Asker Şefşâven'den ayrılarak küçük bir kasaba olan Kasrülkebîr'e yerleşti. Râşidîler'in tâbi oldukları Sa'dîler'le münasebetleri bozulunca İbn Asker yeni Sa'dî Sultanı Gâlib-Billâh ile ilişki kurdu; onun tarafından Kasrülkebîr ile çevresine kadı ve müftü tayin edildi (967/1560).İbn Asker, Şefşâven'de Râşidîler'in hâkimiyetine son verildiği 969 (1562) yılında Fas'ın güney bölgesine ve özellikle Me-rakeş'e uzun bir seyahat yaptı. Bu seyahati sırasında daha çok tasavvufla ilgilendi. 975'te (1567) Şefşâven'e kadı tayin edildi. Sa'dî Sultanı Gâfib-Billâh'ın vefatından (981/1574) sonra oğlu Muhammed el-Mütevekkil'e bağlılığı devam etti ve onun tarafından kadılara müfettiş tayin edildi. Mütevekkil, amcası Abdülmelik ile giriştiği taht kavgasında mağlûp olup (983/1576) İber yarımadasına sığınınca İbn Asker de onunla birlikte gitti. Daha sonra Mütevekkil Portekiz Kralı Don Se-bastian ile birlikte geri dönerek amcası ile mücadeleye girişti. Vâdilmehâzin'de yapılan savaşta bu üç hükümdarla birlikte İbn Asker de öldürüldü.518

Eserleri. İbn Asker'in bilinen tek eseri, ders aldığı veya herhangi bir şekilde görüşüp faydalandığı hocalarının biyografilerine dair yazdığı Devhatü 'n-nâşir li-mehâsini men kâne bi'1-Mağrib min meşâyihi'l-karni'l-'âşir'dır. Müellifin hocalarıyla birlikte haklarında bilgi sahibi olduğu başka âlimlerin biyografilerine de yer vermesi, eseri X. (XVI.) yüzyıl Fas ulemâsı ve mutasavvıfları için önemli bir kaynak haline getirmiştir. Diğer bazı eserlerle birlikte bir mecmua İçinde 519 Fas'ta basılanDev-hatü'n-nâşir'i T. H. Weir İngilizce'ye 520 A. Graulle Fransızca'ya 521 tercüme etmiş, Muhammed Haccî de çeşitli yazma nüshalarına dayanarak tenkitli neşrini yapmıştır (Rabat 1396/1976, 1397/1977). İfrenî'nin (Vefrânî) Şafvetü men inteşer min ahbâri şuîehâ'i'1-kar-ni'1-hâdî aşer ve Muhammed b. Tayyib el-Kâdirî'nin Neşrü'l-meşânî li-ehli'l-karni'1-hâdî eaşer ve'ş-şânî adlı eserleri Devhatü'n-nâşir'in zeyilleri mahiyetindedir. Bazı kaynaklarda İbn Asker'e Dî-vânü'ş-şürefâ adlı bir eser daha nisbet edilmektedir.522

515 Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye, nr. 519; SüleymaniyeKtp.,ŞehidAli Paşa, nr. 185, Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr 93; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 526516 Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye, nr. 19956, 24441;ayrıca bk. Brockelmann, GAL SuppL, 11,377517 Müellif bu eserde hadisi aldığı şeyhinin adıyia o hadisi rivayet eden sahâbîninadının aynı olmasına dikkat etmiştir; Lisânüddin İbnü'l-Hatîb'in de belirttiğine göre eser. daha önce benzeri telif edilmeyen ve müellifinin hadis ilmin-deki vukufunu ortaya koyan bir çalışmadır518 30 Cemâziyelev-vel 986/4 Ağustos 1578519 Serkîs, II, 1969) 13O9'da{l89l520 TTıe Shaikhs ofMorocco İn theXVİth Century, Edinburg 1904521 Daouhat en Nâchir de ibn Askar", Ar-chiues marocaines, XIX (1913|, s. 1-342522 İbn Sûde. I, 97

Bibliyografya :

İfrenî. Nüzhetü'l-tıâdİ(nşr. O. Houdas),Paris 1888, s. 75-76; Selâvî, et-htikşâ, V, 81-82; Ab-bas b. İbrahim, el-lclâm, V, 154-156; E. Levi-Provençal, Les historiens des Chorfa, Paris 1922, s. 231-273; Serkîs, Mu'cem, !, 184; 11, 1969; Brockelmann. CAL Suppl., M, 677-678; Abdülhay e!-Kettâni. Fihrisü'l-feharis, I, 311; İbn Sûde. Defi/ü mü'errihi't-Mağrtbn-alfşâ, Dâ-rülbeyzâ 1960,1, 97, 259; Abdülkâdir el-Âfiye. el-Hayâtü's-siyâsiyye ue't-icÜmâHyye ve'l-fık-riyye bi-Şefşâven ue ahvâzihâ, Muhammediye 1402/1982, s. 327-329, 333-334, 401-419; G. Deverdun, "Ibn'Askar", E\2 (Fr). III, 743-744; Ali Refîi. "İbn 'Asker", DMBİ, IV, 299-300.

İBN ÂŞİR, EBÜ'L-ABBAS

Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Ömsr b. Muhammed b. Âşir el-Ensârî el-Endelüsî (ö. 765/1364) Mağrîbli mutasavvıf ve âlim.Endülüs'ün Şemîne (Jimena) şehrinde doğdu. Bazı kaynaklarda babasının adı Muhammed, dedesinin Ömer olarak kaydedilmektedir. Öğrenimini Şemîne'de tamamladıktan sonra Cezîretülhadrâ'ya (Algedras) giderek ders vermeye başladı; ayrıca tasavvufla da ilgilendi. Cezîretül-hadrâ'nın hıristiyanlar tarafından kuşatılması üzerine oradan ayrılıp hacca gitti. Mağrib'e döndüğünde önce Faşta, ardından Miknâse'de bir süre oturduktan sonra Selâ'ya geldi. Buradan Ribâtülfeth'e geçerek Şeyh Ebû Abdullah el-Yâbürî'ye intisap etti ve onun halifesi oldu. Şeyhin ölümünden sonra Selâ'nın merkezinde bulunan Şeyh Ebû Zekeriyyâ'nm zaviyesinde ikamet etmeye başladı. Burada başta Cemmâîlî'nin 'Umdetü'l-ahkâm adlı ha-dis-fcitabı olmak üzere kitap istinsah ederek geçimini sağlayan İbn Âşir'in etrafında geniş bir mürid halkası meydana geldi.Merîni Sultanı Ebû İnan Fâris, İbn Âşir'i ziyaret etmek için 7STde (1356) Selâ'ya gelmiş, ancak şeyh kendisiyle görüşmeyi kabul etmemiş, bir mektup göndererek tavsiyelerde bulunmuş ve onun gönlünü almıştı. İbn Âşir'in genelde devlet adamlarına karşı bu şekilde davrandığı söylenir. Şerefü't-tâlib müellifi İbn Kunfüz onunla görüşebilmiş olmasını kendisinin büyük bir başarısı olarak değerlendirir.Ahmed Bâbâ et-Tlnbüktî, derslerinde genellikle Gazzâlî'nin İhyâ'ü 'uiûmi'd-dîn'i ile Muhasibimin en-A/esâWini okutan İbn Âşir'in tarikatının kendisinin de kuvvetle sarıldığı jftyö'daki fikirler doğrultusunda olduğunu söyler.523

el-Hikemü'l-iAtâ:îyye şâ-rihi İbn Abbâd er-Rundî"nin de aralarında bulunduğu birçok âlimin hocası olan İbn Âşir Selâ'da vefat etti. 1009'da (1600) Selâ'dan geçen Makkarî onun kabrini ziyaret ettiğini, halk arasında kerametlerinin anlatıldığını söyler.524

İbn Âşir hakkında Ahmed b. Âşir el-Hâ-fî (ö. 1163/1750) tarafından yazılan Tuh-fetü'z-zâ'ir bi-bcfzı menâkıbı Sîdî el-Hâc Ahmed b. zÂşir adlı menâkıbnâme günümüze ulaşmıştır.525

Bibliyografya :

Muhammed b. Ali ed-Dükkâlî. el-Ithâfü'l-ue-cîz: Târlhu'lMdueteyninşT. Mustafa BûşaTek). Selâ 1406/1986,s. 89-91; İbn Kunfüz. Şerefü't-tâtib (nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1976, s. 83-84; İbnü'l-Kâdî. Dürretü'l-tyİcâl, I, 148-149; a.mlf.. Cezuetü'l-iktibâs, Rabat 1973,1,153;Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, rieylü'tibtihâc, Trablus 1989, s. 43, 96-98; Makkarî, Nefhu'Hîb, VI, 491-495, 993; Selâvî. el-!stikşâ, III, 200-201; Mahlûf, Şecerçtû'n-nûr, s. 233-234; Nebhânî, Kerâmâtü 'l-euüyâ1, s. 526; İbrahim Harekât, et-Mağrib 'abre't-târîh, Dârülbeyzâ 1405/1984, 11, 90-93; Ali Hâmİd el-Mâhî. et-Mağribfî'aşriS-Sultân Ebl cİnân el-Mennî, Dârülbeyzâ 1986, s. 215-216; Abdülvehhâb b. Mansûr, AUâmü'l-Mağribi'l-'Arabî, Rabat 1406/1986, IV, 346-352; A. Faure, "Ibn'Âshir", £/2(İng.), III, 719-720; Mes"ûd Celâli Mukaddem. "İbn cÂşir", DMBİ, IV, 169-170.

İBN ÂŞİR el-FÂSÎ

Ebû Muhammed Abdülvâhid b. Ahmed b. Alî b. Âşir el-Endelüsî el-Fâsî el-Ensârî (ö. 1040/1631) Kıraat ve fıkıh âlimi.Aslen Endülüslü olup Fas'ta doğdu. Soyu ensara dayanır. Büyük ceddine nisbet-le İbn Âşir diye meşhur olmuştur. Fas'ta pek çok hocanın derslerine devam eden İbn Âşir kıraat, tefsir, hadis, fıkıh ve fıkıh usulü, kelâm, mantık, edebiyat, riyâziy-yât. tıp gibi çeşitli alanlarda kendini yetiştirdi. Ebü'l-Abbas Ahmed b. Fakih ve Osman el-Lematî'den kıraat okudu. Kırâ-at-i seb'ayı Ebü'l-Abbas Ahmed b. Kefîf, Ebû Abdullah Muhammed Şerîf el-Mürrî gibi âlimlerden; hadis, nahiv ve diğer ilimleri Fas müftüsü Ebû Abdullah Muhammed b. Kasım el-Kassâr el-Kaysî, amcası Ebü'1-Fazl Kasım b. Muhammed. am-casının oğlu Cezvetü'l-iktibâs sahibi Ebü'l-Abbas İbnü'1-Kâdî, İbn Azîz diye bilinen Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed et-Tücîbî. Ebü'1-Fazl Kasım b. Muhammed el-Gassânî, Ebû Abdullah Safıy-yüddin Muhammed b. Yahya el-İzzî gibi hocalardan öğrendi. 1008'de (1600) çık-tığı hac yolculuğu esnasında uğradığı yerlerde ve özellikle Mısır'da tanınmış âlimlerden istifade fırsatını buldu. 523 ISeylü'l-İb-ühâc, s. 43524 Nefhu't-üb, VI, 491,993525 El2, III, 720

Nitekim İmam Mâlik'in el-Muvatta'mı Ebû Abdullah Muhammed el-Hannân'a. Tirmİ-zfnin Şemâ'ilü'n-nebTsinİ Ebü'l-Hasan Ali el-BütayvTye arz yoluyla okudu. Yetiştirdiği öğrenciler arasında bilhassa Mey-yâre diye meşhur olan Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Fâsînin ismi zikredilir. Fıkıhta Mâliki mezhebini benimse-yen, ibadet hayatına ve nefis terbiyesine önem veren İbn Âşir 3 Zilhicce 1040'ta (3 Temmuz 1631) elli yaşında Fas'ta vefat etti.

Eserleri.

İbn Âşir'in çoğu manzum olan başlıca eserleri şunlardır: 1. el-Mürşi-dü'l-mucîn 'ale'z-zarûrî min fulûmi'd-dîn. Mâlikî mezhebine dair bir ilmihal olup 314 beyittir. Üç bölüme ayrılan eserde sırasıyla Eş'arî mezhebine göre akaid, Mâlikî mezhebine göre ibadet ve Cüneyd-i Bağdâdî'ye göre tasavvuf ve ahlâk konuları işlenmiştir, öğrencisi Meyyâre bu eseri önce ed'Dürrü'ş-semîn ve'1-mevri-di'I-mucîn adıyla şerhetmiş (Fas 1292; Tunus 1293; Kahire 1305, 1306, 1330} daha sonra da Muhtaşarü 'd-Dürri'ş-şemîn ve'1-mevridi'l-mıfîn adıyla kısaltmiştır (Kahire 1301, 1303, 1305; Tunus 1301). Üzerine ayrıca birçok şerh ve haşiye yazılan 526 el-Mürşi-dü'1-mıfîn'm çeşitli baskıları yapılmıştır.527

2. Fethu'l-mennân el-mervî bi-Mevridi'z~zamân. Harrâz'ın resmü'l-mushafa dair Mevridü'z-zam-ıân adlı eserinin şerhidir. Bazı nüshaları Fas'ta Karaviyyîn Kütüphanesi'nde 528 ve Temgrût'ta Dârü'1-kütü-bi'n-Nâsıriyye'de 529 bu-lunmaktadır. 3. el-İ'lân bi-tekmîli Mev-ridi'z-zam'ân. Aynı eser için yazılmış kırk altı beyitlik bir tekmiledir. Yukarıdaki şerhin anılan nüshaları içinde yer aldığı gibi Merakeş'te Hizânetü İbn Yûsufta 530 Zeva'idü'J-Mevrid adıyla bir nüshası mevcuttur.4. Tenbihü'l-hullân'aJe'I-flân bi-tekmîli Mevridi'z-zam'ân. el-flân'm şerhi olup Zekeriyyâ Umeyrât'ın tahkikiyle yayımlanmıştır. 531

5. Risâle (ürcûze) fîâmeli'r-rabH'l-mücey-yefa. Astronomiye dair 130 beyitlik eserin bir nüshası Vıyana'da bulunmaktadır.532

Muhammed b. Ali el-Ağ-zâvî el-Fâsî tarafından yapılan İthâfü'l-mübâşir adlı şerhi basılmıştır (Fas 1317). 6. Manzume îi'1-fıkh. Bir nüshası Rusya Şarkiyat Enstitüsü'ndedir. 533

7. Şifâ'ü'l-kalbi'l-cerîh bi-şerhi Bürdeti'l-medîh. 8. Manzume fi'1-itbâ ve't-tevkid.534

Bibliyografya :

Muhibbi, Htılâşatü 't-eşer, 111,96-98; Meyyâre, Muhtaşarü 'd-Dürıi'ş-şemîn, Muhammediyye, ts. (Matbaatü'l-Fudâle), s. 5-8, 278;liâhu'l-mek-nûn, I, 104; II, 467; Hediyyetü'l-'ârifin, I, 636; Serkîs. Mu'cem, 1, 155; II, 1821-1822; Brockelmann, CAL SuppL, II, 350, 699-700; Ziriklî. el-A'lâm, IV, 323; Kehhâle. Mu'cemü't-mü'elli-pn, VI, 205; M. Âbîd el-Fâsî, Fihrisü mahtûtâti Hİzânetn-Karaüİyytn,Daiü\beyzâ 1399/1979, 1, 241-242, 248; |], 525; Muhammed b. Tayyib el-Kâdirî. Neşrü'l-meşânİ, Rabat 1402/1982, I, 283-288; Muhammed el-Menûnî, Delilü mah-tûtâti Dâri'l-kütübi'n-Nâşıriyye, Muhammediy-ye 1405/1985, s. 63, 108, 127; Sıddîkb. Arabî, Fihrisü mah(ûtâti Hizâneti İbn Yûsuf bi-Merrâ-küs,Beyrut 1414/1994, s. 29, 243; "İbn'Âşir", DMBİ, l\ 170.

İBN ÂŞÛR, MUHAMMED FÂZIL

Muhammed el-Fâzıl b. Muhammed et-Tâhir b. Muhammed et-Tûnisî (1909-1970) Tunuslu ilim ve fikir adamı.2 Şevval 1327'de (17 Ekim 1909) Tunus'ta doğdu. Aslen Faslı olup bir kolu Tunus'a yerleşen ve pek çok âlim yetiştiren Âşûr ailesine mensuptur. Babası ve dedeleri gibi İbn Âşûr lakabıyla anılmıştır. İlk eğitimini Tunus'un önde gelen âlimlerinden olan babası Muhammed Tâhir'den alan İbn Âşûr aile çevresinde cereyan eden ilmî sohbetleri, siyasî tartışmaları ve edebî nükteleri dinleyerek yetişti. Kur'ân-ı Kerîm'i ve Arapça'nın gramerine dair el-Ecrûmiyye ile ei-£tfiyye'yi ezberledi. Daha sonra özel hocalardan Fransızca öğrendi. Zeytûne Üniversitesi'ndeki öğrencilik yıllarında Fransa'ya gitti (1926). 1930'-da Zeytûne'den mezun oldu ve 1932'de bu üniversitede yardımcı öğretim üyesi olarak görevlendirildi. Aynı yıl ikinci derece ve 1935'te birinci derece Mâliki müderrisi oldu. 1930'da, bir kültür cemiyeti olan Haldûniyye'de adını lakap olarak aldığı Kâdî el-Fâzıl 526 Brockelmann, 11,699-700527 Fas 1262, 1317; Kahire 1300; ayrıca bk. a.g.e., II, 700528 nr. 225,230,858529 nr.822,1724,1969530 nr. 229/ 4531 Beyrut 1415/ 1995 [Delilü'l-hayrân'ın sonunda532 DMBİ, IV. 170533 a.g.e., IV, 170534 son üç eserin yazma nüshaları İçin ayrıca bk. Brockelmann, II, 700

üzerine bir konferans verdi. 1931 yılında Kuzey Afrika Talebeleri Kongresi'ne katıldı. Haldûniyye Cemiyeti'-nin düzenlediği bu toplantıda Tunus'un Zeytûne, Fas'ın Karaviyyîn üniversitelerindeki öğretimin ıslahına dikkat çekerek Arapça öğretiminin yeniden düzenlenmesi gerektiğini vurguladı.1938'de Tunus millî hareketine karşı sömürgeci güçlerin saldırısı sırasında hayatını kaybeden birçok Tunuslu'nun anısına emperyalizme meydan okuyan bir şiir yazdı. II. Dünya Savaşı yıllarında edebî ve ilmî çalışmalarına bir süre ara verdi. 1943'te Süreyya dergisinde hicrî XIV. yüzyılda yaşayan Tunuslu meşhur şahsiyetlerin biyografilerini yazdı. el-Mebâ-hiş dergisinde de İbn Haldun'la ilgili yazıları yayımlandı (1944). Babasının ikinci defa Zeytûne Üniversitesi rektörlüğüne dönüp başlattığı ıslahat programlarını devam ettirdiği sırada Haldûniyye Cemiyeti başkanlığına getirildi (1945). İslâm âlemini eski itibarına kavuşturma gayretlerine katkıda bulunmak amacıyla İslâm Araştırmaları Enstitüsü'nü kurdu. Bu enstitüde konferanslar verdi. el-Hizbü'l-hür-rü'd-düstûrînin 1946yilındayapılan kongresine Tunus'un tam bağımsızlığa kavuşmasını. Arap Birliği'ne ve Birleşmiş Mİletler'e katılmasını isteyen bir bildiri sundu. Bunun üzerine devletin iç ve dış güvenliğini tehlikeye soktuğu gerekçesiyle birçok kişiyle birlikte tutuklandıysa da bir hafta sonra serbest bırakıldı. 1951 yılında tarihçi Hasan Hüsnî Abdülvehhâb ve babası ile birlikte İstanbul'da toplanan XXII. Milletlerarası Müsteşrikler Kongresi'ne, daha sonra da çeşitli tarihlerde Paris, Kuveyt, Şam gibi merkezlerde yapılan milletlerarası ilmî kongre ve toplantılara katıldı. 1953'te Mâlikî müftüsü, 1961'-te Şeriat ve Usûlüddin Fakültesi dekanı, ardından Tunus müftüsü oldu. 1 Nisan 1970'te vefat etti; cenaze namazını babası kıldırdı.İslâm birliği ve müslümanların Batı emperyalizmi karşısında uyanıp direnmeleri konusunda Muhammed Abduh ve Ce-mâleddîn-i Efgânî ile aynı paralelde hareket eden İbn Âşûr birçok bakımdan Mehmed Akif Ersoy'u hatırlatır. Dinin topluma dinamizm kazandıran en büyük güç kaynağı olduğunu, etkili ve uygun bir metotla anlatılması halinde toplum hayatına düzen vereceğini, bunun da ancak ic-tihad faaliyetlerinde bulunmakla gerçekleşeceğini söylemiş, bundan dolayı ictihad kapısının açık tutulması gerektiğini savunmuştur.İbn Âşûr'a göre tek bir kaynaktan çıktığı için dinin mahiyetinde bölünme ve ihtilâf söz konusu olamaz. Bu bakımdan din felsefî teorilerden farklılık arzeder. Dinî konulardaki ihtilâfların sebebi dinin özünde olmayan bazı şeylerin sonradan dine karıştınlmasıdır. İslâm'ı etkili bir metotla anlatma konusunda da bazı düşünceler ortaya koyan İbn Âşûr, asıl meselenin insanları İslâmiyet'e davet ederken gerçekçi metodu bulabilmek olduğunu söyler. İslâm insanı düşünmeye çağırmaktadır. İslâm'ın ruhu tefekkür ve istidlal, malzemesi ise bütün ilimlerdir. Her ilmin usul ve metoduna göre ondan faydalanmak gerekir. Pozitif ilimlerle naklî ilimler arasında kopukluk ve ahenksizlik değil aksine sıkı bir bağ vardır. Bu gerçeğin anlaşılması halinde din-dünya, fıkir-inanç. düşüncepratik arasındaki fark ortadan kalkacak, din-ilim uyuşmazlığı vehmi de son bulacaktır.535

Öte yandan İbn Âşûr Batı hukukunun İslâm hukukundan etkilendiğini. Batı hukuk kitaplarında yer alan birçok terimin fıkıh mezheplerinin ortak terimleri olduğunu ileri sürmüş, bu konudaki görüşlerini Kahire Mecmau'l-lugati'l-Arabiyye'-nin otuz dördüncü toplantısında sunduğu "Mâliki Mezhebinde Fıkıh Istılahları" başlığını taşıyan ve mezheplere ait terimlerin doğuşu, gelişmesi ve mezhepler arasındaki farklı ictihadlann sebepleri üzerinde duran tebliğinde açıklamıştır. Ayrıca Avrupa'da bilim ve tekniğin gelişmesinin İslâm dünyasındaki etkilerine de dikkat çekmiş, bazı ıslahat hareketlerinin müslümanların gözünü açtığını, artık İslâm'ın hayata hâkim olması için fikrî zeminin hazır olduğunu, bu yolda Kur'an'-dan ve onun tefsirlerinden ilham almak gerektiğini özellikle belirtmiş, örnek olarak da el-Menâr tefsirini göstermiştir.

Eserleri.

1. el-Kadî el-Fâzıl (Tunus 1930). Haldûniyye Cemiyeti'nde verdiği konferansın metnidir. 2. Filistin el-vata-nü'1-kavmîli'l-'Arab (Tunus 1367/1948). 3. el-Hareketü'l~edebiyye ve'1-fikriyye fîTûnis (Kahire 1956; Tunus 1972).Müellifin sekiz konferansının metinlerini ihtiva etmektedir. 4. Erkânü nehdati'i-ede-biyye bi-Tûnis (Tunus 1965). Tunus'ta XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında gözlenen edebiyat ve fikir hareketleriyle belli başlı şahsiyetlerine dairdir, 5. A'lâmü'l-fikri'l-İslâmî ti târîhi'1-Mağ-ribi'l-'Arabî (Tunus 1965).6. et-Teisîrve Ticâlüh (Tunus 1966). Tefsir İlminin doğuşu, önemli tefsir kitapları, müfessirlerin vasıfları, bilhassa Âlûsî, Cemâleddîn-İ Efgânî ve faaliyetleri, Muhammed Abduh ve el-Menâr tefsiri gibi konuları ihtiva eden eser İsmail Cerrahoğlu tarafından Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi'nde geniş şekilde tanıtılmıştır. 7. el-Vahdetü'l-İslâmiyye ev mes'eletü't-tekârub bey-ne'1-müslimîn (Tunus 1966}. 8. et-Tekaş-şüi ti'l'İslâm. 536

9. Mevkıfü'd-dîn mine'l-îlm ve'l-ah-lâk. 537

10. Terâci-mü'1-cflâm (Tunus 1970). Eserde Tunuslu bazı âlimlerin hayatı anlatılmaktadır.

535 Muhtar b. Ahmed Ammâr, s. 15! vd536 Tunus 1968 konferans537 Tunus 1968 konferans

11. Dirâsât İslâmiyye min vahyi îey-leti'1-kadr. 538

12. el-Muhâdaratü'1-Mağribiyyât (Tunus 1974). Çeşitli konularla ilgili yedi konferans ihtiva etmektedir. İbn Âşûr ayrıca Ebû Ali el-Kâlî'nin Kitâbü E/'aJ'ini neşre hazırlamış, eser ölümünden sonra yayımlanmıştır (Tunus 1972).

Bibliyografya :

Zeki Velidî Togan. XXII. Müsteşrikler Kongresi, İstanbul 1953, s. 7; İbrahim Medkûr, Ma'a'l-Hâlidtn, Kahire 1401/1981,s. 150-156;Mahfûz, Terâcimü-t-mü'elliftn, III, 310-314; Muhtar b. Ahmed Ammâr, Muhammed el-Fâzıl ibn. cÂşûr: hayâtühû ue eşeruhü'i-fıkfi, Tunus 1985, s. 19, 26, 54 vd., 151 vd.; M. Mehdî Allâm, el-Mec-malyyCın fi ftamsîne'âmen, Kahire 1406/1986, s. 258-259; Sâdık ez-Zemerlî, A'lâm Tûnisiy-yûn (trc. Hammâdî es-Sâhi!î), Beyrut 1986, s. 349-354; Muhammed ed-Desûki, "Muhammed el-Fâzıl İbn <Aşûr", ME, XLIl/5, Kahire 1970, s. 401-406; İsmail Cerrahoğlu. "Muhammed Fadıl tbn cÂşür, et-Tefsîr ve ricâlüh", AÜİFD, XVI (1986), s. 203-211; M. Talbi. "İbn 'Âghür", El2 (İng.), III, 720; el-Kâmûsü'l-klâmî, V, 18-19.

İBN ÂŞÛR, MUHAMMED TÂHİR

Ebû Abdillâh Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed eş-Şâzelî b. Abdilkâdir b. Muhammed b. Âşûr(ö. 1284/1868) Tunuslu müftü, edip ve şair.1230'da (1815) Tunusta doğdu. Islâmî ilimler alanında önemli şahsiyetler yetiştiren İbn Âşûr ailesine mensuptur. Ailenin bilinen en eski atası olan ve Fas'ın Merakeş şehrinde bulunan İdrîsîler'in soyundan gelen Âşûr 1030 (1621) yılında Endülüs'ten Fas'a göç etti. Burada Selâ şehrine yerleşen Âşûr'un oğlu Muhammed, 1055te (1645) göç ettiği Tunus'ta ailenin birçok ilim adamı yetiştiren kolunu teşkil etti.İbn Âşûr, küçük yaşta babasını kaybedince büyük kardeşi Şeyh Muhammed Hamde'nin himayesinde büyüdü. Zeytû-neMedresesi'nde yüksek tahsilini tamamladıktan sonra (1259/1843) aynı medreseye müderris olarak tayin edildi (1262/ 1846). Nahiv, belagat, fıkıh usulü, hadis ve Fars edebiyatı üzerine verdiği dersler öğrenciler arasında büyük ilgi uyandırdı. 1267'de (1851) Tunus Valisi Ahmed Paşa tarafından kâdılkudât seçildi. Hukuk bilgisinden ve kanunları uygulamada gösterdiği hassasiyetten dolayı mahallî yönetimlerden destek ve takdir gördü. Vali Muhammed Sâdık Paşa zamanında 1277'-de (1860-61) Mâliki" müftüsü tayin edildi. Aynı yıl müdürlüğüne getirildiği Evkaf İdaresi'nde vakıfların ıslahına çalıştı ve beytülmâle nezaret etti. 15 Şevval 1277'-de (26 Nisan 1861) açılan el-Meclisü'1-ek-ber'e başkan yardımcısı seçildi. Valinin danışma meclisi olan el-Meclisü'1-hâss'ın da üyesi olan İbn Âşûr daha sonra nakîbü-leşraflık görevini üstlendi. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Vezir Muhammed Azîz Bû Attûr, Vezir Yûsuf Caît. Şeyhülislâm Ahmed İbn Hâce, dil âlimi Salim Bû Hâ-cib. Şeyhülislâm Mahmûd b. Hâce, müftü Muhammed en-Neccâr, tarihçi Muhammed Bayram el-Hâmis, Şeyhülislâm Ahmed Küreyyim ve müftü Hüseyin b. Hüseyin sayılabilir. Öğrencilerine karşı bir hami ve bir arkadaş gibi davranan İbn Âşûr onlara tefekkür ve eleştiri mantığı kazandırmaya çalıştı. Servetinin çoğunu satın aldığı kitaplara harcadı. İbn Âşûr, 21 Zilhicce 1284'te (14 Nisan 1868) Tunus'ta vefat etti. Dedesi Muhammed Şâ-zelî b. Âşûr'un zaviyesinde Sîdî Ali ez-Ze-vâvî naziresine defnedildi. Şeyh Kâbâdû onun için bir mersiye yazmıştır.Geleneksel anlayış doğrultusunda dil ve fıkıhla ilgili birçok esere şerh, haşiye ve ta'lik yazdığı için daha ziyade dilci ve hukukçu olarak tanınan İbn Âşûr geniş edebiyat kültürü olan bir yazar, iyi bir şair ve hatiptir. İbn Sehl'in müveşşahına nazîre olarak yazdığı müveşşahı çok beğenilmiştir. Muhammed es-Senûsî tarafından derlenmiş bir kısım şiirlerini ihtiva eden mecmuanın bir nüshası Tunus el-Medresetü'l-Haldûniyye Kütüphanesi'n-de bulunmaktadır.539

Eserleri.

1. Hediyyetü'1-erîb ilâ aşda-ki'1-habîb 540 (Kahire 1296/1877). İbn Hişâm en-NahvTnİn Katrü'n-nedâ ve bellü'ş-şa-dâ adlı nahve dair eserine yine kendisinin yazdığı şerhe haşiye olup 1958'deki Tunus millî eğitim reformuna kadar ders kitabı olarak okutulmuştur. 2. Şifâ'ü'l-kalbi'l-cerîh bi-Şerhi Bürdeti'l-medîh(Kahire 1296/1877). Bûsîrfnin Kaşîdefü'i-bürde'sine İbn Merzûk el-Hatîb tarafından yazılan şerhin ihtisarıdır. 3. Haşiye calâ Hasiyeti İbn Sa'd el-Hacerî calö Şerhi'l-Üşmûnî'ale'l-Elfiyye. Müellifin öğrencisi Ahmed Küreyyim tarafından derlenmiştir. 4. Tekârir 'alâ Hâşiyeti'ş-Şabbân ald Şerhi'l-Üşmûnî 'aie'l-Eİ-fiyye. Tamamlanmamış bir eserdir. 5. el-Ğayşü'l-İfriki.541 Hatîb el-Kazvînfnin et-Telhîş'ine Teftâzânî tarafından yazılan el-Mutavvel adlı şerhe 538 Tunus 1971 konferans539 DMBİ, IV. 172540 Haşiye calâ Şerhi Katri'n-ne-dâ541 Haşiye 'ate's-Siyâlkû-tîcale'l-Mutauuel

Abdülhakîm es-Siyâlkûtî'nin yazdığı haşiyeye haşiyedir. Tamamlanmamış olan eserin bir nüshası Tunus Zeytûne Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. 6. Haşiye 'ala Şerhi'l-'İşâm li-Risâleü'1-beyân. Ebü'l-Kâsim es-Se-merkandî'nin el-İsti'âre adlı risalesine İsâmüddin el-İsferâyînî tarafından yazılan şerhe haşiyedir. 7. Haşiye calâ Şerhi'1-Mahallî li-Cem'i'l-cevâmF. Tâced-din es-Sübkfnin Cem'u 'i-cevâmi^ne Ce-lâleddin el-Mahallî tarafından yazılan şerhe haşiye olup tamamlanmamıştır. 8. Künnâşe. Bazı fıkhî konularla ilgili notlar olup torunu Muhammed Tâhir b. Âşûr'un kütüphanesinde (Tunus) bir nüshası bulunmaktadır. 9. et-Ta'iîköt. Müellifin Şa-hîh-i Müslim'e dair açıklamalar mahiyetindeki notlarından ibarettir.542

Bibliyografya :

İbn Ebü'd-Dİyâf, İthâfü ehli'z-zamân (nşr. Ahmed Abdüsselâm), Tunus 1966, VIII, 135-136, 165-167, 243, 283,394;Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, I, 392; Muhammed el-Hıdır Hüseyin, Tûnls ue Câmİ'u'z-Zeytûne [nşr. Ali Rızâ et-Tûnİsî): Dı-maşk 1971, s. 108-111; Mahfuz. Terâcimü'l-mü-'elif/Tn, 1391, III, 300-303; Muhammed en-Ney-fer. 'ünuânü'l-erib, Beyrut 1996, II, 898-905; el-Kâmûsü 'l-İslâmî, V, 18-19; M. "falbi, "Ibn £Â£hür", EP (Fr), III, 742-743; Ali Refîî, "İbn ıAşûr", DMBl, IV, 171-172. rri

İBN ÂŞÛR, MUHAMMED TÂHİR

Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî (1879-1973) Tunuslu ilim ve fikir adamı, müfessir, fakih, Arap dili ve edebiyatı âlimi.Tunus'ta doğdu. Fas asıllı olup gittikleri Endülüs'ten göç ederek Selâ'ya (Fas), daha sonra bir kolu Tunus'a yerleşen Âşûr ailesine mensup olduğundan dedeleri gibi İbn Âşûr lakabıyla anıldı. Yetişmesinde, Cem'İyyetü'l-evkâf reisi olan babası Muhammed b. Muhammed Tâhir ile anne tarafından dedesi olan başbakan Muhammed el-Azîz Bû Attûr'un ayrı bir yeri vardır. İlk Öğrenimini Muhammed Bû Attûr'un gözetimi altında tamamladı; 1892'de bir orta ve yüksek öğretim kurumu olan Zeytûne Camii'ne girdi. Zekâsı ve üstün kabiliyetiyle dikkati çektiği için kendisine özel bir program uygulandı. Önce Şeyh Salih eş-Şerif in derslerine devam etti. Daha sonra Şeyh Salim Bû Hâcib'den Kastallânî'nin İrşâdü's-sârTsmi, İbnü'ş-Şeyh diye bilinen Ömer b. Ahmed'den BeyzâvTnin Envârü 't-tenzîl"mi, Muhammed b. Neccâr'dan kelâma dair ei-Mevâ-kıf'ı okudu. İbrahim el-Mârginî, Muhammed b. Yûsuf, Muhammed en-Nahlî, Mah-mûd İbnü'1-Höca gibi daha pek çok âlimin derslerine devam etti. 1899'da tamamladığı yüksek öğrenimi esnasında Fransızca öğrendi. 1903 yılında Zeytûne Üniversite-si'nde ikinci derece öğretim elemanı kadrosuna tayin edildi. O sırada Tunus'a gelen Muhammed Abduh'un konferans ve sohbetlerine katıldı. Alışverişte muhayyerlik konusunda yaptığı çalışmayı tamamlayarak aynı üniversitede birinci derece kadroda öğretim üyesi oldu (1905). Bundan sonra da önde gelen âlimlerden ders oku-mayı sürdürdü ve icazetler aldı. Üniversitede daha çok Arap dili ve edebiyatı, fıkıh usulü, hukuk felsefesi (makasıdii'ş-şerîa), hadis ve tefsir okuttu. Ayrıca Sâdıkıyye Medresesi'nde 1905 -1932 yılları arasında fasılalı olarak on altı yıl kadar hocalık yaptı. Bu arada oğlu Muhammed Fâzıl ve Cezayirli Abdülhamîd b. Bâdîs gibi pek çok öğrenci yetiştirdi. Zeytûne Üniversitesi öğretim üyeliğine tayin edildikten bir yıl sonra aynı üniversitenin eğitim ve öğretiminden sorumlu heyette hükümet temsilcisi oldu. 1908'de Tunus Millî Eğitim programlarının ıslah edilmesi için kurulan komisyonun üyeliğine, 1911'de Yüksek Vakıflar Meclisi ve Toprak Karma Komisyonu üyeliklerine getirildi. Üniversite reformu için çeşitli tarihlerde (1910,1924. 1933) kurulan komisyonlarda çalıştı; ıslahatçı fikirleriyle yeni düzenlemelerin yolunu açtı.İbn Aşûr. üniversitedeki görevi ve akademik faaliyetleri yanında 1913'ten itibaren on yıl Mâliki kadılığı yaptı. 1924'te Meclis-i ŞerTde Mâliki müftüsü ve baş-müftü vekili, üç yıl sonra da başmüftü oldu; aynı zamanda Zeytûne Üniversite-si'nin eğitim ve öğretiminden sorumlu dört kişiden oluşan ilmî kurulun da üyeliğine getirildi. Osmanlılar'ın Tunus'u fethinden İtibaren şeyhülislâmlık makamına Hanefî başmüftü tayin etme geleneğine 1932'de son verilmesi üzerine ilk Mâ-likî şeyhülislâmı oldu. Aynı yıl Zeytûne Üni-versitesi'ne rektör tayin edildi. Üniversitede yapmak istediği yeniliklere karşı çıkanların başlattığı öğrenci hareketleri yüzünden bir yıl sonra rektörlükten alındıysa da 1945te aynı göreve yeniden getirildi ve 1952'ye kadar bu görevde kaldı. Ülkede cereyan eden siyasî olaylar ve bunların üniversite çevresindeki etkileriyle baş gösteren kargaşa ve huzursuzluğa rağmen reform faaliyetlerinden tâviz vermediği için ikinci defa rektörlük görevine son verildiyse de 1956'da üçüncü defa rektörlüğe getirildi. Aynı projeyi uygulamaya devam ederek 1960 yılına kadar görevini sürdürdü.1950'de Kahire Mecmau'I-lugati'l-Ara-biyye'ye, 1955'te Şam el-Mecmau'l-ilmiy-yü'1-Arabî'ye üye seçilen İbn Âşûr, Kuveyt Vezâretü'ş-şuûni'l-İslâmiyye tarafından hazırlanan el-Mevsû'atü'1-fıkhiyye'nm telif çalışmalarına katıldı. 1951'de İstanbul'da yapılan milletlerarası müsteşrikler kongresinde bulundu. Hac farizasını ifa ettikten sonra çeşitli İslâm ülkelerine ve Avrupa'ya seyahatler yaptı. 1968'de arkadaşı Hasan Hüsnî Abdülvehhâb ile birlikte en yüksek seviyede kültür liyakat nişanı aldı. İslâmî konulardaki başarılarından dolayı 1972 ve 1973

542 bu eserler için bk. Muhammed Mahfuz, III. 3O3.DMBİ, IV, 172

yıllarında Tunus cumhurbaşkanlığı tarafından ödüllendirildi. Hayatı boyunca ilmî çalışmalarını, fikrî mücadeleleri ve faaliyetlerini aralıksız sürdüren İbn Âşûr 12 Ağustos 1973'te başşehir Tunus'ta vefat etti ve Zellâc Mezarlığı'na defnedildi.İbn Âşûr, ilmî ehliyeti yanında düşünceleriyle de dikkat çekmiş, çalışmalarını Kur'an ve Sünnet'in anlaşılması ve müs-lümanlann çeşitli meselelerinin çözümü üzerinde yoğunlaştırmıştır. Kur'ân-ı Kerîm'in ilmî tefsirini benimseyenler arasında yer almış. Kur'an'ın her çağda muhataplarının kültür ve anlayış seviyelerine uygun düşen bir üslûba sahip olduğuna inanmıştı.543 Kur'ân-ı Kerîm'in, hitaplarında çoğunluğu ümmî olan Araplar'ı ve onların anlayış seviyelerini esas aldığını, dolayısıyla sonradan ortaya çıkan ilimleri ona izafe etmenin yanlış olacağını iddia eden Şâtı-bî'yi (ö. 790/1388) eleştirmiştir. İbn Âşûr'a göre Kur'an, Araplar'ın ümmîliğini onaylamak için değil onların seviyelerini yükseltmek için gelmiş sonsuz bir mucizedir; onda, her çağdaki ilmî inkişafların kazandırdığı anlayışlara uygun bilgilerin bulunması tabiidir. Her devrin ve her toplumun insanları ondan nasibini almalıdır. Engin ve derin mânaları çok özlü olarak ifade etmesi ve günü gelince bunların daha iyi anlaşılır olması Kur'an'ın bir başka mucizevî yönünü teşkil eder.544

Onun ısrarla üzerinde durduğu hususlardan biri de dinin hükümlerinde gözetilen ana gayeler ve hikmetler şeklinde özetlenebilecek olan makâsıdü'ş-şerîa Ko-nusuûur.Maköşıdü'Ş'Şerfati'l-İslâmiy-ye adlı eseriyle Şâtıbrden yaklaşık altı asır sonra bu konuya tekrar dikkat çeken İbn Âşür, gerek Kur'an ve Sünnet lafızlarının (nas) anlaşılmasında ve olaylara uygulanmasında gerekse hakkında nas bulunmayan durumlarla ilgili hükümlere ulaşmada makâsıd ilmine ayrı bir önem atfeder. Şâriin hükümleri sevkederken gözettiği ana gayeler ve hikmetler bilinmediği takdirde nasları anlama, yorumlama ve icti-had faaliyetinin eksik olacağını belirtir. Onun anılan eseri bu önemi vurgulamayı, Uşûlü'n-nizâmi'l-ictimâ'î fi'1-İslâm adlı eseri de aynı bakış açısını içtimai hayatı düzenleme ve ıslah etme projesinde bir metot olarak uygulamayı amaçlar. İbn Âşûr, şâriin hükümleri koyarken belli amaçlar gözettiği noktasından hareketle Hz. Peygamber'in söz ve uygulamalarının da hukukî gayeleri açısından bazı ayırımlara tâbi tutulması gereğinden söz eder; dinin taabbüdî nitelikteki hükümlerinin öylece korunması, muamelât alanında ta-abbüdîlik sınırının en aza indirilmesi gerektiği üzerinde durur. Muamelâtla ilgili hükümlerde ta'lîlin yapılmayışının ve hukukun ana gayesinin göz ardı edilmesinin içtimaî hayatı sıkıntıya düşüreceğine inanır.545

İbn Âşûr'a göre fıkıh usulü, kendisinden yaklaşık iki yüzyıl önce tedvin edilen fürûa ait hükümleri teyit ve temellendir-meyi, şâriin lafızlarını ve bu lafızların niteliklerini dil ve mantık kurallarına ağırhk vererek açıklamayı konu edindiğinden şerl hükümlerin hikmetlerini ve hukukun ana gayelerini izah etmeyi amaçlayan makâsıd ilmine ayrıca ihtiyaç vardır. Klasik fıkıh usulü kitapları makâsıd ilmine çok az yer verir ve hukukun hikmet ve gayesini anlamada yetersiz kalır. Öte yandan fakihlerin istidlal ve ta'lîlleri usul kaidelerini örneklendirmede, hukuk mantığını ve cedel tekniğini geliştirmede yardımcı olabilirse de özellikle muamelât alanında hukukun amaçlarını araştıranlar ve içtimaî ıslahat projeleri üretenler açısından yararlı olmayabilir.546

İbn Âşûr makâsıd konusuna, İzzeddin İbn Abdüsselâm ve Şehâbeddin el-Karâfî gibi az sayıda ilim adamının eğildiğini hatırlattıktan sonra bu konuda sadece Şâ-tıbî'nin müstakil bir eser ortaya koyduğunu, onun da gereksiz açıklamalarla sözü uzatıp bazı meseleleri birbirine karıştırdığını ve bir kısım mühim gayeleri dikkatten kaçırdığını, bu yüzden hedeflenen amacın gerçekleşmemiş olduğunu söyler. Şâtıbî'nin bu konudaki ciddi katkılarını ve kendisinin onu izlediğini inkâr etmemekle beraber onun yaptıklarını nakletme veya özetleme gibi bir yol da tutmayacağına dikkat çekerek kendi çalışmasının bu alanda yenilik getirme hedefini vurgular. Gerçekten de İbn Âşûr'un Makâşı-dü'ş-şerFati'1-İslâmiyye'yi üç bölüme ayırıp ilk bölümde hukukta gaye proble-minin önemine ve hükümlerin gayelerini belirleme çalışmalarının metodolojisiyle ilgili bazı temel meselelere dikkat çekmesi, ikinci bölümde hukukî düzenlemelerin tamamına veya büyük çoğunluğuna hâkim olan amaçları, üçüncü bölümde de belli başlı hukuk dallarında ön plana çıkan hedefleri ayrı ayrı ele alması, bu alanda sistematik çalışma yapmak isteyenler için ufuk açıcı bir plan sağlamıştır. Ancak bu alandaki çalışmaların can damarı sayılabilecek olan "hükümlerin gayelerini belirleme metotları"nı özel bir başlık altında incelemesine rağmen 547 bu konuda sağlam kriterler geliştirebildiğini söylemek kolay olmadığı gibi faydalandığı birçok örneğin hararetle savunduğu kesin veya kesine yakın ilkeler ortaya konulması çabalarının karakteriyle bağdaştınla-maz nitelikte olduğu görülür. İbn Âşûr'un da konuyu selefleri olan Şâtıbî, Necmed-din et-Tûfî, İbn Abdüsselâm gibi ilke bazında ele aldığı ve lafızcı yoruma bu üslûpta bir eleştiri getirdiği, makâsıd konusunda genel tesbit ve kategorik ifadelerle yetindiği, ayrıntıya inip ilkelerin Örnek-lendirilmesine geçtiğinde de 548 fıkhın klasik doktrin ve kurumlarını merkeze alıp bunlara makâsıd ve hikmet açısından bazı açıklamalar getirmekle yetindiği görülür.549

Gerek eserlerinde gerekse çeşitli vesilelerle yaptığı ilmî ve fikrî mahiyetteki konuşmalarında İslâm'ın insan 543 Tefsirü't-tahriroe't-tenoîr, 1,44-45544 a.g.e., a.y545 Makâşıdü'ş-şerfatİ't-İslâmiyye, s. 13-14,22-23,44-47546 a.g.e., s. 5-9547 a.g.e., s. 19-23548 a.g.e., s. 143-207549 geniş bilgi ve değerlendirme İçin bk. İsmail el-Hasenî, s. 129-225,439-442

fıtratına en uygun din olduğunu, getirdiği tevhid akî-desi, toplum düzeni ve yüce ahlâk kural larıyla kıyamete kadar ideal din olma özelliğini devam ettireceğini anlatan İbn Âşûr, gerçek bir İslâm toplumunun ahlâkî temellere dayandığından söz ederek ferdin yetişmesi, ahlâkî üstünlükleri, hak ve sorumlulukları üzerinde durmuş ve ancak böyle fertlerden meydana gelen bir toplumun devlet olma liyakatini kazanacağını ifade etmiştir. Ona göre müslü-man olmak için Allah'ın birliğine ve sıfatlarına iman etmek ve O'na karşı gelmekten sakınmak (takva) yeterlidir. Bu çerçeveyi korumak kaydıyla müslümanlar İnançlarında hürdür. Selefi. Eş'arî. Mâtü-ridî. Mu'tezilî, Haricî. Zeydî, İmâmî... hepsi -bazıları hatalı da olsa- müslümandır. İslâm birliğini de bu anlayış temin eder.550 Öte yandan İbn Âşûr, İslâm'ın yönetim biçiminin kendi kurallarına göre oluşan bir demokrasi, yani demokrasinin özel bir şekli olduğunu öne sürer.551

Genç yaşından itibaren Tunus'un meseleleriyle ilgilenmeye başlayan İbn Âşûr öncelikle eğitim ve öğretimin ıslah edilmesi, adalet ve yargı işlerinin yeniden düzenlenmesi gerektiğini düşünmüş, Zey-tûne Üniversitesi'nin eğitim öğretim işlerinden sorumlu heyetinde görevlendirildiğinde ilk işi bu alandaki düşüncelerini bir rapor halinde hükümete sunmak olmuştur. Bu raporda yer alan tekliflerin bir kısmı hemen uygulamaya konuldu. Daha sonra eğitim öğretim programlarının ıslahı için kurulan komisyonda üye iken de ikinci bir rapor hazırlayarak önce ilk Öğretimin ıslah edilmesini ve bu maksatla Kayrevan, Süse. Sefâkus. Tevzer, Kafsa gibi beş ayrı şehirde İslâmî eğitim veren ilköğretim okulları açılmasını önerdi. Ayrıca Zeytûne Üniversitesi'nin klasik ilimlerini de yeni bir anlayışla ele aldı; ders programlarına Arapça dil bilgisi, fizik, kimya ve cebir derslerini ilâve etti. Tu-nus'un dış dünya ile irtibatını sağlayarak millî ve manevî değerleri korumak şartıyla eğitimi modern bir yapıya kavuşturmak istedi. Tunus bağımsızlığına kavuştuktansonra (1956) üçüncü defa Zeytûne'nin rektörü olduğunda da üniversite eğitiminin iyileştirilmesi yönünde çabalarını sürdürdü; ülkenin yargı ve adalet işlerinin ıslahında Önemli katkıları oldu.Mücadeleci bir kişiliğe sahip olan İbn Âşûr, ülkenin bağımsızlığa kavuşması ve kalkınması yönünde Önemli gayretler gösterdi. Tunus'un ve diğer birçok İslâm ülkesinin yıllarca Batılı devletlerin işgali altında kalması ve işgalci güçlerin bu ülkelerde yaptığı tahribat onu derinden etkilemişti. Emperyalizmin her çeşidine karşı amansız bir mücadeleye girerek kendisi gibi düşünen diğer vatanperverlerle birlikte ön saflarda yer aldı; ülkede ve ülke dışında çeşitli faaliyetlerde bulundu. İbn Âşûr ilim, fikir, hareket ve mücadele adamı; mücahid ve müceddid bir âlim olmanın yanında tevazu, sabır, metanet, himmet, zühd ve takva gibi ahlâkî güzellikleri de nefsinde taşıyan bir şahsiyete sahipti.

Eserleri.

İbn Âşûr'un tefsir, hadis, fıkıh, fıkıh usulü, Arap dili ve edebiyatına dair telif, şerh ve haşiye türünde kırka yakın eseri olup yayımlanmış eserlerinin başlı-caları şunlardır: 1. et-Tahrîr ve't-ten-vîr. Otuz cilt halinde yayımlanan eserde (Tunus 1978.1984), çeşitli tefsir meselelerinin ele alındığı 130 sayfalık bir mukaddimeden sonra mushaftaki sıraya göre âyetler tefsir edilmiş, belagat nükteleri açıklanmış, önceki müfessirlerin işaret etmedikleri bazı hususlara yer verilerek hem klasik hem de çağdaş anlayış ortaya konulmaya çalışılmıştır. 2. Keş-fii'l-muğattâ fi'1-me'ânî ve'1-elfâzı'l-vâkfati fi'1-Muvatta (Tunus 1975; Cezayir 1975). İmam Mâlik'in el-Muvatta9 adlı eserinin şerhidir. 3. en-Nazarü 'l-fe-sîh 'inde tnağâ'ikı'l-enzâri ü'I-CâmiH'ş-şahîh (Tunus 1979; Libya 1979). Şahîh-i Buhârî'öe izaha muhtaç gördüğü bazı konu ve kavramları açıkladığı bir eserdir. 4. Uşûlü'n-nizâmi'I-ictimâ'î fi'1-îsîâm (Tunus 1964, 1977, 1985. 1989; Cezayir 1977). İki bölümden meydana gelen eserde telif sebebinin anlatıldığı uzun bir girişten sonra birinci bölümde fertlerin ıslahı konusu ele alınmış; inancın, düşüncenin ve amellerin düzeltilmesi, ilmî çalışma, kadınların toplumdaki yeri gibi konular işlenmiştir. İkinci bölümde toplumun ıslahı, İslâm birliği ve kardeşliği, siyasî sistem gibi konular üzerinde durulmuştur. 5. Makâşıdü'ş-şerfati'l'İslâmiyye (Tunus 1945-1946.1978; Cezayir 1985). İlim âleminde büyük ilgi uyandıran ve üç bölümden meydana gelen eserde İslâm hukukunda hükümlerin ana gayeleri konusu çeşitli açılardan ele alınarak tahlil edilmiş, fıkıh kültüründeki temel kavramlarla iliş-kilendirilmiş, son bölümde hukukun ana gayeleri konusundaki genel teori ve kuralların muamelât hukukunun bazı dallarına tatbiki yapılmıştır. Eser Mehmet Erdoğan ve Vecdi Akyüz tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1988, 1996). 6. Eleyse'ş-şubhu bi-karîb (Tunus 1967,1988). Müellifin yirmi yedi yaşında iken kaleme aldığı eserde İslâmî eğitim meseleleriyle ilgili görüşler ele alınmıştır. 7. Tahkikat ve enzâr fi'1-Kurân ve's-Sünne (Tunus 1985). İbnÂşûr'a sorulan bazı sorularla bunların cevaplarını ihtiva eden eser oğlu Abdülmelik tarafından derlenmiştir. 8. Dîvânü'n-Nâbiğa ez-Zübyânî(Tunus 1976). İbn Âşûr'un derlemesi ve tahkikidir.Müellifin yayımlanmış diğer bazı önemli eserleri de şunlardır: Uşûîü'1-inşâ ve'l-hitâbe (Tunus 1339); Hâşiyetü't-tavzîh ve't-taşhîh li-müşkiîâti Kitabi't-Ten-kih 'alâ Şerhi Tenkitti'î-iuşûi fi'1-uşûl li-Şihâbiddîn ei-Karâü (Tunus 1341); Nakdün Hlmiyyün li-Kitâbi'1-İslâm ve uşûlü'I-hüküm (Kahire 1344); Şerhu Kaşîdeti'1-A'şâ el-Ekber 550 Uşûlü'n-nizâmi'l-ictirnâ'îfi'l-İslârn, s. 172551 a.g.e., s. 213

(Tunus 1929); Mûcezü'i-belâğa (Tunus 1932); el-Vakt ve âşâruhû fi'1-İslâm (Kahire 1937); Şer-hu'1-mukaddime fi'1-edebiyye li-şer-hi'1-İmâm el-Merzûki calâ dîvânî'i-Ha-mâseli-EbîTemmâm 552 Kışşatü'l-mevlid (Tunus 1392/1972).İbn Âşûr'un sayısı yirmiyi bulan yayımlanmamış veya yayım aşamasındaki eserlerinden bazıları da şunlardır: Mecmû'a fetâvâ, Mecmû'a mükâtebe fi'n-nevâ-zili'ş-şertyye, Emâlî caîâ Muhtasarı îialîi, Ârâ3 ictihâdiyye, Emâlî caiâ De-lâ'ili'1-Fcâz li'1-Cürcânî, Ğarâ'ibü'1-is-tfmâl, Uşûlü't-tekaddüm fi'1-İsiâm, Tâ-rihu'i-'Arab.553 Tunus, Kahire ve Dımaşk'ta çıkan çeşitli dergilerde çok sayıda ilmî araştırma ve makalesi yayımlanmış olan İbn Âşûr, ayrıca Ebü'l-Kâsım el-İsfahânî'nin el- Vazıh fî müşki-lâti şicri'l-Mütenebbî (Tunus 1968) ve Beşşâr b. Bürd'ün 7600 beyit ihtiva eden Dîvânü Beşşâr b. Bürd 554 adlı eserlerini neşretmiştir. İbn Âşûr. Kitâbü Senkâti'l-Mütenebbî ve müşkili me^ânîh (Tunus 1970) adlı eseri İbn Bessâm eş-Şenterînîye nisbet ederek yayımlamışsa da M. Rıdvan ed-Dâye bunun İbnü's-Serrâc eş-Şenterînî'nİn Cevâhirü'1-âdâb ve zehâ*irü'ş-şıfarâ7 ve'1-küttâb adlı eserinin dördüncü bölümü olduğunu tesbit etmiştir.555

Bibliyografya

İbn Âşûr, Tefsîrû't tahrir ve't-tenuir, Tunus 1984, 1, 44-45; a.mlf., Makâşıdü'ş-şerfati'l-İs-lâmiyye, Tunus 1985, tür.yer.; a.mlf., (Jşûtü'n-ni?âmi'l-ictimâcîft'l-İslâm,lunus 1985, s. 172, 213; Muhammed el-Hıdır Hüseyin. Tûnis ue Câ-micu'z-Zeytüne{nşı. Ali Rızâet-Tûnisî}, Dımaşk 1391/1971, s. 123-126; Arnold H. Green, The Tunisian Ulama 1873-1915, Leiden 1978, s. 89, 183-185, 206-207, 212-219, 249-250; Ammâr et-Tâlibî, Âşâru ibn Bâdîs, Beyrut 1403/1983, III, 74-75, 95, 126; Mahfuz, Terâcİmü'l-mü'elli-fln, IH, 304-309; Hind Şelebî. et-Tefsîrü'l-'İlml ti'l-Kur'âni'l-Kerîm beyne'n-nazariyyât oe't-ta(blk, Tunus 1985, s. 22-23; Sâdık ez-Zemerlî, A'lâm Tûnisiyyûn (trc. Hammâdî es-Sâhilî), Beyrut 1986, s. 361-367; Muhammed Salih el-Câbirî, et-Tevâşulü'ş-şekâfi beyne'l-Cezâ'İr ue Tûnis, Beyrut 1990, s. 38-42, 46, 55; Ahmed Ömer Ebû Hacer, et-Tefsîrü 't-'ilmî ii'I-Kur'an fi'l-mizân, Dımaşk 1411/1991, s. 263-267; Muhammed Reşâd el-Hamzâvî, el-Mu'cema'l-'Arabî: işkâlât ue mukârebât, Beytülhikme 1991, s. 85-94; Abdüimecid Ömer en-Neccâr, Fuşût fl'l-fıkri'l-Istâmibi'l-Mağrib, Beyrut 1992, s. 139-162; İsmailel-Hasenî, Nazariyyetü'l-makâşıd "İnde'l-lmâm Muhammed ef-fâ/ıir b. 'Âşûr, Maryland 1416/1995, tür.yer.; Belkâsım el-Gâtî, Şeyhü'l-Câmici'l-af?am Muhammed et-Tâhir ibn 'Âşûr: hayâtûhû ue âsâruh, Beyrut 1417/ 1996; Alt eş-Şennûfî, Haoliyyetü'l-Câmi'ati't-Tûnİstyye, sy. 10 (1973). s. 5-9; M. Rıdvan ed-Dâye, "Kitâbü Serikâti'l-Mütenebbî ve müşkili me'ânîh li'bn Bessâm en-Nahvî", MMLADm., LXX/4 (1416/19951, s. 611 -622; M. Talbi. "ibn eÂşür", El2 (İng.|, III, 720; Muhammed Azîz b. Aşûr, "eş-Şeyb Muhammed et-Tâhir İbn 'Âşûr", Dâ*iretü.'l-ma(ârifı't-Tûnİsİyye, Kartâc 1990,1, 40-46.

İBNÂT

Ebû Ömer Ahmed b. Hârûn b. Ahmed en-Nefzî eş-Şâtıbî (ö. 609/1212) Endülüslü hadis hafızı.S Şevval S42'de (27 Şubat 1148) Şâtı-be'de (Jativa) doğdu. Dedelerinden Ât'a nisbetle İbn Ât diye tanındı. Endülüs'ün büyük kabilelerinden Nefze'ye mensup olup bazı kaynaklarda Nukrî nisbesiyle anılması doğru değildir. İlk öğrenimine Şâtıbe'de muhaddis ve fakih olan babasının yanında başladı. Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Hüzeyl'den kıraat dersi aldı. Şâtıbe Kadısı Muhammed b. Yûsuf b. Saâde, hafız Uleym b. Abdülazîz, kadı ve muhaddis Ebü'l-Hattâb İbn Vâcib el-Belensî ve İbn Beşküvâl gibi âlimlerin talebesi oldu. Endülüs'teki öğrenimini tamamladıktan sonra hacca gitti. Ardından çeşitli ilim merkezlerine seyahatlerde bulunarak İskenderiye'de Ebû Tâhir es-Silefî ve İbnü'l-Mufaddal. Dımaşk'ta Ebü'l-Kâsım İbn Asâkir ve Musul'da Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî gibi âlimlerden ilim tahsil etti; bir kısmından hadis rivayeti ve öğretimi için icazet aldı. Kendisinden İbnü'l-Kattân el-Mağribî. Ebü'l-Hasan Sâid. hocası Ebü'l-Hattâb İbn Vâcib ve Ebü'l-Abbas İbn Seyyidünnâs rivayette bulundular. İbnü'l-Ebbâr'a Zilkade 608'-de (Nisan 1212) hadis rivayeti hususunda İcazet verdi.İbn Ât, Mâlikî fıkhını iyi bilmekle beraber daha çok hadis alanında temayüz etti. Rivayet ve dirayetle ilgili hadis ilimlerine vâkıf, güvenilir bir muhaddis olup hadis metinlerini senedleriyle birlikte ezberinden rivayet etmesiyle tanınırdı. Nesir ve nazmının orta seviyede olduğu belirtilen İbn Ât'ın ulemâdan Abdullah b. Ab-durrahman b. Ebü'l-Yâbis ed-Dîbâcî hakkında yazdığı mersiyesi meşhurdur.Her gün düzenlediği hadis meclislerinde Şahîh-i Buhârive el-Muvatta'i ezberinden okutan İbn Ât hayır işleriyle ilgilenen zâhid ve mütevazi bir kimseydi. Şâtıbeliler, üstün meziyetlerinden dolayı İbn Abdülber en-Nemerî ve onunla iftihar ederlerdi. Benî Abdülmü'min'e (Mü-minîler) mensup idareciler sık sık İbn Ât'ın görüşlerine başvurur, özellikle Şâtıbe şeh-riyle ilgili düzenlemelerde kendisinden faydalanırlardı. İbn Ât, 15Safer609'da (17 Temmuz 1212) İkâb Savaşı'nda şehid oldu.İbn Ât'ın pek çok konuda eser telif ettiği bilinmekle birlikte bunlar günümüze ulaşmamıştır. Reyhânetü'n-nefes 552 Tunus 1958.1978; Libya 1978; Beyrut. ts553 diğerleri için bk. Muham-medAzîzb.AşÛr, 111990],s. 45-46554 I-Ill, Kahire 1369-1376/1950-1957, IV, Kahire 1966, ayrıca tamamı. Kahire 1967;Tunus 1976555 bk. bibi.

(teneffüs) ve râhatü'I-enfüs fî zikri şüyû-hi'1-Endelüs adlı eserinde Endülüs'te kendilerinden öğrenim gördüğü hocalarını, en-Nüzhe fi't-tcfrîf bi-şüyûhi'l-viche'de ise doğuya yaptığı seyahatinde kendilerinden ilim tahsil ettiği hocalarını tanıttığı ve onlardan işittiği bazı hadislere yer verdiği belirtilmektedir. Birinci eser Keşfü'z-zunûn'da Reyhâne-tü'1-eniüs fî 'uîemâH'l-Endelüs adıyla geçmiş, müellifin ismi ise muhtemelen dizgi hatası sonucu İbnü'I-Fât diye kaydedilmiştir Şiirlerinden pek çoğunun yer aldığı bu iki eserini ihtisar ettiği başka bir kitabından da söz edilmekte, ayrıca Kitâbü't-Turer 'ale'l-veşâ'iki'l-mecmû'a adlı bir çalışması olduğu kaydedilmektedir.556

Bibliyografya:

İbnü'l-Ebbâr. et-Tekmiie, Madrid 1919,1, 124-125;Münzin, et-Tekmile, 11, 242-243; Zehebî, A'lâmü'n-nübela', XXII, 13-14; a.mlf.. 7ezJd/e-tû't-huffâz, IV. T389-1390; a.mlf.. et-'İber, 111, 150; a.mlf.. Târlhu't-İslâm: sene. 601-610, s. 291; İbn Ferhûn. ed-Dİbâcû't-müzheb, Kahire 1911, s. 59-61; İbnü'l-İmâd, Şezerât,V, 36-37; Nübâhî. Târthu kıujâti'l-Endelûs,Beyrut 1400/ 1980, s. 116; Makkari. /Ye/hu'Hîfa, II. 601-603; Süyûtî. Tabakâtü'l'huffâ? (Lecne). s. 491; Keş-fû'z-zunûn, 1, 940; Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, s. 172; /zâ/iu7-me/cnûn, I, 605; II, 641; Hediyye-tûVArifin, I, 89; Ziriklî, el-A'lâm, I, 265; Keh-hâle, Mu'cemü'l-mü'eUifin, II, 197;Abbasb. İb-râhim. el-l'tâm, II, 117-124; Abdûlvehhâb b. Mansûr, A'/âmü'(-ma£fri£>i'(-'Ara£iî, Rabat 1406/ 1986, IV, 21-23.

İBN ATÂ

Ebü'l-Abbâs Ahmedb. Muhammed b. Sehl b. Atâ1 el-Edemî (ö. 309/922) İlk devir safîlerinden, muhaddis ve müfessir.Nisbesinden Edemli olduğu anlaşılmak-taysa da Irak, Yemen, Bahreyn ve Uman'-da Edem adını taşıyan çeşitli yerleşim yerleri bulunduğundan 557 onun bu bölgelerden hangisinde doğduğunu tesbit etmek mümkün değildir. Ancak hayatını Bağdat'ta geçirmiş olmasından hareketle burada doğduğu söylenebilir.Louis Massignon ve Amir Moezzi gibi araştırmacılar, yaşadığı önemli olaylar ve bazı görüşlerinden yola çıkarak İbn Atâ'-nın hayatını üç döneme ayırmışlardır. On çocuğundan dokuzunun eşkıya (muhtemelen Karmatîler) tarafından katledilmesi onun hayatında dönüm noktası olmuş, kurduğu hadis meclisleri bu olaydan sonra yerini tasavvuf meclislerine bırakmıştır. Moezzi'ye göre hayatının birinci dönemindeki görüşleri Hanbelî bakış açısını da dile getiren zühd anlayışına, ikinci dönemindeki görüşleri daha çok Sünnî tasavvuf anlayışına uygun düşmektedir; üçüncü safha ise kendisinden birtakım şathiy-yelerin zuhur ettiği son dönemdir.İbn Atâ, Hallâc-ı Mansûr'un en sadık dostlarından biri olup onun idamına karşı çıkmış ve Hallâc gibi kendisi de zındıklıkla suçlanmıştır. Hallâc'ın idamından kısa bir süre Önce onun görüşlerini savunduğu için Vezir Hâmid b. Abbas'ın huzuruna çıkarılan İbn Atâ. ağır hakaretlere uğramasına rağmen yine de doğru bildiğinden vazgeçmeyip vezire bu gibi işlerle uğraşmamasını, halka yaptığı zulümlerin ve haksız yere gasbettiğî malların hesabını düşünerek tövbe etmesini söylemiş, bunun üzerine işkence edilerek öldürülmüştür (309/922). Hallâc'ın hapiste iken kaleme aldığı, düşünce dünyasını ortaya koyması açısından önemli bir eser olan Kitöbü't-Tavâsîn'\ gizlice dışarı çıkarıp günümüze ulaşmasını sağlayan İbn Atâ olmuştur. Hallâc'ın ona hapiste iken yazdığı iki mektup da günümüze ulaşmıştır.558

Hanbelî mezhebine mensup, hadis, tefsir ve beyân ilmine vâkıf, fasih konuşan bir zat olduğu kaydedilen İbn Atâ. Yûsuf b. Musa el-Kattân ve FazI b. Ziyâd'dan hadis almış, kendisinden de Muhammed b. Ali b. Hubeyş en-Nâkıd rivayette bulunmuştur. İbrahim Mâristânîve Cüneyd-i Bağdadî gibi meşhur sûfîlerin sohbetine katılan İbn Atâ, fena ve beka nazariyesinin kurucusu Ebû Saîd el-Harrâz'ın hayranlık duyduğu sofilerdendir. Onun tasavvuf anlayışında uzletten çokcelvet hâkimdir. İnzivaya çekilmek isteyen bir kimseye, daha sonra Nakşibendiyye tarikatında önemli bir ilke olarak benimsenen "zahirde halk ile, bâtında Hak ile" olmayı tavsiye etmiştir. Ona göre sûfîler tasavvufî bilgileri açıkça söylememeli, rumuzlarla ifade etmelidir. Zira bu bilgilerin ehil olmayanlara verilmesi yanlış anlaşılmasına veya yanlış anlatılmasına sebep olmaktadır. İbn Atâ ilmi dört kısma ayırarak bunları marifet, ibadet, kulluk ve hizmet ilimleri şeklinde sıralar. En büyük gaflet Allah'tan, O'nun emirlerinden ve tecellîlerinden habersiz olmak, en üstün itaat ise devamlı Allah'ı düşünmektir. Kalbin marifet nuruyla nurlanması Resûlullah'a her yönüyle uymakla olur. Mümin olmanın yolu da ona uymaktan geçer. Onun yolunu takip etmekten daha şerefli bir makam yoktur. Allah'ı tanımak için akıl yeterli değildir; akıl sadece kulluğun nasıl yapılacağını gösteren bir alettir. İnsanın manevî hayatı için tehlikeli sayılan dünya onu âhiret kurtuluşu için yararlı amellerden alıkoyan Buna göre her insanın dünyası farklı olabilir; kiminin dünyası saray ve mesken, kimininki ticaret, kimininki güç, şöhret ve hükümranlık, kimininki ilim ve onunla iftihar etme, kimininki sohbet meclisi, kimininki de nefis ve nefsânî arzulardır.İbn Atâ. ibadete düşkünlüğüyle tanındığı halde kişiye gurur verip kendine güvenmesine yol açan ibadetin onun için bir şer, pişmanlık ve tövbe yoluna sevkeden günahın da bir hayır olabileceği uyarısında bulunur. Ona göre takvanın zahiri hak ve hukuku gözetmek, bâtını da ihlâsve niyettir. Çokça namaz kılıp oruç tutmak.556 Nübâhî, s. 116557 Yâkût, I, 169558 Aljbârü'l-hlaUâc, s. 118-120

mücâhede ve muhasebede bulunmak, bol bol mal harcayarak hayır yapmak insanın derecesini yükseltmeyebilir: yüksek derecelere ulaşanlar her şeyden önce güzel huylarıyla temayüz edenlerdir. Nitekim Hz. Peygamber Kur'an'da bu özelliğiyle övülerek hakkında, "Şüphe yok ki sen yüksek bir ahlâk üzeresin 559 buyurulmuştur. İbn Atâ hakkındaki bazı rivayetler onun vaktinin çoğunu Kur'an hatmetmekle geçirdiğini göstermektedir. Daha sonraki dönemlerinde Kur'an'ı mânasına nüfuz ederek okumaya çalıştığı, senelerce devam ettiği halde bu çalışmasını bitiremediği nakledilir.İbn Atâ'nın âyetlerin tefsirine dair görüşleri, işârî tefsirlerle tasavvufî eserlerin temel kaynaklarından olan Sülemfnin Ha-kâ'iku't-tefsîr'inöe geniş biçimde yer almıştır. Sülemînin tefsirinde dağınık halde bulunan bu görüşler Paul Nwyia tarafından derlenmiş ve Nuşûş şûfiyye gay-ru menşûre adlı eser içinde yayımlanmıştır. 560

Burada İbn Atâ'nın Felak ve Nâs sûreleri dışındaki sûrelerin bazı âyetleri hakkında açıklamaları bulunmaktadır. Ebû Bekir Muhammed el-Kelâbâzî, İbn Atâ'nın fena derecesine ulaşan kimselerin beka vasıflarına tekrar dönüp dönmeyeceğine dair Kitâbü cAv-deti'ş-şıfât ve bed'ihâ adlı bir eser kaleme aldığını söyler. Kaynaklarda İbn Atâ'ya bazı şiirler de nisbet edilmektedir.

Bibliyografya:

İbn Atâ. Tefsir[Nuşûş şûfiyye ğayru menşûre içinde, nşr. R Nwyia).Beyrut 1986, s. 35-182; Serrâc. el-Lüma',s. 281, 500; Kelâbâzî. et-Ta'ar-ruf(Nevâvî). s. 79, 107, 126, 152, 164; Sülemî. Tabakm, s. 265-272; Ebû Nuaym, hiilye, X, 302-305; Hatîb. Târîhu Bağdâd, V, 26-30; Ku-şeyrî, er-Risâ/e,I, 13S;Hücvîri, Keşfü'l-mahcûb, s. 156-157; Herevî. Tabakât, s. 294-300; İbnü'l-Cevzî. Şıfatü'ş-şafue, II, 444-446; a.mlf., el-Mun-(a?am,VI, 160; a.mlf., Telbîsü İblts, s. 171; At-târ, Tezkiretü'l-evliyâ* (nşr. R. A. Nicholson). Leiden 1907, II, 67-75; Baklî. Şerh-i Şathiyyât, s. 32, 38-39, 218-223; Yâkût. Mu'cemü'l-bül-dân,l, 169;Zehebî, A'/âmü "n-nübefâ1, XIV,255-256; a.mlf., ei-'/ber, 1, 458; Safedî, el-Vâfî, VIII, 24-25; Yâfıî, Mir'âtü'l-cenân, II, 261; İbn Kesîr, ei-Bidâye, XI, 138-139, 144; İbnü'l-Mülakkın. Tabakâtü'l-evtiyâ1, s. 59-61; Câmî. Nefehât, s. 141-142; ŞaYânî, e^-Tabakât, I, 81-83; İbnü'l-İmâd, Şezerât, IV, 46-48; A^bârü'l-tiaüâc (ed. L Massignon-P.Kraus), Paris 1957, s. 118-120; P. Nwyia. ExegĞse coraniçue et langage mys-üque, Beyrut 1970, tür.yer.; Yaşar Nuri Öztürk, Hak ve Aşk Şehidi Haüac-ı Mansûr oe Eseri, İstanbul 1996, s. 287, 406-407; Amir Moezzi, "İbn 'Atâ el-Adamî, esquisse d'une biographie historique", SU, LXIII (1986). s. 63-127; Mînâ Hâfîzî, "İbn 'Atâ'", DMBİ, IV, 302-307; Süleyman Ateş, "Hakâiku-t-tefsû-, DİA, XV, 163-165; Süleyman Uludağ, "Hallâc-ı Mansûr", a.e.,XV, 380.

İBN ATÂULLAH el-İSKENDERÎ

Ebü'l-Abbas (Ebü'l-Fazl) Tâcüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerîm b. Atâillâh eş-Şâzelî el-İskenderî (ö. 709/1309) el-Hikemü 't-cAtâ iyye adlı eseriyle tanınan sûfî.İskenderiye'de doğdu. Mısır'ın fethinden sonra buraya yerleşen Benî Cüzam kabilesine mensuptur. Dedesi Abdülke-rîm İskenderiye'de tanınmış bir Mâlikîfa-kihi olup İbn Atâullah'ın Letâ'ifü'1-mi-nen'deki ifadelerinden anlaşıldığına göre şiddetli bir tasavvuf muhalifi idi. İbn Fer-hûn, onun Zemahşerfnin el-Mufaşşal ve et-Tehzîb adlı eserlerini ihtisar ettiğini, ikinci esere yedi ciltlik bir şerh yazdığını söyler. İbn Atâullah, Nâsırüddin İbnü'l-Müneyyir'den fıkıh, Muhyiddin el-Mâzû-nî'den nahiv, Şerefeddin Abdülmü'min ed-Dİmyâtî'den hadis ve Muhammed b. Mahmûd el-İsfahânrden felsefe, mantık, kelâm tahsil etti. Fıkıh âlimi olarak tanındığı bu yıllarda tasavvufa karşı iken Şâ-zeliyye tarikatının pîri Ebü'l-Hasan eş-Şâ-zelTnin halifesi Ebü'l-Abbas el-Mürsî ile tanıştı ve onun sohbetlerine devam etmeye başladı. Muhtemelen şeyhinin izniyle vaaz ve irşad için gittiği Kahire'ye yerleşti. Burada çevresinde, Tabakâtü'ş-Şâtfiyye müellifi SübkTnin babasının da katıldığı geniş bir cemaat oluştu. Aynı yıllarda Mısır'da bulunan İbn Teymiyye ile İbn Atâullah ve müridleri arasında çıkan yoğun tartışmalar İbn Teymiyye'nin hapse atılmasına yol açtı. İbn Atâullah, mürşidi Ebü'l-Abbas el-Mürsî vefat ettiği zaman (686/1287) Kahire'de bulunuyordu. Hayatının bundan sonraki dönemini Kahire'de geçiren İbn Atâullah 13 Cemâzi-yelevvel 709'da (19 Ekim 1309) Medrese-i Mansûriyye'de vefat etti ve Karâfe Me-zarlığı'na defnedildi.İbn Atâullah el-İskenderî, Şâzeliyye tarikatının Ebü'l-Hasan eş-Şâzelî ve halifesi Ebü'l-Abbas el-Mürsfden sonra üçüncü büyük şahsiyetidir. LetâHfü 1-minen adlı eserindeki ifadelerden babasının Ebü'l-Hasan eş-Şâzelî ile görüştüğü anlaşılmaktadır. Kendisinin Şâzelî ile görüşmüş olması tarihen mümkünse de bu konuda kaynaklarda bilgi yoktur.Daha çok kitleleri derinden etkileyen hitabet tarzı, vaaz ve sohbetleriyle tanınan İbn Atâullah'ın bu özellikleri başta el-Hikemü'l-'Atâ'iyye olmak üzere eserlerine de yansımıştır. Eserlerinde ayrıca tasavvufun en derin konularına dair bilgiler bulmak mümkündür. Ancak İbn Atâullah, düşüncelerini ifade ederken vah-det-i vücûdcu sûfîlerin tartışmalara yol açan tesbitlerine temas etmemiş, vah-det-i vücûd ile vahdet-i şühûd arasındaki dengeyi çok dikkatli bir şekilde korumuştur. Riya ve şöhretten uzak ibadet ve ta-at, tevekkül, teslimiyet, recâ ve ümit

559 el-Kalem 68/4560 Beyrut 1986, s. 35-182

onun tasavvufî düşüncesinin temel kavramlarıdır. Sözleri aşk ve cezbenin coş-kunluğuyla değil tefekkürün incelikleriyle yoğrulmuştur. İbn Atâullah'a göre amel ve ibadetler birtakım şekil ve suretlerden ibaret olup bunların ruhu âbi-din kalbinde bulunması gereken İhlâs sırrıdır. Fakr veya iftikar denilen Allah'a muhtaç olma hali üzerinde ısrarla duran İbn Atâullah haşyetle beraber olan ilmi en hayırlı ilim olarak görür. Onun düşün -celerinde Hakîm et-Tirmizî, Sülemî, Haris el-Muhâsibî, Ebû Tâlib el-MekW, Ab-dülkerîm el-Kuşeyrî ve Gazzâlfnin tesirini görmek mümkündür.Muhyiddin İbnü'l-Arabîve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi İbn Atâullah'ın düşünceleri de tasavvufî çevreleri etkilemiştir. Eserleri Kuzey Afrika başta olmak üzere bütün İslâm ülkelerinde bilinmektedir. Elliden fazla sûfînin tercüme ve şerhettiği el-Hikemü'l-'Atâ'iyye'nin şâ-rihleri arasında hemen her tarikattan sûfî vardır. Çağdaş Mısırlı âlim Ebü'1-Vefâ et-Teftâzânî, onu bütün yönleri ile ele alan bir eser hazırlamıştır.561

Eserleri.

1. el-Hikemü'I-'Atâ'iyye. İbn Atâullah'ın, tasavvufun hemen hemen bütün temel konularıyla İlgili görüşlerini yansıtan ve yaklaşık 300 kadar hikmetli sözünden meydana gelen eserin (Beyrut 1972) çok sayıda şerhi ve tercümesi bulunmaktadır. 2. Letâ'ifü'l-minen. Müellifin çeşitli tasavvufî konulardaki görüşlerini açıkladığı geniş bir mukaddime ile Ebü'l-Abbas el-Mürsî ve Ebü'l-Hasan eş-Şâzeirnin hayat ve menkıbelerinin anlatıldığı on bölümden meydana gelmektedir. Şâzeliyye tarikatına dair en eski eser olma niteliğini taşıyan Letâ'ifü'1-mi-nen'in çeşitli baskıları yapılmıştır. 562

3. et-Tenvîr fî iskâ-tı't-tedbîr. Tevekkül ve teslimiyet konularının ele alındığı bu eser de muhtelif zamanlarda basılmış olup (Kahire 1281, 1345/1926, 1970) son olarak Mûsâ Muhammed Ali ve Abdülâl Ahmed tarafından İnceleme ve notlarla birlikte yayımlanmıştır (Kahire 1973). Eseri Muttaki el-Hindî Risâle-i Kifâyet-i Ehl-i Yakın adıyla Farsça'ya tercüme etmiştir. 4. Miftû-hu'1-felâh ve mişbâhu'l-ervâh. Zikir, halvet, tevhid ve marifet gibi konulan ihtiva eden eser Abdülvehhâb eş-Şa'rânî'-nin Letâ'ifü'l-minen adlı eseriyle birlikte basılmış (Kahire 1331). ayrıca Muhammed Azb tarafından da yayımlanmıştır (Kahire 1933). 5. Tâcü'1-hrûs el-hâvîli-tehzîbi'n-nüfûs. İbn Atâullah'ın vaazlarından ve müridlerine tarikat âdabına dair nasihatlerinden meydana gelen eseri Ebü'1-Vefâ et-Teftâzânî et-Tutıfe fi't-ta-şavvui, en-Nebze fi't-taşavvuî, et-Ta-rîku'l-câdde ilâ neyli's-sa'âde adlarıyla kaydeder. Eser et-Tenvîr fî iskâtı't-tedbîr'in içinde yayımlanmıştır (Kahire 1345). 6. el-Kaşdü'l-mücerred fî mcfri-feti'l-ismi'î-müfred. Allah kelimesi, Allah'ın zât, sıfat, esma ve ef âli hakkında kelâmı tarzda yazılmış bir eserdir (Dımaşk 1990). Müellifin Allah'ın ismi konusundaki görüşleri İbn Teymiyye tarafından tenkit edilmiştir. Eseri Maurice Gloton Traite sur le nom Allah adıyla Fransızca'ya çevirmiştir (Paris 1981). 7. Unvâ-nü't-tevfîkfîâdâbi't-tarik. Ebû Medyen el-Mağribfnin, "Yaşamanın lezzeti dervişlerle sohbettir" anlamındaki beyitle başlayan şiirinin şerhi olup Ahmed er-Rifâî"-nin el-Burhânü'1-mtfeyyed adlı eseriyle birlikte basılmıştır (Beyrut 1408). 8. el-Münâcâtü'l-cAtâiiyye. Tevekkül ve teslimiyet konusunu işleyen otuz altı beyitlik münâcât. Paul Nvvyia'nın el-Hikemü'l-Atâ'iyyeneşrinin sonunda 563 Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır. 9. el-Vaşiyye ile'l-ih-vân bi'l-İskenderiyye. İbn Atâullah'ın 694 (1295) yılında Kahire'den İskenderiye'deki müridlerine gönderdiği vasiyetnamesi LetâHîü'l-minen neşirleri sonunda yayımlanmıştır. Kaynaklar İbn Atâul-lah'ın şiirlerinden bazı örnekler vermekte, ayrıca altmış iki beyitlik bir kasidesi Letâ'ifü'l-minen, yirmi iki beyitlik diğer bir kasidesi et-Tenvîr fî iskâtı't-tedbîr neşirlerinin sonunda yer almaktadır.İbn Atâullah el-İskenderînın diğer bazı eserleri şunlardır: Risale fi'1-kavâHdi'd-dîniyye, Mevd'iz, Hizbü'n-necât, Risale fi't-taşavvuf, Hizbü'n-nûr ve tamâ-mü's-sürûr.564 el-Murakkâ ile'l-Kudsi'l-ebkâ, Muhtaşaru Tehzîbi'l-Müdevvene ve Usûlü mukaddemâti'î-vüşûl adlı eserleri ise günümüze ulaşmamıştır.

Bibliyografya:

İbn Teymiyye, el-'übüdiyye, Beyaıt 1981, s. 68-69; Sübkî. Tabaklat, V, 176; İbn Ferhûn. ed-Dîbâcü 'l-müzheb, II, 43; İbn Hacer, ed-Dûrerü 't-kâmine, I, 273; Süyûtî, Hüsnü 'l-muhâdara, 1,2; İbnü'l-Kâdî. Dürretü'l-hicât, I, 138; İbnü'l-İmâd. Şezerât,Vi, 19;Şevkânî, e/-Bedrü'(-(â/iU, 107-108;Nebhânî, Kerâmâtü'l-eutiyâ'.i, 317;Mah-lûf. Şeceretü'n-nûr, s. 204; Brockelmann, GAL, II, 143-144; Supp/., I, 785; II, 145-147; a.mlf.. "İbn Atâullah". İA, V/2, s. 703; Kehhâle, Mu<-cemü'l-mü'etlirın, 11,121; Cemâleddin eş-Şeyyâl. Aclâmü.'t-lskenderiyyefı't-caşrl'l-İslâmî,K.abiie 1965, s. 213-222; Ebü'l-Vefâ et-Teftâzânî, İbn 'Atâ'illâh el-lskenderî, Kahive 1389/1969; Zi-riklî, 561 bk. bibi562 Tunus 1304; Kahire 1322; nşr. Abdülhalîm Mahmûd, Kahire 1974; nşr. Hâlid Abdurrahman el-Ak, Dımaşk 1992563 Beyrut 1972, s. 208-229564 Brockelmann, GAL, II, 143-144

et-A'lâm (Fethullah), 1, 221-222; V, 20; P. Nwyia, ibn 'Atâ.' AUSh et la naissance de la confrerie Sâditite, Beyrouth 1990; Ernst Ban-nerth. "Dhıkr et Khalwa d'apres İbn "Ata" Allah", MIDEO, XII (1974), s. 64-90; Mustafa Kara, "Şazeliye Tarikatı ve Üç Büyük Şeyhi", Ha-reket,sy. 24(186). İstanbul 1981, s. 23-35;Eric Geoffroy, "Entre hagiographie et hagiologie: LesLaîâ'ifal-minand'Ibn'Atâ3 AUâh (m. 709/ 1309)", AIsL, sy. 32 (1998), s. 49-66; G. Makdİ-si, IbncAtâıAUâh",EF(İng.), III, 722-723; Mî-nâ Hâfızî. "İbn 'AtâMllâh", DMBİ, IV, 307-312.

İBN ATIYYE ed-DIMAŞKİ

Ebû Muhammed Abdullah b. Atıyye b. Abdiİİâh ed-Dımaşkî (ö. 383/993) Tefsir ve kıraat âlîmi.Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Dımaşk'ta Câbiye Kapısı denilen yerdeki Atıyye Mescidi'nde imamlık yaptığı, Endülüs müfessirlerinden olan diğer İbn Atıyye'den (ö. 541/1147) ayırt edilebilmesi için kendisine İbn Atıyye el-Kadîm denildiği bilinmektedir. Arz ve semâ yoluyla Hasan b. Habîb, Muhammed b. Nadr b. Ahrem ve Ca'fer b. Hamdan en-Nîsâbûrfden kıraat tahsil etmiş; İbn Cev-sâ, Ali b. Abdullah el-Hımsi ve Ebû Ali el-Hadâirîden hadis rivayet etmiştir. Ali b. Dâvûd ed-Dârânî, Abdullah b. Sevvâr el-Anesî ve Uırfe el-Harestânî gibi şahsiyetler, kıraat ilminde kendisinden faydalanan ve rivayette bulunanlar arasında yer almaktadır. Hadiste sika olarak değerlendirilen İbn Atıyye'nin âyetlerin tefsirinde istişhâd için ezberinde binlerce beyit bu-lunduğu rivayet edilmiştir. İbn Atıyye Şevval 383'te (Kasım-Aralık 993) Dımaşkta vefat etti.Kaynaklar İbn Atıyye'nin bir tefsiri olduğunu, Brockelmann, bu eserin Süleymaniye 565 ve Ahmedİyye (Halep) kütüphanelerinde birer nüshasının bulunduğunu zikrediyorsa da Süleymaniye Kütüphanesi'nin eski katalogunda kaydedilen tefsirin halen mevcut olmadığı görülmekte. Sezgin de Ahmediy-ye nüshasını bulamadığını belirtmektedir. Zemahşerfnin ei-Keşşâf ında, Kurtu-bî'nin el-Câmi li-ahkâmi'l-Kur'ârimda ve Ebû Hayyân el-Endelüsî'nin el-Bah-rü'1-muhît'inûe İbn Atıyye'nin bu eserinden iktibas edilmiş bölümler bulunduğu ileri sürülmüştür.566 Ancak bu iktibasların yapıldığı tefsirin İbn Atıyye el-EndeIüsî"ye ait el-Muharrerü'1-ve cîz mi, yoksa İbn Atıyye ed-Dımaşki'nin burada sözü edilen eseri mi olduğu hususu ayrı bir inceleme konusudur.

