Embed Size (px)
DESCRIPTION
Muzej grada Zenice, Zenica, novembra 1984.
Citation preview
IZDA VACMuzej grada Zenice
Zenica
RADOVI VIII
GLAVNI UREDNIKMuhamed Kratina
ODGOVORNI UREDNIKHusein Serdarević
IZDA VACKI SAVJETRadivoje Ivković , predsjednik, Risto Gavrić , Nada Mostić , Anka
Trogranč ić , Edhem Dokaza, Franjo Šantić , Ratko Sekerović , Muha-med Kratina, Miroslav Stanisavljević , Redžep Isaković , Ljubo Cum-bo, Vehab Bdjevac, Fahir Imamović
REDAKCIONI ODBORNihaz Gradinč ić , predsjednik, Božo Jokanović , Mehmedalija Tu-
fekč ić , Naum Abinun, Anto Oršulić , Jozo Strbae, Nikola Prodanović ,Mišo Kovač ević , Husein Serdarević
REDAKCIJSKA GRUPABožo Jokanović , Husein Serdarević , AntoOršulić , Nihaz Gradin-
č ić , Muhamed Kratina
RECENZENTIDr Rasim Hurem, Mr Rafael Brč ić , AhmedDžonlagič
SEKRETAR REDAKCIJEAnto Oršulić
LEKTORMr Lazar Matković
Ć AMIL KAZAZOVIĆ
ZENICAU ORUŽANOJREVOLUCIJI
ZENICA, NOVEMBRA 1984. GODINE
,
FOTOGRAFIJE I CRTEZIDokumentacija Muzeja grada Zenice
LIKOVNO RJESENJE NASLOVNE STRANICEMirko Marić , akademski slikar
TEHNICKI UREDNIK
Raif Kratina
STAMPA »DOM STAMPE« ZENICA
ZA STAMPARIJUSlavko Vidović , graf. ing.
Zenica, 1984. godine, ti raž 3.000 primjeraka, I izdanje
UVODNE NAPOMENE
Ideja da se napiše i objavi knjiga »Zenica u oružanojrevoluciji« potekla je od Savjeta Muzeja grada Zenice, juna1978. godine, o. u okviru kontinuiranih organizaciono-kreati-vnih aktivnosti ove ustanove u oblasti istraiivač ko-istorio-grafskog rada.
Na sastanku Savjeta Muzeja, u č ijem su radu uzeli u-č ešć ai drugi istaknuti predstavnici društveno-politič kog i kul-turnog života grada, dat je znač ajan doprinos objektivno-kri-tič koj valorizaciii dotadašnjih tekstovai publikacija o uč eš-ć u Zenice u narodnooslobodilač koj borbi i na toj osnovi