Bibliyografya :

Zehebî, MaVi/etü'i-Jcurrâ'tAltıkulaç), II, 664-665; a.mlf., Târîhu'l-İslâm:sene381-400,s. 64; İbnü'l-Cezerî, öâyetü'n-nihâye, I, 433; Taşköp-rizâde. Miftâhu's-sa'âde, II, 106; Brockelmann, GAL SuppL, I, 335; Sezgin, GAS (Ar). I, 104-105;Nüveyhiz, Mu'cemü'l-müfessirîn, I, 176-177

İBN ATIYYE el-ENDELÜSÎ

Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib el-Muhâribî el-Gımâtî el-Endelüsî (ö. 541/1147) Müfessir ve kadı.481'de (1088) Gırnata'da (Granada) doğdu. Soyu, Endülüs'ün fethi için bu ülkeye gelen Arap ordusu sancaktarı Atıyye b. Hâlid b. Haffâf el-Muhâribî'ye dayanır. Atıyye'nin dedelerinin Rebîa veya daha kuvvetli bir ihtimalle Mudar kabilesine mensup olduğu kaydedilmektedir; nitekim İbn Atıyye de dedelerinin Mudarî olduğunu söyler 567 Kendisine kadar bu aileden pek çok âlim ve idareci yetişmiştir; babası Gâlib b. Abdurrahman Endülüs'te dönemin önde gelen muhaddis ve fakihlerindendir.568

İbn Atıyye'nin yaşadığı dönemde Kurtuba (Cordoba), Mürsiye (Murcîa) ve İşbîli-ye (Sevilla) gibi Gırnata da medreselerin çokça bulunduğu bir şehirdi. Burada bir medresesi bulunan babasından ve diğer âlimlerden öğrenim görmeye başlayan İbn Atıyye, daha on iki-on üç yaşlarında iken birçok hocadan çeşitli ilimlere dair icazetler aldı. Kurtuba, İşbîliye, Mürsiye. Belen-siye (Valencia) ve Ceyyân (Jean) gibi şehirlere giderek buralardaki hocalardan ders gördü ve çeşitli kitaplara ait icazetler aldı; gidemediği yerlerdeki birçok âlimdende kitabet yoluyla icazetler elde etti. Onun Endülüs dışına çıkmadığı konusunda ittifak olmasına rağmen Ömer Rızâ Kehhâ-le'nin doğuya seyahat ettiğini söylemesi 569 babasıyla onu karıştırmasından kaynaklanmış olmalıdır; nitekim babasının tahsil için Kuzey Afrika, Mısır, Şam ve Hicaz'a seyahatte bulunduğu bilinmektedir.570

İbn Atıyye tefsir, kıraat, hadis, fıkıh, kelâm, dil ve tarih alanlarındaki öğrenim hayatı hakkında bilgi verdiği el-Fihnst adlı eserinde otuz hocasından söz eder. Bunlar arasında babası Gâlib, Ebû Ali el-Gassânî, Ebû Ali es-Sadefî, Ebü'l-Hasan İbnü'l-Bâziş, Ebû Muhammed Abdurrah-man b. Muhammed b. Attâb el-Kurtubî. Ebû Bahr Süfyân b. Âsî el-Esedî ve Ebû Abdullah Muhammed b. Ali et-Tağlibî kendilerinden en fazla istifade ettiği

565 Âşir Efendi, nr. 35566 Sezgin, 1, 105567 Rfcrisü İbn Atıyye, s. 60568 Feth b. Hâkân el-Kaysî, İli, 636-640569 Mu'cemü'1-mÜ'eUiftn, V, 93570 Rhrisü İbn 'Atıyye, s. 60-63; AbdülvehhâbAbdülvehhâbFâyid, s. 53-54

hocalarıdır. İbn Atıyye aynı yerde babasından okuduğu eserlerin adını da kaydeder.571 Daha sonra ders vermeye başlayan İbn Atiyye'-den çok sayıda talebe faydalanmıştır. İbn Hayr el-İşbîlî, İbn Medâ, Ebû Bekir İbn Tu-feyl 572 İbn Kur-kül, Ebü'l-Kâsım Abdurrahman b. Muhammed el-Ensârî el-Endelüsî, Ebû Bekir İbn Ebû Cemre bunlardan bazılarıdır.573

İbn Atıyye Murâbıtlar döneminde yaşamıştır. Murâbıtlar'ın başlangıçta Benî Atıyye ailesine iyi gözle bakmadığı, hatta İbn Atıyye'nin babasını bir süre sürgüne gönderdikleri rivayet edilir. Ancak daha sonra ailenin Murâbıtlar'la ilişkileri düzelmiş, İbn Atıyye de hıristiyanlarla yapılan birçok savaşa, bu arada 503 (1109} yılında Talabîre (Talavera) Savaşfna katılmış, 511'de (1117) Sarakusta'nın (Zara-goza) savunmasında bulunmuştur. İbn Atıyye Murâbıt melikleriyle görüşmeler yapıyor, savaşların durumu ve düşmanlara karşı takip edilmesi gereken stratejilerle ilgili raporlar veriyor, hıristiyanlar tarafından istilâ edilen yerleri almaları konusunda teşvik ve uyanlarda bulunuyordu. Uzun süre savaş ortamında bulunmasının tefsir çalışmasını etkilediği, ci-had âyetlerini tefsir ederken görüşlerini daha gerçekçi bir zemine oturttuğu görülmektedir.574

S29 yılı Muharreminde (Kasım 1134) Meriye (Almeria) kadılığına tayin edilen İbn Atıyye burada on iki yılı aşkın bir süre görev yaptı. İlk yıllan hıristiyanlara karşı parlak zaferlerle geçen Murâbıtlar'ın zamanla zayıflaması, hıristiyanlar karşısında üst üste yenilgiler alarak ülkeyi idare edemez duruma gelmesi üzerine Abdül-mü'min el-Kûmî kumandasındaki Muvah-hidler'in 540 (1146) yılının sonlarında Mu-râbıtlar Devleti'ni ortadan kaldırması ve 541'de (1147) Endülüs'ün tamamına hâkim olması ile İbn Atıyye'nin konumu da sarsıldı. Meriye halkının kendisini zındıklıkla itham edip hakkında şikâyette bulunması sebebiyle 575 Muvahhidler tarafından Meriye'deki görevinden alınarak 541 yılı başında Mür-siye'ye kadı tayin edildi. Ancak İbn Atıyye Mürsiye'ye giremeyince bu defa Batı En-dülüsteki Lûrka'ya (Lorca) gitmek zorunda kaldı ve 2S Ramazan 541 'de (28 Şubat 1147) burada vefat etti. Araştırmalar, ölüm tarihiyle ilgili olarak bir kısım kaynaklarda yer alan S42 ve 546 tarihlerinin yanlış olduğunu göstermektedir.576 Onun Lûrka'ya kadı olarak tayin edilip edilmediği konusunda açık bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca Gırnata ve diğer bazı şehirlerde kadılık yaptığı yolunda kaynaklarda yer alan bilgilerin yanlış olduğu sanılmaktadır.Biyografisine talebeleri, çağdaşları ve daha sonraki âlimler tarafından yazılan eserlerde yer verilen İbn Atıyye'den dehâ derecesinde zeki ve idraki yüksek bir insan, fıkıh, tefsir ve Arap dilinde imam, hafız, edip, şair, bid'atlardan uzak duran bir kişi, âdil bir kadı, cesur ve atılgan bir kimse olarak söz edilmektedir. İbn Fer-hûn, Mâliki mezhebinin önde gelen âlimlerini tanıttığı ed-Dîbâcü'1-müzheb'de İbn Atıyye'nin biyografisine yer vermiştir.577 Nübâhî ise Târîhu kudâti'l-Endelüs adlı eserinde onun fıkıhçılığına ve dinî hükümlere olan vukufuna dikkat çekmiştir.578 Hayatına dair eserlerin çoğunda onun hadisçiliğine de işaret edilmiştir. Feth b. Hâkân el-Kaysî, Abdülbâki el-Yemânî ve Süyûtî ise eserlerinde dilciliği üzerinde durmuştur.İbn Atıyye'nin şöhreti daha çokeJ-Mu-harrerü'l-vecîz adlı tefsirinden kaynaklanmaktadır. Çeşitli konularla ilgili görüşlerini bu eserinde ortaya koymuş; tefsir, kıraat, hadis, kelâm, fıkıh, Arap dili ve tarih sahalarındaki yetişmişliğini bu eserinde göstermiştir. Müfessirliği hakkında İslâm âlimleri Övgü dolu ifadeler kullanmış ve bu ilimde kendisinden önceki âlimleri geride bıraktığını ileri sürmüşlerdir. İbn Teymiyye de el-Muharrerü'l-vecî\ hadisleri kullanma ve bid'atlardan uzak durma bakımından Zemahşerî'nin tefsirinden daha iyi kabul etmektedir. Ancak Ta-berfden yaptığı alıntıları nakletmekle yetinmeyip bunlar üzerinde değerlendirme yapmasını, özellikle Mutezile kelâmcıla-nnın görüşlerini zikretmesini önemli bir hata olarak değerlendirmektedir.579 İbn Ha-cer el-Heytemî de onun görüşlerini Mu'-tezile ile ilişkilendirmekte ve -İbn Arafe el-VergammFnin (ö. 803/1401) ifadelerini kullanarak- İbn Atıyye'nin tefsirinde Zemahşerî'nin eJ-Keşşâfındakİlerden çok daha zararlı yorumlar bulunduğunu söylemektedir 580 Abdülvehhâb Abdülvehhâb Fâyid ise İbn Hacer'in bu ithamının asılsızlığını çeşitli delillerle ortaya koymuştur.581 İbn Atıyye'yi Mu'te-zile'nin prensiplerine uyduğu ve âyetleri bu doğrultuda tefsir ettiği gerekçesiyle eleştiren âlimlerden biri de Şevkânî'dir.582 Ebû Hayyânel-Endelüsî, el-Bah.rü'1-muhît adlı tefsirinin mukaddimesinde (1,9-10) İbn Atıyye'den söz edip onu Zemahşerî ile karşılaştırmıştır. Ebû Hayyân'a göre İbn Atıyye tefsir âlimlerinin en büyükler indendir. Kaynaklardaki bilgileri tenkit süzgecinden geçirerek ortaya koymakta büyük başarı göstermiştir. İbn Haldun da İbn Atıyye'nin müfessirliğini takdir edenlerdendir. İbn Haldun'a göre İbn Atıyye eserinde kendisine kadar gelen tefsir mirasını özetlemiş ve doğruya

571 Fihrisü İbn 'AUyye, s. 63-77572 Hay b. Yakzân'm müellifi573 talebeleri için bk. Fihrisü ibn V\(iL/t/e, neşredenlerin girişi, s. 15-19; Abdüivehhâb Abdülvehhâb Fâyid, s. 88-91574 a.g.e., s. 71-72575 Ebû Abdullah ez-Zerkeşî, s. 6; Abdülvehhâb Abdülvehhâb Fâyid, s. 75576 a.g.e., s. 78577 II, 57-59578 s. 109579 Mukaddime fi uşûU't-tefsir, s. 111-112; a.mlf., Mecmû'u fetâvâ, X\\l. 361. 388580 el-Fetâoa'l-fyadîşe, s. 242581 Menhecü ibn 'Atıyye, s. 221-262582 Fethu't-kadîr, 1,95, 251 ;Muhammed Hasan el-Gumârî, s. 124-125

en yakın bilgileri ortaya koymuş, müfessir Kurtubî de aynı yöntemi uygulamıştır.583 Süyûtî ise onu "kıdvetü'l-müfessi-rîn" sıfatıyla anmış, tefsirinin Arap diline vukufunu ve diğer ilmî konulardaki otoritesinin en güçlü şahidi olduğunu söylemistir.584

İbn Atıyye tefsirinde rivayet ve dirayet usulünü birlikte uygulamış, gerek hadis kaynaklarından gerekse tefsirlerden aldığı rivayetleri tenkit süzgecinden geçirmiş, yer yer sened ve metin kritiği yapmıştır. Çok defa rivayetleri senedlerini hazfederek ilk râvisinden nakletmiştir. Kıraat farklılıklarına ve cümle tahlillerine geniş yer veren İbn Atıyye ahkâm âyetlerinin yorumunu Mâliki mezhebinin esaslarına göre yapmış, yer yer diğer mezheplerle mukayeselere de yer vermiştir. Tefsirinde İsrâiliyyattan uzak durmakla birlikte başka bilgilerin bulunmadığı durumlarda bazı İsrâilî rivayetleri de kullanmış, işârî ve bâtınî tefsire ise şiddetle karşı çıkmıştır.

Eserleri.

1. el-Muharrerü'î-vecîz fî tefsîri'l-kitâbi'l-'azîz. İbn Atıyye'nin babası hayatta iken yazımına başladığı ve muhtemelen Meriye kadılığı sırasında tamamladığı hacimli tefsirdir. Eserin ismi kaynaklarda ve bazı yazma nüshalarında el-Vecîz veya el-Câmi'u'1-mutıarrerü'Ş' şahîhu'î-vecîz fî tefsîri'l-kitâbi'l-'azîz şeklinde de geçmektedir. Pek çok yazma nüshası bulunan eser 585 ilk defa Ahmed Sâdık el-Mellâh'm tahkikiyle eksik olarak yayımlanmış daha sonra Fas Vakıflar Bakanlığı tarafından on altı ciltlik (Muhammediye 1975-1991), Katar İslâmî İşler Bakanlığı tarafından da on dört ciltlik (Doha 1977-1991) baskıları yapılmıştır. Eserin tamamını. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed'in tahkikiyle Dârü'l-kütübi'l-İlmiyye beş cilt olarak yayımlamış (Beyrut 1993), Cemâl Talebe bu baskıya bir fihrist hazırlamıştır (Fehârisü'l-Muharreri'l-uecîz fî tefsîri'l-kitâbi't-'azîz, Beyrut 1415/ 1995). Ebû Zeyd es-Seâlibî (ö. 875/1470) İbn Atıyye'nin tefsirini ihtisar etmiş, bazı yeni bilgiler ekleyerek el-Cevâhirü'1-fyi-sân fî tefsîri'I-Kur'ân adıyla 586 yeni bir tefsir meydana getirmiştir.587 Arthur Jeffery, el-Muharrerü'î-vecîz'in mukaddimesini müellifi bilinmeyen el-Mebânî li-nazmi'l-me'ânî adlı bir başka eserin mukaddi-mesiyle birlikte Mukaddimetân fî ulû-mi'l'Kur'ân adıyla yayımlamıştır (Kahire 1954). Ancak Jeffery, mukaddimenin pek çok yerini tahrif ettiği ve önemli hatalar yaptığı gerekçesiyle birçok ilim adamının tenkidine mâruz kalmıştır.588 Eser Abdullah İsmail es-Sâvfnin tashihleriyle yeniden basılmıştır (Kahire 1392/1972). 2. el-Fihrist. Bazı kaynaklarda el-Bernâ-mec adıyla geçmektedir. Müellif bu küçük hacimli eseri Meriye'de kadı iken 533 (1139) yılında tamamlamıştır.589 İbn Atıyye'nin kendilerinden ders gördüğü otuz hocasından ve okuduğu ders kitaplarından bahsettiği bu eserinde çeşitli ilimlere ve eserlere dair rivayet zincirleri de yer almaktadır. Eser Muhammed Ebü'l-Ecfân ve Muhammed ez-Zâhî'nin tahkik, tahrîc ve talikleriyle birlikte Fihristi İbn VUıyye adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1980. 1983). Bu neşrin baş tarafına İbn Atıyye'nin hayatı, ilmî kişiliği ve eserlerine dair bir giriş eklenmiştir.590

İbnü'l-Ebbâr, eJ-Mu*cem fî aşhûbi'l-Ködi'ş-Şadefîadlı eserinde 591 Me-riyeli hadis âlimi RuşâtTnin İbn Atıyye'yi tenkit amacıyla İzhârü fesâdi'l-iUikâd bi-beyöni sûyi'l-inükâd adlı bir eser kaleme aldığını. İbn Atıyye'nin de onun İk-tibâsü 'I-envâr ve iltimâşü 'I-ezhâr fî en-sâbi'ş-şahâbe ve ruvâti'l-âşâr'mı tenkit için el-Ensâb adıyla bir kitap yazdığını kaydetmiştir. İbn Atıyye'nin el-Ensâb adlı bir eserinin bulunduğunu Muhammed Abdullah İnan da söylemektedir.592 İbn Atıyye'nin bazı şiir ve nesirlerini İbn Hâkân ve Ahmed b, Yahya ed-Dabbî nakletmiştir.593

İbn Atıyye'nin ilmî kişiliğiyle müfessirli-ği üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Bunların en önemlisi. Abdülvehhâb Abdülveh-hâb Fâyid'in Câmiatü'l-Ezher'de Men-hecü İbn 'Atıyye fî tefsîri'l-Kur'ânİ'l-Kerîm adıyla hazırladığı doktora tezidir (Beyrut 1393/1973). AyncaSâlih Bâciye Abdülh,ak b. 'Atıyye ve tefsîruhû el-Muharrerü'l-vecîz adıyla bir doktora tezi 594 Abdülazîz Bedevî Züheyrî/fan fiyye el-müfessir ve mekânühû min hayâti't-teisîr ü'1-Endelüs 595 Ali İbrahim Ali en-Nâcim Teîsîrü İbn 'Atıyye: min evveli sûreti'z-Zâriyât ilâ âhiri sûreti'l-Hadîdl 140 Câmiatü Ümmi'l-kurâ, Külliyetü'ş-şerîa ve'd-dirâsâti'l-İslâ-miyye,ed-Dirâsâtü'l-ulyâ eş-şer'iyye, îsâ b. Ali el-Asîrî Mescfilü'l-hiîâfi'n-natjLviy-ye beyne Ebî Hayyân ve jbn 'Atıyye 596 ve İsmail

583 Mukaddime, III, 998584 Tabakâtü'l-müfessirîn, s. 60-61; a.mlf., Buğyetü'l'üu'ât, II, 73585 Brockelmann, GAL, 1,412; SuppL, I, 732; Abdüsselâm Ahmed el-KenÛnî, s. 242586 I-I1I, Beyrut 1416/1996587 Abdülvehhâb Abdülvehhâb Fâyid, s. 294-299588 a.g.e., s. 84; Adnan Muhammed Zerzûr, s. 81; Tallâl Abdullah Mellûş, s. tâ-kâf589 tanıtımı için bk. Mustafa ez-Zebbâh. s. 269-271590 s.5-56591 s. 223592 Aşrü'l-Murâbıtîn, I, 458593 bk. bibi594 1979, el-Külliyetü'z-ZeytÛniyye, Ulûmü'l-Kur'ân595 1960, Câmi-atüİ-İskenderîyye, Külliyetü'1-Âdâb596 1408, Riyad-Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûdel-İslâmiyye, el-Lugatü'1-Arabiy-ye, en-Nahv ve's-sarf

Albayrak İbn-i Atıyye ve Tefsin el-Muharrerü'l-veciz 597 adıyla birer yüksek lisans tezi hazırlamışlardır.

Bibliyografya :

İbn Atıyye, Fihrisü İbn cA(ıyye (nşr. Muhammed e!-Hâdî Ebü'l-Ecfân - Muhammed ez-Zâhî), Beyrut 1983, s. 60-77; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, s. 15-19; a.mlf.. el-Muharrerü'l-vecîz fî tefsîri'l-kitâbi'l-'aztz^şL Abdülvâhid el-Alevî v.dğr), Muhammediye 1395/1975, i, neşredenlerin girişi, s. elif- cim; a.e. (nşr. Abdüsselâm Ab-düşşâfî Muhammed), Beyrut 1413/1993,1, neş-redenin girişi, s. 19-29; Feth b. Hâkân el-Kaysî, Kalâ'idü'l-'ikyân (nşr. Hüseyin Yûsuf Haryûş}, Zerka 1409/1989, III, 636-640, 655-673; İbn Hayr, Fehrese, s. 437, 452; İbn Beşküvâl, eş-Şı-la(nşr. İbrahimel-Ebyârî),Kahire-Beyrut 1410/ 1989, II, 563-564; Dabbî. Buğyetü'l-müttemis(Ebyârî), II, 506-508, 577-578; İbnü'l-Ebbâr, el-Mu'cem fî aş frâbi'l-Kâçti'ş-Şadeft(nşr. İbrahim el-Ebyârî), Kahire-Beyrut 1410/1989, s. 223, 265-268; İbn Teymiyye, Mukaddime fi uşûlî't-tefsîr, Beyrut 1408/1988, s. 111-112; a.mlf., Mecmu'u fetâuâ, XIII, 361, 388; İbn Cüzey. Ki-tâbü't-Teshîl (nşr. M. Abdülmün'im el-Yûnusî-İbrâhimAtveîvâz), Kahire 1973,1, 17;Abdülbâ-kî b. Abdülmecîd el-Yemânî. İşâretü'L-ta'yîn fi terâcimi'n-nöhât ve'l-luğaoiyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb),Riyad 1406/1986, s. 176-177; Ebû Hayyân el-Endelüsî, Tefsîrü'l-Bahri'l-muhît, Kahire 1329, I, 9-11; Zehebî, A'iâmû'n-nübelâ', XIX, 587-588; Kütübî, Fevâtü'l-Vefeyât, II, 256; İbnü'l-Hatîb, el-lhâ(a, III, 540; a.mlf.. Euşâfü'n-nâs fı't-teuârîtf ue'ş-şıiât (nşr. M. Kemâl Şe-bâne), |Baskı yeri yok| 1977 (et-Türâsüpl-İslâ-mî), s. 43-44; Nübâhî. Târihti kudâti'i-Ende-lüs (nşr. Meryem Kasım Tavîl), Beyrut 1415/ 1995, s. 109, 141-142; İbn Ferhûn, ed-Dîbâ-cû'l-müzheb, II, 57-59; İbn Haldun. Mukaddime, III, 998; Ebû Zeyd es-Seâlibî, el-Ceuâhirü'l-fyisân (nşr. Ebû Muhammed el-Gumârî), Beyrut 1416/1996,1, 19-21;Süyûtî, Tabakâtü'l-müfessirîn (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1396/1976, s. 60-61; a.mlf.. Buğyetü'i-vu'ât.U, 73; Ebû Abdullah ez-Zerkeşî. Târîhu'd-deuletey-ni't*Muuahhidiyyeue't-Hafşiyye,Tunus 1289, s. 6; Dâvûdî, Tabakâtü'l-müfessirîn, 1, 260-261; İbn Hacer el-Heytemî. el-Fetâoa'l-hadlşe, Kahire 1409/1989, s. 242; Makkarî. tiefhu'Hîb, II, 526-528; Keşfu'z-zunûn, II, 1613; Şevkânî. Fet-hu'l-kadlr. I, 95,251; Hediyyetü'l-1 arifin. I, 502; Brockelmann. GAL, I, 412, 525; SuppL, 1, 732; Kehhâle, Mu.ccemü'l-mü'ellifin, V, 93; Bilmen. Tefsir Tarihi, Ankara 1960, II, 294-295; Abdülhay el-Kettânî, Fihrİsü'i-fehâris, II, 862-863; M. Abdullah İnan, 'Aşrü'l-Murâbıtîn üe'i-Muuahhidîn fİ't-Mağrib ue'I-Endelüs, Kahire 1384/1964, I, 325-328,458-459;Abdülvehhâb Abdülvehhâb Fâyid. Mennecü İbn cAttyye /T tefsîri'l-Ku.r'ânİ'l-Kerlm, Kahire 1973, s. 53-54, 63-78, 84, 88-91, 221-262, 294-299; ed-De/((üF(-B(b(iyogrâ/E/i'r-resâ'İU'l-câmiHyyefiMışr, Kahire 1976,1,475; J. M. Forneas. LosBanu Atiyya de Granada,Gra-nada 1976-77; Muhammed Hasan el-Gumârî, el-lmâmü'ş-Şevkânî müfessiren, Cidde 1401/ 1981, s. 124-125; Abdüsselâm Ahmed el-Kenû-nî. el-Medresetü'l-Kur'âniyye fı'l-Mağrib mi-ne'l-fettyVl-İslâmî ilâ İbn 'Atıyye, Rabat 1401/ 1981, s. 242; Nüveyhiz. Mu'cemü'l-müfessirin, I, 257; M. Hüseyin ez-Zehebî. et-Tefsîr oe'l-mü-fessirûn, Kahire 1405/1985, I, 230-234; Mustafa İbrahim el-Muşînî, Medresetü't-tefsîr fi't-Endelüs, Beyrut 1406/1986, s. 92-97; Mustafa ez-Zebbâh, Fûnûnü'n-neşri't-edebİ bi'l-Ende-(üs/"î?(//("7-Murâb(tİn. Beyrut 1987, s. 269-271; Tallâl Abdullah Mellûş, Takuîmü cehdi'l-mûs-teşrik Arthur Jeffery fi tahkikin li-mukaddime-Ü kitâbi'l-Mebânî li-nazmi't-me'ânt (yüksek lisans tezi, 1409/1989. Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd). s. tâ-kaf; Adnan Muhammed Zerzûr, 'Utûmü'l-Kur'ân: medhal ila tefsîri'l-Kur'ân ne beyânü i'câzth, Beyrut 1991, s. 81; Zeyd b. Abdülmuhsin Âl-i Hüseyin. Delâ'İlü'r-re-sâ'Ui'l-câmi'iyye fi'l-memieketi'l'Arabiyyeti's-Su'üdiyye, Riyad 1994, s. 144; M. Fadıl İbn Âşûr, et-Tefsîr ue ricâlüh. Kahire 1997, s. 59-80; Vincent J. Cornell. "'Ilm al-Qur'an in al-Andalus: the Tafsir Muharrar in the Works of Three Authors", Jusür, II, Los Angeles 1986, s. 63-81; 1bn 'Atıyye", DMBİ, IV, 314-316.

İBN ATTÂŞ

Abdülmelİk b. Attâş (ö. 487/1094) 460 (1068) yılı başlarından İtibaren yaklaşık otuz yıl süreyle İran'ın orta ve batı kısımlarından sorumlu Isfahan İsmâilî dâîsi.598

İBN AVN, ABDULLAH

Ebû Avn Abdullah b. Avn b. Ertabân el-Müzenî el-Basrî (Ö. 151/768) Hadis âtimi.66 (685) yılında Basra'da doğdu. 64 (683) yılında doğduğu da söylenmiştir. Dedesi Müzeyne kabilesinin mevâlîsinden olduğu için Müzeni nisbesiyle de anılır. Enes b. Mâlik'i görmüş; Saîd b. Cübeyr, İbrahim en-Nehaî, Şa'bî. Atâ b. Ebû Re-bâh, Hasan-ı Basrî ve İbn Şîrîn gibi birçok ünlü kişiden hadis dinlemiştir. Kendisinden A'meş. Şu'be b. Haccâc, Süfyân es-Sevrî, Abdullah b. Mübarek. Ezher b. Sa'd, Hüşeym b. Beşîr. Vekî' b. Cerrah, Yahya b. Saîd el-Kattân gibi âlimler rivayette bulunmuştur. Hadis münekkitleri onu güvenilir kabul etmekte, Yahya b. Maîn de her konuda güvenilir olduğunu söylediği İbn Avn'ı "sebt" ve "sika" diye nitelendirmektedir.

597 1994, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü598 bk. İsmâiüyye

Şu'be, eşsiz bir insan olarak tanıttığı İbn Avn'dan her gün hadis öğrenmeyi istediğini, onun tedlîs yapmaktan kurtulan iki kişiden biri olduğunu söylemekte, İbn Avn'ın şüpheli bilgisini başkasının kesin bilgisine tercih edeceğini belirterek onun ilmine olan güvenini ifade etmektedir. Süfyân es-Sevrî, Hişâm b. Hassan, Osman el-Bettî. Muâz b. Muâz, Abdullah b. Mübarek gibi âlimler de onun bir benzerini görmediklerini, Abdurrah-man b. Mehdî ise Irak'ta sünneti ondan daha iyi bilenin bulunmadığını söylemiştir. Kütüb-i Sitte müelliflerinin hepsi İbn Avn'dan rivayette bulunmuştur.Hadis rivayetinde son derece titiz davranan İbn Avn. yaklaşık yetmiş yıl kaldığı Basra'da bu sahanın önemli isimlerinden Eyyûb es-Sahtiyânî ve Yûnus b. Ubeyd'e saygısından dolayı onların vefatına kadar hadis rivayet etmedi. Kıraat ve fıkıh alanlarındaki bilgisiyle de tanınan İbn Avn, Re-ceb İSI'de (Ağustos 768) Basra'da vefat etti. Bu tarih 150 ve 152 olarak da zikredilmiştir. Cenaze namazını Basra Valisi Cemîl b. Mahfuz el-Ezdî kıldırdı.Varlıklı bir kişi olması yanında ibadet ve zühdüyle de tanınan İbn Avn az konuşur, güzel giyinir, ancak gösterişten son derece sakınırdı. Çevresindekilere Kur'an okumayı, sünnete sarılmayı ve insanlara zarar vermemeyi tavsiye ederdi. Talebesi Hârice b. Mus'ab onun faziletlerinden bahsederken yanında yirmi dört yıl kaldığını, meleklerin onun herhangi bir hatasını yazmış olacağına ihtimal vermediğini söylemektedir.

Bibliyografya :

İbn Sa'd, ei-Tabakât. VII, 261 -268; Buhârî. et-Târîlju'l-kebîr.V, 163;a.mlf.. et-Târîhu'ş-şağir, II, 111; İbn Ebû Hatim, el-Cerh i)e't-ta'dîl,\, 145-146; İbn Hibbân, eş-Şikât, VII, 3-4; İbn Asâkîr. Târîhu Dımaşk, XXXI, 326-374; Mizzî, Tehzİ-bû l-Kemâl, XV, 394-402; Zehebî, AUâmü 'n-nü-belâ', VI, 364-375; a.mlf., Tezkiretü'l-huffâz, I, 156-157; a.mlf., Târihu't-İslâm: sene 141-160, s. 460-465; İbn Hacer. Tehzîbü 't-Tehzîb, V, 346-349; Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî v.dğr., Meusü'atü ricâli't-kütübi't-tis'a, Beyrut 1413/ 1994, II, 325-326.

İBN AVN, MUHAMMET! B. ABDÜLMUÎN

Muhammed b. Abdilmuîn b. Avn b. Muhsin eş-Şerîf el-Hasenî (ö. 1274/1858) Mekke emîri.1204te (1790) Mekke'de doğdu. Buranın emirliğini yıllarca elinde tutan iki büyük aileden Zevî Avn'a mensuptur. 1041'-de (1631) kısa bir süre emirlik yapan Şe-rîf Abdullah b. Hasan'a nisbetle bu aileye Abâdile ismi de verilmiştir.İbn Avn uzun yıllar Türebe ve Asır bölgelerinin emirliğinde bulundu; ayrıca Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa, Vehhâbîler üzerine düzenlediği sefer sırasında (1811) Asîr civarındaki diğer bazı bölgelerin emirliğini de kendisine verdi. Ancak bir süre sonra idaresindeki kabilelerle anlaşmazlığa düştü ve Mehmed Ali Paşa'dan yardım istemek zorunda kaldı. Onun gönderdiği kuvvetlerle birleşerek âsi kabileleri mağlûp ettiyse de artık emirliğini sürdüremedi ve Mısır'a gitti (1239/1824). Bu arada Mekke Emîri Şerîf Yahya b. Sü-rûr'un, aralarındaki düşmanlıktan dolayı Şerîf Şenber b. Mübarek el-Mün'im'i öldürmesi üzerine (1242/1827) emirlikten alınmış, yeni emîr tayini işi uzayınca da bütün şeriflerin, kadının ve Mekke muhafızı Ahmed Paşa'nın ittifakıyla Şerîf Ab-dülmuttalib b. Gâlib vekâleten emirliğe getirilmişti. Ancak bu tayin asalet tasdiki için Mehmed Ali Paşa'ya yazıldığında paşa karara itiraz etmiş ve durumu bir raporla İstanbul'a bildirmesine rağmen emirlik için herhangi bir aday da göstermemişti; ayrıca İstanbul'dan gönderilecek şahsa karşı çıkması da muhtemeldi. Bunun üzerine Babıâli, kendi seçtiği birinin adını yazması için Mehmed Ali Paşa'ya isim yeri açık bir ferman gönderdi. Paşa fermana o sırada Mısır'da bulunan İbn Avn'ın adını yazdı ve böylece onu Mekke'ye emîr tayin etmiş oldu.599

Bu durumdan hoşlanmayan eski emîr Şerîf Yahya ile emirliği onaylanmayan Şerîf Abdülmuttalib birleşerek İbn Avn'ı Mekke'ye sokmamaya karar verdi-lerse de onun Mısır kuvvetlerinin himayesinde şehre girmeyi başarması üzerine Tâif ve Asîr taraflarına kaçtılar.Mehmed Ali Paşa'nın Osmanlı Devleti'-ne isyanı üzerine (1831) ona mensubiyeti dolayısıyla İbn Avn emirlikten alınarak yerine Şerîf Abdülmuttalib tayin edildi (1832). Fakat yeni emîr isyan yüzünden Mekke'ye giremedi. Dolayısıyla Babıâli'nin istememesine rağmen İbn Avn Mekke emirliğini sürdürdü. Bu tarihten sonra Mehmed Ali Paşa'nın emriyle çevrede İsyan halinde olan pek çok kabileyi itaat altına alan İbn Avn Asîr üzerine düzenlediği seferde ise âsilere yenildi. Emîrin bu yenilgiyi, Mekke muhafızı Ahmed Paşa'nın kendisine erzak göndermekte gösterdiği ihmale bağlaması yüzünden aralan açıldı. Durumu öğrenen Mehmed Ali Paşa ikisini de Mısır'a çağırdı ve onları dinledikten sonra İbn Avn'ı haklı gördü. Ancak koyduğu aracılar vasıtasıyla Mehmed Ali Paşa'yı İkna eden Ahmed Paşa kendisinin Mekke'ye dönmesini ve İbn Avn'ın Mısır'da kalmasını sağladı.Londra Antlaşması (1840) neticesinde Osmanlı Devleti ile Mehmed Ali Paşa arasındaki anlaşmazlık sona erince İbn Avn Mısır'dan Mekke'ye giderek tekrar emirlik görevini üstlendi ve antlaşmaya göre her ne kadar Mekke Mehmed Ali Paşa'nın idaresinden çıkmışsa da İstanbul İbn Avn'ın bu emirliğini tasdik etmek zorunda kaldı. 1851 yılına kadar devlete pek çok hizmeti geçen İbn Avn, özellikle Babıâli'nin emriyle Riyad Vehhâbî Emîri Faysal b. Türkî üzerine düzenlediği seferle onu itaat altına almayı başardı ve büyük takdir topladı. Bununla beraber aynı yıl oğullarıyla birlikte İstanbul'a çağrıldı ve yerine Şerif Abdülmuttalib tayin edildi. Ancak bir 599 Safer 1243/ Eylül 1827

müddet sonra yeni emîr, Cidde Valisi Kâmil Paşa İle anlaşamaması ve serkeşçe bazı hareketlerde bulunmasından dolayı azledilince İbn Avn tekrar emirliğe getirildi.600 Bunun üzerine Şerîf Abdülmuttalib İsyan ettiyse de yakalanarak Selânik'e sürüldü.İbn Avn 13 Şaban 1274'te (29 Mart 1858) Mekke'de öldü ve yerine oğlu Abdullah Paşa getirildi. İbn Avn'ın Abdullah Paşa'dan başka Ali, Hüseyin, Avn, Sultan, Abdüilâh adlı beş oğlu ve dört kızı daha vardı; bunlardan Ali ve Sultan hariç diğerleri Mekke emirliği yapmışlardır.Halk İbn Avn'ın idaresinden daima hoşnut kalmıştır. Meclisi âlim ve ediplerle dolardı; birçok şair onu öven şiirler yazmıştı. Aslında Mehmed Ali Paşa'nın adamı olmakla birlikte Osmanlı Devleti'ne de sadakat göstermiş ve iyi hizmet etmiştir; bu sayede ölümünden sonra ailesi uzun yıllar Mekke emirliğini elinde tutmuştur.

Bibliyografya :

BA. Cevdet-Dahiliye, nr. 1960, 8827; Ahmed b. Zeynî Dahlân. tjulâşatü'l-kelâm fi beyânı ümera'i'i-beledi'l-Harâm, Kahire 1305, s. 304, 320, 324-325; Cevdet. Tezâkir, I, 61, 106, 109-110, 117, 119, 121-123, 126, 132, 143-144, 146-148, 150; Lutfî. Târih, I, 279-280; IV, 11-12, 67; VIII, 84; İbrahim Rifat Paşa. Mir'âtü'l-Haremeyn, I, 366; Uzunçarşıh, Mekke-İ Müker-reme Emirleri, Ankara 1972, s. 121-128;a.mlf., "Hicaz Vali ve Kumandanı Osman Nuri Paşa'nın Uydurma Bir İrade ile Mekke Emİri Şerif Abdülmuttalib "i Azletmesi", TTK Belleten, X/ 39 (1946), s. 497-498, 513-514; Halil Merdem Bek, A'yânü'l-karnİ'ş-şâlis 'aşer fi'i-fikr ue's-siyâse ue'l-ictimâc, Beyrut 1977, s. 134-139; Abdurrahman er-Râfıî, 'Aşra Muhammed 'Alî, Kahire 1982, s. 309; Ziriklî. el-A'lâm (Fethul-lah), VI, 247-248; Arif Abdülganî, Târihti üme-râ'i Mekkete'l-Mükerreme.Dımaşk 1413/1992, s. 824, 826, 829, 834; Snouck Hurgronje, "Abdülmuttalib", /A, I, 100; A. J. VVensinck. "Mekke", a.e., VII, 641-643; et-Kâmûsü't-İstâml V, 573-574; " Abdülmuttalib b. Gâlib", DİA, 1, 273.

İBN AYYAŞ el-MAHZÛMÎ 601

İBN AZÎME

Ebü'l-Hasen Muhammed b. Abdİrrahmân b. Muhammed el-Abdî el-İşbîlî (ö. 543/1148) Endülüslü kıraat âlîmi.Endülüs'ün İşbîliye (Sevilla) şehrindendir. Ebû Abdullah Muhammed b. Abdurrahman es-Sarakustî'den ve kıraat âlimi Ebû Dâvûd Süleyman b. Necâh'ın torunu Ebû Bekir Hâzim b. Muhammed'den çeşitli rivayetleriyle kıraat okudu; İbnü't-Tallâ' el-Kurtubî ve Ebû Ali el-Gassânî-den hadis dinledi. Mekke'de bulunan Ebû Ma'şer et-Taberî'den İstifade etmek için Ebû Ali Mansûr b. Hayr ile birlikte hac yolculuğuna çıktı; Mısır'a ulaştığında Ebû Ma'şer'in ölüm haberini aidi (478/1085). Bu yolculuğu esnasında Kuzey Afrika, Mısır ve Hicaz'daki çeşitli ilim merkezlerine uğrayarak buralardaki âlimlerden faydalandı. Mekke'de Rezîn b. Muâviye, İskenderiye'de İbn Bellime, İbnü'l-Fahhâm ve Ebû Abdullah el-Hadramî, Mehdiye'de (Tunus) Ebû Abdullah el-Mâzerî gibi âlimlerden kıraat ve hadis dersleri aldı.İşbîliye'de uzun sûre imamlık yapan İbn Azîme pek çok öğrenci yetiştirmiş olup muhtelif kitapların rivayeti için onlara icazet vermiş; oğulları Ebû Amr Ayyaş ve 1jfeyl ile İbn Hayr el-İşbîlî, Ebû Mervân Ubeydullah el-İşbîlî ve Ebü'd-Dahhâk el-Fezârî gibi şahsiyetler onun talebeleri arasında yer almıştır. Bunlardan İbn Hayr Fehrese adlı kitabında İbn Azîme'den yaptığı rivayetlere yer vermiştir.Kitap ve risalelerinin manzum veya manzum eserlerin şerhleri olması şiirle ilgilendiği kanaatini vermektedir. Sadece görüştüğü hocalardan rivayette bulunmaya özen göstermesi onun güvenilirli-ğiyle yorumlanmış, olgun şahsiyetiyle çevresinde sevilen bir âlim olarak tanınmıştır. Zehebî, İbn Azîme ve oğullarının İşbîliye'de ilim ve kıraatteki dereceleriyle meşhur olduklarını belirtmektedir. Bilhassa sesinin güzelliği ve tecvid usullerine hâkimiyetiyle tanınan oğlu Ebû Amr Ayyaş babasının ilmî ve meslekî yolunu takip etmiştir. İbn Azîme Safer 543'te (Temmuz 1148) vefat etmiş olup bu tarih bazı kaynaklarda 540 olarak zikredilmektedir.Eserleri. İbn Azîme'nin Bâb fî şıîâti mehârici'l-hurûf adlı eserinin 900 (1495) yılında istinsah edilen bir nüshası Berlin Staatsbibliothek'te 602 bulunmaktadır.603 Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerhu Kaşîdeti'ş-Şukrâtısî 604 el-Ferîdetü'l-hlımşİY-ye fî şerhi'l-Kaşîdeti'l-tiuşriyye 605 Urcûze fi'1-kirâ'âti's-seb*; Kitâbü'l-öunye; Kitâbü'l-İfâde.

Bibliyografya :

600 26 Rebîülâhir 1272/5 Ocak 1856601 bk. Mugire b. Abdurrahman602 nr. 554,4 varak603 el-Fihrisü'Ş'Şâmil, 1, 60604 Ebû Muhammed Abdullah b. Yahya eş-Şukrâtısî'nin sîretle ilgili kasidesinin şerhidir605 Ebü'l-Hasan Mi b. Abdülganîel-Husrînin Nâfi" b. Abdurrahman kıraatiyle ilgili kasidesinin şerhidir; İbn Hayr, son İki kitabı hocası İbn Azîme'den okuduğunu ve rivayeti için ondan icâzetaldığını ifade etmektedir

İbn Hayr. Fehrese, I, 74, 419-420; İbnü'l-Eb-bâr, et-Tekmile, Madrid 1886,1,178-179;Zehe-bî. MaVı/etü'Hrurrâ'lMtıkulaç), II, 977-978; 111, 1107, 1122, 1140; a.mlf.. Târîhu'l-lslâm: sene 541-550, s. 164; İbnü'l-Cezerî, ûâyetü 'n-nıTıâ-ye, II, 166-167; Makkarî, Nefhu'Hîb, II, 155-156; Hediyyetü'l-'ârifin., II, 89; lzâhu'1-mek-nün, I, 57; II, 189, 231; Ziriklî, el-A'lâm, VII, 64; el-Fthrisü'ş-şâmit: 'Ulûm.ü'1-Kur'ân, mahtûtâ-tü't-tecoîd (nşr el-Mecmau'l-melikî li-buhûsi'l-hadâreti'l-islâmiyye), Amman 1406/1986,1, 60.

İBN AZZÛZ, MUHAMMED MEKKÎ

Ebû Abdillâh Muhammed el-Mekkî b. Mustafâ b. Muhammed b. Azzûz el-İdrîsî el-Hasenî (1853-1915) Tunuslu âlîm.Tunus'un Cezayir'e yakın güneybatı bölgesinde eski küçük bir şehir olan Nefta'da doğdu. Hasenî nisbesiyle anılmış olmasından şerîf sülâlesine mensup olduğu anlaşılmaktadır. Cezayir şehrinin güney doğusundaki Zâb bölgesinde Biskre'ye bağlı küçük yerleşim birimlerinden olan Burc'dan göç etmiş, Halvetiyye-Hifniyye tarikatının kollarından Rahmâniyye tarikatına bağlı bir aileden gelen İbn Azzûz'a, amcası Muhammed el-Medenî tarafından Ebû Tâlib el-Mekkî'den manen feyiz alması temennisiyle Mekkî nisbesi verilmiş, büyük dedesi dolayısıyla da İbn Azzûz lakabıyla şöhret bulmuştur. İlk öğrenimini ailesinin mensup olduğu tarikat çevresinde tamamladı ve babasının ölümü üzerine (1282/1866) genç yaşta Azzû-ziyye tarikatının şeyhi oldu. Vezir Hayreddin Paşa tarafından Nefta'ya önce müftü (1880), daha sonra kadı olarak tayin edildi. 1891 yılında Tunus şehrine geçerek yörenin önemli bir eğitim kurumu olan Câ-miu'z-Zeytûne'de ders vermeye başladı. İbn Azzûz ilmî seyahat amacıyla Mısır, Hicaz ve Şam'a gitti. Seyahat ettiği yerlerde ilim ve tasavvuf çevrelerinin yanı sıra siyasî ve idarî çevrelerce de büyük ilgi gördü. Cezayir'e yaptığı çeşitli ziyaretler sırasında halkı işgalcilere karşı ekonomik boykota teşvik etmesi üzerine Fransızlar tarafından takibata uğradı. Bu baskılardan dolayı çok zengin kütüphanesiyle birlikte İstanbul'a göç etmek zorunda kaldı (1895). İstanbul'a gelişinden kısa bir süre sonra 11. Abdülhamid tarafından Darülfünun ve Medresetü'l-vâizîn'e müderris olarak tayin edildi. İstanbul'da vefat eden İbn Azzûz Beşiktaş'taki Yahya Efendi Dergâhı naziresine defnedildi.İbn Azzûz'un eserlerinin incelenmesinden onun Mâliki mezhebine ve tasavvuf ilkelerine sıkı sıkıya bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Haberî sıfatların te'vil edilmesine karşı çıkarak bu konuda Selefi bir yöntem takip eden müellif, evrenin yara-tılışıyla ilgili olarak Kur'an'da geçen "gün" kavramından bilinen günün kastedildiğini söylemektedir. Ona göre evliya olarak nitelenen kişilere melekler ilhamda bulunur ve bu yolla zayıf kabul edilen bazı hadislerin aslında sahih olduğu kendilerine bildirilebilir. Ayrıca şeytan, velî mertebesine ulaşmış bir kulu doğru yoldan çıkarma konusunda başarısız kalacak ve eninde sonunda ona teslim olacaktır. Memleketin ıslahı, devlet ve miliet işlerinin düzgün gitmesi için örgün eğitimin önemini vurgulayan İbn Azzûz eğitimde en büyük payın fen bilimlerine ayrılmasını istemekte, ilimle din arasında gerçekte bir çatışma olmadığını ifade etmektedir.

Eserleri.

İbn Azzûz akaid, tefsir, hadis ve fıkıh gibi dinî ilimler yanında matematik, astronomi ve şiirle ile de ilgilenmiştir. Çeşitli konulara dair risale hacmindeki eserlerinden bazıları Ali Rızâ et-Tûnisî tarafından Resâ'ilü İbn 'Azzûz adıyla yayımlanmıştır (Dımaşk 1404/1984). Bu risalelerden bazıları şunlardır: 1. Akide-tü'1-İslâm. Müellifin Darülfünun ve Med-resetü'I-vâizîn'deki hocalığı sırasında öğrencileri için soru- cevap tarzında hazırladığı muhtasar bir risale olup 606 Mekteb-i Sultanî muallimlerinden Rıfat Bey tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir (İstanbul 1328). 2. el-Ecvibetü'1-Mekkiyye 'ani'l-es'ileti'l-Hicâziyye. Tâif ten Abdülhafîz b. Osman el-Kârî tarafından yöneltilen Kur'an'ın modern bilimler ışığında tefsir edilmesine ilişkin kırkbeyitliksoru demetine 607 İbn Azzûz'un verdiği cevaplardan oluşan 175 beyitlik bir risaledir.608 3. Uşûlü'l-hadîş. Müellifin Darülfünun ve Medre-setü'l-vâizîn'deki öğrenciler için hazırladığı bu risalesinin 609 ilk baskısı İstanbul'da yapılmış (1332), diğer medreselere de ders kitabı olarak dağıtımı sağlanmıştır. 4. Hey etü'n-nösik fî enne'l-kabza fi'ş-şalâti nüve mezhe-bü'1-İmâm Mâlik.610 Mâlikî mezhebine göre namazda kıyam esnasında elleri bağlama konusunu ele alan risale ilk defa İstanbul'da basılmış (1327), ikinci baskısı Mürşidü'l-hâ'iz fîşaîâti's-sâdil ve'1-kâbiz adlı eserin içinde Kahire'de gerçekleştirilmiştir (1382). 5. es-Seyfü'r-rabbânî hınuki'1-mu-teriz fale'l-ğavşi'l-Mnt Ali b. Muham-med el-Karamânî tarafından Abdülkâdiri Geylânfye eleştiri niteliğinde kaleme alınan Risâletü'l-Hakki'z-zâhir îî şerhi hâli'ş-şeyh 'Abdilkâdir adlı risaleye reddiye olarak yazılmış olup 611 Tunus (1310) ve Bombay'da (1318) yapılmış iki baskısı daha vardır. 6. et-Tekrârü'1-mühezzeb ü halli terâci-mi'l'Cevheri'l-müretteb. Müellifin Tunus'ta iken yazıp okuttuğu 606 Resâ'ilö. İbn 'Azzûz, s. 75-100; Süleymaniye Ktp.r İzmirli İsmail Hakkı, nr. 3700607 a.g.e., s. 101-105;Süleymaniye Ktp., Hasan Hay-ri-Abdullah Efendi, nr. 74608 a.g.e.,s. 105-114609 a.g.e, s. 347-359; Süley-maniyeKtp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 240610 a.g.e., s. 31-74; Süleymaniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 620611 a.g.e., s. 137-254; Süleymaniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 1177

astronomiye dair el-Cevherü'l-müretteb adlı manzum risalesinin şerhidir.612 İlk defa Tunus'ta yayımlanan risalenin (1302) sonuna esere yazılan çeşitli takrizler de eklenmiştir.613 Bağdatlı İsmail Pa-şa'nın bazılarını kaydettiği 614 İbn Azzûz'a ait eserlerin geniş bir listesini Ali Rızâ et-Tûnisîffesâ'i-lü İbn ÎAzzûz'un sonunda vermektedir.615

Bibliyografya :

Muhammed Mekkî İbn Azzûz, Resâ'il (nşr. Ali Rızâ et-Tûnisî), Dımaşk 1404/1984, tür.yer.; Serkîs. Mu'cem, II, 1787-1788; Mahlûf. Şecere-tü'n-nûr, I, 423; Brockelmann. GAL Suppl., II, 888; îzâhu'l-meknûn, 1, 60, 329, 614; II, 166, 183, 251, 436, 477, 533, 605; Ziriklî, el-A'tâm, VII, 330-331; Kehhâle. Mu'cemü'l-mû'ellirın, XIII, 4; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü'l-fehâris, I, 39, 50; II, 774, 793, 856-861, 874, 877; Muhammed Muvâide, Muhammed el-tjıçtir Hüseyin: hayâtühû ue âşâruh, Tunus 1974, s. 25;A. H. Green, The Tunisİan Ulema 1873-1915, Lei-den 1978, s. 175-176; Âdil Nüveyhiz, Mu'cemO a'lâmi'l-Cezâ'lr, Beyrut 1400/1980, s. 231-232; özeğe, Katalog, V, 2146; Mahfuz, Terâcimû'l-mü'ellirın, ili, 382-390; Muhammed Hoca. $afa-hâtmin târihi Tûnis{nşr. Hammâdîes-Sâhilî-el-Cîlânîb. Yahya), Beyrut 1986, s. 174;Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî, Mu'cemü'l-a'lâm, Lima-sol 1987, s. 799; Seyyid Ali Âl-i Dâvûd. "İbn 'Azzûz", DMBİ, IV, 290-291.

İBN AZZÛZ, MUSTAFA B. MUHAMMED

Ebü'n-Nuhbe Mustafâ b. Muhammed b. Azzûz el-İdrîsî el-Hasenî (ö. 1282/1866) Halvetî-Hifnî şeyhi.Cezayir'in güneyindeki Zâb bölgesinde Biskre'ye bağlı küçük bir yerleşim birimi olan Burc'dadoğdu. Soyu Hz. Hasan'a ulaşır. Babası, Halvetiyye-Hifniyye tarikatının kollarından Rahmâniyye tarikatı şeyhi idi. Meşâyihten olan dedelerinin Burc'-da açtıkları zaviyede yetişen İbn Azzûz tahsilini burada tamamladı. Daha sonra Tuvelka'ya giderek babasının halifesi Ali b. Ömer'e intisap etti. Seyrü sülûkünü onun yanında tamamlayıp hilâfet aldıktan sonra Burc'a döndü (1258/1842). Bir süre sonra Biskre'nin Fransız işgaline uğraması sebebiyle Tunus'a giderek Nefta'-ya yerleşti. Burada bir zaviye açıp irşad faaliyetine başlayan İbn Azzûz'ün, mensup olduğu Halvetiyye tarikatının seyrü sülük usulünde yaptığı bazı değişiklikler ve kolaylaştırıcı uygulamalar çevresinde kısa zamanda çok sayıda dervişin toplanmasını sağladı. İsteyenlere ağır bir riyazet uygularken sıradan insanlar için beş vakit namazı yeterli görüp sadece kelime-i tevhid zikrine devam etmelerini tavsiye etmesi onun bu uygulamaları arasındadır.Güçlü hitabetiyle tanınan İbn Azzûz, halk üzerindeki manevî nüfuzu sebebiyle Tunus hükümeti tarafından 1864'te isyan hareketi başlatan kabileleri yatıştırmakla görevlendirildi ve âsilerin lideri İbn Gızâhum ile görüştü. Yöredeki kabileleri ve yerleşim birimlerini dolaşarak bu görevini başarıyla yerine getirdikten sonra hacca gitti. Hac dönüşü zaviyesinde irşad faaliyetine devam eden İbn Azzûz Zilhicce 1282 (Mayıs 1866) tarihinde Nefta'da vefat ederek zaviyesine defnedildi.Kendi adına nisbetle Azzûziyye diye anılan tarikatının silsilesi Ali b. Ömer, babası Muhammed b. Azzûz, Muhammed b. Abdurrahman el-Ezherî vasıtasıyla Hif-niyye tarikatının kurucusu Muhammed b. Salim el-Hifnfye ulaşır. Kaynaklarda, çok sayıda halife yetiştirdiği ve mensuplarının boyunlarına taktıkları beyaz teş-bihlerle tanındıkları kaydedilmektedir. Sû-fîliğinin yanı sıra Mâlik! fa kini olarak da tanınan İbn Azzûz Tunuslu meşhur âlim Muhammed Hıdır Hüseyin'in anne tarafından dedesidir.İbn Azzûz'ün Behcetü'ş-şâ'ikin îî rav-zati'l-envâr li'l-'âiiiîn, Risale fi's-sülûk ile't-tarîkati'l-Halvetiyye, Risale îî me-nâkıbi 'Alî b. 'Ömer et-Tuvelî adlı eserleri bulunmaktadır. Bunlardan tasavvufa dair manzum bir eser olan Behcetü'ş-şâ'ikin oğlu İbn Azzûz Muhammed Mekkî tarafından şerhedilmiştir.616

Bibliyografya :

İbn Ebü'd-Dıyâf. İthâfü ehli'z-zamân bi-ahbâ-ri mülûki Tûnis ue 'ahdi'l-emân, Tunus 1964, 1,142; Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, s. 391; Hediyye-tü'l-'ârirın.ll, 458; îtâhu'l-meknûn, 1,201;Kehhâle, Mu'cemû'l-mû'etlİfinJtt, 882; Muhammed Muvâide, Muhammed el-Hıdır Hüseyin: haya-tühü ue âşâruh, Tunus 1974, s. 22-25; L. C. Brown, The Tunbia of Ahmad Bey 1837-1855, Princeton 1974, s. 177-178; A. H. Green, The Tunisİan ulama 1873-1915, Leiden 1978, s. 58, 175; Âdil Nüveyhiz. Mu'cemü a'lâmi'l-Cezâlr, Beyrut 1400/1980, s. 232-233; Mahfuz, Terâci-mü't-mü'elUrın, Hl, 379-381; D. S. Margoliouth, "Rahmâniyya". E!2 (İng), VIII, 399.

612 a.g.e., s. 371-393613 s. 393-398614 îzâhu't-mek-nûn, I, 60, 329, 614; II, 166, 183,251,436, 477, 533, 605615 s. 425-429; ayrıca bk. Mahfuz, III, 384-389616 Mahfuz, III, 381

İBNBÂB 617

İBN BÂBEŞÂZ

Ebü'l-Hasen Tâhir b. Ahmed İdrîs b. Bâbeşâz el-Mısri el-Cevherî (ö. 469/1077) Arap dili âlimi.Mısır'da doğdu ve orada yetişti. Mücevher taciri olan babası aslen Deylemlidir. Dedelerinden Bâbeşâz'a 618

nisbetle İbn Bâbeşâz olarak, ayrıca babasının vefatından sonra inci ticaretine devam ettiğinden Cevheri nisbesiyle anılır. Hatâb et-Tebrîzî, Kasım b. Muhammed el-Vâsıtî ve Yûsuf b. Ya'kûb en-Necîremî başta olmak üzere zamanının önde gelen âlimlerinden dil, edebiyat ve kıraat dersleri alan İbn Bâbeşâz, ticaret için gittiği Bağdat'ta tahsilini ilerletme imkânı buldu. Daha sonra tekrar Mısır'a döndü. Fatımî Halifesi el-Müstansır-Billâh zamanında Dîvân-ı İnşâ'ya kâtip olarak tayin edildi. Bir yandan da Fustaftaki Amr b. Âs Camii'nde dil ve kıraat dersleri verdi. Bu görevleri sırasında önemli maddî imkânlar elde etti. Son yıllarında Dîvân-ı İnşâ'daki görevinden ayrılarak zâhidâne bir hayat yaşamaya başlayan İbn Bâbeşâz günlerini Amr b. Âs Camii'ndeki odasında ibadetle ve eser telifıyle geçirdi. Gramer kuralları ile onların yorum ve tahlillerine, mektup yazma esasları ile imlâ kurallarına dair olan on beş ciltlik Tcfiîka fi'n-nahv adlı eserini bu dönemde kaleme aldı. Daha sonra TaHîku'l-ğurie olarak da anılan eser vasiyet ve silsile yoluyla üç dört nesil boyunca korunmuş, sırasıyla öğrencisi Muhammed b. Berekât es-Saîdî'den (ö. 520/1126) İbn Berrî'ye (ö. 582/1187), ondan da Ebü'l-Hüseym en-Nahvfye intikal etmiştir. İlme son derece meraklı olan Mısır Eyyûbî Hükümdarı kadar ulaşan eserin zamanımıza intikal edip etmediği bilinmemektedir.İbn Bâbeşâz 4 Receb 469'da (1 Şubat 1077) vefat etti. Fatımî bürokrasisinde görev alması sebebiyle Şiî olduğuna dair bazı rivayetler bulunmaktadır. Muhammed b. Berekât es-Saîdî ve Ebü'l-Kâsım İbnü'l-Fahhâm Öğrencileri arasında zikredilir.

Eserleri,

l. el-Mukaddimetü uhsibe 619 fî fenni'l-'Arabiyye. Kısaca el-Muhte-seb adıyla da anılan kitap genellikle "mu-kaddime" veya "muhtasar" isimleriyle kaleme alınan ve Arap dilinin öğretiminde önemli yeri olan eserlerden biridir. İbn Bâbeşâz'ın ei-Mukaddime'sinin daha önce Halef el-Ahmer, Ebû Ömer el-Cer-mî, Ebû Ca'fer en-Nehhâs, İbn Fâris ve Ebû Abdullah el-Mutarriz tarafından kaleme alınan muhtasarlardan farkı daha ayrıntılı olmasıdır. İsim, fiil. harf, ref. nasb. cer, cezm. âmil, tâbi ve hat olmak üzere on bölüme ayrılan eserde önce bölümler tanımlanmakta, daha sonra bunlar kısımlara ayrılarak Arap gramerinde öğrenilmesi zaruri olan konular açıklanmaktadır. İbn Bâbeşâz eserin sonunda, gramer öğrenmek isteyenler için bu kitapta verilen bilgilerin yeterli olduğunu söyleyerek hem muhtasarının muhtevasına ışık tutmakta hem de ana hatlarıyla gramer öğretiminin önemini vurgulamaktadır. Eser, Hüsâm Saîd en-Naîmî tarafından el-Mukaddimetü'i-muhsibe fî mi'n-nahv adıyla neşredilmiştir (Bağdat 1970). Müellifinel-Hâdî 620 adıyla şerhettiği eseri 621 Abdüllatîf el-Bağdâdî Şerhu Mukaddimeti İbn Bâbeşâz (manzum), Yahya b. Hamza el-Müeyyed el-Hâşırli-fevâ'idi Mukaddimeti Tâhir, Ahmed b. Osman ez-Zebîdî Şerhu Mukaddimeti İbn Bâbeşâz, İbn Hütayl 'Limdetü ze-vi'Uhimem 'ale'l-Muhsibe fî 'Hmeyi'l-îisân ve'1-kalem ve Abdüllatîf eş-Şercî el-Lümtfu'l-Kâmiliyye İî şerhi Mukaddimeti İbn Bâbeşâz adıyla şerhetmiş-lerdir.622 el-Mukaddi-me, Muhtaşarü'I-Muhteseb adıyla İbn Usfûr tarafından ihtisar edilmiştir. 623

2. Şerhu Kitâbi'l-Cümel li'z-Zeccâcî. Zeccâcî'nin nahve dair el-Cümelü '1-kübrâ adlı eserinin şerhidir.624 İbn Bâbeşâz'ın kaynaklarda Ta'lîku'l-ğurfe, Şerhu Uşûli İbni's-Serrâc ve Şerh.u'n-Nuhbe adlı eserleri de zikredilmektedir.

Bibliyografya :

İbn Bâbeşâz. et-Makaddİmetü't-muhsibelnşı Hüsâm Saîd en-Naîmî), Bağdad 1970, s. 3-8; Halef el-Ahmer. el-Mukaddtme, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2358/4; Kemâleddin el-En-bârî. Nüzhetü'l-eUbbâ' (nşr. M. Ebü'l-Fazl İbrahim), Kahire 1386/1967, s. 231; Yâküt. Mu'ce-mü'l-üdebâ\ XII, 17-19; İbnü'l-Kıftî. Inbâhû'r-ruuât, II, 95-97; İbn Hallikân. Vefeyht, II, 515-517; Abdülbâki b. Abdüimecîd el-Yemâni. Işâre-tü't-ta'yîninşı Abdüimecîd Diyâb). Riyad 1986, s. 151-152; Zehebî. A'tâmü'n-nübelâ', XVIII, 439-440; a.mlf.. el-c!ber, III, 617 bk. Amr b. Ubeyd618 Bâb-ı Şâz / Bâb b. Şâz619 l-mufyassibe/'l-muh tesibe620 el-Cümelü'l-hâ-diye fi şerhi'l-Mukaddİmeti'l-kâfıye621 nşr. HâlidAbdülkerîm, MI, Kuveyt 1976-1977; nşr. Abdüllatîf Şerîf, Kahire 1978622 yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 301;Supp!., I, 529623 Fah-reddin Kabâve, s. 68624 yazmaları İçin bk. Brockelmann, GAL SuppL, 1,171

271; Safedî, el-Vâfî, XVI, 390-391; Fîrûzâbâdî, el-Bülğa fi terâcimi e'İmmeti'n-nahv ve'l-tuğa{r\şr. Muhammedel-Mısrî), Kuveyt 1987, s. 116-117;Süyûtî. Buğye-tü'l-uucât,\\, 17; Keşfü'z-zunûn, 1,111,423,603;II, 1612,1794, 1804;Hediyyefü7-târi/în,II,429; Brockelmann. GAL, I, 301; Suppl., I, 171, 529; Fahreddin Kabâve, İbn ıÜşfür üe't-la$rîf, Beyrut 1401/1981, s. 68; Ömer Ferruh. Târîhu'l-edeb, III, 177-178; Ziriklî, eM'/âmlFethullan), III, 220; Muharrem Çelebi, "Muhtasar Nahiv Kitaplarına Bir Bakış", DÜİFD,V{ 1989), s. l-31;îrân-nâz Kâşiyân. "tbn Bâbşâz", DMBİ, 111, 56-57; M. G. Carter, "Tabir b. Ahmad b. Babashâdh", £F(İng.),X, 102-103.m

İBN BÂBEVEYH, EBÜ'L-HASAN

Ebü'l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Bâbeveyh el-Kummî (ö. 329/941) İmâmiyye Şîası'nın önde gelen âlimlerinden.Kum'da dünyaya geldi. Kaynaklarda doğum tarihi belirtilmemişse de gençlik döneminde on birinci imam Hasan el-Aske-rfnin (ö. 260/874) hayatının son yıllarında kendisi hakkında tevki'* geldiği yolundaki rivayet 625 dikkate alındığında 24O'lı (854) yıllarda doğduğu söylenebilir. Çok sayıda ilim adamı yetiştiren Bâbeveyh (Bâbûyeh) ailesine mensup olup daha çok İbn Bâbeveyh Ali b. Hüseyin şeklinde, bazan da Sadûk lakabıyla anılır. Aynı lakapla anılan ve kendisinden daha meşhur olan oğlu Şeyh Sadûk İbn Bâbeveyh İle karıştırılmaması için es-Sadûku"l-ewel şeklinde zikredilir.Hayatı hakkındaki bilgiler çok sınırlı olan İbn Bâbeveyh devrindeki önemli âlimlerden fıkıh ve hadis dersleri aldı. İbrahim b. Abdüs el-Hemedânî, Ahmed b. İdrîs, Ahmed b. Ali et-Tiflîsî, Habîb b. Hüseyin el-Kûfî, Hasan b. Ahmed el-Kummî, Mu-hammed b. Hasan es-Saffâr gibi hocaların öğrencisi oldu.626 Şîa geleneği içinde imamlardan nakledilen rivayetleri ezberleyerek dikkat çekti ve ailesinin de nüfuzuyla bunları etrafında oluşan halkaya yaymaya başladı. 0 sırada Sâmerrâ'da bulunan on birinci imam Hasan el-Askeri, Allah'ın rızâsına ulaşması ve hayırlı çocuklara sahip olması yönündeki duasının yanı sıra kendisine dinin bazı ibadet ve ahlâk prensiplerini hatırlatıp gece namazı kılması gerektiğini belirten bir mektup gönderdi.627 İmamın mektubu ile şevki daha da artan İbn Bâbeveyh irşad faaliyetlerine devam etti. Hasan el-Askerî'nin vefatından sonra onun Muhammed adında bir oğlunun bulunduğu ve babasının ölümü üzerine gizlendiği fikrine katılarak imamın naibi sıfatıyla ortaya çıkan Ebû Amr Osman b. Saîd'İ destekledi. Gizli imamın vekilliği iddiasında bulunan diğer sefirleri reddeden, bir ara Kum'da oturup hem kendisini on ikinci imamın vekili olarak takdim eden hem de bazı tasavvuf! görüşler ileri süren Hallâc-ı Mansûr'la tartışmalar yaptı ve onun bir daha geri dönmemek üzere Kum'u terketmesini sağladı.628 Ardından Irak'a giden İbn Bâbeveyh üçüncü sefir Hüseyin b. Rûh ile görüştü. Yeniden Kum'a döndüğünde Şiî görüşlerin yayılması için büyük çaba harcadı. Özellikle Hz. Ali'nin imameti konusunda muhataplarıyla yoğun tartışmalara girerek bazı kimselerin Şiî düşünceyi benimsemesini sağladı. Bu arada Ali b. Ca'fer b. Esved aracılığıyla imamın sefıriyle ilişkisini devam ettirdi. Şiî kaynaklarında yer alan rivayetlere göre o zamana kadar erkek çocuğu olmayan İbn Bâbeveyh, Allah'ın kendisine sâlih bir oğul vermesi için dua etmesi niyazında bulunduğu mektubunu gizli imam Muhammed el-MehdTye ulaştırılmak üzere sefire göndermiş, Muhammed el-Mehdî de sefir aracılığıyla yolladığı cevabî mektubunda dua ettiğini ve Allah'ın yakında kendisine hayırlı iki erkek evlât vereceğini müjdelemiş, çok geçmeden de Muhammed ve Hüseyin adları verilen çocukları dünyaya gelmiştir.629 İbn Bâbeveyh Kum'da vefat etti ve burada yedinci imam Mûsâ el-Kâzım'ın kızı Fâtıma'mn kabrinin yakınında defnedildi. Türbesi günümüzde Kum'un önemli ziyaret yerlerinden biridir.İbn Bâbeveyh, başta oğullan Şeyh Sadûk ve Hüseyin olmak üzere çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Bunlar arasında Ahmed b. Dâvûd el-Kummî, Ebü'l-Kâsım Ca'fer b. Muhammed Kavleveyh, Hüseyin b. Hasan b. Muhammed b. Bâbeveyh, Selâme b. Muhammed b. İsmail, Abbas b. Ömer b. Abbas ve Hârûn b. Mûsâ et-Tellakberî en meşhurlarıdır.On birinci imamla on ikinci İmamın gay-bet-i suğrâ döneminde yaşayıp sefirler devrini idrak eden İbn Bâbeveyeh, İsnâ-şeriyye'nin çeşitli safhalardan geçtiği bir dönemde bir taraftan imamlardan gelen rivayetleri toplarken diğer taraftan toplumun fıkhî meselelerini çözmeye çalışmıştır. Kaynaklar, onun Şia'nın önemli merkezlerinden Kum'un başta gelen hadis ve fıkıh âlimlerinden biri olduğunu kaydeder. Ancak İbn Bâbeveyh'in hadis-çiliğiyle fikıhçılığını birbirinden ayrı görmemek gerekir. Zira o dönemde Şîa fıkhı henüz gelişmemiş olduğundan İbn Bâbeveyh re'y ve içtihada yer vermeden sadece rivayetler çerçevesinde fıkıh çalışmaları yapmıştır. Şiî anlayışa göre imamlardan nakledilen sözler de hadis kapsamında değerlendirildiğinden İbn Bâbeveyh, bunların derleme faaliyetlerine iştirak etmekle kalmayıp aynı zamanda isnadla ilgili bazı kurallar da belirlemiştir. Oğlu Şeyh SadûkMen lâ yahdurühü'1-fa-kih'in mukaddimesinde faydalandığı kaynakları zikrederken özellikle babasının da ismini anmaktadır. Öte yandan bölgedeki âlimlerle imamet konusunda

625 Hânsârî, IV. 273626 diğer hocaları için bk. el-İmâme ue't-tebşıra, önsöz, s. 25-28627 Hânsârî. IV, 273-274; M. Rızâ el-Hakîmî, s. 372-373628 Ebû Cafer et-Tûsî, Kitâbü'l-Ûaybe, s. 402-403629 İbn Bâbeveyh el-Kummî, Kemâ-lü'd-dîn, II. 502-503

tartışmalar yapan İbn Bâbeveyh'in Muhammed b. Mukâtil er-Râzî ile yaptığı münazara meşhur olmuş ve daha sonra bazı talebeleri tarafından kitap haline getirilmiştir.

Eserleri.

İbn Bâbeveyh'in çok sayıda eser yazdığı belirtilmektedir. İbnü'n-Ne-dîm, eserlerinden hiçbirinin adını verme-mekle birlikte oğlu Şeyh Sadûk'tan naklen onun yazdığı kitap sayısının 200 dolayında olduğunu kaydeder. 630

Günümüze birkaçı intikal eden bu eserlerden yirmi kadarının adı kaynaklarda zikredilir.631 I.Kitâbü't-Tev-Md. 632

2. el-İmâme ve't-tebşıra mine'l-hayre. Müellifin günümüze kadar gelen en önemli eseri olup imamet ve gaybet konusunu ele almaktadır. Yirmi iki bab halinde seksen yedi hadisten oluşan eserde Hz. Âdem'den itibaren her peygamberin bir vasisi olduğu, yeryüzünün hiçbir zaman hüccetsiz kalmayacağı. Resûl-i Ekrem'den sonra soyundan gelenlerin onun vasisi olarak görev yapacağı belirtildikten sonra Hz. Ali'den başlayarak sekizinci imam kabul edilen Ali er-Rızâ'nın imâ-metiyle ilgili rivayetler sıralanır. Kendisi on ikinci imam Muhammed el-Mehdî dönemine kadar yaşadığı halde eserde diğer imamlarla ilgili rivayetlerin bulunmayışı dikkat çekicidir. Bu husus, imam sayısını on iki ile sınırlayan düşüncenin henüz yeterince olgunlaşmamasmdan kaynaklanmış olabilir. Nitekim bu boşluğu doldurmak amacıyla eserin neşrinde diğer imamlarla ilgili rivayetler "el-Müsted-rek li'1-îmâme ve't-tebşıra mine'l-hayre" adıyla eserin sonuna eklenmiştir 633 Medresetü'1-İmâm el-Mehdî tarafından yayımlanan eserin (Kum 1985) bir başka neşrini Muhammed Rızâ el-Hü-seynî gerçekleştirmiştir (Beyrut 1987). 3. Kitâbü'ş-ŞerâY. Fıkhın ana konularıyla ilgili olarak imamlardan nakledilen rivayetlerin yer aldığı ve hayli hacimli olduğu belirtilen eserin bir kısmı Kâzımiyye'deki özel bir kütüphanede bulunmaktadır. 634

4. Kitâbü 't-Tefsîr. Müellif hakkında bilgi veren bütün kaynaklarda adından bahsedilmektedir.İbn Bâbeveyh'in kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Kitâbü'l-Vudû, Kitâbü'ş-Şalât, Kitâbü'1-Cenâ Hz, Kitâbü'l-İhvân, Kitâbü'n-Nisâ ve'I-vildân, Kitâbü'n-Nikâh, Kitâbü Menâsiki'î-hac, Kitâbü'l-Mevâriş, Kitâbü'LMfiâc, Kitâbü1-Mantık, Kitâbü't-Tıb.

Bibliyografya ;

Ebü'l-Hasan İbn Bâbeveyh, el-İmâme ue't-tebşıra mine'l-fyayre. Kum 1985, Önsöz, s. 25-28; İbn Bâbeveyh el-Kummî. Men lâ yattçluru-hü'l-fakih, Beyrut 1401/1981,1, 5;a.mlf.. Ke-mâiü'd'dîn ve temâmü'n-nicme{nşr. Ali Ekber el-Gaffârî), Kum 1405, II, 502-503; İbnü'n-Ne-dîrri, el-Fihrist, Kahire 1348, s. 291; Necâşî. er-Ricâl (nşr. M. Cevâd en-Nâînî), Beyrut 1408/ 1988,11, 89-90; Ebû Ca'fer et-Tûsî. et-Flhrist, Beyrut 1403/1983, s. 123;a.mlf.. Kitâbü'l-Ûay-be (nşr. İbadullah Tahrânî - Ali Ahmed Nâsıh), Kum 1411, s. 308-309, 320, 402-403; Nûrullah et-Tüsterî. Mecâtisa'l-mü*mintn,Tahran 1365 hş., 1,453-454; Hânsârî. Raoiâtü'l-cennât. Kum 1391, IV, 273-280; Âgâ Büzürg-i Tahrânî, Ta-bakâtü a'/âmı'ş-Şî'a (nşr. Ali Naki el-Münzevî), Beyrut 1390/1971,s. 185;a.mlf., ez-Zetfa ilâte-şânîfı'ş-Şfa. Beyrut 1403/1983,1, 382; II, 341, 351; IV, 241, 275, 480; V, 149; XIII, 46-47; XV, 58,138; XVII, 69; XXI, 226; XXII, 268; XXIII, 52, 123, 188, 235; Hasan es-Sadr. Te'stsü'ş-Şî% Beyrut 1401/1981, s. 331; Muhammed b. Ali el-Erdebîlî el-Hâirî. Câmi'u'r-ruuât, Beyrut 1403/ 1983, 1, 574-575; Abbas el-Kummî. el-Künâ ue't-elkâb, Beyrut 1983,1, 222; M. Rızâel-Hakî-mî, Târîhu'l-'ulemâ* 'abre'l-'uşûri'l-muhtetife, Beyrut 1403/1983, s. 372-378; Kays Al-i Kays. el-îrâniyyûn, İM, 65-73; Muhammed Âsaf Fikret. "İbn Bâbeveyh", DMBİ, III, 61 -62; "Tefsîrü İbn Bâbeveyh", DM7; II, 497;Hasan Târmî, "Bâbeveyh", Dânişnâme-İ Cihân-ı İslâm, Tahran 1990,1,98-100.

İBN BÂBEVEYH, ŞEYH SADÛK

Ebû Ca'fer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Bâbeveyh el-Kummî (ö. 381/991)İmâmiyye Şîası'nca benimsenen dört hadis kitabından ikincisinin yazarı, hadis ve fıkıh âlimi.Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte ikinci sefir Muhammed b. Osman'ın ölümünden sonra ve Hüseyin b. Rûh'un sefaretinin ilk devresinde 305 (917-18) yılı civarında Kum'da dünyaya gelmiş olması kuvvetle muhtemeldir.635 Daha çok Şeyh Sadûk ve İmâdüddin unvanları ile tanınır. Babası, "es-Sadûku'l-evvel1 diye anılan ve devrinin önemli âlimlerinden biri sayılan Ebü'l-Hasan İbn Bâbeveyh'tir. Hakkındaki bir menkıbede belirtildiğine göre kendisi gâib imamın duasının bereketiyle doğmuştur.636 Bu telakki İmâmiyye arasında yaygın bir İnanç haline gelmiştir.

630 el-Fihrist, s. 291631 Necâşî, II, 89-90; Ebû Ca'fer et-Tûsî, el-Fihrist, s. 123632 Âgâ Büzürg-i Tahrânî, ez-Zerfa, IV, 480633 s. 98-142634 Âgâ Büzürg-i Tahrânî, ez-Zerfa, XIII, 46-47635 Ke-mâlü'd-dîn ue tamâmü'n-nfme, II, 502636 bk. ibn bâbeveyh, Ebü'l-Hasan

İbn Bâbeveyh'in yetişmesinde babası ve çok sayıda ilim adamı yetiştiren aile çevresi etkili oldu. Ayrıca Kum'da Muhammed b. Hasan b. Ahmed el-Velîd, Hamza b. Muhammed b. Ahmed gibi önemli âlimlerden ders aldı ve onlardan hadis yanında diğer İslâmî ilimleri öğrendi. Devrin geleneğine uyarak ilmî seyahatlere çıktı (339/950-51). Rey'de Ebü'l-Hasan Muhammed b. Ahmed el-Esedî, Ya'küb b. Yûsuf, Ahmed b. Muhammed b. Sakrve Ebû Ali b. Abdürabbih er-Râzfden hadis dinledi ve onlara hadis nakletti. 352 (963) yılında Horasan'a gitti, Meşhed ve Nîşâbur'u ziyaret ettikten sonra aynı yıl Bağdat'a geçti. Burada Ebû Muhammed Hasan b. Yahya el-Hasenî, Ebü'l-Hasan Ali b. Sabit ed-Devâlibî, Muhammed b. Ömer el-Hâ-fız ve İbrahim b. Hârûn gibi Şiî âlimleriyle karşılıklı olarak hadis rivayetinde bulundu. 354'te (965) hacca gitmek üzere Bağdat'tan ayrıldı. Küfe'ye uğrayarak Hicaz'a ulaştı. Haccını eda ettikten sonra dönüş yolu üzerindeki Feyd'de bir süre kalarak Ebû Ali Ahmed b. Ebû Ca'fer el-Beyhaki1-den hadis dinledi.Başta Nîşâbur olmak üzere Horasan beldelerini sık sık ziyaret etmesi sebebiyle Necâşî ve Ebû Ca'fer et-Tûsî gibi meşhur Şiî âlimleri tarafından İsnâaşeriyye' nin Horasan'daki yıldızı olarak kabul edilen İbn Bâbeveyh, bununla yetinmeyerek Mâverâünnehir'e kadar uzanan bir seyahate çıktı. Rey âlimleriyle kurduğu temaslar sonucunda Büveyhî Hükümdarı Rüknüddevle'nin sarayına davet edilerek Rey'de yerleşti. Bir taraftan Şîa'nın görüşleri konusunda Büveyhî hükümdarının sorularını cevaplandırırken diğer taraftan öğrenci yetiştirme ve eser yazma faaliyetlerini sürdürdü. Böylece ulemâ ve halk nezdinde büyük bir itibar kazandı. Kardeşi Hüseyin b. Ali, yeğeni Hasan b. Hüseyin, Necâşî'nin babası Ali b. Ali b. Ah-med, Ebü'l-Kâsım Ali b. Muhammed, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ubeydullah el-Gadâ-irî, Muhammed b. Süleyman el-Hamrâ-nî, Ali b. Hasan el-Hûzîve Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Şâzân el-Kummî onun yetiştirdiği çok sayıdaki öğrenciden bazılarıdır. İbn Bâbeveyh Rey'de vefat etti ve Abdülazîm el-Hasenî'nin kabrinin yakınında defnedildi. Daha sonra üzerine kubbeli bir türbe yapılan kabri günümüzde bir ziyaret mahallidir.Küleynî'den sonra İmâmiyye'nin en önemli âlimlerinden biri olarak kabul edilen İbn Bâbeveyh daha önceki Ahbârîler'-den ve özellikle Küleynfden farklı bir yol takip etmiştir. Gaybet döneminin uzamasıyla birlikte gerek Şîa bünyesinden gerekse dışarıdan gelen itiraz ve tenkitlere cevap vermiş, aklı müstakil bir delil kabul etmemişse de bazı aklî izahlarda bulunmaktan uzak durmamıştır. Muhalif fırkalardan İsmâiliyye ve Zeydiyye'den gelen tenkitleri cevaplandırırken imametin gerekliliği, peygamberlerle imamların masumiyeti ve gaybet konusundaki aklî yorumlan oldukça dikkat çekicidir.637 Onun bütün bu özellikleri yanında akıldan çok nassa ağırlık verdiği bilinmektedir.Şiî kelâmında Nevbahtîler'le başlayan Mu'tezilî tesirlere karşı çıkış hareketinin başında yer alan İbn Bâbeveyh, Mu'tezi-le'yi tenkit ederken bu ilimle uğraşanlar aleyhinde nakledilen haberlere dayanmıştır. Bununla birlikte kelâm konularında akla dayalı çözümlere kısmen yer vermiş olması sebebiyle kendisinden sonra Şeyh Müfîd'le sistemleşecek olan aklî kelâmın oluşmasını hızlandırdığı söylenebilir. Onun bu özelliğinin biraz da tarihî zaruretlerden ortaya çıktığı düşünülmelidir. Zira Şiî âlimleri artık sadece imamlardan gelen haberlere dayanmakla meselelerin çözülemeyeceğini görmeye başlamışlardı.İbn Bâbeveyh'in genellikle Ca'fer es-Sâ-dık'a nisbet edilen rivayetlere dayandırdığı kelâmî görüşleri şöyle özetlenebilir: Zâtı ve fiilî kısımlara ayrılan ilâhî sıfatlardan ikinci kısma girenler hadistir. Naslar-da Allah'a nisbet edilen "vech" din, "cenb" itaat, "yed" kudret anlamına gelir. Levh ve kalem ise iki melek demektir. Kullara ait fiiller Allah tarafından yaratılmakla birlikte bu insanların fiillerinde mecbur olmasını gerektirmez. Bu sebeple cebr de tefvîz de yoktur. Kur'an Allah tarafından yaratılıp Hz. Peygamber'e indirilmiştir ve âyetleri insanların ellerinde bulunan mushafta olduğu kadardır, fazla veya eksik değildir. Kur'an'da, "Ey iman edenler!" diye geçen bütün âyetlerle sadece Hz. Ali kastedilir. Cennete işaret eden her âyet nebîye, imamlara ve taraftarlarına ait müjdeleri ifade eder. Nebilerin sayısı 124.000 olup her birinin bir vasîsi vardır. Resûl-i Ekrem'in vasîsi ve müslümanların imamı Hz. Ali ve Hz. Hüseyin neslinden gelen torunlarıdır. Meleklerden üstün olan imamlar her türlü günahtan korunmuştur. Onların masum olduklarını inkâr eden kendilerini tanımamış ve dolayı-sıyla küfre girmiştir. Nasla tayin edilen imamların sözü Allah'ın sözü gibidir, onlara itaat veya isyan etmek Allah'a itaat veya isyan statüsüne girer. Zira onlar Allah adına ve O'ndan gelen vahiyle konuşurlar. On İkinci imam Mehdî el-Muntazar zuhur edinceye kadar muhaliflere karşı takıyye yapmak vaciptir. Takiyyeyi terke-den İmâmiyye mezhebinden ve dinden çıkmış sayılır. Rec'at hak olmakla birlikte tenasüh bâtıldır. Kabirde sorulacak sorulardan biri de imamın kim olduğudur. Âhirette peygamberlerle imamların hesabı Allah, ümmetlerin hesabı imamlar tarafından görülecektir. İmâmiyye'ye mensup olanlara ise günahları sorulmayacaktır. İbn Bâbeveyh'e göre İmâmiyye'ye muhalefet eden bütün gruplar âhirette ebedî felâket ve hüsran içinde bulunacak, kâfirlerle aynı akıbeti paylaşacaklardır.638

İbn Bâbeveyh Allah'ın görülmesi, va'd ve vaîd, peygamberlerle imamların şefaati, rec'at ve bedâ gibi konularda İmâmî rasyonalistlerle aynı görüşleri paylaşmasına rağmen Hz. Peygamber'in namazda yanılabileceği konusu yanında insanlara has ihtiyari fiillerin yaratılmış olmasını, Allah'a karşı işlenen isyan fiillerinin O'nun kader ve kazası ile olduğunu belirtmekle akılcı ekolden ayrılmıştır. Ayrıca IV. (X.)yüzyılın sonlarına kadar Kur'ân-ı Kerîm'in tahrif edildiğine inanan birçok İmâmî âlime karşı müslümanların

637 meselâ bk. a.g.e., 1,28-40638 Ri-sâletü'l-iHikâdâti'l-İmâmİyye, tür.yer

elinde bulunan nüshanın tahriften uzak ve tam olduğunu savunması 639 onu diğer Ahbârîler'den ayıran önemli bir özelliktir. İmâmiyye'nin itikadı görüşlerinin kökleşmesinde önemli bir rol üstlenen İbn Bâbeveyh'in bilhassa imamet anlayışına, buna bağlı olarak âhirette imamların ve onların taraftarlarının durumuna ilişkin fikirleri, tamamen Şiî rivayetlerine dayanmakta olup bunları kesin naklî delillerle temellendirememiştir. İmâmiyye'ye muhalif olan müslümaniara tekfire varan bir nazarla bakması da İslâmî ölçülere uymayan bir mezhep taassubu olarak değerlendirilmelidir.

Eserleri.

Kaynaklarda İbn Bâbeveyh'e nisbet edilen eserlerin sayısı 300'ü aşmaktadır. Bunlardan zamanımıza ulaşanların bir kısmı şunlardır: 1. Men iâ yah-duruhü'l-fakih. Fıkıh bablarına göre düzenlenen sünen tarzında bir eser olup İmâmiyye Şîası'nca "el-kütübü'l-erbaa" 640 adı verilen muteber hadis kitaplarının ikincisidir. İbn Bâbeveyh'e asıl şöhretini kazandıran eser, müellifin Belh yöresinde Ni'me adıyla bilinen dostu Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan Ni'metul-lah'ın isteği üzerine telif edilmiş ve Ebû Bekir Zekeriyyâ er-Râzî'nin Men İâ yah-duruhü't-tabîb adlı eserinden esinlene-rek adlandırılmıştır. Hz. Peygamber ve Ehl-i beyt'e mensup imamlara atfedilen 6000 civarında rivayeti ihtiva eden ve çok sayıda yazması bulunan eser 641 birkaç defa yayımlanmıştır.642 Eser ayrıca Hasan el-Harsân tarafından açıklayıcı dipnotları eklenerek neşredilmiştir. 643

2. Me'âni'l-ahbâr. Hz. Peygamber'in, imamların ve Ehl-i beyt'in isimleri, lakapları ve bunların anlamları, tevhid, adi, kürsî, levh, kalem, sırat vb. terimleri rivayet yoluyla açıklayan bir eser olup Muhammed el-Kummî (Tahran 1310), Hasan el-Harsân (Necef 1972) ve Ali Ekberel-Gaffârî (Tahran 1379/1959; Beyrut 1399/ 1979, 1410/1990) tarafından yayımlanmıştır. 3. Risâletü'l-iHikâdât.644 İbn Bâbeveyh'in en çok tanınan, çeşitli dillere çevrilen ve şerhedilen eseridir. İmâmiyye'nin itikadî düşüncelerini ilk defa derli toplu bir şekilde ele alıp işleyen kitap tevhid, teklif, kulların fıilleri, irade, kaza, kader, vahiy. Kur'an. imamet, takiyye, rec'at gibi Şîa'nın itikadı esaslarını ihtiva etmektedir. Şeyh Müfîd bu esere Taşhîhu '1-Ftikâd 645 adıyla bir şerh yazmıştır. Müfîd eserinde Ahbârî olan hocasının görüşlerini bazan tashih, bazan da şerhetmiş-tir. İbn Velî el-Kazvînî, Seyyid Muhammed Mehdî el-Mûsevî ve Seyyid Ni'metullah b. Abdullah el-Mûsevî de bu esere birer şerh yazmışlardır 646 Eseri Abdullah b. Hüseyin Rüstem Dârî, Ali b. Hüseyin ez-Zevârî, Mirza Ali Müderris, Ebü'1-Feth Hüseynî ve Şemseddin Muhammed Esterâ-bâdî Farsça'ya, İ'câz Hüseyin Hediyye-i Ca'/eriyye adıyla Urduca'ya (Delhi 1347), A. A. A. Fyzee A Shüte Creed (Oxford 1942) ve The Creed of ibn Babawayh 647 adıyla İngilizce'ye ve Ethem Ruhi Fığlalı açıklayıcı notlar ilâvesiyle Risâ-letü'l'ftiküdâti'l-İmâmiyye adıyla Türkçe'ye (Ankara 1978) çevirmiştir. 4. ef-Tevhîd. Şiî itikadıyla ilgili olarak Risâletü'l-ftiködât'ta ileri sürdüğü fikirler dolayısıyla Mu'tezile kelâmcılannın şiddetli hücumlarına mâruz kalan İbn Bâbeveyh önceki eserini tamamlayıcı mahiyette olmak üzere, ayrıca İmâmiyye'nin teşbih ve tec-sîme inandığı şeklindeki iddiaların tutarsızlığını ortaya koymak amacıyla bu kitabı kaleme almıştır. Eser. özellikle Şiî âlimlerinin tevhide dair yorumlarını ortaya koyan bir çalışmadır. Bombay baskısından (1321) sonra eserin biri Muhammed el-Halîlî (Necef 1386/1966), diğeri Hâşim el-Hüseynî et-Tahrânî (Beyrut 1387/1967) tarafından yapılan iki ilmî neşri bulunmaktadır. et-Tevhîd Muhammed Saîd b. Muhammed Müfîd el-Kummî, Muhammed Ali Nâibüssadâre ve Seyyid Ni'metullah b. Abdullah el-Mûsevî el-Cezâiri tarafından Arapça, Molla Muhammed Bakır Sebzevârî tarafından da Farsça olarak şerhedilmiştir. Eser ayrıca Esrâr-ı Tev-hîd yâ Şerh ve Terceme-i Tevhîd adıyla Farsça'ya çevrilmiştir. 5. Kemâlü'd-dîn ve tamâmü'n-nicme.648 İmâmiyye'nin gâib on ikinci imamı Mehdî el-Muntazar'ın mutlaka ortaya çıkıp dünyayı ıslah edeceğine dair inancı ispat etmek için başta Hz. Peygamber'e ve imamlara atfedilen rivayetlere dayanılarak yazılmış olan eserin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde bir nüshası mevcuttur.649

Tahran'da (1301) litografık baskısı yapılan eser David Heinrich Müller tarafından Heidelberg'de (1901) neşredilmiştir. Necef baskısından (1970) sonra ilmî bir neşrini Ali Ekber el-Gaffâri gerçekleştirmiştir (Kum 1405). 6. el-Hidâye. Akaid ve fıkha dair bir çalışmadır. Müessesetü'l-matbûâti'd-dîniyye tarafından Kitâbü'l-Mukn? ile

639 a.g.e., s. 98-103640 el-usûlü'l-erbaa641 Kays Âl-i Kays, III, 153642 Leknev 1307; | baskı yeri yok|, 1324; Tahran-Bombay 1325643 Beyrut 1401/1981; daha geniş bilgi için bk. Kütüb-İ Erbaa644 Kitâbü'l-İHikâdât645 Şerhu 'afcâ'i-, di'ş-Şadûk646 geniş bilgi için bk. Kays Âl-i Kays, m, 154-156647 Journal of Bombay University, XII [ 1943|, s. 70-86648 İkmâlü'd-dîn oeit-mâmü'n-ni'me649 nr. 3298

birleştirilerek yayımlanan eseri (Tahran 1377/ 1958) daha sonra Âyetullah el-Mar'aşî neşretmiştir (Beyrut 1993). 7. Kitâbü'l-Muknf. Klasik tarzda yazılmış bir fıkıh kitabıdır. Âyetullah el-Mar'aşî taraf ındanel-Cevâmi u'l-fıkhiyye içinde el-Hidâye ile birlikte yayımlanmıştır (Beyrut 1993). 8. cîlelü'ş-şerâYve'l-ahkâm. Dinî kaynaklarda geçen isim ve terimlerin mânalarını, ilâhî buyrukların illet ve hikmetlerini rivayetlere dayanarak açıklayan bir eserdir. Kitabın Me'âni'I-ahbâr'la bir arada yapılan taşbaskilarının yanında (Tahran 1289, 1301) ilmî neşri müellifi tanıtan bir mukaddimeyle birlikte Seyyid Muhammed Sâdık Bahrülulûm tarafından gerçekleştirilmiştir (Necef 1382/1963, 1385/1966). 9. Me'ûnü'I-menkülÛt fî şerhi şürûti'ş-şaîöt. Eserin iki nüshası Antalya İl Halk Kütüphanesi'nde mevcuttur. 650

10. Şevâbü'l-cfmâl ve Hköbü'l-cfmâl. Emredilen amellerin sevabını, yasaklanan davranışların cezasını çeşitli rivayetlere dayanarak açıklayan eseri Hasan el-Harsân (Necef 1972) ve Hüseyin el-A'lemî (Beyrut 1410/1989) neşretmiştir. 11. Kitâbü'l-Hişâl İyi ve kötü olan ahlâkî davranışlara ilişkin bir çalışmadır. Çeşitli baskılarından sonra (meselâ Tahran 1302. 1304, 1311/1893) ilmî neşirleri Hasan el-Harsân (Necef 1391/1971) ve Ali Ekber el-Gaffârî (Tahran 1389/1969; Kum 1403/1983; Beyrut 1990) tarafından gerçekleştirilmiştir. 12. Muşâdekatü'l-ihvân. Arkadaşlar arasında uyulması gereken ahlâkî görevlerle ilgili rivayetlerden oluşmaktadır. Eser dipnotlar eklenerek Hüseyin Ali Mahfuz tarafından yayımlanmış (Bağdat 1976.1977), ayrıca Ali Nefîsî tarafından Farsça'ya çevrilmiştir.651

13. Fezâ İlü'l-eşhüri'ş-şelâşe. Receb. şaban ve ramazan aylarının faziletine dair rivayetleri ihtiva eden eseri Gulâm Rızâ İrfâniyyât yayımlamıştır (Necef 1976). 14. Emâli'ş-şadûk.652 Ali b. Hüseyin Zeynelâbi-dîn'in hitabete dair sözleriyle başlayan, her biri "meclis" adıyla anılan doksan yedi bölümden ibaret bir eserdir. Bir nüshası Millet Kütüphanesi'nde bulunan eser 653 Hasan el-Har-sân'm bir mukaddimesiyle yayımlanmıştır (Necef 1389/1970). 15. 'Uyûnü ahbâ-ri'r-Rızâ. Sekizinci İmam Ali er-Rızâ'nın hayatını anlatan ve sözlerini ihtiva eden eser, çeşitli baskılanyanında (Tahran 1275, 1287, 1317) Seyyid Mehdî el-Hüseynî el-Lâhûrî (Kum 1377/1956) ve Hasan el-Harsân (Necef 1390/1970) tarafından yayımlanmıştır. 654

Bibliyografya :

İbn Bâbeveyh el-Kummî. Risâtetü'l-i'tikiâdâ-ti'l-İmâmiyye (îrc. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1978, tür.yer.;a.mlf.. Kemâlû'd-dîn ve tamâ-mü'n-n('me(nşr.AliEkberel-Gaffârî).Kum 1405, I, 1-2, 28-40, 259; 11, 502; a.mlf., Men lâ yaf}-çturuhü'l-fabih (nşr. Hasan el-Harsân), Beyrut 1981, neşredenin girişi, s. bâ-elif-hâ; İbnü'n-Ne-dîm, el-Flhrist (Teceddüd). s. 246; Ebû Ca'fer et-Tûsî, el-Rhrist, Beyrut 1403/1983, s. 188-190; a.mlf.. Kİtâbü.'1-ûay be {nşr. İbadullah Tahra nî-Ali Ahmed Nâsih), Kum 1411, s. 320-324, 363-365, 393-395; Hatîb. Târîhu Bağdâd, III, 89; Ze-hebî, Actâmü'n-nübelâ\ XVI, 303-304; Hür el-Âmilî, Emelü'l-ıâmü{nşT. Ahmed el-Hüseynî), Bağdad 1385/1965, II, 383-384; Abdullah Efendi el-İsfahânî, Riyâzü'l-1ulemâ'. Kum 1401, V, 119-122; Hânsârî, Rautâtü't-cennât (nşr. Ese-dullah İsmâiliyyân), Kum 1390/1970, VI, 132; Nûrullah et-Tüsterî. Mecâlisü'l-mü'minîn, Tahran 1325 hş., 1,454-463; Bahrülulûm-i Tabatabâî, Ricâlü's-Seyyid BahriVutûm: e/-Feuâ'(dü Y-ri-Câ/İyye(nşr M.SâdıkBahrülulûm-Hüseyin Bah-rülulûm), Tahran 1363 hş., III, 292-301;Tebrîzî. Reyh.ânetü'1-edeb, III, 434-440; Brockelmann, CAL, I, 200-201; SuppL, 1, 321 -322; Hasan es-Sadr. Te'şîşü'ş-ŞFa, Beyrut 1981, s. 262; Abbas el-Kummî. el-Künâ oe'l-ellfâb, Beyrut 1983, I, 221-222; Muhammed Rızâ el-Hakîmî, Târîhu'l-culemâ\ Beyrut 1983, s. 479-484; Alî el-Fâzıl en-Necefi. Mu'cemü mü'eUİfı'ş-Şfa, Kum 1405, s. 325; KaysÂl-i Kays, el-îrâniyyûn,III, 129-184;S. Waheed Akhtar, Earty Shi'ite Imamiyyah Think-ers, New Delhi 1988, s. 39-75; A'yanü'ş-Şî'a,X, 24-25; A. A. A. Fyzee, "İbn Bâbawayh (ı)", El2 (İng.). »I. 726-727; Etan Kohlberg. "ibn Baba-vayhi", ER, VI, 558-559; Ahmed Pâketçî, "İbn Bâbeveyh", DMBİ, III, 63-66.

İBN BÂBÛVE 655

İBN BÂCCE

Ebû Bekr Muhammed b. Yahya b. es-Sâig b. Bâcce et-Tücîbî el-Endelüsî es-Sarakustî (ö. 533/1139) Batı İslâm dünyasında yetişen İlk müslüman filozof.Endülüs'ün kuzeyindeki Sarakusta (Saragossa) şehrinde muhtemelen 470'te (1077) dünyaya geldi. Doğum tarihiyle ilgili son araştırmalar, onun genç yaşta öldüğünü kabul eden İbn Ebû Usaybia gibi bazı klasik 650 nr. 2642, 2782651 Tahran 1325 hş.652 Mecâlis, Arzu't-mecâlis653 Ali EmîrîEfendi, nr. 1908654 İbn Bâbeveyh'İn yayımlanmamış çok sayıdaki çalışmaları ile yukarıda zikredilen eserlerinin listesi,yazmalarının bulunduğu kütüphaneler, şerh ve tercümeleri hakkında geniş bilgi için bk. Kays ÂI-IKays, III, 129-184655 bk. İbn Bâbeveyh

müelliflerin yanıldığını ortaya koymaktadır.656 İbnü's-Sâiğ olarak da tanınan ibn Bâcce Batı literatüründe genellikle Avempace diye anılır. V. (XI.) yüzyılın ilk çeyreğine kadar Sarakusta şehrinin idareciliğini yapan Arap asıllı Tücîbî-ler'e mensup olması dışında ailesi hakkında bilgi yoktur.Gençlik yıllan ilim ve felsefeye özel bir ihtimam gösteren Hûdîler Devleti'nin yönetimindeki Sarakusta'da geçti. Hayatının bu dönemi hakkında çok az şey bilinmekle beraber önemli bir eğitim ve kültür merkezi olan bu bölgede iyi bir tahsil gördüğü söylenebilir. Döneminin önde gelen ilim adamlarından İbnü's-Sîd el-Batalyevsî ile aralarında geçen İlmî tartışmayla ilgili bir belge 657 onun erken yaşlardaki ilmî donanımını ortaya koymaktadır. Tahsil hayatı hakkında daha aydınlatıcı bilgiler Ebû Ca'fer Yûsuf b. Hasdaî'ye yazdığı bir mektubunda yer alır. İbn Bâcce bu mektubunda sırasıyla müzik, astronomi ve mantıkla uğraştığını, daha sonra da tabiat ilmine geçtiğini yazar.658 Ayrıca İbn Ebû Usaybia, İbn Bâcce'nin Kur'an'ı ezberlediğini kaydetmektedir ki bu onun tahsil hayatına İslâ-mî ilimlerle başladığını gösterir. İbn Bâcce öğrenimine VI. (XII.) yüzyılın başlarında İşbîliye'de (Sevilla) devam etti; burada ilmî ve felsefî konularda belli bir yetkinliğe ulaştı. Arkadaşı ve öğrencisi Ebü'I-Hasan İbnü'l-İmâm'a yazdığı bir mektupta Abdurrahman b. Seyyid el-Mühendis'-ten geometri okuyan iki kişiden biri olduğunu ve onun görüşlerine birtakım ilâvelerde bulunduğunu belirtmesi 659 dışında hocaları hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. İbn Bâcce'nin, dönemin tabip ve astronomları arasında yer alan Ebû Ca' fer Yûsuf b. Hasdaî ile yakın dostluk kurduğu da kaydedilmektedir.Sarakusta'nın Murâbıtlar'ın eline geçmesi üzerine buraya vali tayin edilen İbn Tîfelvît ile İbn Bâcce arasında oluşan dostluk İbn Bâcce'ye vezirlik yolunu açtı. İbn Tîfelvît'in ölümüne kadar süren bu münasebeti İbn Bâcce kısmen bugüne ulaşan şiirlerinde ortaya koydu. Vezirliği sırasında İbn Tîfelvît ile Sarakusta'nın sabık Hûdî Emîri İmâdüddevle Abdülmelik arasındaki ara buluculuk girişimi birkaç ay hapis yatmasına sebep oldu. İbn Bâcce'nin bu hapis hayatı, Renan'ın Afrikalı Leon'a dayanarak bildirdiğine göre İbn Rüşd'ün babasının girişimleriyle son buldu.İbn Bâcce, ya İbn Tîfelvîfin 511'deki (1117) ölümünden sonra veya Sarakusta'nın 512'de (1118) hıristiyanlar tarafından istilâ edilmesi üzerine bir daha dönmediği sanılan doğum yerinden ayrıldı. Belensiye'ye vardığında muhtemelen zındıklık it-hamıyla Ebû İshak İbrahim b. Yûsuf b. Tâşfin tarafından hapse atıldı. Ne kadar hapis yattığı bilinmemekle birlikte bu hapis hayatı esnasında geometri çalıştığını kendisi söylemektedir.660 İbn Bâcce'nin Mağrib seyahatinin bu ikinci hapis olayından sonra başladığı sanılmaktadır. Bir kısım rivayetler, onun ikinci hapis döneminden sonra Mağrib'de saraya intisap ederek uzun yıllar vezirlik ve saray tabipliği yaptığını bildirmektedir. Makka-rfnin naklettiği bir rivayete göre İbn Bâcce burada Yahya b. Yûsuf b. Tâşfîn'e yirmi yıl kadar vezirlik yapmıştır 661 ancak eldeki bilgiler bu rakamın abartılı olduğunu göstermektedir. Öte yandan İtüşâlü'lAıkl bi'I-insân adlı eserinin İstanbul nüshasında yer alan bir kayda göre 662 İbn Bâcce, İbnü'l-İmâm'a hitaben kavga ve gürültüden uzaklaşmak amacıyla Vehrân'a gitmek İstediğini, orada birtakım eksiklikleri bulunan bu eserini gözden geçireceğini belirtmektedir. İbn Tufeyl'in de söz konusu ettiği bu olayın tarihi bilinmemektedir. Bu seyahat onun Sarakusta'dan ayrılmasını takip eden yıllarda olabileceği gibi Mağrib'deki ikinci vezirliği döneminde de olabilir. İbn Bâcce, 530 (1136) yılında İşbîliye'de vezirlik görevinde bulunduğu tahmin edilen İbnü'1-İmâm ile bir arada oldu ve muhtemelen bu sırada bazı eserlerini tamamladı.Çeşitli dönemlerde hocalık da yapan İbn Bâcce'nin öğrencisi olarak zikredilenlerin başında bir ilim ve devlet adamı olan İb-nü'l-İmâm yer almaktadır. İbn Bâcce'nin eserleri onun istinsahı ile günümüze ulaşmıştır. Ayrıca İbn Bâcce bazı risalelerini ona hitaben kaleme almıştır. İbn Bâcce'-den müzik ve felsefe tahsil eden öğrenciler arasında isimleri bilinen diğer kişiler Ebü'l-Hasan İbn Cûdî, İshak b. Şem'ûn el-Yahûdî el-Kurtubî, Ebû Amr b. Hımâre ve Ebû Osman b. Ali b. Osman el-Ensâri'dir. İbn Hallikân'ın Vefeyaf'ında 663 İbn Tufeyl'in İbn Bâcce'den ders gördüğünü ifade eden bir rivayet yer almaktaysa da İbn Tufeyl onunla karşılaşmadığını bildirmektedir.664

İbn Ebû Usaybia, İbn Bâcce'nin öğrencileri arasında İbn Rüşd'ü de zikretmektedir.İbn Bâcce sıkıntı ve tehlikelerle dolu bir hayat sürdü. İbn Ebû Usaybia bir filozof olarak İbn Bâcce'nin avamdan çok çektiğini, hatta birçok defa kendisini öldürme planlan yapıldığını kaydetmektedir. İbn Bâcce, aynı zamanda dönemin bazı eğitim görmüş kişilerinin de keskin muhalefetiyle karşılaştı. Bunların başında kendisini dinsizlikle itham eden Feth b. Hâkân e!-Kaysî gelmektedir. Meşhur tabip Ebü'l-Alâ İbn Zühr ile dil ve edebiyat âlimi İb-nü's-Sîd el-Batalyevsî gibi isimler de İbn Bâcce'nin muhalifleri arasında yer almaktadır.Rivayete göre İbn Bâcce, saraylı ilim adamlarıyla kâtiplerin ve diğer bazı kişilerin entrikaları sonucunda Fas'ta 533 {1139) yılında vefat etti. Bazı tarihçiler onun zehirletilerek öldürüldüğünü kaydeder. Fakat İbn Ebû Usaybia böyle bir komplodan söz etmez. İbn Bâcce'nin öldürüldüğünü İleri süren tarihçiler, özellikle Ebü'1-Alâ İbn 656 MeusCfatü'l-hatfârati'l-İslâ-miyye, s. 149657 Hüseyin Munis, s. 60658 Ve min Kelâmihî mâ ba'aşe bihl, s. 77659 Ve ketebe radiyaUâhü 'anhii ite'l-Vezîr, s. 88660 a.g.e., s. 88661 Nefhu 'f-fît, Vll, 28662 Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5683/3, vr. 103b663 VII, 134664 Hay b. Yal&ân, s. 62

Zühr'ün İbn Bâcce ile geçinemediğini ve onu yok edilmesi gereken bir zındık olarak itham ettiğini bildirmektedir. Hatta bir rivayete göre İbn Bâcce'yi İbn Zühr'ün hizmetçisi zehirle-mistir. İbnü'I-Kıftî ise onun ölümünü tabiplerin meslekî çekememezliğine bağlamaktadır.665

Hemen hemen bütün kaynaklar, bilim ve felsefe alanındaki üstünlüğü yanında İbn Bâcce'nin şiir ve müzik konusundaki derinliğiyle orijinalliğine de atıfta bulunmaktadır. Kendisini dinsizlikle itham eden Feth b. Hâkân bile onun edebiyatçı ve şair yönünü takdir etmektedir.666 İbn Bâcce'yi İbn Rüşd ile birlikte Endülüs'ün büyük filozofları arasında zikretmekle yetinen İbn Haldun, Mukaddime'sinde onun müveşşah yazmadaki ustalığını ortaya koyan bir olaya genişçe yer vermiştir. İbn Bâcce'nin çoğu KaJâ'idü'J-'i/cyân'da yer alan kaside, gazel, müveşşah, medih ve hicivtüründe birçok şiiri günümüze ulaşmıştır. Bağdatlı İsmail Paşa ona bir de divan atfetmektedir.667 Ahmet Ateş'in İbn Bâcce'ye nisbet ettiği divanın bir yanlış anlamadan kaynaklandığını Douglas Morton göstermiştir.668

İbn Bâcce'nin müzik alanındaki otoritesi özellikle vurgulanmaktadır. Hatta bazı kaynaklarda onun bu alandaki ününün felsefedeki şöhretini bile gölgeleyecek nitelikte olduğu zikredilmektedir. Ancak müzik adamı olarak İbn Bâcce'nin şöhret ve yetkinliğini destekleyecek miktarda eseri günümüze ulaşmamıştır. Onun bugün elde bulunan müzikle ilgili tek eseri Ve min Kelâmihî fi'1-elhân iki sayfadan İbarettir.İbnü'l-İmâm'ın belirttiğine göre.669 Hakem döneminden beri Endülüs'te yaygın bulunan felsefî eserleri anlama ve yorumlama konusunda İbn Bâcce'ye gelinceye kadar dikkate değer bir gelişme olmamıştır. İbnü'l-İmâm, sadece İbn Hazm'ın ve Melik b. Vü-hayb'm bu alana ilgi duyduklarını, fakat bu ilginin de felsefî konulara katkı sağlama seviyesinde olmadığını ifade eder. İbn Bâcce'nin ilmî ve felsefî alanlardaki derin vukufuna da temas eden İbnü'1-İmâm, onun hem kendi görüşlerinde hem Aristo'nun fikirlerini anlamada İbn Sînâ ve Gazzâlî'den daha üstün bir konumda bulunduğunu ileri sürmektedir. İbn Tufeyl de İbn Bâcce'nin o döneme kadar Endülüs'te felsefî disiplinlerde yetişmiş en güçlü fikir adamı olduğunu kaydeder.İbn Bâcce'nin içinde bulunduğu ortam felsefî literatür bakımından oldukça yüklü bir mirası ihtiva etmekteydi. Bu dönemde Eflâtun ve Aristo gibi Grek filozoflarının yanı sıra Doğulu büyük İslâm filozoflarının birçok eseri de ya bizzat ya da şerhleri aracılığıyla Endülüs'e ulaşmış bulunmaktaydı. İbn Bâcce bu iki kaynaktan doğrudan veya dolaylı olarak etkilendi, felsefesini onlardan almış olduğu ilkeler doğrultusunda temeilendirdi. Onun, gerek yazılarındaki göndermelerden gerekse yapmış olduğu şerh ve taliklerden Aristo'nun İslâm kültür çevresinde bilinen hemen hemen bütün eserlerine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Yine Eflâtun'un Poli-teia (Deolet), Phaidon vb. diyalogları, İskender AfrodisFnin bazı eserleri. Galen ve Hipokrat'ın yazıları muhtemelen onun ki taplığında bulunmaktaydı. İslâm filozofları arasında İbn Bâcce'nin ismen zikrettiği ve büyük ölçüde etkilendiği filozof ise Fârâbî'dir. Fârâbî'nin Şerhu Nîkûmâh-ya, ei-Vâhid ve'1-vahde, Kitâbü'1-Mîl-le, 'Uyûnü'J-mesâ'i/, Me'âni'l-'akl adlı eserlerini zikreden İbn Bâcce onun mantık külliyatının çok önemli bir bölümüne ta'likler yazmıştır. Her ne kadar Doğulu selefinin el-Medînetü'1-fâzıla, es-Sİyâ-setü'l-medeniyye ve Fuşûlü'l-medenî gibi ana eserlerini ismen telaffuz etmese de onlardan önemli ölçüde yararlanmış olduğu söylenebilir. İbn Bâcce'nin eserlerinde zaman zaman Kur'an âyetleriyle hadislerden alıntılar yaptığı ve şiire sık sık başvurduğu da görülmektedir.Aristo'nun çeşitli eserlerini şerheden İbn Bâcce onları model alarak bazı telif çalışmaları da yapmıştır. Bu sebeple İbn Rüşd ile zirveye ulaşacak olan Aristo şâ-rihliği bakımından İbn Bâcce önemli bir konumda bulunmaktadır. Diğer taraftan İbn Bâcce'nin. hem genel olarak İslâm felsefesine hem de özel olarak İbn Rüşd felsefesine yaptığı bir katkı da onun mistisizmin akıl karşıtı tutumunu reddetmesidir. İbn Bâcce, GazzâlTnin kişiliğinde sû-fîleri alabildiğine eleştirmiş olup bu eleştiriler daha sistemli bir şekilde İbn Rüşd tarafından tekrarlanacaktır. Buna dayanarak İbn Bâcce'nin Gazzâlî ile olan hesaplaşmasının "tehâfüt" geleneğinde bir basamak oluşturduğu söylenebilir. Onun teorik bilgi ve aklî araştırma lehine mistisizme yönelttiği eleştiri. Endülüs'te akla dayalı bir kültür ortamının oluşturulmasına ciddi katkılar sağlamış olmalıdır.İbn Bâcce, yaşadığı çağın imkânları ve şartlan içerisinde felsefenin hemen hemen bütün alanlarına ilgi duymuş tipik bir Ortaçağ filozofudur. Bu ilgi alanları içerisinde, onun özellikle astronomi ve tabiat felsefesinde birtakım yeni yorumlar getirdiği ve kendinden sonraki filozoflar kanalıyla hıristiyan Batı'da yankılar uyandırdığı anlaşılmaktadır. Birçok araştırma.670 İbn Bâcce'nin hareket ve dinamik alanlarında ileri sürdüğü görüşlerin modern fiziğin kuruluş aşamasında ciddi katkılar sağladığını ortaya koymaktadır.Felsefesi. Genel karakteri, ele aldığı meseleler ve onlara getirmiş olduğu çözümler bakımından İbn Bâcce felsefesi. Doğu İslâm dünyasında gelişip olgunlaşan felsefe geleneğinin bir uzantısı sayılabilir. Bununla beraber İbn Bâcce'nin Eflâtun ve Aristo'ya ilişkin bilgisi önceki İslâm filozoflarından daha sıhhatlidir. Felsefesi birçok konuda Aristocu olup sudur öğretisine dayanmamakta, fakat önemli ölçüde Yeni Eflâtuncu öğeler içermektedir.İbn Bâcce'nin felsefesinin temel konusu insan ve insan mutluluğudur. İnsanı evrenin küçük bir modeli olarak ele

665 IhbârüVutemâ\ s. 265666 Kalâ'idüVik-yân, IV, 931-932667 Hediyyetü'l-'ârifîn, II, 87668 BSOAS, X[V/3(1952!,s.463vd.669 Mülhak, s. 175 vd.),670 Ma'n Ziyâde, s. 102 vd.; Moody, s. 191 vd

alan İbn Bâcce onun tabii, hayvanî (özel ruhanî) ve aklî {genel ruhanî) yönlerine işaret eder. Buna göre insan bir "küçük âlem"dir, evrenin bütün özelliklerini çeşitli oranlarda içermektedir. Ancak insan asıl farklılığını akıl varlığı olmasında taşımaktadır ve bu yönüyle tabiatın biricik varlığıdır.Evrenin küçük bir modeli olması bakımından insan, fiziksel dünyaya bağlı olduğu ve bu dünyanın özelliklerini taşıdığı için bu açıdan hür bir varlık değildir. Öte yandan insan bir ruh varlığıdır. İbn Bâc-ce'nin "özel ruhanî" şeklinde nitelendirdiği insanın bu yönü, onun etkilenimlere dayalı duygusal hayatı ile aklî hayatını ifade eder. Duygusal hayat İnsanın hayvanî yönüyle ilgilidir, akıl dışıdır ve büyük oranda tabiat tarafından belirlenmiştir. İnsanın gerçek tanımı ise onun "genel ruhanr yani aklî yönünde yatmaktadır. İbn Bâc-ce geleneğe uyarak insanı bir akıl varlığı olarak tanımlamaktadır. Bu açıdan akıl insanla özdeştir ve bütün insanî faaliyetin belirleyicisidir. Aklın katılmadığı hiçbir etkinlik İbn Bâcce'ye göre insanî olma özelliğini kazanamaz.İbn Bâcce, insanı mutlu kılacak temel ilkelerin belirlenmesine geçmeden önce insanın ne olduğunu ve nasıl bir varlık yapısına sahip bulunduğunu ele alırken psikolojiyle derinlemesine ilgilenir. İbn Bâcce, bütün eserlerinde çeşitli ilgilerle psikolojik konulara yer vermişse de bu konuyla ilgili en önemli eseri günümüze eksik olarak ulaşan Kitâbü'n-N e fs'tir. Onun psikoloji görüşü genel çerçeve itibariyle Aristo'nun De Anima'sını model almaktadır. Fakat ondan farklı olarak İbn Bâcce psikolojisinin her safhasında düşünme yetisine yönelik bir vurgunun bulunduğu görülmektedir.Nefsi, tabiattaki gayeli oluşum süreci içerisinde çeşitli düzeylerde gerçekleşen bir olgu olarak görmesi ve varlığını bir bedene bağlı olarak ele alması bakımından İbn Bâcce'nin psikolojisi tabiat ilminin bir parçasıdır. Bu sebeple Aristo'da olduğu gibi İbn Bâcce'de de psikoloji tabii ilimler arasında yer almaktadır. İbn Bâcce psikolojisi bu yönüyle bir yetiler psikolojisidir ve genel olarak nefsin mahiyetini, yetilerini, beden ve dış dünya ile ilişkilerini Aristo'nun üçlü ruh modeli çerçevesinde ele almaktadır. İnsanî nefsin en yüksek ve yetkin düzeydeki görünümü ise psikolojinin rasyonel boyutuna işaret eder. İnsan nefsinin en yüksek formdaki varlığını ifade eden akıl, İbn Bâcce'ye göre kendi öz yetkinliğini metafizik bir bağlantı İçerisinde gerçekleştirebilir. Bu noktadan itibaren psikoloji insanın rasyonel varlığına ve bu varlığın nihaî kaderine ilişkin konulara yönelir ve bundan dolayı rasyonel ve me-tafiziksel bir karaktere bürünür. Kitâ-bü'n-Neîs'm son bölümüyle diğer önemli eserlerinde İbn Bâcce ağırlıklı bir şekilde psikolojinin bu boyutunu araştırır.İbn Bâcce, Eflâtuncu üçlü nefis tasnifine uygun olarak bitkisel nefis, hayvanî nefis ve insan nefsini incelerken özellikle bu son nefis türü üzerinde yoğunlaşır. Ona göre insan nefsinin temel özelliği düşünmedir. Düşünme yetisinin en temel fonksiyonu ise tümel kavramlar oluşturma işlemidir. Hayvanlarda görülen bütün maharetler onlara tabiat tarafından verildiği için hayvanlar tabii olarak düşünme yetisine ihtiyaç duymaz. İnsan ise aksine bir imkânlar varlığıdır ve bundan ötürü ona imkânlarını geliştirip son yetkinliklerine ulaşmasını sağlamak üzere düşünme yetisi verilmiştir. İnsanda başlangıçta bir kuvve, bir nüve olarak bulunan düşünme yetisi çeşitli aşamalardan oluşan bir bilme süreci içerisinde fiilî hale gelir. İnsanın düşünen bir varlık olmasının ilk belirtileri, düşünme ve karar vermenin a priorik prensipleri olan ilk mâkullerdir; insanın rasyonel gelişimi ise temelini ilk bilgilerde bulan ve çocukluk döneminden başlayarak son yetkinlik aşamasına kadar yükselen bir bilgilenme sü-reci içerisinde gerçekleşmektedir. Bu süreç, birtakım anlama ve kavrama düzeylerine karşılık olarak kazanılan aklî yetkinliğin çeşitli merhalelerini içermektedir ve bir bakıma insandaki soyutlama yeteneğinin gelişip güçlenmesiyle aynı anlama gelmektedir.İbn Bâcce'ye göre tabii bir yetenek olarak bütün insanlara verilen akıl, geliştirilip yetkinleştirilmesi insanın kendi çabasına bağlı olan bir güçtür. İnsan, rasyonel imkânlarını yetkinleştirmek suretiyle maddî dünyanın gelip geçiciliğinden ebedîliğe, bitmek tükenmek bilmeyen çokluğundan Tanrısal birliğe ve maddî olanla birlikte bulunmanın ıstırabından sıyrılarak sürekli bir mutluluk ve sevinç durumuna yükselebilir. Bütün bunlar, ancak insanın kendi öz varlığını oluşturan teorik aklın yetkinleştirilmesiyle mümkün olur. Bu yetkinleşmeyi gerçekleştiren insan, en sonunda tamamen kendine yeter duruma gelip bütünüyle soyut bir varlığa dönüşebilir.Bilgi Teorisi. İbn Bâcce'ye göre bilgi sü-je ile obje arasında gerçekleşen bir bağıntı olup nihaî tahlilde aklî bir idrak faaliyeti olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple İbn Bâcce'nin bilgi görüşünde idrak teorisinin önemli bir yeri vardır. Ona göre duyusal, hayalî ve aklî olmak üzere üç bölüme ayrılan idrak 671 "süjenin bir süreç içerisinde objenin suretini, yani algılanabilir yönünü soyutlaması ve algılanan şeyin süjede yeni bir konumda var olması" demektir. İdrak, algılanan şeyin formunun süjede mâna (kavram) statüsü kazanması olarak da açıklanabilir. İbn Bâcce bu süreci "ruhanîleşme" diye nitelendirir. Bununla birlikte formun idrak sürecinde soyutluk kazanması bir derece-lenmeyi içermektedir. Çünkü bir soyutlama işlemi olan idrak, algı yetilerinin soyutlama kapasitelerine göre daha az veya daha çok olabilir. İbn Bâcce, duyulardan başlayarak aklın maddeden tamamen soyut kavramlarına kadar devam eden bu soyutlama faaliyetinin sırasıyla his, tahayyül ve akıl olmak üzere üç aşamada gerçekleştiğini özellikle vurgular.Her ne kadar duyusal idrakle hayalî idrak bir soyutlama işlemine dayanıyorsa da onların soyutlaması eksik bir soyutlamadır; bu iki güç ancak tekil olanı algılayabilir. Aklın ise maddîlikle hiçbir ilgisi bulunmamaktadır; diğer idrak güçlerinin aksine akıl kendi idrakini de Aklî idrak alanını maddeden ve maddî bağıntılardan soyutlanmış genel ruhanî suretler oluşturmaktadır. Aklî idrak süreci de temelde tahayyül gücünde bulunan özel ruhanî suretlere veya anlamlara dayanmaktadır; ancak düşünme gücü bu suretleri tümel bir görüşle ve maddî bağın-671 Kitâbü'n-Nefs, s. 79

tılarından soyutlayarak kavramlar halinde idrak eder.672

İbn Bâcce, insanın duyusal algıdan başlayıp nihaî düzeyde müstefâd aklı elde edişine kadar yükselen entelektüel gelişimini, çeşitli bilme ve kavrama duraklarından geçen bir manevî yükseliş olarak tasvir etmektedir. Şu halde aklın yetkinleşme süreci temelini duyu verilerinde bulmaktadır. Onun bilgi kuramı bu yönüyle Aristocu'dur. Buna göre şeylerin gerçek bilgisi soyutlamaya dayalı ve dolaylı bir kavrayıştır, insanın bilgisi duyu, mütehayyile ve akıl duraklarından geçerek oluşmaktadır. İbn Bâcce gerçek bilginin tümel olanın bilgisi olduğunu, bunu ise ancak aklın elde edebileceğini özellikle belirtir.673 Çeşitli düzeylerde gerçekleşen soyutlama işleminin son aşamasında, yani müstefâd akıl düzeyinde akıl bu fonksiyonunu başka hiçbir şeye ihtiyaç duymaksızın kendi üzerine dönerek başarabilecek bir duruma yükselir.İbn Bâcce, bilginin çeşitli düzeylerini bunlara tekabül eden insan tipleriyle tasvir etmeye çalışır. Bu açıdan sıradan insanlar (cumhur), teorik düşünme yeteneğine sahip olan insanlar (nüzzâr) ve mutlu insanlar (suadâ) şeklinde üç insan tipi var-dır.674 İnsanların tümelleri en sıradan bilme yolu çoğunluğu oluşturan sıradan insanların izlediği tabii yoldur. Bu düzeyde mâkul, mâkulü olduğu şeyle bir bağıntı içerisinde bilinir. İbn Bâcce pratik maharetlerin tamamının bu yolla elde edildiğini söylemekte ve bu düzeydeki aklı maddî akıl 675 olarak adlandırmaktadır; ayrıca bu aşamada bulunanların maddî olduğunu belirtir. Mâkullerin tabii yolla kavranmasının zirvesi olan ikinci düzeyde (teorik düşünenlerin düzeyi) birinciden biraz farklı bir kavrayışla, fakat hemen hemen aynı yöntemle metafizik öncesi teorik bilgi alanına çıkılır. Bu düzeyde tasavvur birinciye oranla üstün bir nitelik arzetmektedir.676 Öte yandan birinci düzeyde mâkuller doğrudan duyulardan alınan suretlerle bağıntılı olarak bi-linirken teori düzeyinde mâkul dahilî duyumlarda oluşan ruhanî suretler aracılığı ile bilinir. Teorik bilgi düzeyi, eksik mâkullerden oluşan matematiksel bilimlerle tabii bilimler alanını meydana getirir ve böylece bilginin nihaî düzeyine yükselmede son aşamadan (metafizik) bir önceki basamağı oluşturur. Mâkullerle birleşmenin yani bilmenin üçüncü ve son aşamasını müstefâd akıl merhalesi teşkil etmektedir. Teorik aklın son yetkinlik durumunu oluşturan bu düzeyde eşyanın hakikatiyle önceki aşamalarda gerçekleştirilemeyen bire bir uyuşma sağlanır. Klasik ifadesiyle bu akıl-mâkul özdeşliğidir. Önceki ilk iki merhale katedilerek ulaşılan bu düzeyle birlikte metafizik alana da geçilmiş olur. İbn Bâcce, bu son safhada yer alan insanları eşyayı hakikatleriyle gören mutlu kimseler olarak nitelendirir.677 İlk iki şıkta yer alan insan tiplerinin duyulara ve özel ruhanî suretlere bağımlı bulunan bilmelerine karşılık mutlu insan veya filozof bilme etkinliğini bütün bağıntılardan uzakta gerçekleştirir. İbn Bâcce, müstefâd akıl ile özdeşleştirdiği bu düzeyde akılların sayısal bir birlik oluşturduğunu savunmaktadır ki onun bu görüşü özellikle İbn Rüşd üzerinde etkili olmuştur. İbn Bâcce'nin, mutluluğu faal akıl ile ittisalde gören geleneğe bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca İbn Bâcce. yukarıda sözü edilen akıl aşamalarının her birinde bir tür "ittisâl"in gerçekleştiğine inanmaktadır.Ahlâk ve Siyaset. İbn Bâcce'nin bilgide olduğu gibi ahlâk ve siyasette de temel ölçütü akıldır. İnsanın yapıp etmelerinde hür ve buna bağlı olarak sorumlu bir varlık olmasını sağlayan şey akıldır. Aklın insanın eylemlerine katılması onun iradesini yönlendirmesi şeklinde olmaktadır. İbn Bâcce düşünmeye dayalı iradeye, bir düşünme izi taşımayan hayvanı iradeden ayırt etmek üzere "hür isteme" yahut "seçme hürriyeti" anlamında "ihtiyar" adını vermektedir. Buna göre bir eylemin yapılıp yapılmamasında aklın belirleyici olarak işe karışması insanî eylemin temel belirtisi olmaktadır. İbn Bâcce, tabii dürtülerle anlık etkilenimlerden kaynaklanan hayvanî davranışın karşısına düşünüp taşınmaya dayanan insanî davranışı koymakta ve doğru olan insan davranışının rasyonel nitelikteki davranış olduğunu vurgulamaktadır.İbn Bâcce, insan davranışlarını amaçları bakımından çeşitli kategorilere ayırarak ele alır. Mûsâ b. Meymûn'un da hemen hemen aynen tekrarladığı bu ayırıma göre insan davranışları ya cismanî varlığa ya hayvanî nefse ya da akla ilişkin bir yetkinliği amaçlamaktadır. Bu yetkinlik türleri içerisinde insanın metafizik özüne uygun yetkinlik türü, temelini teorik yetkinlikte bulan aklî yetkinliktir. Çünkü teorik aklın yetkinliği başka hiçbir şeye aracı olmayıp yalnız kendisi için istenir. İnsanın gerçek anlamda hürriyet kazanması da onun bu anlamda yetkinleşmesine bağlıdır.Hazlar ve erdemler gibi ahlâkın klasik konularıyla ilgili görüşlerinde İbn Bâcce hemen hemen geleneksel bakış açısını yansıtır. Ancak ahlâkî faziletlerin "hizmetçi" karakterine dikkat çekerek onların hayvanî nefisle ilişkili olduğunu, bu sebeple de insan için son gaye durumunda bulunamayacağını belirtir. Öte yandan İbn Bâcce. hazzin nihaî gaye olamayacağını Özellikle belirterek bu konuda Gazzâlfnin kişiliğinde mistik düşünceyi eleştirir.Genel politik ilgileri bakımından İbn Bâcce Eflâtuncu gelenek içerisinde yer alır ve ona sık sık atıflarda bulunur. Diğer bir önemli kaynağı da yine bu gelenek içerisinde düşünen Fârâbîdir. İbn Bâcce, siyaset felsefesiyle ilgili en önemli eseri olan Tedbîrü'l-mütevahhid'ûe orijinal sayılabilecek bir kuram geliştirmiştir. Kendi hayat tecrübesinin de izlerini taşıyan bu kuramını her dönemde geçerli olabilecek nitelikteki şu soru üzerine temellendirir: Elverişli olmayan bir ortamda yaşamak zorunda kalan erdemli bir insan yahut fi lozof nasıl bir 672 İrtiyâi, s. 160 vd673 Kitâbü Tedbîri'1-müteuah.hid, s. 103; Kitâbü 'n-Nefs, s. 143-145; Risâletü 'l-vedâ\ s. 138674 İttişâlü'l-'akl, s. 144675 el-aklü'1-heyûlânî676 It-tişâlüVaklbi'l-insan.s. 167677 a.g.e., s. 166-167

hayat tarzı seçmelidir ki mutlu olabilsin? Bozuk bir toplumda mevcut mutluluk hangi kuralları esas alan bir yaşayışla korunabilir? İbn Bâcce'nin siyaset felsefesindeki orijinalitesi, Eflâtun'un ve İslâm filozoflarının yüzeysel olarak ele aldığı bu sorulan politik araştırmasının ana konusu yapmasındadır. Siyaset felsefesinin diğer sorulan onu sadece bu konuya yönelik tasarısına yardımcı olmaları bakımından ilgilendirmiştir. İbn Bâcce, bu soruların çözümüne geçmeden Önce "tedbir" teriminin kavramsal İçeriğini sorgular. Daha sonra erdemli ve erdemsiz yönetim (tedbir) biçimlerini tasvir ederek okuyucuyu yalnız insanın tedbiriyle 678 ilgili açıklamalarına hazırlar. İbn Bâcce, erdemli toplumda siyasî ve içtimaî düzenin temel dinamiğini sevgide bulur ve böyle bir toplumun doktorlarla yargıçlara ihtiyaç duymayacağını vurgular. Çünkü erdemli toplumda bütün davranışlar erdemli, bütün görüşler isabetlidir. Gerçek anlamda hiçbir yetkinliğe sahip olmayan erdemsiz toplum ise Eflâ-tuncu gelenek içerisinde kötülüğün belirtileri olarak kabul edilen değişimin, kararsızlığın, çokluk ve çeşitliliğin hüküm sürdüğü toplumdur. Sevgiyi esas almayan bu tür toplumların en temel belirtileri tıp ve yargı kurumlarına ihtiyaç duymalarıdır. İbn Bâcce bu iki kurumu birer sosyopolitik belirleyici olarak değerlendirmektedir. Ona göre bir toplum bu kurumlara ne kadar çok ihtiyaç duyarsa mükemmellikten o kadar uzaklaşmış olur.İbn Bâcce, bir toplumdaki genel duruma aykırı düşünce ve davranış sahibi insanları ifade eden "nevâbit" kavramını Fâ-râbî'nin aksine 679 tamamen olumlu bir anlamda, yani kötü bir toplumda yaşayan iyi insanları ifade etmek üzere kullanmış ve Tedbîrü'l-mütevahhid'ûe zihnî gayretini bu konu etrafında yoğunlaştırmıştır. İbn Bâc-ce, bozuk yönetimlerdeki erdemli insanları ifade etmek üzere "nâbit" ve "nevâ-bit"in yanında "müfred", "suadâ" ve bunların hepsini kapsayan bir kelime olarak "mütevahhid" terimini de kullanmaktadır.Mütevahhid (yalnız insan) kavramı, insanın maddî yönüyle ilgili gelip geçici zevklerin amaç edinildiği bir toplumda maddî olana sırt çevirip mânevîliğe yönelen ve hayatını bu doğrultuda yönlendiren bir çabayı, içinde bulunduğu toplum tarafından dışlanan, fakat gerçeği temsil eden bir düşüncenin zorunlu yalnızlığını ifade eder. Fakat İbn Bâcce bu yalnızlıkta gelecekteki erdemli toplumun çekirdeğini görmektedir. Tedbîrü'l-mütevahhid'de-ki temel amaç, bu idealin gerçekleştirilmesine yönelik bir yaşama biçimi ya da tedbir reçetesi sunmaktır. İbn Bâcce'ye göre erdemsiz toplum insanın metafizik boyutunu hesaba katmadığından iyi bir insan için gayri tabiidir. Bu tür yönetim biçimlerinde mutluluğun elde edilmesi ve korunması mümkün değildir. Öte yandan insan, tabiatı gereği ancak iyi bir sosyopo-İİtik yapılanma içerisinde gerçek mutluluğu elde edebileceğinden bu nitelikte olmayan içtimaî hayattan alabildiğine uzak durma erdemli insan için kaçınılmaz bir durumdur. Mütevahhidin bu tutumu, sadece kendi yetkinliğini hesaba katan bencil bir davranış olmayıp bunda, filozofça yaşama normlarının uygulanabilir olacağı gelecekteki erdemli yönetimin kuruluşunu amaçlayan bir çaba da gizlidir. Nitekim İbn Bâcce, böyle bir durumda mütevahhidin maddî imkânları geniş olan insanlardan uzaklaşıp ilim adamlarıyla ilişki kurmasını, hatta bu yolda hicret etmesini istemektedir. Böylece birçok modern araştırmacının kanaatinin aksine İbn Bâcce yalnız yaşamayı ideal bir hayat tarzı olarak kabul etmez, yalnızlığı bir ara tedbir olarak değerlendirir.

Eserleri.

İbn Bâcce, bir Ortaçağ filozofunun ilgiye değer gördüğü hemen hemen bütün konularla ilgilendi ve metafizikten müziğe kadar pek çok alanda eser kaleme aldı. Klasik kaynaklar içerisinde ona ait eserlerin listesini veren İki kaynaktan biri İbn Ebû Usaybia'nın 'Uyûnü'1-en-bâ\ diğeri ise filozofun en önemli eserlerinin yazmalarını ihtiva eden Oxford Bod-leian Library'deki mecmuadır. Bu mecmuadaki listenin İbnü'n-Nadr tarafından yapıldığı sanılmaktadır.680 İbn Ebû Usaybia'nın listesinde yirmi yedi. diğerinde yirmi eserin adı yer alır. önemli ölçüde birbirine benzeyen bu iki listedeki eserlerin çoğu günümüze ulaşmıştır. 1. Tedbîrü'î-mütevahhid. İbn Bâcce'nin daha çok ahlâk ve siyaset felsefesiyle ilgili görüşlerinin yer aldığı en büyük eseridir. Moses Narboni'nin bazı yanlışlıklarla birlikte XIV. yüzyılda İbrânîce olarak Özetlediği eser, Edvvard Pococke tarafından Phiiosophus Autodidactus başlığını taşıyan bir çalışma içerisinde Latince olarak neşredilmiştir (1671). Buna dayanarak Salomon Munk eseri Fransızca'ya 681 David Herzog daAlmanca'ya (Berlin 1896) çevirmiştir. Daha sonra Douglas Morton Dunlop tarafından ilk iki bölümü İngilizce'ye tercüme edilen 682

eserin tamamı ilk defa Don Miguel Asin Palacios tarafından El Regimen del Solitario adıyla ve İspanyolca çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır (Madrid 1946). Eseri Mâcid Fahrî Resâ'ilü İbn Bâcce el-ilâhiyye içerisinde 683

ve Ma'n Ziyâde Kitâbü Tedbîri'l-mütevahhid adıyla (Beyrut 1978} yeniden neşretmiştir. 2. Risâletü'l-vedâ\ Uzun bir yolculuğa çıkmadan önce bir arkadaşı için yazdığı bu eserinde İbn Bâcce Tedbîrü'1-müte-vahhid'de ele aldığı bazı meseleleri incelemekte ve insanın, bilginin ve felsefî araştırmanın gerçek amacının ne olduğuna ilişkin konuları tartışmaktadır. Eseri Hayyim İbn Vivas (XIV yüzyıl) İbrânîce'ye,

678 ted-bîrü'l-mütevahhid679 es-Siyâsetü't-medeniyye, s. 57, 74680 Cemâieddin el-Alevî, Mü'ellefâtü İbn Bâcce, s. 116-120681 1859; yeni baskısı, New York 1980682 JRAS (19451, s-61-81683 Beyrut 1968, s. 37-97

Abraham de Balmes (XV. yüzyıl) Latince'ye çevirmiştir. İlk olarak Asin Palacios tarafından La Carta de Adios de Avem-pace adıyla İspanyolca çevirisiyle birlikte yayımlanan eser 684 daha sonra Mâcid Fahri tarafından Resâ'ilü İbn Bâcce el-ilâhiyye İçerisinde tekrar neşredilmiştir. 685

3. Kitâbü'n-Nefs. Nefis ve nefsin güçlerini konu alan eserin neşrini Muhammed Sagir Hasan el-Ma'sû-mî gerçekleştirmiştir.686 Ma'sûmî eseri İngilizce'ye de çevirmiştir. 687

4. İttişâlü'l-Caklbi'I-insân. Bir akıl varlığı olan insanın oluşum ve gelişimiyle insan varlığının bu doğrultudaki son amacına dair olan eser ilk defa Asin Palacios tarafından İspanyolca çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır. Eserin daha başka neşirleri de yapılmış, ayrıca Fransızca'ya çevrilmiştir. 688

5. el-Vukuf hle '1-hkli'l-fa'âl. Faal akla vâkıf olmanın mümkün olup olmadığını soruşturan ve bunun hangi yollardan gerçekleştirilebileceğini araştıran eseri Mâcid Fahri. Oxford Bodleian Library'deki tek yazma nüshasına dayanarak yayımlamıştı.689 Muhammed Sagir Hasan el-Ma'sûmî risaleyi İngilizce'ye 690 T. Druart Fransızca'ya 691 tercüme etmiştir. 6. Fi'1-Ğâyeü'î-insâniyye. Bazı metafizik temellerden ve nefsin güçlerinden hareketle insanın gayesinin ne olabileceğinin araştırıldığı risale Ömer Ferruh tarafından kısmen 692 Mâcid Fahri tarafından ise tam metin olarak 693 yayımlanmıştır. Eseri Muhammed Sagir Hasan el-Ma'sûmî İngilizce'ye 694 ve T. Druart Fransızca'ya 695

çevirmiştir. 7. Kitâbü'n- Ne bât. Asin Palacios tarafından İspanyolca çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır. 696

8. Fi'1-Hey'e. Berlin Staatsbibliothek'te eksik bir nüshası bulunmaktadır. 697

9. Fi'1-Vahde ve'1-vâhid. "Bir" kavramının mahiyeti ve kullanıldığı yerlerle ilgili konuları ele alan risale Abdurrahman Bedevi 698 ve Cemâieddin el-Ale-Â tarafından 699 neşredilmiştir. 10. Fi's-Sa'âdeti'1-medeniyye ve's-sa^âdeü'l-uhreviyye.700 Fârâbî'ye yöneltilen bir kısım eleştirilerin cevaplandırıldığı risalede aynı filozofun eleştiriye tâbi tutulan mutluluk ve idrak konusundaki bazı görüşleri açıklığa kavuşturulmaktadır. Cemâieddin el-Alevî'nin yayımladığı risalenin 701 Shlomo Pines tarafından yapılan İngilizce çevirisi Studies in Medieval His-tory and Literature'ûe yayımlanmıştır (London 1979). 11. Fi'1-Fahş'ani'n-nef-si'n-nüzûHyye. Risaleyi Abdurrahman Bedevi 702 ve Cemâieddin el-Alevî 703 neşretmiştir. 12. Kisâ-le h'i-müteharrik. Bedevi 704 ve Alevî 705 tarafından aynı eserler içerisinde yayımlanmıştır 13. Fi'l'Elhân. Bu küçük risaleyi de Alevî adı geçen eser içerisinde yayımlamıştır. 706

14. Şerhuhû ii-Kitâbi's-SemâH't-tabfl Eseri Mâcid Fahrî Şerhu Semâ'i't-tabfî (Beyrut 1968) ve Ma'n Ziyâde Şürûhâtü's-semâVt-tabFî li'bn Bâcce el-Endelüsî (Beyrut 1978) adıyla neşretmiştir. 15. Fî Mâhiyyeti'ş-şevki't-tabfî. 707

16. Fî Şerhi'I-Âşâri'l-ılviyye, Oxford Bodleian Library ve Berlin Staats-bibliothek yazmaları arasında bulunmaktadır. 17. Kitâbü'l-Hayevân. Aristo'nun Kitöbü'l-Hayevân'mm 708 özellikle XI, XII ve XV. bölümlerinin açıklamasını

684 Mnda/us, VIII [Madrid 19431, s. 1 -87685 Beyrut 1968. s. 113-143686 MM/ADm., XXXIII 11958], s. 96-111, 278-301, 424-442, 609-632; XXXIV [1959], s. 634-645; Dımaşk 1379/1960687 Karachi 1961; New Delhi 1992688 al-Andaius, VII11942], s. 1-47689 Resâ'ilü İbn Bâcce el-ilâhiyye içinde, Beyrut 1968, s. 107-109690 Journal ofAsiatic Soctety of Pakistan, V, Dacca 1960691 Bul-letindephilosophiemedieuale, XXII |Leu-ven 1980], s. 75-77692 İbn Bâcce oe'l-fetsefetü'l-Mağri-biyye içinde, Beyrut 1945, s. 48-51693 ResâHlü İbn Bâcce el-ilâhiyye içinde, Beyrut 1968, s. 97-104694 Journal ofAsiatic Society of Pakistan, II, 1957695 Bulletin de phitosophie medieuale,XX\]\ | Leuven 19811, s. 59-64696 al-Andatus, V [ 1940|, s. 255-299697 nr. 5060, vr. 203a-204b698 Resâ'il felsefıyye U'l-Kindî ve'l-Fârâbî ue İbn Bâcce oe İbn Adî içinde, Kahire 1983699 Resâ1 il felsefıy y e U-EbîBekr İbn Bâcce içinde. Beyrut 1983, s. 140-149700 Dİfâf ıan Eb'ı Naşr701 Re-sâîlfelsefıyue içinde, Beyrut 1983, s. 197-202702 Resâ'il felsefıyye li'l-Kindî ue'l-Fârâbî ue İbn Bâcce ue İbn ''Adî içinde,' Kahire 1983, s. 147-156703 Resâ'U felsefıyye içinde, Beyrut 1983, s. 108-120704 Kahire 1983, s. 137-140705 Beyrut 1983, s. 135-139706 s. 82-83707 nşr. Cemâleddin el-Alevî. Resâ'il felseftyye içinde, Beyrut 1983, s. 97-102708 Historia Anima-tium, De Generatione ve De Partibus'tan oluşmaktadır

yapan risale. Ox-ford Bodleian Library 709 ve Berlin Staatsbibliothek 710 yazmaları arasında mevcuttur. 18. Te'âlîkü'l-edviyeti'I-müfrede. Berlin Staatsbibliothek yazmaları arasında bulunmaktadır. 711

19. el-İrtiyâz 'alâ Kitabi'İ-Makülât. Fârâ-bî'nin Kitâbü'l'Makülât'[nda\Q konuları açıklayan risale Mâcid Fahrî tarafından yayımlanmıştır. 712

20. Kelûmühû fi'1-burhân. Fâ-râbrnin Kitâbü'l-Burhân'ını açıklamak için kaleme alınan bu eseri de Mâcid Fahrî neşretmiştir. 713

21. Fi'l-Medhal ve'1-Fuşûl. Fârâbî'nin Kitâbü îsâğücî 714 ve el-Fuşûlü'1-ham-se adlı eserlerine yazılmış açıklamaları içeren risale Mâcid Fahrî tarafından yayımlanmıştır. 715

22. Kitûbü'l-'İbâre. Fârâbî'nin Kitâbü'l-Hbâie 716 adlı eseriyle ilgili açıklamaları ihtiva eden risaleyi Min KMbi'l-'İbare ile birlikte M. Selim Salim Ta'lîkât fî Kitabi Barî Ermînyâs ve min Kitabi'l-cİbare li-Ebî Naşr el-Fârâbîadıyla neşretmiştir (Kahire 1976).

Bibliyografya :

İbn Bâcce, Ittişâlü'l-'akl bi'l-insân, Süleyma-niye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5683/3, vr. 103b; a.e. (nşr. Mâcid Fahrî, Resâ'ilü Ibn Bâcce el-İtâhiyye içinde), Beyrut 1968, s. 144, 155-173; a.mlf., Kitâbü Tedbîri'i-mütevahfıid (nşr. Ma'n Ziyâde), Beyrut 1978, s. 40-62, 72-76, 100-103, 118-122; a.mlf.. Kitâbü'n-tiefs{nşt. M. Sagir Hasan el-Ma'sûmî), Dımaşk 1379/1960, s. 79; a.mlf., Risâletü'l-uedâc (nşr. Mâcid Fahrî, Resallü İbn Bâcce el-İlâhiyye içinde). Beyrut 1968, s. 113-143; a.mlf., eI-Vuküf'ale'l-cakli'l-fa'âl{a.e. içinde), s. 107-109; a.mlf., Irtiyâz fî tasauüun'l-kuuueti'l-mütefıayyiie ue'n-nâttka (nşr. Cemâleddin el-Alevî, Resâll felseftyye İçin-de), Beyrut 1983, s. 160-169; a.mlf., VeminKe-lâmih fı't-elhân (a.e. içinde), s. 82-83; a.mlf.. Ve Kelebe raçliyaltâhû 'anhü ilâ el-Vezîr Ebi'l-Hasen b. e!-lmâm[a.e. içinde), s. 88-96;a.mlf., Ve min Kelâmih mâ ba'aşe bihî li-Ebî Ca'fer Yûsuf[a.e. içinde), s. 77-81; Fârâbî, es-Siyâse-tü'l-medeniyye, Haydarâbâd 1346, s. 57, 74; Feth b. Hakan e!-Kaysî, Kalâ'idû'l-'ikyân (nşr Hüseyin Yûsuf Haryûş), Zerkâ 1409/1989, IV, 931-947; İbn Tefeyi, Hay b. Yakzân{n$r. Abdül-halîm Mahmûd), Kahire, ts., s. 58 vd.; İbnü'l-Kıftî. Ihbârü'l-'ulemâ'.s. 265; İbn Ebû Usaybia, 'üyünü't-enbâ',s. 515-516; İbnü'l-İmâm, Mül-fyak (nşr. Mâcid Fahrî, Resâtlü İbn Bâcce el-İlâ-hiyye içinde). Beyrut 1991, s. 175-179; Ibnü'l-Hatîb. el-İhâta, I, 406-407; İbnü'l-Kâdî, Cezue-tü'l-iktibâs, Rabat 1973, I, 256-257; Makkarî. Nefhu'Hîb,III, 334, 373,434; VİI, 27-30,34;İb-nü'l-İmâd. Şezerât, IV, 103; H. Derenbourg. Les manuscrits arabes de l'Escuriat, Paris 1884; Ömer Ferruh, İbn Bâcce ue'l-felsefetü'l-Mağn'-biyye, Beyrut 1945; G. Quadri. La philosophie arabe dans l'Europe medieuale, Paris 1947, s. 154 vd.; HediyyetûV'arifin, II, 87; D. M, Dunlop, "Remarks on the Life and Works of ibn Bâjjah (Avempace)", Proceedings ofthe Tıventy-Sec-ond Congress ofOrientalİsts (ed. Zeki Velidi To-gan), Leiden 1957,11, 188-196;a.mlf.. "ibn Bâj-jah's Tadbiru'l-Mutawahhid (Rule of the Soli-tary)", JRAS( 1945), s. 61-81; a.mlf.. "The DI-wân Attrİbuted to Ibn Bajjah (Avempace)", BSOAS,XIV/3 (1952), s. 463-477;a.mlf., "Philo-sophical Predecessors and Contemporaries of Ibn Bajjah", IQ, 11/3(1955), s. 100-116;a.mlf., "Ibn Bâdjdja", O2(İng.), III, 728-729; L V. Ber-man, Ibn Bâjja and Maimonides (doktora tezi. 1959),Hebrew(lniversity;M. Chemli, La philosophie morale d 'Ibn Bâjja (Avempace), â travers la Tedbiral-Mutawahhid,TuTws 1969; M. Allard. Ibn Bâğğa et la potitiçue (ed. f. M. Barral, Orientatia Hispanica /içinde), Leiden 1974, s. 11-19; G. Zainaty, La morale d'Avempace, Paris 1979; S. Pines, "The Limitations of Human Knowledge According to al-Fârâbi, Ibn Bâjja, and Maimonides", Studies in Me-dieual Jeıvish History and Literatüre (ed. 1. Twersky(, Londonl979, s. 82-109; a.mlf.. "La dynaınique d'lbn Bâjja", Metanges Alexandre Koyrer histoire de la pensee, XII, Paris 1964, s. 442-468; a.mlf., "Ibn Bâjja", DSB, 1,408-410; S. Munk, Melanges de philosophie juiue et arabe, New York 1980, s. 383-410; ResâV felsefıyye li'l-Kindî oe'I-Fârâbî ue Ibn Bâcce ue Ibn 'Adî (nşr. Abdurrahman Bedevî), Kahire 1983, s. 116-167; Cemâleddin el-Alevî. Mü'eltefâtü Ibn Bâcce, Beyrut 1983; Ma'n Ziyâde, "el-Hareke mine't-tabPa ilâ mâ ba'de't-tabfa" (trc. Tâlib Hicco), Di-râse fî felsefeti Ibn Bâcce el-Endelüsî, Beyrut 1985, s. 102 vd.; A. Goddu, "Avicenna, Avempace and Averroes-Arabic Sources of Mutual Attraction and Their Influence on Medieval and Modern Conceptions of Attraction and Gravita-tion", Orientalische Kuttur und Europaisches Mittelalter(ed. A. Zimmerman-W. deGruyter), Berlin 1985, s. 218-239; M. Blaustein, "Aspects oflbnBâjja'sTheoryof Apprehension", Maimonides and Ph'dosophy, Papers Presented at the Sixth Jerusalem Philosophical Encounter{ed. S. Pines - Y. Yovel). Lancester 1986, s. 202-211; İbrahim el-Feyyûmî. Ibn Bâcce ue fetsefetû.'1-iğtirâb, Beyrut 1988; M. Sag'r Hasan el-Ma'sûmî, "İbn Bâcce" (trc. İlhan Kutluer), İslâm Düşüncesi Tarihi, İstanbul 1990, II, 127-145; a.mlf., "Kitâ-bü'n-Nefs li'bn Bâcce el-Endelüsî", MMİADm., XXXI1I( 1958), s. 96-111, 278-301,424-442,609-709 nr. 206, vr. 108-110710 nr. 5060. vr. 129a -13 5a711 nr. 5060, vr. 90b-97b712 Tecâlîku İbn Bâcce calâ Mantıki'l-Fârâbîiçinde, Beyrut 1994, s. 102-135713 el-Mantık Hnde'l-Fârâbî içinde, Beyrut 1987, s. 105-159714 el-Medhal715 Te'âlîku İbn Bâcce 'alâ Mantı-ki't-Fârâbî içinde, Beyrut 1994, s. 25-76716 Kitâbu BarîErmînyâs

632;XXXIV(1959). s. 634-645; a.mlf., "Ibn Bajjah on Prophecy", Sind ünioersity Research Journal, I, Hyderabad 1961, s. 22-29; a.mlf., "Avempace-The Great Philosopher of Andalus", IC, XXXVI/l-2 (1962), s. 35-53, 85-101; a.mlf., "İbn Bajjah on the Human Intellect", IS, İV/2 (1965), s. 121-136; S. Harvey. "ThePlace of the Philosopher in the City According to İbn Bajjah", The Political Aspects of IslamicPhilosophy (ed. Charles E. Butterworth), Cambrİdge 1992, s. 199-233; Mâcid Fahrî, Te'âttku Ibn Bâcce ıalâ manttkii't-Fârâbî, Beyrut 1994; a.mlf.. "Resâ'i-lü İbn Bâcce el-felsefiyye", Mecelletü'l-Ebhâş, XV1I/1, Beyrut 1964, s. 3-15; L. E. Goodman. "Ibn Bajjah", History of Islamic Philosophy (ed. S. Hossein Nasr-O. Leaman), London 1996,1, 294-314;YaşarAydınh,fcnBâcce'n(7ı/nsan Görüşü, İstanbul 1997; M. A. PalaciOS. "El Fİlösofo Zaragozano Avempace", Reuista de Aragön, I, Zaragoza 1900-1904, s. 279-281; a.mlf., "Un texto de al-Fârabi Atribuido A Avempace por Moises de Narbona", al-Andalus, VII, Madrid 1942, s. 391; E. I. J. Rosenthal, "Politische Ge-danken bei Ibn Bâgğa", Monatsschrift für Ce-schichte und V/İssenschaft des Judentums, LXXXI(1937).s.l53-168;a.mlf.. "ThePlaceof Politics in the Philosophy of Ibn Bajja", IC, XXV/ 1 (1951), s. 187-211; M. Şerefeddin Yaltkaya, "İbn Bâcca-Avempace", Felsefe ArkiviMl, İstanbul 1945, s- 77-98; E. A, Moody, "Galüeo and Avempace: The Dynamics of the Learning 1bwer Experiemenf, Joumat of the History ofldeas, XII, Mew Brunswick 1951, s. 167-193,375-422; Hüseyin Munis, "Sebc veşâ'ik cedîde can devleti'l-Murâbıön ve eyyâmihim fi'I-Endelüs", Reuista del Instİtuto Egipcto de Estudİos Isla-micos en Madrid, II, Madrid 1954, s. 60 vd.; Müncî eş-Şemlî, "Ebû Beki b. Bâcce ve nez'atü-hü'1-felsefiyye min bilâli tedbîri'l-mütevahhid", Havliyyâtü'l-Câmi'ati't-Tûnİsİyye, sy. 1, Tunus 1964, s. 41-59; A. Altmann, "Maimonides four Perfections", IOS, II (1972), s. 15-24; Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. "tbn Bâcce fî tedbîri'l-mütevahhid", Meceltetû Dâri'l-hadişel-Haseniy-ye, I, Rabat 1979, s. 295-349; O. Leaman, "Ibn Bâjja on Society and Philosophy", IsL, LVII/1 (1980), s. 109-119; Ahmed Mâzî, "İbn Bâcce ve'1-istİşrâkı's-Sofyâtî el-mu'âşır", D(-râsât, XI/4, Amman 1984, s. 9-28; H, Nasri, "The "Mystic and Society According to Ibn Bâjjah and Ibn Tufayl", International Philo-sophical Quarterly, XXVI, New York 1986, s. 223-227; Muhammed el-Mİsbâhî. "Mine'I-Kâ'in ile'l-vücûd: işkâliyyetü'l-ittişâl 'inde tbn Bâcce", Mecelletü Külliyyeti'l-âdâb ue'l-hilûmi'l-insâniyye, sy. 9, Fas 1990, s. 163-195; Abdullah b. Hasan el-İbâdî. "el-Fikrü'Mctimâeî inde İbn Bâcce", Mecelletü Câmİ'ati'l-MeltkSu'ûd, V, Riyad 1995, s. 547-565; Burhan Köroğlu, "İbn Bâcce'nin Ahlak ve Siyaset Düşüncesi", Dîuân, I, İstanbul 1996, s. 45-65; Abdüihak Adnan Adı-var, "İbn Bâcce", İA, V/2, s. 704-705; M. Mustafa Hilmî, "Tedbîrü'l-mütevahhid li'bn Bâcce", Tl, III, 817-832.

İBN BÂDÎS, ABDÜLHAMÎD

Ebü'l-Fütûh Abdülhamîd b. Muhammed el-Mustafâ b. Mekkî b. Bâdîs (1889-1940) Cezayirli âlim ve ıslahatçı.4 Aralık 1889 tarihinde Kostantîne'de (Kosantîne) doğdu. Berberi asıllı Sanhâce kabilesine mensuptur. Dedelerinden Muiz b. Bâdîs (ö. 454/1062) Fas'ta Rafızî Şiîliğe karşı çıkmasıyla meşhur olmuştur. Ailenin Kuzey Afrika'daki nüfuzu daha sonra da devam etmiş, Cezayir Fransızlar tarafından işgal edildikten sonra bu aileden bazı şahıslar ve İbn Bâdîs'in babası Fransız idaresi nezdinde önemli mevkiler edinmiştir.İbn Bâdîs, temel eğitimine Muhammed el-Mâdâsî'den Kur'an öğrenerek başladı. On üç yaşında hıfzını tamamladı. Daha sonra Hamdan el-Venîsîden on dokuz yaşma kadar Arapça, fıkıh, hadis ve tefsir okudu. İbn Bâdîs'e öze! bir değer veren Venîsî, irşad ve davet faaliyetlerini olumsuz yönde etkileyebileceği endişesiyle ondan hayatı boyunca resmî görev kabul etmemesi konusunda söz aldı. 1908 yılında Tunus'a giderek Zeytûne Camii'ne 717 kaydolan İbn Bâdîs 1912'de buradan mezun olarak eğitimini tamamladı. Hocaları arasında Muhammed en-Nahlî, Şeyh Muhammed Tâhir b. Âşûr. Hıdr b. Hüseyin, Muhammed Sâdık en-Neyfer ve Beşîr Safer gibi âlimler bulunmaktadır. Mezuniyetinin ardından bir yıl aynı yerde ders veren İbn Bâdîs, 1913 yılında Cezayir'e dönerek Kostantîne camilerinde öğretimle meşgul oldu. Aynı yıl yaptığı hac yolculuğu sırasında daha önce Medine'ye yerleşen hocası Venîsî ile buluştu. Venîsî ona Medine'ye yerleşmesini tavsiye ettiyse de bağımsızlık mücadelesi veren Cezayir'e dönerek oradaki faaliyetlere katılmayı tercih etti. İbn Bâdîs hac esnasında tanıştığı, daha sonraki faaliyetlerinde kendisine arkadaşlık edecek olan Muhammed Beşîr el-İbrâhimî ile üç ay kadar Cezayir'in durumunu ve neler yapılabileceğini müzakere ederek fikrî bir hazırlık yaptı.Hac dönüşünde uğradığı Suriye ve Filistin'den sonra Mısır'a geçen İbn Bâdîs, orada bulunan âlimlerle İslâm dünyasının ve müslümanların çeşitli meselelerini müzakere etti. Cezayir'e dönerek yeniden Kostantîne camilerinde ders vermeye başladı. Ümmetin hasta olduğuna, ilâcının da Hz. Peygamber'in sîretinde bulunacağına inanıyordu. Bundan dolayı derslerinde daha çok Kur'an ve hadise ağırlık verdi. Ders kitabı olarak seçtiği ilk eser ise Kâdî İyâz'ın eş-Şiîâ\ oldu. Bu dönemde Cezayir'in muhtelif yörelerini gezerek hem ülkenin durumunu yakından müşahede ediyor hem de oralarda dersler veriyordu. İbn Bâdîs, Kostantîne'deki Sîdî el-Ahdar Camii'nde 718 düzenli şekilde ders vermeye başladıktan sonra zaman içerisinde burası kendine has metodu olan bir okul, kendisi de burada yapılan derslerin en önemli sorumlusu haline geldi. Medrese daha sonra büyük aşamalar kaydetti, öğrencilerin bütün ihtiyaçlarını karşılayacak bir alt yapıya kavuşturuldu. 1934 yılında Sîdî el-

717 Zeytûne Üniversitesi718 el-Câmiu'l-Ahdar

Ahdar Camii Cezayir'in çeşitli bölgelerinden gelen talebelerle doluydu.1919 yılında Kostantîne şehrinde Ab-dühafîz el-Hâşimî ile birlikte en-Necâl gazetesini çıkarmaya başlayan İbn Bâdîs bu gazetede Kosantînî, Abesî ve Sanhâcî gibi takma adlarla yazılar yazıyordu. Zamanla gazetenin Cezayir halkını uyandırmak için yeterli olmadığını farkederek bir grup Kostantîneli gençle birlikte e/-Mün-tekıd adlı başka bir gazete yayımlamaya başladı (2 Temmuz 1925). Gazeteye bu adı vermesinin sebebi, o dönemde Cezayir'de hâkim olan tasavvufi hareketlerin benimsediği "inan. tenkit etme" sloganının ve bu sloganın arkasındaki zihniyetin yanlışlığını ima etmek ve karşı bir tavır başlatmaktı. Ancak İbn Bâdîs, aynı zamanda Cezayir'e hâkim olan Fransızlar'ın da tenkit edilmesi yolunu açtığı için eî-Münte-kıd'in neşri 18. sayısından sonra Fransızlar tarafından yasaklandı. Bunun üzerine İbn Bâdîs 12 Kasım 1925 tarihinde haftalık eş-Şihâb dergisini çıkarmaya başladı. Dergi şaibelerden uzak saf İslâm'a ve ilimlere dönüşü savunan, İslâm-Arap hüviyetini koruyup geliştirmenin gerekliliğine dikkat çeken ve Fransa'dan Cezayir-liler'in haklarını talep eden bir tavrı tem-sil ediyordu, Aynı zamanda Cezayir'deki müslüman yazarların buluştuğu bir forum ve kelimenin tam anlamıyla basın yayın ve edebiyat alanında bir okul değeri taşıyan eş-Şihâb, 1929 yılından itibaren aylık bir dergi olarak Eylül 1939'a kadar yayımlanmaya devam etti.Cezayir'in içinde bulunduğu durumdan kurtulması için İlim ve öğretimin yanı sıra çeşitli alanlarda cemaat faaliyetini gerekli gören İbn Bâdîs, bu amaçla 1924 yılında Kostantîne'de Cem'iyyetü'l-ihâ el-ilmî adıyla bir dayanışma derneği kurmaya çalıştıysa da o sırada şartlar bunun için elverişli değildi. Daha sonra 1930'da eş-Şihâb, el-Işlâh ve Şada'ş-Şahrâ3 gibi yayın organlarında tasarladığı cemiyetin kurulacağına dair ilânlar verdi. Bu dönemde Fransızlar da Cezayir'i işgallerinin 100. yılını görkemli bir şekilde kutlayarak Cezayir'den çıkmaya niyetleri olmadığını gösteriyorlardı. Nihayet kurucu heyetin çalışmaları sonucunda S Mayıs 1931 tarihinde. Cezayir'in kurtuluşu sürecinde önemli bir rol üstlenecek olan Cem'iyye-tü'l-ulemâi'l-müslirnîne'l-Cezâiriyyîn resmen kuruldu ve İbn Bâdîs cemiyetin ilk başkanlığına seçildi.Cemiyet faaliyetlerine eğitim alanında attığı adımlarla başladı. Bir taraftan Cezayir'in çeşitli yörelerinde mahalle mektepleri ve medreseler kurulması için çalışmalar yapılırken diğer taraftan cemiyet mensubu âlimler ortak bir program çerçevesinde Cezayir'in muhtelif bölgelerine giderek oralarda ders veriyor, böylece Arapça'nın ve İslâmî ilimlerin yayılmasına katkıda bulunuyordu. Cemiyetin faaliyetleri arasında kulüpler kurmak, fakirlere ve yetimlere yardım amaçlı birimler teşkil etmek, kültürel yozlaşmaya ve hıristi-yanlaşmaya karşı mücadele vermek gibi çalışmalar da vardı.719

Cemiyet günlük siyasete karışmama ilkesini benimsediği için İbn Bâdîs de cemiyetin başkanı sıfatıyla bu ilkeye sadakat gösterdi. Buna karşılık siyasetin içine girmeden ve resmî bir görev almadan siyasetin bütün alanlarıyla yakından ilgilendi. Bizzat kendisi, toplum için bir yarar sağlamadığı sürece hiçbir konuda kendi ismini öne çıkarmayı doğru bulmadığını, ancak halkı için faydalı olduğuna inanması durumunda şahsını ortaya koymaktan da çekinmeyeceğini ifade etmektedir.720 Bu alanda yapılacak işler arasında Fransız hükümeti ve Cezayir'deki Fransız İdaresiyle eğitim, içtimaî ve iktisadî durum ve siyasî haklar gibi meselelerin konuşulması bulunuyordu. İslâm'ın din ile siyaseti birbirinden ayırmadığını düşünen İbn Bâdîs, Cezayir'in ve Cezayirlilerin geleceğini ilgilendiren hususlarda ulemânın ortak bir tavır sahibi olması ve bu tavrın ilmî bir esas ve üslûpla savunulması gerektiğini sık sık vurguluyordu. Sadece ilimle uğraşarak girilmesi zor bir alan olan siyasetten büsbütün uzak durmak gerektiğini savunanlar bulunduğunu hatırlatıp cemiyet üyelerinin siyasetle ilmi birleştirmek zorunda olduklarını, çünkü ilmî faaliyetlerin ciddi bir şekilde siyasetle desteklenmedikçe başarılı olamayacağını belirtti.721

Bu şekilde İbn Bâdîs, günlük siyasetten uzak durmakla birlikte Cezayir'i ve Ceza-yirliler'i ilgilendiren temel problemlerle yakından İlgilenmiş, özellikle Fransız sömürge idaresinin Fransızlaştırma siyaseti karşısında Cezayirliler'in müslüman-Arap kimliğini savunmuştur. Meselâ 1936 yılında gerçekleşen Cezayir İslâm Kongresi'nin toplanmasında etkin rol aldığı gibi bu kongre esnasında Cezayirliler'in İslâm -Arap kimliğinin korunması, siyasî hakların eksiksiz verilmesi gibi konuların gündeme getirilerek tartışılmasını sağlamıştır. Aynı şekilde, Fransız başbakanının 1938'-de Cezayir'de Arapça eğitim yapan müslümanlara ait medreselerin açılmasını sınırlayan ve Arapça'yı yabancı dil olarak ilân eden kararına açıkça karşı çıkmıştır.İbn Bâdîs, bir toplumun sömürge haline gelmesinin sömürge olmaya lâyık duruma düşmekten kaynaklandığını, sömürge olmaktan kurtulmanın da bunu gerektirecek yüksek bir ahlâk ve irade ile mümkün olacağını farketmişti. Bunun için Cezayirliler'in Fransızlar'dan farklılığını vurgulayan ve onların kimliklerini muhafaza ederek Fransız kültürü içinde asimile olmalarını engelleyen faaliyetleri yürütmeyi en büyük hedef olarak seçmiş ve bunu dersleri, yazıları ve konferansları ile gerçekleştirmeye çalıştığı gibi kurduğu müesseseler vasıtasıyla da davasını topluma mal etmeyi başarmıştı. Cezayir halkını II. Dünya Savaşı'nın doğurduğu engeller ortaya çıkıncaya kadar müslüman Arap şahsiyetine sımsıkı sarılmaya çağırmış; savaş başladığı sırada Fransa'nın bütün cemiyetlerden kendisini desteklemelerini istemesi üzerine İbn Bâdîs, Cezayir'de çok güçlü bir konuma sahip olan Cem'iyyetü'l-ulemâi'l-müslimîn'in Fransa'ya yardım etmesi talebini reddedip buna karşı çıkan bazı üyeleri cemiyet yönetiminden uzak-laştırmış, ilkelerine uygun olmayan bazı hususları yazmak zorunda bırakılacağı endişesiyle 719 bk. Cem'iyyetü'l-Ulemâl'l-Miısumîn720 eş-Şihâb, 1 Kasım 1936721 el-Beşâ'ir, 18 Haziran 1937

de cemiyetin yayın organı ei-Beşâ'ir ve eş-Şihâb'ın yayımını durdurmuştur. Savaş başladıktan sonra Fransa onu zorunlu ikamete tâbi tutarak gözetim altına almış, İbn Bâdîs gözetim altında iken 16 Nisan 1940 tarihinde vefat etmiştir. Cezayir bağımsızlığını kazandıktan sonra İbn Bâdîs'in vefat tarihi "ilim günü" olarak ilân edilmiş, ayrıca Merke-zü dirâsâti'I-müstakbeli'l-Arabî adlı kuruluş Mağrib'de onun adına İmam Abdülhamîd b. Bâdîs ödülünü koymuştur. İbn Bâdîs hakkında yaşadığı dönemde bazı yazılar yazıldığı gibi 722 ölümünden sonra da hayat ve görüşleri, Cezayir kurtuluş savaşını mümkün kılan ve Cezayir'e bağımsızlığını sağlayan fikrî ve içtimaî hareketin en önemli şahsiyeti olarak çeşitli kitap, makale ve tez çalışmalarına konu olmuştur.723

Doğu İslâm dünyasında Cemâleddîn-i Efgânî, Muhammed Abduh ve Reşîd Rızâ gibi âlimlerin görüşleri çerçevesinde gelişen ıslah hareketinin Kuzey Afrika ve özellikle Cezayir'deki en Önemli temsilcilerinden biri olan İbn Bâdîs başta eş-Şihöb olmak üzere çıkardığı gazete ve dergilerle bu düşüncenin Kuzey Afrika'da yaygınlık kazanmasında büyük rol oynamıştır. Do-ğu'daki ıslah hareketi ve tecrübesinden büyük ölçüde etkilenmekle birlikte Cezayir'in içinde bulunduğu özel şartlar sebebiyle harekete kazandırdığı içtimaî ve siyasî boyutla ıslah düşüncesine pratik alanda önemli katkılarda bulundu. Efgânî daha çok siyasî. Abduh da ilmî kişiliğiyle dikkat çekerken İbn Bâdîs bu iki özelliği şahsında birleştirmiş, görüş ve düşüncelerinin muhatabı olarak kültürlü kimseler ve seçkinlerden çok geniş halk kitlelerini hedef almıştır. Onun asıl amacı. İslâm'ın temel kaynakları olan Kur'an ve Sünnet'e yönelerek toplumda ahlâkî bir dönüşüm gerçekleştirmekti. Bu sebeple "eser telifi yerine insan telifi"ne önem vermiş, daha öncekilerin tekrarı olacak şekilde bütün bir Kur'an tefsiri yerine amacına ulaştıracak âyetleri yorumlamakla yetinmiş, pratik sonucu olmayan nazarî tartışmalardan uzak durarak Kur-'an'ın ruhu ve genel prensipleriyle toplumun problemleri arasındaki ilgiyi ön plana çıkaran bir metot takip etmiştir. Yine bu sebeple o dönemde toplumun dinî, ahlâkî ve içtimaî hayatı üzerinde son derece etkili olan tarikatlara şiddetle karşı çıkmış. Kur'an ve Sünnet'e aykırı görüş ve uygulamalarına dikkat çekmiştir. İnançla ilgili hususlarda Kur'ân-ı Kerîm'in kalbi etkileyen sade anlatım tarzını benimsemiş, kelâm ve cedelin kişiyi şeklî ve laf-zî ayrıntılara boğan metotlarına İltifat etmemiştir. Kur'an'ın teşrîî konularda genel olarak ayrıntılara girmeyip temel kurallar koymasının her devirde ictihad yapılmasını gerekli kıldığını belirten İbn Bâdîs siyasî otoritenin kaynağı olarak İslâm toplumunu görür ve yetkisini ondan almayan bir yönetimi geçersiz sayar. Ona göre hilâfet, başlangıçta tek kişi tarafından icrası mümkün olan en yüksek siyasî otorite makamı iken şartların değişmesiyle birlikte fiilen farklı yönetimlerin ortaya çıkması hilâfetin sembolik bir anlamda ve tarihî bir vakıa olarak kalmasına yol açtı. İbn Bâdîs ilmî ve aksiyoncu kişiliği yanında sade hayat tarzı, ihlâsı ve ahlakıyla da manevî bir lider olarak kabul gördü.

Eserleri.

Bütün hayatını toplumu ıslah etmek ve sömürgeciliğe karşı bağımsızlık mücadelesi vermekle geçiren İbn Bâdîs aynı zamanda şairdi. Fakat müstakil kitaplar telif etmediği gibi bir divan da düzenlememiş, dergilerde makale ve şiirler neşretmiştir. Yazılan arasında önemli bir yekûn tutan âyet tefsirlerini -muhtemelen el-Mendr dergisini Örnek alarak- eş-Şihâb'm başında neşretmiştir. Bizzat yayımladığı veya yayımlanmasına katkıda bulunduğu dergilerde çıkan yazıları talebeleri ve arkadaşları tarafından derlenerek müstakil kitaplar halinde neşredilmiştir. 1. Tefsîru İbn Bâdîs fime-câlisi't-tezkîr min kelâmi'l-hakîmi'l-habîr.724

2. el-MköH-dü'î-İslâmiyye mine'1-ây âti'İ-Kurâ-niyye ve'I-ehâdîşi'n-nebeviyye. 725

3. Ricâlü's-seleİ ve nisâ'ühû 726 4. Min Hedyi'n-nü-büwe. 727

5. Mecâlisü't-tezkîr min hadîsi'1-beşî-ri'n-nezîr (Cezayir 1983).İbn Bâdîs'in bütün eserleri onun hayatı, faaliyetleri ve görüşlerinin incelendiği bir girişle birlikte Ammâr et-Tâlibî tarafından tasnif edilerek Âşâru îbn Bâdîs 728 adıyla dört cilt halinde yayımlanmıştır (Dımaşk 1968; Beyrut 1403/1983).

Bibliyografya :

Ebü'l-KâsımSa-du!lah,e/-Harefce[ü'(-üa(anİ(/-yetü'l-Cezâ'iriyye: 1900-1930, Beyrut 1968, II, 386-417; Mâlik b. Nebi, Müzekkirâtü şahidi kam (trc Mervân el-Kanavâtî), Beyrut 1969; Andre Dirlik, Abduthamid Ben Bâdts (1889-1940): Ideologist oflslamic Reform and Leader ofAtgerian National Mouement (doktora tezi, 1971), Mc. Gill üniversitesi; Ali Merad, İbn Badis: Commentateur du Coran, Paris 1971; a.mlf.. "Ibn Badis", EP (İng), III,

722 Ali Merad, s. 21723 bk. bibi724 nşr. Muhammed Salih Ramazan-Tevfîk Muhammed Şahin, Cezayir 1964, I982; Kahire, ts.: Ahmed Şemseddin tarafından eklenen âyet ve hadis tahrîderiy-le birlikte, Beyrut 14I6/1995725 nşr. Muhammed Salih Ramazan, Kahire, ts726 nşr. Muhammed Salih Ramazan-TevfîkMuhammed Şahin, Cezayir 1964727 nşr. Muhammed Salih Ramazan -Tevfîk Muhammed Şahin, Cezayir 1966728 İbn Bâdîs: hayâtühû veâşâruhû

727-728; Türkî Râbih. eş-Şeyh 'Abdûthamîd b. Bâdîs: ba'işü'n-nehdati'l-İslâmiyyeü'l-'Arabiyye fi'l-Cezâ'iri'l-badişe, Riyad 1403/1983; a.mlf., eş-Şeyh 'Abdülhamîd b. Bâdîs felsefetühü ue cühûdühü fl't-terbiye üe't-taHım,Cezayir, ts. (eş-Şirketül-Vataniyye); Ammâr et-Tâlİbî, Âşâru Ibn Badis, Beyrut 1403/1983,1-IV, tür.yer.; a.mlf., "İbn Bâdîs", Meosû'atü'l-hadâreti'l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 159-164; Muhammed Salih ei-Câbiri, en-Nesâ(u 'l-Hlmî ue 'l-fıkrî li 'l-muhâcirîn bi-Tû-nis: 1900-1962,Tunus 1983;FehmîSaU Hare-ketü 'Abdilhamîd b. Bâdts ue deorühâ fî yaka-zati'l-Cezatr, Beyrut 1983; Reşîd ez-Zewâdî. Rüuvâdü't-ışlâh, Tunus 1983,s. 116-142; Mah-mûd Kasım, el-İmâm 'Abdülhamid b. Bâdts ez-za'îmü'r-rûhî lİ-harbi't-tahrîri'l~Cezâ'iriyye, Kahire, ts. (Dârü'l-Maârif): Bassam el-Aselî, cAbdül-hamıd b. Bâdîs ue binâ'û kâ'ideti'ş-şevreü'l-Cezâ'iriyye, Beyrut 1986; Muhammed Fethî Osman, 'Abdülhamidb. Bâdîs: râ'idü'f-harekeü'l-İstâmiyye fi'l-Cezâ'iri't-mu*aşıra, Kuveyt 1407/ 1987; Mazin Salâh Mutabbakânî. CemHyyetü't-'ulemâ'i'i-müstimıne't-Cezâ'irİyyîn, Dımaşk 1408/1988, tür.yer.; a.mlf.. ''Abdülhamîd b. Bâ-dîs el-'âlimü'r-rabbânî uez-za'îmü's-slyâsi, Dımaşk 1989;AhmedMahmûdCezzâr, el-İmâmü'l-mûceddid İbn Bâdîs ve't-taşaoouf, Kahire 1988; Sabri Hizmetli. Cezayir Bağımsızlık Mücâdelesi Önderi Bin Badis, Ankara 1994; George Rasi. et-lstâmü'I-Cezâ'irî mine'l-Emîr'Abdilkâdir ilâ ümerâ'i'l-cemâ<ât, Beyrut 1997, s. 171-199; Muhammed Beşîr el-İbrâhimî, "Ene", MMLA, XXI (1966), s. 135-154; M. S. Belguedj. "Ben Bâdîs et le Mu'tazilisme", Revue de l'occident musııl-man et de la Mediterranee, sy. 13-14, Aİx-en-Provence 1973, s. 75-86; Berekât M. Murâd Seyyid. "İbn Bâdîs: el-Müceddidü'd-dînî ve'l-muşlihu'l-ictimâ'î", Mecelletü 'ş-şerî'a ue'd-di-râsâtt'l-İslâmiyye, XI/30, Kuveyt 1417/1996, s. 203-264. m

IBN BÂDÎS, MUİZ 729

İBN BAKIYYE

Ebû Tâhir Nasîrüddevle Muhammed b. Muhammed b. Bakıyye (Ö. 367/978) Büveyhi vezirlerinden.Bağdat'a bağlı Evânâ'da bir çiftçi babanın oğlu olarak dünyaya geldi. IV. (X.) yüzyılın ilk yansında Büveyhfler. Hamdânfler, Mezyedîler ve Karmatîler'in bölgede sebep olduğu siyasî ve içtimaî karışıklıklar sırasında Yukarı Dicle'deki ayyârlar (şakîler) arasına katıldı. Daha sonra IrakBü-veyhîEmîri Muizzüddevle döneminde (945-967) sarayın sâhibü'l-matbah yardımcıları arasında yer aldı ve emîrden Tikrît'in iltizamı ile Yukarı Dicle gümrük vergilerinin toplanması gibi bazı imtiyazlar elde etti.İbn Bakıyye, Muizzüddevle'nin ölümünden sonra tahta geçen İzzüddevle Bahti-yâr'ın (967-978) yakın çevresine girmeye çalıştı ve ona çeşitli hediyeler ve rüşvet vererek kendisini sâhibü'l-matbah tayin ettirdi. Ayrıca her ay İzzüddevle Bahtiyâr'a 10.000 dirhem rüşvet vererek mültezimi olduğu toprakların hesaplarının kontrol edilmemesini sağladı. Daha sonra Bahtiyâr'ın özel toplantılarına ve eğlencelerine katılıp onu eğlendirmeye başladı; gu-lâmlar, cariyeler, atlar ve şahinler sunarak gönlünü kazandı.730 Böylece Bahtiyar nezdinde büyük itibar sahibi olan İbn Bakıyye 7 Zilhicce 362'de (8 Eylül 973) vezir tayin edildi ve Halife Mutr - Lillâh'tan Nâsıh lakabını aldı.Vezirlerin devletin çeşitli kademelerinde yetişmiş kimseler arasından seçilmesi âdet iken buna aykırı olarak İbn Bakıyye gibi cahil bir kimsenin vezir tayin edilmesi halk arasında şaşkınlıkla karşılanmış ve "mine'l-gadâre ile'l-vizâre" (aşçılıktan vezirliğe) sözü darbımesel haline gelmiştir. Hiç eğitim görmemiş olan İbn Bakıyye, vezir olduğu güne kadar yaptığı işi vezirlikte de sürdürüp Bahtiyâr'a yemek sunmak istemişse de emîr buna izin vermemiştir.İbn Bakıyye, başlangıçta adalet ve İnsafla icraatta bulunacağını vaad ettiği halde çok geçmeden zulmetmeye başladı. Eski vezir Ebü'l-Fazl Abbas b. Hüseyin eş-Şîrâzî'nin ve ona bağlı olarak muhtelif kademelerde çalışan memurların mallarını müsadere etti. Muhaliflerini veya itham edilen birçok liyakatli devlet adamını ortadan kaldırdı.İzzüddevle Bahtiyar zevk ve eğlenceyle vakit geçirirken devlet işlerine el atan İbn Bakıyye siyasî, iktisadî ve askerî bakımdan esasen bozuk olan durumun büsbütün içinden çıkılmaz hale gelmesine yol açtı. Devlet otoritesi ve ordudaki disiplin tamamıyla ortadan kalktı. Her gün katilleri bulunamayan, bulunsa da cezalandırılmayan cinayetler işleniyor, yağma ve soygunlar yapılıyordu. Öte yandan verimli araziler tahrip edildiği için kıtlık baş gösterdi, vergi toplanamaz hale geldi ve halk büyük sıkıntılar içine düştü.364 (975) yılında Türk askerlerinin isyanı sebebiyle zor durumda kalan Bahti-yâr'ın yardım çağrısını bahane eden Fars Büveyhî Emîri Adudüddevle Irak'ı işgal edince İbn Bakıyye onun güvenini kazanmaya çalıştı; sonunda Vâsıt, Tikrît, Ukbe-râ ve Evânâ iltizamını almayı başardı. Ancak muhtemelen beklediği vezirliği elde edemediği için Vâsıt'a gelir gelmez isyan etti; ayrıca Batîha Emîri İmrân b. Şahin ile Ahvâz Valisi Sehl b. Bişr'i de iş birliğine ikna ederek Adudüddevle'ye karşı Irak'ta büyük bir muhalefet cephesi oluşturdu, hatta Adudüddevle'nin gönderdiği bir orduyu yendi.Adudüddevle'nin. Irak'ın ilhakını babası Rüknüddevle'ye kabul ettirememesi sebebiyle bu ülkeyi tekrar

729 bk. Muiz b. Bâdîs730 İbn Miskeveyh, il, 285-286

Bahtiyâr'ın yönetimine bırakarak Fars'a dönmesinden sonra İbn Bakıyye vezirlik görevine döndü. Bahtiyâr'a kendisine sadakatinden dolayı Adudüddevle'ye isyan ettiğini söyleyerek mevkiini daha da sağlamlaştırdı. Abbasî Halifesi Mutî'-Lillâh'tan aldığı Nâsıh lakabının yanında Tâi'-Lillâh'tan Nâ-sırüddevle lakabını aldı ve böylece tarihte iki lakaba sahip ilk vezir oldu. Bol ihsanlarda bulunarak ordu kumandanları ile devlet memurları üzerinde büyük bir otorite kurdu. Devlet hazinesini kendi denetimine alarak Bahtiyâr'a ihtiyaçları için tahsisat bağladı. Ordu üzerindeki nüfuzunu kullanıp Bahtiyâr'ın kendisini bertaraf etme çabalarını boşa çıkardı.Bütün bunlara rağmen İbn Bakıyye'nin ikbal günleri sonuna yaklaşıyordu. Zira Adudüddevle, babası Rüknüddevle'nin ölümü üzerine tekrar Irak'a saldırdı ve Ahvaz Savaşı'nda Bahtiyâr'ı yendi (366/ 977). Bu yenilgiden İbn Bakıyye'yi sorumlu tutan Bahtiyar onu Adudüddevle'ye teslim etmek istedi. Ancak yeni gözdesi ve başkumandanı İbrahim b. İsmail'in sağ kaldığı takdirde yeni meseleler çıkarabileceği yolundaki ikazı üzerine gözlerine mil çektirdikten 731 bir müddet sonra öldürttü.732 Diğer bir rivayete göre ise Bahtiyar, İbn Bakıyye'yi gözlerine mil çektirdikten sonra Adudüddevle'ye teslim etmiş, Adudüddevle de onu öldürtmüştür.733

Öldürüldüğünde yaklaşık elli yaşla-rındaydı.

Bibliyografya :

İbn Miskeveyh, Tecâribü't-ümem, il, 285-288, 310-311, 313, 321-322, 345-347, 354-359, 364-365, 368-369, 373-375, 377, 380; Seâlibî. TuFıfetû'l-vuzerâ1 (nşr. Habîb Ali er-Râvî - İbti-sâm Murhûn es-Saffâr), Bağdad 1977; Muham-med b Abdülmelİk el-Hemedânî, Tekmiletü. 7a-rîhi't-Taberî{T\şT. M. Ebül-Fazl], Kahire 1982, X], 430, 440, 442, 444, 453, 455-457; Jbnü'l-Cevzî, el-Muntazam, VI], 75; İbnü'l-Esîr. el-Kâmil, Vlll, 628-630, 651, 671-673, 689-690; İbn Hal-likân, Vefeyât, V, 118-122; Hindûşah es-Sâhibî, Tecârİbü's-setef der Teuârih-i Hutefâ' ue Vüze-râ-yiîşân(nşr. Abbas İkbâl),Tahran 1357 fış., s. 240-241; Mafizuüah Kabir. The Buwayhid Dynasty ofBagfıdad, Caicutta ] 964, s. 22-24, 26, 27, 32-34, 36-38, 40, 122-123, 125. 128. 148, 160;H. Busse, ChalifundGrosskönig:Dİe Buyiden İm lraq (945-1055), Beirut 1969, bk. İndeks; Muhammed Müsfır ez-Zehrânî, Nizâmü'l-uizâre fı'd-deotett'l-'Abbâsiyye, Beyrut 1406/ 1986, s. 103-105; K.V. Zettersteen. "İbn Bakiye", İA, V/2, s. 707;CI. Cahen. "ibn Bakiyya". £P(lng.).]11.730.

İBN BÂKÛYE 734

İBN BALABAN

Ebü'l-Hasen Emîr Alâüddîn Alîb. Balaban b. Abdillâh el-Mısrî (ö. 739/1339) Hanefî fakîhi ve hadis âlimi.675 (1276) yılında doğdu. Türk asıllı olduğu belirtilmektedir. Kahire'de yerleşti. Ahmed b. İbrahim es-Serûcî, Fahred-din İbnüt-Türkmânî, Reşîdüddin İbnü'l-Muallim gibi hocalardan fıkıh dersi aldı. Kutbüddin el-Halebî, Abdülmü'min b. Halef ed-Dimyâtî, İbn Asâkir diye bilinen Ba-hâeddin Kasım b. Muzaffer ve İbnü's-Sav-vâf el-Kureşî gibi âlimlerden hadis. Alâ-eddin Konevî'den mantık ve usul, Ebû Hayyân el-Endelüsî'den nahiv1 okudu. Mısır'da Hanefî fıkhının otoritelerinden biri oldu ve aralarında Zehebî ile Kureşî'nin bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Nâib Argun ed-Devâdâr ile dostluk kurdu. Mısır Memlûk Sultanı II. Baybars döneminde (1309-1310) yıldızı parladı. Kaynaklarda bir müddet kadılık yaptığı belirtilen İbn Balaban 9 Şevval 739'da (20 Nisan 1339) Kahire'de öldü ve Bâbünnasr'ın dışındaki türbeye defnedildi.

Eserleri,

1. el-İhsân fî takribi Şahîhi İbn Hibbân. İbn Hibbân'ın el-Müsne-dü 'ş-Şahîh 735 adlı eserinin fıkıh bablanna göre düzenlenmiş şekli olup dokuz cilttir. İlk cildini Ahmed Muhammed Şâkir'in tahkik edip yayımladığı eserin (Kahire 1953) tamamı, Şuayb el-Arnaût ile Hüseyin Esed tarafından tahkiki ve hadislerinin tahrîci yapılarak Sahi-hu İbn Hibbân 736 Kemal Yûsuf el-Hût tarafından sadece tahkik edilerek el-İhsân bitertîbi Şahîhi İbn Hibbân 737 adıyla neşredilmiştir. 2. Telhîşü'l-İlmâm fi e hadîsi'l-ahkâm. Takıyyüddin İbn Da-kikul'îd'e ait eserin telhisidir. 3. Tuhfe-tü'I-harîş fî şerhi't-Telhîş. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî'nin Hanefî fıkhına dair eî-Câmfu '1-kebîr'ine Hılâtî'nin yazdığı Telhîşü'l-CâmiVî-kebîr adlı telhisin şerhi olup İstanbul kütüphanelerinde birçok

731 Rebîülevvel 367/Ekim-Kasım 977732 6 Şevval 367 / 17 Mayıs 978733 İbn Hallikân, V, 120734 bk. kuhı-i şırazı735 Şahîhu İbn Hibbân736 1-XVI, Beyrut 1404-1408737 1-!X, Beyrut 1407/1987

yazma nüshası bulunmaktadır.738 Tuhfetü'l-harîş'ı Ömer b. İshak el-Gaznevî ihtisar etmiştir. 4. cümdetü's-sâiik fi'i-menâsik.739

İbn Balabân'ın bunlardan başka Sîre-tü'n-nebî şollallâhü 'aleyhi ve sellem ve Tenbîhül-hâtır calâ zeUeti'l-kârfi'z-zâ/aradlı eserleri olduğu, ayrıca Taberâ-nî'nin el-Muccemü'l-kebîr"mi fıkıh bab-larına göre tertip ettiği kaynaklarda belirtilmektedir. Brockelmann ve Ziriklî'nin Ebü'l-Hasan Ali b. Balabân'a nisbet ettikleri el-Makâşıdü's-seniyye ü'î-ehâ-dîşi'I-ilâhiyye ve Ehâdîsü'î-Cavâlîadlı eserler 740 Ebü'l-Kâsım Ali b. Balaban el-Makdisî el-Kerekî'ye (ö. 684/1285) aittir.

Bibliyografya:

İbn Balaban, el-İhsân bi-tertîbi Şahîhi İbn Hibbânlnşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1407/ 1987, neşredenin girişi, 1, 19-20; a.e. (nşr. Şuayb el-Arnaût-Hüseyin Esed). Beyrut 1404/1984. neşredenlerin girişi, 1, 47-49; Ali b. Balaban el-Makdisî, el-Makâşıdü's-seniyye fı'l-ehâdîşi'l-ilâhiyye (nşr. Muhyiddin Müstû - Muhammed el-îd el-Hatrâvî), Beyrut 1408/1988, neşredenlerin girişi, I, 15-23; Zehebî, el-'lber, III, 356; Se-lâhaddin es-Safedî. A'yanü'l-Caşr ue a'uânü'n-naşr (nşr. Fuad Sezgin - Mazin Amâvî), Frankfurt 1990, II, 172-173; İbn Kesir. et-Bidâye, XIII, 307; İbn Râfi" es-Selâmî. e/-Ve/eyât(nşr. Salih Mehdî Abbas - Beşşâr Avvâd Ma'rûf), Beyrut 1982,1, 278-280; Kureşî, et-Ceuâhirû't'mudiy-ye, II. 548; Makrizî, es-Süiûk, 1/3. s. 730; 11/2, s. 470; İbn Hacer. ed-Dürerü'l-kâmine, III. 32; İbn Tsiğrîberdî. en-Nücûmü'z-zâhire, VII, 368; IX, 321; İbn Kutluboğa, Tâcü't-terâcim, s. 43; Süyûtî. Buğyetü'l-vu'ât, 11, 152; a.mlf., Hüsnü'l-muhâdara, I, 468; Nuaymî, ed-Dâris fi tarihi'l-medâris {nşi Cafer el-Hasenî), Kahire 1988, N, 325; Keşfü'z-zunûn,\, 158,486; 11,1003, 1075,1737,1832; İbnü'Hmâd, Şezerât, V, 388; Leknevî, el-Feuâ'idü'l-behiyye, s. 118; Brockelmann. GAL, I 172, 178, 475; SuppL, I, 273, 290; II, 66. 80; Ziriklî, eM'/âm.V, 74; Kettâ-nî, er-Risaletü'l-mustetrafe, s. 20;Sezgin. GAS, 1,190,426-427;Ahmet Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990. s. 75. m

İBN BÂMŞÂD

Ebu 1-Hasen Alî b. Abdillâh b. Muhammed el-Kâyinî X. yüzyıl astronom ve matematikçisi.Bîrûnî'nin çağdaşı olduğu veya ondan biraz daha önce yaşadığı tahmin edilen İbn Bâmşâd'ın hayatı hakkında bilgi yoktur. Taşıdığı Kâyinî (Kaini) nisbesinden ve bir eserini Kâyin'de yaptığı rasatlara ayırmasından Horasan'ın Kâyin şehrinde yaşadığı anlaşılmaktadır. Bîrûnî'nin onun iki teoreminden bahsetmesi de yaşadığı za-manın muhtemelen IV. (X.) yüzyıl olduğunu göstermektedir.741

Eserleri.

1. el-Makûle fi'stihrâci sâ~ câf mâ beyne tulûH'l-fecr ve 'ş-şems külle yevmin min eyyâmi's-sene bi-medî-neti Kâyin. er-Resâ'ilü'1-müteferrika ü'1-hey'e içinde dördüncü risale olarak yayımlanmış (Haydarâbâd 1366/1947) ve M. L. Davidian ile E. S. Kennedy tarafından İngilizce'ye çevrilerek incelenmiştir. 742

2. Makûle fi'stihrâci tânhi'l-yehûd. İbranî takvimi hakkındaki bu makale yine aynı eser içinde üçüncü risale olarak yayımlanmıştır. 3. Risale fi'stihrâci sâ'ât mâ beyne tulûH'1-fecr ve tu-lû'ş-şems ve ğurûbihâ ve ğurûbi'ş-şa-fak izi'l-cilmü bi-ahodeyhimâ yestel-zimü'l-îlme bi'1-âhar.743

Bibliyografya :

Bîrûnî. istihrâcü'l-evtâr fı'd-dâ'ire (Resâ'ilü'l-Bİrûnî içinde). Haydarâbâd 1367/1948, s. 37-38, 40-41; Sezgin, GAS, V, 337, 403; VI, 242; Ebü'l-Kâsım Kurbânî. Zindeginâme-i Riyâiîdâ-nan-ı Deure-İ islâm'ı, Tahran 1365, s. 79-80; M. L. Davidian - E. S. Kennedy, "Al-Cjâyini on the Duration of Dawn and Tvvilight", JNES, sy. 20 (1961). s. 45-53; D. Pingree, "cAli b. Bâmşâd Qâ'enî", Elr., I, 870-871.

İBN BATTA

Ebû Abdillâh Ubeydullâh b. Muhammed b. Muhammed el-Ukberî (ö. 387/997) Hanbelî fakihi ve muhaddis.4 Şevval 304 (31 Mart 917) tarihinde Bağdat yakınlarındaki Ukberâ'da doğdu. Ashaptan Utbe b. Ferkad'ın soyundan olup büyük dedelerinden birine nisbetle İbn Batta diye anılır, öğrenimine doğduğu yerde başladı ve 738 bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockel-mann.OAL.l, 178, 475; SuppL, I, 290; II, 66, 80739 SüIeymaniyeKtp.,Şe~ hid Ali Paşa, nr. 982; Mihrişah Sultan, nr. 133740 GALSuppL, II, S0,et-A(lâm, V, 74741 Istihrâcü'l-eutâr, s. 37-38, 40-41742 bk. bibi743 Sezgin, VI, 242

küçük yaşta gittiği Bağdat'ta devam ettirdi. Daha sonra Basra, Dımaşk, Humus ve Mekke gibi ilim merkezlerinde Ebü'l-Kâsım el-Begavî. Ebû Bekir en-Neccâd, Hırakî, Âcurrî, Saffâr el-Basrî, Gulâmü'l-Hallâl ve Ebû Zer İbnü'l-Bâgandî gibi âlimlerden ders aldı. On beş yaşında iken Ahmed b. Hanbel'in el-Müs-ned'ini ezbere bildiği söylenir. İlim tahsilini tamamladıktan sonra Ukberâ'ya döndü ve uzlete çekilerek kırk yıl evinde öğretimle meşgul oldu. Aralarında İbn Hâ-mid el-Verrâk, Ebû Hafs el-Ukberî. İbn Ebü'l-Fevâris ve Ebû Nuaym el-İsfahânî gibi âlimlerin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. İbn Batta 10 Muharrem 387 (23 Ocak 997) tarihinde Ukberâ'da vefat etti.Kaynaklar İbn Batta'yı zâhid ve muttaki, duası makbul, keramet sahibi bir âlim olarak tanıtıp kurban ve ramazan bayramları dışındaki günleri oruçlu geçirdiğini, emir bi'l-ma'rûf ve nehiy ani'1-mün-ker konusunda titiz davrandığını ve bid-'atlara şiddetle karşı çıktığını kaydeder.İrak'ta Hanbelî mezhebinin tanınmış şahsiyetlerinden biri olan İbn Batta diğer Hanbelî âlimleri gibi Selefî bir çizgiyi benimsemiş ve öğrencileriyle birlikte başta Şia olmak üzere Ehl-i sünnet dışı cereyan ve fırkalara karşı mücadele vermiştir. Bu konuda devrin büyük Hanbelî âlimleri arasında yer alan Berbehârfden etkilenmiş ve eserlerinde onun görüşlerine yer vermiştir. Hanbelî mezhebinin re'y ve icti-haddaki taklit karşıtı tutumunun tabii sonucu olarak İbn Batta mezhep içinde farklı görüşler arasında uzlaşmacı bir yol takip etmiş, zaman zaman mezhepte benimsenen görüşlere aykırı tercih ve icti-hadlarda bulunmuştur. Onun bu tavrı kendisinden sonra gelen Ebû Ya'Iâ el-Fer-râ, Ebû Ca'fer et-Tûsî, Kelvezânî, Muvaf-fakuddin İbn Kudâme, Takıyyüddin İbn Teymiyye, Zehebî, İbn Kayyim el-Cevziyye ve Ebü'1-Fidâ İbn Kesîr gibi Selefî âlimler üzerinde etkili olmuştur.Hatîb el-Bağdâdî İbn Batta'nın hafıza yönünden zayıf olduğunu, şahsen karşılaşmadığı kişilerden bizzat görüşüp hadis dinlemiş gibi nakillerde bulunduğunu ve şeyhlerinden yazdığı hadislerin senedlerinde değişiklik yaptığını ileri sürerek hadis rivayeti açısından onu eleştirmiştir.744 İbnü'l-Cevzî İse Hatîb el-Bağdâdî'nin mezhep taassubuyla davrandığını, icmâa muhalif görüşlere sahip olduğunu. Mu'tezile ve Mürcie'den bazı kişilerin sözlerine itibar ettiğini ve keyfine göre hüküm verdiğini söyleyerek onun İbn Batta hakkındaki id-dialarını reddetmiştir.745 Zehebî. İbn Hacer ve İbnü'1-Esîr gibi âlimler de hafıza bakımından zaafına işaret etmekle birlikte onun hadis konusunda âlim bir kişi olduğunu belirtmişlerdir.

Eserleri.

1. el-İbâne 'an şerfati'1-fı-rakı'n-nâciye ve mücânebeti'I-fırakı'I-mezmûme. el-İbânetü'l-kübrâ diye de anılan eser Selef akidesini konu almakta, Mürcie, Kaderiyye, Cehmiyye ve Şîa gibi fırkaların görüşlerini tenkit etmektedir. Selef akaidi konusunda önemli bir kaynak olan ve kaynakların verdiği bilgilerden hacimli olduğu anlaşılan ese-rin Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'deki I. cildi 746 Rızâ b. Na'sân Mu'tî tarafından. Köprülü Kütüphanesi'nde bulunan 747 ve aslındaki mükerrer rivayetler çıkarılmakla birlilkte müellifin görüş ve açıklamaları korunarak hazırlanan muhtasardan da faydalanmak suretiyle neşredilmiştir. 748

2. eş-Şerh ve'l-ibâne alâ uşûli's-sünne ve'd-diyâne.749 Eserde akaid, ibâ-dât, muamelât ve ahlâk konuları işlenmiş, ayrıca İslâmî fırkalarla bunların liderlerine de yer verilmiştir. Müellif her konuda ilgili âyetlerle hadisler yanında sahabe, tabiîn ve sonraki dönem imamlarının sözlerine yer vermiş, eserin fazla hacimli olmaması için hadislerin senedlerini kaydetmemiştir. M. Henri Laoust tarafından metin, Fransızca tercüme ve geniş bir önsözle birlikte neşredilen eseri 750 Rızâ b. Na'sân Mu'tî üç yazma nüshasını esas alarak yeniden yayımlamıştır (Mekke 1404/1984). 3. İbtâlü'l-hiyel. Müellif, döneminde üç talâka yemin ve bundan çıkış yolu üzerinde cereyan eden bir tar tışma üzerine kaleme aldığı bu eserinde hem konuyla ilgili görüşlerini belirtmekte hem de fakihlerin hîle-i şer'iyye konusundaki müsamahakâr tutumunu eleştirmekte, bu arada fakihlerin özelliklerinden ve taklit edilebilecek fakihlerde bulunması gereken vasıflardan da bahsetmektedir. Önce Muhammed Hâmid el-Fı-ki tarafından Min Defâ'inİ'l-künûz adlı tek ciltlik risaleler külliyatı içinde "Cüz fı'1-kelâm 'alâ mes'eleti'l-huf ve mâ ye-hillü ve mâlâ yehıllü ve ibtâlü'1-hîle li'l-hurûc mine'l-ahkâmi'l-rneşrû'a 751 daha sonra el-Mektebü'I-İslâmî (Beyrut 1403) ve Süleyman b. Abdullah Umeyr tarafından îbtâlü'l-hiyel (Beyrut 1417/1996) adıyla yayımlanmıştır. 4. Kitâbü'l-Cihâd ev seb'ûne hadisen fi'1-cihâd.752 Müellifin cihad ve fazileti hakkında yazdığı bir kitaptan seçmeler şeklinde kaleme alman eserin bu adla müellife nisbeti tartışmalıdır.753

744 TârihuBağdâd,X, 373-375745 el-Muntazam, VII, 194-197746 nr. 99747 Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 231748 I-II, Riyad 1409/ 1988, eserin diğeryazma nüshaları için bk. Sezgin, 1/3, s. 239-240749 el-İbânetû'ş-şuğrâ750 La profession de foid'lbn Batta, tradltionniste etjuriconsuite musul-man d'ecole hanbalite mort en İrak â ük-bara, en 367/997, Damas 1958; Paris 1959751 Kahire 1349/1931.S. 20-53752 nşr. Yüsrî Abdülganî el-Bişrî. Kahire 1409/1989753 İb-tâlü't-hiyel, neşredenin girişi, s. 25

İbn Batta'nın kaynaklarda zikredilen ve adlarından, çoğu fıkhın herhangi bir konusunda telif edilmiş risaleler mahiyetinde olduğu anlaşılan kırk civarındaki eserinden bazıları şunlardır: es-Sünen, eİ-Menâsik, el-İmâmü damın, el-İnkâr men kaşşa bi-kütübi'ş-şuhufi'l-ûlâ, el-İnkâr caid men ehaze'l-Kur'ân mine'l-muşhal, en-Nehy an şalâti'n-nâfile bade'l-iaşr ve ba'de'1-fecr, Şa-îâtü'l-cemâ'a, Merfu'l-hurûc ba'de'l-ezân ve'1-ikâme li-ğayri hâce, îcâbü'ş-şadâk bi'l-halve, er-Red aid men köle et-talâku'ş-şelâş lâ yaka', ŞaJâtü'n-nâ-file fî şehri ramazân ba'de'l-mektûbe, Tahrîmü'n-nebîz, Tahrîmü nikâhi'î-muÇa, Tahrîmü'n-nemîme, Zemmü'l-buhî, Zemmü'1-ğmâ3 ve'1-istimâ iîeyh, et-Teierrüd ve'İ-'uzle.

Bibliyografya :

bn Batta, e/-Hu(ı(nşr. M. Hâmid el-Fıki. Min Defâ'ini'l-künûz içinde), Kahire 1349/1931, neşredenin girişi, s. 5-11; a.mlf., IbÇâtü't-hiyel (nşr. Süleyman b. Abdullah el-Umeyr), Beyrut 1417/1996, neşredenin girişi, s. 7-38; a.mlf., eş-Şerh ue'l-ibâne'alâ uşûli's-sünne ue'd-diyâne (nşr. Rızâ b. Na'sân. Mu'tî), Mekke 1404/1984, neşredenin girişi, s. 3-87; a.mlf., el-İbâne 'an şerâti'l-fırakı'n-nâciye(nşr. Rızâ b. Na'sân Mu'tî), Riyad 1409/1988, neşredenin girişi, 1,5-157; Hatîb, Târihu Bağdâd, X, 371-375; İbn Mâkû-!â, el-Ikmâl, I, 330-331; İbn Ebû Ya-lâ, Tabakâ-tü'l-Hanâbile, II, 144-153; İbn Asâkir, Târîhu Dımaşk,X, 735-739; İbnü'l-Cevzî, et-Muntazam, VII, 193-197;a.mlf.,Sı/a(ü'ş-şa/ue,IV, 179;Ze-hebî. A'Iârnü'n-nübelâ', XI, 316, 319; XIII, 68; XV, 91; XVI, 529-533; a.mlf., Mîzânü'l-i'tidât, III, 15; a.mlf.. Târtyu'l-Islâm:sene381-400, s. 144-149; İbn Kesir, el-Bidâye,\\, 321-322; İbn Receb, ez-Zeyl*alâ Jabakâtl'l-Hanâbİle, Kahire 1372/1952-53, I, 365; İbn Hacer, Lisânü'l-Mî-zân, IV, 112-115; Ebü'l-Yümn el-Uleymî. et-Men-hecü'l-ahmed {nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Beyrut 1403/1983, II, 81-86; Tebrîzî. Reyhâne-tü't-edeb, VII, 417; Brockeimann, GAL, I, 194; Suppi, I, 311; Sezgin, GAS, I, 514-515; Mû-neccid, Mu'cem, I, 8; Sezgin, GAS (Ar.), 1/3, s. 239-240; W. M. Watt, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Deuri (trc. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1981, s. 168, 173, 176, 265, 337, 338; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü mahtûtâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986,1, 125; Abdullah b. Ali es-Sübey'î, ed-Dürrü'l-münaddad f't es-mâ'İ kütübi mezhebi'l-lmâmAhmedinşr. Câ-sim ed-Devserî), Beyrut 1410/1990, s. 77; Mu-hammed Behçet el-Baytar, "Kitâbü'ş-Şerh ve'l-ibâne calâ uşûü's-sünne ve'd-diyâne li'bn Batta el-mberî", MMİADm., XXXlV/2 (1959), s. 349-351; M. W. Mirza. "New Booksin Review: la Profession de foi d'Ibn Batta", /C, XXXV/ 2(1961), s. 136-137; Susanna Dİwald, "Henri Laoust, La profession de foi d'Ibn Batta", Bib-tiotheca Orientalis, XXI, Leiden 1964, s. 369-370; H. Laoust. "Ibn Batta al-cUkbari", £/2(İng.), III, 734-735; Mü.FL, XII, 396; Ahmed Pâketçî, "İbn Batta", DMBİ, II, 126-128; Ferhat Koca. "Hanbelî Mezhebi", DİA, XV, 527.

Kelam.

Ahmed b. Hanbel'in görüşlerini titizlikle İnceleyip naklettiği kabul edilen İbn Batta Selefiyye telakkisinin ge-lişmesine katkıda bulunmuştur. Ona göre Mu'tezile kelâmcılannda müşahede edildiği üzere güvenilir âlimlerce benimsenen sahih hadisleri reddedip sadece Kur'an'-la yetinilmesi gerektiğini iddia etmek sonuçta dini etkisiz hale getirmeyi doğurur. Çünkü sünnete başvurmadan Kur'an'da yer alan ilâhî talimatın sınırlarını belirlemek mümkün değildir. Nitekim namaz, oruç, zekât ve diğer ilâhî buyruklara ilişkin bilgi ve uygulamalara vâkıf olmak sadece Hz. Peygamber'in sünnetiyle mümkün olmuştur. Kur'ân-ı Kerîm'in Resûl-i Ekrem'e ve onun sünnetine uymayı emretmesi, iyi niyetlileri irşad ettiği kadar kötü niyetlilerin de dini yozlaştırmasını engelleme amacını gütmektedir.754

İbn Batta, itikadı konulardaki ihtilâfların dini tahrif etme sonucunu doğuracağından endişe ederek Kur'an ve Sünnet yolundan ayrılanların hangi sapıklıkta karar kılacaklarının bilinemeyeceğini söyler. Nitekim İslâm tarihinde nübüvvet, hatta ulûhiyyet iddiasıyla ortaya çıkanlar bile her zaman taraftar bulmuşlardır 755 Ona göre aklın söz söyleme yetkisi bulunmayan ve tamamen gayb alanını ilgilendiren itikadı konularda naslarla yetinmek gerekir, çünkü akıl yürüterek gay-bı bilmek mümkün değildir. Selef âlimlerinin ilgilenmediği felsefî konulan dinî bir esas haline getiren ve hakkında ilâhî bir açıklama bulunmayan İtikadî konulara dalan kelâmcılar meseleleri çözümlemek şöyle dursun yeni problemler üretmişler, çelişkiye düşmüşler ve hemen hiçbir konuda ittifak edememişlerdir. Halbuki insanın sınırlı bir bilgiye sahip olduğunu bilerek mükellef kılmmadığı hususlarda kendini sorumluluk altına sokmaması daha isabetlidir.756

İbn Batta'nın akaide dair görüşleri şöylece özetlenebilir: Allah'ın hay, nâtık, seni?, basîr olmakla nitelendiğine, yaratıklarından uzakta ve arşın fevkinde bulunduğuna, ayrıca âhirette müminlerce görüleceğine inanmak farzdır. Allah için sınırlı oluş (had) düşünülebilirse de bunun keyfiyeti bilinemez. Güvenilir âlimlerce nakledilen sahih rivayetlerde Allah'a nisbet edilen sıfatlara aklî gerekçeler ileri sürmeden inanmak lâzımdır; zira bazı itikadî konulara aklî açıklamalar getirmekten âciz kalmak onları inkâr etmeyi gerektirmez. Her şey ilâhî ilme göre vuku bulur. Gerek zaman gerekse keyfiyet açısından kaderde herhangi bir değişiklik meydana gelmez.757

754 el-lbâ-ne, 1,221-227, 264-265755 a.g.e., 1,270756 a.g.e., 1. 420-421,470; II, 531-536,554-555757 eş-Şerfr, s. 187-195, 213-216, 227-229; İbn Teymiyye, II, 35

Allah'ın peygamber göndermesi yaratıklarına rahmetle muamele etmesinin bir sonucudur. İlke olarak peygamberler masumdur. Bununla birlikte onların küçük günah işlemesi de mümkündür, zira Kur'an'da bazı peygamberlerin günahlarından söz edilmiştir. Resûl-i Ekrem'in nübüvvetten önce kavminin dinine mensup olduğunu söylemek gerçeğe aykırıdır. Resûluilah âhirette Allah ile birlikte arşta bulunacaktır.758

Allah'a imanın mânası peygamberleri aracılığıyla insanlara bildirdiği İlâhî emirleri benimsemektir. Bu ise tasdik, ikrar ve amel unsurlarından oluşur. İmanın başlangıcını kalbi tasdik oluşturmakla birlikte iman ikrar ve amel unsurlarıyla tamamlanır. Kur'ân-ı Kerim'de ilâhî emirleri kalben tasdik etmek yeterli görülmemiş, tasdikin yanı sıra bu emirlere itaat ederek sâlih amellerin işlenmesi de istenmiş ve cennetin bunların tamamı karşılığında kazanılabileceği ifade edilmiştir.759 Şu halde iman amelden bir cüzdür. Müminlerin farklı derecelerde bulunması da her imanın aynı olmadığını ve çeşitli unsurlardan oluştuğunu gösterir. Kişinin yaptığı amellerin Allah nezdinde kabul edildiği ve mümin olarak öleceği bilinmediğinden "inşallah müminim" demesi uygundur.760

Âlimler, namaz kılanların işledikleri günahlar sebebiyle tekfir edilemeyeceği hususunda görüş birliği içindedir. Namaz kılmayanların kâfir olduğu ise hadisle sabittir. Bunun dışında farzları inkâr edenler, Hz. Peygamber'in Allah'tan aldığı vahiylerin muhtevasından herhangi birini reddedenler veya bunların doğruluğundan şüphe edenler, hadislerle sabit olan kabir hallerine inanmayanlar ve Kur'an'tn mahlûk olduğunu söyleyenler de tekfir edilir.761

İbn Batta, Selef âlimlerinin görüşlerine uyulmasını tavsiye etmesine ve itika-dî esasların naslardan hareketle belirlenmesi gerektiğini söylemesine rağmen Allah'a sınırlılık izafe edilebileceğini ve Hz. Peygamberin Allah'la birlikte arşta oturacağını iddia etmesi gibi hususlarda Selefe aykırı görüşler ileri sürerek teşbihe düşmüş, yer yer aklî istidlaller yaparak eleştirdiği kelâmcıların yöntemini kullanmak zorunda kalmış, zarûrât-ı dîniyye arasında yer almayan halku'l-Kur'ân konusunda farklı görüş sahiplerini tekfir etmek suretiyle de sert bir tavır ortaya koymuştur.

Bibliyografya :

İbn Batta. İbtâlü'l-hiyel {nşr. Süleymanb. Abdullah el-Umeyr). Beyrut 1417/1996, II, 53-54; a.mlf., eş-Şerh ue'l-ibâne 'ala uşûü's-sünne ue'd-dıyâne(nşr. Rızâ b. Na'sân Mu'tîi. Mekke 1404/1984. s. 176-209,213-216,227-229,243-250, 265-267, 276; a.mlf.. el-İbâne 'an şeıi'a-ti'l-fırakı'n-nâciye{nşr. Rızâ b. Na'sân Mu'tî}, Riyad 1409/1988, I, 215,221-227, 252,264-265, 270. 272, 405, 420-424, 470; II, 531-536, 554-557, 571-572, 626, 628-631, 651-653, 669-684, 705, 720, 765-772, 781-782, 787-794, 836-840, 864-866, 876; İbn Teymiyye, Der'ü tecâruzi'l-caki ue'n-nakl (nşr. M. Reşâd Salim). Riyad 1403/1983,1, 269; II, 8, 17, 35; VII, 109; VIII, 417. m

ÎBN BATTAL el-BATALYEVSÎ

Ebû Eyyûb Süleyman b. Muhammed b. Battal el-Batalyevsî (ö. 402/1011-12) Mâliki fakihi.Endülüs şehirlerinden Batalyevste (Badajoz) doğdu. Kurtuba'da(Cordoba) öğrenim gördükten sonra İlbîre'ye (Elvira) yerleşti. Güçlü bir şair olup şiirlerinde "Yâ ayn cûdr hitabını çok kullandığı için Ayn Cûdî ve muhtemelen Câhiliye şairi Mütelem-mis'e benzetilmesi sebebiyle de Mütelemmis lakaplarıyla tanındı. İbnü'1-Ket-tânî Kitâbü't-Teşbîhât adlı eserinde şiirlerinden çeşitli örnekler vermiştir.762 İbn Ebû Zemenîn ile arkadaş olan İbn Battâl'in talebeleri arasında İbn Ab-düiberen-Nemeri, İbnü'l-Hazzâ, İbnü'l-Hassâr ve Hakem b. Muhammed b. Ebû Rebf el-Eyserî gibi âlimler vardır. İbn Battal İlbîre'de vefat etti.Kaynaklarda, İbn Battâl'in, müftü ve kadılar için önemli bir müracaat kaynağı olduğu belirtilen el-Mukni' ü uşûli'î-ah-kâm ile Âdâbü'ş-şavm, el-Mûkız 763 Edebü'l-hümûm 764 ed-Delîl ilâ takati'1-celîl adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilir. Makka-rî, hadisçi İbn Battal el-Kurtubî'nin Şer-hu'l-Câmfi'ş-şahîh'inı yanlışlıkla İbn Battal el-Batalyevsî'ye nisbet etmiştir.765

Bibliyografya :

İbnü'l-Kettânî. et-Teşbîhât min eş'ârc" ehli'i-Ende/üs (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1401/1981, s. 38-39, 48, 59, 91-92, 113, 123-125, 126, 164,227-229, 231. 233, 255-256, 263; Humey-dî, Cezüetü.'l-muktebis{nşT. İbrahim el-Ebyârî). Kahire 1410/1989, I, 344; Kâdî İyâz. Tertîbû'l-medârik.U, 748; İbn Hayr, Fehrese {nşr. İbrahim el-

758 el-İbâne, 1,215; II, 626; eş-Şerh, s. 243-250. 267759 el-Bakara 2/82; en-Nisâ 4/97; el-Enfâl 8/72; et-Tevbe 9/18; er-Rûm 30/31760 eş-Şerh.s. 176-18 \.el-İbâne, II, 628-631.651-653, 684, 779-794, 837-840, 865-866761 eş-Şerht, s. 184-187, 200-201, 265; el-İbâne, II, 669-683, 864-865762 bk. bibi763 zühd-le ilgilidir764 Edebü'l-mehmûm765 Nef-hu'Hîb, 111,451

Ebyârî), Kahire 1410/1989, 1, 309; İbn Beşküvâl. eş-Ştla (nşr. İbrahim el-Ebyârî), Kahire 1410/1989, 1, 313; Dabbî. Buğyetû'l-mülte-mis (Ebyârî). II, 379; ibn Ferhûn, ed-Dîbâcü'l-müzheb, 1, 376-377; Makkarî, ttefhu'Hîb, 111. 292,450-451;Mahlûf. Şeceretü'n-nûr,], 102; tehu'l-meknün. I, 51, 478; II, 548; Hediyyetü'l-'Ariftn, I, 396-397;Zink!î, el-A'lâm, III. 195; Keh-hâle, Mu'cemü'l'mü'eltiftn, IV, 273; Sezgin. GAS, II, 691-692.

İBN BATTAL el-KURTUBÎ

Ebu 1-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik b. Battal el-Bekrî el-Kurtubî (ö. 449/1057) Buhârî şârihi.Aslen Kurtubalı (Cordoba) olup İbnü'l-Leccâm (bazı kaynaklarda Lahhâm) diye de anılır. Ailesinin iç karışıklıklar yüzünden taşındığı Belensiye'de (Valencia) tahsilini tamamladıktan sonra Lûrka (Lorca) Kalesi'ne kadı tayin edildi ve bir müddet burada görev yaptı. Ebû Ömer et-Tale-menkî, Ebû Ömer İbn Afif, Ebü'l-Mutarrif ei-Kanâziî el-Kurtubî, Yûnus b. Abdullah b. Mugis el-Kurtubî, Kadı Mühelieb b. Ebû Sufre. Ebû Muhammed İbn Ben-nûş, Kâdılkudât Ebü'l-Velîd İbnü's-Saffâr ve İbnü'l-Faradî gibi âlimlerden ders aldı. Talebeleri arasında Ebû Dâvûd el-Mukrî ve Abdurrahman b. Beşerî gibi şahsiyetler bulunmaktadır. Muhaddis olması yanında Mâliki fıkhını da bilen İbn Battal itikadda Eş'arî mezhebini benimsemişti; zekâsı, güçlü hafızası ve güzel yazısıyla tanınırdı. 29 Safer 449'da (7 Mayıs 1057) Belensiye'de vefat etti. Vefat tarihi bazı kaynaklarda 444 (1052) olarak da zikredilmektedir.İbn Battâl'in Şerhu'l-Cûmfi'ş-şahîh'i 766 Şa-hîh-i Buhârî'rim ilk şerhlerinden olup aynı eser için daha sonra yazılan şerhlerin vazgeçilmez kaynağı olmuştur. İbn Hacer Fethu'J-bârî'de, Aynî 'Umdetü'1-kâri'-de bu eserden faydalanmış. Aynî onun metodunu kendi şerhine esas almıştır. Eserde önce şerhedilecek hadisin râvi-leri hakkında bilgi verilmiş, hadisin izahı yapıldıktan sonra Mâiikî fıkhı esas olmak üzere hadisten elde edilen fıkhî hükümler kaydedilmiştir. Eserin I, IİI ve IV. ciltleri Mektebetü'l-Ezher'de 767 II. cildinin 776'da (1374) istinsah edilen bir nüshası Fas Karaviyyîn 768 ve Princeton Üniversitesi 769 V. cildi Dublin'deChes-ter Beatty 770

kütüphaneierindedir.771 Ayrıca Mağrib neshiyle tahminen VIII. (XIV.) yüzyılda yazılmış baş tarafı noksan I. cildi Medine'de el-Mektebetü'l-Mahmûdiyye'de 772 ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde 773 ilk iki cildi Manisa İl Halk Kütüphanesi'nde 774 dört ciltten oluşan bir nüshası Kahire'de Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de 775

bulunmaktadır. Fuat İbn Battal ei-Kurtubî'nin Şerhu İbn Bat Şahihi'l-Buhârî adlı eserinden bir sayfa 776

Sezgin'in Merakeş İbn Yûsuf Kütüphane-si'nde 777 olduğunu haber verdiği yazma ise 778 bu kütüphanenin yeni katalogunda görülmemektedir. İbn Battâl'in bunun dışında ez-Zühd ve'r-rekö'ikve el-İ'tişâm fi'İ-hadîs adlı iki eserinden söz edilmekteyse de bunların günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

Bibliyografya :

Kâdîİyâz, Terttbû'l-medârikinşr. SaîdAhmed A:râb), Rabat 1403/1983, VIII, 160; İbn Beşkii-vâl. eş-Şıia, II, 414; Zehebî, A'lâmü'n-nübelâ1, XVIII, 47-48; a.mlf., Tarîhu'l-İslâm: sene 441-460,5. 233-234; a.mlf., el-(Iber, III, 219;Safedî. el-Vârı, XXI, 79-80; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü'l-müzheb, II, 105-106; Keşfü'z-zunûn, I, 119, 546; lbnü"l-!mâd. Şezerât, III, 283; Mahlûf, Şe-ceretü'n-nûr, I, 115; Brockelmann. GAL SuppL, I, 261; Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'eUifin, VII, 87; Karatay. Arapça Yazmalar, II, 42; Sezgin. CAS, ], 118; M. Abid el-Fâsî, Fihristi mahtûtâti Hİzâ-neti'l-t<arauiyyîn, Dârülbeyzâ 1399/1979,1, 141-142;Ziriklî, eM^âmlFethullah). IV, 285; Sıddîk b. Arabî, Fihrisü mahçûtâü HizaneÜ İbn Yûsuf bi-Merrâküş, Beyrut 1414/1994; Fuâd Seyyid, "Nevâdirü'l-mahtûtât fî Mektebeti Tal-cat", MMMA (Kahire), İÜ/2 (1377/1957). s. 231; "Min nevâdiri'I-maljtûtât: Kitâbü Şerhi İbn Battal", ME.LV/1 (1982),s. 104-106; ei-Kâmûsü 7-Islâmi, I, 324.

İBN BATTÛTA

Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. İbrâhîm el-Levâtî et-Tancî (Ö.

766 Şerhu İbn Battal alâ Şahîhi'l-Buhân767 Şeyh Muhammed el-Emîr, nr. 3837 153105768 eski nr 423, 245 varak ]bk. M. Âbidel-Fâsî, I, 141769 nr 1349770 nr. 4785771 Ziriklî, IV, 285; M.Âbidel-Fâsî, I, 141-142772 nr. 38773 Medine, nr. 230, 261 varak774 nr. 211/1, 293 varak, 211/2, 292 varak775 Tal-'at, Hadis, nr. 856776 TSMK, Medine, nr. 230,vr. 1'777 nr. 485778 GAS, l, 118

770/1368-69} Ortaçağ'in en büyük müslüman seyyahı.17 Receb 703'te (24 Şubat 1304) Fas'ın Tanca şehrinde doğdu. Ailesi Berberi Le-vâte kabilesine mensup olup Berka'dan buraya göç etmiş ve onun seyahatnamesinde yer alan "Kaza ve meşihat benim ve atalarımın mesleğidir 779 cümlesinden anlaşıldığına göre birçok kadı yetiştirmiştir. Nitekim kendisi de çeşitli yerlerde kadılık yapmış ve Tâmesnâ kadısı iken ölmüştür.780

İbn Battûta'dan bahseden en eski müellifler Lisânüddin İbnü'l-Hatîb, İbn Hacer el-Askalânîve İbn Haldun'dur; Makkarîve Abdülhay el-Hasenî de er-Rihie'den alıntı yapmışlardır. Mağrib'de Sa'dîler tarafından İstanbul'a sefir olarak gönderilen Ebü'l-Hasan et-Temgrûtî eserinde bazı şehirleri anlatırken İbn Battûta'ya atıfta bulunmuş, Zebîdî de ondan bahsederken Muhammed b. Fethullah el-Beylûnî'nin (ö. 1085/1674) yaptığı muhtasara temas etmiştir.781 İbnü'l-Hatîb, Abdülhâ-dî et-Tâzî tarafından yayımlanan bir mektubundan da anlaşıldığı üzere 782

aslında İbn Battû-ta'yı çok iyi tanımaktadır; ancak muhtemelen meslekî kıskançlıktan dolayı eserinde ona pek yer ayırmamış, birkaç cümleden ibaret malumatı da hocası Ebü'l-Berekât İbnü'l-Hâc el-Billifîki'den (Belefiki) naklen vermiştir.783 Aynı şekilde İbn Hacer el-Askalânî de el-îhö-ta'yı kaynak göstererek onu bir iki cümleyle geçiştirmiş 784 İbn Haldun ise ancak Vezir İbn Vüdrâr el-Haşemî'nin bir uyarısı münasebetiyle adını anmıştır.785

İbn Battûta'nın hayatı ve şahsiyeti hakkındaki bilgilerin ana kaynağı kendi seyahatnâmesidir.Türkler'in. Moğollar'ın, Maldivliler'in hü-kümdarlanyla tanışan İbn Battûta birçok ülkede kadılık makamına getirilmiş, Farsça ve Türkçe bilmesi ve yolculuklarında çeşitli siyasî tecrübeler kazanması dolayısıyla kendisine bazı diplomatik görevler verilmiştir. Derviş gibi giyinmesi ve dervişçe davranması sebebiyle de halk ve ulemâ tarafından seviliyordu.786 İbn Battûta, sûfîlere ve zâ-hidlere duyduğu yakınlık dolayısıyla onların sözlerini ezberlemiştir. er-Rihle bu yönüyle o dönemin tasavvuf hayatı hakkında da değerli bilgiler verir. Sıradan biri gibi görünmesine rağmen üslûbunda olağan üstü renklilik ve sarsıcılık hâkimdir. Zaman zaman bazı sözlere inanmadığını belirtse de itimat ettiği birinden gelen rivayeti asla reddetmez. İbn Battûta bazan küffara karşı cihada katılmış, ba-zan da kendini nimetlerden uzak tutarak bir zâhid gibi yaşamıştır. Bütün malını elden çıkarıp Şeyh Kemâleddin Abdullah el-GârTnin tekkesine girmiş, fakat kendi İfadesiyle hayat onu tekrar maceraların ku-cağına atmıştır.787

Seyahatnameden öğrenildiğine göre İbn Battûta, Mağrib Sultanı Ebû Saîd el-Merînî döneminde 2 Receb 725'te (14 Haziran 1325) Tanca'dan hac niyetiyle yola çıktığında henüz yirmi iki yaşındaydı. Kuzey Afrika sahillerini takip ederek 1 Cemâziyelevvel 726'da (5 Nisan 1326) İskenderiye'ye vardı. Burada Şeyh Burhâned-din el-A"rec'in telkiniyle kendisinde Hint, Sind ve Çin gibi doğu memleketlerini görme hevesi uyandı. İskenderiye'den Kahi-re'ye, oradan Yukarı Mısır'a (Saîd) gitti ve Şeyh Ebü'l-Hasan eş-ŞâzelFnin Humeyse-râ'daki kabrini ziyaret etti; eserinde tam metin halinde verdiği Hizbü'l-bahr virdi tasavvuf tarihi bakımından önemli bir belgedir. Yukarı Mısır'dan deniz yoluyla Cidde'ye geçmek İçin Kızıldeniz kıyısındaki Ayzâb Limanı'na indiyse de bölgedeki siyasî karışıklıktan ötürü Kahi-re'ye dönmek zorunda kaldı. Burada dikkat çeken hususların biri Ayzâb Limanı'-nm milletlerarası statüye sahip olduğunu tesbit etmesi, bir diğeri Mısır Memlükleri'ni "Etrâk" diye anması ve Memlûk hâkimiyet alanını Anadolu gibi "Türk ülkesi" tabiriyle tanıtmasıdır (I, 231). Kahire'de fazla kalmayan İbn Battûta 15 Şâban'da (17 Temmuz) Suriye'ye doğru yola çıktı ve Kudüs. Aclûn. Akkâ, Sûr, Sayda, Taberiye ve Antakya gibi şehirleri dolaştıktan sonra 9 Ramazan'da (9 Ağustos) Dımaşk'a varıp ramazanı burada geçirdi. Başta Şehâ-beddin İbnü'ş-Şıhne olmak üzere aralarında iki de kadın muhaddisin bulunduğu on dört âlimden umumi icazet aldı. Memlûk Sultanı el-Melikü'n-Nâsır'm Karasungur'u Öldürmek için İsmâilî fedailerden oluşan özel timler gönderdiğini söylemesi bölgeyle ilgili olarak verdiği ayrıntılardan biridir. Seyahatnamenin bu kısımları savaş tarihi ve gerilla taktikleri hususunda da iyi bir kaynaktır.İbn Battûta şevval ayında (eylül) Dı-maşk'tan hareket eden kafileyle Hicaz'a gitti ve ilk haccını ifa etti. 20 Zilhicce'de (17Kasım) Mekke'den Irak'a yönelerek Kâ-disiye, Necef, Bağdat, Basra. Übülle. Abadan, Şüster (Tüster) yoluyla İsfahan'a vardı. Şeyh Kutbeddin Hüseyin b. Şemseddin Muhammed er-Recâ'nm elinden tarikat tacı giydikten sonra Şîraz'a geçti ve orada Şeyh Mecdüddin İsmail b. Muhammed'in derslerine devam etti. Şeyh Mecdüddin'in İlhanlı Hükümdarı Muhammed Hudâben-de'yi 788 etkilemesi ve onun Şiîlik'ten Sünnîliğe geçmesine vesile olmasıyla ilgili anekdotları 789 bu bölgenin evvelce çok yoğun bir Sünnî nüfusu barındırmaktayken zamanla Şiîleşmesi hususunda bilgi vermesi açısından İran tarihi için son derece önemlidir.

779 er-Rtfı/e, 111,233780 İbn Hacer, VI, I00;Gibb, Selections fromibnBattuta,s. 2781 aş. bk782 er-Rihle, neşredenin girişi, 1,82783 el-lhata, III, 273784 ed-Dürerü'l-kâmine, III, 480-481785 Mukaddime, II, 564-566786 İbnü'l-Hatîb, 111, 274787 er-Rihle, III, 97,115, 248788 Olcaytu Han 1314-1316789 II, 37-39

Yine bu bölümde verdiği, Emîr Ço-ban'ın siyasî ihtirasları uğruna girdiği macera, dönemin üç süper gücü olan Altın Orda. İlhanlılar ve Memlükler arasında cereyan eden diplomatik ilişkiler ve Ebû Saîd Bahadır Han'ın Ölümünden sonra İlhanlı topraklarının paylaşılmasıyla ilgili bilgiler de çok değerlidir. İran'dan Bağdat'a ve arkasından Kuzey Irak'a yönelerek Sâ-merrâ ve Tikrît üzerinden Cezîre-i İbn Ömer'i, ardından Nusaybin. Sincar ve Mardin'i gezdi. Bu arada Artukoğulları'ndan Gâzîel-Melikü's-Sâlih'ten övgüyle bahseder ve sultanın Mardin'de medrese, zaviye ve aşhaneler açtırarak halkının hoşnutluğunu kazandığını bildirir. Daha sonra tekrar Bağdat'a döndü ve 727-730 (1327-1330) yılları arasında üç defa hacca gitti.730 (1330) yılında Cidde'den Kızılde-niz'e açılan seyyah, fırtınalı bir yolculuktan sonra Yemen'in Zebîd şehrine ulaştı. Cebele, Taiz, San'a ve Aden'i dolaşarak Resûlî Hükümdarı Nûreddin Ali b. Dâvûd ile görüştü ve Aden Limanı'ndan hareket edip Doğu Afrika sahillerini kapsayan gezilerine başladı. Evvelâ Zeyla' ve Makdi-şu'ya (Somali), ardından Mombasa (Kenya) ve Kilve (Tanzanya) limanlarına uzanıp deniz yoluyla Yemen'in Zafâr Umanı'na döndü ve bugünkü Uman sınırları içinde kalan Nezve'ye geçerek Sultan Ebû Muhammed b. Nebhân'ı ziyaret etti. Bu bölümde, Hint Okyanusu'na bakan Kalhat gibi Yemen ve Uman şehirlerinin ve Doğu Afrika sahilindeki Kilve ile Makdişu'nun milletlerarası deniz ticaretinde çok ileri bir seviyede olduğunu söyler. Uman'dan sonra Hürmüz Limanı'na geçerek Sîrâf gibi Basra körfezinin İran kıyısındaki bölgeleri gezip tekrar Arabistan'a döndü ve 732 (1332} yılında beşinci haccını ifa etti.Haccını eda ettikten sonra Hindistan'a gitmek niyetiyle Cidde Limanı'ndan denize açılan İbn Battûta, Kızıldeniz'de yakalandığı fırtına sebebiyle Ayzâb yakınlarındaki Re'süddevâir burnunda karaya çıktı ve Nil boyunca ilerleyerek Kahire'ye vardı; oradan Gazze'ye giderek Kudüs. Remle, Akkâ yoluyla Lazkiye'ye ulaştı ve bir Ceneviz gemisine binip Türkiye"ye doğru hareket etti. Alâiye'ye (Alanya) vardıktan sonra Anadolu'yu gezmeye başladı. Antalya. İsparta, Eğridir, Denizli, Tavas. Muğla, Milas ve Barçın'a uzandı, ardından Konya-Erzurum seyahati yaptı. Barçın'-dan sonra Konya'ya geçmesi bazı araştırmacıları hayrete düşürmüş, bu güzergâhta hiç dolaşmadığı, hatta sadece işittiklerini anlattığı tarzında bir te'vil yapılmıştır 790 Ancak bu karışıklık, yani Erzurum'dan ansızın tekrar batıya Birgi'ye gelmesi adı geçen bölgelerde seyahat edilmediği şeklinde yorumlanamaz; bu belki de kâtip Ebû Abdullah İbn Cüzey el-Kelbfnin tasnifinden kaynaklanan bir hatadır. Eretnaoğullan'na bağlı alanları gezerken Kayseri'de, İlhanlı hükümdarının vekili olarak hareket ettiğini söylediği Alâeddin Eretna'nın hanımıyla görüştü. Konya'ya uğraması münasebetiyle de Mevlânâ'dan "şair şeyh" olarak bahseder. Birgi'den çıkarak Ayasuluk, İzmir, Manisa. Bursa üzerinden İznik'e gider ve Umur Bey'in Haçlılar'la yaptığı savaşa temas ettikten sonra Osmanlılar'ın komşu beylikler arasındaki saygın konumunu anlatır. Anadolu'nun o günkü siyasî durumu, ticarî kapasitesi, Ahîlik müessesesi. Hanefîliğin yaygın ve hâkim mezhep oluşuna dair geniş bilgi verir. Daha sonra Mekece üzerinden Sakarya vadisini geçerek. Geyve, Göynük, Bolu. Kastamonu yoluyla vardığı Sinop'tan denize açılarak Kırım'ın Kerç Limanı'na çıkar.Karadeniz'in kuzeyinde Deştikıpçak'ı gezerek Sultan Muhammed Özbek Han ile görüşen İbn Battûta, bugünkü Kazan şehri civarında bulunan eski Bulgar şehrine varmış, "Arzızulumâf'a 791 ulaşamadığını belirterek orası hakkında duyduklarını nakletmekle yetinmiştir. 10 Şevval 732'de (5 Temmuz 1332) Bizans imparatorunun kızı ve Özbek Han'ın üçüncü hatunu olan Beylûn'un kafilesine katılarak Ükek, Sudak (Suğdak). Baba Saltuk (Dobruca ?) üzerinden yaklaşık bir ayda İstanbul'a gelen seyyah İmparator III. Andronikos Palaiologos ile gö-rüşür; fakat herhalde adını unutmuş olacak ki ondan "Tekfur b. Circîs" şeklinde bahseder. İstanbul'dan tekrar Deştikıp-çak'a dönerek Özbek Han'ın ülkesini Çin'e bağlayan ticaret yoluyla Ural nehrinin Hazar'a kavuştuğu yerdeki Saraycuk şehrine varır; sonra da kırk gün süren bir yolculukla Türkler'in en güzel şehri diye ni-telendirdiği Hârizm'e (Ürgenç) ulaşır. Burada Emîr Kutlu Demür ile görüşür ve eşi Türâbek Hatun'dan hediyeler alır. Ardından Ceyhun'un kuzeydoğusundan geçerek Kât (Kâs) ve Vâbkent üzerinden gittiği Buhara'da Hanefî fakihi Sad-rüşşerîa ile tanışıp Buhârî ve Şeyh Seyfed-din el-Bâharzfnin kabirlerini ziyaret eder. Buradan Nahşeb yoluyla Semerkant'a geçen İbn Battûta bu seyahati sırasında Çağatay Hanı Tarmaşirin'le de konuşur; eserinde Tarmaşirin'in diğer Moğol asilzadeleri karşısındaki durumu vb. konular ayrıntılı bir şekilde işlenmektedir (111,27-32). Daha sonra Horasan'ın en büyük şehri olan Herat'a ve arkasından Câm, Tûs, Serahs. Bistâm şehirlerini dolaşıp doğuya dönerek Hindukuş dağlarına uzanır; oradan da Gazne-Kâbil yoluyla 1 Muharrem 734'te (12 Eylül 1333) İndus vadisine gider. Buradan Delhi Türk Sultanlığı toprakları na girer ve 17 Safer 743 (22 Temmuz 1342) tarihine kadar Sultan Muhammed b. Tuğluk'un himayesiyle Delhi'de kalarak onun arzusu üzerine yedi yıldan fazla kadılık hizmetinde bulunur. er-Rihle'de Delhi Sultanlığı'nın siyasî tarihi, malî vaziyeti, İstihbarat servisi, ulak sistemi gibi konularda etraflıca bilgi vermiştir (111, 105-193).Delhi'den ayrıldıktan sonra güneye uzanan İbn Battûta Barcelure, Mangalore, Dehfetten gibi güneybatı sahil şehirlerinden geçerek Kaliküt'e varır. Aslında sultan onu Çin'e sefir olarak göndermiş, fakat İbn Battûta savaşlardan, fırtınalardan ve gezme tutkusundan başını kaldıramamıştır. Malabar sahillerindeki müslüman-ların ticarî hayatlarının son derece faal olduğunu belirten seyyah buradan halkının dindar, halim selim insanlar olduğunu, ancak kadınlarının gereğince örtünmediklerini söylediği Maldiv adalarına geçer: âdetlerine ve ticarî geleneklerine ilişkin dikkat çekici bilgiler verir. Maldiv'de bir buçuk yıl kalır ve yine kadılık yapar. Daha sonra

790 bk. Wittek. s. 65791 karanlıklar ülkesi, Sibirya

Seylan adasına gidip Serendib dağına çıkarak Hz. Âdem'e ait olduğu söylenen ayak izini görür; eserinde gerek Hint dinlerine, gerekse semavî dinlere mensup insanların kutsal saydığı bu ziya-retgâh üzerine dinler tarihi bakımından ilgi çekici açıklamalar yapar. Buradan ayrıldığında Bengladeş kıyılarına geçer, ülkenin tarihi ve komşu bölgelerle münasebeti hakkında bilgi verir.792 Daha sonra Berehnegar ülkesine geldiğini, başka toplumlarda görülmeyen garip âdetlerin bu kavimde bulunduğunu anlatır. İlk zamanlarda bazı araştırmacılar tarafından uydurmacılıkla suçlanmışsa da sonraki çalışmalarda bu ülkenin Anda-man olabileceği söylenmiştir. Buradan Cava'ya, arkasından Sumatra'ya geçer ve Malaka Boğazı'ndan dönerek Kakula 793 Limanı'na ulaşır. Tekrar denize açıldığında bir aydan uzun bir süre karaya çıkamaz ve nihayet bazılarınca efsanevî sayılan Tavâlisî ülkesine varır.794 Türkçe konuşan bir prenses tarafından yönetildiğini söylediği Tavâlisî ülkesinden Çin'e açılır ve on yedi günde Zeytûn (Tsia-tung) Limanı'na varır; resmî görevli olması münasebetiyle el üstünde tutularak Hanbalık'a (Pekin) götürülür. Çin'de hâkimiyet kuran Moğol hanedanının müslüman tacirlere iyi davrandığını söyler; kâğıt paradan ve Çin bürokrasisinden, ayrıca Çinliler'in resim ve seramikteki ustalıkları ile ipek ticaretinden bahseder.795

Çin'den ayrılıp tekrar Sumatra'ya ve oradan Cava'ya geçen İbn Battûta, Malabar kıyılanna yöneldikten sonra Basra körfezine gelir; Bağdat-Suriye yoluyla Mısır'a varır ve oradan da Hicaz'a geçerek altıncı haccını ifa ettikten sonra (749/1349) tekrar Mısır'a döner ve İskenderiye'den gemiyle 750 yılının Safer ayında {Mayıs 1349) Tunus'a gider; oradan Sardunya adasına geçer ve sonra geldiği Cagliari Limanı'ndan Cezayir'e doğru tekrar denize açılarak Tenes'te karaya çıkar. 7S0 Şabanının sonunda (Kasım 1349) Fas'a varan ve Sultan Ebû İnan e!-Merînî tarafından kabul edilen İbn Battûta böylece seyahatinin birinci kısmını bitirir. Seyahatnamenin bu kısmında Merîni Devleti ve Sultan Ebû İnan biraz abartılı şekilde övülmekle birlikte ülkede yapılan sosyal hizmetlerin ve imar faaliyetlerinin gerçekten çok yüksek bir seviyede olduğu bilinmektedir.Doğudan döndükten sonra Fas'ta bir süre kalan İbn Battûta Endülüs'e geçip Marbella, Mâleka Malağa, Hammayoluyla Gırnata'ya (Granada) varır ve aynı yoldan geri dönerek Merakeş'e geçer. Bu seyahatle ilgili yazdıklarında dikkati çeken husus Merînîler'in Endülüs'e olan yoğun ilgileridir; girdikleri savaşlar, inşa yahut tamir ettikleri kaleler vb. uzun uzun anlatılmaktadır.796 Tekrar seyahat arzusuyla yollara düşen seyyah Mali'ye yönelir ve Büyük Sahrâ'yı kuzeybatıdan güneydoğuya doğru geçerek Nijer'e gidip Mense Süleyman ile görüşür; ancak daha içerilere girmeden Merînî sultanından gelen bir emirle 754 Zilkadesinde (Aralık 1353) Fas'a dönmek zorunda kalır. Yolculuğunun bu son kısmında İç Batı Afrika hakkında çok önemli bilgiler vermektedir.797

Ibn Battûta yurduna döndüğünde gezdiği uzak ülkelerden, gördüğü garip olaylardan bahsedince sözleri alayla karşılanmış ve pek çok şeyi uydurduğu sanılmıştır. Gırnata'da görüştüğü Ebü'l-Berekât el-Billîfîkî de onun asılsız haberler naklettiğini ileri sürmüştür.798 Seyyahın yola çıkarken derin bir kültüre sahip olmadığı ileri sürülse de gerek seyahat sırasında aldığı İcazetler ve her sahada öğrendiği yeni bilgiler, gerekse önceki müelliflerin verdiği bilgileri güncelleştirme çabası onu tecrübeli bir âlim haline getirmiş ve yurduna döndüğünde seçkin bir danışman olarak sultanın meclisinde yer almasını sağlamıştır.799 İbn Sûde, İbn Battû-ta'nın er-Rihle'den başka eî-Vasît Ü ahbari men halle medînete Tİmentît adlı bir kitabının daha olduğunu söyler.800

Fas Devleti 1996-1997yılını İbn Battûta yılı olarak ilân etmiş, bu münasebetle gerçekleştirilen etkinlikler çerçevesinde İslâm Eğitim Bilim ve Kültür Teşkilâtı (ISESCO) Tanca'da İbn Battûta adına bir müze kurmuştur.İbn Battûta. Marko Polo ile birlikte Or-taçağ'ın en büyük iki seyyahından biridir ve hatta çok daha geniş bir alanı gezmesi, üç kıtada en Önemli kültür merkezlerine ulaşması sebebiyle onu geride bırakmıştır.801 Ayrıca İbn Battûta gezdiği birçok ülkede sosyal hayata karışmış, evlilikler yapmış ve hâtıralarını hiçbir şüpheye yer bırakmadan güvenilir birine yazdırmıştır.802 Halbuki Marko Polo'nun seyahatnamesine birçok hayalî hikâye katıldığı bilinen bir husustur. Ayrıntıları asla ihmal etmeyen İbn Battûta eserinde insan unsuruna en fazla yer veren seyyahtır. Çeşitli milletlerin giyim kuşamı, âdetleri ve inançları hususunda ayrıntılara inmesi bazı araştırmacılar tarafından ilk antropologlardan.803 bazılarınca da ilk etnologlardan sayılmasına yol açmıştır.804 İbn Battûta. gezdiği ülkelerin coğrafyası ve ekonomisi hakkında da ayrıntılı bilgiler verir. Fakat klasik bir coğrafyacı olmadığı için mesafeleri belirtmemiş, sadece yolculuğunun kaç gün tuttuğunu kaydetmiştir. İncelediği ana unsur

792 IV, 103-104793 Malezya; Kuala Terenganu794 buranın Borneo'daki Şampa kıyıları, Kamboçya veya Tongking olduğu yolundaki tartışmalar için bk. Beckingham, IV, 884; Yamamoto, sy. 8 (19361. s. 93-115795 IV,123-147796 IV, 196-229797 IV, 239-280798 İbnü'l-Hatîb, III, 273799 I, neşre-denin girişi, 83-86800 Deiî-lü mü'errihi'l-Mağribi'l-akşâ, I, 69801 Krachkovsky, s. 417802 aş. bk803 Abdullah AbdülganîGanim, I. 116-171804 Chelhod, sy. 25 [1978|, s. 5-24

insan olduğundan pek çok şehri "binaları sağlam, mescidi küçük" yahut "köhne bir kapısı var, kalenin iç kısmı boş" tarzında klişe cümlelerle geçiştirmiştir.Seyahatnamenin Özellikleri. Müellif tarafından TUhfetü'n-nüzzâr ü ğarâ'ibi'l-emşâr ve acâ ibi'l-esfâr diye adlandırılan ve literatürde Rihletü İbn Battûta adıyla bilinen eser. seyyahın kısa aralık larla yirmi sekiz küsur yıl süren gezilerini kâtip İbn Cüzey el-Kelbî'ye ham metin olarak aktarması ve onun da bazan ihtisar edip bazan küçük ilâvelerde bulunmasıyla meydana gelmiştir. İbn Cüzeyy'in esere pek fazla müdahale etmediği onun şu ifadesinden anlaşılmaktadır: "Üstat İbn Battûta'nın sözlerini naklederken onun maksadını anlatan kelimeleri kul-landım ve çok defa da nasıl söylediyse 'köküne, dalına dokunmadan' öylece bıraktım; bahsettiği şeylerin aslı nedir diye araştırmadım. Çünkü üstadımız aktardıklarını değerlendirme sırasında en iyi yolu tutmuş, aslı astan olmayan haberler için güvensizliğini bildiren sözler söylemiştir. Ben yer ve kişi adlarından problemli olanları halletmek ve harekeleri belirtmek suretiyle kitabı daha verimli hale getirmeye çalıştım" (I, 152). Eserin mu-kaddimesi İbn Cüzey el-Kelbî tarafından yazılmıştır. Abdülhâdî et-Tâzî. er-Rihle'-yi neşre hazırlarken otuznüshaya baktığını ve bazı özel nüshalarda mukaddimenin "İbn Cüzey der ki" diye başladığını kaydeder (I, 149). Kitabın sonunda verilen iki ayrı tarihten. İbn Battûta'nın hâtıralarını yazıya geçirişinin 3 Zilhicce 756'da (9 Aralık 1355) son bulduğu ve İbn Cüzeyy'in de metin üzerindeki çalışmalarını 757yılının Safer ayında (Şubat 1356) tamamladığı anlaşılmaktadır.Kitabın dili genelde sadedir; ancak üç farklı anlatım tarzından bahsetmek mümkündür. 1. Esere canlılık veren kısa cümleler ve yalın tasvirler İbn Battûta'nın kaleminden çıkmış olmalıdır. İbn Battûta. bazı araştırmacılara göre klasik tedrisattan geçmesine rağmen halktan biridir ve zaman zaman kaba sayılabilecek tasvirlerde bulunur; olayları sadece meraklı bir kişi gibi anlatır. Aslında pek çok seyyaha göre objektif sayılabilir; Afrika zencileriy-le ilgili değerlendirmeleri bunun delilidir. Dikkatli bir gözlemcidir. 2. İbn Cüzeyy'in etkisi. Kâtibin arada bir yaptığı açıklamalar ya manzumdur ya ilgili beldenin hatırlattığı bir anekdottur ya da İbn Battûta'nın verdiği bilgileri düzeltir mahiyettedir. İbn Cüzeyy'in üslûbu, gerek mukaddi-meden gerekse metin içindeki açıklamalarından anlaşıldığı üzere biraz külfetlidir. İbn Cüzey üslûbunda dönemin diğer vak-'anüvisleri, saray kâtipleri olan İbn Fazlul-lah el-ömerî ve Kalkaşendî gibi garip benzetmelere yer verir. 3. Alıntı yapılan kaynakların etkisi. Seyahatname içinde genel akışa uymayan, çok ayrıntılı bina tasvirlerinin geçtiği bölümler vardır. Meselâ Dı-maşk Emevî Camii'nin ve Kabe'nin tasvirleri müellifin kendi anlatımından değildir. Bu gibi bölümlerde onun İbn Cübeyr ve Ebû Ubeyd el-Bekri gibi daha eski müelliflerden alıntı yaptığı, ayrıca İbn Cü-beyr'in üslûbundan da etkilendiği görülür. Bu konu üzerinde duran araştırmacılar, İbn Battûta'nın özet şeklinde ve bazan da aynen İbn Cübeyr'in rihlesinden alıntı yaptığına işaret etmişler, özellikle Mekke'de gerek hac günlerinde gerekse diğer zamanlarda yapılan ibadetlerin tasvirinde veAkkâ. Medine. Sûr, Dımaşk, Humus, Halep, Hama, Küfe, Musul. Bağdat. Nusaybin ve Mardin'in tanıtımında ondan faydalandığını söylemişlerdir.805 Esasen kendisi de bu tip alıntıları belirtir ve isim verir (1,272-273); dolayısıyla eseri intihal olarak görmek doğru değildir. Kitabın dikkat çekici bir yönü de çeşitli beldeler hakkında azım. sanmayacak sayıda beyit ihtiva etmesidir (1,274-275). Seyahatname, bazı devlet ve müesseselerin karanlık kalan yönlerini aydınlatma hususunda önem taşımakla beraber tarih açısından bütünüyle güvenilir bir kaynak değildir. Meselâ müellif Hârizmşah Muhammed ile oğlu Celâled-din'i karıştırmakta ve ilk seyahatine ait bazı bilgileri ikinci seyahatinde görmüş gibi anlatmaktadır.806

Avrupa hariç neredeyse eski dünyanın tamamını gezen İbn Battûta'nın dönemi, dolaştığı ülkelerin çoğunda Türkler'in ve Moğollar'ın hâkim olması sebebiyle bir Türk-Moğol asrı sayılabilir. Dünyanın yedi büyük hükümdarı arasında ilk sıraya koyduğu Ebû İnan el-Merînî hariç diğerleri Türk veya Moğol asıllıdır; dolayısıyla verdiği bilgiler bu milletlerin tarihi açısından çok önemlidir. er-Rihle'de Anadolu'nun o günkü durumu hakkında ayrıntılı bilgi vardır ve eser beyliklerin iç ihtilâfları. Umur Bey'e karşı düzenlenen Haçlı saldırısı, Alanya'nın milletlerarası bir liman oluşu. Germiyanoğullarfna karşı duyulan güvensizlik, Eretna Devleti'nin refah seviyesi. Sinop'un stratejik değeri, Erzurum ve Erzincan'da birbirleriyle çarpışan Türkmen kabileleri, Anadolu genelinde Hanefî mezhebinin yaygın oluşu, İlhanlıların Anadolu siyaseti, Çobanoğulları, Ahiliğin yükselişi vb. hakkında birinci el kaynaklardandır. İbn Fazlullah el-Ömerîve Kalka-şendî gibi Arap kaynaklarında da Anadolu'ya dair kayda değer bilgiler yer alır, fakat bunlar İbn Battûta kadar zengin değildir. Eserde kullanılan Türkçe kelimeler ise henüz İncelenmemiştir. George Alf red Leon Sarton'un da temas ettiği gibi 807 kitapta Türkçe'nin tarihî gelişimine az da olsa ışık tutacak bir hayli kelime bulunmaktadır.Sosyal hayat, âdetler, inançlar ve töreler hakkında çok zengin malzeme ihtiva eden er-Rihle antropoloji açısından da değerli bir kaynaktır. Çünkü eserde yemek tariflerinden bayram ve matem giysilerine, siyasetten tasavvufa kadar o dönemin insanıyla ilgili her konuda bilgi verilmiştir. Gerek A. L. Sarton gibi bilim tarihçileri 808 gerekse H. A. R. Gibb gibi mütercim-araştırmacılar er-fîihie'nin bu ansiklopedik yönüne dikkat çekmişlerdir. Abdullah

805 Mattock, XX!, 36, 38-39806 Eh-., VIII, 5807 In-troduction, 1II/2, s. 1614808 a.g.e., s. 1614

Abdülganî Ganim ise İbn Battûta'yı ilk antropologlardan saymaktadır.809 Gânim'in de belirttiği gibi er-Rihlenin verileri âdetler, ekonomi ve hukukî uygulamalar bakımından ele alındığında ortaya ayrıntılı ve çok renkli bir dünya tablosu çıkmaktadır. Meselâ Hindistan'la ilgili kısımda ölü yakma merasimine yer verilmiş, İran'ın Fîrûzân şehrinde cenaze törenlerinin düğün havasında cereyan ettiği belirtilmiş, îzec'de cenaze münasebetiyle cemaatin perçemlerini keserek çığlık attığı anlatılmış, Anadolu'nun Mudurnu yöresinde mezarların üstüne uzaktan bakınca evi andıracak şekilde- ahşap çatılar kondurulduğuna temas edilmiş, Sinop'ta cenaze kaldıranların başlarını açtıkları ve giysilerini ters çevirdikleri kaydedilmiş. Moğol kökenli Çin kağanlarının cenazesinde hizmetçi ve câriye tayfasından bir grup insanın diri diri gömülmekte olduğu, Maldiv adalarında katil bulunup öldürülmeden maktulün cenazesinin kaldırılmadığı anlatılmıştır.İbn Battûta sosyal statüyle ilgili sembollere de temas etmiştir. Çin'de tacirler kazandıkları altını özel boyutlarda eriterek evlerinin kapısına asmakta, beş kalıp altını olan tacir parmağına tek yüzük, on kalıp altını olan ise iki yüzük takmaktadır. Maldiv kadınlarının giyim kuşamı, evlilik âdetleri ayrıntı biçimde anlatılır. Onu en çok şaşırtan hususlardan biri de Türk kadınlarının statüsüdür. Anadolu'da kadınlar tıpkı bir akıncı gibi at koşturmakta, pazar ticaretinde ön sıraları tutmaktadır. Özbek Han'ın ülkesinde asilzade hanımları sosyal etkinliklerde kocalarından aşağı kalmamaktadır. Onun antropolojik mülâhazalarının en önemlisi anaerkil düzene işaret ettiği yerlerdir. İç Batı Afrika'da-ki müslüman zencilerin bazı bölgelerde kurdukları düzen tamamen anaerkil esaslara dayanmaktadır. Nesep ve miras işlerinde anne ve annenin ailesi belirleyici konumdadır ve orada erkekler babalarına değil anneleriyle dayılarına nisbet edilmektedir.er-Rihle'öe ticaret kültürüyle ilgili olarak ahî birliklerine temas edilmiş, bunların Kırım'dan Konya'ya, Alanya'dan Sivas'a uzanan siyasî ve ticarî etkinliğine dair ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Ona göre Ahilik Mısır'daki fütüvvet sistemine benzemektedir. Bu düzenin bir benzeri de İsfahan'da mevcuttur. Ahî kelimesinin Arapça "ah"tan geldiğini ve "ahî" tarzında okunması gerektiğini savunanlar İbn Battûta'yi şahit göstermişlerse de eserde buna dair hiçbir işaret yoktur. İbn Battûta, söz konusu kelimeyi Arapça "ahrye anlam bakımından değil şekil açısından benzeterek izaha çalışmıştır (11, 163).Çin'de bütün iktisadî faaliyetlerin kâğıda bağlandığını, para hükmündeki kâğıt parçalarının yıpranması veya yırtılması durumunda büyük darphâneye getirilerek değiştirildiğini anlatır. Maldivliler'in ve Koko'daki Afrikalılar'ın mübadele aracı "veda denilen deniz kabuklarıdır. Bu adalarda büyük memurlara maaş olarak pirinç ödenmektedir. er-Rihle'yl ilginç kılan hususlardan biri de seyyahın gezdiği ülkelerdeki dinar ve dirhemleri Mağrib ve Mısır dinar ve dirhemleriyle mukayese etmesidir. Böylece çeşitli ülkelerin para birimlerinin gerçek alım gücünü karşılaştırmalı biçimde verir.Eserle İlgili Kuşkular ve Cevaplar, Rihle'nin bazı bölümlerinde tarihî kopukluklar olduğu herkesçe kabul edilen bir husustur. Birtakım olayların tasvirindeki abartısı, bazı şehirleri anlatırken pek çok seyyahın temas ettiği hususlara yer vermemesi vb. durumlar, İbn Battûta sarihleri ve mütercimlerinin çoğu tarafından tabii karşılanmış, hatta son araştırmalarda İbn Battûta'nın başka seyyahlara göre daha gerçekçi olduğu ve sağlam bir hafızaya sahip bulunduğu vurgulanmıştır. Ancak eserin bazı bölümlerine çok daha ciddi itirazlar yöneltilmiştir. Şarkiyatçı Stephen Janicsek, er-Rihle'nm Arzızulu-mât ve Bulgar şehrine dair anekdotlarını uydurma, hatta kötü bir kopya gibi telakki etmiş 810 Çin'le ilgili bölümlerin, o dönemdeki Moğol kökenli Yuan hanının Kurtay adını taşımaması gibi hususlar dikkate alınarak hayal mahsulü olduğu söylenmiş 811 Pasifik denizindeki seyahatin bir kısmı. Tavâlisî ülkesi, Berehnegar cemaati, gerek imparatorun ismi gerekse güzergâhtaki müphemlik sebebiyle Kostantiniye seyahati yine hayalî addedilmiş, seyyahın efsanevî kuş Roh'tan bahsetmesi ise tenkitleri büsbütün arttırmış ve onun Sindbad masallarından fazla etkilendiği ileri sürülmüştür.812 Fakat zamanla Krachkovsky 813

Gibb 814 Yamamato 815 Âgâ Mehdî Hüseyin 816 S. M. İmâmüddin 817 Norris 818 ve Beckingham 819 gibi şârih, mütercim ve araştırmacılar, bu müphem kısımların çoğunu demlendirerek tasdik etmiş, bir bölümünü de uygun şekillerde yorumlamışlardır. İbn Battûta'nın Filistin'i zikzaklar çizerek dolaşması ise bu bölgeyle ilgili bilgilerin bir kısmını daha eski bir müslüman seyyah olan Ebû M-hammed el-Abderî'den çaldığı şeklinde yorumlanmıştır.820 Şüphesiz yolun bu kadar dolambaçlı işlenmesi ve Abderî'nin güzergâhıyla benzerlik arzetmesi Elad'ın iddiasının yabana atılır cinsten olmadığını göstermektedir. Ancak bu tür iddiaların sahiplerinin de bileceği üzere İbn Bat-tûta zaman zaman seyahat rehberi türü kitaplardan faydalandığını bizzat söylemiş, bu 809 er-Ruooâdü'l-müslimûn, I, 121810 ibn Battuta's Journey to Bulg-har: Is it a fabrication?", JRAS11929|, s. 791-800811 HenryYule,Cathay andthe Way Thither, London 1913, IV, 136-145812 Henry Yuie, İbn Batuta's Travels in Ben-galandChina [Cathay], London 1916. s. 2-166813 Istoriya Arabskoy, s. 421,425814 Selecüons from İbn Battûta, s. 13-14815 Memoires of the Research, sy. 8 [1936], s. 103816 ibn Battûta and His Rihla in New Light", Sind Uniuer-sity Research Journal, sy. 6 [Hyderabad 1967], s. 25-36817 ibn Battutah's Visit to China", Journal of Central Asia, sy. 12 [İslamabad 1989], s.89-96818 Ibn Battuta's Journey in The North-Eastem Balkans", Journal of Islamic Studies, sy. 5/2 [1994). s. 209-220819 The Traoels of Ibn Battu-ta, IV, London 1994, s. 874820 Arnikam Elad, "The De-scriptîon of the Travels of Ibn Battuta in Palestine; Is it Original?", JRAS, sy. 2 [1987|. s. 256-272

arada ve İbn Cübeyr'den alıntı yaptığını belirtmiştir 821dolayısıyla Abderfden de istifade etmiş olabilir. Belli bir kitaptan faydalanmış olması ise orayı gezmediği anlamına gelmez; aksine kendi sunduğu bilgileri daha derli toplu hale getirme gayreti taşıdığını gösterir. Esasen İbn Battûta. alıntı yaptığı kaynakta bulunmayan yeni bilgiler vermeyi asla ihmal etmemiştir. İbn Battûta'ya yöneltilen ciddi itirazlara cevap veren ve er-Rihle'nin orijinalitesini savunan araştırmacıların cevapları N. Muhammed A. İsmail tarafından üç madde halinde özetlenmiştir.822 İbn Battûta'nın fıkıh bilgisi ve itimada şayan olup olmadığı gibi hususlar da Arap âleminde tartışılmıştır.823

Literatür. Eser üzerine yapılan ilk çalışma Muhammed b. Fethullah el-Beylûnf-nin hazırladığı muhtasardır. Zebîdî'nin de temas ettiği 824 bu özetin Brockelmann tarafından bildirilen nüshaları dışında 825 bir nüsha İzmir Millî Kütüphanesi'nde 826 bir nüsha da Medine'de Arif Hikmet Kütüp-hanesi'nde 827 bulunmaktadır. Ancak bu eser Avrupa'da tanınıp er-Rihle'nin müjdecisi olarak telakki edildikten sonra İslâm dünyasında basılmıştır; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde de 828 meçhul bir müellif tarafından yapılmış bir Türkçe çevirisi mevcuttur. Bu çevirinin sayfa kenarlarına sonradan Arapça ve Farsça notlar düşülmüş. Merâşıdü'l-ıttılâ1 gibi kaynaklara atıf yapılmıştır.Krachkovsky'nin de belirttiği gibi er-Rihle'nin bu muhtasarını Avrupa'da ilk keşfedenler ilim adamları değil seyyahlardır. Seetzen ve Burckhardt bu muhtasarı Gotha ve Cambridge'e getirdiler (1808). Böylece ilim çevrelerinde eser üzerine İlk incelemeler yapıldı.829 er-Rihle'y'ı etraflı şekilde ele alan ilk şarkiyatçılar Alman asıllı M. Kosegar-ten İle öğrencisi H. Apetz'dir. Kosegarten İran, Maldiv adaları ve Afrika ile ilgili kısımları 830

Apetz ise Mala-bar sahiliyle ilgili kısmı tahlil etmiştir.831 Nihayet Samuel Lee, Beylûnfnin ihtisar ettiği metni İngilizce'ye çevirdi.832 Daha sonra Fas'ta 1797'de bulunan bir el yazmasına dayanan J. de Santo Antonio Moura, er-Rih-7e'yi bu eksik nüshadan Portekizce'ye tercüme etti 833Avrupalılar'ı erken bir dönemde bir seyahatnameyi etraflı şekilde incelemeye ve kendi dillerine çevirmeye iten asıl sebep sömürgecilikle ilgilidir. Nitekim öncelikle ele aldıkları bölgeler Hindistan, Seylan ve İç Afrika gibi iştah kabartan yerler ve en fazla inceledikleri fasıllar da zenginlik ve altın kelimelerinin geçtiği kısımlardır.Fransa'nın Cezayir'i işgal etmesiyle Kuzey Afrika kütüphaneleri sömürge yönetiminin eline geçti ve er-Rihle'nm beş özel nüshası Bibliotheque Nationale'e getirildi; bunlardan ikisi kâtip İbn Cüzey el-Kelbî'nin elinden çıkmıştı. C. Defremery ile B. R. Sanguinetti, uzun süren bir çalışma yürüterek eserin Arapça tam metnini Voyages d'îbn Batoutah adıyla Fransızca'ya çevirip dipnotlarla zenginleştirerek dört cilt halinde yayımladılar.834 Girişte Ernest Renan'ın İbn Battûta ve üslûbuna dair övgü dolu bir yazısının da yer aldığı bu tercüme o tarihten bugüne kadar İbn Battûta üzerine yapılan inceleme, karşılaştırma ve tenkitlerde daima esas alınmıştır.835 Bu yayından sonra kitabın çeşitli bölümleri yahut tamamı hakkında epeyce çalışma yapılmıştır. Ernest Meyer eseri botanik tarihi bakımından İncelemiş 836 Oscar Peschel ondan hareketle Hindistan tarihini 837 Henry Yule Hindistan. Bengladeş ve Çin 838 ve L. Fletcher Güney Hindistan 839 coğrafyalarını ele almışlar, August Fischer araştırmasında Battûta kelimesindeki "tfnın niçin şeddeli olması gerektiğini izah etmiş 840 ve Hans von Mzik'in kısmî çevirisinin ardından 841 H. A. R. Gibb zengin notlarla bezeli Selections from Ibn Battuta başlıklı kitabını yayımlamıştır (London 1929). Batı dillerindeki ilk çalışmalarda esere karşı duyulan güven üzerine zamanla Yule gibi bazı araştırmacılar yüzünden gölge düşmüşse de Hans von Mzik ve Gibb'in eserleri kitabın güvenilirliğiyle ilgili

821 I, 272, 273,297, 299822 Meusû'a-tü'l-Hadâreti'L-İslâmİyye[\993\, s. 181-183823 Cafer el-Halîlî, "İbn Battûta fî mevâzîni İbn FJal-dûn ve mekâyîsih", el-Bahşü 't-Hlrnî, sy. 27 [Rabat 1977], s. 241-261824 Tâcü'l-Carûs, "btt" md.825 GAZ., II, 353826 nr. 1753827 Tarih, nr. 231828 nr. 508829 Krachkovsky, s. 429830 İter Persicum, İter Maldiuicum, iter Africanum, Paris 1818831 Descriptio terme Maiabar ex arabico Ebn BatutaeItinerario, Paris 1819832 The Trauels of Ibn Battuta, London 1829833 Viagens extensas e dilatades do celebre Arabe Abu-Abdalları Ben-Ba-tuta, Lizbon 1840-1855834 Paris 1853-1858, 1893-1895, 1969, 1979-Frankfurt 1994835 a.g.e,a.y836 Geschichte der Botanik Studien, Kön İgsberg 1856, ili, 309-325837 bk. bibi838 The geography of Ibn Batuta's travels in Indîa", TheIndian Antiquary, III [1874], S. 114-117, 209-212, 242-244; a.mlf., Ibn Batuta's Traoets in Bengal and China, London 1916), R. Malcolm HaigSind ("Ibn Batuta in Sindh", JRAS, XIX |1887|, s. 393-412839 Ibn Batutah in Southern İndia", The Madras Journal of Literatüre and Science, 1(1888-18891, s. 37-59840 Battûta nich Batûta", ZDMG, sy. 72 [ I918|, s. 289841 Die Reise des Arabers Ibn Batuta durch Indien und China, Hamburg 1911

temel kanaati güçlendirmiştir. Daha sonra Agâ Mehdî Hüseyin'in Delhi Sultanlığı 842 Yama-moto'nun Tavâlisî 843Narayana R. Seletore'nin Kral Haryab 844 Abdülmecîd Han'ın FfrûzŞah845 Stephan Conermann'ın Muhammed b. Tuğluk 846 veRichard Hennig'in Nijerya 847 ile ilgili kısımlar üzerine yaptıkları incelemeiar İbn Bat-tûta'yı iyice değerlendirmiştir. Zaman zaman Arnikam Elad gibi 848 menfi tes-bitlerde bulunan araştırmacılara rastlansa da yeni çalışmalar çoğunlukla İbn Bat-tûta'yı tasdik ve ikmal ile sonuçlanmaktadır.XX. yüzyılın ikinci yarısında er-Rİhle üzerine yapılan en zengin şerh-çeviri Gibb'e aittir.849 Ancak onun ömrü büyük emek verdiği eserin son cildini çıkarmaya yetmemiş ve bunu halefi Beckingham yayımlayarak neredeyse bütün paragrafları işlenip notlandırılmış olan çeviriye son şeklini vermiştir (London 1994). Şu anda eserin en kaliteli ve ayrıntılı şerh-çevirisi budur. Gibb'in başarısı. İbn Battûta'ya yakın zamanlarda yaşayan İbn Dokmakve İbn Hacer gibi biyografi ve tarih yazarlarına başvurarak kitaptaki isimleri tahkik etmesinden ve Anadolu, Orta Asya ve Hindistan'la ilgili başka eserleri de incelemesinden kaynaklanmaktadır. Yine 19S0'li yıllardan sonra Çek asıllı araştırmacı İvan Hrbek'in çalışması 850 çok önemlidir, er-fîihie'deki olayların tam olarak ne zaman ve nerede gerçekleştiğini ve mesafelerin nasıl hesaplanması gerektiğini diğer kaynaklarla karşılaştırarak ele alan bu çalışma hayranlık uyandıran bir sabrın ve dikkatin ürünüdür. Çok zengin bir literatür sunan Ross E. Dunn'ın eseri de 851 eserin hangi bölümlerinin hangi kitaplara ve araştırmalara başvurularak değerlendirilebileceğini göstermesi bakımından kıymetlidir. Kitap F. Gabrielli tarafından Viaggiotori Arabi. Viaggi ibn. Battuta adıyla İtalyanca'ya (Cagliari 1961), Serafin Fanjul ve Federico Arbös tarafından da A traves del islam adıyla İspanyolca'ya (Madrid 1987) çevrilmiştir.StephaneYerasimos, Defremery-San-guinetti çevirisini gözden geçirerek yeni giriş bölümü ve yeni notlarla daha zengin hale getirmiştir.852 Notların düzenlenmesinde Gibb'den faydalanılmakla beraber Anadolu, Balkanlar ve Kırım gibi bölümlerde orijinal açıklamalarda bulunulduğu görülmektedir. Paule Charles-Dominique er-Rİhle'nin önce geniş bir özetini yayımlamış 853 daha sonra İbn Fadlan, İbn Cübeyr ve İbn Bat-tûta'nın eserleriyle müellifi meçhul bir seyahatnameyi Fransızca'ya çevirmiştir.854 Thomas J. Abercrombie de ilginç bir metotla National geographic'ın maddî yardımıyla yola koyulup İbn Bat-tûta'nın gezdiği yerleri dolaşmış ve temel intibalarını, fevkalâde güzel fotoğraflarla beraber bu dergide neşretmiştir.855

Arap dünyasında en son gerçekleştirilen Abdülhâdî et-Tâzî neşri 856 ve birkaç ciddi araştırma hariç tutulursa er-Rihle konusunda ayrıntılı bilgi ve mukayeseye dayalı orijinal çalışma yok gibidir. Eser Defrâmery-Sanguinetti neşrinden uzun bir süre sonra Kahire'de basılmıştır (1288/1871,1322/1904); ancak bu baskılarda ciddi hatalar vardır ve ay-nca Fransızca çeviride bulunan dipnot ve açıklamaların hiçbirine yer verilmemiştir. Fuâd Efrâm el-Bustânî bazı bölümleri okul çocukları için bir dizi haline getirmiştir (Beyrut 1927). Mısır Maarif Vekâleti'nin İsteği üzerine eser Ahmed el-Avâmirî ve Muhammed Câdelmevlâ'nın gayretiyle Mühezzebü Rİhleti İbn Battuta adıyla iki cilt halinde tekrar basılmışsa da (Kahire 1934; Beyrut 1985) coğrafyacı M. Fah-reddin'in bir iki kıymetli haritası dışında ciddi bir şey ortaya konulamamış, birçok yabancı kelime açıklanmadan olduğu gibi bırakılmış ve herhangi bir karşılaştırma da yapılmamıştır. Bunları ilmî olmayan diğer bazı baskılar takip etmiştir 857 Daha sonra Mahmûd Şerkâvî'nin 858 Şâkir Hasbâk'in 859 Hüseyin Mûnis'in 860 çalışmaları yayımlan mışsa da er-Rihle'y\ kültür ve tarih bakımından ele alan bu eserler ya seyahatlerin yeni bir tasnifi veya tekrarı ya da şarkiyatçıların bazı açıklamalarının tercümesi olmaktan öteye gidememiştir. Arap dünyasında eserdeki yabancı kelimeler ve bazı bölgeler üzerine yapılmış ayrıntılı araştırmalar da bulunmaktadır.861

Abdülhâdî et-Tâzî'nin hazırladığı tahkiki i neşirde dipnotların birçoğu Gibb-Beckingham neşrinden alınmışsa da

842 Legou-uernement du saltanat de Delhi: Etüde critique d'lbn Battuta, Paris 1936843 yk. bk844 Haryab of Ibn Battuta and Harihara Nrpala", The Quar-terly Journal of the Mythic Society, XXXI İ 1940-1941 ], S- 384-406845 The Historicity of Ibn Battuta re. Shamsuddin Firuz Shah", The Indian Historical Ouarterly, XV/2 1194] |, s. 65-70846 Die Beschreileung Indi-ens İn derRihla des Ibn Battuta. Aspekte einer herrschaftssoziologischen Einord-nung des Dehli-Sultanates unterMuham-madlbn Tuğluq, Berlin 1993847 Ibn Battuta's Weltreise, HLLeiden 1953, s. 205-216848 yk. bk.849 The Travels of Ibn Battuta, I-II1, Cambridge 1958-1971850 The Chronology of ibn Battuta Travels", Ar-chiu Orientalni, XXX 1962851 The Adoentures of İbn Battuta, London 1986; California 1989852 ibn Battuta, Voyages, traduction de l'arabe de C. Defretnery et B. R- Sanguinetti, introduction et notes de Stephane Yerasimos, 1-111, Paris 1990853 Voyages etpreriplesc Choisis, Paris 1992854 Vo-yageurs arabes: İbn Fadtân, İbn Jubayr, İbn Battuta et un auteur anonyme, Paris 1995855 Aralık 1991. s. 2-50856 I-V, Rabat 1417/1997857 Kahire 1358/1938; Beyrut 1379/1960, 1388/ 1968; nşr. Ali Müntasır el-Kettânî, 1-11. Beyrut 1392/1972858 Rihtetü İbn Battuta, Kahire 1968859 İbn Battuta ue nTı-letühû, Necef 1971860 İbn Battuta ue rahalâtühü. Kahire 1980

naşirin orijinal katkıları asla azımsanamaz. Tâzî otuza yakın el yazmasına bakmış, zaman zaman Defremery Sanguinetti nüshasında bulunmayan farklı ibarelere ulaşmış 862 girişte çok zengin bir malzeme sunmuş ve IV. cildin sonundaki ilâvede eserle ilgili bazı belgelerden ve diplomatik kaynaklardan bahsetmiştir.863 Bu neşri önemli kılan bir husus da V. cildin şahıs isimleri, coğrafî isimler, siyasî - kültürel kavramlar, giyim kuşamla alâkalı tesbitler. yemek ve hayvan isimleri gibi alanlarda otuz dört ayrı fihrist ihtiva etmesidir.Türkiye'de Rus şarkiyatçısı Krachkovsky'-nin de belirttiği gibi 864 daha 186O'lı yıllarda bu esere karşı bir ilgi uyanmış, kötü ve eksik bir nüshadan da olsa yapılan ilk çeviriler Takvîm-i Vekayi' gazetesinde neşredilmiştir (Mayıs 1862). Meçhul bir mütercimin yaptığı Terceme-i Seyahatnâme-i İbn Battûta 1290'da Süleyman Efendi Matbaası'nda ilk çeviri kitap olarak basılmıştır. Muhammed Mahmûd es-Sayyâd da takdirkâr bir ifadeyle Türkler'in Araplar'dan erken davrandığını belirtir.Mehmed Şerif Paşa, er-fli/ıie'nin Defremery-Sanguinetti nüshasını Seyahatnâme-i İbn Battûta adıyla üç cilt olarak 865 Türkçe'ye çevirmiştir (İstanbul 1315-1319). Eser ayrıca 1917 yılında Maarif Vekâleti tarafından görevlendirilen bir heyete Defremery-Sanguinetti neşrinden tercüme ettirilmiştir. Bu çalışma, yirmi altı sayfalık bir mukaddime ve ayrıntılı bir fihristle birlikte beş cilttir. El yazması İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde bulunan 866 bu çevirinin zayıf tarafı fihrist kısmındaki bazı isimlerin yanlış imlâ ile verilmiş olmasıdır; herhalde Fransızca neşrin fıhristindeki isimler İslâm coğrafya literatürü gözden geçirilmeden olduğu gibi nakledilmiştir. M. Cevdet, er-fîihie'nin Ahîlik'le ilgili kısmına Zeyl 'alâ taşli'l-ahiyyeti'l-ütyâni't-Türkiyye iî Kitâbi'r-Rihle li'bn Battûta adıyla Arapça bir zeyil hazırlamış. Ahilik müessesesini Arap-lar'daki fityân ile karşılaştırmış, tarihî ge-lişimini, eğitim ve merasimlerini, askeri, tasavvufî yönlerini ve çeşitli sanayi kollarındaki hizmetlerini belge ve rakamlarla açıklamıştır (İstanbul 1351/1932). Mehmed İzzeddin'in er-Rihle'de anlatıldığı şekliyle Bizans topografyasını ele alan çalışması Fransızca olarak basılmıştır.867 İbrahim Kafesoğlu'nun İslâm Ansiklo-pedisi'ne yazdığı İbn Battûta maddesi de oldukça muhtevalıdır.Türkçe'de bu çalışmalardan sonra ciddi bir incelemeye rastlanmamaktadır. Mümin Çevik tarafından Mehmed Şerif çevirisinin sadeleştirilip "tam metin" olduğu belirtilerek gerçekleştirilen baskısında 868 birçok kelime yanlış okunmuş, sayfalar dolusu şiir ve açıklama atlanmış, ayrıca yer yer fahiş hatalar yapılmıştır. İsmet Parmaksizoğlu, Kültür Bakantığı'nın 1000 Temel Eser serisi için hazırladığı bir kitapçıkta Türkler'le ilgili birkaç bölümü yayımlamış, ancak onda da Mehmed Şerif çevirisinin sadeleştirmesine kalınmıştır.869 Mehmet Şeker tarafından kitabın Anadolu, özellikle Denizli ve ahilerle ilgili kısmı üzerine yapılan çalışma Osmanlıca çevirinin bazı bölümlerinin yeniden tasnif ve tekrarından ibaret kalmıştır.870 Nurettin Bürol İbn Bat-tûta'ya Göre Deşt-i Kıpçak ve Türkistan başlıklı bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır.871 Son yıllarda esere tekrar ilgi duyulmuş ve Sait Aykut tarafından Abdülhâdî et-Tâzî'nin beş ciltlik neşri esas alınarak Gibb ve Beckingham'ın İngilizce, Yerasimos'un Fransızca tercümeleri ve Dunn'ın çalışması gibi diğer önemli literatürden faydalanmak suretiyle açıklamalı bir çevirisi yapılmıştır; çalışma yakında Yapı Kredi Yayınları arasında neşredilecektir.er-Rihle M. Hüseyin tarafından Urduca'ya (Lahor 1898), Muhammed Ali Mu-vahhid tarafından Farsça'ya 872çevrilmiştir.

Bibliyografya :

İbn Battûta. er-Rihle {r\şr. Abdülhâdîet-Tâzî), Rabat 1417/1997, tür.yer.; ayrıca bk. neşredenin girişi, 1, 9-146; Mahmûd el-Beylûnî, Muhtasara Rihleti ibn Battûta, İzmir Millî Ktp., nr. 1753; a.e.: Terceme-İ Seyahatnâme-i ibn Battüta, İÜ Ktp., nr. 508; Seyahatnâme-i ibn Battûta, İÜ Ktp., nr. 4904; Tâcü'l-'arûs, "btt" md.; İbnü'l-Hatîb, el-İhata, III, 273-274; İbn Haldun, Mukaddime, Beyrut 1956, II, 564-566; İbn Hacer, ed-Dürerü'I-karnine, III, 480-481; VI, 100;Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed et-Temgrûtî. en-rief-hatü't-miskiyye (nşr. Henry deCastries), Paris 1929, s. 20,68; Makkarî,/Yetfıu'Hıb.l, 152; VII, 337; Auguste Cherbonneau. "Voyage du cheik İbn Batoutah â travers l'Afrique septentrionale et l'Egypte", Mouuelles annales des uoyages, Paris 1852,1, 129-161, 1852; II, 5-33, 177-204; E. Renan. "ibn Batoutah", Melanges d'histoire et de voyages, Paris 1878, s. 291-303; Ahmed Rifat, Lugat-ı Târihİyye ue Coğrâfiyye, İstanbul 1299, I, 30; H. A. R. Gibb, Selections from ibn Battuta, 861 meselâ İbrahim Sâmerrâî, "el-Elfâzü'd-dahîle fi Rihleti İbn Battûta", e(-Bahşü't-tUmi,XXV\ (Rabat 1976J; A. Halef, Mu'cemü etfâzt İbn Battûta [Kahire 1994|; M. Yûsuf Ö. Âbid, Bitâdü'ş-Şâm (î Rihte [Mekke 1986862 meselâ mukaddime kısmı863 IV, 283-328864 İstoriya, s. 428865 üçüncüsü genel fihrist866 nr. 4904867 İbn Battuta et la topographie byzantine", Actes du VI. congres Internationale des etudesbyzantines, Paris 95 191-196868 İbn Batuta Seyahatnamesi, İstanbul 1983869 İbn Battuta Seyahatnamesinden Seçmeler, İstanbul 1971870 İbn Batuta'ya Göre Anadolu'nun Sosyal-Kü[türel ue İktisadi Hayatı ite Ahî-lik, Ankara 1993871 AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1991872 Tahran 1337 h§./1958, 1348hş./1969, 1370 hş./1991

London 1929;a.mlf.. TheTrauelsof ibn Battuta, Cambridge 1958-1971,1-III; a.mlf. -C. F. Beckingham. a.e., London 1994, IV, 884; Brockelmann. GAL, II, 332-333, 353; I. Krachk-ovsky, İstoriya Arabskoy Geografiçeskoy Liter-atury, Moskova 1957, s. 417-430; İbn Sûde. Delİlü mû'errihi'l-Mağribi'l-akşâ, Dârülbeyzâ 1960,1, 69; Fuad Carim, Marko Polo ue ibn Battûta, İstanbul 1966; Abdülhay el-Hasenî, Nüzhe-tü'l-hauâtir, II, 127-132; Said Hamdun - Noel King, ibn Battuta in Black Africa, Princeton 1994; Sarton, Introduction, III/2, s. 1614-1622; J. N. Mattock. "ibn Battuta's Use of ibn Jubayr's Rihla", Proceedings ofthe Nintlı Congress of the Union Europeenne des Arabisants et Isla-misants (ed. Rudolph Peter), Leiden 1981, s. 209-218; a.mlf., "The Travel VVritings of ibn Jubair and ibn Batüta", Glasgow University Oriental Society Transactions,XX\, Glasgow 1965-66, s. 35-46; F. Rosenthal, "ibn Battüta", DSB, I, 516-517;Z. Muhammed Hasan, er-Rah-hâtetû'l-müslimûn, Beyrut, ts., s. 136-181; Ab-dülhâdî et-Tâzî, îrân beyne't-ems ue'i-yeum: Kırâ'atûn cedide İi-Rifıleti ibn Battûta, Dârülbeyzâ 1404/1984; a.mlf., "Beyne1 l-mal}tût ve'l-matbû' min Rihleti İbn Battûça", MMLADm., LXX/3 (1995), s. 419-450; Muhammed Mahmûd Muhammedeyn, et-Tûrâşû'l-coğrâfiyyü'l-islâmt, Riyad 1984, s. 157-175; Hâmid Zeyyân. el-Ha-yât fi'1-tjallc fı'l-'uşûri'l-oüstâfl dau'i mûşâhe-dâti'r-rahhâie İbn Battûta, Dübey 1985; H. Yaji-ma, ibn Battuta, Tokyo 1985; P. Wittek. Menteşe Beyliğİ{Uc. Orhan ŞaikGökyay). Ankara 1986, s. 65; R. E. Dunn, The Aduentures of ibn Battuta: A Musüm Traueler of the Fourteenth Cen-tury, Berkeley-Los Angeles 1989; Abdullah Ab-dülganî Ganim, er-Ruvuadü'l-müsiimûn, İskenderiye 1990,1,116-171; Ivan Hrbek. ibn Battuta and The Matdiv Istands, Prag 1992; F. Wood, Did Marco Polo Go to Chİna, London 1995, s. 2-5; Abdullah Kennûn, İbn Battûta, Rabat 1416/ 1996; Mac Guckİn de Slane, "Voyage dans le Soudan par ibn Batouta", JA, 4tn" serie: sy.l (1843), s. 181-240; E. Dulaurier. "Description de l'archipel d'Asİe par ibn Bathoutha", a.e., 4*™ serie: sy. 9 (1847), s. 93-134, 218-259; O. Peschel. "ibn Batutah der Vater der Reisen", Das Ausland, XXVI, Stuttgart 1853, s. 1225-1227; a.mlf., "ibn Batuta am Hofe von Delhi", a.e.,XXVIII (1856), s. 441-446; a.mlf., "İbn Batu-ta in Central Afrika", a.e,XXXI(1858), s. 1109-1113; Paul Chaix, "Les voyages d'Ibn Batoutah en Asie. en Europe et en Afrique au XIV sie-cle", Le Globe, sy. 26, Geneve 1887, s. 145-163; Tatsuro Yamamoto. "On Tawalisi Described by ibn Batuta", Memoirs ofthe Research Department of Toyo Bunko, sy. 8, Tokyo 1936, s. 93-133; G. H. Bousquet, "ibn Battuta et les insti-tutions musulmanes", SU, XXIV (1966), s. 81-106; Agha Mahdi Husain, "Dates and Precis of ibn Battuta's Travels with Observations", Sind Unioersity Research Journal, sy. 7, Hyderabad 1968. s. 95-108;H. N. Chittick. "ibn Battuta and East Africa", Journal de la societe des african-ıstes,XXXV]]], Paris 1968, s. 238-241; J. Chelhod. "ibn Battuta, ethnologue", Reuue de l'occident musulman, sy. 25, Aix-En-Provence 1978, s. 5-24; A. Miquel. "Ulslam d'Ibn Battuta", BEO, XXX (1978), s. 75-83;a.mlf., "ibn Battuta", EP fing), III, 735-736; Serafin Fanjul, "Elementos Folkloricos en la Rihla de ibn Battuta", Reuista del Instituto Egipico, XXI, Madrid 1981-82, s. 153-179; 1. R. Netton, "Myth, Miracle and Magic in The Rihla of ibn Battuta", JSS, XXIX/1 (1984), s. 131-140; İbrahim Kafesoğlu. "İbn Battuta", lA.V/2, s. 708-711; Muhammed Mahmûd es-Sayyâd, "Rihletü İbn Battûta", Tİ, III, 101-116; "İbn Battûta", DMBİ, III, 120-126; Nevvâl Muhammed Abdullah İsmail, "İbn Battûta", Mev-stfatü't-hadâreti'l-lslâmiyye^mman 1993, s. 177-187; Charles F. Beckingham, "Ebn Battûta", Elr., VIII, 4-6.

İBN BEDRÂN 873

IBN BERBER

el-Abbâs b. el-FazI b. Ya'küb b. Fezâre (ö. 247/861) Ağlebîler'İn Sicilya valisi.İbn Berber lakabını niçin aldığı bilinmemektedir. Sicilya Valisi Ebü'l-Ağleb İbrahim b. Abdullah b. Ağleb'in 10 Receb236 (17 Ocak 851) tarihinde vefatı üzerine ada ileri gelenleri tarafından vali olarak seçildi. Bu görevi Ağlebî Emîri Muhammed b. Ağleb tarafından da onaylandı. İbn Berber, amcası Rebâh b. Ya'küb'u Mâdûnî (Madonie) dağlarının eteklerinde bulunan Kal'atüebûsevr (Caltavuturo) üzerine sefere gönderdi (237/851). Rebâh kaleyi fethedemedi, ancak pek çok esir ve ganimet elde ederek geri döndü. Esirler İbn Ber-ber'in emriyle öldürüldü.874

Ağlebî ordusunun Sicilya'ya çıkmasıyla birlikte akınlardan bunalan Bizans idaresi, adanın yönetim merkezini doğu sahilindeki Sarakûsa'dan (Siracusa) orta kısımda bulunan Kasryâne'ye 875 taşımıştı. Bunun üzerine müslü-manların stratejisi Kasryâne'nin ele geçirilmesi üzerine yoğunlaştı. İbn Berber, Kasryâne'yi fethetmek için önce çevreyle irtibatını kesmeye ve şehrin lojistik imkânlarını ele geçirmeye çalıştı. Ancak Kasryâne Kalesi çok geniş ve sarp bir kayalık arazi üzerine kurulduğundan zapte-dilmesi oldukça zordu. Daha Önce yapılan akınlar kalenin bu coğrafî konumu sebebiyle sonuçsuz kalmıştı.İbn Berber kuvvetleri, 238 (852) baharında Kasryâne civarında baskınlar yaparak buğday üretimi açısından zengin olan şehri ekonomik ve lojistik bakımdan zor durumda bıraktı. Ayrıca Katâniye (Catania), Saraküsa, Nûtus (Noto) ve Ragusa şehirleri üzerine akınlar düzenlenerek tarım alanları büyük zarara uğratıldı ve pek çok

873 bk. Abdülkadir Bedrân874 Muhammed Tâ-libî, s. 522;Amari,II,457875 Castrogiovanni, Enna

esir alındı. Aynı yıl beş ay süren bir kuşatmadan sonra Besîra (Butera) fethedildi. Alınan esirler Mâzer bölgesindeki çiftliklerde çalıştırıldı. 239'da (853) Sebrî-ne (Santa Severina) ele geçirildi. Daha sonraki yıllarda da akınlara devam eden İbn Berber bazı kalelerin yöneticileriyle antlaşmalar yaptı.İbn Berber, Kasryâne'nin fethi için gerekli çalışmaları yapmak üzere Kasrülha-dîd şehrini 876 kuşattı. İki ay süren kuşatmadan sonra kaledekilerden 200 kişinin serbest bırakılması şartıyla kale kendisine teslim edildi (243/857). Kalede bulunan diğer insanlar Palermo'ya götürülüp köle olarak satıldı, kale ise tamamen yıktırıldı. Aynı yıl Ceflûzî'yi (Cefalu) kuşatan İbn Berber kalenin terkedilip yıkılması şartıyla halkı serbest bıraktı.Adada kara savaşlarında başarılı olan İbn Berber deniz seferlerini de ihmal etmedi. Donanmanın başına getirdiği kardeşi Ali denizde akınlar düzenledi ve ganimetler elde etti. Ali, Adriyatik denizinde Bizans'ın kırk savaş gemisinden onunu askerleriyle birlikte ele geçirdi (244/ 858-59). Fakat toparlanıp tekrar saldırıya geçen Bizans donanması karşısında yirmi gemisini kaybetti. İbn Berber'in bizzat kendisinin deniz seferleri düzenlediği, İtalya'daki Kıllevriye (Calabria) ve Ankeberde'ye (Puglia) akınlar yapıp buraya müslü-man nüfus yerleştirdiği kaydedilmektedir.İbn Berber 244 (859) yılı kışında Kasryâ-ne üzerine asker gönderdi. Şehir civarında baskınlar düzenleyen askerler ganimet ve esirlerle geri döndü. Esirler arasında bulunan şehrin ileri gelenlerinden biri Kasryâne'ye gizlice girebilecek bir yol bulunduğunu bildirdi. Bunun üzerine İbn Berber amcası Rebâh'ı 2000 askerle birlikte öncü birlik olarak gönderdi. Esirin gösterdiği yerden içeri giren askerler kalenin kapılarını açınca İbn Berber âni bir hücumla şehri fethetti.877 Bizans, adadaki çok önemli bir üssünü kaybettiği gibi siyasî açıdan da darbe yemiş oldu. Alınan ganimetlerden İfrîkıye'deki Ağlebî Emîri Ebû İbrahim Ahmed b. Muhammed'e. oradan da Abbasî Halifesi Mütevekkil-Alellah'a hediyeler gönderildi.Kasryâne'nin kaybı Bizans'ta şok etkisi yaptı. İmparator III. Mikhail 300 gemilik bir donanmayı Sicilya üzerine gönderdi. İbn Berber kuvvetleri karşısında yenilgiye uğrayan Bizans donanması 100 gemisini kaybetti. Bizans donanmasının gelişinden cesaret alan Eblâ (Avola), Eblanto (Platani), Kal'atülbellût (Caltabellota) ve Kal'atüebûsevr şehirleri antlaşmaları bozarak birleşik bir ordu kurdular. İbn Berber bu orduyu Ceflûzî yakınlarında mağlûp etti.İbn Berber, Sicilya'nın önemli şehirlerinden Sarakûsa üzerine yapacağı akınlarda üst olarak kullanmayı düşündüğü Kasryâne'yi imar etti, savunmasını güçlendirdi ve kaledeki asker sayısını arttırdı. Saraküsa'ya akın düzenledikten sonra Gîrân Karkanne'ye (Caltagirone) ulaştı. Fakat aynı gün rahatsızlandı ve üç gün sonra da vefat etti.878 Öldüğü yerde defnedilen İbn Berber'in naaşının hıristiyanlar tarafından çıkarılarak yakıldığı nakledilir.879 İbn Berber'in yerine amcası Ahmed b. Ya'küb getirildi.

Bibliyografya :

Belâzürî, Fütüh (nşr. Abdullah et-Tabbâ' -Ömer Enis et-Tabbâ'), Beyrut 1987, s. 329; İbnü'l-Esîr, el-Kâmit, VII, 60-64;İbn İzâri, el-Beyâ-nü'l-muğrib, I, 111-113; İbn Haldun, el-'lber, IV, 202; Himyerî, er-Rauzü't-mi'târ, s. 475-476; La cronaca Sicub-Sarecena di Cambridge (nşr. G. Cozza-Luzi!, Palermo 1890, s. 57; Aziz Ahmad. A History oflsIamicSicily, Edinburg 1975, s. 13; G. B. Moscato. Cronaca Dei Musulmani di Sicilia, Cosenzal 1983, s. 15-16;ZirikIÎ, el-A'tâm (Fethullah).lll, 264;Muhammed Talibi. ed-Deu-tetü'l-Ağlebiyye (trc. Müncî es-Sayyâdî), Beyrut 1985, s. 520-530; M. Amari. Storia Dei Musulmani di Sicilia, Palermo 1991, II, 454-473; İbrahim Altan, islâm Tarihinde Sicilya Adası'-nın Yeri (yüksek lisans tezi, 1993), Mü Sosyal Bi limler Enstitüsü, s. 46-49; F. Maurici, Breue Storia Degli Arabi inSicitia, Palermo 1995, s. 44-46; Hasan Hüsni Abdüfvehrıab, "Contributİon â l'histoire de i'Afrique du nord et la Sicile, extraite du 'A'mal al-A'Iam d'Ibn al-Hatib", Centenario Della Nascita Di Micheie Amari, II, Palermo 1910, s. 427-482; U. Rizzitano, "Kaşr-yannih", S2(İng). IV, 733.

İBN BERDİS

Ebü'l-Fıdâ İmâdüddîn İsmâîl b. Muhammed b. Berdis el-Ba'lebekkî el-Hanbelî (Ö. 786/1384) Hadis hafızı.Cemâziyelâhir 720'de (Temmuz 1320) Ba'lebekte dünyaya geldi. 725 Cemâziye-lâhirinde (Mayıs-Haziran 1325) doğduğunun söylenmesi 880 bir zühul eseri olmalıdır. Tahsil hayatında faydalandığı âlimlerden biri Ebü'l-Feth el-Yûnînf-dir. İbnü'l-İmâd bu zatı İbn Berdis'in babası olarak gösterirse de 881 kaynaklarda bunu doğrulayacak bir kayıt bulunmamaktadır. Öğrenim amacıyla gittiği Dımaşk'ta Kasım b. Asâkir, İbnü'ş-Şıh-ne. Muhammed b. Habbâz gibi âlimlerin öğrencisi oldu ve onlardan icazet aldı. Bu arada hadis ilmine duyduğu ilgi arttı; Halep'e geçerek İbrahim b. Şihâb ile Süleyman b. Mutavvi'den hadis dinledi. Ardından Dımaşk'a döndü ve muhaddis Miz-zî'den ders aldı. Ömrünün sonlarına doğru Ba'Iebek'e giderek burada çok sayıda öğrenciye hadis okutmaya 876 Castel del Ferro / Kasrülcedîd = Castelnovo, Gagliano877 15 Şevval 244/24 Ocak859878 3 Cemâziyelâhir 247/ 14 Ağustos 861879 İbnü'l-Esîr, VII, 64; Moscato, s. 16; Amari, II, 473880 DMBİ, III, 100881 Şezerât, VI, 287

başladı. Han-belî mezhebine mensup olan İbn Berdis'in önemli talebeleri arasında oğlu Tâ-ceddin ile Muhammed b. Ni'me el-Hatîb de bulunmaktadır. İbn Berdis Şevval 786"-da (Kasım-Aralık 1384) Ba'lebek'te vefat etti. 785 olarak da verilen bu tarih Keş/ü'z-zunûn'da bir yanlışlık eseri olarak764 {1363) şeklinde zikredilmiş , Hediyyetü'l-'öritîn'de de aynı hata tekrarlanmıştır (I, 214).

Eserleri,

1. el-İlâm îîvefeyâti'l-cflâm. Zehebî'nin Tezkiretü'l-hulfâz'ı esas alınarak hazırlanan manzum bir eserdir. Muhaddislerin vefat tarihini göstermek için rakam yerine ebced harfleri kullanılmıştır. Bilinen yazma nüshalarından biri, Nazmü Tabaköti'l-hutfâz adıyla 759 (1358) yılında Ba'lebek'te Ahmed b. Abdülmü'min tarafından istinsah edilmiş olup Köprülü Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.882 el-İ'lâm adıyla 779'da (1377) istinsah edilen diğer bir nüsha Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir. 883

2. el-İntİihâb fi'htişâri Keşfi'n-nikâb. Buhârî ve Müslim'in kendilerinden rivayette bulunduğu şeyhler hakkında Alâî'nin kaleme aldığı Keşîü'n-niköb cammâ reve'ş-şeyhân fi7-aşhâjb 884 adlı eserin muhtasarı olup yeni bir tertiple yazılmıştır. Kitapta muhaddisler 1000'den fazla rivayeti olanlar, 1000-100 arasında hadis rivayet edenler, 100-10 hadis rivayet edenler ve 10'-dan daha az rivayette bulunanlar olmak üzere dört gruba ayrılmıştır. Eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. 885

3. Nazmü'l-kanâ'a fî men reva ehli'l-cemâ'a. Kütüb-i Sitte'de rivayeti bulunan muhaddislerle ilgili manzum bir eser olup bir nüshası İrlanda'da Chester Beatty Library'de bulunmaktadır. 886

4. el-Kifûye fi'hüşâri Nihâye. Müellifin, İbnü'l-Esîr'in en-Nihâye fî ğarîbi'l-hadîş'mı kısaltarak nazma çevirdiği iki ciltlik bir çalışmasıdır.887 İbn Ber-dis'in bunlardan başka Buğyetü'I-erîb fi'htişâri't-Tehzîb ile 888 Vesîletü'1-müte-iaffız ilâ Kifâyeti'l-mütehaffız 889 adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir.

Bibliyografya :

İbn KâdîŞühbe. Tabakâtü'ş-Şâficiyye,N, 110; İbn Hacer, ed-Dürerü'l-kâmine, I, 378; Keşfü'z-zunûn,\\, 1500, 2010; İbnü'l-İmâd. Şezerât, VI, 287; Hediyyetû'l-'arifin, I, 214; Brockelmann, GAL, I, 439; Suppi., 1!, 30, 46, 68; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'eltilin, II, 290; Hasan Nasrullah. Târihu Ba'iebek, Beyrut, ts., II, 56-57; Sezgin, GAS, I, 142; Selâhaddin el-Miineccid, Mu'ce-mü'l-mü'errihlne'd-Dımaşktyyîn, Beyrut 1978, s. 214; Ziriklî. el-A'lâm (Fethullah), I, 324; Ket-tânî, er-Risâletü't-müstetrafe (Özbek), s. 247, 293; Ebü'l-Feth Hekîmyân, "İbn Berdis", DMBİ,

İBNBERHÂN

Ebü'l-Feth Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî (ö. 518/1124) Şafiî fakihî.Şevval 479'da (Ocak 1087) Bağdat'ta doğdu. Babasının dedesi Berhân'a nis-betle İbn Berhân, babasının mesleğine nisbetle İbnü'l-Hammâmî diye tanındı. Önce Ebü'l-Vefâ İbn Akil'den Hanbelî fıkhı tahsil etmeye başladı. Ancak nasların te'vil edilebileceği görüşünü benimsemesi, istinbat hususunda esnek davranıp naslarm zahirine fazla bağlı kalmaması, sempati duyduğu bazı Mu'tezile âlimlerinin meclislerine katılması gibi hususlar sebebiyle hocasına diğer Hanbelî âlimleri tarafından yöneltilen şiddetli eleştirilere tahammül edemeyerek Şâfıî mezhebine geçti. Mezhep değiştirdiği için daha sonra Hanbelî hukukçusu İbnü'l-Cevzî kendisine İbn Terkân (dönek) lakabını taktı. İbn Berhân Bağdat'ta Gazzâlî, Kaffâl eş-Şâşî, Kiyâ el-Herrâsî gibi Şâfıî âlimlerinden fıkıh; Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed en-Niâlî, Ebü'l-Hattâb İbnü'l-Batır. Ebû Tâhir Ahmed b. Hüseyin el-Kerhî ve Alib. Hüseyin el-Bezzâz'dan hadis dersi aldı. Ebû Tâlib Hüseyin b. Muhammed ez-Zeynebî'den Şahîh-i BuhârTyi ve Şahîh-i Müslim'i okudu.Şafiî âlimlerinden büyük itibar gören İbn Berhân Nizamiye Medresesi'ne müderris tayin edildi. Bir ay sonra azledildiği bu göreve ikinci tayini de sadece bir gün sürdü. Bağdat'ta büyük bir talebe grubuna çeşitli alanlarda ders verdi. Yetiştirdiği talebeler arasında İbn Ebû Asrûn, İbn Ebü's-Serî ve Ebü'l-Hasan Sâinüddin İbn Asâkir gibi âlimler bulunmaktadır. İbn Berhân 18 Cemâziyelevvel 518 (3 Temmuz 1124) tarihinde Bağdat'ta vefat etti. Kabri Bâbü İbrîz'dedir.

882 Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 243, 54 varak883 Ayasofya, nr. 2961, 47 varak; diğer nüshaları için bk. Selahad-din el-Müneccid, s. 214884 Brockelmann, GALSuppL, II, 68; Sezgin, I, 142885 Ayasofya. nr. 2961, vr. 93-113886 nr. 3458887 Brockelmann,GAL, I, 439888 AizzVninTehzîbü'l-Kemâl'İmn muhtasarı889 Kâdî Şe-hâbeddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Hûyî'nin Kifayeti!'l-mütehaffız fl'l'luğa adlı eserinin manzum şekli

Mezhep taassubuna düşmeyen İbn Berhân bazı konularda Şâfiîler'in görüşlerinden ayrılmış 890 hatta avamın dahi belli bir mezhebi bütünüyle taklit etmesinin gerekli olmadığını savunmuştur. Ayrıca hocası İbn Akil'in görüşle-rinin tesirinden de kurtulamamıştır. Bağdat'taki Mu'tezile âlimlerine yakınlığı, onların görüşleriyle İlgili olarak sonraki ulemânın faydalanacağı güvenilir nakillerde bulunmasını sağlamıştır.Güçlü bir hafıza ve keskin bir zekâya sahip olduğu belirtilen İbn Berhân özellikle fıkıh, fıkıh usulü ve hilâfıyat konularında ilim sahibiydi. Bununla beraber muhtemelen fıkıh usulü çalışmalarının ağırlık kazandığı bir dönemde yetiştiği için bilinen eserlerinin hepsini bu alanda vermiştir. Süyûtî'nin Arap diline dair el-Müzhir fî iulûmi'i-luğa ve envâHh adlı eserinde zaman zaman görüşlerine atıfta bulunması İbn Berhân'ın Arap diline hâkimiyetini göstermektedir.

Eserleri.

1. el-Vüsûl İle'1-Uşûî. Günü-müze ulaştığı bilinen tek eseri olup Abdül-hamîd Ali Ebû Züneyd tarafından tenkit-li neşri yapılmıştır.891 Kâtib Çelebi, muhtemelen bu eserin yine İbn Berhân'a ait eJ-Vecîz'in bir muhtasarı olduğunu söylemektedir.892 Ancak İbn Berhân, ei-Vü-şûJ'ün başında eserinin fıkıh usulü sahasında yaptığı muhtasar bir çalışma olduğunu belirtmektedir. Bu ifadeden el-Vü-şû/'ün başka bir kitabın muhtasarı değil müstakil bir eser olduğu anlaşılmaktadır. Müellif bu eserinde Ebû İshak el-İsferâ-yînî, İmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî ve Bâkıllânî gibi usulcülerin bazı görüşlerini eleştirirken 893 Şafiî usulcülerinin çeşitli konularda ileri sürdükleri delilleri de isabetsiz ve yetersiz bulmuş, bunların yerine daha güçlü deliller ortaya koymaya çalışmıştır. 2. el-Vecîz. Daha sonraki usulcüler tarafından çokça iktibasta bulunulmasından hareketle 894 en meşhur eserinin bu kitap olduğu söylenebilir. 3. el-Evsat. Bu eser de kendisinden yapılan nakillerin çokluğu bakımından eJ-Vecjz kadar önemli görünmektedir. Şehâbeddin el-Karâfî. İbn Berhân'ın Hz. Peygamber döneminde de ic-mâın gerçekleşebileceği görüşünde olduğunu bu eserinden naklen söylemektedir. 895

4. et-Taccîz. Kaynaklarda adı geçmemekle birlikte İs-nevfnin Nihâyetü's-sûl'de yaptığı alıntıdan müellifin bu isimde bir eseri olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca el-Ba-sît ve el-Vasît adlı eserlerinden söz edilmektedir.

Bibliyografya :

İbn Berhân, e/-Vüşû/ife'(-uşû/(nşr. Abdülha-mîd Ali Ebû Züneyd), Riyad 1403/1983, neşre-denin girişi, I, 9-42; İbnü'l-Cevzî. el-Muntazam, IX, 250-251; İbnü'l-Esîr, el-Kâmil, X, 625; Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Zeyli Târihi Bağdâd (nşr. Kayser Ebû Ferah, Târî-hu Bağdâd, IX içinde], Haydarâbâd 1978, s. 62; İbn Hallikân, Vefeyat, ], 99; Karâfî, Şerhu Tenkihi'l-fuşûl (nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa'd). Kahire 1393, s. 315;Zehebî. A'lâmü'n-nübelâ*. XIX, 456-457; Safedî, el-Vafî, VII, 207-208; Yâ-fii, Mir'âtü't-cenân, Beyrut 1984, III, 225; Süb-kî, Tabakât, VI, 30-31; İsnevî. Tabakâtü'ş-Şâ-fi'iyye, I, 207-208; a.mlf., Nihâyetü's-sûl (Be-dahşî, Menâhicü'l-'itkül içinde), Beyrut 1405/ 1984,1, 40, 314, 430; II, 47, 91, 102, 184,239, 245; Jbn Kesir. el-Bidâye, XII, 194, 196-197; İbn Kâdî Şühbe. Tabakâtü'ş-Şâft'iyye, I, 279-280; Süyütî. el-Müzhir, I, 20, 61, 298, 364; İbnü'n-Neccâr el-Fütûhî, Şerhu'l-Kevkebi'l-münîr (nşr. Muhammed ez-Zühaylî - Nezîh Hammâd). Dı-maşk 1400/1980, II. 175,276,461,462; III, 532, 571; IV, 567; Hüseynî, Tabakâtü'ş-Şârt'iyye, s. 201;Ke^üfz-?uaûn,l, 201; II, 2001, 2014; Şev-kânî. İrşâdü't-fuhût,Kahire 1356,5.81,87,130, 135, 136. 145, 165, 175, 182, 186, 188, 190, 195, 209, 242, 246, 271, 275; Hânsârî, Raozâ-tü'l-cennat. I, 257; Tebrizî, Reyhânetü'l-edeb, Tebriz, ts. (Çâphâne-i Şafak), VII, 410; Kâzım Musevî Bücnûrdî. "tbn Berhân", DMBİ, III, 102-103.

İBN BERRECÂN

Ebü'l-Hakem Abdüsselâm b. Abdirrahmân b. Ebi'r-Ricâl Muhammcd el-Lahmî (ö. 536/1142) Endülüslü âlim ve mutasavvıf.Bazı kaynaklarda Kuzey Afrika'da doğduğu kaydedilmektedir. Ancak hakkında ilk sağlıklı bilgileri veren İbnü'l-Ebbâr ile îbnAbdülmelikve İbnü'z-Zübeyr onu Endülüs'e dışarıdan gelen yabancılar arasında göstermemişlerdir. Bu durum İbn Ber-recân'ın Endülüs'te dünyaya gelmiş olabileceğini düşündürmektedir. Bir görüşe göre dedesi Muhammed'in künyesi olan Ebü'r-Ricâl'in mahallî ağızla Berrecân biçiminde söylenmesi dolayısıyla İbn Berre-

890 meselâ bk. İbnü'n-Neccârel-Fütûhî, 11,461,462; III, 532, 571891 l-ll, Riyad 1403/1983892 Keşfü 'z-zu-nûn, II, 2014893 meselâ bk. I, 78. 94-95, 135-136894 meselâ bk. İsnevî, Nihâyetü's-sûl, I, 40, 314; 11,47,91, 102, 184,239, 245; İb-nü'n-Neccârel-Fütûhî, II, 175, 276,Şevkâ-nî, s. 81,87, 145, 175, 182, 186, 209, 242, 271,275895 Şerha Tenkih.i'i-fuşûl,s. 315; eserden yapılan diğer alıntılar için bk. İsnevî, Nihâ-yetil's-sûl, II, 245; İbnü'n-Neccârel-Fütû-hî, II. 175; IV, 567;Şevkânî, s. 87, 130, 135, 136, 165, 188, 190, 195, 246

cân diye meşhur olmuştur. Ebû Abdullah b. Ahmed b. Manzûr'dan Şahîh-i Buhârfyi okuyan İbn Berrecân astronomi ve matematiğe de ilgi duymakla birlikte daha çok tasavvufla meşgul olmuş, özellikle harflerin sırları konusundaki bilgisiyle tanınmıştır. İbn Meserre'nin temsil ettiği Endülüs tasavvuf geleneğinden çok Gaz-zâlTnin etkisinde kalmış, onun tasavvuf anlayışını benimsemiştir.Tasavvuf! düşüncelerini İşbîliye'de (Sevilla) yaymaya başlayan İbn Berrecân bir süre sonra halk üzerinde etkili bir mutasavvıf haline geldi. Dostu İbnü'l-Arîf'le birlikte Muvahhidler'i destekleyerek Mu-râbıtlar'a karşı yürütülen harekete yardımcı oldu. Tasavvufla ilgili fikirlerinden hoşlanmayan fakihler, onu Murâbıtlar Devleti'nin ikinci hükümdarı Ali b. Yûsuf b. Tâşfin'e şikâyet ettiler. Bunun üzerine Kurtuba'dan (Cordoba) Merakeş'e getirilerek mahkeme huzuruna çıkarıldı. Eleştiri konusu yapılan görüşlerini başarıyla savunduysa da mahkeme üyelerini ikna edemedi. Halk üzerindeki etkisinin artmasından ve İbn Tûmert gibi bir isyan hareketi başlatmasından çekinen hükümdar onun hapsedilmesini emretti. Hapiste iken hastalandı ve bir süre sonra öldü.İbnü'l-Ebbâr onun kıraat, hadis, kelâm ve lisan ilimlerine vakıf bir mutasavvıf olduğunu söyler ve Endülüs'ün Gazzâlî'si olarak tanıtır.896 İbnü'l-Harrât diye tanınan Abdülhak b. Abdur-rahman el-İşbîlî ve Ebû Abdullah Muham-med b. Halîl el-Kaysî gibi âlimler ondan hadis rivayet etmişlerdir. Bunlardan başka Ebü'l-Kâsım İbn Kasî. Ebü'l-Velîd İb-nü'1-Münzir. Ebû Muhammed b. Yûsuf b. Ebbâr ve Abdülmelik b. Ayyaş onun öğrencileri arasında zikredilebilir.İbn Berrecân tefsir, hadis ve kelâm gibi dinî İlimlere derin vukufu olmakla birlikte tasavvufa ağırlık vermiş, diğer sahalara dair çalışmalarında tasavvuf! bakış açısını esas almıştır. Oluşturduğu tasavvuf? çevre sağlığında giderek genişlemiş, vefatından sonra Berrecâniyye adıyla varlığını sürdürmüştür.897

İbn Berrecân, eserlerinin birçok yerinde yaratıcı ile yaratılmışlar arasında farklılık bulunduğunu kesin bir dille ifade etmesine, hulul ve ittihad anlayışını reddetmesine rağmen bazı çevrelerin tenkidine uğramaktan kurtulamamıştır. İbn Haldun'un kendisini, İbnü'l-Arabî ve İbn Seb-1n gibi tecellî ve mezâhiri esas alan vah-det-i vücûdcu ve bid'atçı bir mutasavvıf olarak göstermesi yanlıştır.898 Çünkü İbnü'l-Arabfden bir asır önce yaşamış olan İbn Berrecân'ın İbnü'l-Arabî bağlamında vahdet-i vücûd fikrine sahip olması mümkün değildir. İsimlerin ve harflerin havas ve sırlarına önem vermesi. İbn Haldun'un onu vahdet-i vücûd ehliyle aynı sıraya koymasına sebep teşkil etmiştir. Münâvî İbn Berrecân'ı dindar, zâhid ve samimi bir mutasavvıf olarak tanıtır. 899

Gazzâlfdenve bilhassa İhyâ'dan etkilenen İbn Berrecân tasavvuf konusunda müstakil bir eser yazmamış, konuyla ilgili görüşlerini diğer eserleri içinde dile getirmiştir. Esmâ-i ilâ-hiyyenin ihtiva ettiği mânalarla bütünleşme, marifet, murakabe, fena, velayet, keramet konuları üzerinde durmuş, halik ile mahlûkun ayrı ayrı varlıklar olduğunu vurgulamış, hulul ve ittihadı reddetmiş, mükellefiyeti ortadan kaldıran görüşlere itibar etmemiştir.Tefsir ilmine sûfî kimliğiyle yaklaşan İbn Berrecân âyetleri daha çok tasavvuf! anlayış çerçevesinde yorumlamıştır. Güçlü dil tahlillerinin yanı sıra âyetlerin Mekkî ve Medenî oluşlarına, sebeb-i nüzullerine ve nâsih-mensuh yönlerine de temas etmiş, bunun yanında Kur'an'ın hadisle tefsir edilmesine önem vermiş, ilgili âyetin zahirine ve işârî-bâtınî anlamına uygun düşen hadisler nakletmek suretiyle bir bakıma yeni bir yol takip etmiştir.900 Onun Kur'an'ı açıklamak için kullandığı işâri tefsir usulü daha sonra İbnü'l-Arabî tarafından genişletilerek devam ettirilmiştir.901

İbn Berrecân tefsirinde ve Şerftu7-es-mâ'i'l-hüsnâ adlı eserinde kelâmî görüşlerini açıklar. Âlemin yaratılışında Allah'ın tek sebep olduğunu. O'nun önceliğinin kevn ve mekâna sebkat ettiğini söyler. İbn Berrecân, isbât-ı vâcib konusunda felsefî delillere başvurmayı gereksiz görür. Çünkü ona göre Allah'ı tanımak insan aklında bulunan fıtrî bir melekedir. Allah'ın isim ve sıfatları konusunda teşbih ve ta'-tîle varmayan orta bir yol takip eden İbn Berrecân Allah'ın kendisinin bildirmediği isimlerle vasıflandınlamayacağını ve bildirdiği isimlerin hiçbirinin terkedileme-yeceğini söyler. Sıfât-ı meânîyi kabul etmekle beraber Kur'an'a uymak için isimleri sıfât-ı ma'nevî şeklinde kullanır. Ha-berî sıfatlan Allah'a nisbet ederken ulû-hiyet makamına yakışan te'villerde bulunur.

Eserleri.

1. Şerhu'I-esmâ i'l-hüsnâ. Allah'ın Kur'an ve hadiste geçen 130 ismini içeren eserde her ismin sözlük ve terim anlamı verilmiş, bağlı bulunduğu sıfat grubu, taalluku, özellikleri açıklanmış, nasıl tecelli ettiği, gereğiyle nasıl kulluk edileceği açıklanmıştır. Eserin çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunmaktadır. 902

2. Teisîrü'l-Kufâni'l-ıazîm. Eserin adını Kâtib Çelebi el-İrşâd tî teisîri'l-Kufân 903 Brockelmann Tenbîhü'l-efhâm

896 et-Tekmile, 11,645897 Zebîdî, s. 82898 Şifâ'ü 's-sâ% s. 58,110899 el-Kevâkib, 11,91900 Şevki Ali Ömer, s. 166901 İbnü'l-Arabî, I, 268, 502902 meselâ bk. Süleyma-niye Ktp., Fâtih, nr. 766; Lâleli, nr. 1551; Ayasofya,nr. 1869903 Keşfü'?-zunûn, I, 69-70

ilâ tedebbüri'l-kitâb ve tcfarrufi'1-âyât ve'n-nebe'i'1-hzîm 904 şeklinde vermişse de Süleymaniye Kütüphane-si'nde bulunan yedi nüshasında da 905 ismi Tefsîrü'l-Kur3âni'l-'azîm olarak kaydedilmiştir. Eserde Kur'an'ın Kur'an ve hadisle açıklanmasına önem verilmekte, ayrıca harflerin havas ve esrarı üzerinde durulmakta, bazı âyetlerin ileride meydana gelecek olaylara işaret ettiği ileri sürülmektedir.906 Süleymaniye Kütûphanesi'n-de 907 bulunan îzâ-hu'1-hîkme bi-ahkâmi'1-Hbre adlı iki ciltlik eserin İbn Berrecân'ın tefsiri olduğu kaydedilmişse de yapılan incelemede eserin ona ait olmadığı anlaşılmıştır. 3. Kitâbü Ayni'I-yakin. Salih b. Mehdîel-Makbilî, İbn Haldun'un tasavvuf konusundaki fetvasını zikrederken bu eseri İbn Berrecân'a nisbet etmiştir. 4. Tercümânü lisâni'1-hak el-mebşûş fi'I-emr ve'i-ftai.908

Bibliyografya :

İbnü'z-Zeyyât, et-Teşeuoüf ilâ ricâtl't-taşau-uufinşt. Ahmed et-Tevfîk), Rabat 1404/1984, s. 156, 170; İbnü'l-Arabî, el-Fütühât, i, 268, 502; IV, 369; İbnü'l-Ebbâr, e£-7efcm<7e(nşr. F.Codera), Madrid 1887-89, II, 645; İbn Hallikân. Vefeyât, IV, 229-230; Abdülbâki b. Abdülmecîd el-Yemâ-nî, İşâretü't-ta'yîn/ı terâcimi'n-nühât ue'l-luğa-uiyyîninşT. Abdiilmecîd Diyâb), Riyad 1986, s. 187;2Ghebî. A'Jâmü'n-nûbe/â', XX, 72; XXII, 334; a.mlf., el-'İher, IV, 100; Kütübî, Fevâtü'l-Vefeyât, II, 323; İbnü"l-Hatîb. Rauzatü't-ta'rîf (nşr. M. İbrahim el-Kettânî), Beyrut 1970, II, 584, 637; İbn Haldun, Şifâ'ü's-sâ'il, s. 58, 110; İbn Hacer, Lisânü't-Mtzân, IV, 13; İbn Tağrîberdî. en-tiücûmü'z-zâhire, V, 270;Sûyûtâ, Jabakâtü'l-müfessirîn (nşr. A. Moursinge), Leiden 1839, s. 20; Davudi, Tabakâtü'l-müfessirîn{Lezr\e), I, 306; Taşköprizâde, Miftâhtu's-sa'âde, II, 111-112, 537; Münâvî, el-Keuakib, 11, 91; Ahmed Bâ-bâ et-Tinbüktî, Neytü'l-İbtihâc, Trablus 1408/ 1989, s. 238;Keşfü'z-zunün.], 69-70; II, 1031-1032; İbnü'1-İmâd, Şezerât, IV, 113; Makbilî, el-'Alemü'ş-şâmİh fîîşâri'l-hak'ale'l-âba' ue'l-me-şâyib, Beyrut 1405/1985, s. 324; Zebîdî, %d, İSAM Ktp., nr. 11496, s. 82; Selâvî, el-lsükşâ, II, 76; İbnü'l-Muvakkit. es-Sa'âdetü'l-ebediyyefı't-ta'rîf bi'l-hazreÜ'l-Merrakûşiyye, Fas 1918, I, 106; Brockelmann, GAL, 1, 559; SuppL, 1, 775-776; HediyyetüVârirtn.l 570; Nebhânî, Kerâ-mâtü'l-euliyâ', II, 69; Süleyman Ateş. işâr't Tefsir Okulu, Ankara 1974, s. 130, 320;Nüveyhiz, Mu'cemü't-müfessirîn, I, 282; I. Goldziher. "ibn Barrağan", ZDMG, LXVI1I (1914), s. 544-546; P. Nwyia. "Note sur quelques fragments inedits de la correspondence d'Ibn al-Arif avec ibn Bar-rajân", Hespens, XLVIII, Paris 1956, s. 217-221; A. Faure, "İbn Barradjan", EF(lng.). 111, 732; Mu-hammed Züneybir. "Berrecân |İbn)", Ma'feme-tü'i-Mağrib, Rabat 1411/1991, VI, 1158-1160; Şevki Ali Ömer, "İbn Berrecân", MeosCfatü 'l-ha-dâreti'i-lslamiyye, Amman 1993, s. 164-170; "İbn Berrecân", DMBl, III, 97-98.

İBN BERRÎ

Ebû Muhammed Abdullah b. Beırî b. Abdilcebbâr b. Berrî el-Makdisî el-Mısrî (Ö. 582/1187) Lügat ve nahiv âlimi.5 Receb 499 (13 Mart 1106) tarihinde Kahire'de doğdu. Aslen Kudüslü olduğu İçin Makdisî, Mısır'da doğup büyüdüğü için Mısrî, temayüz ettiği ilmî sahalar dolayısıyla da Lugavî ve Nahvî nisbeleriyle anılır. İbn Berrî küçük yaşta Kur'an'ı ezberledi. Ailenin adını yaşatacak büyük bir âlim olmasını isteyen babası gördüğü bir rüya üzerine 909 onu nahiv tahsiline yönlendirdi. Mısır ve Suriye (Dımaşk) ulemâsı ile Endülüsten Mısır'a göç eden âlimlerden başta lügat ve nahiv olmak üzere edebiyat, şiir, ahbâr, hadis, tefsir ve fıkıh okuyan İbn Berrî. Dîvân-ıİnşâ'da görev yapabilecek seviyede ilmî ve edebî kültüre sahip oldu. İbnü'l-Kattâ' es-Sıkıllî ve Muhammed b. Abdül-melik eş-Şenterînî'den nahiv, lügat ve edebiyat öğrenimi gördü. et-Tenbîh ve îzâh adlı eserinde İbnü'l-Kattâ'ın etkisi açıkça görülür. Nahiv, lügat ve edebiyat âlimi Muhammed b. Berekât es-Saîdî İle nahiv ve edebiyat âlimi Abdülcebbâr b. Muhammed el-Meâfırî de hocaları arasında yer alır. Ebû Sâdık el-Medînî. Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed er-Râzî, Ali b. Abdurrahman el-Hadramî, İbnü'1-Mu-faddal el-Makdisî gibi âlimlerden hadis dinleyen İbn Berrî 910 ayrıca kitapçı olan babasının dükkânından aldığı kitapları okuyarak kendini yetiştirdi. Hocası Muhammed b. Berekât es-SaîdTnin ölümü üzerine yirmi bir yaşlarında iken Dîvân-ı İnşâ'ya başkâtip ve "mutasaffıh" olarak tayin edildi. Burada diğer kâtipler tarafından hazırlanan her türlü resmî yazı ve mektuptaki yazım hatalarını düzelten İbn Berrî'nin 911 bu görevinin ne kadar sürdüğü konusunda kaynaklarda bilgi yoktur. Bir süre Kahire'de Amr b. As Camii'nde lügat, nahiv, kıraat ve hadis dersleri veren,

904 GAL, I, 559905 Şe-hid Ali Paşa, nr. 73; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 30; Cârullah Efendi, nr. 53; Da-mad İbrahim Paşa, nr. 25, 26, 27; Dârül-mesnevî, nr. 42906 İbn Hallikân, IV, 229-230907 Mahmud Paşa. nr. 3, 4908 Brockei-mann, GAL, 1,559909 Safedî. XVII, 83-84910 İbn Hallikân, III, 108; Zehebî, s. 140911 İbn Hallikân, III, 108; İbnül-Kıftî, II, 110-111

Fustat'-taki el-Câmiu'1-atîk'te hadis hocalığı da yapan İbn Berrî 27 Şevval 582 (10 Ocak 1187) tarihinde Kahire'de vefat etti.İbn Berrî özellikle lügat ve nahiv sahalarında, hataların tesbıt ve tashihinde yoğunlaşan eleştiri ağırlıklı haşiye, ta'lik ve şerhler kaleme almıştır. Şerh ve haşiye ile tenkidi birleştirmek onun üslûbunun temel özelliğidir. Nahiv alanında Sîbevey-hi'ye özel sevgisi ve Basra mektebine temayülü bulunmakla birlikte kendine has görüşleri de mevcuttur. Eleştirilerinde gerçek bir âlime yakışır tarzda nazik davranmış, kendisinden önceki âlimlere saygıda kusur etmemiştir. Onun edep, terbiye ve tevazuuna hayran olan Tâcü'l-carûs müellifi Zebîdî, Fîrûzâbâdfnin Cevherrnin eş-Şihâh'ını eleştirirken kullandığı, "Cevheri hata etti" ifadesindeki kabalığa dikkat çekerek İbn Berrî'nin Cev-herînin hatalarını açıklarken kullandığı, "Durum zikredildiği gibi değildir" sözündeki nezaketi övmektedir.İbn Berrî'nin en ünlü Öğrencisi nahiv âlimi îsâ b. Abdülazîz el-Cezûlfdir. Cezû-Ifnin el-K.ânûn 912 adıyla tanınan nahiv muhtasarı İbn Berrî'nin derslerinde tuttuğu notlardan meydana gelmiştir.913 Cezûlî'nin öğrencisi İbn Mu'tfde İbn Ber-rînin tesiri görülür. Kıraat ve nahiv âlimi Ebû Tâhir İsmail b. Zâfır el-Ukaylî, Ebü'l-Hüseyin en-Nahvî, nahiv, lügat ve edebiyat âlimi Süleyman b. Benîn b. Halef ed-Dakikî. hadis hafızı Abdülganî el-Cemâîlî, nahiv âlimi Abdülmün'im b. Salih et-Teymî, nahiv âlimi Mühezzebüddin Mühelleb b. Hasan el-Mühellebî, muhad-dis Ebû Ömer Muhammed b. Ahmed b. Kudâme, fıkıh ve hadis âlimi İbn Şâs da İbn Berrî'nin seçkin öğrencileri arasında yer alır. Selâhaddîni Eyyûbî, el-Melikü'l-Kâmil ve el-Melikü'l-Azîz İmâdüddin gibi Eyyûbî melik ve emîrlerinin birçoğu ve Mısır'ın ileri gelen devlet ricali onun ders halkalarına katılmış ve aralarından kendisinden icazet alanlar da olmuştur.914 İbn Hallikân da Mısır'da İbn Ber-rfnin öğrencilerinden okuyup icazet aldığını kaydeder.915

Eserlerinden keskin bir zekâya sahip titiz bir araştırmacı olduğu anlaşılan İbn Berrî'nin son derece saf ve temiz kalpli olması gafil ve dalgın olduğuna dair bir hikâyenin 916 uydurulmasına yol açmış olmalıdır. Eserlerinde dalgınlık izi göremeyenler bu hikâyeyi günlük hayatında dalgın olduğu şeklinde yorumlamışlardır. Dîvân-ı İnşâ gibi son derece dikkat isteyen bir görevde bulunması, derslerini melik ve emirlerin ilgiyle takip etmiş olması ve eserlerinde gaflet ve dalgınlık izi bulunmaması bu fıkranın uydurma olduğunu göstermektedir.

Eserleri.

1. el-Tenbîh ve'1-îz 'ammûvakcfa Cevherî'nineş-Şihâh'ı üzerine kaleme alınmış en mükemmel haşiye ve eleştiridir. İbn Berrî, 576'da (1180) yazmaya başladığı eserde eş-Şihâh'taki eksik kelimeleri tamamlamış, nahiv ve sarfla ilgili bilgileri değerlendirmiş, kökü yanlış veya ihtilaflı kelimelerin köklerini tes-bit etmiş, anlam ve yorum hatalarını düzeltmiş, örnek eksikliğini gidermiştir. Eser Lisânü 'i-rab'ın beş temel kaynağından biri olup Özeti Emâlî İbn Berrî adıyla Li-sânü'l-Arab'da nakledilmiştir. İbnü'1-Kıftî, İbn Berrî'nin eş-Şıhâh üzerine düştüğü notların başkaları tarafından düzenlenerek buna et-Tenbîh ve'1-îzâh adının verildiğini kaydeder.917

Safedî ise eserin ilk iki cildini İbn Berrî'nin yazdığını, onun vefatı üzerine Abdullah b. Muhammed el-Endelüsî tarafından tamamlandığını ve toplam sekiz cilt olduğunu söyle.918 Diğer bir rivayete göre de İbn Berrî. eserini hocası İbnü'l-Kattâ'ın yazmaya başladığı haşiye üzerine kurmuştur 919 Ancak eserdeki üslûp birliği bu rivayetin doğru olmadığını göstermektedir. İbnü'l-Kattâ'ın da eş-Şıhâh üzerine bir haşiyesi bulunması böyle bir karışıklığa yol açmış olabilir. Ayrıca Lisâ-nü-Arab'da eserden yapılan nakillerin son maddelere kadar gelmiş olması eserin tamamının İbn Berrî tarafından yazıldığını ortaya koymaktadır. et-Tenbîh ve'1-îzâh'm Süleymaniye Kütüphanesi'n-de 920 tam bir nüshasının bulunduğu 921 Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi'ndeise 922 üçüncü cüzünün mevcut olduğu 923 şeklindeki tesbitler de bu durumu teyit etmektedir. Öte yandan Kâtib Çelebi et-Tenbîh ile el-îzâh'ı iki ayrı eser olarak gösterir.924 el-izâh'm İbn Berrî'ye ait olması, et-Ten-bîh'İn İbnü'l-Katta1, İbn Berrî ve Bestî'-nin haşiyelerinden meydana gelmiş olması da mümkündür. Eserin "vkş" maddesine kadar olan iki cildi yayımlanmıştır. 925

912 el-Mukıaddimetü'l-Cezû-Uy ye913 İbn Hallikân, III, 108914 İb-nü'1-Kıftî, II, 110; İbnTagrîberdî.VI, 127, 227-228915 Ve/eyatü'l-a'yân, III, 109916 Yâküt, XII. 56-57; İbnü'1-İmâd, VI, 449917 İnbâhü'r-ruuât, II, 110918 el- Vâfi, XVII, 82919 Keşfü'z-zunûn, II, 1072920 Fâtih, nr. 5234921 Şeşen. 1, 40922 nr. 214 veya 68i 3923 Sezgin, 1,29924 Keşfü'z-zunün, I, 214; II, 1072925 I, nşr. Mustafa Hicâzî, Kahire 1980; II, nşr Abdülâlimet-Tahâvî. Kahire 1981

2. Fevâid müîtekata muhtâre min Kitabi Havâşi'ş-Şıhâh. Önceki eserden yapılmış seçmeler olup yirmi üçvaraklık bir nüshası Köprülü Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. 926

3. Haşiye (Hauâsin.) (aîâ Dürreti'l-ğavvâş. Harîrî'-nin, âlimlerle edip ve yazarların dil hatalarına dair Dürretü'l-ğavvâş fî evhâ-mi'1-havâş adlı eserine haşiye olarak yazılmıştır. Eseri Ahmed Tâhâ Hasanın Sultân, İbn Zafer'in hâşiyesiyle birlikte Ha-vâşî İbn Berrî ve'bn Zafer alâ Dürreti'l-ğavvâş fî evhâmi'l-havâş li'1-Harîrî (Kahire 1411/1990), Abdülhafîz Fergalî Ali el-Karanî de asıl Dürretü'l-ğavvâş'ın metniyle birlikte Dürretü'l-ğavvâş ve şerhuhâ ve havâşîhâ ve tekmiletühâ adıyla neşretmişlerdir (Beyrut 1417/1996). 4. Haşiye 'ale'l-Mıfarreb li'bni'1-Cevâ-lîki. İbnü'l-Cevâlîki diye de anılan Mevhûb el-Cevâlîki'nİn Arapça'ya başka dillerden girmiş (muarreb) kelimelere dair eserine yapılmış bir haşiyedir. Eleştiri ağırlıklı olan eserde ilgili kelimeler alfabetik olarak dizilmiş, kök. iştikak ve anlam hataları düzeltilmiş, eksik olan muarreb kelimeler tamamlanmıştır. Eser Arapçalaştırma, yabancı kelimeleri Arapça kalıplara uydurma usulüne dair bir rr ukaddime ile başladığından Fi't-Tatrîb ve'1-mu'arreb adıyla yayımlanmıştır.927 Hatim Salih ed-Dâmin, Mülâhazat falâ Kitabi Hasiyeti İbn Berrî hlâ Kitâbi'l-Mu'arreb adıyla eseri değerlendiren bir çalışma yapmıştır (Kuveyt 1986). 5. Haşiye calâ Tekmile-ti'1-Cevâlîki. Ta'kibâtü İbn Benî adıyla da anılan eser 928 Harîrî'nin Dürretü'l-ğavvâş'ma Cevâlîki tarafından yazılan tekmilenin hâşiyesidir. Çeşitli yazmalarda et-Tekmile 929 Tekmile ve (Tekmitetü) Islâhı mâ tağletu fîhi'İ-'âmme, Hata'ü'i-tavâm adlarıyla anılan eser 930 halkın yaptığı dil yanlışlarına dair olup âlimlerin dil hatalarıyla ilgili Dürretü'l-ğavvâş'm zeylidir. TeJfmiJe'deki hataların tashihi, eksiklerin tamamlanması ile eserin tenkidinde yoğunlaşan İbn Berrî'nin haşiyesi, İzzeddin et-Tenûhî tarafından Havâ-şî ıaiâ Tekmileti ıslâhı mâ tağletu fî-hi'l-'-âmme adıyla yayımlanmıştır (Dımaşk 1355/1936). 6. el-Lübâb ü'r-red 'aiâ İb-ni'î-Haşşâb. İbnü'l-Haşşâb'ın Harîri'nin el-Makâmât'ı üzerine yazdığı eleştiriye reddiyedir. Bu eleştiri ve karşı eleştiri yazma nüshalarda değişik adlarla ve birlikte geçmektedir.931 İbnü'l-Haşşâb'ın reddiyesi müstakil olarak yayımlanmış (Kahire 1326), daha sonra her iki reddiye birlikte (İstanbul 1328/1910) el-MakömâVm zeyli olarak (Kahire 1329) ve Şerhu Makömâti Harjrîiçinde (Beyrut 1388/1968) basılmıştır. Ayrıca Hâkim Mâlik. İbn Berrî'nin reddiyesini doktora çalışması olarak tahkik edip neşretmiştir (Bağdad 1981). Eserin, İbnü'l-Haşşâb tarafından yazılan Dürretü'l-ğavvâş adlı reddiyeye cevap olduğuna dair bilgi ise yanlıştır.932 Abdüllatîf el-Bağdâdî, İbnü'l-Haşşâb ve İbn Berrî'nin reddiyelerini değerlendiren el-İnüşâf beyne İbn Berrî ve İbni'l-Haşşâb fî kelâmihimâ 'ale'l-Makâmât 933 adıyla bir eser yazmıştır. 7. Ğalatü (Ağlâtü)'d-duçafâ mine'l-fukahâi. Fukaha tarafından yanlış olarak kullanılan 100 kadar kelimeyle ilgili olan eser ilk defa Ch. C. Torrey tarafından Orienta-lische Studien'de 934 yayımlanmış, daha sonra Nasır b. Sa'd er-Reşîd 935 Hatim Salih ed-Dâmin 936 ve îyd Mustafa Derviş 937 tarafından neşredilmiştir. Eser ayrıca Erba'atü kütüb fi't-taşhîhi'1-Iuğavî içinde de yayımlanmıştır. 938

8. Cevâbü'I-mesâ'ili'l-'aşr eî-müfıbe li (ile)'l-haşr. Melikü'n-nühât lakabıyla tanınan Ebû Nizâr Hasan b. Safî el-Bağdâ-dînin bazı âyet, hadis, şiir ve sözlerdeki gramer ve i'rab meselelerinde eski nahiv âlimlerine, özellikle Sîbeveyhi'ye muhalefet ettiği on meseleye İbn Berrî tarafından verilmiş cevaplardan oluşur. Alemüddin es-Sehâvî Si/rü's-sc^âde'sinde 939 on meseleyi ve cevaplarını, cevap verenin adını belirtmeden zikretmiş, Süyûtî ise bu eserden yaptığı nakilde cevap verenin İbn Berri olduğunu açıklamıştır.940 Bu on meseleyi ve cevaplarını Tezkiretü'n-nüh.âV\nda kısmen nakleden 941 Ebû Hay-yân el-Endelüsî cevap sahibinin Ahmed b. Muhammed İbnü'l-Cebbâbel-Celîs(ö. 648/1250) olduğunu söylemiştir. İbn Ber-rfnin öğrencisi olan bu zatın muhtemelen eserin râvisi olması Ebû Hayyân'ı yanıltmış olmalıdır. Eser Muhammed Ahmed ed-Dâlîtarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1418/1997). 9. Şerhu şevöhidi'1-îzâh. Konulara göre düzenlenen eser, Ebû Ali el-Fârisfnin Arap gramerine dair el-îzâh ile et-Tekmile adlı eserlerinde geçen şiir örneklerinin şerhi olup îyd Mustafa Derviş tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1985).

926 Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1521927 nşr İbrahim es-Sâ-merrâî, Beyrut 1405/1985928 Brockelmann, GAL SuppL, 1,492929 fîmâyelhamü fihi'l-ıâmme930 Brockelmann, GAL, I, 332; SuppL, 1, 488, 492931 a.g.e., I, 493-494932 krş. Süyûtî, Buğyetü'l-uıfât, II, 34933 el-Hâşiyetü'l-Latîfe934 Th. Nöldekegewidmet I (1906|, s. 211-224935 Mecelletü'l-Bahşi'l-Umîve't-tûrâşi'l-lslârriî, Ut jMekke 1980, s. 353-365936 MMİlr., XXXVI/3 Bağdad 1965] s. 168-206937 Âlemü'l-kü-tüb,XI!!/l Riyad 1412938 Beyrut 1407/1987, s. 96-142939 II, 779-846940 el-Eşbâh, III, 381 -386941 s. 164-171, 596-599

10. Mesd'ii menşûre ii't-tefsîr ve'l-'Arabiyye ve'1-me'ânî. Bazı âyet ve şiir-lerdeki anlam ve gramer meselelerinin izahına dair olan eseri Hâtım Salih ed-Dâ-min neşretmiştir. 942

11.el-Emşâlü'l-'Arabfyye (Dımaşk 1988). 12. en-Naşîha fi'1-edHye-ü'Ş'Şahîha. Hz. Peygamber'den nakledilen dua niteliğindeki sahih hadisleri toplayan bir kitaptır (Beyrut 1985).Muhammed Ahmed ed-Dâlî, İbn Berrî'-nin Risale fî "îev" li'1-imtinâ, Faşları fî şurûti'1-hâl ve ahkâmihâ ve aksâmi-hâ, Mesâ'il sü'ile ıanhâ adlı risalelerini tahkik ettiğini, ancak henüz neşredeme-diğini söyler.943

Sûleymaniye Kü-tüphanesi'ndeki bir mecmuada 944 İbn Berrî'nin çeşitli gramer meseleleriyle bazı müşkil âyetlerin nahiv ve i'rab bakımından açıklanmasına dair birkaç risalesi yer almaktadır. Bu risalelerin bir kısmı SehâvTninSiirti's-sa'â-de'siyle 945 Süyûtî'nin ei-£ş-bâh'ında da nakledilmiştir. Müellifin ayrıca Tâcü'l-hrûs'ta kendisinden nakillerin yer aldığı el-Furûk İle el-İhtîyâr ü'htilâli e'immeti'l-emşâr.946 Şerhu Edebi'l-kâtib ve Haşiye 'ale'î-MüHe-lif ve'1-muhtelif adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilmektedir.Hartvvig Derenbourg ile Cari Brockel-mann, Muhammed İbnü's-Sakkât'a ait İhtisar ü'l-hrûz 947 adlı eser üzerine yazılmış şerhi İbn Berrfye nisbet etmişlerse de bu şerh İbn Berrî er-Ribâtî et-Tâzîye (ö. 730/1330) aittir.948 Yine kendisinden iki beyit dışında 949 şiir nakle-dilmediği halde Lisânü'l-'Arab'da "hâl" ve "hâl" kelimelerinin çeşitli anlamlarını açıklayan iki didaktik kasidenin İbn Berrfye izafe edilmesi de yanlış olmalıdır. Nitekim Ebû Hilâl el-Askerî "hâl" ile ilgili kasideyi Sa'leb'e nisbet etmiştir.950

Bibliyografya :

İbn Berrî, Gatatü'd-çtu'afâ' mlne'l-fukahâ' (nşr. Hatim Salih ed-Dâmin: Erba'atû kütübfi't-taşhîhi'l-luğauî İçinde). Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi, s. 100-110; a.mlf., Ceuâbü 7-mesâ'ili't-'aşr (nşr. M. Ahmed ed-Dâlî), Dımaşk 1418/1997, neşredenin girişi, s. 5-7, 24-45; a.mlf.. Fi't-Ta'rîb ue'l-mu'arreb ue hüue'l-ma1-rûf bi-Hâşiyeti ibn Berri 'alâ Kitâbi't-Mu'arreb li'bni'l-CeuâlîbUnşT. İbrahimes-Sâmerrâî), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. ll-14;Ha-uâşîlbn Berrî oe İbn Zafer'atâ Dürreti'l-ğauuâş fî evhâmi't-hauâş Wl-Harîri[nşT. Ahmed Tâhâ Hasânîn Sultân), Kahire 1411/1990, neşredenin girişi, s. 8-17,31 -64; Lİsânü VArab, "hvl", "rjyl" md.leri; Ma'mer b. Müsennâ. Mecâzü'l-Kur'ân (nşr. Fuat Sezgin), Kahire 1374/1955; Ebû Hilâl el-Askerî. Kitâbü'ş-Şınâ'ateyn (nşr. Müfîd Ku-meyha). Beyrut 1404/1984, s. 475-476; Yâ-kût, Mu'cemü'l-üdebâ', XII, 56-57; İbnü'1-Kıf-tî, Inbâhü'r-ruuât, II, 110-111; İbn Hallikân. Ve-feyât, III, 108-109; Ebû Hayyân el-Endelüsî. Tez-kiretü'n-nühât (nşr. Afîf Abdurrahman), Beyrut 1986, s. 164-171, 596-599; Zehebî, Tanhu'i-İsİâm: sene 561 -590, s. 138-140; Abdülbâki b. Abdülmecîd el-Yemânî, Işâretü't-ta'yîn (t te-râcimi'n-nühât oe'i-luğaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb). Riyad 1986, s. 161; Safedî, el-Vâ-fc XVII, 80-84; İbnü'd-Demâmînî, el-'Uyünû't-ğâmize{nşr. Hassânî Hasan Abdullah), Kahire 1415/1994, s, 231; İbn Tağrîberdî, en-Hücû-mü'z-zâhtre,V\, 103-104, 127, 227-228;Sehâvî, Sifrü's-sa'âdelnşr. M. Ahmed ed-Dâlî), Dımaşk 1403/1983, II, 747-752, 779-846; Süyûtî, el-Eş-bâh üe'n-nezâ'ir fı'n-nahü[nşî. Abdülilâh Neb-hânv.dgr.), Dımaşk 1985, III, 381-386; IV, 217-227;a.mlf.. Buğyetü'l-ou.ıât,\\,-34\ Keşfü'z-ztı-nûn, I, 214; II, 1072; İbnü'l-İmâd, Şezerât (Ar-nâÛt), VI, 449-450; îtâtyu'l-meknan, I, 49; He-diyyetü'l-'ârirın, I, 457; Brockelmann, GAL, I, 134, 332; SuppL, I, 488,492-494, 529; Sezgin. GAS,!, 29; Ramazan Şeşen. Neoâdirü'l-mahtû-tâU'l-'Arabiyye, Beyrut 1975,1,40; Hakim Mâlik. İbn Berrî ue cühûdühü't-luğaoiyye, Bağdad 1981; Ahmed Abdülgafûr Attâr. Mukaddime-tü'ş-Şıbâk, Beyrut 1404/1984, s. 161-162; îyd Mustafa Dervîş, İbn Berrî ue cühûdühû fı'n-nahu ue'l-luğa ue't-taşrif, Kahire 1405/1985; Hatim Salih ed-Dâmin, Mülâhazat 'alâ Kitabi Hasiyeti İbn Berrî calâ Kitâbi'l-Mu'arreb, Kuveyt 1986; Kannevcî, el-Bülğa fi uşülİ'l-luğa, Beyrut 1408/1988, s. 400; Abdül'âl Salim Mek-rem, el-Medresetü'n-nahuiyye, Kuveyt 1410/ 1990, s. 47-52; a.mlf.. "İbn Berrî el-Mışrî", M£, XL/5 (1968), s. 376-381; Ahmed Muhtar Ömer, "KitâbüVrenbîh...", MMMA,XXVI/1 (1982), s. 395-405; M. Ben. Cheneb, "ibn Bani", El (Fr.), II, 390;H. Fleisch."Ibn Barri", El2(Fi.), 111,755-

İBN BESSÂM el-BAĞDÂDÎ

Ebü'l-Hasen Alî b. Muhammed b. Nasr b. Mansûr b. Bessâm el-Bağdâdî (ö. 302/914) Siyasî hîcivleriyle tanınan şair ve edip.230 (845) yılı civarında Bağdatta dünyaya geldi. Bağdat ile Vâsit arasında Neh-revan yakınında bir köy olan 942 MMİlr., XLI/1 [Bagdad 1990|, s. 1-36943 Ceuâbü'l-mesâVi'l-'aşr, neş-redenin giriş, s. 29-30944 Şehid Ali Paşa. nr. 2740945 II, 747-752946 îzâhu'l-meknûn, 1, 49; Hediyye-tûVârifln, I, 457947 el-Ğumûz min mesâ'iUVarûz948 krş. İbnü'd-Demâ-mînî, s. 231949 İbn Tağrîberdî. VI, 104950 Kitâbü'ş-Şınâ'ateyn, s. 475-476

Abertâ'da doğduğu da rivayet edilir. Zengin, kültürlü ve tanınmış bir aileye mensuptur. Aileye adını veren üçüncü kuşaktan dedesi Bessâm'a nisbetle Bessâmî nisbesi veya İbn Bessâm lakabıyla tanınır. Ayrıca Bağdat'ta doğup büyüdüğü ve orada yaşadığı için Bağdadî nisbesiyle de anılır.İbn Bessâm'ın babasının dedesi Mansûr ile kardeşi Hasan, Hârûnürreşîd devrinin itibarlı kimselerindendi.951

Halife Me'mûn'un nedimlerinden olan 952 dedesi Nasr, Mu'tasim-Billâh döneminde Dîvânü'1-hâ-tem, Dîvânü'n nafakât ve Dîvânü'l-ezim-me'de görev yapmış başarılı ve nüfuzlu bir kâtipti.953 Babası Muhammed de zengin ve itibarlı bir kimse idi. İbnü'r-Rûmî, hakkında yazdığı mersiyede onu fazilet sahibi, cömert ve dindar bir kimse olduğunu söyleyerek över 954 Buhtü-rî ise bir şiirinde ondan cimri bir kimse olarak söz eder. Annesi Ümâme (Ümey-me). Şiî Hamdûnî ailesinden fazilet sahibi bir kadındır. Anne tarafından dedesi Ham-dûn b. İsmail ile oğulları Ahmed ve Muhammed, Mu'tasım - Billâh, Vâsik-Billâh, Mütevekkil-Alellah, Mu'tazıd - Billâh gibi bazı Abbasî halifelerine nedimlik yapmış itibarlı kimselerdi.Eserlerinden, Arap dili ve edebiyatı ile şiir ve ahbâra dair geniş bir kültüre sahip olduğu anlaşılan İbn Bessâm'ın öğrenim hayatı ve hocaları hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ancak kaynaklarda, babası tarafından özel olarak tutulan Fazl b. Muhammed el-Yezîdî'den diğer kardeşleriyle birlikte edebiyat ve şiir sanatı üzerine ders aldığı kaydedilmektedir. Ayrıca Ahböru 'Ömer b. Ebî Rebfa adlı eserinde Muhammed b. Habîb. Zübeyr b. Bekkâr, İbn Şebbe gibi ahbâr, ensâb âlimleri ve şiir râvileriyle Mâlikî fakihi ve mu-haddis Hammâd b. İshak'tan rivayette bulunması 955 bu âlimlerden istifade ettiğini göstermektedir. Anne tarafından dedesi Hamdûn ile dayısı Ahmed'in de onun üzerinde etkisi olmuştur. Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, İbn Bessâm'ın dedesinden yaptığı Me'mûn, Vâsik-Billâh ve bazı halifelerle ilgili mûsikiye dair bazı nakillere (ahbâr) yer vermiştir. 956 Yâküt el-Hamevî de Mütevekkil - Alellah ile oğulları Mu'tez-Billâh ve Müntasır-Billâh'a, şair Hüseyin b. Dahhâk'a ve bazı şiirlerine dair İbn Bessâm'ın dayısından yaptığı nakilleri kaydetmektedir.957 Onun Ahböru'Ömer b. Ebî Rebfa adlı eserinde de dayısından bazı nakiller yaptığı görülmektedir.958 İbn Bessâm'dan Ebü'l-Ferec el-İsfahân nin dayısı. Ebû Bekir es-Sûlî, Zencî el-Kâtib, Ebû Sehl b. Ziyâd ve diğer bazıları çeşitli haberler rivayet etmiştir.Gençlik yıllarını özellikle Şiî Hamdûnî ailesi gençleriyle birlikte içki ve eğlence meclislerinde geçiren İbn Bessâm 959 muhtemelen bu sebeple babasından ümit ettiği maddî yardımı alamadığı gibi devlet ricalinden de beklediği ilgiyi göremedi. Bu durum onun hiciv türü şiire yönelmesine sebep oldu. Şiirlerinde başta babası ve aile fertleri olmak üzere zamanın halife, vezir ve emirleriyle diğer devlet adamlarına ağır yergiler yönelten İbn Bessâm'ın geçimsiz bir tabiata ve isyankâr bir ruha sahip olmasını, Abbasî yönetimine karşı isyan halinde bulunan Şia'ya sempati duymasına ve Şiî Hamdû-nîler içinde yetişmesine bağlayanlar da vardır.960 Ayrıca bu tav-rının altında, her şeye karşı çıkarak meşhur olma ve varlığını kanıtlama hırsı ile hiciv dışındaki şiirlerinde zamanın büyük şairleriyle boy ölçüşememe hissi gibi psikolojik sebepler bulunduğu da ileri sürülmüştür. İbn Bessâm'ın yergilerinden bıkan Halife Mu'tazıd- Billâh, veziri Kasım b. Ubeydullah'a dilinin ihsanlarla kesilmesini emretmiş, bunun üzerine Kınnes-rîn ve Avâsım 961 bölgesi berîd hizmetine tayin edilmiştir. İbn Bessâm'ın elli yaşına doğru getirildiği bu göreve İbnü'l-Furât'ın ilk vezirlik yıllarına (909-912) kadar devam ettiği anlaşılmaktadır.962

İbn Bessâm'ın 306 {918}, hatta 31S (927) yılında hayatta olduğuna dair rivayetler de bulunmakla birlikte 963

onun 302'de (914) Bağdatta vefat ettiği şeklindeki rivayet daha kuvvetli görünmektedir.964 Ayrıca 301 (913) veya 303 (915) yılında öldüğü de kaydedilmektedir.965

Başta babası olmak üzere onunla arasının açılmasına sebep olduğu anlaşılan, ağır bir dille hicvettiği üvey annesi, büyük kardeşi Ca'fer (es-Sele), amcası Ca'fer ile oğlu Muhammed b. Ca'fer aile fertleri içinde yergilerine hedef olmuş kimselerdir.966 Şiirlerinde özellikle vezirleri hicveden İbn Bessâm birçok liyakatsiz kimsenin rüşvetle vezir yapıldığını, bunların zulmettiklerini, rüşvetsiz iş yapmadıklarını, bazılarının cinsî sapık olduğunu, devlet hazinesinden çaldıkları servetlerle inşa ettikleri saray ve kâşanelerde sefahat ve eğlenceye daldıklarını anlatmıştır. Abbas b. Hasan, Ali b. îsâ b. Dâvûd, Ubeydullah b. Süleyman ve oğlu Kasım, İbnü'l-Furât, Ahmed b. 951 Cehşiyârî, s. 264-265952 Zemahşerî, II, 440953 Yâküt, XIV, 140954 Şe-rîşî, III, 226; Dîuân, s. 1961-1964955 Yâküt, XIV, 141956 et-Eğânl, VIII. 366; IX. 297; X. 120; XIX, 245957 el-Mu'cemü'l-ûdeba\X. 13-14958 a.g.e., XIV, 141959 a.g.e., XIV, 149-150; Ebû İshak el-Husrî, s. 689; Râgıbel-İsfahânî, II, 676; İbn Hallikân. III. 364960 Şevki Dayf, IV, 439961 bir rivayete göre Saymere962 Mes'ûdî, IV, 213; Yâküt, XIV. 152; İbn Hallikân, III, 364963 Mes'ûdî, IV, 206; Yâküt, V, 319964 Merzübâ-nî. s. 154; Hatîb, XII. 63; İbn Hallikân, III, 363965 Mes'ûdî, IV, 206; İbn Hallikân, MI, 363966 Mes'ûdî, IV, 211; Hatîb, IV. 313; Zemah-şerî, I, 145

Furât, İsmail b. Bülbül. Ebû Abdullah İbnü'l-Cerrâh ve İbn Mukle yergilerine konu olmuş vezirlerdir. Mütevekkil-Alellah, Mu'tazıd - Billâh, Mu'temid-Alellah, Muvaffak-Billâh. İshak b. İmrân ve bazı halife, emîr ve valilerle İbnü'l-Mu'tez, Cahza el-Bermekî, Niftaveyh, Esed b. Cehver, İbnü'l-Merzü-bân el-Muhavvelî ve bazı şair, edip ve yazarlar yerdikleri ünlüler arasında yer alır.İbn Bessâm hicivlerinde kinaye ve telmihlerin arkasına gizlenmemiş, yerdiklerinin isimlerini vermekten de çekinmemiştir. Sadece bir gün halifelik yaptıktan sonra öldürülen Abdullah İbnü'l-Mu'tez hakkında herkesin söz söylemekten çekindiği bir zamanda mersiye kaleme alması onun cesur bir kimse olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte devlet adamları hakkında yazdığı bazı şiirlerini kimliğini gizlemek için Buhtürî, İbnü'r-Rûmî, Cahza el-Bermekî, Küşâcim, Dîkül-cin ve diğer bazı şairlere nisbet ettiği de kaydedilmektedir.967 Bu durum bazı şiirlerinin bu şairlerinkiyle karışmasına yol açmıştır.Halife Mu'tazıd -Billâh'ın 60.000 dinara yaptırdığı sarayını şairin bununla ilgili hicviyesini duyunca yıktırması 968

şiirlerinin etkisini göstermesi bakımından önemlidir. Kısa hicivlerinde tabiiliğin hâkim olması, genelde fasih ve beliğ olmakla birlikte yer yer halk tabirlerine yer vermesi, bunları iktibas, tazmin ve telmihlerle süslemesi şiirlerinin etki alanının genişlemesine sebep olmuştur. İbn Bessâm'ın hicviyelerinin yanı sıra Cahza el-Bermekî, İbnü'l-Mu'tez ve İb-nü'ş-Şıhhîr es-Sayrafî ile atışmaları (münâ-kazât), gençliğinde yazdığı gazel ve ham-riyyâtı, bazı tarihî hadiselere dair şiirleri.şikâyetname türü manzumeleri. Vezir İbn Mukle ve İbnü'l-Furât 969 hakkında abartısız övgüleri, hayat tecrübele-rini dile getirdiği âdâb, zühd ve hikemiy-yâta dair bazı parçaları da mevcuttur.İbnü'n-Nedîm şairin İ00yaprak!ık (4000 beyit) bir divanı olduğunu kaydeder. Ancak edebiyat, tarih ve biyografi kitaplarında yer alan, çoğu kısa yergi parçalarından (mukattaât) ibaret şiirlerinin toplamı 4S0 beyit kadardır. Ehl-i beyt hakkındaki manzumeleri günümüze ulaşmamıştır.İbn Bessâm'ın şuarâ ahbârına dair.A£-bâru 'Ömer b. Ebî Rebfa, Ahbârü'l-Ahvaş, Münâkazâtü'ş-şıfaiâ', Kitâ-bü'z-Zenciyyîn, Dîvânü'r-resâ'il, Ah-bâru İshâk b. İbrahim en-Nedîm adlı eserleri zamanımıza ulaşmamıştır. Son eserdenel-Eğânî'de 970 ismi belirtilmeden iki anekdot nakledilmiştir.971 Kâtib Çelebi, İbn Bessâm eş-Şenterînînin ez-Zahîre fî mehâsini ehîi'l-Cezîre adlı eserini İbn Bessâm el-Bağdâdîye nisbet etmiştir.972

Bibliyografya :

Cehşiyâri, el-Vûzerâ' ue'l-küttâb, Kahire 1357/ 1938, s. 77, 86, 264-265; Mes'ûdî, Mürûcü'z-zeheb (Abdühamîd), IV, 206-213; Merzübânî. Mu'cemü'ş-şu'arâ' (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc). Kahire 1379/1960, s. 154; İbnü'n-Ne-dîm, el-Fıhrist, s. 220, 244; Ebû Hilâl el-Askerî, Dîvânü'l-mecânî{nşr. Hüsâmeddin el-Kudsî), Kahire 1352/1933, II, 234; Ebû Hayyân et-Tev-hîdî. e/-Beşâ'ir(nşr. İbrahim el-Kîlânî), Dımaşk 1964, III, 111; Ebû İshakel-Husrî,Ze/ırü7 âdâö (nşr. Zeki Mübarek), Kahire 1372/1953, s. 689-690; Hatîb, Târîhu Bağdâd, IV, 313; XII, 63; Râgıb el-İsfahânî, Muhâdarâtü'l-üdebâ', Beyrut 1961, II, 244, 392, 655, 676, 712; IV, 371, 663; Zemahşerî. Rebfu't-ebrâr(nşr Selîm en-Nuaymî), Beyrut, ts., I, 145; 11,440,462; III, 675; Şerîşî, Şer/ıu Malfiâmâti'l-Hatiıi (nşr. M. Abdül-münimHafâcî), Kahire 1372/1952,1, 198; III, 226; IV, 153; İbnüY-Rûmî, Dîvân (n§r. Hüseyin Nassâr), Kahire 1393/1963, s. 1961-1964; Yâ-kût, el-Muccemû't-üdebâ',\, 143;V,319;X, 13-14; XIV, 139-152; Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, el-EğânUVl, 169-170; VIII, 366; IX, 297; X, 120; XIV, 211-213; XVIII, 329; XIX, 245; Nüveyrî. /Vi-hâyetü'l-ereb, III, 102;Kütübi. Feuatû'l-Vefeyât, III, 92; Yâfîî. Mir'âtû't-cenân, II, 238-239; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 363-366; Keşfü'z-zunûn, I, 25, 28, 825; Yûnus Ahmed es-Sâmerrâî, Şu'a-râ'ü 'Abbâsiyyûn, Beyrut 1407/1987, ti, 321-516; Şevki Dayf, Târlh.u'1-edeb,IV, 439-442; J. Bencheikh, "Un outrageur politique...", Arabi-ca, XX/3, Leiden 1973, s. 261-291; Müzhir es-Sûdânî, "İbn Bessâm; hayâtühû ve şicnıh", el-Mevrid, XV/2, Bağdad 1986, s. 103-142; Ch. Peilat, "ibn Bessâm", 02(Fr), III, 757; Seyyid Muhammed Seyyidî, "İbn Bessâm", DMBİ, III, 108-110; Nâzım Reşîd, "İbn Bessâm el-Bagdâ-dî", Meusû'atü'l-tıadârati't-Islâmİyye, Amman 1993, s. 171-172.

İBN BESSÂM eş-ŞENTERÎNÎ

Ebü'l-Hasen Alî b. Bessâm eş-Şenterînî (ö. 542/1147) Endülüslü edebiyat tarihçisi.Endülüs'ün batısında bulunan Batal-yevs (Badajoz) civarındaki Şenterîn'de (Santarem) doğdu ve hayatının büyük bir kısmını burada geçirdi. Bazı edebiyat tarihçileri Şentemeriye ile (Santa Maria) Şente-rîn'i birbirine karıştırdıkları için İbn Bes-sâm'ı Şentemeriyeli olarak göstermişlerdir.İbn Bessâm'in doğduğu yıllarda Endülüs'ün batı taraflarına Eftasîler hâkimdi. İlme ve âlimlere büyük değer veren Efta-sî Emîri Muhammed el-Muzaffer ile oğlu Ömer el-Mütevekkil dönemlerinde ilmî açıdan oldukça 967 Yâküt, XIV, 140968 Mes'ûdî, IV, 207-208969 Ali ve Ahmed970 VI, 169-170; XIV, 211-213971 İbnü'n-Nedîm, s. 220; Yâküt. XIV, 141; Keşfü'z-zunûn, 1, 25972 Keşfü'z-zunûn, I, 825

zengin bir ortamda yetişen İbn Bessâm küçük yaşlarda Kur'an'ı ezberledi. Yirmi yaşlarında İşbîliye'ye (Sevilla) giderek matematik, tarih ve edebiyat Öğrenimi gördü. Üstün zekâsı ve gayretiyle kendini gösteren İbn Bessâm, bu sırada Şenterin'i ziyaret eden Eftasî Veziri İbn Abdûn el-Fihrî ile tanıştı. Vezir ona büyük değer vererek kendisiyle sohbette bulundu. Bu yıllarda dönemin meşhur şairleri İbn Hafâce ile Yahya b. Atıyye ez-Zukâk gibi şahsiyetlerin meclislerine katıldı. Onlarla ilmî ve edebî tartışmalar yaptı. Bu durum, onun İşbîliye'ye gittiğinde belli bir ilmî olgunluğa erişmiş olduğunu göstermektedir.Daha sonra Şenterîn'den Üşbûne'ye (Lizbon) giden İbn Bessâm'ın burada ne kadar kaldığı bilinmemektedir. İbn Bessâm Liyûn (Leon), Üşbûne ve Şenterîn'in Kastilya Kralı VI. Alfonso tarafından işgal edildiği 486 (1093) yılında bölgeyi terkederek İşbîliye'ye gitti. Ancak buradaki hayatı da sıkıntılar içinde geçti ve 494'te (1101) Kurtuba'ya (Cordoba) yerleşti. 502"-ye (1109) kadar bu şehirde kaldıktan sonra İşbîliye'ye döndü. Tercümeler yaparak ve ileri gelenlere methiyeler yazarak durumunu düzeltmeye çalıştı. Bu dönemde giderek şöhreti artan İbn Bessâm vezirlerle dostluk kurdu. Hayatının en verimli yıllarını İşbîliye'de geçirdiği için bazı edebiyat tarihçileri onun İşbîliyeli olduğunu yazmıştır.973 Son zamanlarını Murâbıtlâr döneminde geçiren İbn Bessâm bu devletin yıkıldığı 542 (1147) yılında İşbîliye'de vefat etti.İbn Bessâm Endülüs'te yetişen en büyük edebiyat eleştirmenlerindendir. ez-Zahîre adlı eserinde yer alan manzum ve mensur metinler üstün bir edebî zevke sahip olduğunu göstermektedir. Yapıcı ve yol gösterici bir eleştirmen olmaya dikkat eden İbn Bessâm şairlere onur kırıcı hiciv söylememelerini tavsiye etmiştir. Kendisinin de hiciv şiirleri yazdığı kaydedilmek-teyse de bunlar zamanımıza ulaşmamıştır. Çağdaşlarından Feth b. Hâkân el-Kay-sî KalâHdü'l-Hkyân adlı biyografik eserinde sevdiklerini övmek, sevmediklerini yermek suretiyle taraflı bir tutum sergilerken ez-Zahîre 'sinde tarafsızlığını koruyan İbn Bessâm ciddi ve titiz bir ilim adamı olarak tanınmıştır.Eserleri. İbn Bessâm'ın günümüze ulaşan tek eseri ez-Zahîre ü mehâsini eh-li'1-Cezîre adını taşımaktadır. V. (XI.) yüzyıl Endülüs edebiyatına dair ansiklopedik bir eser olan ez-Zahîre edebî ve tarihî açıdan önemli bir kaynaktır, özellikle mü-lûkü't-tavâif dönemindeki (1031-1090) edebî faaliyetler hakkında bilgi vermesi, ayrıca Ebû Mervân İbn Hayyân'ın (ö. 469/1076) altmış defter hacminde olduğu kaydedilen, zamanımıza intikal etmemiş el-Metîn adlı tarih kitabındaki birçok bilgiyi ihtiva etmesi eserin önemini arttırmaktadır. Müellif el-Merîn'den yaptığı nakillerde karmaşık meseleleri almadığı gibi uzun olanları da özetlemiş, fakat râvi isimlerini zikretmeyişi yaptığı nakillerin tarihî vesika olma değerini azaltmıştır. Öte yandan İbn Hazm'ın Naktü'l-'arûs adlı tarihinden ve İbn Kuteybe'den de bazı nakillerde bulunmuştur. Kendi dönemiyle mülûkü't-tavâifin son ve Murâbıtlar'ın ilk devirlerinde yaşayan şair, edip ve siyaset adamlarının biyografileriyle şiir ve nesir lerinden örneklere yer vermiş, bir ölçüde onların edebî kişiliklerinin kritiğini yapmıştır.İbn Bessâm eserini, tesiri altında kaldığı Ebû Mansûr es-Seâlibfnin Yetîmetü'd-dehr'inde yaptığı gibi dört ana bölüme ayırmıştır. Birinci bölüm Kurtuba ve civarında yaşayan otuz dört şair, edip, siyaset adamı ve tarihçiye tahsis edilmiştir. Bu bölüm, Levi-Provençal'in elinde bulunan nüshaya dayanılarak iki cilt halinde yayım-lanmıştır (Kahire 1939,1942). İkinci bölüm Batı Endülüs, İşbîliye ve civarında yaşayan kırk altı kişinin biyografisine, üçüncü bölüm Doğu Endülüs'e, dördüncü bölüm ise Doğu İslâm ülkelerinden Endülüs'e gelen otuz iki edip ve şairin hayatına ve eserlerinin tanıtımına ayrılmıştır. Bu son bölümün 1. cildi Levi-Provençal nüshası esas alınarak neşredilmiş (Kahire 1945), eserin tamamı ise İhsan Abbas tarafındansekiz cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1975-1979). Muhammed Rıdvan ed-Dâye, ez-Zahire'den yaptığı seçmeleriMine'z-Zahîre fî mehâsini ehli'l-Cezîre adıyla neşretmiştir (Dımaşk 1978). Eser, Es'ad b. Memmâtî tarafından Let&ifü'z-Zahî-re ve tarâ'ifü'l-Cezîre adıyla kısaltılmıştır. Kâtib Çelebi ez-ZaMre'nin müellifi olarak Ebü'l-Hasan İbn Bessâm el-Bağdâ-dî'yi (ö. 302/914) göstermiş 974 eserin 1939'da yayımlanan birinci bölümü de bu şahsa nisbet edilmiştir.İbn Bessâm'ın hayatı ve ez-Zahîre 'siyle ilgili olarak yayımlanmış çeşitli makalelerin yanında Hüseyin Yûsuf H. Haryûş, İbn Bessâm ve Kitâbühü'z-Zahîre (Amman 1984). Ali b. Muhammed de İbn Bessâm el-Endelüsî ve Kitâbü'z-Zahîre (Cezâir 1989) adıyla müstakil eser kaleme almışlardır.

Bibliyografya :

İbn Bessâm eş-Şenterînî, ez-Zahîre fî mefjâ-siniehli't'Cezire[r\şt. İhsan Abbas), Beyrut 1975, !, 5-10;Yâküt, Mu'cemû't-üdebâ1, XII, 275; Keşfü'z-zunûn, I, 825; Brockelmann. GAL, I, 414; Suppl., I, 579;Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'et-lifîn, V, 43-44; M. Abdullah İnan. 'Aşru'l-Murâ-bıtîn ue'l-Muuafyt}idtn fı'l-Mağrib oe'l-Endelüs, Kahire 1384/1964, s. 448-449; M. Rıdvan ed-Dâye, Târîhu'n-nakdiVAmbîfı'l-Endelüs, Beyrut 1981, s. 371-390; Ziriklî, el-A'lâm (Fethul-lah). IV, 266; Ma'a'l-mektebe, s. 163-164; Emîn Tevfîk et-Tîbî, Dİrâsat ue buhtûş fî tânh.i'1-Mağ-rib ue'!-Ende/üs, Trablus 1984, s. 248-259;Tâ-hir Ah med Mekkî, Dirâsât fî meşâdiri'l-edeb, Kahire 1986, s. 318-361; a.mlf., "îbn Bessâm", el-Bahşü'i-Hlmî, sy. 84, Rabat 1966, s. 79-116; Müncid Mustafa Behçet. el-ltticâhâtû'I-lslâmiy-yert'ş-şi'rİ'l-Endelüsî, Beyrut 1986, s. 428-438; a.mlf-, "Nakdü'n-naşşi'ş-şi'rî beyne İbn Hazm ve İbn Bessâm", MeceUetü'd-dİrâsâti't'Endelâ-siyye, sy. 5, Tunus 1990, s. 5-36; Mustafa 973 M. Rıdvan ed-Dâye. s. 371-372974 Keşfü'z-zu-nûn, 1,825

ez-Zebbâh, Fûnûnü'n-neşri'l-edebiyyi'l-Endelüsî fîztUi'l-Murâbıtîn, Beyrut 1987, s. 325-356; Ab-dülvehhâb es-Sâbûnî, 'üyünü'l-mü'eltefât (nşr Mahmûd Fâhûrî). Halep 1413/1992,1,183-184; IC, XIV/4 (1940), s. 381-382; Muhammed Kürd Ali, "ez-Zahlre li'bn Bessâm", MMİADm.,XV\/ 1 -2 (1941). s. 40-45; Hâzim Abdullah Hıdr, "İbn Bessâm ve kitâbühü'z-Zabîre", Âdâbü'r-râfı-deyn, V, Musul 1974, s. 91-124; Khalid Lafta Baker, "ibn Bassam as a Stylist", JAL, XXII/2 (1991). s. 108-126; Ch. Pellat. "ibn Bassam", El2 (Ing.), III, 734; Âzertâş Âzernûş- Mihrân Erzen-de, "İbn Bessâm", DMBİ, III, 110-112.

İBN BESKÜVÂL

Ebü'I-Kâsım Halef b. Abdilmelik b. Mes'ûd b. Mûsâ b. Beşküvâl el-Hazrecî el-Ensârî el-Endelüsî (ö. 578/1183)Endülüslü tarihçi, fakih ve muhaddis.3 Zilhicce 494'te (29 Eylül 1101) Kurtu-ba'da (Cordoba) doğdu. Ailesi aslen Belen-siye (Valencia) civarındaki Şüriyyûn (Sorri-on) şehrindendir. Endülüs'te Mâliki mezhebinin önde gelen şahsiyetlerinden biri olan babası Abdülmelik aynı zamanda devrinin hadis ve kıraat âlimlerindendi. İbn Beşküvâl ilk tahsiline Kurtuba'da ba-basının yanında başladı. Daha sonra İşbî-liye'ye{Sevilla) gidip Kadı Ebû Bekir İbnü'l-ArabFden fıkıh dersleri aldı; ardından ona bağlı bazı bölgelerde kadı naibi olarak görev yaptı.İbn Beşküvâl'in hocaları arasında Kadı Ebû Bekir İbnü'l-Arabî'den başka Ebû Muhammed İbn Attâb. Ebû Bahr İbnü'l-Esedî, İbn Mugis, İbn Rüşd el-Ced, Ebü'l-Hasan Şüreyh b. Muhammed, Ebû Bekir İbn Atıyye, Ebü'l-Velîd İbnü'd-Debbâğ, Ebü'l-Kâsim İbn Baki, Ebû Muzaffer eş-Şeybânî ve Ebû Muhammed İbn Yerbû' eş-Şenterînî sayılabilir. Endülüs'ün dışına çıkmayan İbn Beşküvâl ayrıca Ebû Ali es-Sadefî, Ebü'I-Kâsım İbn Manzûr, Ebü'l-Hasan İbn Vâcib ve Hibetullah b. Ahmed eş-Şiblî gibi devrin önde gelen âlimlerinden bazı eserlerin İcazetini almıştır, öğrencilerinin en ünlüleri İbn Hayr el-İşbîlî, Ebü'I-Kâsım el-Kantarî, Ebü'l-Hasan ed-Dahhâk, Muhammed b. Abdullah es-Saffâr, İbn Ât, Mûsâ b. Abdur-rahman el-Gırnâtî ve Ebü'l-Hattâb İbn Dİhye el-Kelbrdir.Kurtubalı büyük hadis âlimlerinin sonuncusu sayılan İbn Beşküvâl hadis yanında Mâliki fıkhına ve tarihe 975

vukufuyla tanınmıştır. Başta babası olmak üzere pek çok kişiden rivayette bulunmuş, devrindeki ve daha sonraki âlimlerce çok fazla nakil yapması sebebiyle eleştirilmiştir. Ancak buna rağmen daha çok Endülüslü ve Mağribli mu-haddislerce sika sayılmıştır. 8 Ramazan 578'de (5 Ocak 1183) Kurtuba'da ölen İbn Beşküvâl'in, hocalarından çok sayıda eserin icazetini aldığı ve İslâmî ilimlerin çeşitli dallarına dair yaklaşık elli eser yazdığı rivayet edilmektedir.

Eserleri.

1. Kitâbü'ş-Şıla fî târihi e'im-meü'I-Endelüs. Müellifin en önemli çalışmasıdır. Endülüs tarihçilerinden İbnü'l-FaradTnin (ö. 403/1013) Târihu Endelüs'üne zeyil olarak kaleme alınan kitapta başta hadis ve fıkıh olmak üzere Endülüs'te çeşitli ilim dallarında tanınmış 1541 kişinin biyografisi yer almakta ve bu kişilerin hayatları anlatılırken sırasıyla isimleri, doğup büyüdükleri şehirler, lakapları, künyeleri, hocaları, öğrencileri, hadisçi iseler rivayette bulundukları kişiler ve kendilerinden hadis rivayet edenler, gittikleri şehirler, doğum ve ölüm yerleriyle tarihleri verilmektedir. Alfabetik sıra esas alınarak yazılan eser Endülüs'ün siyasal, kültürel ve sosyal tarihi açısından baş vurulması gereken bir kaynaktır; ayrıca Kurtuba'nm coğrafyası ve topografık yapısı açısından da önem taşır. İbn Beşküvâl çalışmasını 3 Cemâziyelevvel 534'-te (26 Aralık 1139) tamamlamış, ancak daha sonraki yıllarda gözden geçirerek bazı ilâveler yapmıştır. Onun istifade ettiği kaynaklar arasında Ebû İshak İbn Şin-zîr el-Ümevî'nin Kitâbü'r-Rivâyât, Ebû Ömer Ahmed b. Afîf el-Kurtubî'nin Ahbâru kudât ve fukahâ bi-Kurtuba, Abdullah b. İsmail b. Muhammed'in Şüyû-hu İbn Hazrec ve Ebû Ca'fer Ahmed b. Abdurrahman e Ensârfnin Târihu Fu-kahâ'i Tuieytula adlı eserleri başta gelir.976 Kitâbü'ş-Şıla ilk defa İspanyol şarkiyatçısı Francisco Codera y Zaidin tarafından iki cilt (Madrid 1882-1883). daha sonra İzzet el-Attâr el-Hüsey-nî (Kahire 1374/1955) ve İbrahimel-Ebyârî (Kahire-Beyrut 1410/1989) tarafından üç cilt halinde neşredilmiştir. Kitaba yazılan bazı zeyiller ise şunlardır: İbnü'l-Ebbâr (ö. 658/1260}, Kitâbü't-Tekmile li-Kitâbi'ş-Şıla, İbn Abdülmelikel-Merrâküşî (ö. 703/1303), ez-Zeyl ve't-Tekmile Îi-Kitâbe-yi'1-Mevşâî ve'ş-Şıîa, İbnü'z-Zübeyr es-Sekafı el-Gırnâtî (ö. 708/1308), Şılatü'ş-Şıla.2. Kitâbü Gavâmizi'l-esmâ'i'l-mübheme el-vâkı'a ü mütûni'l-ehâdî-şi'1-müsnede. Hatîb el-Bağdadî'nin eJ-Esmâ'ü'l-mübheme îi'1-enbâH'l-muh-keme'sine benzeyen eser, hadis metinlerinde ismi belirtilmemiş veya meşhur olmayan bir künye yahut lakapla anılmış kişilerin tesbitini konu almaktadır. Kitapta bu tür 324 müphem nokta tesbit edilmiştir ve bunlardan 120 kadarı Hatîb'inkilerle aynıdır. Mahmûd Magrâvî'nin iki cilt (Mekke 1406) ve İzzeddin Ali es-Seyyid ile Muhammed Kemâleddin İzzeddin'in yine iki cilt halinde (Beyrut 1407/ 1987) neşrettikleri eser ayrıca 1415'te (1994) Cidde'de basılmıştır. Millet Kütüp-hanesi'nde kayıtlı 977 Sıbt İbnü'l-A'cemî tarafından yapılmış bir de ihtisarı mevcuttur. 975 özellikle Endülüs tarihi976 diğer eserler için bk. Nâtık Salih Mat-lûb, XV/39, s. 143 vd977 Feyzullah Efendi, nr. 496

3. Kitâbü'l-Müsteğîşîn billahi teâlâ Hnde'1-mü-himmât ve'1-hâcât. Savaş durumunda ve kıtlık, kuraklık gibi tabii afetler karşısında Allah'tan nasıl yardım isteneceğine dair, başta Hz. Peygamber olmak üzere sahabe, tabiîn ve daha sonraki din büyüklerinin başlarından geçen olaylar anlatılmış ve bu hususta yaptıkları dualar açıklanmıştır. 154 ayrı rivayeti ihtiva eden eser. Manuela Marin tarafından yazarın hayatı ve çalışması hakkında kaleme alınmış İspanyolca bir mukaddimeyle birlikte (Madrid 1991), daha sonra da Guneym b. Abbas b. Guneym tarafından (Kahire 1414/1994) yayımlanmıştır. 4. ez-Zeyl calâ cüz'i Bakî b. Mahled fi'i-havzi ve'I-kevşer. Baki b. Mahled'in kırk dört rivayetten oluşan risalesine yazdığı otuz değişik rivayeti içeren zeyildir. Eser Ab-dülkâdir b. Muhammed Atâ Sûfî tarafından Merviyyâfü'ş-şahâbe ü'1-havzi ve'1-kevşer adlı çalışma içerisinde 978 yayımlanmıştır (Medine 1413). 5. Ahbâru İbn Vehb. İbn Vehb'in naklettiği rivayetlere dair bu risale de Marin tarafından İspanyolca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir. 979

6. Kitâbü'1-FevâHdi'l-müntehabe ve'1-hikâyâti'l-müstağrebe. Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları olan eser 980 esas itibariyle hadis rivayeti ve muhaddisler, ikinci derecede de zâhidler ve fakihler hakkında bilgi verir; ayrıca Endülüs, Magri b ve Maşrık'ın ünlü simalarından bahseder.İbn Beşküvâl'in kaynaklarda adlan geçen bazı eserleri de şunlardır: Mu'cem, Ahbâru İsmâ*îî el-Kadî, Ahbârü'l-A'meş, Ahbâru İbni'l-Mübârek, Ahbâru İbn cUyeyne, Ahbâru kudâti Kurtu-ba, Ahbârü'l-Muhâsİbî, et-Tenbîh ve't-tcfyîn li-men dehale'l-Endelüs mine't-tâbfîn, Zühhâdü'I-Endelüs ve e'imme-tühâ, Zikru men rave'i-Muvatta can Mâlik, Turuku hadîsi men kezebe aieyye, Turuku hadîşi'l-miğfer, eî-Kur-betü ilallâh bi'ş-şalâti 'ale'n-nebî, Müselselât.981

Bibliyografya :

İbn Beşküvâl, eş-$tla, Kahire 1966, bk. Önsöz; a.e. (nşr. İbrahim el-Ebyârî), Beyrut 1410/ 1989, neşredenin girişi, s. 7-19; a.mlf., Kitâbü'l-Müsteğişîn (nşr Manuela Marin), Madrid 1991, neşredenin girişi, s. 15-27; a.mlf., Kitâbü Ca-uâmizi'l-esmâVl-mübheme(nşr İzzeddinAlies-Seyyid-M. Kemâleddin İzzeddin), Beyrut 1407/ 1987, neşredenlerin girişi, 1, 25-38; İbnü'1-Eb-bâr. et-Tekmile (nşr İbrahim el-Ebyârî), Kahire 1410/1989,s. 54-58; İbn Hallikân. Vefeyât{Ab-dülhamîd), I!, 13-14; İbn Abdülhâdî, 'ü/emâ'ü'/-hadîş, IV, 116-118; Zehebî. Tezkirem'l-huffâz, IV, 1339-1341, 1484-1485; a.mlf., A'lâmü'n-nübe/âJ,XXI. 139-143; Brockelmann. GAL, I, 415; Suppi, I, 580;Kehhâle. Mu'cemü't-mü'el-ttfîn,\V, 105-106;Chejne. MüslimSpatn,s. 280-281; Ziriktî, el-A'tâm (Fethullah). II, 311; Francisco Coderay Zaidin, "Contenido de las cien pri-meras paginas defla Assila de Aben Pascual", Boletin de la Real Academia de la historia, sy. 2, Madrid 1882, s. 164-168; a.mlf.. "Segundo cuaderno de la Assilah de Aben Pascual", a.e., sy. 2 (1882), s. 215-217; Hüseyin Munis, "el-Cogrâfiyye ve'1-cogrâfıyyûn fi'1-Endelüs", Me-celletü Ma'hedi'd-Dirâsâti't-lslâmiyye, XI-XII, Madrid 1963-64, s. 7-20; M. Meouak. "Un manuscrit inedir. d'Ibn Baskuwâl: Le Kitâb al-Fawâ'id al-Muntahaba wa'l-Hikâyât al-Mus-tagraba", Arabica, XXXV/3, Leiden 1988, s. 388-395; Nâtık Salih Matlûb," Kitâbü'ş-Şıla li'bn Beşküvâl", el-Mû'errihu'l-cArabî, XV/39, Bağdad 1409/1989, s. 137-160; M. Ben Cheneb. "İbn Başküvâl", İA, V/2, s. 707;a.mlf. -[A. Huici Mi-randa], "ibn Bashkuwâr, El2 (İng.), III, 733-734.

İBN BEŞŞÂR el-ABDÎ 982

İBN BEZÎZE

Ebû Fâris (Ebû Muhammed) Abdüİazîz b. İbrâhîm b. Ahmed b. Bezîze et-Teymî et-Tûnisî (ö. 673/1274) Mâliki âlimi.Tercih edilen görüşe göre 14 Muharrem 606'da (19 Temmuz 1209) Tunus'ta dünyaya geldi. Doğum tarihi 6i6 (1219) olarak da kaydedilir. Öğrenimini doğduğu yerde yaptı. Hocaları arasında, hepside VI.(XII.) yüzyılda Mâlikîler'in büyük müctehidlerin-den Muhammed b. Ali el-Mâzirî'nin tesirinde kalan Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülcebbâr er-Ruaynî es-Sûsî, Ebû Muhammed Abdüsselâm b. Ali el-Bürcînî, Kadı Ebü'l-Kâsım İbnü'I-Berrâ ve Ebü'l-Hasan Ali b. Ahmed el-Harrâlî gibi şahsiyetler yer alır. Öğrenimini tamamladıktan sonra Mâlikîler'in Tunus'taki önemli âlimlerinden biri oldu. Gençlik dönemini Hafsî Emîri Ebû Zekeriyyâ, olgunluk ve yaşlılık dönemini oğlu Müstansır zamanında geçirdi. Kelâm, fıkıh, tefsir ve Arap diline ait eserler telif ettiği gibi pek çok öğrenci yetiştirdi. İfrîkıye Kadısı İbn Zey-tûn onun meşhur öğrencilerinden biridir. İbn Bezîze'nin ölümüyle ilgili olarak kaynaklarda farklı tarihler kaydedilir. 4 Rebîülevvel 662'de (5 Ocak 1264) veya 663 {1265) yılında öldüğüne dair rivayetleri isabetli bulmayan Ahmed Bâbâ et-Tin-büktrye göre 673 (1274) yılında

978 s. 109-126979 At-Qantara, X, Madrid 1989, s. 385-403980 GAL Suppi, I. 580981 Kitâbü'ş-ŞUa, neşredenin girişi, s. 11-13; Nâtık Salih MatlÛb, XV/39, S. 140982 bk. Bündâr, Muhammed b. Beşşâr

Tunusta vefat etti.983

Eserleri.

1. el-İs'âd fî şerhi'l-İrşâd.984 İmâmü'l-Haremeyn el-Cüvey-nfye ait eserin şerhidir. 985

2. Göye-tü'î-emeî fî şerhi'1-Cümel. Zeccâcî'nin el-Cümel ü'n-nahv adlı eserine yapılmış bir şerhtir.986

İbn Bezîze'nin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: 1. Şerhu'l-'Akideti'l-burhâniyye. Ebü Amr Osman b. Abdullah'a ait eser üzerine yapılmış bir şerhtir. 2. Şerhu'l-esmâi'l~hüsnâ.3. el-Menkül min mu'cizâti'r-Resul. 4. et-Tenbîh ıalâ mevâzı'a min Minhâci'l-edille. Büyük bir ihtimalle İbn Rüşd'e ait el-Keşf'an menâhici'l-edUle adlı kitapta hatalı bulduğu görüşleri eleştirdiği bir eserdir. 5. el-Beyân ve't-tahşîl el-mut-l? 'alâ 'ulûmi't-Tenzîl.987 Eserde İbn Atıyye el-Endelüsî ile Zemahşerî'nin tefsirlerinden geniş çapta nakiller yapılmış ve her iki müellifin yöntemi birleştirilmiştir. 6. Minhâcü'l-'avârif ilâ rûhi'l-mcfârif. Müellif tarafından îzâhu's-sebîl ilâ menâhîci't-tevîl adıyla ihtisar edilen eserde te'vil yöntemleri üzerinde durulur. 7. el-Envâr fi fazli'l-Kur'ân ve'd-dıfâ ve'l-istiğfâr. 8. Şerhu't-Telkîn, Kadı Abdülvehhâb b. Ali el-Bağdâdî'ye ait eserin şerhidir. 9. Şerhu'l-Ahkâmi'l-kübrâ. İbnü'l-Har-rât'ın hadislerden çıkarılan hükümlere dair el-AhicQmü-kübrâ'sına yapılmış bir şerhtir. 10. Şerhu'l-Ahkâmı'ş-şuğrâ. Yine İbnü'l-Harrât'ın hadislerden çıkarılan hükümlere dair eserinin şerhidir. 11. Şer-hu'1-Mufaşşal. Zemahşerî'nin nahve dair eserine yapılmış bir şerhtir.

Bibliyografya :

Zehebî, el-Müşteblh, I, 70; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî. Neylu'l-ibtihâc,Trablus 1408/1989, s. 268; Keşfü-z-zunün, I, 19; II, 1158; Mahlûf. Şe-ceretü'n-nûr, s. 190; Hediyyetü'l-Câriftn,\, 581; Hacvî. el-Fikrü's-sâmî, II, 232-233; Mahfuz. 7e-râcimü'l-mü.3elUfin,s. 127-129; Cemâl b. Ham-mâde, "el-cAlİmü'l-uşûlî 'Abdü'l-'azîz b. İbrahim b. Bezîze et-Tûnisî", 'Âtemü.'l-kûtüb,\\\/3, Riyad 1982, s. 363-368; İV/ 2 (1983), s. 221-230.

İBN BEZZAZ

Tevekkülî b. İsmâîl b. Hâc Muhammed el-Erdebîlî (ö. 759/1358'den sonra) Safeviyyc tarikatının kurucusu Safiyyüddîn-i Erdebîlî'nin menâkıbına dair Şafvetü 'ş-şafâ adlı eserin müellifi. Nisbesinden Safeviyye tarikatının merkezi Erdebil şehrinden olduğu anlaşılmaktadır. Muhtemelen burada doğup büyüdü. Babasının kumaş tüccarı (bezzaz), kendisinin ise Safiyyüddîn-i Erdebîlî'nin (ö. 735/1334) oğlu ve halifesi Şeyh Sadreddîn-i Erdebîlî'nin (ö. 794/1392) müridi olması dışında ailesi ve hayatı hakkında bilgi yoktur.İbn Bezzaz, Şeyh Sadreddin'in babası ve mürşidi Safiyyüddîn-i Erdebîlî hakkında verdiği bilgilere dayanarak kaleme aldığı Şû/velü 'ş-şafâ3 adlı eseriyle tanınır. Müellif, asıl adı Mevâhibü's-seniyye fî menâkıbİ'ş-Şafeviyye olan eseri yazarken EflâkTnin Menâkıbü'l-'ârifîn'im örnek almıştır. Safıyyüddîn-i Erdebîlî'nin vefatından yirmi dört yıl sonra oğlu Sadreddîn-i Erdebîlî'nin isteği üzerine kaleme alınan eser 759 (1358) yılında tamamlanmıştır.988 Eserde Safeviyye tarikatının kurucusu Safiyyüddin İshak'in soyu, doğumu, yetişmesi, tahsili. Şeyh İbrahim Zâhid-i Geylânî'ye mürid oluşu, onun vefatından sonra halifesi sıfatıyla yürüttüğü irşad faaliyetleri, tekkesindeki günlük hayatı, kerametleri, vefatı, halifeleri, müridleri ve bunların kerametleri hakkında geniş bilgi verilir. Bu arada yer yer dönemin içtimaî ve siyasî durumu, âdet ve an'aneleri hakkında bilgiler ihtiva etmesi eseri tarih bakımından da önemli kılmaktadır. Genellikle Safevî tarihçileri, bu hususta en eski kaynak olması dolayısıyla Safevîler'in soyunu ve Safeviyye tarikatını anlatırken bu esere başvurmuşlardın On iki bölümden meydana gelen eser, Şah 1. Tahmasb'ın (ö. 984/1576) emriyle Ebü'1-Feth-i Hüseynî tarafından yeniden düzenlenmiş, bu arada metne Safevîler'in İmam Mûsâ el-Kâzım'ın soyundan geldiklerini ifade eden bazı ibareler ilâve edilmiştir. Eserin Mirza Ahmed b. Kerîm-İ Tebrîzî hattıyla yapılan taş basımında (Bombay 1329/1911) bu nüsha esas alınmıştır. Kitabın müellif nüshasını incelediğini söyleyen çağdaş araştırmacılardan Mirza Abbaslı, bu nüsha üzerinde de bazı değişiklikler yapıldığı görüşündedir. Fars edebiyat tarihi bakımından

983 Meylü'l-ibtihâc, s. 268984 et-/s'âd fî tahrîri makıâşıdi'l-lrşâd, el-ls'âd 'ale'l-İrşâd985 Tunus, Dârü'l-kü-tübi'l-vataniyye, nr. 604. 20073986 Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr 1484987 Tefsım'l-Kufâni'l-Kerim988 nüshaları İçin bk- Storey, 1/2, 239-240

da Önem taşıyan eser 989 949 (1542) yılında Şîrazlı M. Kâtib Neşâtî tarafından Doğu Türkçesi'ne tercüme edilmiştir.990 Şafvetü'ş-şafâ3\n bir İlmî neşri henüz gerçekleştirilmemiştir.

Bibliyografya :

eşfü'?-?unûn, II, 1079-1080; Rieu, Çata-togue, s. 281; Brovvne. LHP, IV, 38-39; M. Ali Terbiyet. Dânişmendân-ı Azerbaycan, Tahran 1314 hş., s. 234; Zeki \felidi Togan, "Sur Toriğine des Safavides", Metanges Louis Massignon, Damascus 1957, III, 345-357; Safa, Edebiyyât, MI/2, s. 1292-1293; Nefîsî. Târîh-itİazm u tieşr, I, 186; Storey. Persian Literatüre, 1/2, s. 239-240; Şeybî, eş-Ştla, il, 357; M. M. Mazzaoui. The Orİgirts ofthe Safatvİds, Wtesbaden 1972, s. 47 vd.; Âgâ Büzürg-i Tahrânî, ez-Zerfa ila teşâni-d'ş-Şfa, Beyrut 1403/1983, XV, 50; B. Nikitine. "Essai d'anaiyse duŞafvatu'ş-şa&", JA, CCXLV (!957), s. 385-394; Mirza Ab başlı. "Safevilerin Kökenine Dair", 77K8e//efen,XL/158(i976). s. 288-329; E. Glassen. "Ibn al-Bazzâz al-Arda-bili", EFSuppL (İne), s. 382-383; Samed Mu-vahhid. "İbn Bezzaz", DMBİ, 111, 106; Roger Sa-voiy, "Ebn Bazzâz", Ek., VIII, 8.

IBN BİBİ

Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî el-Ca'ferî er-Rugadî el-Münşî (ö. 684/1285'ten sonra) Anadolu Selçukluları hakkındaki el-Evâmirü Alâ'iyye fi'I-umûri'I-'AIâîyye adlı Farsça eseriyle tanınan İranlı edip ve tarihçi.Hayatı hakkında bilinenler el-Evâmî-rü'i-'AJd'iyye'de çeşitli vesilelerle verdiği bilgilere dayanmaktadır. Künyesini Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca'ferî er-Rugadî el-müştehir bi-İbn Bîbî el-Müneccime 991 şeklinde kaydeden İbn Bîbînin Rugadî nisbesinden İran'ın Mâzenderan bölgesindeki Rugad şehrine mensup olduğu söylenebilir. Annesi Bîbî Müneccime, Nîşâbur'daki Şâfıîler'in reisi Kemâleddin Simnânî'nin kızı olup anne tarafından Fakiri Muhammed b. Yahya'nın torunudur. İbn Bîbî annesinin İlm-i nücûmu iyi bildiğini 992 sultan ve emîrlerin nezdinde itibar sahibi olduğunu, çok az sayıda kadının ilimle uğraştığı bu dönemde kendisine takdir ve hayranlık duygularıyla bakıldığını söyler.993 Babası Mecdüddin Muhammed Tercüman ise Kûr-ı Surh seyyidlerinden ve Cürcân şehrinin ileri gelenlerindendir.994

Hârizmşah Alâeddin Muhammed devrinde (1200-1220), ünlü tarihçi ve İlhanlı devlet adamı Alâeddin Atâ Melik CüveynVnin dedesi müstevfı sâhib-dîvân Şemsülhak ve'd-dîn'in 995 yanında iyi bir münşî olarak yetiştirilmiştir.996

Hârizmşahlar devrinde uzun süre bu görevini sürdürmüş ve sultanın yakınları arasına girmeyi başarmıştır. Anadolu Selçuklu Hükümdarı Alâeddin Keykubad'ın. Ahlat'ı kuşatan Celâleddin Hârizmşah'a elçi olarak gönderdiği Kemâleddin Kâmyâr bu sırada İbn Bîbfnin annesinin babası Bîbî Müneccime İle tanışmış ve dönüşünde sultana ondan övgüyle bahsetmiştir. Celâleddin Hârizmşah ile 1. Alâeddin Key-kubad arasında cereyan eden ve Celâled-din'in mağlubiyetiyle sonuçlanan Yassı Çimen Savaşı'ndan (627/1230) sonra veya Celâleddin Hârizmşah'ın 1231'deDiyarbe-kir önlerinde Moğol kuvvetlerine yenilmesi ve ölümü üzerine Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü'l-Eşref Muzafferüddin Musa'nın yanına Dımaşk'a gitmişler, Alâeddin Keykubad daha sonra el-Melikü'l-Eşref-ten onları Anadolu'ya göndermesini istemiş, bunun üzerine Konya'ya gelip I. Alâeddin Keykubad'ın hizmetine girmişlerdir.997 Sultan Alâeddin Keykubad devrinde münşî olarak görev yapan babasına bazı diplomatik görevler de verilmiştir. Annesi Bîbî Müneccime, Selçuklular'ın 631 (1233) yılında Har-put önlerinde Eyyûbîler'le savaştığı sırada Sultan I. Alâeddin Keykubad'ın yanında bulunmuş ve Harput Kalesi'nin alınacağını önceden haber vermiş, savaşta ve barışta sultanın yanından ayrılmamıştır.998 Bu bilgilerden hareketle İbn Bîbînin ebeveyninin 1231 - i 233 yılları arasındaki bir tarihte Anadolu'ya geldiği ve Selçuklular'ın hizmetine girdiği söylenebilir. Annesi sultana müneccim olarak hizmet etmiş, babası Mecdüddin Muhammed Tercüman ise fırâş-hâne-i hâs müsrifliğine 999 getirilmiş, daha sonra Selçuklu emîrleri arasına dahil edilmiş ve münşî olarak görevlendirilmiştir. II. Gıyâseddin Keyhusrev zamanında da (1237-1246) tercüman olarak tayin edilmiş ve çeşitli hükümdarlara gönderilen elçilik heyetlerinde yer almıştır. Adı, Anadolu Selçuklu Emîri Celâleddin Karatay'ın 651 (1253) tarihli vakfiyesinde şahitler arasında zikredilmektedir.1000

989 Safa, MI/2, s. 1293990 Rieu, s. 281991 bk. tıpkıbasım, s. 10992 a.g.e., s. 442993 a.g.e., s. 422994 a.g.e., s. 443995 Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Ali996 a.g.e., s. 10997 a.g.e., s. 442998 a.g.e., s. 442-443; Teuârîh-i Âl-i Selcük, s. 196-197999 sultanın yatağının hazırlanmasından sorumlu kişi1000 Turan, TTK Belleten, XII/45|1948|,s.87

Babasının Şaban 670'te (Mart 1272) ölümünden sonra onun görevleri İbn Bîbye verildi. Muhtemelen III. Gıyâseddin Keyhusrev devrinde (1266-1284) Dîvân-ı İnşâ ve Tuğra reisliğine getirilen İbn Bîbî, el-Evâmirü'l-'Alâ'iyye'nın meçhul bir müellif tarafından yapılan muhtasarında "Emir Nâsırü'l-mille ve'd-dîn mâliki (emîri) Dîvân-ı Tuğra" olarak 1001 anılmaktadır. II. Gıyâseddin Mesud zamanında Moğollar'ın Anadolu'nun idaresine memur ettiği sâhib-dîvân Şemseddin Cüveynî ile tanışmış ve bu sırada İlhanlılar'ın Bağdat valisi olan Alâeddin Atâ Melik Cüveynî ile Bağdat'ta görüşmüştür.1002

Anadolu Selçuklu Devleti'nin yaklaşık bir asırlık dönemi için en önemli kaynaklardan biri olan el-Evâmirü'1-Alâ'iyye fi'l-umûri'l-Alâ iyye'mn isminde yer alan Alâiyye kelimelerinden birincisi İlhanlılar'ın ünlü devlet adamı ve tarihçisi Alâeddin Atâ Melik Cüveynîye, ikincisi Anadolu Selçuklu Sultanı 1. Alâeddin Keyku-bad'a nisbetle kullanılmıştır. Alâeddin Atâ Melik Cüveynî ile kardeşi Şemseddin Muhammed Cüveynfnin hizmetine giren ve onların yakın dostu olan İbn Bîbî, Alâeddin Atâ Melik Cüvey-nî'nin kendisinden Bilâd-ı Rûm'un fethinden başlamak üzere bir Anadolu Selçuklu tarihi yazmasını isteğini söylemektedir 1003 İbn Bîbî eserin mukaddimesinde Cüveynrnin Irak. Horasan, Fars ve Kirman sahalarındaki hayırlı işlerini zikretmiş, daha sonra onun tarih kitapları yazmaya başladığını ve eserinin sonuna tam bir Anadolu Selçuklu tarihi ilâve etmek istediğini ve bu işi kendisine havale ettiğini, Selcûknâme'-yi Alâeddin Cüveynfnin bu isteği üzerine kaleme aldığını ve Sultan Alâeddin Keykubad'ın "makâmât ve azemâfını tam olarak ihtiva ettiği için eseri eî-Evâmi-rü'l-'Alâ'iyye fi'l-umûri'l-cAlâıiyye diye adlandırdığını söylemektedir.1004

İbn Bîbî, Anadolu Selçuklulan'nın ilk dönemlerine ait olaylar hakkında sağlıklı bilgi edinemediğini ve konuyla ilgili farklı rivayetler bulunduğunu söyledikten sonra esere 1005 Sultan II. Kılıcars-lan'ın oğlu I. Gıyâseddin Keyhusrev'i veliaht tayin etmesi ve kısa bir süre sonra da ölümüyle (588/1192) başlamış, I. İzzeddin Keykâvus dönemi (1211 -1220) hakkında kısa bilgiler verdikten sonra 1. Alâeddin Keykubad dönemini muhtemelen büyük çapta Melikü'ş-şuarâ Bahâeddin Ahmed b. Mahmûd Kâniî-yi Tûsî'ye dayanarak 1006 diğerlerine göre daha ayrıntılı biçimde anlatmıştır.Aiâeddin Keykubad'ın ölümünden (1237) sonra meydana gelen siyasî ve idarî karışıklıklar hakkında bilgi veren İbn Bîbî Sultan I. Alâeddin'i her bakımdan idealize ederek tasvir etmiştir. Eser, II. İzzeddin Keykâvus'un oğlu II. Gıyâseddin Mesud'un 679'da (1280} Kırım'dan Anadolu'ya gelişi. İlhanlı Hükümdarı Abaka Han tarafından Harput, Malatya ve Sivas'a hâkim olduğunun tasdik edilişine dair bilgiler ve sultana yapılan vaadlerin yerine getirilmesi temennileriyle sona ermektedir. İbn Bîbî, el-Evâmirü'l-'Altfiyye'y'i 679 yılı içerisinde Zilhicce ayından önce (1281) tamamlamış 1007 ve kendisinden övgüyle söz ettiği Alâeddin Atâ Melik Cü-veynî'ye takdim etmiştir.1008 HerbertVViIhelm Du-da ise eserin 680 yılı başında (1281) tamamlandığını söyler.1009

İbn Bîbî eserini bizzat şahit olduğu olaylara, görüp işittiği haberlere ve belgelere dayanarak kaleme almış 1010 ve herhangi bir yazılı kaynak kullanmamıştır. Bu durum, kendi yaşadığı devrin dışındaki olaylar hakkında verdiği bilgilerin değerini azaltmaktadır. Ancak bazı bölümlerde Kâniî-yi Tûsînin manzum Seicûknâme'sini kullandığı anlaşılmaktadır.1011 Olaylar anlatılırken kronolojiye dikkat edilmemiş ve birbirleriyle irtibatlandırılmamıştır. I. Gıyâseddin Keyhusrev'in 60B (1208-1209) yılında Ermeniler'e karşı düzenlediği sefere ise hiç yer verilmemiştir. Halk arasında yaygın şifahî rivayetlerden faydalanan İbn Bîbî zaman zaman inanılması güç hikâyeler de anlatmaktadır. Eserin I. Alâeddin Keykubad devrine ait kısmı, olaylara şahit olan kimselerden aldığı bilgilere dayanması sebebiyle Anadolu Selçuklu tarihinin bu dönemi için en önemli yerli kaynaktır. Bununla beraber bu kısımda da bazı önemli olaylara hiç yer vermemiş veya gerektiği şekilde yansıtmamıştır. Selçuklu hanedanına duyduğu minnet ve şükran sebebiyle hanedan aleyhine değerlendirilebilecek olaylara hiç temas etmemiştir. 1. Alâeddin Keykubad'dan sonraki dönemde Selçuklu hanedanının içine düştüğü durumu, devrin siyasî ve idarî aksaklıklarını İse gözler önüne sermiştir. İbn Bîbî, tarihî olayları bütün ayrıntılarıyla ortaya koymak yerine edebî ve sanat-kârane bir üslûp içinde nakletmeyi tercih ettiği için ediplik yönü tarihçilik yönünden daha ağır basmaktadır. Bu yüzden birçok hadisenin tarihini kaydetmemiş. buna karşılık Şark-İslâm edebiyatında asırlardır bilinen nasihat ve tavsiyelere yer vermiştir.İbn Bîbî'nin zaman zaman kronolojik hatalara da düştüğü görülmektedir. Meselâ 675'te (1276-77) meydana gelen Hatîroğlu isyanının tarihini 665 (1267) olarak göstermiştir.1012 Bütün bunlara rağmen siyasî ve içtimaî tarih

1001 Teoâ-rîh-i Ât-i Selcûk, s. 2, 1961002 Safa, IH/2, s. 12151003 a.g.e., s. 4721004 a.g.e., s. 111005 a.g.e., a.y.1006 Safa, III/l, s. 494-498; IH/2, s. 12151007 İA, V/2, s. 7131008 Teuârîtı-i Âl-i Setcûk,s. 742-7431009 El2 |İng.|, III, 7371010 tıpkıbasım, s. 111011 Safa. III/I, s. 494-5031012 tıpkıbasım, s. 666

açısından Anadolu Selçuklulan'nın en önemli kaynağı olma özelliğine sahip olan eser çok az sayıda tarihçi tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. Bunların başında ünlü Osmanlı tarihçisi Müneccim-başı gelmektedir.el-Evâmirü'l-'Alâîyye'nın günümüze intikal eden tek nüshası Süleymaniye Kü-tüphanesi'nde bulunmaktadır.1013

Zahriye sayfasındaki ibareden bu nüshanın bizzat müellif taraf ından III. Gıyâseddin Keyhusrev'e takdim edilmek üzere İbrahim b. İsmail b. Ebû Bekir el-Kayserî'ye istinsah ettirildiği anlaşılmaktadır.1014 Bu nüshadan istinsah edilmiş nüshalardan biri Millet Kütüphanesi'nde 1015 diğeri Paris'te Bibliotheque Nationale'dedir.1016

İbn Bîbî eserinde ağır ve muğlak ifadeleri tercih etmiş. Arapça ibarelere ve seçili ifadelere yer vermiştir. Kitapta 1400 beyitten fazla şiir vardır. Bu bakımdan el-Evâmhü'l-ıAlâiiyye, Farsça yazılmış mensur eserler arasında üslûbunun ağırlığı ve edebî karakteriyle özel bir yer işgal eder. Nâdir kullanılan ve anlaşılmayan deyimlere yer vermesi, sık sık başvurduğu mübalağalarla mânadan uzaklaşması, düşüncelerine şahit göstermek veya mânaya güzellik katmak için konuya uygun düşmeyen Arapça atasözleri veya Arapça, Farsça şiirler nakletmesi okuyucuyu usandırıcı ve anlamı zorlaştırıcı niteliktedir. Eserdeki 1400 beyitten Cü-veynî ailesi hakkındakiler İbn Bîbîye, diğerleri ise Zâhirüddin Ebü'l-Fazl Tâhir b. Muhammed Firyâbî, Nizâmeddin Ahmed Erzincânî. Kâniîyi Tûsî gibi şairlerle isimlerini zikretmediği diğer şairlere aittir. Zebîhullah Safa I. Gıyâseddin Keyhusrev, I. İzzeddin Keykâvus ve I. Alâeddin Keykubad devrine ait bölümlerin tamamının Kâniîyi Tûsî'ye ait olduğunu söyler.1017

Müellifin Selçuklu hanedanına karşı şükran duyguları beslemesi ve olayları anlatırken bunların etkisinde kalması sebebiyle verdiği bilgiler diğer kaynaklarla mukayese edilerek kullanılmalıdır. İbn Bîbî, devlete karşı gelerek zaman zaman karışıklıklar çıkaran Türkmenler, fıtyân. rünûd zümreleri hakkında olumsuz düşüncelere sahiptir. Eserini Moğol hâkimiyeti döneminde yazıp bir İlhanlı devlet adamına sunmuş olduğundan kanaatlerini açıkça ifade edememekle birlikte Mo-ğollar'ın Selçuklu Devleti'ne karşı güttükleri şiddet politikasını ve Anadolu'da yaptıkları maddî ve manevî tahribatı çeşitli vesilelerle dolaylı olarak anlatmaktan çekinmemiştir. İranlılar'a karşı sempati duymakla beraber devlet işlerindeki hatalarından dolayı onları mazur görmemiştir. Meselâ Rum asıllı Celâleddin Karatay'ı olumlu icraatı sebebiyle överken Sâhib Şemseddin İsfahânî ve Sâhib Şemseddin Tuğrâryi devlet aleyhine zararlı faaliyetlerinden dolayı tenkit etmiştir.İbn Bîbî sultanların siyasî faaliyetlerini edebî bir üslûpla anlatmış, toprak idaresiyle bilhassa iktâ, mülk ve hibe türü toprakların varlığına dair ilk bilgilere yer vermistir. Eserde şehirler hakkında kaydedilen bilgiler yetersizdir. Toplumun daha çok üst tabakalarıyla ilgili bilgiler vermiş, etnik ve dinî kimliklerden ziyade ayan, iğdişler ve halkın ileri gelenlerini ön plana çıkarmıştır. Saraydaki eğlence ve düğünlerden bahsetmiş, ancak devlet hazinesinin durumu hakkında bilgi vermemiştir. Moğollar'a karşı itaatkâr bir politika İzlenmesinden yana olan İbn Bîbî, devletin dış politikasıyla ilgili olarak Anadolu Selçuklu-İlhanlı münasebetleri konusunda da bilgi vermiş, diğer devletlerle ilişkilerden ya hiç bahsetmemiş ya da çeşitli vesilelerle kısaca temas etmekle yetinmiştir.el-Evâmirü'l-'Alâ'iyye'yi bir tarih kitabı olmaktan çok VII. (XIII.) yüzyıldaki parlak İslâm kültürünü yansıtan bir hatırat kitabı olarak değerlendirmek daha doğrudur. İbn Bîbî Anadolu Selçuklu Dev-leti'nin sadık bir hizmetkârı, saray görevlisi ve yüksek bürokrasisinin bir mümessili sıfatıyla kaleme aldığı eserinde Anadolu'nun siyasî, içtimaî, idarî, iktisadî ve kültürel hayatından hakiki ve cazip tablolar çizmiş, ancak çağdaşı olduğu halde Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Hacı Bek-tâş-ı Velî gibi meşhur simalardan bahsetmemiştir. Alâeddin Atâ Melik Cüveynfnin Târîh-i Cihângüşâ'smı örnek almışsa da bu eserin seviyesine ulaşamamıştır.İlk defa Adnan Sadık Erzi tarafından önsöz ve fihrist ilâvesiyle tıpkıbasım halinde yayımlanan el-Evâmirü'l-'Alâ3iy-ye'nin (Ankara 1956) tamamını tenkitli olarak neşretmeyi planlayan Adnan Sadık Erzi ile Necati Lugal, sadece II. Kılı-carslan'ın ölümünden (1192) I. Alâeddin Keykubad'ın tahta çıkışına (1220) kadar meydana gelen olayları içeren I. cildi yayımlayabilmişlerdir (Ankara 1957). Kurt Erdmann eserdeki bilgileri sanat tarihi açısından değerlendiren bir çalışma yapmıştır.1018 Eserin tamamı Mürsel öztürk tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir.1019

el-Evâmirü'l-'Âlâ'iyye'nin "dâmet fe-zâilühû" kaydından anlaşıldığına göre daha müellif hayatta iken yapılmış bir muhtasarı vardır. Çok hacimli olan eseri ihtisar eden şahıs kitabın muhtevasını aynen nakletmek konusunda büyük bir itina göstermiştir. Fasıl başlarında İbn Bîbfyi esas alan bu kişinin, İbn Bîbî'nin tarih vermeden anlattığı bazı olayların tarihini kaydetmek suretiyle ayrı bir önem kazandırdığı eseri ne zaman tamamladığı tartışmalıdır. Kitap en erken 25 Rebîülâhir 680 (13 Ağustos 1281). en geç de 687'de (1288) tamamlanmış olmalıdır.1020 Du-da ise t Şâban683-1 Şevval684 1021 tarihleri arasında tamamlandığını ileri sürmektedir. Mükrimin Halil Yınanç ve 1013 Ayasofya, nr 29851014 tıpkıbasım, s. 7441015 nr. 8191016 İA, V/2, S. 7141017 Ede-biyyât,\W2,s. 12141018 ibn Bibi Als Kunsthistorische Quelle, İstanbul 19621019 1-11, Ankara 19961020 İA, V/2, s. 7151021 13 Ekim 1284-30 Kasım 1285

Zeki Velidi Togan 1022 eseri İbn Bîbî"nin kardeşi Nâsırüd-din Yahya'nın ihtisar ettiğini kaydederlerse de bu konudaki çalışmalarıyla tanınan Adnan Sadık Erzi, İbn Bîbfnin anne ve babasına tahsis ettiği fasıla tekabül eden kısma ihtisarı yapan kişinin "zikr-i vâlid ve vâlide-i müellif-i asl-ı ân (in) Muhtasar Emîr Nâsırüddin" başlığını koymasını ve "vâlide-i o" diye söze başlamasını 1023 Nâsırüddin Yahya'nın muhtasarın değil el-Evâmirü'l-'A/d'i'yye'nin müellifi olduğuna açık delil sayar.1024 İbn Bîbfnin eserinin hiçbir yerinde kardeşinden bahsetmemesi de bu görüşü desteklemektedir. Muhtasarda İbn Bîbî'nin adının 1025 yanlışlıkla Nâsırüddin Yahya olarak kaydedilmesi bu ihtilâfa sebep olmuştur. İbn Bîbî'nin babasından bahsederken kullandığı "peder-İ bende" 1026 kelimelerinin muhtasarın müellifi tarafından atılarak sadece Mecdüddin kelimesinin bırakılması da 1027 Erzi tarafından bu görüşü teyit eden bir delil olarak gösterilmiştir.1028 Mutıtaşar-ı Selcûknâme'nin tek nüshası Paris Bibliotheque Nationale'-dedir.1029 Ch. Schefer, eserin I. Gıyâseddin Keyhusrev ve II. Süleyman Şah dönemine ait kısımlarını Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlamıştır.1030 Muhtaşar'm tamamı Houtsma tarafından neşredilmiştir.1031 Muhammed Cevâd Meşkûr ise bu muhtasarı bir mukaddime ile ve Selçuklu tarihine dair bazı ilâveler yaparak Ah-bâr-ı Selâcika-i Rûm adıyla yayımlamıştır.1032 M. Nuri Gençosman eseri, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi: İbn Bîbî'nin Farsça Muhtasar Selçuk-nâmesi'nden adıyla Türkçe'ye tercüme etmiştir (Ankara 1941). Eser Duda tarafından notlar ilâve edilerek Almanca'ya çevrilmiştir.1033

el-Evâmirü'I-Alâiyye'nİn yine müellifi meçhul Târîh-i Âl-i Selcûk derMe-mâlik-i Rûm adlı başka bir muhtasarı daha mevcuttur. Bu muhtasarın yegâne nüshası Gotha'dadır.1034

YazıcızâdeAIi, el-Evâmirü'l-'Alâ'iyye'-yi bazı ilâvelerle Türkçe'ye çevirerek II. Murad'a ithaf etmiştir. Bu tercüme, Yazı-cızâde'nin Târîh-i Âl-i Selcûk, Oğuznâ-me veya Moğolnâme de 1035 denilen eserinin "Zikr-i Pâdişâhî-i Sultân Süleyman Şah der Rûm" faslı île başlayan üçüncü kısmını oluşturur. YazıcızâdeAIi, Anadolu Selçuklulan'-nın kuruluş devri hakkında kısa bilgi verdikten sonra el-Evâmirü'l-'Âlâ'iyye'yi başlıklarını aynen tekrarlayarak tercüme etmiştir. İbn Bîbî'nin anne ve babasına ait yerlerle bazı Arapça manzumeler ve zor ibareler dışında tercümede metne sadık kalmış, Alâeddin Atâ Melik Cüveynî'-den övgüyle söz edilen yerlere II. Murad'ın adını koymuştur. Yazıcızâde tercümede İbn Bîbî ve eserinin adına hiç yer vermemiştir. Bu arada büyük emirlerin hangi Oğuz boylarına mensup olduklarını belirtmiş ve Selçuklular'da Oğuz töresinin devam ettiğine dair bilgi vermiştir. Buna karşılık eserdeki bazı yerleri atlamıştır.Yazıcızâde'nin yaptığı tercümenin Türkiye ve Avrupa'nın çeşitli kütüphanelerinde nüshaları vardır. Bunlardan bazıları sadece AnadoluSelçuklulan'nı ihtiva etmektedir. Ancak hepsinde az çok eksikler vardır.1036 Houtsma, bu tercümenin Paris ve Leiden nüshalarından yararlanarak baştan "Zikr-i Vürûd-i Resûlân-ı Sultân CelâleddûTe kadar gelen bölümünü neşretmiştir.1037 Mükrimin Halil Yinanç, Yazıcızâde'nin eserinin sonuna bazı ilâveler yapılarak Mehdi Çelebi tarafından ihtisar edildiğini kaydeder.1038 Erzi, Paris Bibliotheque Nationale'de 1039 kayıtlı bulunan Müntehab-i Tevâriiı-i Selâcika adlı eserin bunun bir nüshası olduğu kanaatindedir.1040

Seyyid Lokman b. Hüseyin el-Âşûrî 1009'da (1600-1601) Yazıcızâde'nin eserini Oğuznâme adıyla ihtisar etmiştir. Bu eser Finlandiyalı şarkiyatçı J. J. VVılhelm Lagus tarafından Latince tercümesiyle birlikte neşredilmiştir.1041

Bibliyografya :

İbn Bîbî, el-Evâmîrü't-'Ala'iyye (tıpkıbasım!, s. 10-11, 442-443,472,485,666, 742-744;a.e. (nşr Necati Lugal -

1022 s. 1901023 Teuâ-rîh-iÂl-iSelçuk, s. 1961024 İA, V/2, s. 7151025 Nâsırüddin Hüseyin1026 tıpkıbasım, s. 4851027 Tevârîh-i Âl-i Sel-cûk, s. 2211028 İA, V/2, s. 7151029 Storey, 11/2, s. 409 vd1030 Quelques chapitres de l'abrege du Seldjouk Nameh compose par i'emir Nas-sir eddin Yahia. Recuil de textes et tra-ductions publie â l'occasion du Vllle con-gres International des orientalistes tenu â Stockholm en 1889, serie V-VI, Paris 1889. III, 3-1021031 bk. bibi1032 Tahran 1350 hş1033 D/e Settschukengeschichte des ibn Bibi, Copenhagen 19591034 Storey, N/2, s. 409 vd.; Yınanç, s. 9 vd.; Togan, s. 1901035 TSMK, Revan Köşkü, nr. 13911036 geniş bilgi için bk. İA, V/2, s. 7161037 Histo-rie des Seldjoucides de rAsie-mineure d'apres Ibn-Bibi texte Turc publie d'apres lesmss. de Leide et de Paris, Leide 19021038 Türkiye Tarihî, s. II1039 TY, nr. 11821040 İA, V/2, s. 7171041 Seid Locmani ex Libro Turcico qui Oghuznâme inscribitur excerpta, Helsingfors 1854

Adnan Sadık Erzi), neşreden-lerin girişi, s. 7-12; a.e. (trc. MürselÖztiirk), Ankara 1996, çevirenin girişi, 1, 1-1 l;a.mlf.. Tevâ-rih-İ Âl-l Selçuk Muhtasarı Selcûkınâme: His-toire des Seldjoucldes d'Asiemineure d'apres t'abrege du Seldjouknameh d'Ibn-Bibi texte persan publie d'ares le ms. de Paris (nşr. M.Th. Houtsma}, Leiden 1902, neşredenin girişi, s. V-XVI, 2, 196-197, 221; Storey. Persian Literatüre, l\/2, s. 408-410; Mükrimin Halil Yınanç. Türkiye Tarihi, SelçuklularDeuril, Anadolu'nun Fethi, İstanbul 1944, s. 9-11; Abbas el-Azzâvî, et-Ta'rif'bt'l-mCferrihîn fî 'ahdi'l-Moğûl ue't-Türkmân, Bağdad 1376/1957, s. 86-88; K. Er-dman, İbn Bibi A/s Kunsthistorische Que!!e, İstanbul 1962; M. Cevâd Meşkûr. Ahbâr-t Selâ-cika-i Rûm, Tahran 1350 hş., s. 7-30; Nejat Kaymaz, Pervane Muînü 'd-din Süleyman, Ankara 1970, s. 12-19; Cl.Cahen. Osmanlılardan önce Anadolu'da Türkler (trc. Yıldız Moran], İstanbul 1979, s. 73-74; A. Zekİ\felidîTogan. Tarihte Usul, İstanbul 1981, s. 190;Tuncer Baykara, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara 1985, s. 6; Safa, Edebİyyât, m/l, s. 494-503; 111/2, s. 1213-1217; Gordlevski, Anadolu Selçuklu Deuleti {Uc. Azer Yaran), Ankara 1988, s. 11-15; Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı, Aleviliğin Tarihsel Alt Yapısı, Yahut Anadolu'da Is-lam-Türk Heterodoksisİnin Teşekkülü, İstanbul 1996, s. 4-5; M. Said Polat. Moğol İstilastna Kadar Türkiye Selçuklularında İçtimaî ve İk-tisadî Hayat (doktora tezi, 1997), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Fuad Köprülü, "Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynaklan", TTK Belleten, Vll/27 (1943). s. 388-389; Osman Turan, "Selçuk Devri Vakfiyeleri III. Celaleddin Kara-tay Vakıfları ve Vakfiyeleri", a.e.,XII/45 (1948). s. 87; A. Yakubouski. "İbn Bîbî'nin XIII. Asır Başında Anadolu Türklerinin Sudak, Polovets (Kıpçak) ve Ruslar'a Karşı Yaptıklan Seferin Hikâyesi" (trc İsmail Kaynak), DTCFD,XU/l-2{ 1954). s. 207-226; Herbert W. Duda. "İbn Bîbî'nin Selçuklu Tarihi". ŞM, 11 (1957), s. 1-10; a.mlf.."ibn Bibi", El2 (İng.), 111, 737-738; Adnan Sadık Erzi, "İbn Bîbî", İA, V/2, s. 712-718; Ali Ekber Diyanet, "İbn Bîbî", DMB/, M, 163-164; Tahsin Yazıcı, "Ebn Bibi", Eh., VIII, 8-9. m

İBN BİRİ 1042

İBN BUTLAN

Ebü'l-Hasen el-Muhtâr (el-Yuvânis Johannes] b. el-Hasen b. Abdûn b. Sa'dûn b. Butlan (ö. 458/1066) İlmî tartışmaları ile ünlü Bağdatlı hıristiyan hekim.Bağdat Nestûrîlerfnden olup Batı dünyasında Elluchasem Elimithar adıyla tanınır. Şehrin Kerh bölgesinde yaşayan hıristiyan üstatlardan ilahiyat, felsefe ve tıp okudu; özellikle dönemin ünlü hıristiyan hekimlerinden Ebü'l-Ferec İbnü't-Tay-yib'in en gözde öğrencisi oldu. Tıp öğrendiği hocaları arasında Ebü'l-Hasan Sabit b. İbrahim b. Zehrûn el-Harrânfnin de adı geçmektedir. 440 Ramazanında {Şubat 1049) Bağdat'tan ayrılarak Rahbe, Rusâ-fe, Halep, Antakya, Lazkiye, Yafa yoluyla Kahire'ye gitti. Ancak Halep'ten geçerken şehrin Mirsâdî hanedanına bağlı yöneticisi Muizzüddevle Simâl b. Salih'ten gördüğü yakınlık dolayısıyla bir süre orada kaldı. Muizzüddevle'ye yaptırmayı düşündüğü hastahanenin inşa edilmesi gerektiği yer hususunda tavsiyelerde bulundu; Muizzüddevle de ona yöre hıristiyan-larının ibadet kurallarını düzenleme yetkisi verdi. Ancak İbn Butlân'ın birtakım ek kurallar koyması cemaatin hoşnutsuzluğuna sebep oldu. Bu arada Halepli hekimlerle de münasebet kurdu ve Ebü'l-Hayr b. Şerrâre adlı hıristiyan bir hekimle ilmî tartışmalara girdi. Geniş felsefî birikimiyle geri çekilmek zorunda bıraktığı muhatabı onu itikad bozukluğuyla itham etti.1043

İbn Butlan Cemâziyelâhir441'de (Kasım 1049) Kahire'ye ulaştığında yine kendini şiddetli bir tartışma ortamı içinde buldu. Basit bir ilmî ayrıntı üzerine burada yaşayan ünlü hekim İbn Rıdvan ile girdiği polemik, karşılıklı yazılan risalelerle kısa sürede Bağdat-Mısır hekimleri arasında bir üstünlük kurma savaşına dönüştü. Neticede İbn Rıdvan'ın çağrısı üzerine Mısırlı hekimler İbn Butlân'ı boykot ettiler ve onu gelişinden üç yıl sonra Kahire'den ayrılmak zorunda bıraktılar.1044 İbn Ebû Usaybia, İbn Butlân'ın Mısır'a gidiş sebebinin kendisine ezelî rakip gördüğü İbn Rıdvan ile boy ölçüşmek olduğunu söyler.1045

Mısır'dan ayrılan İbn Butlan, o dönemde bir veba salgınının yaşanmasına rağmen 446 (1054) yazında İstanbul'a gitti; tartışmaya eğilimli karakterinin dürtüsüyle bu defa da Latin ve Rum kiliseleri arasındaki Evharistiya 1046

âyininin farklı uygulamalarıyla ilgili mezhep tartışmalarına katıldı ve İstanbul patriği Michael Cerularius'un isteği üzerine bu konuda bir risale kaleme aldı. İstanbul'da bir yıl İkamet ettikten sonra ülkesine doğru yola çıktı, fakat Dı-maşk'ta kalarak Halep-Antakya arasında çeşitli seyahatler yaptı. Bir ara Meyyâfâ-rikln bölgesinde bulundu ve Diyarbekir Emîri Ebû Nasr Nasrüddevle Ahmed el-Mervânî ite tanışarak kendisine Daıvetü'1-etıbbâ adlı eserini ithaf etti (450/1058). Daha sonra uzunca bir süre Halep'te hekimlik-eczacılık yaptı ve isabetli teşhis ve tedavileriyle bu yörede âdeta efsa-neleşti. Üsâme b. Münkız onun bu yaygın şöhretini uzun uzun anlatır, ayrıca büyük dedesi ve Münkız hanedanının kurucusu Mukalled b. Nasr b. Münkız'ın hizmetinde bulunduğunu

1042 bk. Pîrîzâde, İbrahim1043 İbnü'l-Kıftî.s. 2071044 geniş bilgi için bk. Selmân Katâye, XXIV/1 |1978|, s. 99-1151045 üyünü'l-enbâ', s. 3261046 aşâ-i rabbânî, ek-mek-şarap

kaydeder.1047 456 (1064) yılında Antakya'da-ki bir hastahanenin inşasına katkıda bulunduğu bilinen İbn Butlan 1048 hayatının son zamanlarını bir Antakya manastırında uzlete çekilerek geçirdi ve 8 Şevval 458'de (2 Eylül 1066) öldü.

Eserleri.

1. Takvîmü'ş-şıhha. Hijyen, diyetetik ve ev tıbbı hakkında olup Batı'-da "synopsis", İslâm âleminde "mücedvel" denilen tablolar halinde düzenlenmiştir. Bu yazım tekniğini ilk kullanan kişinin İbn Butlan olduğu sanılmaktadır. Gazzâlî, İhya3 adlı eserinin girişinde Takvîmü'ş-şıh-ha'ya İbn Butlân'ın adını anmadan atıfta bulunarak bu tekniğin pedagojik değerinden bahsetmektedir (I, 4). Eserin Tacuini sanitatis Elluchasem Elimithar medici de Baldath adıyla Latince 1049 ve Schachtafeln der Gesundheit adıyla Michel Herr tarafından yapılan Almanca (Strassburg 1533) tercümeleri yayımlanmıştır. Hosam Elkha-dem kitabın tenkitli neşrini, Fransızca çevirisiyle birlikte Le Taqwim al-Şihha 1050 d'lbn Butlan adıyla neşretmiştir(Louvain 1990). Eserin adı bilinmeyen bir kişi tarafından yapılan Farsça tercümesi de Gulâm Hüseyin Yûsufî tarafından yayımlanmıştır. 1051

2. Da'vetü'l-etıbbâ. Müellif, Meyyâfârikin'in Mervânî yöneticisi Nas-rüddevle'ye ithaf ettiği bu eserinde dönemin tıp anlayışındaki hataları ve uygulamalardaki aksaklıkları tenkit etmekte ve ele aldığı meselelere hekimlik ahlâkı açısından bakmaktadır. Onun bu eleştirileri daha sonra İbn Eserdî adlı bir müellifin yazdığı Şerhu müşkili Dacveti'l-etıb-bâ'da yeniden ele alınmıştır.1052 Martin Leveybu tartışmalarla ilgili bir makale yazmıştır.1053 İlk defa Beşâre ZelzeHnyayımladığı eserin İskenderiye 1901 İyeni neşri, Da'vetü'l-etıbbâ'ı önce Das Ârzteban-kett adıyla Almanca'ya tercüme eden 1054 FelixKlein-Franketarafından İngilizce bir girişle birlikte The Ptıy-sician's Dinner Party adıyla yapılmış (Wiesbaden 1985). Fransızca çevirisi ise Mahmûd Sıdki Bey tarafından Un banquet de medecins başlığı altında yayımlanmıştır (Kahire 1928). 3. Risale fîşira'r-mkikve taklîbi'l-'ubîd (Kahire 1373). Köle satın alımında ve sağlığının korunmasında dikkat edilecek hususlara dairdir. Beş bölümden meydana gelen eserin son bölümü müzikle ilgili konulara ayrılmış ve kadınların bu hususta erkeklerden daha kabiliyetli olduğu fikri işlenmiştir. 4. el-Makölâtü'l-muhtâre fi tedbîri'1-emrâ-zi cârida cale'l-ekşer bi'1-ağziyeti'l-meiûfe ve'1-edviyeti'l-mevcûde yente-ffü bihâ luhbânü'î-edyire ve men becu-de mine'l-medîne. Şehirlerden uzakta yaşayanların ve özellikle manastırlara kapanmış rahiplerin hasta olmaları durumunda başvurabilecekleri tedavi yöntemlerini ele almaktadır 1055 İbn Ebû Usaybia tarafından Künnâşü'1-ed-yire ve'r-ruhbân adıyla zikredilen kitapla 1056 aynı eser olmalıdır. 1057

5. Makale fi'1-iHiraz raâ men köle inne'İ-ferfı eharru mine'l-ferrûc. Müellifin Mısır'a yeni gittiğinde İbn Rıdvan ile giriştiği tartışmaların ilk merhalesinde yazılmıştır. İbn Butlan, aldığı cevaptan sonra aynı yıl Makale ilâ cAlî b. Rıdvan adıyla ikinci bir risale daha kaleme almış ve bu iki makale, cevaplarıyla birlikte Joseph Schacht ve Max Meyerhof tarafından İngilizce'ye tercüme edilerek yayımlanmıştır.1058 İbn Butlân'ın Kahire'yi terkettikten sonra yazdığı Vak-'atü'I-etıbbâ adındaki son cevabı ise günümüze ulaşmamıştır. 6. Makale ü'1-kurbâni'l-mukaddes. Ev-haristiya âyini ve mayasız ekmek hakkında İstanbul patriğinin isteği üzerine 446 (1054) yılında yazdığı bir eser olup G. Graf tarafından Oriens Christianus dergisinde tanıtılmıştır. 1059

7. İbn Butlan, Büveyhîler devri devlet adamlarından Hilâl b. Muhassin es-Sâbînin isteği üzerine Bağdat-Kahire seyahatinin izlenimlerini yazmış, bu zatın oğlu olan Muhammed de bu eseri Kitâ-bü'r-Rebf adlı çalışmasına almıştır. İb-nü'1-Kıftî'nin anılan kitaptan bu seyahatname hakkında fikir verecek kadar uzun alıntılarda bulunduğu görülür.1060 Halep. Antakya, Laz-kiye ve diğer şehirler hakkında değerli izlenimler ihtiva eden bu alıntılar Guy le Strange tarafından İngilizce'ye.1061 İngilizce'den de R. Röhrichttarafından Almanca'ya 1062 tercüme 1047 el-htibâr, s. 237-2391048 'üyünü'i-en-bâ\ s. 3281049 Ar-gentorati 1531, 15331050 Tacuini Sanitatis1051 Tahran S 366 hş./!9871052 Brockel-mann, GALSuppL, 1,8851053 Some Eleventh-Century Medical Ques-tions Posed by ibn Butlan and Later An-swered by ibn Ithirdi", Bulletin ofthe His-tory ofMedicine, XXXIX (Baltimore 1965|, s. 495-5071054 Stuttgart 19841055 DMBİ, III, 1201056 Uyûnü 'l-enbâ', s. 3281057 Brockelmanrı,GA/-Supp/., 1,8851058 The Medico- Philosophical Controuersy Be-tween ibn Butlan ofBaghdad and ibn Rıd-uan of Cairo, Kahire 19371059 XXXV |I938İ, s. 46-70, 175-1911060 İhbârü'l-\ilema\s. 193-1951061 Palesüne undertheMuslims, London 1890. s. 370-3751062 Geschichte des ersten Krcuzzuges, Insbruck 1901. s. 242-246

edilmiştir.1063

İbn Ebû Usaybia, îbn Butlân'ın başka eserlerini de zikretmektedir. İbn Butlân'a nisbet edilen cUmdetü't-tabîb iî ma'rifeti'n-nebât li-külli îebîb adlı eserin ise ona ait olmadığı anlaşılmıştır.

Bibliyografya :

Gazzâlî, İhya1 (Beyrut), I, 4; Osâme b. Münkız, et-l'tibâr{nşr. Philip K. Hitti). Princeton 1930, s. 237-240; İbnü'l-Kıftî. Üıbârü't-'ulemâ', s. 192-208; İbn Ebû Usaybia, cüyûnü't-enbâ\ s. 325-328; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, IX, 234-235; Brockelmann, GAL, 1,636; SuppL, I, 885; I. Krachkovsky, Târihu'l-edebi'l-coğrâfiyyi'l-cAra-bî (trc. Selâhaddın Osman Hâşim), Moskova 1957, I, 261-262; Nâme-i Dânişuerân-t Nasırı, Kum 1959, II, 279-300; Ullmann. Die Medizin, s. 224-225; Sarton, Introduction, I, 730-731; Kemâl es-Sâmerrâî. Muhtaşaru târihi't-ttbbt'l-ıArabî, Beyrut 1404/1984, |, 569-577; Selmân Katâye. "el-Hilaf beyne tabîbeyni'Arabiyyeyn el-Mubtârb. Butlan vecAlîb. Rıdvan", MMMA (Kahire). XXIV/1 (1978), s. 99-115; Hüseyin Saîd Küûr, "Şarjşiyyetün müte'addidetü'1-vücûh: et-Tabîb İbn Butlan", Hauliyyât: fer'i't-edebi'l-'Arabiyye, III, Beyrut 1985, s. 299-307; H. D. Isaacs, "The Physicians Dinner Party By ibn Butlan", JRAS (1987), s. 117-118; J. Schacht. "ibn Butlan", El2 {İng.), III, 740-742; Muhammed Âsaf Fikret, "İbn Butlan", DMBİ, III, 119-120; Roger Arnaldez, "ibn Butlan", Encyclopae-dia ofthe History of Science, Technology and Medicine in tfon-Western Ctıttures, Dordrecht 1997, s. 417-418; S. Maqbul Ahmad. "Coğrafya", DlA. VIII, 56.

İBN BÜCEYR 1064

İBN BÜLBÜL 1065

İBN BÜRD el-ASGAR

Ebû Hafs Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Bürd el-Asgar (ö. 445/1054) Endülüslü şair, kâtip ve vezir.395 (1005) yılı civarında Kurtuba'da (Corcioba) doğdu. Hayatının ilk dönemlerini, Dîvân-ı İnşâ reisi ve vezir olan dedesi İbn Bürd el-Ekber'in yanında geçirdi.Edebiyat, sanat ve yazı üslûbu konularında ilk dersleri ondan aldı. Siyasî huzursuzluklar yüzünden Kurtuba sarayındaki görevini bırakmak zorunda kalan dedesiyle birlikte Sarakusta'ya (Saragossa) göç etti (416/1025). İki yıl sonra dedesi ölünce Sa-rakusta'dan ayrılıp Dâniye'ye (Denia) gitti. Burada Dâniye ve Doğu Cezayir Emîri Mü-câhid el-Âmirî'nin emrine girdi. 426'da (1035) ailesiyle birlikte Kurtuba'ya dönen İbn Bürd, Vezir İbn Şüheyd el-Eşcaî'nİn hizmetine girdi. Vezir Ebü'l-Velîd İbn Zey-dûn'la da bu sırada tanıştı. İbn Zeydûn, zamanından şikâyet ettiği meşhur kasidesini o sıralarda tutuklu bulunduğu Kurtuba zindanından İbn Bürd'e göndermiş olmalıdır. İbn Bürd, Kurtuba'dan ayrıldıktan sonra gittiği Meriye'de (Almeria) Mu'-tasım b. Sumâdıh et-Tücîbfnin veziri oldu. Bu görevini vefatına kadar sürdürdü.Dedesiyle aynı ismi taşıdığından kendisine İbn Bürd el-Asgar denmesine rağmen bazı edebiyat tarihçileri bu hususta yanılgıya düşmüşlerdir. Meselâ Fransız Henri Peres dedesinin yazdığı hilâfet ahid-nâmesini ona nisbet etmiştir.1066 A. R. Nykl, Hispano-Arabic Poetry (Baltimore 1946) adlı eserinde ikisini aynı kişi kabul ederek bir başlık altında ele almıştır. İbn Abbâd tarafından düzenlenen, dedesinin adının karıştığı bir komplonun onun biyografisinde zikredilmesi de 1067 ikisinin birbirine karıştırılmasından kaynaklanan bir yanlışlıktır.

Eserleri.

Edebî alanda döneminin tanınmış bir otoritesi ve şairi olarak kabul edilen İbn Bürd el-Asgar'ın eserlerinin çoğu günümüze kadar gelmemiştir. Ona ait bazı şiir parçaları İbn Bessâm'ın ez-Zârîre'si başta olmak üzere bazı edebiyat ve biyografi kitaplarında yer almaktadır. Hakkında bilgi bulunan eserleri ise şunlardır: 1. es-Seyf ve'I-kalem ve'1-müfâ-hore beynehümâ.1068 Mücâhid el-Âmirî"ye takdim edilen bu risalede kılıçla kalem arasında geçen bir münazara anlatılmıştır. Emîre bir methiye ile biten risalenin bu konuda yazılan ilk eser olduğu kaydedilmektedir.1069 Fernando de la Granja, İbn Bürd'ün bu risâlesiyle güle dair bir risalesini kısmen tercümelerini de vererek tanıtmış, İbn Bürd'ün hayatı ve Risâletü's-seyf ve'l-kalem'in Arap edebiyatı ve diğer edebiyatlara etkisi üzerinde de durmuştur. 1070

1063 EP [İng.j, I1I/2, s. 7411064 bk. Büceyrî1065 bk. ismail b. bülbül1066 bk. bibi1067 El2 [İng.], MI, 7401068 Risâletü's-seyf oe'l-kalem1069 Abdülvehhâb b. Mansûr, III, 93-941070 bk. bibi

2. Sırrü'1-edeb ve sebkü'z-zeheb. İbn Bürd. Meriye Emîri Ma'n b. Sumâ-dıh'a takdim etmek için yazdığı bu ese-rinde edebî sanatlar ve inşâ kuralları ile dostluk, vefa, güven, şükür, hamd, kitap, kalem tasvirleri gibi çeşitli konuları sanatlı nesirle anlatmıştır.1071 Eserin, İbn Hazm'ınei ve's-siyer'i tarzında bir risale olduğu kaydedilmektedir. 3. er-Risâletü'l-bedâ fî tafzîli ühebi'ş-şâ 'alâ mâ yüftereş mine'1-vitâ3. İbn Bürd'ün, tevazu ve sıcaklık sembolü olarak gördüğü koyun postunun diğer yaygılara üstünlüğünü anlattığı edebî bir eserdir. 1072

4. Risale fi'n-nahle. Arapça hurma isimlerinden, çeşitlerinden, hurmayla ilgili atasözü ve şiirlerden söz eden eser diyalog ağırlıklı edebî bir nesirle kaleme alınmıştır.1073

Ünlü şair İbnü'r-Rûmî'nin nergisi güle tercih ettiği ve bu iki çiçeği diyalog halinde konuşturduğu risalesine reddiye şeklinde nazîre yazan ilkedîbin İbn Bürd el-Asgar olduğu kaydedilmektedir.1074 Yâküt el-Ha-mevî ve daha sonraki bazı müellifler tefsire ûa\x et-Taişîl ve et-Tahşîi adlı iki eseri İbn Bürd el-Asgar'a isnad etmişlerdir.1075 Ancak bunların Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Mehdevî'ye ait olduğu ve biyografilerinin ardarda gelmesi sebebiyle Yâküt tarafından karıştırıldığı ileri sürülmüştür.1076

Bibliyografya :

Feth b. Hâkân el-Kaysî, Matma/ıu7-en/"üs ve mesrahu'Ute'ennüs fî mülehi ehli'l-Endelüs (nşr. M. A!i Şevâbike). Beyrut 1983, s. 207-209; İbn Bessâm eş-Şenterînî, ez-Zahlre fimehâsi-ni ehli7-Ceztre(nşr. İhsan Abbasi. Beyrut 1975, I, 486-535; Yâküt. Muıcemü'l-üdebâ\\, 41-44; İbn Saîd el-Mağribî, Râyâtü'l-müberrizîn ue ğâyâtü'l-mümeyyizîn (nşr. Nu'mân Abdül-müteâ! el-Kâdf), Kahire 1973, s. 70-71; a.mlf.. el-Muğrib, s. 86-92; Dâvûdî. Tabakatü'l-mü-fessirln, I, 67; Keşfü'z-zunûn, !, 1758; Brockel-mann, GAL SuppL, II, 910; H. Peres, La poesie Andalouse en Arabe classique au XI"" siecle, Paris 1953, s. 94, 184, 225, 229, 298-299,410, 419; a.e.: eş-Şi'rü'l-Endelüst (trc. Tâhir Ahmed Mekkî), Kahire 1988, s. 167; Ziriklî. el-Aclâm, 1, 213; Kehhâle. Mu'cemü'l-rnü'eüifin, [], 65; ÖmerFerruh. Târihti'l-edeb, IV, 510-514; Abdülvehhâb b. Mansûr, A'lâmü'l-Mağribi'l-'Ara-bl, Rabat 1403/1983, III, 92-98; Nüveyhiz, Mu'-cemü'l-müfessirln. I, 63; Fernando de la Gran-ja, "Dos Epistolas de Ahmad ibn Burd al-Asgar", al-Andaius, sy. 25, Madrid 1960, s. 383-418; H. Mones, "ibn Bürd", ö?(İng.}, III, 740; "İbn Bürd-i Asgar", DMBİ, III, 98-99.

İBN CÂBİR

Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Alî b. Câbir el-Hewârî el-Endelüsî el-Mâlikî (ö. 780/1378)Hz. Peygamber'İn methine dair el-HulIetü 's-siyerâJ adlı manzumesiyle tanınan Endülüslü şair.698'de (1299) Meriye'de (Almeria) doğdu. Burada Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ebü'l-Ayş'tan (Yaîş) Kur'ân-ı Kerîm ve nahiv, Ebû Abdullah Muhammed ez-Zevâvî'den hadis, Ebû Abdullah Muhammed b. Saîd er-Rundî"den Mâli-kî fıkhı okudu. 738'de (1338) hacca gitmek üzere Endülüs'ten ayrıldı. Yolda hayatının sonuna kadar dost ve arkadaş olarak yaşayacağı âlim, şair ve edip Ebû Ca'fer er-Ruaynî ile tanıştı. Gittikleri her şehirde aynı hocalardan ders alan İbn Câbir ile Ruaynî, "a'mâ ve basîr" adıyla anılan bir ikili oluşturdular. Ruaynî, şai rin şiirlerini kendisinden dinleyerek rivayet ettiği gibi el-Hulletü 's-siyerâ3 adlı ünlü bedîiyyesini de şerhetti. İbn Câbir, Mısır'da bir süre kalarak Ebû Hayyân el-Endelüsfden dil ve edebiyat dersleri aldı. Hac dönüşü (741/1340) Dımaşk'a gitti. Burada Yûsuf b. Abdurrahman el-Miz-zî, İbn Kâmyâr ve Muhammed b. İbrahim el-Cezerî'den hadis 1077 Ba'lebek'te Fâtıma bint Mûsâ b. Muhammed ei-Yûnînî'den kıraate dair eş-Şâtıbiyye adlı eseri okudu. Hocası Mizzfnin vefatından sonra 743 (1342) yılında Halep'e geçti ve orada ders vermeye başladı. Gerek öğretim hayatındaki başarısı, gerekse güçlü şiirleri çağdaşı bazı âlim ve ediplerin ilgisini çekti. İbn Fazlullah el-Ömerî, İbn Câbir'le görüşmek istediği halde bir türlü kısmet olmadığını söyler 1078 Safedî ise Halep'te görüşüp şiirlerini dinlediği İbn Câbir'in güçlü bir şair olduğunu, daha sonra kendisiyle mektuplaştığını bildirir.1079

İbn Câbir, daha sonra Halep'ten ayrılarak Sümeysât (Samsat) yakınındaki el-BÎ-re'ye (Birecik) yerleşti ve ömrünün sonuna kadar burada kaldı. Artukoğulları sul-tanlanyla ilişki kurdu, onlara kasideler yazdı, kendilerinden büyük maddî destek gördü. 780'de (1378) el-Bîre'de vefat etti.Gayetü'n-nihâye fî tabakati'l-kurrâ adlı eserin müellifi İbnü'l-Cezerî ile Sıbt İbnü'l-Acemî lakabı ile tanınan Burhâned-din el-Halebî gibi ilim adamları onun öğrencileri arasında yer alır.

1071 İbn Bessâm, I, 487-5051072 İbn Bessâm. I, 531-5351073 a.g.e., i,528-5311074 Peres, eş-Şfrû'l-Endeiüsl, s. 1671075 Muccemû7-üdebâı,v, 411076 Abdülvehhâb b. Mansûr, III, 951077 İbn Hacer, 111, 3401078 Mesâitk, XI, 504; Süyû-tî, I, 341079 el-Vâfî, II, 157-158

Eserleri.

Şiiri ilmî konuların anlatımında bir vasıta olarak da kullanan ve bu tarzda birçok didaktik manzumesi bulunan İbn Câbir'in hemen tamamı manzum olan eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. el-Hul-letü's-siyerâ3 fî medhi hayri'1-verâ. Hz. Peygamber için yazılmış, edebî sanatlarla örülü eser "bedîiyye" türü kasidelerin ilklerinden olup Bedfiyyetü'l-'um-yân ve el-Bedfî'yye fî medhi hayii'l-beriyye adlarıyla da anılır. 177 beyitten ibaret olan kasidede şair elli bir bedîî sanat kullanmıştır. Şair tarafından şer-hedilen kaside Abdullah Muhlis (Kahire 1348) ve Ali Ebû Zeyd (Beyrut 1405/1985) tarafından neşredilmiştir. Arkadaşı Ebû Ca'fer er-Ruaynfnin Tırâzü'l-hulle ve şi-tâ'ü'l-ğulle adıyla kaleme aldığı şerhi Re-câ es-Seyyid el-Cevherîyayımlamıştır (İskenderiye 1410/1990). Bu şerhi Muhammed b. İbrahim el-Biştekî el-Hüntekâ adıyla ihtisar etmiştir. 2. Kaşîde İî es-mâ'i süveri'l'KurJân. Kâdî İyâz'ın sûrelerin isimlerinden tevriye yoluyla söz ettiği uzun bir hutbesinden esinlenilerek nazmedilmiş olan kasidede asıl konu Hz. Peygamber ve aşere-i mübeşşerenin methidir. Makkarî altmış beş beyitiik kasidenin tamamını nakletmiştir 1080 Birçok şairin nazîreler yazdığı bu kaside N. Ali -M. Sîret tarafından Kasîde-İ Bedîiyye adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir. 1081

3. Kaşîde fîmedhi'n-nebî. Ahmed b. Abdülmün'im ed-Demen-hûrî'nin (ö. 1192/1778) Sebîlü'r-reşâd ilâ nefH'1-Hbâd adlı eserinin Kahire 1305 sonunda yayımlanmıştır. 4. Hilyetü'î-îa-şîh fînazmİ mâ fi'İ-Faşîh. Sa'leb'in lugata dair el-Faşîh adlı eserinin manzum hali olan eser 747 (1346) yılında el-Bîre'de tamamlanmış olup 1680 beyit ihtiva eder. 5. el-Minha fi'htişâ-ri'1-Mülha. Harîrî'nin gramere dairMüi-hatü'î-i'râb adlı manzum eserinin yine manzum olarak ihtisarı olup Minhatü'l-frâb ve sinhatü'1-âdâb adıyla da anılır.1082 İbn Câbir daha sonra bu manzumesini şerhetrniştir. 1083

6. Vesîletü'1-âbık fî esmâ'i'ş-şahâbe ve't-tabiîn alâ mâ zekere-hû Ebû Nu'aym. Ebû Nuaym el-İsfa-hânî'nin Hilyetü'l-evliyâ ve tabaka-tü'1-aşüyâ adlı eserinde zikredilen sahabe ve tabiîn isimlerinin manzum hale getirilmiş şeklidir. Bu sebeple eser Nazmü ricali Hilyeü'î-evîiya' adıyla da anılır.7. Nefâ'isü'l-mülah ve 'arâ'isü'1-mi-dah.1084 Hz. Peygamber ve Ehl-i beyt'ine dair kasidelerden oluşur.8. 'Umdetü'l-mütelafhz fî nazmi Kifâ-yeti'I-mütehaffız. İbrahim b. İsmail İb-nü'l-Ecdâbî'ninKi/âyefü7-müte/ıa//iz ve nihâyetü'l-mütelaffız adlı lügatinin manzum halidir. İbn Câbir'den başka iki âlim daha Ebû Abdullah Şehâbeddin Muhammed b. Ahmed el-Huveyyî (ö. 693/ 1294) ve Ebü'1-Fidâ İmâdüddin ismail b. Muhammed el-Ba'lî (ö. 764/1363) bu eseri nazma çevirdikleri için bazan İbn Câbir'le karıştırılmaktadır. 1085

9. Kaşîde mîmiyye fi'z-zâ ve'd-dâd. Ebû Ca'fer er-Ruaynî tarafından şerhedifmiştir. 10. Gâyetü'l-merâm fî teşlîşi'l-kelâm. Bir harfinin harekesinin değişmesiyle üç türlü okunan ve buna göre farklı anlamlara gelen kelimelere dair 272 beyitlik bir kasidedir. 11. Ihhfe-tü'1-akrân fîmâ kurfe bi't-teştîş min hurûfi'l-Kur'ân. el-Bîre'de 745'te (1344) nazmedilen kıraate dair bir kasidedir. 12. er-Ravzü'1-memtûr fî nazmi'1-makşûr.1086 296 beyitlik bu kaside muhtemelen Kaşîde fîmedhi'n-nebî İle aynı eserdir. 13. Şeiâşü kaşâ'İd. Hz. Peygamber'in methine dair olan bu üç kaside olup şiir hakkında teknik açıklamalar da ihtiva eder.Bunların dışında şu eserler de İbn Câ-bir'e aittir: Kitâbü'1-Ğayn fîmedhi seyyidi'l-kevneyn, Kaşîde fî medhi'î-Me-dîne 1087 Risale fi'ssîre ve mevlidi'n-nebî, el-Mak-şadü'ş-şâlih fî medtti'l-Meliki'ş-Şâlih, Manzume fi'n-nahv, el-Kelâm alâ uşû-li'l-'ilm bi'î-menâm, Şarihatü'1-hak 1088 Şerhu Eîfiy-yeti İbn Mâlik 1089Şerhu Eîfiyyeti İbn Mu'tî.1090

el-MFyâr fî nakdi'l-eşcâr adlı eser, Abdullah Muhammed Süleyman Hindâvî neşrinde (Kahire 1408/1987) Ebû Abdullah Cemâleddin Muhammed b. Ahmed el-Endelüsî'ye ait olarak gösterilmiştir. Muhammed Zağlûl Sellâm ile M. Rıdvan ed-Dâye'nin anılan eseri İbn Câbir'e nis-betleri isim benzerliğinden kaynaklanmış bir iltibas olmalıdır.

Bibliyografya :

1080 Nefhu't-üb, VII, 324-3361081 Nûreddin Ali - Mustafa Sîret, I, 10-24; ll-III, 16-321082 Paris Bibüotheque Nationale Ktp., nr. 329/51083 Brockelmann, GAL, II, 151084 Dîvânü'l-Heuuâri1085 M. Sıddîk Hasan Han, s. 482-483; Ahmed eş-Şerkâvî İkbal, s. 154, 1591086 el-Makşûr ue'l-memdûd1087 on sekiz beyitlik birkasidedir1088 divanından alınmış bir şiirdir1089 756rda 11355 Mekke'de yazılmıştır1090 eserlerinin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, 1,445; II, 14-15; SuppL, I, 182, 541,617; 11,6

İbn Câbir, el-hlulletü's-siyerâ* fi medhi h.ay-ri't-uerâ' (nşr. Ali Ebû Zeyd). Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 9-22; İbn Fazlullah el-Öme-rî. Mesâtik,X\, 504; Safedî, el-Vâft.\l, 157-158; a.mlf.. Nektü'l-himyân (nşr. Ahmed Zekî Bek), Kahire 1329/1911, s. 244-246; İbnü/I-Hatib. el-İhâta, II, 330-331; Ebû Ca'fer el-Ruaynî, TırBzü '<-hülle ve şifâ'û'l-ğutle {nşr Recâes-Seyyidel-Cev-herî). İskenderiye 1410/1990, neşredenin girişi, s. 45-48; İbnü'l-Cezerî, öâyetü'n-nihâye, II, 60; İbn Hicce, Hizanetü't-edeb, Kahire 1304, s. 12; İbn Hacer. ed-Dürerü'l-kâmine, III, 339-340; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü'z-zâhire, XI, 192; Süyûtî, Buğyetü't-uu'ât, I, 34-35;Taşköprizâde, Miftâhu's-sa'âde, I, 195; Makkari, Nefhu'Hîb,II, 664-675,680-690; VII, 306-336; Keşfü'z-zunûn. I, 152, 155,234,688:11, 1171, 1273-1274; İb-nü'i-İmâd, Şezerât (Arnaût), VIII, 462; Nureddin Ali - Mustafa Siret, Ceuâhirü'z-zeuâhir, İstanbul 1310,1, 10-24; H-lll, 16-32; HediyyetüV'arifin,II, 170;Serkîs. Mu'cem.l, 60-61; Brockelmann, GAİ., I, 445; II, 14-15; Suppl.,1 182, 541,617; II, 6; C. Zeydân, Âdâb(Dayf). III, 134; Ömer Fer-ruh. Târihu'l-edeb,V\, 530-537;Ziriklî. el-AHâm (Fethullah). V, 328; M. Sıddîk Hasan Han, el-Bül-ğafîuşûti'l-luğa(nşr. NezîrM. Mektebî), Beyrut 1408/1988, s. 482-483; Ahmed eş-Şerkâvi İkbâl. Mu'cemû'l-me'âcim, Beyrut 1993, s. 154-155, 159; Zehrâ-yı Hüsrevî,"İbn Câbir", DMBl,III, 197-199

İBN CÂMİ

Ebü'l-Kâsım İsmâîl b. Cami' b. Abdillâh (ö. 192/808)Abbasîler döneminin en tanınmış musikişinas ve mugannilerinden.Mekke'de doğdu. Kureyş kabilesinin Sehm koluna mensup olup büyük dedesi Muttalib b. Ebû Vedâa Mekke'nin fethi sırasında İslâmiyet'i kabul etmişti. İbn Cami' henüz küçük yaşta iken babası ölünce annesi, Sİyyât diye tanınan devrin ünlü musikişinas ve mugannisi Abdullah b. Vehhâb ile evlendi. İlk mûsiki derslerini, Siyyât ile devrin önemli mûsiki ekollerinden "Eski Hicaz mektebi"nin temsilcisi Yahya el-Mekkî'den aldı. Meşhur musiki-şinaslardan İbrahim el-Mevsılî ve Füleyh b. Ebü'1-Avrâ ders arkadaşlanndandır. İbn Cami' Kur'an'ı ezberledikten sonra dinî ilimlerde kendini yetiştirerek özellikle fıkıh ve hadiste söz sahibi oldu. Abbasî Halifesi Mehdî-Billâh zamanında (775-785) Siyyât ile birlikte Bağdat'a gitti. Halifeden büyük ilgi görerek kısa zamanda saray mugannileri arasında yer aldı. Bu devre onun hayatında bir dönüm noktası olmuş, önceleri dindarlığı ve takvası ile tanınırken Bağdat'ta bütün vaktini içki ve eğlence meclislerinde geçirmeye başlamış, kumara alışmıştır. İzinsiz olarak veliaht Mûsâ el-Hâdî'nin meclislerine katıldığı için Halife Mehdi onu saraydan uzaklaştırdı. Bunun üzerine İbn Cami' Mekke'ye dönmek zorunda kaldıysa da Mehdî'nin ölümünden sonra oğlu Mûsâ el-Hâdf nin kısa hilâfeti sırasında (785-786) eski görevine döndü. Halifeden aldığı büyük caizelerle yeterli miktarda servete sahip olunca sade hayat yaşamak üzere Mekke'ye gitti. Fakat cömertliği sebebiyle elindeki serveti tüketince Hârûnürreşîd'in hilâfeti döneminde (786-809) yeniden Bağdat'a giderek saraydaki görevine başladı. İbrahim el-Mevsılî, Muhârik, Zelzel. Amr el-Gazzâl, Allûye gibi musikişinasların yer aldığı bu saray topluluğunda İbn Cami' ile İbrahim el-Mevsılî arasında ortaya çıkan rekabet devrin mûsiki hayatına bir canlılık kazandırmıştır. Bu rekabet, sarayın diğer musikişinaslarının da katılması ile iki karşı grubun meydana gelmesine sebep oldu. O dönemde oğlu İshak el-Mevsılî, Zelzel ve Muhammed er-Ref gibi mû-sikişinaslarca desteklenen İbrahim el-Mevsılî klasik ekolü; başta Muhârik. Akld ve öğrencisi Denânîr olmak üzere birçok musikişinasın desteklediği İbn Cami" ise romantik ekolü temsil ediyordu. Mugan-nî ve bestekâr îbrâhim b. Mehdî de İbn Câmi'i desteklemiştir. İbn Kesîr, İbn Câ-mi'in 192 {808) yılında vefat ettiğini kaydeder.1091

Mûsikişinaslığı yanında aynı zamanda bir İslâm hukukçusu kabul edilen İbn Câ-mi'in hayatının bir döneminde, cuma günleri mescidde sabah namazını kıldıktan sonra cuma namazı vaktine kadar Kur'an'ı hatmettiği ve halkın hatim bitmeden cuma namazını kılmayıp onu dinlediği rivayet edilir. Ayrıca bazı kaynaklar, İbn Câ-mi'in Bağdat'ta Kadı Ebû Yûsuf ile sohbet ettiğinden söz etmektedir. Buna göre İbn Câmi'e birtakım sorular soran Ebû Yûsuf ondan beklemediği şekilde cevaplar alarak bilgisine hayran kalmıştır. Ancak ertesi gün yine bir araya geldiklerinde bazı kimseler kendisine konuştuğu kişinin muganni İbn Cami' olduğunu söyleyince Ebû Yûsuf ona karşı tavrını değiştirir. Bunu farkeden İbn Cami', duygularını şiirle ifade etmenin bir sakıncası olup olmadığını Ebû Yûsuf'a sorar. Ebû Yûsuf da şiir okumanın günah sayılmadığını belirtir. Bunun üzerine İbn Cami" bir beyit okur ve kalbe daha kolay ulaşması ve kulağa hoş gelmesi için şiiri sesiyle süsleyip güzelleş-tirdiğini söyler.el-'İkdü'l'ferid'de İbrahim el-Mevsı-lî'nin mûsiki bilgisiyle tanındığı, İbn Câmi'in ise nağme ve ses yönünden dönemin en önde gelen sanatkârlarından olduğu belirtilmektedir. Hârûnürreşîd, neyzen Barsûmâ'dan İbrahim el-Mevsılîve İbn Cami' arasında bir mukayese yapmasını istemiş, Barsûmâ da İbrahim'i içerisinde her türlü meyve ve kokuların bulunduğu bir bahçeye ve İbn Câmi'i de bal kâsesine benzetmiştir.İbn Câmİ", Hârûnürreşîd'in isteği üzerine İbrahim el-MevsıIÎ ve Füleyh b. Ebü'l-Avrâ ile birlikte el-Mfetü'ş-şavti'1-muh-târe adıyla 100 şarkı sözünü toplayan bir antoloji kaleme almış, ancak İsfahânî*nin Kitâbü'l-Eğânî'sinöe bazı güftelerine yer verdiği bu eser günümüze ulaşmamıştır.

Bibliyografya :

1091 et-Bidâye, X, 208

Câhiz, Kitâbû't-Tâc, Kahire 1914, s. 36; İbn Abdürabbih, ei-Ukdü'l-fertd, Kahire 1968,VI, 9-10, 37; Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, el-Eğanî, Kahire, ts., VI, 226, 289-340; Nüveyrî. Nihayetü'l-ereb, IV, 306-308; İbn Kesir. et-Bidâye, X, 207-208; Sâmî Hafız, Târîhu '1-mû.stkâ, Dımaşk, ts., s. 70; J. Rovanet. Mûslka'l-'Arabiyye (trc. İ. Şelfûnl, Dımaşk 1927, s. 102-103; H. G. Farmer, A His-tory ofArabian Music, London 1929, s. 115-116; a.mlf., Târîhu'l-mûslka't-'Arabiyye{trc. Hüseyin Nassâr|. Kahire 1956, s. 111,122,173, 185; a.mlf., Meşâdİrü'l-mûsîka'l-'Arabiyye{iTc. Hüseyin Nassâr), Kahire 1957, s. 22;Nesîbel-İhtiyâr. el-Fennü'l-ğınâ ıinde'l-cArab, Dımaşk 1955,s. 111-113; Mecdî Ukaylî, es-Simâ'inde'l-'Arab, Dımaşk 1966, s. 227, 230;Selîmel-Hu]v. el-Müstka'ş-Şarkıyye, Beyrut 1974, s. 182; Hüseyin Ali Mahfuz, Kâmûsü'l-mûsîka'l-cArabiy-ye, Bagdad 1977, s. 423;Sâiih el-Mehdî, el-Mû-sîka'i-'Arabiyye,Tunus 1979, s. 48-49; Zİriklî, e/-Ac/âm(Fethullah], I, 311; Ahmed el-Cündî. Min Târîhi'lğtnâ 'inde't-'Arab, Dımaşk 1988, s. 96-99, 101-102; Sâdık Seccâdî, "İbn Câmİc", DMBl, III, 200-201; A. Shiloah. "ibn Djâmic\ EP (İng.1,111, 749.

İBN CEBİROL

Ebû Eyyûb Süleyman b. Yahya (ö. 450/1058) İspanya'da yaşayan yahudi filozof ve şair.411 (1020-21) yılında İspanya'nın Mâleka (Malağa) şehrinde doğdu. Yahudi literatüründe Şelomoh ben Yehudâh, Batı literatüründe Solomon ben Judah, Salomon İbn Gabirol olarak tanınmakta, Latince yazılarda Avicebron, Avengebirol, Avengeb-rol, Avencebrol ve Avicebrol şeklinde geçmektedir. Hayatına dair bilgilerin temel kaynağı kendi şiirleridir; yine hayatıyla ilgili bazı ayrıntılar Ortaçağ müslü-man düşünürlerinden Sâid el-Endelüsî ile yahudi filozof Moses İbn Ezra'nın çalışmalarında mevcuttur. Öte yandan Solomon Munk Melanges de philosophie juîve et arabe adil eserinde, o güne kadar İbn Cebirol'ü müslüman veya hıristiyan gösteren Avrupalı ilim adamlarının yanlışlığını ortaya çıkararak onun hakkında bilinmeyen pek çok konuyu aydınlatmıştır.İbn Cebİrol, Sarakusta'da (Saragossa) iyi bir öğrenim gördü. Önce babasını, ardından annesini kaybetti (1045) ve onlar için çok sayıda mersiye yazdı. Çocukluğunda sık sık hastalanmış, zayıf bünyesinden, kısa boyundan ve çirkinliğinden daima şikâyetçi olmuştur. Kendini fiziksel olarak çirkin bulması onun yazılarını ve hayatını önemli ölçüde etkilemiştir. Hayatının büyük bir kısmının bunalımlarla geçtiği anlaşılmaktadır. İbn Cebirol on altı yaşında manzumeler kaleme aldı, Sa-rakusta Hükümdarı II. Münzir'in sarayında yüksek dereceli bir görevli olan yahudi Jekuthiel (Yeqüti'el) b. İshak b. Hasan'm himayesine mazhar oldu. Onu metheden çok sayıda şiir ve üç mersiye yazdığı bilinmektedir. İbn Cebirol on yedi yaşına girdiğinde kendisini himaye eden bu kişinin ölümüyle sosyal durumu sarsıldı, malî durumu da iyice bozuldu.1045 yılından sonra Sarakusta'yı ter-keden İbn Cebirol'ün bu tarihten sonraki hayatı hakkında çok az şey bilinmekte, Gırnatamda (Granada) yaşadığı ve Gırnata sarayında 1027-10S6 yıllarında vezir olan Samuel ha-Nagid'in himayesinde bulunduğu sanılmaktadır. Fakat İbn Cebirol'ün adı geçen vezirin şiirlerini tenkit etmesi aralarının açılmasına sebep oldu, 1048 ve 1049yıllarınıNissim b. Jacob b. Şahin adındaki bir şahsın himayesinde geçirdi. Belensiye (Valencia) şehrinde ölen İbn Cebirol'ün ölüm tarihiyle ilgili çeşitli rivayetler vardır. Joseph ben Zaddik ve Josef Sambari, yahudi takvimiyle4830'da (milâdî 1070) öldüğünü naklederler. İbn Ezra onun otuz yaşını biraz geçmiş olarak, Abraham b. David ise elli yaşında öldüğünü söylemektedir. Bu hususta en doğru bilgiyi çağdaşı olan Sâid el-Endelüsî vermektedir. Buna göre İbn Cebirol 4S0 (1058) tarihinde ölmüştür.İbn Cebirol, temel felsefî görüşlerini Yenbûcu'î-hayât (MekorHayyim) adlı eserinde ortaya koymuştur. Onun felsefî görüşleri büyük ölçüde Yeni Eflâtunculuğa dayanır. Genel hatları ile felsefesinin fazla orijinalitesi olmamakla birlikte Yeni Eflâtunculuğu yorumlayışı dikkate alındığında kendine has bir kurgusunun bu-lunduğu söylenebilir. Diğer Yeni Eflâtun-cu yahudi filozoflarından farklı olarak sistemini kurmakla yetinmez, ayrıca sisteminin temellerini güçlendirmek ve diyalektik bir mantık vasıtasıyla öncüllerini doğrulamak için büyük çaba sarfeder. Felsefesi büyük oranda madde ve suret kavramlarının analizine dayanır. Her ne kadar bu kavramlar ondan önceki filozof-larca araştırılmışsa da bunları küllî madde ve küllî suretle ilişkilendiriş biçimi açısından kendisinden öncekilerden ayrılır.1092

Bütün felsefesini Tann'ya yönelmeye kılavuz olarak kurduğunu söyleyen İbn Cebirol'ün ilk felsefe tanımı da şüphesiz Tann'nın mahiyetiyle ilgilidir. İbn Cebirol'e göre ilk öğreniimesi gereken şey Tanrı'-nın mahiyetinin bilinemeyeceğidir. Yeni Eflâtuncu sudur teorisinden hareket ederek insan aklının Tann'ya doğru ulaşabileceği en üst makamın "izzet tahtı" olduğunu söyler; aklın bunun ötesine geçmesi imkânsızdır. Bu teoriyi kurarken Yeni Eflâtunculuk ve yahudi "merkebah" mistisizmi arasında bir uzlaştırma yaptığı açıktır.1093

İkinci olarak İbn Cebirol. madde ve suretle küllî madde ve küllî suret arasında ciddi bir ayırım yapar. Ona göre Tann'nın kendisi ilk mahiyet ve özdür. Bu ilk mahiyetten ilâhî İrade, ondan da küllî madde ve küllî suret sudur eder. Fakat İbn Ce-birol'ün bazı ifadelerine göre küllî madde ve küllî suret doğrudan Tann'nın mahiyetinden türemiştir; diğer bazı pasajlara göre ise bu iki varlık alanı birbirinden bağımsızdır; daha sonra da akıl, nefis ve tabiat gibi basit cevherler ve son olarak da cismanî âlem gelir. Âlemdeki her şey bu basit cevherlerden müteşekkildir, fakat basit cevherler de madde ve suret olarak iki halde bulunur. Madde ve suretin ana kaynağı 1092 Guttmann.s. 102-1031093 Baron, VIII, 82

esasta küllî madde ve küllî suret katmanıdır. Küllî madde ve küllî suret, basit cevherlerin oluşabilmesi için madde ve suret halinde daha alt düzeyde zuhur eder. Bu durumda varlık tabakaları şöylece kurgulanabilir: En üstte küllî madde ve suret, sonra madde ve suret, en sonda ise cevherlere özellikler kazandıracak şekilde madde ve suretin cevherlerle karışmış hali bulunur. Cevherlerden oluşan âlemdeki varlıkların farklı oluşanlarının sebebi de madde ve suretin cevherlerle farklı oranlarda birleşmesi-dir. İbn Cebirol, ayrıca akıl ve nefis gibi cismanî olmayan cevherlerin de manevî bir madde olduğunu söyler.İbn Cebirol'e göre madde ve suret basit bir cevher olan akılla birleşerek insanı oluşturur. Esasen madde ve suretin birleştiği cevherlerin başında akıl gelir; akıldan nefis sudur eder, tabiat nefisten, cis-manî âlem de tabiattan doğar. Eflâtun'-dan beri kabul edildiği üzere nefis de kendi içerisinde üçe ayrılır: Aklî nefis, hayvanı nefis, nebatî nefis. İlk nefis çeşidi insanlarda, ikincisi hayvanlarda, üçüncüsü de bitkilerde bulunur. Nefis bir nevi hayat kaynağıdır; bir varlığa nefsin girmesini sağlayan aracılar ise feleklerdir.İbn Cebirol'ün felsefesinin ahlâkî boyutu Yenbûû'l-hayât'ta ortaya çıkar. Buna göre insanın yaratılış amacı Tann'yı bilinebileceği ölçüde bilmek ve O'na saygı göstermektir. Bu amaca ulaşmak için iki yol vardır. Birincisi, madde ve surette bulunabildiği kadarıyla ilâhî irade bilgisine erişmek, ikincisi de ilâhî iradenin bizzat insana ilham vermesidir. Birinci halde İbn Cebirol rasyonel, ikinci halde mistik pozisyonda görülür. Bu iki bilgi kaynağı ölümden kurtulmayı ve "hayatın kayna-ğfna ulaşmayı sağlar.Georges Vajda ve Solomon Munk, İbn Cebirol hakkındaki bugünkü bilgilerle onun metafizik düşüncelerinin kaynaklarını kesin olarak belirtmenin mümkün olmadığını söylemektedir. Fakat eldeki bilgiler, onun felsefesinin birçok yönüyle ilgili kaynakları belirleme imkânı vermektedir. Nitekim daha önce İbn Meserre'nin Endülüs'te kurduğu Arap felsefe ekolü Yeni Eflâtunculuk yolunu tutmuş olup birçok eser bunu göstermektedir. Sahte Empedokles'in yazıları. Aristo'nun teolojisi ve Aristo'ya nisbet edilen illetlere dair bir makale bunlardan bazılarıdır. İbn Cebirol. İbn Meserre felsefesinde bilinen gnostik düşünceleri ve onun tasavvuf temayüllü ekolünü aynen takip etmiştir.öte yandan İbn Cebirol'ün madde anlayışı Aristo tesirini yansıtmaktadır. Fakat bazan maddeyi özle aynîleştirmesi. muhtemelen Galen'in yazıları yoluyla ulaştığı Stoacılar'ın tesirini düşündürmektedir. İbn Cebirol'ün sisteminin belirleyici kavramı olan mânevi madde anlayışının kaynağı ise Plotin'in Enneadlar'ı olabilir. Ancak bu eserin Arapça'ya tam bir çevirisi yapılmamış, sadece "Yunanlı üstad"a nisbetle bazı bölümler tercüme edilmiştir. Bu sebeple İbn Cebirol'ün manevî madde anlayışının kaynağı büyük bir ihtimalle. III. (IX.) yüzyılda birden çok Arapça tercümesi yapılan Proclus'ün Mebâ-di'ü eşûlûcyâ 1094 adlı kitabının ilgili bölümleridir. Bu bölümlerde İbn Cebirol'ün görüşlerine paralel görüşler bulunmaktadır.Ancak İbn Cebirol'ün Proclus'ten aldığı fikir çok sınırlıdır. Proclus maddeyi manevî ve maddî âlemlerdeki her terkibin esası saymakta, fakat küllî madde ve kül-lî suretin Allah'tan sonra basit cevherlerin ilki olduğunu söylememektedir. Dolayısıyla söz konusu fikrin başka bir kaynağı olmalıdır. Sahte Empedokles'in eserlerinde madde ve suretin Allah'tan sonra varlıkların ilki olduğunu ve akıldan önce bulunduğunu belirten ifadeler görülmektedir. Şu halde bu konuda İbn Cebirol'ün kaynağı muhtemelen sahte Empedokles'-tir. Nitekim Şem Tov ben Yosef Falaque-ra.1095 İbn Cebirol'ün sözde Empedokles'in düşüncelerine tâbi olduğunu açıkça belirtmiştir.İbn Cebirol, âlem hakkındaki felsefî tasavvurlarında Endülüslü İbn Meserre ekolünde bilinen şekliyle Yeni Eflâtunculuğun ana çizgisinden dışarı çıkmamıştır. Ona göre feyiz, aşağı kâinatın yukarı kâinattan sudûrunu ve ontolojik devamlılıkla eşya, mantıkî devamlılıkla da tasavvurat arasındaki irtibatı açıklar. İbn Meserre ekolü ve Yeni Eflâtunculuk gibi İbn Cebirol de madde ve suret ikilemini aşamamıştır. Bu durumda İslâm kültür tarihinde felsefî düşüncelerinin yankı yapmaması veya yahudi âlimler arasındaki yerinin zayıflığı daha iyi anlaşılmaktadır. Ondan nakledilen birçok görüş onun da başkalarından naklettiği görüşlerdir.Yûsuf b. Sıddîk'ın 1096 ontoloji alanında özelliklee/-Kevnü'J-aşgar 1097 adlı eserindeki görüşleri madde ve suret ikilisine tutunmuş olan İbn Cebirol'ün görüşlerini takip etmektedir; ayrıntılarda ise İbn Sıddîk Aristo'ya ve Ebû Bekir er-Râzî'ye daha yakındır. Bununla birlikte Yûsuf b. Sıddîk, İbn Cebirol'ün Yenbû'u'l-hayât'mdan en çok etkilenen yahudi filozofudur.İbn Cebirol kısa kasideler de yazmış olup her kasidenin matlaında kendisinin İbrânîce'deki Şelomoh ismini zikretmiştir. Şiirlerinin konusu, hamileri için yazdığı methiyelerle ebeveynine yazdığı mersiyeler yanında dinî-felsefî düşüncelerden oluşmaktadır. Şahsıyla ilgili şiirlerinde düş kırıklıklarını, mutsuzluklarını, hastalığını, arzu ve tutkularını anlatmaktadır. Bütün şiirlerini Keter Melhut adı altında toplamıştır. Şiirlerini Arapça ve İbrânîce yazan İbn Cebirol, muhteva bakımından kendinden önceki İspanyol-yahudi şairlerinin etkisini yansıtırsa da diğer pek çok meslektaşından farklı olarak yalın ve anlaşılır bir dil kullanmıştır. Şiirleri hem imaj ve alegori açısından hem de bilgi yönünden oldukça zengindir. En bariz özelliklerinden biri de aşırı vecd duygusudur, bununla birlikte bu duyguyu şiire dökerken bir hayli İnceltmiştir.İbn Cebirol'e ait olduğu kabul edilen şiirlerin sayısı 300'ün üzerindedir. Bu şiirler özellikle İspanyol(Seferdik)

1094 Elementatio theologica1095 İbn Falaquera, Palquera1096 Joseph ben Zaddik1097 Ha-Olam ha-Katan

liturji (ibadet) metinleri içerisinde korunmuştur. Ayrıca bazı Aşkenazi 1098 ve Karai mezhebine ait liturji kitapları da bu şiirlerin bir kısmını muhafaza etmiştir. Dağınık halde çeşitli koleksiyonlarda yer alan şiirleri, Israel Da-vidson'un editörlüğünde Israel Zangwili tarafından bir araya getirilerek İngilizce'ye çevrilmiştir.1099 Farklı düşünen uzmanlar bulunmakla birlikte çoğunlukla ona ait olduğu kabul edilen bazı ahlâkî özdeyişler de Choice of Pearls adı altında B. H. Asher tarafından İngilizce'ye tercüme edilmiştir {London 1859). Bu toplu çevirilerin dışında Bernard Lewis Keter Melhut'u The Kingly Crown adıyla İngilizce'ye çevirmiştir (London 1961).İbn Cebirol'ün şiirleri özellikle kefaret gününde (Yom Kipur) Seferdik sinagoglarında hâlâ okunmaktadır. Genel yahudi şiirine etkisinin ne olduğu tam olarak bilinmemekle beraber Judah al-Harisu 1100 gibi şairlerin ona hayranlık duymalarına bakarak İbn Cebirol'ün yahudi edebiyatında bir hayli etkili olduğu düşünülebilir.Onun şiirleri tematik olarak dinî ağırlıklı olmakla birlikte bunlar muhtevanın yöneldiği ilgi alanı açısından seküler, dinî ve felsefî olmak üzere üç gruba ayrılabilir. Seküler şiirlerinin çoğu hamilerine yazdığı övgülerden oluşur. Bunlarda ayrıca yüksek bilgisi dolayısıyla kendine de övgüler düzer; öte yandan fiziksel açıdan kendini insafsızca eleştirdiği de görülür. Hayatın anlamsızlığına dair yazdığı şiirler de bu türe dahil edilebilir. Ayrıca bulmaca tarzında kaleme aldığı şiirleri de vardır.1101 Dinî şiirleri çarpıcı stilde yazılmış olup çoğu Tann'ya olan özlemi dile getirir. Bu şiirlerin bazıları akrostiştir. Yeryüzünün sonu hakkında kehanette bulunan şiirleri de mevcuttur. Felsefî şiirleri ise çoğunlukla Tanrı'nın yaratıcı niteliğiyle tevhide dair özelliklerini işler. Felsefesindeki pek çok görüşü bu tip şiirlerinde yeniden ortaya çıkar.İbn Cebirol'ün hikmet türü şiirlerinin zirvesini Tanrı'nın mükemmelliğini anlatan Keter Meîhut teşkil eder. Onun İbranî diline olan şaşırtıcı hâkimiyetini, aynı zamanda Kitâb-ı Mukaddes metinlerine dair mükemmel bilgisini ortaya koyduğu bu eser farklı uzunluklarda kırk fasıldan oluşur ve üç bölüme ayrılır. Birinci bölümde ilâhî sıfatlardan bahsedilir, ikinci bölümde kozmolojik meseleler ele alınır, üçüncü bölümde Tanrı'nın merhameti övülerek O'na yalvarılır. Bu bölüm sinagoglarda kefaret gününde düzenli olarak okunmaktadır.Şiire yakınlığından kaynaklanan alegorik imajı İbn Cebirol'ün Eski Ahid'e bakışına da yansımıştır. İbn Ezra'da korunan birkaç referansa bakılırsa İbn Cebirol kutsal yazıları alegorik olarak yorumlama eğilimindedir. Ona göre Tevrat'taki yeryüzü cennetinin adı olan Eden ilâhî bir âlemdir; Eden bahçesi, bahçenin bitkileri mesabesinde olan melek ruhlanyla doludur. Bu bahçedeki nehir ilk maddî cevher, nehrin dört kolu dört unsurdur; Âdem (insan) aklî nefis, Havva hayvanî nefistir. Keter Melhut'ta Eski Ahid üzerine bazı alegorik yorumlar da bulmak mümkündür.1102 İbn Cebirol müslü-man İspanya'daki yahudi şairlerin en önde gelenlerinden sayılır. Şiirlerindeki görüşleri Tevrat üzerinde çalışanları etkilemiştir. Aynı zamanda bazı şerhleri Tevrat sarihleri nezdinde yankı yapmıştır.

Eserleri.

İbn Cebirol, her ne kadar bir şiirinde yirmi kitap yazmakla övünürse de kendisine sadece İki kitap nisbet edilmektedir. 1. Işlâhu'l-ahîâk. İbn Cebirol'ün 1045 yılında Sarakusta'da Arapça olarak yazdığı bu küçük eser, 1167'de Yehuda (Judah) İbn Tibbon tarafından Tikkun Middöt ha Nefes adıyla İbrânîce'ye tercüme edilmiştir 1103 Müellifin ahlâka dair temel görüşleri bu kitapta yer alır. Bunun yanında eserde insan psikolojisiyle ilgili derin tahliller de vardır. Buna göre insan ruhu akılla paralel işlemektedir; akıl ruhun ortaya çıktığı bir nevi mekândır. Bu mekândan çıkıp insan bedeniyle vücut bulduğunda ruh kendisiyle kendi dışındaki âlem arasında çelişkili bir pozisyonda yaşar. Ruhun bu dünyadaki amacı bilgi ve eylem aracılığıyla yeniden akıl âlemine dönmek olmalıdır. Böylece İbn Cebirol ahlâkı aklî bir temele oturtmaya çalışır. Eser, S. Wise tarafından Improvement of the Moral Qualitİes adıyla Arapça metinle birlikte tercüme edilerek yayımlanmış (NewYork 1902), J. Lomba Fuentestarafından da La Correccion de los Caracteres adıyla İspanyolca'ya çevrilmiştir (Zaragoza 1990). 2. Yenbtfu'l-hayat. İbn Cebirol'ün yine Arapça yazdığı eser onun felsefeyle ilgili temel görüşlerini içerir. Eserin Arapça nüshası ele geçmemiş, XII. yüzyılın ortalarında Tuleytulalı (Toledo) mütercim Hivan el-İsbânî'nin 1104

Dominicus Gundissalinus'un yardımıyla yaptığı Fons Vitae adlı Latince tercüme korunabilmiştir. XIII. yüzyılda eserin bazı bölümleri Şem Tov ben Josef Falaquera tarafından Arapça aslından Likkutim misefer Mekor Hayyim adıyla İbrânîce'ye çevrilmiştir. Albertus Mag-nus ve Thomas Aquinas gibi bir kısım skolastikler, müellifinin müslüman bir Arap olduğunu sandıkları YenbûVi-hayâftan bazı bölümler nakletmişler, bu bölümlerin müellifinin asıl kimliği ancak XIX. yüzyılda Solomon Munk tarafından tesbit edilebilmiştir. Eserin Arapça aslının elde bulunmaması sebebiyle tercümesinde-ki bazı kapalı ifadeleri yorumlayabilmek âdeta imkânsız hale gelmiştir. İbn Cebirol, kendi dönemindeki felsefî eserlerde yaygın olan telif geleneğine uyarak Yen-bûVJ-hayâfı 1098 Orta Avrupa menşeli yahudiler1099 bk. bibi1100 yaklaşık 11 OO'lerde yaşayan Toledolu yahudi şair1101 EJd., VII, 2371102 Schlanger, s. 13-141103 İstanbul 1550; Riva de Trento 1562; Luneville 1807; nşr. N. Baron, Tel-Aviv 19511104 Yohannes Hispanus

hoca ile öğrencisi arasında geçen hayalî diyalog tarzında yazmıştır. Öğrencinin bazı hakikatleri keşfetmesi için hocasının ona yardımcı olması esasına dayanan Sokrat tarzının aksine Yen-bû'u'l-hayât'ta öğrencinin sorulan ho-canın görüşlerini daha çok açmasına yardım eder. Bu yönden kitap Yeni Eflâtunculuk tarzını andırmaktadır. Yenbûhı'l-hayât, İbn Cebirol'ün madde ve suret hakkındaki görüşlerini içine alan beş makale ihtiva etmektedir. Birinci makale his-sî idrak, madde ve suret gibi felsefî konulara giriş niteliğindedir. Bu makale madde ve suretin fizikî cevherlerle olan münasebetini de tartışmaktadır. İkinci makale cismanî şekiller taşıyan manevî maddenin vasfını, üçüncü makale İbn Cebirol'ün ontolojisinde Tanrı ve fizik dünya arasında aracı var oluş biçimleri olan basit cevherler konusunu, dördüncü makale basit cevherlerin sureti ve maddesi konularını araştırmaktadır. Müellif son makaleyi suret ve maddenin kendi zatlarında nasıl bulundukları meselesine ayırmıştır. İbn Cebirol, bu makalede ilâhî irade konusunu araştıran bir kitap yazdığını belirtmişse de bu kitaba ait herhangi bir bilgi yoktur. Yenbû'u hayâfın Likkutim mi-sefer Mekor Hayyim başlıklı kısmî İbrânîce tercümesi S. Munk tarafından Fransızca'ya çevrilmiş.1105 Latince tercümesi olan Fons Vitae, Clemens Bâumker tarafından Avencebroİis FonsVitae adıyla Beitrage zur Geschichte der Phiîosophie des Mittelalters İçinde neşredilmiştir (Munster 1892-1895). J. Schlanger de eseri Salomon ibn Ga-biroî, Livre de la source de vie adıyla Fransızca'ya çevirmiştir (Paris 1970).Sâid el-Endelüsî'nin ona yazdığı övgü dolu şiirler dışında İbn Cebirol hakkında İslâmî kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur. Onun islâm'a dair düşüncesi de bilinmemektedir. Bu konudaki tek referans, İslâm'ın doğuşunu Mesîhî sona ait bir İşaret olarak kabul ettiğine dair bilgidir.

Bibliyografya :

İbn Cebirol (Gabirol), Yenbû\ı'l-hayât: Foun-tain ofLifeitrc. H. E. Wedeck>, New York 1962, E. James'in girişi; a.mlf.. lşlâhu.'1-ahlâk: The im-prouement of the Moral Qualities (trc. S. Wise), New York 1902; a.mlf.. Setected Retigious Po-ems(trc.l.Zangwill).MewYork 1923;Sâide!-En-detüsî, Tabakâtü 'l-ümem (nşr L. Şeyho). Beyrut 1912, s. 89; S. Munk, Melanges de phiîosophie juive et arabe, Paris 1857, s. 1-306; S. W. Baron, A Social and Reügious History of the Jews, Mew York 1958, V, 153, 361; VI!, 152, 292; VIII. 82; J. Schlanger, La phiîosophie de Salomon İbn Gabirol, Leiden 1968, s. 13-14; Ali Sâmî en-Neşşâr - Ahmed Abbas eş-Şirbînî, ei-Fık-rü'l-Yehüdî oe te'essüruhû bi't-felsefeti'l-lsla-miyye, İskenderiye 1972; J. Guttmann, Philos-ophies ofJudaism, New York 1973, s. 102-103; I. Husik. A History of Medieual Jetvish Philos-ophy, New York 1976, s. 59-79; H. Zafrani, Ethİçue et mystiquejtıdaîsme en terre d'islam, Paris 1991, s. 20; C. Sırat, A History ofJeıv-ish Phitosophy in the Middle Ages, London 1993, s. 68-81, 423; S. Pince. "Fragments of the Arabic Original of Fons Vitate Moses ibn Ezra's Work Aaıgat Habbosem", Tabriz, XXVII (1957-58), s. 218-223;a.mlf.. "Gabirol, Solomon ben Judah, ibn", EJd., VII, 235-245; G. Vajda. "ibn Gabirol", EP[\n%.). III, 770; I. Abrahams. "İbn Gabirol", ERE, VII, 69; N. M. Samuelson. "ibn Gabirol, Shelomoh", ER, VI, 562-563; Ş. Horâsânî, "îbn Cebîrûl", DMBİ, III, 207-216.

İBN CEHÎR 1106

İBN CEMÂA, BEDREDDİN

Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Sa'dillâh b. Cemâa el-Kinânî el-Hamevî (ö. 733/1333)Muhaddis, fakih, müderris ve kadı.4Rebîülâhir639 da(12Ekim 1241) Hama'da doğdu. Bu aileden yetişen âlimler dedelerinden Cemâa adlı şahısların adıyla tanınmıştır. Muhaddis, fakih ve sûfî olan babası Ebû İshak İbrahim Beyâniyye tarikatının şeyhidir.1107

Bed-reddin'in oğlu İzzeddin, torunu Burhâ-neddin ve İzzeddin'in torunu Muhammed b. Ebû Bekir bu aileden yetişmiş olan en tanınmış âlimlerdir. Bedreddin İbn Ce-mâa ilk bilgileri küçük yaşta babasından ve onun yakını olan âlimlerden öğrendi. Yedi yaşında iken üstün zekâsını farke-den Şemseddin Mekkî b. Müsellem b. Allan el-Kaysî ile Ebü'1-Fazl İsmail b. Ah-medel-Irâkl, Buhârî'ninei-£debü-mu-red'ini rivayet etmesi için kendisine icazet verdiler. Aynı zamanda aralarında Ebû Şâme el-Makdisî'nin de bulunduğu Dımaşklı birçok muhaddisten icazet alan ibn Cemâa'nın düzenli öğrenimine Ha-ma'da babasının müderris olduğu Be-şîriyye Medresesi'nde başladığı tahmin edilmektedir. Burada babasından ve Şe-refeddin Abdülazîz b. Muhammed el-En-sârîden hadis dinledi, dinî ilimleri okudu. Şafiî fakihi ve muhaddis Ebû Tâhir İbrahim b. Hibetullah b. Müslim el-Bârizfden Hatîbiyye Medresesi'nde sert ilimleri tahsil etti ve Ebû İshak eş-Şîrâzî'nin et-Ten-bîh adlı eserini okudu. Ebû Amr İbn Reşîk er-Rabafden Şahîh-i Buhârî'yî rivayet hakkını elde etti. Arap dili ve edebiyatını İbn Mâlik et-Tâfden okudu. Daha sonra Dımaşk'ta hadis öğrenimini sürdürdü.İbn Cemâa, ilk seyahatini on yedi yaşında iken babasıyla birlikte hac amacıyla Mekke'ye yaptı ve orada

1105 Melanges dephi-tosophiejuive et arabe, s. 1-1481106 bk. Benî Cehîr1107 Sübkî, VMI, 115

görüştüğü âlimlerden faydalandı. Kur'ân-ı Kerîm hıfzını tamamladıktan sonra 661 (1263) yılı başlarında tahsilini ilerletmek için Mısır'a gitti. Reşîd el-Attâr ile Ebü'l-Hasan Ali b. Vehb el-Kuşeyrî el-Menfelûtî'den hadis öğrendi. Muînüddin Hibetullah b. Abdül-vâris el-Ensârfden kıraat dersleri aldı ve 662'de (1264) eş-Şdjbiyye'yi okudu. Ayrıca İbnü's-Salâh'ın talebesi kâdılkudât Takıyyüddin İbn Rezîn el-Âmirrden hadis dinledi, dinî ve edebî ilimlere dair birçok eserini kendisinden okudu. Hocaları arasında en çok faydalandığı bu âlimin bir dersinde imlâ ettiği Ta'lîka ıalâ tahkiki kavli'l-ka'il Zeydün kâ'imün ve kâme Zeydün vaz'an ve işbâten adlı eserini istinsah ederek günümüze ulaşmasını sağladı.1108 Radıyyüddin İbnü'l-Burhân el-Vâsı-tî, Muînüddin Ahmed b. Ali ed-Dımaşkl, Tâceddin Ali b. Ahmed İbnü'l-Kastallânî ve Kutbüddin İbnü'l-Kastallânî gibi âlimlerden çeşitli hadis kitaplarını okudu. Mısırlı sûfîlerden Ebû İbrahim İshak b. Mah-mûd el-Burûcirdî ve İbnü'l-Kastallânî'den hadis ve tasavvuf dersleri aldı. Hayatı boyunca tarikat erbabı ile samimi ilişkiler içinde oldu ve zâhidâne bir hayat yaşadı.1109 Mısır'da sekiz buçuk yıl tahsil gördükten sonra, Receb 669'da (Şubat 1271) Dımaşk yöresine hareket eden el-Meli-kü'z-Zâhir 1. Baybars'ın ordusunda Hısnü-lekrâd Savaşı'na katıldı, elde edilen zaferin ardından Hama'ya döndü. 669 (1271) yılı sonlarında Dımaşk'a gitti. İbn Cemâa, arkadaşı Emîr Alemüddin ed-Düveydârî es-Sâlihî'nin aracılığı ile müderris olarak görevlendirildi.1110 et-Tuhfe "ale'l-Kâfiye adlı eserini 17 Zilkade 670'-te (15 Haziran 1272) Âdiliyye Medresesi'nde tamamladığına bakarak ilk müderrislik görevine bu medresede başladığı söylenebilir 1111 670-673 (1272-1275) yıllarında Dımaşk'ta çeşitli âlimlerden fıkıh ve hadis dersleri aldı. 14 Zilhicce 672'de (21 Haziran 1274) tamamladığı Tezkiretü's-sâ-mic ve'i-mütekellim fî edebi'l-'âlim ve'1-müte'allim adlı eseriyle öğretim işinin ilmî metoda göre yürütülmesi gerektiğine dikkat çeken İbn Cemâa. Şaban 681'de (Kasım 1282) Kaymeriyye Medresesi müderrisliğine getirildi. Daha sonra kendisine Mescid-i Aksa imam ve hatipliği verildi; Ramazan 687'de (Ekim 1288) Kudüs kadılığına tayin edilerek bu iki görevi birlikte yürüttü. Üç yıl sonra Vezir Şemseddin İbnü's-Sel'ûs tarafından Mısır kâdılkudâtlığına getirilmesi üzerine Kahire'ye gitti ve 14 Ramazan 690'da (10 Eylül 1291) bu görevine başladı. Devlet adamları ve halk tarafından çok sevildiği İçin kendisine "şeyhüşşüyûh" unvanı verildi ve aynı zamanda Ezher Camii hatip-liğiyle Sâlihiyye Medresesi müderrisliğine tayin edildi. Fakat 693 yılı başında (Aralık 1293) el-Melikü'1-Eşref Halîl b. Kalavun'un öldürülmesinden sonra kâdılkudâthk ve hatiplik görevlerinden alındı; Nâsıriyye ve Sâlihiyye medreselerindeki görevini ise zilhicce ayına (Kasım 1294) kadar sürdürdü. Bu yıl içinde Dımaşk kâdılkudâtlığına getirildi; aynı zamanda Emeviyye Camii'n-de hatiplik, Berrâniyye (Barâniyye), Nâsıriy-ye-i Cevvâniyye ve Büyük Âdiliyye medreselerinde müderrislik yaptı. Cemâziyelâ-hir 696'da (Nisan 1297) kâdılkudâtlıktan alındıysa da 15 Şaban 699'da (6 Mayıs 1300) tekrar aynı göreve getirildi. Hatiplik ve müderrislik görevleri yanında, 19 Rebîülevvel 701 'de {22 Kasım 1301) Dımaşk'ta-ki Sümeysâtiyye Hankahı sûfılerinin isteği üzerine buraya şeyhüşşüyûh olarak tayin edildi.1112 17Safer 702'-de (11 Ekim 1302). Takıyyüddin İbn Daki-kul'îd'in vefatıyla boşalan Mısır kâdılkudâtlığına davet edildi. 4 Rebîülevvel'de (27 Ekim) ikinci defa getirildiği bu görevi Saray Camii'nde hatiplik, Câmiu'l-Hâkim'-de Şâfiîler'e müderrislik ve bir süre yaptığı şeyhüşşüyûhluk görevleriyle birlikte dokuz yıl yürüttü. Bir fetvasının yanlış anlaşılması sebebiyle Rebîülevvel 710'da (Ağustos 1310) bu görevlerden alındıysa da 1113 birkaç gün sonra Mısır kâdılkudâtlığı yanında Nâsıriyye Medresesi müderrisliği, Kâmiliyye Dârüihadİ-si şeyhliği, Tolunoğlu Camii, Sâlihiyye ve Nâsıriyye medreseleri müderrisliğine getirildi.Uzun öğretim hayatı boyunca pek çok Öğrenci yetiştiren İbn Cemâa'nın talebeleri arasında İbn Kayyim el-Cevziyye, Zehebî, Alemüddin el-Birzâlî, Safedî. Ca'fer b. Sa'leb el-Üdfüvî. Bahâeddin İbn Akil. Ebü'1-Fidâ İbn Kesîr, Tâceddin es-Sübkî, Ebû Hayyân el-Endelüsî gibi âlimlerle el-Melikü'n-Nâsır Muhammed b. Kalavun ve naibi Argun gibi idareciler sayılabilir.1114 Resmî görevlerine 727 (1327) yılına kadar devam eden İbn Cemâa Cemâziye-levvel 727'de (Nisan 1327) emekli oldu, fakat Salâhiyye Medresesi müderrisliğine ömrünün sonuna kadar devam etti. 21 Cemâziyelevvel 733'te (7 Şubat 1333) vefat etti ve Karâfe Mezarlığı'nda İmam Şafiî'nin kabri yakınına defnedildi.İbn Cemâa ibadete düşkün, tevazu ve vakar sahibi, herkes tarafından sayılan, hoşgörülü ve sabırlı bir kimse idi. Yeniliklere ve ilmî gelişmelere açık olmakla beraber siyasî ve içtimaî hadiselerde daima hakkın üstünlüğünü gözetirdi. İbn Cemâa Moğol ve Kaçlı saldırılarının, ayrıca küçük devletçiklerin birbirlerine olan düşman-lıklarının sürüp gittiği bir dönemde Mısır Memlükler Devleti'nin dokuz hükümdarının idaresini yakından gördü. Kabilesinin geniş nüfuzundan aldığı destekle dinî, fikrî ve içtimaî hareketlere yön veren şahsiyetlerden biri oldu. 707'de (1307) Hanbelî fakihi Takıyyüddin İbn Teymiy-ye'nin, 708'de (1308) sır kâtibi Alâeddin İbnü'İ-Esîr el-Halebfnin yargılanması da onun hizmet süresine rastlamaktadır.1115 İbn Cemâa'nın buyargılamadaki tarafsızlığı

1108 İÜ Ktp.. AY, nr. 1367/2, vr. 73h-77a1109 Birzâlî, 1, 190; Safedî, A'yânüVaşr, IV, 2081110 Yûsufî, s. 1341111 Abdülcevâd Halef, s. 184, 266-2671112 İbn Kesîr, XIV, 4251113 a.g.e.,X!V, 4681114 Birzâlî, I, 16-17; Abdülcevâd Halef, s. 197-2091115 1b-nü'd-Devâdârî, IX, 184-185; Abdülcevâd Halef, s. 165-175

ve hakkın korunması hususundaki ciddi tutumu İbn Tey-miyye tarafından takdirle anılmıştır.1116

699 yılı başlarında (Ekim 1299) Suriye'de bulunan Moğol Hükümdarı Gâzân Han'ın büyük bir ordu ile Dımaşk'a saldıracağı haber alınınca onu bu işten vazgeçirmek için gönderilen, aralarında İbn Teymiyye, Zeynüddin el-Fâriki ve Kadı Necmeddin İbn Sasrâ'nın da yer aldığı âlimler ve halkın ileri gelenlerinden oluşan heyetin başında İbn Cemâa bulunuyordu 1117 İbn Cemâa bu sırada halkın savaşa hazırlanmasına, âlimlerle öğrencilerin halkla birlikte askerlik öğrenmeleri için medreselerin birer eğitim merkezine dönüştürülmesine dair hüküm çıkarmış 1118

cihad ve askerlik konusunda yazdığı iki eseriyle önemli bir hizmet görmüş, valilerin ve kumandanların düşman karşısında birleşmelerini sağlamıştır. Ayrıca eğitim ve öğretimle buna dair kurumların bir sisteme kavuşturulması için çeşitli çalışmalar yapmış ve bu konuda bir de eser yazmıştır.İbn Cemâa'nın şairlik yönü de bulunduğu ve bazı eserlerini manzum olarak yazdığı bilinmektedir. İlmî, hikemî manzu-meleriyle medih ve gazel türündeki şiirleri oğlu İzzeddin İbn Cemâa'nın Mün-tehabü Nüzheti'l-elibbâ* fîmâ yürvâ hni'l-üdebâ3adlı eserinde, ayrıca öğrencilerinden Safedî ve Tâceddin es-Sübkî ile tarihçi Ebü'l-Fidâ. İbn T^ğrîberdî ve Dâvûdî'nin eserlerinde nakledilmiş olup bunları bir araya getirmeye çalışan Abdülcevâd Halef sayılarının 300 beyte yaklaştığını söylemektedir.1119

Eserleri.

A) Kur'an İlimleri.

1. et-Tîbyân fî mübhemâü'l-Kur>ûn. Kur'ân-ı Kerîm'de çeşitli şekillerde işaret edilmekle beraber adları belirtilmemiş kişilerle varlıkları naklî kaynaklardan araştırarak tanıtan eser 1120 685'te (1286) telif edilmiş olup bir nüshası Meş-hed'de 1121 bulunmaktadır. 1122

2. öu-rerü't-Tibyân fîmen iem yüsemme fi'l-Kur'ân. et-Tibyân'ın muhtasarı olan eseri Abdülcevâd Halef, Madrid Escurial Library ve Arif Hikmet Kütüphanesi'nde bulunan iki nüshasını esas alarak yayımlamıştır (Dımaşk 1410/1990). Eserin Süleymaniye Kütüphanesi'nde 1123 Ğurerü't-Tibyân ü-mübhemâti'I-Kurân adıyla kayıtlı, müellifin talebelerinden Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf b. Abdülvehhâb el-Hazrecî tarafından 28 Zilhicce 702'de (13 Ağustos 1303) Kahire'de Sâlihiyye Medresesi'nde müellif nüshasından istinsah edildikten sonra kendisine okunmuş bir nüshası daha vardır. Ğurerü't-Tibyân üzerinde Muhammed b. Salih el-Fevzân tarafından yüksek lisans çalışması yapılmış 1124 eser ayrıca Safvân Adnan Dâvûdî tarafından neşredilmiştir .3. Keşfü'î-meiânî 'ani (fi)'I-müteşâbih mi-ne'1-mesânî. Kur'ân-ı Kerîm'de lafzen birbirine benzeyen ve mükerrer olan kelime ve cümlelerin anlam bakımından farklılıklarını ve bu benzerliğin edebî inceliklerini ele alan eser üzerinde Abdülvehhâb b. Abdürrezzâk Sultan tarafından yüksek lisans çalışması yapılmış 1125Abdülcevâd Halef de eseri tahkik ederek yayımlamıştır (Kahire 1410/1990). 4. el-Fevâidü'l-lâa min sûreti'l-Fâtiha. Bir nüshası Hollanda'da Leiden Üniversitesi Kütüphanesi'nde 1126

bulunmaktadır. 1127

5. el-Muktaş fî fevâ'idi tekrâri'l-kısas.1128

B) Hadis.

1. el-Menhelü'r-revî fî culû-mi'1-hadîşi'n-nebevî. İbnü's-Salâh eş-Şehrezûrî'nin çölûmü'l-hadîş"\n\n ilk muhtasarlarından olup önemli açıklama, düzeltme ve ilâveler yapılarak bir mukaddime ve dört kısım halinde düzenlenen eser 18 Şaban 687'de (17 Eylül 1288) Di-maşk'ta tamamlanmıştır. Muhyiddin Ab-durrahman Ramazan tarafından tahkik edilen eser Önce Kuveyt'te 1129 daha sonra Dımaşk (1406/1986) ve Beyrut'ta (1990) yayımlanmıştır. Brockel-mann'ın Muhtaşaru akşa'1-emel ve'ş-şevk fî tu/ûmi hadîşi'r-Resûl adıyla kaydettiği eser

1116 Mecmtfufetâuâ, 111,234-2471117 İbnü'd-Devâdârî, IX, 19; Makrîzî, 1/ 3, s. 8891118 İbn Kesîr, XIV, 420; Abdülcevâd Halef, s. 135-1381119 el-Kâdî Bedrüd-dîn İbn Cemâ'a, s. 380^4071120 Keşfü'z-zunûn, I, 341, 422; II, 1583; kâhu'l-meknûn, 1, 2241121 Medresetü Fâzılhân1122 ÂgâBüzürg-i Tahranı, s. 26,271123 Lâleli, nr. 256/11124 Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye1125 1405, Riyad Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye1126 nr. 1526/5. vr. 94a-102a1127 Hoorhoeve, s. 81; el-Fihrİsü'ş-şâmit, I, 3731128 Keşfü'z-zunûn, II, 1793; îzâhu'l-meknün, 11. 5471129 MMMA, XXl/1 (1395/1975|,s. 29-116;XXI/2,S. 196-255

de 1130 bu kitaptır.1131 el-Menhelü'r-revfyi müellifin torunu İbn Cemâa Muhammed b. Ebû Bekir el-Menhecü's-sevî fî şerhi'1-Menheli'r-revî adıyla şerhetmiştir. 1132

2. el-İclöm bi-ehâdîşi'1-ahkâm. Eserde, Buhârî ve Müslim'in el-CâmFu's-sahîh'lerindeki ahkâm hadisleri seçilerek Şâfıî fıkhının önemli kitaplarından Ebû İshak eş-Şîrâzfnin et-Tenbîh"mm konu başlıklarına göre düzenlenmiştir. Kaynaklarda adından söz edilmeyen eserin Süley-maniye Kütüphanesi'nde bulunan tek nüshası 1133 muhtemelen yazarın öğrencilerinden olan Mû-sâ b. Sinan b. Mes'ûd b. Şibl b. Mahmûd el-Ca'ferî tarafından 10 Rebîülevvel 725'-te (24 Şubat 1325} istinsah edilmiştir. 3. Muhtaşaru Şahîhi'l-Buhâri. et-Tenkih min ehâdîşi Câmİ'i'ş-şahîh adıyla da anılan.1134 Eserdeki hadisler tekrarlar ayıklanıp senedler çıkarılmak suretiyle fıkıh konularına göre düzenlenmiştir. İbn Cemâa'nın hayatına dair kaynaklarda zikredilmeyen eserin Dublin Chester Beatty'de bulunan 1135 nüshası esas alınarak Ali Hüseyin el-Bevvâb tarafından yayımlanmıştır (Riyad 1412/1992). 4. Mü-nâsebâtü terâcimi'l-Buhâri li-ehâdîşi'l-ebvâb. Şahîh-İ Buhârî'deki konu başlıkları ile bu başlıklar altında yer alan hadisler arasındaki münasebeti açıklayan eser Ali b. Abdullah ez-Zeyn tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiş (Riyad 1404/1984) ve Muhammed İshak İbrahim es-Selefî tarafından çeşitli notlarla birlikte Münâsebâtü terâcimi'l-Buhârî adıyla yayımlanmıştır (Bombay 1404/1984). 5. el-Fevâîdü'i-ğanzetü'î-müstenbata min hadîsi Berire. el-Fevâîdü '1-ğarîze fî ehâdîşi Berîre adıyla da kaydedilen 1136 eserde, Hz. Âişe'nin azatlı cariyesi Berîre'nin hürriyetine kavuştuktan sonra kocasından ayrılması hadisesinin 1137 300 kadar dinî hükmün elde edilmesine İmkân verdiği belirtilmektedir. Bağdatlı İsmail Paşa eserin bir nüshasının Zeytûne Kütüphanesi'nde bulunduğunu belirtmiş.1138 Zirikjî de Dımaşk'taki el-Mektebetü'1-Ara-biyye'de eserin bir kısmının mevcut olduğunu kaydetmiştir. 1139

6. el-Erbacûne hadîşen tüsâ'iyye.1140 Hz. Pey-gamber'den müellife kadar dokuz râvi-den oluşan bir senedle gelen eserdeki kırk hadis 1141 on üç şeyhten rivayet edilmiştir. Bir nüshası Berlin'de bulunan 1142 eseri Abdülcevâd Halef yayımlamıştır.1143

C) Fıkıh.

1. Tenkihu'I-münâzara fî taşhîhi'l-mahâbere. Müellif, el-Melikü'n-Nâstr'ın isteğiyle 704(1304) yılında yazdığı bu eserinde İslâm hukukunda ziraat ortaklığı konusunu ele almıştır. Biri müellif hattıyla bir mecmua içinde Madrid Escurial Library'de 1144 diğeri Dublin Chester Beatty'de 1145 olmak üzere iki nüshası bulunan 1146 eser üzerinde Mahmûd Abdullah Pencap Üniver-sitesi'nde yüksek lisans çalışması yapmıştır. 1147

2. el-ıUmde fi'l-ah-kâm. Sehâvî'nin zikrettiği eserin 1148 günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. 3. Keşfü'1-ğum-me fî ahkâmı ehli'z-zimme.1149 Dâvûdfnin Kitâb fi'l-ken&is ve ah-kâmihâ adıyla kaydettiği eser de 1150 aynı kitap olmalıdır. 1151

4. Hüccetü's-sülûk fî mühâdâti'l-mülûk.1152 Devlet başkanı, vali ve ordu kumandanlarına verilen veya onların yabancı devlet adamlarına verdikleri hediyelerin hükmüne dairdir. 1153

1130 GAL, II, 74; Abdülcevâd Halef, s. 2531131 Hâlid b. îsâ el-Belevî, I, 2581132 Keş-fû'z-zunûn,\\. 1784; Kettânî, s. 214-2151133 Esad Efendi, nr. 271/11134 İzzeddin İbn Cemâa,Fehrese.vr. 9b1135 Arberry, nr. 50421136 Ebü'1-Yümn el-Uleymî, s. 4801137 bk. berîre1138 îzâhu't-meknûn, 11. 2081139 ei-A'lâm, V, 2981140 el-Er-ba'üne't-tüsâHyyetü'l-isnâd1141 Safedî, A'yânü'l-Caşr, IV, 2091142 Ahlwardt, il, 274; Brockelmann. GAL, II, 891143 el-Kâdî Bedrüd-dînibn Cemâca, s. 2531144 nr. 1598/21145 nr 45771146 Deren-bourg, III, 151; Arberry, nr. 45771147 Abdülcevâd Halef. s. 257; Bedreddin İbn Cemâa, Keşfü'l-meıânî, neşre-denin girişi, s. 381148 ed-Datfü'l-lâmf, 1,591149 Ebü'l-Yümn el-Uleymî, s. 480-481; İzâhu'l-meknûn, 11, 3621150 Taba-kâtü'l-müfessirin, II, 491151 Tahrirû't-ahkâm, neşredeningirişi, s. !91152 Ebü'l-Yümn el-Uleymî, s. 480;îzâ-hu'l-meknûn,l, 3931153 eserin telifine sebep olan olay ve İbn Cemâa'nın konuyla ilgiligörüşü için bk. Necmeddin İbrahim b. Ali et-Tarsûsî, s. 113-114

5. el-Mesâlik fî ciîmi '1-menâsik.1154 İzzeddin İbn Cemâa 1155 Dâvûdî ve Kâtib Çelebi 1156 tarafından hakkında bilgi verilen eserin günümüze gelip gelmediği bilinmemektedir.1157 Altı defa hacca giden İbn Cemâa'dan 1158 713 (1314) yılında arefe vakfesinde yaptığı dua ayrıca nakledilmiştir. 1159

6. et-Ttfa fî fazileti şalâti'1-ce-mâ'a .1160

D) Kelâm.

îzâhu'd-delîl fî kafi hu-ceci ehli't-taHîl. Eserin mukaddimesinde, Kur'an ve Sünnette anlam yönünden müteşâbih olan hususlarla ilgili olarak te'vil taraftarları ile Selefîler'in görüşleri belirtildikten sonra Allah'ın sıfatlan konusundaki otuz âyetle otuz bir hadis Ehl-i sünnet anlayışına göre açıklanmış, din aleyhtarları ile bid'at mezheplerinin görüşleri çürütülmüştür. Kitap, Vehbî Süleyman Gâvecî el-Elbânî tarafından uzunca bir giriş ve geniş notlarla yayımlanmıştır (Kahire 1410/1990). Çeşitli kaynaklarda er-Red 'ale'l-müşebbihe fî kavlihî iecdfâ er-Rahmânü 'ale'l-'arşi'stevâ ve et-Tenzîh fî ibtâli huceci't-teşbîh adıyla kaydedilen 1161 eserler de aynı kitap olmalıdır. 1162

E) Siyaset ve Askerlik.

1. Tahrîrü'1-ah-kâm fî tedbîri ehli (milleti, ceyşı) İslâm. On yedi bölümden meydana gelen eserde İslâm toplumunda yönetim, kanun hâkimiyeti, ordu ve askerlik düzeni, devletin gelir kaynakları ve harcamaları, cihad, savaş hukuku, azınlıklarla ilgili dinî hükümler vb. konular ele alınmıştır, el-Melikü'l-Eşref Halîl için yazıldığı sanılan kitap 1163 İslâm'ın siyasî düşüncesini yenileme çabası yanında zamanındaki yönetim biçimleri hakkında değerlendirme yapması bakımından da büyük öneme sahiptir. Hans Kofler tarafından Almanca çevirisiyle birlik-te yayımlanan eseri 1164 ayrıca Fuâd Abdülmün-"im Ahmed neşretmiştir. İbn Cemâa'nın bu eseriyle İbn Teymiyye'nin es-Siyâsetü'ş-şer'iyye'si arasında ortak noktalar bulunmakta olup Ann K. S. Lambton State and Government in Medieval islam adlı eserinin dokuzuncu bölümünde bu iki âlime göre halifenin hal'edilmesi konusunu ele almıştır. 2. Müstenedü'l-ecnâd fî âlâti'l-cihâd. İdarecilere itaat, cihad. askerlik, savaş taktikleri, orduya destek verme gibi konuları otuz bölümde ele alan eseri Üsâme Nasır en-Nakşibendî tarafından yayımlamıştır (Bağdad 1983). Eserin bu neşirde dikkate alınmayan İki nüshası Sü-leymaniye 1165 ve İstanbul Üniversitesi 1166 kütüphanelerinde bulunmaktadır. 3. Tecnîdü'l-ecnâd ve cihâtü ehli'l-cihâd. Müellife ait Tahrirü'l-ahkâm'ın birinci, altıncı, yedinci, sekizinci ve dokuzuncu bölümlerinin yeniden ele alındığı, el-Melikü'l-Eşref için telif edilmiş bir çalışma olup Üsâme Nasır en-Nakşibendî tarafından tek nüshasına dayanılarak Muhtasar fî fazli'l-cihâd adıyla ve bir önceki eserle birlikte 1167 yayımlanmıştır (Bağdat 1983). Abdülcevâd Halefin de neşrettiği eserin (Kahire 1994) Süleymaniye 1168 ve Berlin Kraliyet 1169 kütüphanelerindeki nüshalarında eksik olan devlet divanlarıyla ilgili beşinci bölümü Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki diğer bir nüshada 1170 yer almaktadır.

F) Eğitim ve Öğretim.

TezkİretÜ's-sâmi ve'1-mütekellim fî edebi'l-'âlim ve'1-müte'allim. İbn Cemâa, beş bölüm halinde düzenlediği eserde eğitim felsefesi ve ilim-amel münasebeti, öğrenci-öğretmen ilişkileri, kitaplar ve kütüphanelerden faydalanma yollan, medreselerde ve öğrenci yurtlarındaki düzeni ele almıştır. 14 Zilhicce 672'de (21 Haziran 1274) tamamlanan eser. dönemin eğitim ve öğretim anlayışını yansıtması bakımından önemli bir kaynaktır. 1154 Menâsikü 7-hac1155 Hidâyetti 's-sâ-lik, I, 1921156 Keşfü'z-zunûn, II, 16631157 Abdülce-vâd Halef, s. 255-2561158 Saf edî, A'yanüVaşr, IV, 2111159 Beyazıt Devlet Ktp.,Veliyyüddin Efendi, nr. 1800/81160 Ebü'l-Yümn Uleymî, s. 480;/zâhu'J-meknûn, II, 761161 İzzeddin İbn Cemâa, Fehre-se, vr. 9b; Keşfü'z-zunûn, I, 839; Hedİyye-tü7-''-arifin, II, 1481162 Abdülcevâd Halef, s. 258-2591163 Brockelmann, GAL, II, 891164 Islamica, VI [1934], s. 349-414; VII [19351, s. 1-64, Almanca çevirisi 31 sayfa1165 Fâtih, nr. 5455/11166 AY. nr. 5832.23 varak1167 s. 99-1431168 Fâtih, nr. 5455/ 2; Ayasofya, nr. 3124/11169 Ahlwardt, V, 1151170 Ayasofya, nr. 2954/3

Semhûdî, Ce-vâhirü'l-'ıkdeyn fî fazli'ş-şerefeyn adlı çalışmasında kitabın ilk dört bölümünü büyük ölçüde iktibas etmiştir. ed-Dür-rü'1-fâhir fî şerhi cuküdi'l-cevâhir adlı müellifi meçhul eserde de büyük ölçüde ondan istifade edilmiştir.1171 Tezkiretü 's-sâmi1, Seyyid Muham-med Hâşim en-Nedvî tarafından geniş notlar ilâvesiyle neşredilmiştir. Abdülemîr Şemsed-din. el-Mezhebü't-terbevî Hnde İbn Cemâ'a: Tezkiretü's-sâmi ve'1-müte-keiiim fî âdâbi'lcâlim ve'1-müte'alüm adlı çalışmasında (Beyrut 1984) İbn Cemâa'nın "kanunî terbiye nazariyesi"nin GazzâlTden sonraki en önemli temsilcisi olduğunu söyleyerek eserinin tam metnini yayımlamış, bu çalışma el-Fikrü't-terbevî 'inde İbn Cemâ'a adıyla yeniden neşredilmiştir (Beyrut 1990). Hasan İbrahim Abdül'âl. Fennü't-ta'lîm 'inde Bedriddîn İbn Cemâ'a (639-733) ke-mâ yebdû fî kitâbihî: Tezkiretü's-sâ-mic ve'1-mütekellim fî edebi'l-'âlim ve'1-müte'allim adlı eserinde (Riyad 1405/ 1985) İbn Cemâa'nın pedagojiye hizmetini incelemiş, bu eserMin a^lâmi't-terbi-yeti'l-'Arabiyyeti'l-İslâmiyye, III: el-Fikrü't-terbevî cinde Bedriddîn İbn Cemâca başlığıyla da neşredilmiştir (Riyad 1409/1988). Muhammed Şevki Aydın. Tez-kiretü's-sâmiı\ Türkçe'ye çevirerek İslâm Geleneğinde Öğretmen-Öğrenci: Eğitim-Öğretim Âdabı adıyla yayımlamıştır.1172 M. Faruk Bayraktar da eser üzerinde pedagojik bir değerlendirme yapmıştır.1173 Ayrıca Ramazan Buyrukçu'nun eserle ilgili bir makalesi bulunmaktadır.1174

G) Tarih.

1. Nûrü'r-iavi. Abdurrah-man b. Abdullah es-Süheylî'nin Sîretü İbn Hişâm şerhi olan er-Ravzü'1-ünüf adlı eserinin muhtasarı olup bir nüshası Leknev'de Mümtâzü'I-ulemâ Seyyid Mu-hammed Takî Kütüphanesi'nde 1175

bu nüshanın mikrofilmi de Kahire'deki Ma'he-dü'1-mahtûtâti'l-Arabiyye'de 1176 bulunmaktadır.1177 İbn Cemâa'ya nisbet edilen eî'Muhtaşarü'l-kebîr fi's-sîreti'n-nebe-viyye ise oğlu İzzeddin İbn Cemâa'ya aittir. 2. Urcûze ü'l-hulefâ\ Hz. Ebû Bekir'den kendi döneminde Mısır'da Abbasî Halifesi Müstekff-Billâh'a kadar olan halifeleri yetmiş iki beyitte ele alan bu kaside Kahire'de bulunan bir mecmua içinde zamanımıza ulaşmıştır. 1178

3. Urcûze fî kudâti'ş-Şâm. Başlangıçtan İbn Cemâa'ya kadarki Şam kadıları hakkında doksan bir beyittik bu kaside de aynı mecmua içinde yer almaktadır. 1179

4. Meşyeha, İbn Cemâa'nın bu adla üç eser kaleme aldığı bilinmektedir, öğrencisi Alemüddin el-Birzâlî tarafından İbn Cemâa'nın hocaları hakkında kendisinden alman bilgilerin isimlere göre alfabetik şekilde düzenlenmesiyle meydana gelen Meşyehatü Kâdi'l-kuçlât İbn Ce-mâ'a Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâ-dir'in tahkikiyle yayımlanmıştır.1180 Oğlu İzzeddin İbn Cemâa'nın rivayet ettiği Meşyefta 1181 ile öğrencisi Mi'şerânî'nin İbn Cemâa için tah-rîc ettiği Meşyeha'nın 1182 nüshasına ise henüz rastlanmamıştır. Vâdîâşî, İbn Cemâa'nın Emevî ve Abbâsî-ler'e dair muhtasar bir tarihi olduğunu haber vermektedir.1183

H) Diğer Eserleri.

1. et-Tuhfe ıale'l-Kâfiye. Cemâleddin İbnü'i-Hâcib'in el-Kâfiye fi'n-nahv'inin şerhidir. İbn Cemâa'nın Dımaşk'taki Âdiliyye Medrese-si'nde 17 Zilkade 670 (15 Haziran 1272) tarihinde tamamladığı eserin Beyazıt Devlet 1184 İstanbul Üniversitesi 1185 veSüleymaniye 1186 kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. Muhammed Abdünnebî Abdülme-cîd eseri Şerhu'î-Kâfiye li'bni'l-Hâcib adıyla yayımlamıştır (Kahire 1407/1987).2. Mukaddime ü'n-nahv. 1187

3. Risale fi'1-usturlâb 1188

1171 Ah!wardt, 1, 411172 İstanbul 1998; Aydının "İbn Ce-mâ'a'ya Göre Öğretmenin Görev ve Nitelikleri" başlıklı makalesi için bk. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 8 [Kayseri 1992], s. 213-2281173 İbn Cemâ'a'dan öğretmen ve öğrencilere öğütler, İstanbul 19971174 İbn Cemâa'nın Eğitimle İlgili Görüşlerine Pedagojik Yaklaşımlar", EAÜİFD, sy. 13 [Erzurum 1997], s. 247-2671175 Hadîsü Ehlİ's-sünne ve'1-cemâa, nr 751176 film, nr. 30761177 Abdülcevâd Halef, s. 264-2651178 Dârü'1-kü-tüb, Talat, Tarih, nr. 1836. vr. 38-401179 vr. 36-381180 I-II, Beyrut 1408/19881181 Rûdânî, s. 376; Abdülhay el-Kettânî, II, 6391182 a.g.e., II, 6391183 Bernâmec, s. 2941184 nr. 647/51185 AY, nr. 1367/l1186 Lâîeli,nr.3153/ 31187 a.g.e., s. 47, 2941188 Abdülcevâd Halef, s. 271-272

4. Dîvânü'l-hutab. Müellifin öğrencisi İbn Kesîr 1189 hocasının minber ve kürsülerde yaptığı konuşmaların bu kitapta bir araya getirildiğini söylemektedir.İbn Cemâa'nın hayatı ve eserleri hakkında yapılan çalışmaların en önemlisi Abdülcevâd Halef tarafından gerçekleştirilmiş olup eser el-JÇâdî Bedrüddîn İbn Cemana: Hayâtühû ve âşâruh adıyla yayımlanmıştır (Mansûre 1408/1988).

Bibliyografya :

Bedreddin İbn Cemâa, Keşfü'l-me'âni fi'i-mü-teşâbitı mine'I-meşânî {nşr. Abdülcevâd Halef), Kahire 1410/1990, neşredenin girişi, s. 5-73; a.mlf.. Tahrtrü'l-ahkâm fi tedbîri ehti'l-lslâm (nşr. Fuâd Abdülmün'im Ahmed). Devha 1408/ 1988, neşredenin girişi, s. 7-38; İbn Mâlik et-Tâî, Ikmâlü'l-I'tâm bi-teşlîşi'l-kelâm (nşr Sa'd b. Hamdan el-Gâmidî). Cidde 1404/1984, neşredenin girişi, I, 20-21; İbn Tfeymiyye. Mecmû'u fetâüâ, 111, 234-247; Ebü"l-Fidâ. ei-Muhtaşar, II, 462; İbnü'd-Devâdâri. ed-Dürrû't-fâhir fîsîreti'I-Meliki'n-NâşırlnşT. H. R. Roemer). Kahire 1379/ 1960, IX, 19, 184-185, 322; Birzâlî, Meşyaha-tü Kâdi'l-kudât İbn Cemâ'a (nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâdir), Beyrut 1408/1988,1, 16-17,96-97, 139, 190, 197,211,237,286, 294, 314, 391, 435, 550; II, 556, ayrıca bk. tür.yer.;Zehebî. e/-Mutcemü7-fce£>îr(nşr. Muhammed Habîb el-Hîle), Tâif 1988, II, 130-131; a.mlf., Ma'rifetü'l-kurrâ' (Altıkulaç), III, 1112, 1317; Vâdîâşî. Bernâmec (nşr. Muhammed Habîb el-Hîle), Tunus 1401/1981, s. 46-47, 153, 186, 190-191, 259. 273, 275, 294; İbnü'1-Ver-dî, Tetimmetü'l-Muhtasarfiahbari't-beşer(nşr. Ahmed Rıfat el-Bedrâvî). Beyrut 1389/1970, II, 428-429; Necmeddin İbrahim b. Ali et-Tarsûsî, Tuhfetü't-Türk fî mâ yecibü en yu'mele fı'l-mülk{nşT. Rıdvanes-Seyyİd), Beyrut 1413/1992, s. 113-114; Yûsufî. Nûzhetü'n-nâzır fî sireti'l-Melikİ'n-Nâşır(nşr. Ahmed Hutayt), Beyrut 1406/1986, s. 133-135; Kütübî. Feuâtü'l-Ve-feyât, III, 297-298; Safedî, eı-Vâ/î, II, 18-19; a.mlf., Aeyâ/ıü7-taşr(nşr.A]lEbQZeydv.dğr.), Dımaşk 1418/1998, IV, 208-213; a.mlf.. Hek-tü'l-himyân(nşr Ahmed Zekî Bek), Kahire 1329/ 1911, s. 235-236; Ebü'l-Mehâsin el-Hüseynî. ez-Zeyt (Zehebî, et-'lber içinde), IV, 96; İzzeddin İbn Cemâa, Hidâyetü's-sâtik ile'l-mezâhibi'l-erbata/î'/-menâsifc(nşr. Nûreddin Itr), Beyrut 1414/1994,1, 192; a.mlf., Fehrese, Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 535, vr. 9'-10"; Yâfiî, Mir'â-tü'l-cenân, IV, 287-288; İbn Battûta, er-Rihle (nşr. Abdülhâdîet-Tâzî), Rabat 1417/1997,1,216; Subkî. Taöafcâ£(Tanâhî), VIII, 115; IX, 139-146; İsnevî, Tabakâtü'ş-Şâfı'lyye, I, 386-387; İbn Kesîr. el-Bidâye, XIII, 245, 247, 254, 301, 310, 316-317, 359, 370; XIV, 420, 425, 429, 468, 583; İbn Habîb el-Ha!ebî, Tezkiretü'n-nebîh fi eyyâmi'l-Manşûr ue benih (nşr. Muhammed Muhammed Emîn - Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1982, II, 236; Hâlid b. Isâ el-Belevî. Tâcü'l-mefrik (nşr. Hasan es-Sâih), Muhammediye, ts. (Ihyâtn-türâsri-lslâmî), I, 258; Fâsî, Zeylü't-Takyîd U-ma'rifeti ruuâti's-sünen ue'l-mesânid (nşr. M. Salih b.Abdülazîz), Mekke 1411/1990, 1, 153-155; İbnü'l-Cezerî. Ğâyetü'n-nihâye, M, 182; Makrîzî, es-Sülûk (Ziyâde). 1/3, s. 889; 11/ 2, s. 363; İbn Kâdî Şühbe, Jabakâtü'ş-Şâfi'iy-ye, II, 280-282; İbn Hacer, ed-Dürerü'l-kâmine, II, 280-283; a.mlf., Zeytü'd-Düreri'l-kâmine (nşr. Adnan Dervîş), Kahire 1412/1992, s, 71, 175; Takıyyüddin İbn Fehd, Lahzü'l-ethâz {Zey-10. Tezkireti'l'huffâz ti'g-Zehebi içinde), Hayda-râbâd 1376/1956, s. 107-109; İbn Tağrîberdî, en-Hücûmü'z-zâhire, VIII, 123; IX, 298-299; a.mlf., el-Menhelü'ş-şâfi, 1,48-49; VII, 96;a.mlf., ed-Delîtü'ş-Şârı'ale't-Menheli'ş-şâfiinşT. Fçhîm M. Şeltût), Kahire, ts. (Mektebetü'l-Hancî), II, 578-579; Sehâvî. eçt-Oav'ü'l-lâmi*, I, 59; Sûyû-tî. Hüsnü'l-muhâdara, I, 425;a.mlf., ei-İtkân (Ebü'l-Fazl), III, 339; IV, 79;Semhûdî. Ceuâhirü'l-Hkdeyn(nşr Mûsâel-Alîlî), Bağdad 1405/1984, s. 251; Nuaymî, ed-Dâris fî târUji'l-medâris (nşr Caferel-Hasenî), Kahire 1988, i, 34, 132, 196, 210, 281, 364, 422-423, 443-444, 461, 545; Ebü'l-Yümn el-Uleymî, el-Ünsü't-cetİİ bi-târîf}i'l-Kuds ue'lHaiü, Kahire 1866, s. 480-481; Dâ-vûdî, Tabakâtü'l-müfessirîn, II, 48-50; Makkarî. Nefhu'Hİb, il, 225, 228;Keşfü'z-zunûn.l 341, 405-406, 422, 839; II, 1495, 1583, 1663, 1784, 1793; İbnü'l-İmâd,Şezerâr,VIII, 184-186;Rûdâ-nî, $ılatü'l-halefbi-mevşûti's-selef{nşT. Muhammed Haccî). Beyrut 1408/1988, s. 72, 376; Ahl-vrardt. Verzeic/ınis,I,41,52;II,274;V, 115;He-diyyetü'l-'ârifin, II, 148; îtâtıu'l-meknûn. I, 155, 224, 229, 231, 393; II, 76, 145, 208, 209, 362, 478, 547; Kettânî, er-Risâletü 7-müstefra-fe, s. 214-215; Abdülhay el-Kettânî. Fihrisü'l-fe-hâris, II, 639; H. Derenbourg. Les manuscripts arabes de l'Escuriat, Paris 1928, İli, 151-152; Brockelmann, GAL, 1,441; il, 74,89-90; Suppi, I, 611; II, 80-81; Fuâd Seyyid, Fıhrisü mahçatâti Dâri'l-kütübi'l-Mışriyye,Kah\re 1956,1,33;Âgâ Büzürg-i Tahrânî, Zeytü Keşfi'z-zımûn (nşr. Meh-dî Hasan el-Mûsevî. Hediyyetü'l-'ârifin, II içinde). Tahran 1387/1967, s. 26-27; Sarton. Introduc-tion, III, 997-998; Selâhaddin el-Müneccid, MuK-cemü'l-mü'errihîne'd-Dımaşkıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 140-141; P. Hoorhoeve. Codİces ManuscripÜ: Vll-Handlist of Arabic Manuscripts in The Ubrary of The Uniuersity ofLei-den, Leiden 1980, s. 81; Ziriklî, et-Aclâm (Fet-hullah), V, 297-298; A. K. S. Lambton. State and Government in Medîeual İslam, Oxford 1985, s. 138-151; el-Fihrisü'ş-şâmil:'Ütümü'I-Kur'ân, Amman 1406/1986,1, 373; Abdülcevâd Halef, ei-Kâdî Bedrüddîn ibn Cemana: hayâtühû ue âşâruh, Mansûre 1408/1988; A. J. Ar-berry. Fıhrisü'l-mahtûtâti'l-'Arabiyye fî Mek-tebeti ChesterBeatty (trc. Mahmûd şâkir Saîd), Amman 1993, nr. 4577, 4850, 5042, 5073, 5220; Ramazan Şeşen, Muhtârât mine'l-mahtûiâti't-'Arabiyyeti'n-nâdire fî mektebâti Türkiyâ, İstanbul 1997, s. 32-34; Kemal S. Salibi, "The Ba-nüjama'a", SU IX (1958). s. 97-109; a.mlf., "ibn Dİamâ'a", El2 (İng.), III, 748-749; Saleh K. Hamarneh. "The Banü Jamâ'ah, A Family of Scholars in

1189 el-Bidâye, XIV, 583

Medieval Jerusalem", Hl, XVIII (1995), s. 5-31; "İbn Cemâ'a", DMİ, 1, 121-122; T. H. Weir, "İbn Cemâa", İA, V/2, s. 719; Ali Re-fîî, "İbn Cemana", DMBl, III, 245-247; Ali Ahmed es-Sâlûs, "İbn Cemâ'a", Meusû'atü'l-hıadâreti't-Islâmİyye, Amman 1993,1, 216-217.

İBN CEMÂA, BURHÂNEDDİN

Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Abdirrahîm b. Muhammed el-Makdisî (Ö. 790/1388) Müfessir ve Şafiî fakîhî.Rebîütâhir 725'te {Mart- Nisan 1325) Ka-hire'de doğdu. Birçok âlim yetiştiren ve Kahire, Kudüs. Dımaşkgibi merkezlerde hatiplik ve başkadılık yapan bir ailedendir. Tezkiretü's-sâmi ve'1-mütekellim iî âdâbi'l-'âlim ve'l-mütecallim adlı eserin müellifi olan dedesi Muhammed b. İbrahim gibi Burhâneddin de atalarından Cemâa b. Ali'ye nisbetle İbn Cemâa diye meşhur olmuştur. İlk bilgileri babası ve amcasıyla muhitindeki bazı hocalardan alan İbn Cemâa küçük yaşta Dımaşk'a gitti ve oradaki akrabalarının yanında büyüdü. Aralarında Cemâleddin Yûsuf b. Ab-durrahman el-Mİzzî ile Zehebî'nin de bulunduğu âlimlerden ders aldı.734 (1333) yılından beri babası tarafından yürütülmekte iken onun vefatıyla (739/1338) boşalan Kudüs hatipliği görevi kendisine verilen İbn Cemâa, yaşının küçük olması sebebiyle bu görevine fiilen birkaç sene sonra başlayabildi. Bu arada Halîl b. Keykeldî el-Alâî'nin ölümünden (761/1359) sonra Salâhiyye Medresesi'ne hoca oldu. Bu görevlerini773 (1371)yılına kadar sürdüren İbn Cemâa aynı yıl Mısır başkadısı oldu. 777 {1375) veya 779'da (1377) başkadılıktan istifa ederek Kudüs'teki hatiplik ve hocalık görevine yeniden başladı. 781'de (1379) ikinci defa Mısır başkadılığına tayin edildiyse de 784 {1382) yılında yine Kudüs'teki görevine döndü. 785 (1383) yılının sonlarında Dımaşk'a başkadı ve hatip olarak tayin edildi. Ertesi yıl en yüksek ilmî paye olan "meşîha-tü'ş-şüyûh"a nail oldu. Şaban 790'daki {Ağustos 1388) ölümüne kadar bu görevlerini sürdürdü. Onun ölümüyle Benî Cemâa ailesinin Mısır ve Şam'da uzunca bir süre üstlendiği başkadılık hizmeti de sona ermiş oldu.Tefsir, hadis, fıkıh gibi ilimlerde yüksek bir seviyeye ulaşan ve bu alanlarda pek çok öğrenci yetiştiren İbn Cemâa hadise özel bir önem verir, hadisle meşgul olanları takdir eder, edebiyata ve şiire olan ilgisinden dolayı şairlere ikramda bulunurdu. Zengin kütüphanesindeki kitapların çoğu daha sonra üstâdüddâr Cemâleddin Mahmûd b. Ali tarafından elde edilerek kurduğu Mahmudiye Medresesi'ne vak-fedilmiştir. Kaynaklarda güzel ahlâk sahibi, cömert, doğru bildiğini çekinmedensöyleyen, fesatçılarla mücadele eden bir kişi olarak tanıtılır; başkadılık görevini birkaç defa bırakmasında onun dirayetli ve tavizsiz tutumunun büyük etkisi olduğu belirtilir.Eserleri. İbn Cemâa'nın kaynaklarda adı belirtilmemekle beraber on ciltlik bir Kur'an tefsiri olduğu kaydedilmekte, ancak eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığına dair bilgi bulunmamaktadır. Onun el-Fevtfidü'l-kudsiyyeve'l-ferâ'idü'l-'ıt-riyye, Naşîha îî zemmi'l-ğmâ3 ve's-timâHh, Fetva bi-tahrîmi'1-mûsîki adlı eserlerinin ise yazma nüshalarına rastlanmıştır.1190

Bibliyografya :

Zehebî. el-Mu'cemü'l-muhtaş |nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, s.*56-57; İbn Hacer. ed-Dürerü't-kâmine, Kahire 1385/1966, I. 38-39; a.mlf.. İnbâ'ü'i-ğumr, II, 292-294; İbn Tağ-rîberdî, en-hücûmü'z-zâhire, XI, 314-315; Ha-tîb el-Cevherî, Nüzhetü'n-nüfûs ve'l-ebdân{nşr. Hasan Habeşî). Kahire 1970,1. 179;Ebü'!-Yümn el-Uleymî, el-Ünsü 7-ce/i/, Mecef 1968. II. 207; Dâvûdî. Tabakâtü'l-müfessirtn,\, 12-13; Keş-fü 'z-zunün, 1,437; İbnü'l-İmâd. Şezerat, VI, 311-312; Hediyyetü7-(âri/în, 1,17-18; Brockelmann, GAL, II, 136; Suppt., II, 138; Kehhâle. Mu'ce-mü'l-mü'ellirtn, I. 47; A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic V/ritings (c. 900-1900), Mün-chen 1979, s. 160-162; Nüveyhiz, Mu'cemû'l-müfessirîn, I, 15; Kama! S. Salibi, "The Banü Jamâ'a, A Dynasty of Shâfi'ite furists in the Mamluk Period", St.l, IX (1960), s. 97-109; a.mlf., "ibn Djmâ'a", E/2(İng.). III, 748-749; Kamil J. Asalİ. "The Banü Jamâ'ah, A Famüy of Scholars in Medieval Jerusalem", HI, XVIII/3 (1995), s. 5-31; Mu.Fİ, I, 40-41; Ali Refîî. "İbn Cemâ'a", DMBİ, III, 248.

İBN CEMÂA, İZZEDDİN

Ebû Ömer İzzüddîn Abdülazîz b. Muhammed b. İbrâhîm el-Kinânî el-Hamevî (ö. 767/1366) Şafiî fakihi, kâdılkudât.19 Muharrem 694 (9 Aralık 1294) tarihinde Dımaşkta doğdu. Aslen Hamalı olup Benî Kinâne kabilesine mensuptur. Babasının büyük dedesi Cemâa'ya nisbetle İbn Cemâa diye anıldı. Küçük yaşta Kur'an'ı ezberledi ve hadis Öğrendi. Babası Bed-reddin İbn Cemâa 702 (1302) yılında Ka-hire'de kâdılkudât olunca tahsilini orada sürdürdü. Babasından, Cemâleddin Ah-med b. Muhammed el-Vecîzî ve Ali b. Muhammed el-Bâcî'den fıkıh öğrendi. 710 (1310) yılından itibaren özellikle hadis tahsili için İskenderiye, Şam, Mekke ve Medine başta olmak üzere çeşitli ilim merkezlerini dolaştı. Haccâr, Afîfüddin İs-hak b. Yahya el-Âmidî ve Şemseddin Muhammed b.

1190 Brockelmann, GAL, II, 136

Ahmed b. Ebü'l-Heycâ, İbn Kayyim ei-Cevziyye, Abdülmü'min b. Halef ed-Dimyâtî, İbnü'l-Ekfânî. İbnü'z-Zü-beyr es-Sekafî. Ebû Hayyân el-Endelüsî gibi birçok âlimden hadis, usûl-i fıkıh, kelâm, nahiv gibi dersler aldı. Zehebî ile de birbirlerinden hadis dinlediler.Genç yaşta ders vermeye başlayan İbn Cemâa 714'te (1314) Kahire'deki Sâlihiy-ye Medresesi'nde müderris oldu. Ayrıca el-Câmiu'l-Ömerî"de İmam Şafiî'nin ders halkasının kurulduğu Haşşâbiyye Zaviyesi, Kâmiliyye Medresesi Dârülhadisi ve Ak-mer Camii'nde ders verdi; Tolunoğlu Ca-mii'nde fıkıh ve hadis müderrisliği yanın-da hatiplik yaptı. 731 (1331) yılında başta Tolunoğlu Camii ve Nâsıriyye Medresesi olmak üzere çeşitli vakıflara nezaret etmekle görevlendirildi. Ertesi yıl sultanın maiyetinde hac yolculuğuna çıktı. 737'-de (1336-37) Mısır beytülmâl eminliğine, Cemâziyelâhir 738'de (Ocak 1338) Mısır kâdılkudâtlığına getirildi. Memluk Sultanı Muhammed b. Kalavun Şam kadılarını tayin yetkisini ona verdi. 748 (1347). 753 (1352) ve 754 (1353) yıllarında son ikisi sultanın maiyetinde olmak üzere tekrar hacca gitti. 17 Rebîülâhir 7S4 (22 Mayıs 1353) tarihinde kâdılkudâtlıktan istifa etti, ancak ertesi gün görevine iade edildi. Cemâziyelâhir 759'da (Mayıs 1358) Emîr Sargatmış tarafından bu görevinden az-ledildiyse de seksen gün sonra yeniden bu göreve getirildi. Daha sonra Vezir Fahred-din b. Kazvîne ile bazı şer*î meselelerde ihtilâfa düşünce kaza işlerini naibi Tâced-din el-Münâvfye bırakarak bir süre uzlete çekildi. Ancak MünâvTnin ölümü üzerine bütün yük kendisinin üzerine kalınca 16 Cemâziyelâhir 766 (10 Mart 1365) tarihinde istifa etti. Hanefî ve Hanbetî ka-dılarıyla birlikte ayağına kadar giden Vezir Yelboğa görevde kalması için çok ısrar ettiyse de kararından vazgeçmedi. Bununla birlikte öğretim faaliyetini sürdürdü. Talebeleri arasında Zehebî, Zeynüd-din el-lrâki, Ebü'l-Mehâsin el-Hüseynî ve İbnü's-Sübkî gibi meşhur şahsiyetler bulunmaktadır. Aynı yıl ifa ettiği hacdan sonra Mekke'ye yerleşti. Zaman zaman uzlete çekilmesi ve sonunda kadılıktan istifa edip ömrünün kalan kısmını Mes-cid-i Nebevî ile Mescid-i Harâm'a kapanarak geçirmesinde tasavvufla olan bağlantısının 1191 rol oynadığı düşünülebilir. 10 Cemâziyelâhir 767 (22 Şubat 1366) tarihinde Mekke'de vefat eden İbn Cemâa, Cennetü'l-Mual-lâ'da Fudayl b. İyâz ile Necmeddin el-İsfa-hânî'nin kabirleri arasına defnedildi.İbn Cemâa kâdılkudâtlık yapmış ve fıkıh sahasında çeşitli eserler telif etmişse de daha çok hadisçiliğiyle dikkati çekmektedir. İbn Hacer el-Askalânî de onun hadis alanındaki uzmanlığının aksine fıkıhta pek mahir olmadığını söylemektedir.

Eserleri.

1. Ravzatü'n-nebîh fî şerhi't-Tenbîh. Ebû İshakeş-Şîrâzfnin fıkıh usulüne dair et-Tenbîh adlı eserinin şerhi olup Yale Üniversitesi Kütüphanesinde bir nüshası bulunmaktadır.1192

2. Hidûyetü's-salikile'1-mezâhibi'l-er-baâ li'l-menâsik.1193 Salih b. Nasır el-Huzeym tarafından Ri-yad'da Câmiatü'1-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye'de doktora tezi olarak neşre hazırlanan eser (1403/1983) Nûred-din Itr tarafından edisyon kritiği yapılarak yayımlanmıştır.1194

3. el-Menâsikü'ş-şuğrâ. Önceki eserin muhtasarı olup Hüseyin b. Salim ed-Düh-mânî tarafından neşredilmiştir (Tunus 1987). 4. Tahrîcü ehâdîşi'r-Râffî. Gaz-zâlî'nin Şafiî fıkhına dair el- Vecîz'ine Ab-dülkerîm b. Muhammed er-Râfiî'nin yaptığı eş-Şerhu'1-kebîr adlı şerhteki hadislerin tahrîcidir. Eserin ez-Zehebü'I-ibriz fî tahrici e hadîsi'Î-Vecîz başlıklı bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesinde bulunmaktadır. 1195

5. Tü-sfâyyâtü İbn Cemâ'a. Ebû Ca'fer Muhammed b. Abdüllatîf b. Küveyker-Rabaî tarafından tahrîc edilen kırk hadise dair bir eserdir.1196 Brockel-mann'ın kaydettiği Kitâbü'l-Erbcfîn ile 1197 aynı eser olması muhtemeldir. 6. es-Sîretü'l-kübrâ.1198 Hz. Peygamber'in hayatıyla ilgilidir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'n-de 1199

Muhtaşaru sîreti'n-nebî adıyla kayıtlı nüshasının Ahmet Turan Yüksel tarafından yüksek lisans tezi olarak edisyon kritiği yapılmıştır (Konya 1987). Eser Asya Kelîbar Ali ez-Züheyrî tarafından es-Sîretü'n-nebeviyyetü'ş-şerîfe: el~Muhtasara-kebîr (Bağdat 1990) ve Sâmî Mekkî el-Ânî tarafından el-Muhta-şarü'l-kebîr fî sîreti Resûliîlâh (Amman 1413/1983) adıyla yayımlanmıştır. 7. es-Sîretü'ş-şuğrâ.1200 önceki eserin muhtasarı olup Muhammed Kemâleddin İzzeddin tarafından neşredilmişti. 1201

1191 İbnü'l-Mülakkın. s. 504-5051192 Nemoy, s. 1101193 el-Mensekü'i-kebîr, el-Menâsikü'l-kübrâ ca/â mezâhibi'l-erba1194 III, Beyrut 1414/19941195 Ayasofya. nr. 8681196 Keşfü'z-zunûn, I, 4031197 GAL, 11,861198 et-Muhtaşarü'l-keblr1199 nr. 27961200 el-Muhtaşarü'ş-şağİr1201 el-Muhtaşarü'ş-şağir fî sîreti'l-be-şîn'n-nezîr, Beyrut 1408/1988

8. Ruhu kaihi'l-elibbû tfmâ ruviye mine'ş-şicr bi-senedihî 'alâ hurûfi esmâ'i'ş-şu'a-râJ.1202

9. Nüzhetü'1-elib-bâ ümâ yürvâ Wi'İ-üdebâ.1203 Müellif bu eserini Müntehabü Nüzheü'1-elibbâ adıyla ihtisar etmiş olup bir nüshası Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de kayıtlıdır. 1204

10. Nüzhe-tü'l-elbâb fîmâ lâ yûced fi Kitâb. Amman'da el-Câmiatü'l-Ürdüniyye Kütüp-hanesi'nde bir nüshası mevcuttur. 1205

11. Ünsü'l-muhâdara mimmâ yüstahsen fi'1-müzâkere. Eserin Manisa İl Halk Kütüphanesi'nde 1206 müellif hattı bir nüshası bulunmaktadır.1207

Bunların dışında kaynaklarda anılma-makla birlikte Brockelmann tarafından yazma nüshaları kaydedilen eserleri de şunlardır: Kaşîde tedammenet muşto-laha'l-hadîş, Kitâbü'l-Erbtfîni'l-vüstâ el-muhtaşar mine'hErbcfîni'l-kübrâ, Sefînetü Nûh fi'1-hkhi'ş-Şâü'î, Tâ'iyye-tüİbnCemâca.1208

Bibliyografya :

İzzeddin İbn Cemâa, Hİdâyetü's-sâitk ile'l-mezâhibi't-erba'a fi'i-menâsik (nşr. Nûreddin Itr). Beyrut 1414/1994, neşredenin girişi, 1,1 -44; Ebü'l-Mehâsin el-Hüseynî, Zeylü Tezkire-ü'l-huffâz, Haydarâbâd 1376/1956 -h- Beyrut, Is. (Dâru îhyâi't-türâsi'l-Arabî), s. 41-42; Süb-kî. Jabakât.K, 79-81; İsnevî, Tabakâtü'ş-Şâ-f'ıciyye, 1, 388-390; İbn Râfi" es-Selâmî, el-Ve-feyât (nşr. Salih MehdîAbbas-Beşşâr Avvâd Ma'-rûf), Beyrut 1402/1982, II, 305-308; İbn Kesîr. eI-Bidâye,X\V, 319; İbniTl-Mülakkın, Tabaka-tü'l-euliyâ', s. 504-505; İbnü'l-lrâkî. ez-Zeyl cale'l-ciber(nşr. Salih Mehdî Abbas), Beyrut 1409/1989, 1, 200-207; Fâsî, e/-7fcdüfş-şe-mîn, V, 457-460; Makrîzî. es-Sülûk, U/3, s. 624, 647, 725, 858, 893, 894, 903; İH/1, s. 125; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü'ş-Şâfi'iyye, 111, 101-103; İbn Hacer, ed-Dûrerü 'l-kâmine, 11, 378-382; İbn Tağrîberdî, en-liücûmü'z-zâhirz, XI, 89-90;Süyûtî, Tabakâtü'l-hu)rfâz(Ömer), s. 531-532; Keş/ü'z-zunûn. I, 403; II. 1013, 1829, 1940, 2003, 2030; Şevkanî, el-Bedrü'Hâli', I, 359-360; C. Rieu. Supplement to the Catalogue oftheArabic Manuscripts in the Britistı Muse-um, London 1894, s. 808; P. K. Hitti v.dğr, De-scripüue Catalog of the Garret CollecÜon of Arabic Manuscripts in the Prİnceton üniüersity Library, Princeton 1938, s. 212; Brockelmann, GAL, II, 86; Suppl., II, 78; Une liste des manu-serits cho'tsis parmi /es bibliothequ.es de Manisa, Afchisar(haz. Millî Eğitim), İstanbul 1951, s. 9; L Nemoy, Arabic Manuscripts in the Yale Uniuersity Library, Copenhagen 1956, s. 110, 133;Kettânî, er-Rİsâtetü'l-müstetrafe,s. 100-101; Abdülhay el-Kettânî. Fihrisü'l-fehâris, I, 306-307; Fuâd Seyyid. Fihrisü't-mahtûtâÜ'l-mu-sauvere, Kahire 1383/1963, III, 115; Kamal 5. Salibi, "The Banüjamâca: A Dynasty of Shâfi'ite furists in the Mamluk Period", Studia Islamica, IX, Paris 1958, s. 97-109; Kamil J. Asaü, "The Banü Jamâ'ah A Family of Scholars İn Medie-vallerusalem", H/,XVHI/3 (1995), s, 5-31 (bu makale aynı dergide daha önce yanlışlıkla Sa-leh K. Hamarneh adına yayımlanmıştır (XVIIl/l, l995.s.5-31|);A]iRefn."İbnCemâı:a", DMBİ, III, 247-248.

İBN CEMÂA, MUHAMMED B. EBÛ BEKİR

Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilazîz el-Kinânî el-Hamevî (ö. 819/1416) Şafiî fakihİ, hadis ve dil âlîmi.759 (1358) yılında Hicaz'ın Yenbu" şehrinde doğdu. Bazı kaynaklarda bu tarih 749(1348) ve 747 (1346) olarak da geçmektedir. Kahire'de öğrenim gördü ve buraya yerleşti. Dedesi İzzeddin İbn Cemâa. Ebû Abdullah el-Beyânî, Ebü'l-Fe-rec İbnü'1-Kârî ve Kalânisî'den hadis dinledi. İbn Haldun, Sirâceddin el-Hindî, Ta-ceddin es-Sübkî, Bahâeddin es-Sübkî, Ömer b. Raslân el-Bulkinî, İbnü's-Sâiğ ez-Zümürrüdî gibi âlimlerden ders okudu. Astronomi, kimya, tıp, ilm-i cedel, ilm-i hilaf, fıkıh, tefsir, hadis, kelâm, mantık, sarf, nahiv, meânî, beyân, bedî", ilm-i hu-rûf ve remil gibi birçok dalda ilim sahibi oldu. İbnü'l-Hümâm, İbn Hacer el-Askalânî. Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîri ve İb-nü'l-Aksarâyî'nin de aralarında bulunduğu birçok âlim yetiştirdi. İbn Hacer el-Askalânî 790 (1388) yılından ölümüne kadar hocasının yanından ayrılmadığını belirtir. Sultan el-Melikü'l-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî'nin saygı gösterdiği ve malî yardımda bulunduğu İbn Cemâa takva sahibi bir âlim olup devlet ricalinden uzak durmayı tercih ederdi. Bu sebeple hiçbir resmî görev kabul etmedi. 20 Rebîülâhir 819 (17 Haziran 1416) tarihinde Kahire'de vebadan öldü.Kaynaklarda yirmiye yakın ilim dalında 100 civarında eser kaleme aldığı, fakat ölümünden sonra eserlerinin büyük bir kısmının kaybolduğu kaydedilir. Ders kitabı olarak okuttuğu hemen bütün eserler üzerine şerh veya haşiye türü çalışmalar yapan İbn Cemâa şiir de yazmış, fakat bu alanda başarılı bulunmamıştır.

1202 ibnü'Urâki, I, 2041203 GAL, H, 861204 Teymûriyye, Şiir, nr. 4011205 Hidâ-yetü's-salik, neşredenin girişi, I, 331206 nr. 52861207 üne liste des manuscrits.s. 91208 GAL, 11,86; SuppL, 11,78

Eserleri.

1. et-Tebyîn fî şerhİ'l-Erbcfîn. Nevevfnin Kitâbü'l-Erbcfîn adlı eserinin şerhi olup iki cilt halinde neşredilmiştir (Kahire 1332/1914). 2. Zevâlü't-terah fî şerhi Manzûmeti İbn Ferah.1209 İbn Ferah'ın hadis terimleriyle ilgili Kaşîde ğazeliyye (Ğammtşahîh) adlı yirmi beyitlik manzumesinin şerhi olup Friedrich Risch tarafından asıl metinle beraber bazı notlar ilâvesiyle yayımlanmıştır.1210 Şemseddin İbn Abdühâdî el-Makdisî'nin Garâmî şahîh'e bir şerh yazdığı 1211

ve Zevâlü't-terah fî şerhi Manzûmeti İbn Ferah adlı bu şerhin Heinrich Leberecht Fleischer tarafından Almanca tercümesiyle birlikte neşredildiği (Leiden 1895) kaydedilmekteyse de 1212 birçok yazma nüshada söz konusu şerh bu adla İbn Cemâa'ya nisbet edilmektedir. 1213

3. Haşiye alâ Şerhi'l-Çârperdî cale'ş-Şöfiye. İbnü'l-Hâcib'in Arapça grameriyle ilgili eş-Şâ/iye'sine Çârperdrnin yaptığı şerhin hâşiyesidir (İstanbul 1310). 4. el-Müs'if ve'I-mıfîn fî şerhi'bni'l-muşan-nif Bedriddîn. İbn Mâlik et-Tâî'nin nahve dair meşhur eseri el-Elfiyye'ye İbnü'n-Nâzım diye bilinen oğlu Bedreddin'in yaptığı şerhin hâşiyesidir. 1214

5. Ğâyetü'l-emânî fî frmi'İ-me'dni. 6. Dercü'l-me'âlî fî şerhi Bed'i'l-emâlî. Ûşfnin akaidle ilgili olup el-Kaşîdetü'l-îâmiyye diye de bilinen Bed'ü'I-emâlî adlı eserinin şerhidir. 1215

7. el-Kevkebü'1-vakkâd fî şer-hi'l-Ftikâd. 8. Risale fi'1-hudûdi'l-ke-lâmiyye. 9. Lemcfâtü'l-envârve nefe-hâtü'İ-ezhâr ii't-teşnh. Anatomiyle ilgilidir. 10. Nüket 'a/d Fuşûli İbukrât. Hi-pokrat'in tıpla ilgili Kitâbü'l-Fuşûl'ü üzerine yazılmış şerh mahiyetinde bir eserdir. 11. en-Nefehâtü's-sırriyye ve le-tâ'ifü'l-'ulûmi'l-hafiyye. 1216

12. Hulâşatü'1-ka-vâHd ve ğâyetü'I-makâşıd. 13. Akre-bü'1-maköşıd fî şerhi'1-kavâHd. 1217

14. îzâhu'l-mübhem min Lâmiyyeti'l-'Acem . 1218

15. Haşiye 'alâ Şerhi'l-'Akâ'i-di'n-Nesefiyye.1219 Fuat Sezgin, İbn Hişâm'a ait Sî-ret'm İbn Cemâa tarafından yapılmış bir muhtasarının yazma nüshalarını kaydetmekle birlikte 1220 bunun Ebû Ömer İzzeddin İbn Cemâa'nın el-Muhta-şarü'l'kebîr 1221 veya el-Muhtaşarü'ş-şağir adlı eserleriyle aynı kitap olup olmadığı araştırılmaya muhtaç bir konudur.İbn Cemâa'nın kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Nüket Cale'l-Mühimmât li'1-İsnevî, Nüket ealâ Ravzati't-tâlibîn, Şerhu Cem'i'J-Ce-vâmF, Haşiye calâ RefH'l-hâcib Şerhi Muhtaşari İbni'l-Hâcib, Nüket caîâ Muhtasarı İbni'l-Hâcib, Haşiye ca/â Şerhi'l-Çârperdî li-Minhâci'l-vüşûl, Haşiye cû/d Şerhi'l-İsnevî li-Minhâci'l-vüşûl, Şerh 'ale'l-KavâHdi'l-kübrâ li'bni Abdisselâm, Şerhu 'Ulûmi'l-hadîs li'b-ni'ş-Şalâh, Şerhu'1-Menheli'r-revî, Şerhu Metâlfi'l-envâr, CâmiSı't-tıb, el-En-vâr fi't-tıb, Haşiye alâ 'Arûsi'l-efrâh Şerhi Telhîşi'l-Miftâh, es-Sâlik fî telhisi Telhîşi'l-Miftâh, eî-Mübîn ve'l-mu-faşşal 'ale'l-Mutavvel, el-Müşelleş fi'l-luğa, Evşaku'l-esbâb fî şerhi kavâci-di'1-i'râb, Haşiye Cale't-Tavzîh li'bni Hişâm, Haşiye ıalâ Muğni'l-lebîb.

Bibliyografya :

İbn Abdülhâdî, Tenkihu 't-tahkik fi ehâdtşi't-ta'tîk (nşr. Âmir Hasan Sabrî), İmâretü'l-Arab 1409/1989, neşredenin girişi, I, 99-100; İbn KâdîŞühbe. Tabakâtü'ş-Şâfi'iyye, IV, 49-50; İbn Hacer, İnbâ'ü'i-ğumr, VII, 240-243; Sehâ-vî. ed-Dau'ü't-lâmi\V\], 171-174; Sûyûtî. Buğ-yetü't-uu'at. I, 63-66; a.mlf., Hüsnü't-muhâ-dara. I, 548;

1209 Şerhu'l-Kaşîdeti'l-ğazetiyye1210 Kommentardes Izz-ad-Din Abû Abdullah über die Kunstausdrücke der Traditionstvİssenchaft, Leiden 1885; bk. Brockelmann.GAL, i, 459; SuppL, I, 635; Bibliographie, XVII, i 191211 Tenkihu't-tah-kik, neşredenin girişi. I, 99-1001212 Serkîs, 1,167; Necîb el-Akîkl, II, 3631213 meselâ bk. Amasya Beyazıt Ktp.. nr 1545, vr. la-3b; Kayseri Râ-şid Efendi Ktp., nr. 215, vr. 1463- 149b; Sü-leymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 349, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2099, vr. 164-169, Hacı Mahmud Efendi, nr. 657. vr. 16-211214 Süleymaniye Ktp-, Lâleli, nr. 32061215 Millet Ktp., Feyzul-lah Efendi, nr. 259; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr 215, 21527; Süleymaniye Ktp.. Süleymaniye, nr. 1074, Lâleli, nr. 3770, Lala İsmail, nr. 535, EsadEfendi. nr. 1424; eser için ayrıca bk.Kes/ü'z-?unün, u, 1350; DİA,XI, 731216 Nuru Osmaniye Ktp., nr. 2842. vr 1-61217 Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 34931218 Köprülü Ktp.. Ahmed Paşa, nr. 283; İÜ Ktp., AY, nr. 47461219 Köprülü Ktp., M. Âsim Bey, nr. 215; Tire İlçe Halk Ktp., Necip Paşa, nr. 154; bu eserlerin yazma nüshaları için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 459, 499; II, 116; SuppL, I, 522, 635, 764; II, 111-1121220 GAS, I, 2991221 Muhtaşaru streti'n-nebî

Dâvûdî, Tabakâtü'l-müfessİrîn, II, 94-97; Keşfü'z-zunûn, II, 1147, 1350, 1865; İbnü'l-İmâd, Şezerât, VII, 139-141; Şevkânî. et-Bedrü'Hali', II, 147-149; Hânsâri. Rauzatü'l-cennât, VIII, 108-110; Kettânî, er-Risatetü 7-müstetrafe, s. 189-190; Serkîs, Mu'cem, I, 65, 167; Brocklemann. GAL, 1, 459, 499; I!, 116; SuppL, I, 522, 635, 764; II, 111-112; Tebriz?. Reyh.anetü'1-edeb, Tebriz, ts. (Çâphâne-i Şafak), VII, 446-447; Sezgin. GAS, I, 299; A. G. Ellis. Catalogue ofArabic Books in the BrİÜsh Mu-seum, London 1967,1, 161; II, 206-207; Sarton, Introduction, III, 998; Şâkir Mahmûd Abdülmün-'İm, İbn Hacer el-'Askatânt ue dirâsetü mıışan-nefâtihi ue menhecihî ue mevâridihî fî kitâbi-hi'l-lşâbe, Bağdad 1978, I, 160-161; Necîb el-Akikî. el-Müsteşrikün, Kahire 1980, II, 363; Âyi-de İbrahim Nusayr, et-KütübüVArabiyye elie-tî nüşiret fî Mışr beyne 'âmey 1926-1940, Ka-hire 1980,5. 24;Ahmed îsâ, Mu'cemû'l-etıbbây, Beyrut 1402/1982, s. 391-393; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik ırnd Islam-kunde (ed. F Sezgin). Frankfurt 1993, XVII, 119, 206-207; T. H. Weİr. "İbn Cemâ'a", İA, V/2, s. 719; Ali Refîî, "İbn Cemâ'a", DMBİ, III, 248-249; M. Sait özervarlı, "el-Emâir, DİA, XI, 73.

İBN CEMMÂZ

Ebü'r-Rebî' Süleyman b. Müslim b. Cemmâz ez-Zührî (ö. 170/786'dan sonra) Kırâat-i aşere imamlarındanEbû Ca'fer el-Kârî'nin meşhur iki râvisînden biri.Benî Zühre'nin mevlâsıdır. Ebû Ca'fer el-Kârî, Şeybe b. Nisâh ve kırâat-i seb'a imamlarından Nâfi" b. Abdurrahman'dan kıraat okudu. Kendisinden Ebû İshak İs-mâil b. Ca'fer el-Medenî ve Kuteybe b. Mihrân kıraat tahsil ederken Ebû İshak İsmail b. Ca'fer el-Medenî, Velîd b. Müslim ve Ebû Hümâm Salt b. Muhammed el-Hârekî rivayette bulundular. Talebelerinden Kuteybe b. Mihrân'ın naklettiğine göre İbn Cemmâz halka ve öğrencilerine Nâfı'in kıraatini okuttuğunu, ancak kendisinin Ebû Ca'fer'in kıraatini tercih ettiğini söylemiştir.1222

Zehebî de Nâfı'in İbn Cemmâzta büyük değer verdiğini belirtmiştir.Ebû Ca'fer'in kıraatiyle ilgili olarak V. (X!.) yüzyılın ortalarına kadar telif edilen kıraat kitaplarında yer almayan İbn Cem-mâz'ın rivayetleri bu asrın ikinci yarısından itibaren Hüzelî'nin el-Kâmil'i, İbn Sivâr el-Bağdâdî'nin el-Müstenîr gibi eserlerde bir araya getirilmiştir. Daha sonraki dönemlerde kırâat-i aşereye dair yazılan kitaplar içinde İbn Cemmâz'in rivayetine yer vermeyenler bulunmakla birlikte 1223 Ebû Ca'fer'in râvileri İki ile sınırlanırken bunlardan biri olarak genellikle İbn Cemmâz tercih edilmiş, günümüze kadar kırâat-i aşerenin öğretiminde de bu tercihe uyulmuş ve bu suretle kıraat rivayeti yayılma imkânı bulmuştur.İbn Cemmâz'ın Kur'an tahsilindeki yerini önemli kılan hususlardan biri. hiç şüphesiz onun Medineliler'in mushaflan ile Hz. Osman'ın mushafı arasındaki farkları belirleyip rivayet edenlerden biri olmasıdır.1224 Zira Kur'an nüshalarının metinleri arasında görülen ve İbn Cemmâz'ın tesbitine göre sayısı on ikiyi bulan bu farklılıklar. Kur'an tarihinin en önemli konularından birini oluştururken kıraat ihtilâfları olarak bu ilme dair eserlerde de yer almıştır.1225 Hangi tarihte vefat ettiği kesin olarak bilinmeyen İbn Cemmâz'ın ölümüyle ilgili olarak Zehebîî "Herhalde Nâfi'den önce veya onunla aynı tarihte" (169/785) ifadesini kullanırken İbnü'l-Ce-zerî 170'ten (786) sonra vefat ettiğini belirtmiştir.

Bibliyografya :

İbn Ebû Dâvûd, Kitâbü'l-Meşâhif {nşr. A. Jef-fery). Kahire 1355/1936, s. 37-38, 41-42; İbn Ebû Hatim. e/-Cerfı ve't-ta'dü, IV, 142; İbn Mih-rân en-Nîsâbûrî, e/-Mebsüt/<7-(arâJâti7-taşr(nşr. Sübey: Hamza Hâkimî), Dımaşk 1401/1980, s. 10-11; İbn Mâkûlâ. el-İkmâl, II, 550; Enderâbî. Kırâ'âtü'l-kurrâVl-ma'rûfîn (nşr Ahmed Nusay-yif el-Cenâbî), Beyrut 1407/1986, s. 47-48; Ze-hebî. Ma'rifetü'l-kurra' (Altıkulaç). I, 293-294; a.mlf.. Târîhu'l-lslâm: sene ]4]-160, s. 411-412; İbnü'l-Cezerî, Câyetü'n-nitıâye, 1, 315; "İbn Cemmâz", DMBl, III, 244-245.

İBN CERÎR et-TABERÎ 1226

İBN CERRAH 1227

İBN CEVSÂ

Ebu 1-Hasen (Ebü'l-Abbâs) Ahmed b. Umeyr b. Yûsuf ed-Dımaşki (ö. 320/932) Hadis hafızı.230 (844-45) yılı civarında doğdu. Aslen Dımaşklı olup Benî Hâşim'in veya Muhammed b. Salih b. Beyhes el-

1222 İbn Mihrân en-Nîsâbûrî, s. 10-11; Enderâbî, s. 47-481223 meselâ Ebü'l-A!â el-Hemedânî'nin Ğâuetü.'l-ihtişâtJ\ gibi1224 İbn EbûDâvûd,s. 37.41-421225 bk. Kıraat; Mushaf1226 bk. Taberi, Muhammed b. Cerîr1227 bk. Cerrahîler

Kilâbî'nin mevlâsıdır. Ebü't-Taki Hişâm b. Abdülmelik, Muhammed b. Abdullah b. Meymûn, Yûnus b. Abdüla'lâ ve İmrân b. Bekkâr el-Kilâî gibi muhaddislerle Mısır ve Şam âlimlerinden hadis rivayet etmiştir. Kendisinden Ebû Ali en-Nîsâbûrî, Hamza el-Kinâ-nî, Taberânî. İbnü's-Sünnî, İbn Adî. Hâkim el-Kebîr ve İbn Hibbân gibi hadis hafızları rivayette bulunmuşlardır. Ebû Ali en-Nîsâbûrî. hocası İbn Cevsâ'nın hadisin temellerinden biri sayıldığını belirtmekte, Taberânî sika olduğunu, İbn Hacer garîb rivayetleri bulunan sadûk bir râvi kabul edildiğini söylemekte, kendisini yakından tanıyan diğer bazı âlimler de onun hadis bilgisine duydukları hayranlığı dile getirmektedirler.Döneminin büyük hadis hafızlarından ve cerh ve ta'dîl âlimlerinden sayılmasına rağmen İbn Cevsâ'yı tenkit edenler de olmuştur. Dârekutnî fazla güvenilir olmadığını, bazı hadislerin sadece onun tarafından rivayet edildiğini belirtmiş, talebesi Hamza el-Kinânî de İbn Cevsâ'dan duyup yazdığı rivayetlerin 200 cüz kadar tuttuğunu, bununla beraber kendisinden hadis yazmamış olmayı temenni ettiğini söyleyerek hocasını tenkit etmiş ve ondan yazdığı hadisleri rivayet etmemiştir. Ancak Zehebî, Hamza el-Kinânfnin bu görüşüne karşı çıkarak diğer muhaddis-ler gibi onun da hadis metninde değil is-nadda hata yapabileceğini ileri sürmüş, İbn Cevsâ'nın Hamza el-Kinânî"nin yaşça küçük hocalarından olması ve kendisinden yazdığı rivayetlerin nazil rivayetler durumunda kalması sebebiyle onun olumsuz bir tavır takındığını, esasen İbn Cevsâ'nın hafızasında çok rivayet bulunduğundan bunlardan bazılarında yanılsa bile sadûk bir hadis hafızı olduğunu belirtmiştir 1228 İbn Cevsâ'nın evinde köpek beslediğini gören Da'lec b. Ahmed. bunun evde köpek bulundurmayı yasaklayan hadise ters düştüğünü ileri sürerek ondan hadis rivayetini terketmiştir.1229 İbn Cevsâ, 28 Cemâziye!ewel320'de (6 Haziran 932) vefat etmiştir.İbn Cevsâ'nın rivayet ettiği bazı hadisleri ihtiva eden cüzün bir nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'dedir.1230 Onun ayrıca el-Müsned adlı bir eserinin olduğu 1231 İmam Mâlik'in el-Muvattaınm İbn Vehb ve İb-nü'1-Kâsım rivayetlerini bir araya getirdiği 1232 belirtilmektedir.

Bibliyografya :

Tâcü'l-'arûs, "cvş" md.; İbn Adî. el-Kâmil, II, 858; İbn Mâkûlâ. el-lkmâl, III, 200; SenVânî, el-Ensâb, III, 372-373; İbn Asâkir, Târihu Dtmask (Amravî), V, 109-117; Bedrân, Tehzîbü Târihi Dımaşk, 1,421-422; İbnO'I-Cevzî, el-Muntazam, VI, 242; Zehebî, TezkiKtü'l-huffâz, 111, 795-798; a.mlf.. A'lâmü'n-nübelâ', VIII, 87; XV, 15-21; İbn Hacer, Lisânü'I-Mîzân, 1, 239-240; İbnü'l-İmâd. Şezerât, II, 285; Kettâni. er-Risâtetü't-müstetrafe(Özbek), s. 154; Kehhâle, Mu'cemü't-mû'eHifın, II, 37; Sezgin, GAS, 1,177;Yâsîn Sev-vâs. Fihristü mecâmi'u'l-medreseü'l-'ömeriy-ye, Kuveyt 1408/1987, s. 298; Saîdullah Kara-beglû, "İbn Cevşâ", DM6/, İli, 281-282.

İBN CEZLE

Ebû Alî Yahya b. îsâ b. Alî b. Cezle el-Bağdâdî (ö. 493/1100) Hekim, edip ve tarihçi.Bağdat'ın Kerh bölgesinde yaşayan hı-ristiyan bir aileye mensuptur. Bati'da Ben Gesla veya Buhahylyla Bynge'zla diye bilinir. Daha çok Kerh'teki hıristiyan tabiplerinden okuyan İbn Cezle'nin 1233 hocaları arasında Bîmâristân-ı Adudî'nin başhekimlerinden Ebü'l-Hasan Saîd b. Hibetullah el-Bağdâdî de bulunmaktadır.1234

Mantık okumak için dindaşı bir hoca bulamayınca dostlarının tavsiyesiyle Mu'tezile âlimi Ebû Ali İbnü'l-Velîd el-Kerhf nin evine devam ederek ondan kelâm ve mantık dersleri aldı. Bu arada kendisine aklî metotlarla İslâm'ı tanıtan hocasının daveti sonunda otuz yaşlarında iken müslüman oldu. Tıp konusunda hizmetinde bulunduğu zamanın Bağdat başkadısı Ebû Abdullah Muhammed b. Ali ed-Dâmegânî ihtidasına çok sevinerek onu himayesine aldı ve mahkemeye sicil kâtibi tayin etti. Edebiyata hâkim olan ve güzel yazı yazan İbn Cezle muhtemelen bu memuriyeti Dâmegânî"nin vefatına kadar yürütmüş, aynı zamanda onun geniş nüfuzundan faydalanarak Halife Muktedî-Biemril-lâh'ın sarayında hekimlik yapmıştır. Yine Dâmegânî'nin İlminden istifade ederek İslâmî bilgilerini kuvvetlendirip eserlerinde tıbbın İslâm hukukuyla İlgili meselelerine yer verdiği görülür. İbn Cezle'nin hocası ve akranı Ebü'l-Hasan Saîd b. Hibetullah ile tanışması da bu memuriyeti sırasında gerçekleşmiştir.İslâmiyet'ten aldığı yeni ruhu ilimle birleştiren İbn Cezle'nin yaşadığı bölgedeki fakir insanları ücretsiz tedavi ettiği, hatta ilâçlarını da kendisinin sağladığı yolundaki haberlerden onun meslekî ve insanî duygulan yüksek bir

1228 Tezkiretü't-huffâz, III, 797;Ac/â-mü'n-nübetâ1, XV, 181229 İbn Asâkir, V, 1161230 Mecmu', nr. 601231 Tâcü7-carûs, "cvş" md1232 Zehebî. A'tâmü'n-nübelâ', VIII, 871233 İbnü'1-Kıf-tî, s. 239; Ebü'l-Ferec. s. 1951234 İbn Ebû Usay-bia.s. 343;]bnHaHlkân,VI, 267

kişi olduğu anlaşılmaktadır. Mücadeleci bir karaktere sahip olan İbn Cezle 493 Şabanının sonlarında 1235 vefat etti. Ölümünden kısa bir süre önce, çoğu kendi hattıyla yazılmış eserlerini ve öteki kitaplarını İmâm-ı Âzam Medresesi'nin kütüphanesine bağışladığı bilinmektedir. İlmî kişiliğinde tabiplik ve eczacılığı ön plana çıkan İbn Cezle kelâm, tarih ve edebiyat alanlannda da kitap yazmış ve bunlardan üçü zamanımıza ulaşmıştır. Teorik ve pratik tıpta kazandığı büyük ün eserlerinden yapılan tercümelerle Avrupa'ya taşınmış ve özellikle Takvîmü'I-ebdân Doğu'da olduğu gibi Batı'da da uzun yıllar ders kitabı olarak okutulmuştur.

Eserleri.

1. Takvîmü'I-ebdân iî tedbî-ri'I-insân. 352 çeşit hastalığın teşhis ve tedavisini, her birinde sekiz hastalığın yer aldığı kırk dört tabloda tanımlayan bir el kitabıdır.1236 Halife Muktedî- Biemrillâh'a ithaf edilen eser İbn Butlân'm Takvîmü'ş-şıhha'smdan izler taşır. Süleymaniye Kütüphanesi'n-debeş 1237 Nuruosmanİye Kütüphanesinde iki 1238

Topkapı Sarayı Müzesi 1239 Köprülü ve Millet 1240 kütüphanelerinde birer yazma nüshası vardır. Sicilyalı yahudi hekim Ferec b. Salim tarafından 1280 yılında Latince'ye çevrilen eser, İ532'de Strasbourg'da Tacuini aegritudinum cet. Buhahylyla Byngezla auctore adı altında İbn Butlân'm anılan kitabıyla birlikte basılmıştır; bir yıl sonra da aynı şehirde yine İbn Butlân'm eseriyle birlikte M. Herr'in yaptığı Almanca tercümesi yayım-lanmıştır. Eserin Farsça'ya da üç ayrı çevirisi yapılmıştır. Bunların ilki 647'de (1249) adı bilinmeyen biri tarafından gerçekleştirilmiş olup bir nüshası Tahran'dadır.1241 İkincisini, Osmanlı tabiplerinden Muîn b. Mahmûd el-Kirmânî Edirne'de Fâtih Sultan Mehmed adına yapmıştır.1242 Üçüncü tercüme ise İran Şahı Süleyman'ın emriyle özel hekimi Muhammed Eşref b. Şemseddin Mu-hammed tarafından yapılmış ve Tahran'-da basılmıştır (1275). Kitap ayrıca Geredeli İshak tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir.1243 XII. yüzyılın ortalarında adı bilinmeyen Sa-lernolu bir yazar tarafından bir de taklidi kaleme alınan eser Dımaşk'ta yayımlanmış (1333), hakkında en son ve en etraflı çalışmayı ise JosephS. Graziani, Califor-nia Üniversitesi'nde ibn Jazlah's îVh Century Tabulated Medical Compen-dium, Taqwim al-Abdân adlı doktora teziyle gerçekleştirmiş (1973) ve bu çalışmasını Aiabic Medicine in the 1 Vh Century as Represented in the Works of ibn Jazlah {Karachi 1980) başlığıyla ilim âlemine sunmuştur. 2. Minhâcü'l-beyân fîmâ yestcfmilühü'I-insân. Basit ve mürekkep ilâçlarla yiyecek ve içeceklerin alfabetik sıraya göre tanıtıldığı eser Takvîmü'I-ebdân "dan sonra yazılmış ve yine Halife Muktedî-Biemrillâh'a ithaf edilmiştir. İbn Cezle'nin en ünlü eseri olup müellif bu eseri sayesinde "Sâhi-bü'l-Mİnhâc" olarak da anılmıştır. British Museum'daki 489 (1096) tarihli 1244 ve Vatikan Kütüphanesindeki yineV. (XI.) yüzyılda istinsah edilmiş 1245

yazmaları en eski nüshalarıdır.1246 Türkiye'de bulunan on yedi nüshasının en eskileri ise Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki dört nüshadır.1247 Eserin adı bilinmeyen bir mütercim tarafından Farsça'ya yapılan tercümesinin yazması Manisa İl Halk Kü-tüphanesi'nde kayıtlıdır.1248 İbnü'l-Baytâr, eserde gördüğü eksiklik ve hataları gidermek için el-İbâne ve'I-Flâm bi-mâ fi'l-Minhâc mine'l-halel ve'J-ev-hâm adlı bir ta'likat yazmıştır. Kâtib Çelebi, İbn Cezle'yi usulünden dolayı öven bir müellifin kitaba tetimme yazdığını bildirmiş, fakat adını vermemiştir 1249Minhâc'ın P. de Koning tarafından yapılan Fransızca çevirisi henüz basılmamıştır. 3. el-İşâre fî telhisi'I-Hbâre ve mâ yüsta'melü mine'1-kavânîni't-tıb-biyye fi tedbîri'ş-şıhha ve hüzi'l-be-den. Takvîmü'I-ebdân'm özetidir.4. Ri-sâle fi medhi't-tıb ve muvâfakatihi'ş-şer'a ve'r-red 'alâ men ta'ane caieyh. 5. er-Red cale'n-naşârâ. İbn Cezle, İlyâ adlı bir papaza hitaben 466 (1074) yılında kaleme alarak niçin müslüman olduğunu anlattığı bu eserde İslâmiyet'i yüceltmekte ve Hz. Muhammed'in Kitâb-ı Mukaddes'te müjdelendiğini, fakat yahudi ve hıristiyanların bunu gizlediklerini vurgulamaktadır. 485 Zilhiccesinde (Ocak 1093) müellifin huzurunda okunmuş bir nüshasını gördüğü anlaşılan İbn Hallikân risalenin güzel bir reddiye olduğunu

1235 İbn Ebû Usay-bia.s. 343;]bnHaHlkân,VI, 2671236 Keşfü'z-zunûn, 1,4671237 Ayasofya, nr. 3587/2, nr. 3601/ l;MuradBuhârî, nr. 259, 94; Yazma Bağışlar, nr. 696; Hacı Beşir Ağa, nr. 518/ 31238 nr. 2981, 3053/21239 III. Ahmed, nr. 20971240 Feyzullah Efendi, nr. 13141241 Yûsuf i'tisâmî. II, 291-2921242 mütercimin el yazısını taşıyan nüsha için bk. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3587/11243 Osman/ı Müemmen, 111.2031244 Or. Mus., nr. 74991245 Mns. Arabi Islamici, nr. 3741246 Avvâd, s. 2301247 Lâleli, nr. 1650; AyasoFya. nr. 3755; Şehid Ali Paşa, nr. 2107; Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 5871248 nr. 18391249 Keş-fü'z-zunün, II, 1870-1871

söylemektedir. 1250

6. Muhtâiu muhtasarı Târihi Bağdâd. Hatîb el-Bağ-dâdî'nin eserinden seçmeler ihtiva eden bu kitabın İngiltere ve Hindistan'daki nüshalarından başka 1251 Türkiye'de de bir nüshası mevcuttur.1252

Bibliyografya :

İbnü'l-Cevzî. el-Muntazam, IX, 119; İbnü'l-Esîr, el-Kâmit, X, 105; İbnü'l-Kıfti, Ihbârü't-culemâ\ s. 239-240; İbn Ebû Usaybia, 'Uyünü'l-enbâ', s. 343; İbn Hallikân, Vefeyât, VI, 267-268; Ebü'l-Ferec [İbnu'1-İbrî], Târîhu muhtaşa-ri'd'dûuel (nşr A. Sâlihânî), Beyrut 1890, s. 195; Zehebî. Aclâmü'n-nübelâ'', XIX, 188; Ahmed b. Aybek ed-Dİmyâtî, el-Müstefâd min Zeytİ Târi/ji Bağdâd (nşr. M. Meviûd Halef). Beyrut 1986, s. 436; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 159; İbn Tağrîber-dî, en-Nücümü'z-zâhire, V, 494; Keşfü 'z-zunûn, I, 467; II, 1870-1871;DeSlane, Cataloguedes manuscrits arabes de la Biblîotheque Nation-ale, Paris 1895, s. 527; Osmanlı Müellifleri,]», 203; Yûsuf İ'tisâmî, Fİhrist-i KUâbhâne-i Mec-lis-iŞûrâ-ytMütî, Tahran 1311 hş., İl, 291-292; Brockelmann, GAL, I, 639; SuppL, I, 563, 887-888; Kehhâle, Mu'cemû'l-mû'eüifin, XIII, 218; Sarton, Introduction, I, 772; Cemheretü'l-merâ-cfi'l-Bağdâdiyye (haz. C. Avvâd - Abdülhamîd el-Alûcî). Bağdad 1962, s. 19; Sezgin. GAS, III, 246; C. Avvâd. Akdemü'i-mahtûtâU'l-'Arabiyye fi mektebâti't-'âlem, Bağdad 1982, s. 230; Zi-riktî, eM'/âm(Fethullah), VIII, 161-162; Kemâl es-Sâmerrâî. Muhtasara târthi'Hıbbi'l-'Arabî, Bağdad 1404/198"4.1, 578-582; T. H. Weir. "İbn Cezle", M, V/2, s. 720; J. Vernet, "ibn Djazla", EP (İng), III, 754; Ali Ekber Diyanet, "İbn Cezle". DMBİ,\\\, 234-235.

İBN CİNNÎ

Ebü'1-Feth Osman b. Cinî el-Mevsılî el-Bağdâdî (ö. 392/1002) Arap dili ve edebiyatı âlimi.Musul'da dünyaya geldi. Doğum tarihiyle ilgili olarak kaynaklarda 300 (913). 321 (933), 322 (934), 330 (942) gibi farklı tarihler verilmektedir. Yunan asıllı bir babanın çocuğudur. Musul'un ileri gelenlerinden Süleyman b. Fehd b. Ahmed el-Ez-dfnin azatlısı olan babasının buraya nereden ve ne zaman geldiği bilinmemektedir. Babasının adı olan Cinnî Yunanca'-da "cömert, asil, güzel fikirli ve saygın kişi" anlamlarına gelen Gennaius kelimesinin Arapçalaştırılmış şeklidir. İbn Cinnî, daha çok babasının bu adına nisbetle meşhur olmakla birlikte nahiv ilmindeki geniş bilgisi sebebiyle Nahvî, doğduğu yere nisbetle Mevsılî, lügat ilmindeki yüksek mevkiinden dolayı Lugavî, babasının hizmetinde bulunduğu aileye izafetle Ezdî nisbeleriyle de anılmıştır. Künyesi olan Ebü'l-Feth'i ise dil ve edebiyat ilimlerine vukufu ve bunlarla ilgili problemleri çözmedeki (feth) mahareti sebebiyle almış olmalıdır. Mütenebbî divanının şerhine dair eserine el-Fethu'I-vehbî blâ müş-kilâti'l-Mütenebbî adını vermesi ve Bâharzî'nin onun karmaşık dil meselelerini çözme kabiliyetinin hiçbir edebiyat âliminde bulunmadığını söylemesi 1253 bu ihtimali güçlendirmektedir.İbn Cinnî ilk tahsilini Musul'da Ebü'I-Abbas Muhammed el-Mevsılî'nin yanında tamamladı. Özellikle dil ilimlerinde kendini yetiştirerek daha on dört -on beş yaşlarında iken camide gramer dersleri vermeye başladı. Ebü'l-Abbas el-Mevsılî'den sonra en önemli hocası Ebû Ali el-Fârisî1-dir. Rivayete göre Ebû Ali el-Fârisî, İbn Cinnf nin ders verdiği camiye uğramış ve ona sarf ilmiyle ilgili bir soru sormuş, beklediği cevabi alamayınca da bu alanda henüz yeterli seviyeye gelmediğini söylemiştir.1254 İbn Cinnî kendisiyle İlk defa karşılaştığı bu kişinin meşhur nahiv âlimi Ebû Ali el-Fârisî olduğunu öğrenince ders vermeyi bırakıp onun öğrencisi olmuş, yaklaşık kırk yıl yanından ayrılmamıştır. İlmî ve fikrî şahsiyetinin teşekkülünde ve özellikle dil ilimleri sahasında yetişmesinde büyük etkisi olan Ebû Ali el-Fârisî'nin görüşlerine çok değer vermiş, çalışmalarında uyguladığı yöntemi büyük ölçüde ondan almıştır.Çok defa Ebû Ali el-Fârisî ile birlikte Halep, Dımaşk, Vâsıt, Şîraz ve Bağdat gibi devrin önemli kültür merkezlerine seyahatlerde bulunan İbn Cinnî. önde gelen âlim ve şairlerle tanışma ve onlarla dil meselelerini tartışma imkânı buldu. Ünlü şair Mütenebbî ile Halep ve Şîraz'da birçok defa görüştü ve aralarında samimi bir dostluk kuruldu. Ebû Ali el-Fârisî'nin aracılığıyla Halep'te Hamdânî, Bağdat'ta Büveyhî hanedanı mensuplarıyla tanıştı ve saraylarındaki İlmî münazaralara katıldı. Dil ve kıraat âlimi İbn Miksem el-Attâr, el-Eğânî müellifi Ebü'l-Ferec el-İs-fahânî gibi hocalardan da istifade etti. Fasih Arapça konuşan bedevilerden dile dair malzeme topladı ve rivayetlerde bulundu. Daha sonra Bağdat'a yerleşen İbn Cinnî ilmî çalışmalarını hayatının sonuna kadar burada sürdürdü. 28 Safer 392 (16 Ocak 1002) tarihinde Bağdat'ta öldü. Genellikle mutasavvıfların defnedildiği Şünûziyye Kabristanı'nda hocası Ebû Ali el-Fârisî'nin yakınında gömüldü.IV. (X.) yüzyılın en önemli dil âlimlerinden olan İbn Cinnî, Hamdânî hâkimiyetinde bulunan Musul'daki ilk tahsil ve çocukluk yılları dışında hayatının büyük bir kısmını Büveyhî hanedanı döneminde geçirmiş, bu dönemdeki ilmî ve kültürel gelişmelerden, serbest fikrî ve felsefî tartışma ortamından büyük ölçüde faydalan-1250 Vefeyât, VI, 2671251 Brockelmann, GAL SuppL, i, 563, 888; Cemheretü't-merâciVt-Bağdâdiyye.s. 191252 Süleymaniye Ktp., Reî-sülküttâb. nr. 6921253 Dümye-tü'l-kaşr, 1,4811254 Yâküt. XII, 90-91

mıştır. Büveyhî hanedanından yakın ilgi görmüş. Dicle nehrinde yapılan, başka nahivcilerin de katıldığı kayık gezintilerinde sultanın yanında oturmuştur.1255

İbn Cinnî'nin çalışmalarının hemen hepsi dil ilimlerine dairdir. Bu çalışmalarıyla İbn Cinnî IV. (X.) yüzyılda kıyas geleneğine bağlı olarak sürdürülegelen, çok defa Basra ve Küfe dil mektepleri arasındaki rekabete dayalı klasik tarzdaki dil çalışmalarına yeni bir anlayış getirmek istemiştir. Gramer kurallarıyla ilgili tartışmalardan ziyade dilin ortaya çıkışı, dilin ilâhî mi (tevkifi) beşerî mi (ıstılâhî) olduğu konusu üzerinde durmuş, dil kurallarının tesbit ve tayininde rol oynayan sebepleri, bunların arkasındaki felsefî unsurları, özellikle dilin temel kurallarına uymayan söyleyiş ve kullanışların sebeplerini araştırmış, bunlara yeni yorumlar getirmeye çalışmıştır. Arapça kelimelerin türeme biçimlerini de ciddi bir şekilde inceleyen ve bu bağlamda "el-iştikâku'1-ekber" tabirini ilk defa kullanan İbn Cinnî bu suretle Arap dili etimolojisinin temellerini atmıştır. Halîl b. Ahmed'den (ö. 175/791) sonra durma noktasına gelmiş olan Arap fonetiğiyle ilgili çalışmaları da yeniden başlatmış, bu sahada yoğunlaşmış olan Sırru şmâhti'l-i'râb gibi müstakil eserler kaleme almıştır. Dilde icmâ meselesini İlk defa İbn Cinnî gündeme getirmiş ve bunun sınırlarını tayin etmiştir. Dilde icmâa muhalefeti caiz görmüş ve bu dü-şünceden hareketle, II. (VIII.) yüzyılın ortalarına kadar yazılan şiirlerle sınırlandırılan gramer kurallarını şiirle örneklendirmenin (istişhâd) kapsamını genişleterek daha sonraki devirlerde yazılan şiirlerden de örnek verilebileceğini savunmuştur. İbn Cinnî'nin, her eserini dilin bu tür problemlerinden birini çözmek için kaleme aldığını söylemek mümkündür. Dil meseleleriyle ilgili tahlil, tesbit ve tenkitlerinde ön yargıdan uzak kalan İbn Cinnî, akıl ve mantığı Ön plana çıkararak mektepler üstü bir yaklaşım içinde olmayı tercih etmiştir. Basralılar'dan "arkadaşlarımız" diye söz etmesine 1256 ve bu mektebin bazı ilkelerini esas almasına rağmen, "Basralılar'la benim aramda usul bakımından bir yakınlık yoktur, yakınlık benimle doğru arasındadır" diyerek 1257 her türlü taassuptan uzak olduğunu göstermiştir. Hocası Ebû Ali el-Fârisî'nin görüşlerine güvenmesine rağmen bazı meselelerde ona da muhalefet etmiş ve kendi metoduyla ulaştığı sonuçları doğru kabul etmiştir.1258

Bu sebeple İbn Cinnî'yi devrindeki dil mekteplerinden herhangi birine mensup saymak doğru değildir. Onun bu tavrı, ele alıp tartıştığı meselelerde müsbet ve mâkul sonuçlara ulaşmasında etkili olmuştur. Bugün dil biliminin başlıca konuları olan dilin esası, tarifi, lafzın mânaya delâlet şekilleri, lafız-mâna ilişkisi, iştikak, i'rab, âmil-mâmul münasebeti, dilin morfolojik yapısı ve onunla ilgili kalb, ibdâl ve ivaz gibi meselelerdeki görüş ve tesbitleri günümüzde yapılan Arap filolojisine dair çalışmalara ışık tutmakta ve yeni yorumlara kaynak teşkil etmektedir.İbn Cinnî gerek Bağdat'ta gerekse gittiği diğer şehirlerde birçok talebe yetiştirmiştir. En önemli talebeleri şunlardır: Şerîf er-Radî, Ali b. Zeyd el-Kâşânî en-Nahvî, İbnü'l-Bevvâb, Ebü'l-Hasan Ali b. Ubeydullah es-Simsimî, Şerif el-Murtazâ, Zâkir en-Nahvî, Ebü'l-Kâsım Ömer b. Sâ-bit es-Semânînî ve Muhammed b. Ah-med el-Vâsıtî. Ali, Âl ve Alâ adlarındaki üç oğlunu da öğrencileri arasında saymak gerekir. Âl ve Alâ daha sonraları önemli birer nahiv ve hadis âlimi olarak temayüz etmişlerdir.1259

Eserleri.

A) Gramer.

1. el-Haşâ İş Nahiv ilminin metodolojisini ortaya koymak amacıyla kaleme alınmış olup Arap dilinin genel yapısı ve bu yapıyı oluşturan temel ilkelerin felsefî açıdan yorumlandığı ve özelliklerinin belirtildiği bir eserdir. 1. cildi Kahire'de basılan (1331) eserin tamamı Muhammed Ali en-Neccâr tarafından neşredilmiştir.1260 Abduh er-Râcihî eserden yaptığı seçmeleri Nuşûş min Kitâ-bi'1-Haşâ'iş adıyla yayımlamıştır (Kahire 1972). 2. İlelü't-teşniye. Tesniye alâmeti olan elif ve yâ harflerinin kelimenin bünyesindeki görev ve özelliklerine dair bir eserdir. İbn Cinnî, kendinden Önceki dilcilerin konuyla ilgili tartışmalarını ve farklı görüşlerini değerlendirdikten sonra kendi görüşünü açıklamıştır. Bu konuya dair ilk ve tek eser olan cîlelü 't-teşni-ye'yi Abdülkâdir el-Mehîrî (Tunus 1385/ 1965)veSabîhet-Temîmî(Kahire 1413/ 1992) neşretmiştir. 3. el-Lümcf ü'l-'Aia-biyye. Nahivle ilgili temel meselelerin sade bir üslûpla ele alındığı eser yazıldığı tarihten İtibaren büyük ilgi görmüş, asırlarca ders kitabı olarak okutulmuştur. Eser üzerine başta müellifin talebeleri olmak üzere birçok dilci tarafından yirmiyi aşkın şerh yazılmıştır.1261 ei-Lüma Faiz Fâris (Kuveyt 1392/ 1972), HâdîKİşrîde(Uppsala 1396/1976), Muhammed M. Şeref (Kahire 1400/1979), Hüseyin Muhammed (Kahire 1400/1979), Hâmidel-Mü'min 1262 ve Semîh Ebû Muglî (Amman 1409/ 1988) tarafından yayımlanmıştır. 1255 İbnü'l-Esîr, IX, 3921256 meselâ bk. el-Haşâ'iş, I, 166; et-Muhteseb, I, 3491257 el-Muh-teseb. I, 1671258 meselâ bk. el-Haşâ'iş, II, 387-, Sırru şınâ'ati'l-frâb, II, 5681259 İbn Mâkûlâ, II, 5851260 I-Ill, Kahire 1371-1376/1952-19561261 Sezgin, IX, 174-1761262 Beyrut 1405/1985, 2. bs

4. Mes-'eletân min Kitâbi'l-Eymân li-Muham-med b. Hasan eş-Şeybânî. Şeybânî"nİn Kitâbü'l-Eymân'müa yemin ifadeleriyle ilgili iki meselenin gramer açısından şerhidir . 1263

5. et-Taşrîfâ'l-mülûkî. Sarf ilmine dair olan eser, Muhtaşarü't-taşrîf taîâ icmâlihî, Cümelü uşûli't-taşrîf, eî-Cümeî min uşûli't-taşrîf adlarıyla da anılır. İlk defa G. Hoberg tarafından Latince tercümesiyle birlikte neşredilen eseri (Leipzig 1885) daha sonra Muhammed Saîd en-Nasân yayımlamıştır (Kahire 1332/1913, 1970). et-Taşrifü'l-mülûkî, İbnü'ş-Şecerî ve Ebü'l-Bekâ İbn Yaîş'in de aralarında bulunduğu bazı dil âlimleri tarafından şer-hedümiştir. 1264

6. el-Muktedab min kelâ-mi'l-'Arab. Eserde ecvef fiiller son harflerine göre yirmi dokuz bölüme ayrılarak ism-i mef ûlleriyle birlikte verilmiştir. el-Muktedab Edgar Pröbster (Leipzig 1913), Vecîh Fârisel-Kîlânî(Kahire 1342/ 1923). Mazin el'Mübârek (Dimaşk 1408/ 1988) ve Câbir M. Mahmûd el-Berâce (Cîze 1408/1988) tarafından yayımlanmıştır. 7. el-Münşıf. Sarf âlimi Ebû Osman el-Mâzinî'nin ef-raşriTinin şerhidir. İbn Cin-nî'nin en önemli ve hacimli eserlerinden biri olan el-Münşıl'ı İbrahim Mustafa ve Abdullah Emîn neşretmiştir. 1265

8. Sırru şmâcati'l-frâb. Arap alfabesini oluşturan yirmi dokuz harfin mahreç ve sıfatlarının, i'lâl. ibdâi, idgam, kalb ve hazif gibi değişik özelliklerinin incelendiği eser Arap dili fonetiğinin en önemli kaynaklarından biridir.1266 Eser, Mustafa es-Sekkâ başkanlığındaki bir heyet (Kahire 1374/1954) ve ayrıca Hasan Hindâvî 1267

tarafından yayımlanmıştır. 9. Şer-hu'l-îzâh li-Ebî Alî el-F drisf. 1268

10. 'Ukü-dü'1-Lüma fi'n-nahv. 1269

11. Mecm' ü'n-nahv ve'1-luğa ve şerh ebyât şf-riyye mine'l-vicheti'n-nahviyye ve'l-Jugavjyye. 1270

12. el-MüzekAirdf. Bir nüshası Vatikan Kü-tüphanesi'nde Bahâeddin İbnü'n-Nehhâs el-Halebfnin mecmuası içinde yer almaktadır. 13. Hulâşatü'l-mes'ele ü'n-nahv.1271

B) Lügat.

1. el-Elfâzü'î-mehmûze. Eserde hemzeli fiiller ilk harflerine göre alfabetik olarak sıralanmış, kullanılışları örneklerle gösterilmiştir. Vecîh Fâris el-Kîlânî'nin Şelâşü resâil li'bn Cinnî adıyla neşrettiği (Kahire 1343/1924) risaleler arasında yayımlanan eseri daha sonra Se-lâhaddin el-Müneccid (Dımaşk 1366/1947), Selâhaddin el-Münsıf (Beyrut 1981), Ab-dülbâki el-Hazrecî (Cidde 1407/1987) ve Mazin el-Mübârek ( Dımaşk 1409/1988) yayımlamıştır. 2. el-Mübhic fî tefsiri es-mâ'işıfarâ'i'l-Hamâse. Ebû Temmâm'ın Dîvânü'l-Hamâse'slnde yer alan yaklaşık 220 şairin adlarının iştikakı ve mânalarını açıklayan bir eserdir. 1272

3. el-Müzekker ve'i-mû'ennes. Eserde önce semaî müennes kelimeler, daha sonra müzekker ve müenneslerle her iki şekli de caiz olan kelimeler alfabetik sırayla ele alınmıştır. Son kısmında ise üç, dört ve beş harfli müennes kelimelerin tasgirlerinde takip edilecek usuller hakkında bilgi verilmiştir. Eser Oscar Re-scher 1273 Târik Necm Abdullah (Cidde 1405/1985) ve Târik Abdüavn el-Cenâbî 1274 tarafından neşredilmiştir. 4. Tefsîrü'1-luğa min Kitâbi't-Tasrif li'1-Mâzinl Mâzinî'nin et-Taşrîf adlı eserindeki az kullanılan (garîb ve nâdir) kelimelerin açıklamasına dair bir risale olup el-Münşıf'm 111. cildi içinde yer almaktadır. 1275

5. Vküdü'l-hemz.1276 Kâtiplerin resmî yazışmalarda hemzenin başta, ortada ve sondaki yazılışında takip ettikleri usullere dairdir. Vecîh Fâris el-Kîlânî'nin yayımladığı Şeiâşü resâ'i! İi'bn Cinnî'-nin (Kahire 1343/1924) üçüncü risalesi olan eser daha sonra Mazin el-Mübârek tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1408/ 1988). 6. Mâ yahtâcü ileyhi'l-kâtib min mehmûz ve makşûrve memdûd. Eseri Vecîh Fâris el-Kîlânî Şelâşü resâ3iî li'bn Cinnî içinde yayımlamıştır. 7. el-Mesd'i-Jû'i-iugaviyye. 1277

1263 nşr. Muhammed Mehdî,MMMA [Kuveyt J. XXXI11/1 11989İ, s. 89-1201264 diğer şerhleri için bk. Sezgin, IX, 178-1791265 l-III, Kahire 1373-1379/1954-1960; ayrıca bk. et-TAS-RÎF1266 F!eisch,CVIII/l |1958J, s. 74-1051267 l-Il, Dımaşk 1405/ 19851268 Süleyma-niye Ktp., KılıçAİi Paşa, nr. 9301269 nşı Hasan Şâzelî Ferhûd, Mecelletü Külliyeti'l-âdâb,V |Ri-yad 1977-1978|, s. 135-1531270 Escurial Library, nr 7781271 Nuruosmaniye Ktp.. nr. 4383/31272 Dımaşk 1348/ 1929; nşr. Hasan Hindâvî, Dımaşk 1407/ 19871273 MO,VIIl/3 |1914j,s. 193-2021274 MM//r., XXXVIII 11987J, s. 202-2411275 s. 3-931276 ue havâşşu emşiteti'l-ef'âl1277 Escurial Library, nr. 778

8. el-Fevâıidü'l-luğaviyye ve'1-edebiy-ye.1278

C) Edebiyat.

1. Fesrü şicri'l-Müteneb-bî. İbn Cinnî'nin Mütenebbî divanı üzerine yazdığı iki şerhten hacimli olanıdır.1279 Bu şerh üzerinde, aralarında müellifin çağdaşlarının da bulunduğu bazı dilciler tarafından reddiye, tenkit ve ihtisar mahiyetinde çalışmalar yapılmıştır.1280 2. el-Fethu'1'vehbî ialâ müşkilâti'1-Mü-tenebbî. Müellifin Mütenebbî divanına yazdığı küçük şerh olup Muhsin Gayyâz tarafından yayımlanmıştır (Bağdat 1393/ 1973). 3. Muhtaşarü'l-Carûi ve'1-kavâfî. Eseri bu adla Hasan Şâzelî Ferhûd (Beyrut 1392/1972; Kahire 1395/1975), Kitâ-bü'l-'Arûz adıyla Ahmed Fevzî el-Heyyib (Kuveyt 1407/1987) ve Hasan el-Cübûrî (Kahire 1407/1987) neşretmişlerdir. 4. Men nüsibe ilâ ümmihî mine'ş-şu'arâ3. Aslı dil ve ensâb âlimi Muhammed b. Ha-bîb'e (ö. 245/860) ait olup İbn Cinnî kitaba bazı ilâveler yapmış ve açıklamalarda bulunmuştur. Eserin ikisi Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye 1281 di-ğeri Medine'de Arif Hikmet Bey Kütüp-hanesi'nde olmak üzere üç nüshasının varlığı bilinmektedir. 1282

5. el-Mucrib.1283 Ah-feş el-Evsat diye tanınan Ebü'l-Hasan Saîd b. Mes'ade'ninKifâbü'i-Kavâ/f'sinin 1284 şerhi olup kafiyeye dair bir bölümünün yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir.1285 el-Kûfî fîşerhi'l-Kavâ/î adıyla İbn Cinnî'ye nisbet edilen eser de bu kitap olmalıdır. 6. Tefsîru m-cûzeti Ebî Nüvâs. Ebû Nüvâs'ın Abbasî vezirlerinden FazI b. Rebî için yazdığı elli dört be-yitlik kasidenin şerhi olup Muhammed Behçet el-Eserî tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1386/1966). 7. et-Tamâm fî tefsiri eş'âri Hüzeyi mimmâ ağfelehû Ebû Sa'îd es-Sükkerî. Ebû Saîd es-Sük-kerfnin, Hüzeyi kabilesi şairlerinin şiirlerini derleyip şerhettiği Şerhu eş'âri'l-Hüzeliyyîn adlı eserinin 1286 tetimmesi olup Ahmed Nâcî el-Kaysî, Hatîce Abdürrezzâk el-Ha-dîsî ve Ahmed Matlûb tarafından neşredilmiştir (Bağdat 1382/1962). 8. et-Tenbîh.1287 Ebû Temmâm'ın ei-Hamdse'sinin şerhi olan eser üzerinde Yesrî el-Kâsımî Kahire Ünİ-versitesi'nde yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1971). İbn Cinnî'nin bu şerhi üzerine Ebû Nasr Mansûr b. Müsellem ed-Dümeyk el-Halebî Tetimmetü mâ kaşşa-ra fîhi İbn Cinnî fî şerhi ebyâti'1-Ha-mâse adıyla bir eser yazmıştır.

D) Diğer Eserleri.

1. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi'l-kırâ'ât ve'I-îzâh anhâ. Temel kaynağı Ebû Bekir İbn Mücâhid'in eJ-Kırd'âfü'ş-şdzze'si olan eserde şâz kıraatler özellikle gramer ve i'rab yönünden incelenmiştir.1288

de daha önce G. Bergstrâsser bir çalışma yapmıştır.1289

2. Şevâzzü'1-Kur-ân. Berlin'de Staatsbibliothek'te 1290 bir nüshası mevcuttur. 3. el-Hâ'ât fî ki-tâbillâh.1291

4. el-Hâtıriyyât. Çoğu gramere dair olmak üzere yaklaşık279 konudan oluşan eser Ali Zülfikar Şâkir tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1408/ 1988). Muhammed Ahmed ed-Dâlî, eserin yazma nüshaları üzerinde yaptığı çalışmalar sonunda bu neşirde tesbit ettiği eksik bölümleri Bakıyyetü'l-Hâtmyyât adıyla yayımlamıştır. 1292 İlâve edilen bölümlerle birlikte eserin tamamı 369 konuya ulaşmıştır.İbn Cinnînin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Müfîd ü'n-nahv, et-Telkin ü'n-nahv, Risale fî med-di'1-eşvât ve meködîri'l-meddât, Te'â-kubu'l-'Arabiyye, Şerhu'l-Faşîh Îİ-Şac-leb, en-Nevâdirü'1-mümti'a îi'l-Ara-biyye, Şerh.u'1-Makşûr ve'1-memdûd li'bni's-Sikkît, Muhtaşarü (Muhtârü)'l-erâcîz, Kitâbü'z-Zecr, el-Faşl beyne'1-kelâmi'l-hâş ve'l-'âmm, en-Nakz calâ İbn Vek? fî şfri'l-Müteneb-bî, Tefsîrü'l-'AIeviyyât 1293 eî-Mühezzeb fi'1-kıiâ'öt, el-Vakf ve'1-ibtidâ', el-Me-stfilü'd-Dımaşkıyyât, el-Mesâ'ilü'l-Vâ-sıtıyyât, Mehûsinü'l-Arabiyye, el-1278 Escurial Library, nr. 7781279 nşr. Safa Hulûsî, I, Bağdat 1390/1970,11,1398/ 19781280 Sezgİn,II.492-493;D/AVII,515;X, 1561281 Mecâmî', nr. 57, 1221282 Muhammed Es'ad Tales, XXXII [1957|, s. 6631283 Şerhu Kavafı Ebi'l-Hasan el-Ahfeş1284 nşr. İzzet Hasan, Dımaşk 1390/19701285 Lala İsmâii Paşa, nr. 736/41286 nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Kahire 1963-19651287 Şerhu müstağlakı ebyatİTHamase1288 nşr. Alien-NecdîNâsıf-Abdülfettâh İsmail Şelebî-Abdülhalîm en-Neccâr, I-II, Kahire 1386-1389/1966-1969,1414/19941289 bk. bibi1290 n r 6741291 nşr. NevârMuhammed Hasan Âl-i Yâsîn, Mecelletü't-Belâğ, sy. IV-V 11976|, s. 62-731292 MMLADm., LXV1I 11992],s. 417-4941293 Şerif er-Radînin dört mersiyesinin şerhi

Büş-râ ve'z-zafer, et-Tezkiretü'1-Işbahâniy-ye, Zü'I-kad Ü'n-nahv, et-Tebşıra, el-Hatîb, Sırrü's-sürûr, el-Fâ3ik, Şerhu'l-Müzekker ve'1-mü'enneş li'bni's-Sikkît, Muhtaşarü Tezkireti EbVAÜel-Fâ-risî, eî-Me'âni'l'mücerrede. İbn Cinnî, Ebü'l-Esved ed-Düefi"nİn divanını istinsah ederek şiirlerini şerhetmiş 1294 Abdullah b. Ömerel-Arcî'nin divanı da 1295 onun rivayetiyle zamanımıza intikal etmiştir.

Bibliyografya :

İbn Cinnî, et-Haşâ'iş (nşr. M. Ali en-Neccâr|, Beyrut 1371/1952, neşredenin girişi, s. 3-73; a.mlf,, et-Lûmac fi't-'Arabiyye (nşr. Faiz Fâris), Kuveyt 1392/1972, neşredenin girişi, s. c-kz; a.e. (nşr Hâmidel-Mü'min), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s, 7-30; a.mlf., el-Müzekker ve'l-mü'ertneş (nşr. Târik Necm Abdullah). Cidde 1405/1985, neşredenin girişi, s. 5-40; a.mlf., Sırru sınâtati'l-icrâb(nşr. Hasan HindâvîJ.Dı-maşk 1405/1985, neşredenin girişi, s. 5-53; a.mlf.. ei-Mübhic /î tefsiri esmâ'i şuWâ'İ'l-Ha-mâsejnşr. Hasan Hindâvî), Dımaşk-Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi, s. 5-22; a.mlf.. et-Hâtıriyyât[nşr Ali Zülfikar Şâkir). Beyrut 1408/ 1988, neşredenin girişi, s. 7-15; a.mlf., 'İleiû't-teşniye (nşr Sabîh et-Temîmî), Kahire 1413/ 1992, neşredenin girişi, s. 5-39; a.mlf., el-Muh-£eseb(nşr. Ali en-Necdî Nâsıf v.dğr). Kahire 1414/1994, neşredenin girişi, s. 5-22; İbn Mis-'ar et-Tenûhî, Târîhu't-'ulemâ'i'n-nahuiyyîn (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv). Cîze 1412/1992, s. 24-25; Ali b. Hasan el-Bâharzî, Dümyetü't-ka$r (nşr. Sâmî Mekkî el-Ânî), Bağdad 1971, I, 481; îbn Mâkûlâ, el-lkmât, II, 585; Kemâlecldin el-Enbârî. Nüzhetü'l-elİbbâ' (nşr Muhammed Ebü'1-Fazl), Kahire 1386/1967, s. 332-334; Ebü"l-Bekâ el-Ukberî. ei-Mûtteba' fişerhi'l-Lüma'(nşr. Abdühamîd Hamed M. Mahmûd ez-Zevî), Bingazi 1994, neşredenin girişi, 1, 19-31;YâkÜt. Mu'ce-mû-l-üdebâ', XII, 81-115; İbnüVEsîr, e/-Kâmi(, IX, 179,392;lbnü'l-Kıftî, /nM/ıüY-muât, 11,335-340; İbn Hallikân. Vefeyât, 111, 246-248; Zehebî, A'tâmü'n-nübetâ1, XVII, 17-19; Taşköprİzâde. Miftâhu's-sa'âde, Haydarâbâd 1356/1937, I, 114-115; G. Bergstrâsser. Nichtkanonische Koranlesarten im Mufrtasab des İbn Ğinni, München 1933; Muhammed Ali el-Kassâs, İbn Cinnî ve felsefetühü'l-iuğaü'tyye (yüksek lisans tezi, 1939), Câmiatü'l-Kahire Külliyyetü'1-âdâb; Brockelmann. GAL, 1, 126; SuppL, I, 191-192; a.mlf.. "ibn Ginni über das weibliche demonstra-tivpronomen", Islamlca, III, Leipiig 1927, s. 319-324; Sezgin, GAS, II, 492-493; IX, 173-182;Hü-sâm Saîd en-Naîmî. ed-Dirâsatü't-leheciyye oe'ş-şautiyye 'inde ibn Cinnî, Bağdad 1980; a.mlf., İbn CinnîcâUmü'l-ıArabiyye, Bağdad 1990; Ab-bas el-Kummî. el-Kûnâ ue'i-eltçâb, Beyrut 1983, I, 246-247; Abdülvehhâb İbrahim Ebû Süleyman. Kitâbetü'l-bahşi'l-'llmî, Cidde 1403/1983, s. 198, 501-502, 523; Mahmûd Hüseynî. ei-Med-resetü'l-Bağdâdiyye fî târilji'n-nahvi'l~cArabi, Beyrut 1407/1986, s. 319-391; Hasan İsmail Ab-dürrâzık, Haşâ'işü'n-nazm fîHaşâtşi'l-'Arabiy-ye li-Ebi'l-Feth 'Osman ibn Cinnî, Kahire 1987; Bû Şitâ el-Attâr. Fıkhü'l-tuğatiVArabiyye: Ne-müzec İbn Cinnî, Dârülbeyzâ 1988; Ahmed Süleyman Yâküt, ed-Dersü 'd-delâlî fî Haşâ'işİ İbn Cinnî, İskenderiye 1989; Abdülmün'im Seyyid Abdüsselâm el-Eşkar. el-Belâğa fî'l-ktrâ'âti'ş-şâzze 'inde İbn Cinnî, Kahire 1410/1990; Abdülvehhâb es-Sâbûnî. tCJyûnû'l-mü"eUefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992,1, 264-266; Abdülkertm Muhammed el-Es'ad, el-Vasît fî ta-rîfji'n-nahui'lMrabî, Riyad 1992, s. 129-131; Abdül'âl Salim Mekrem. el-Ktra'atü'l-Kur'âniy-ye, Beyrut 1417/1996, s. 254-267; Mehmet Yavuz, İbn Cinnî, Hayatı oe Arap Gramerindeki Yeri (doktora tezi, 1996). İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Oscar Rescher. "Studen über ibn Ginni's und die allgemeinen politischen und kültürel-len Verhaltniss seiner Zeit", ZA, XXIII (1909), s. 1-54; Muhammed Es'ad "teles, "Ebü'1-Feth b. Cinnî", MMİADm.,XX1V(1949), s. 537-546; XXV (1950), s. 78-86; XXXI (1956), s. 106-118, 283-300, 451-472, 631-648; XXXI! (1957). s. 338-352, 658-671; H. Fleisch, "La conception phone-tique des arabes d'apres le Sırr şınâ'at al-i'râb d'Ibn Jinnl", ZDMG, CVIII/1 (1958), s. 74-105; Jean-PatrickGuillaume, "Le statut des represen-tations sous-jacentes en morphophonologie d'apres ibn Gınni", Arabica, XXVIII, Leiden 1981, s. 222-241; Abdüsselâm Seyyid Hâmid, "İbn Cinnî beyne nâkıdîhî fi tefsîri'I-Mütenebbî", MMMA (Kahire), XXXVI (1992), s. 225-247; J. Pedersen. "İbn Cinnî", İA, V/2, s. 720; a.mlf.. "IbnDjinnr, fl2(İng.), III, 754; Ebû Muham-med Vekîlî, "İbn Cinnî", DMBl, III, 252-258.

1294 D/A,X, 3121295 nşr. Hıdr et-Tâî - Reşîd Ubeydî, Bağdat 1375/1956

Documents

İBN ABDÜSSELÂM el-HEWÂRÎdocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari... · Web viewDer'a civarında Temgrût'ta Şâzeüyye'nin bir kolu olan Nâsıriyye tarikatını ve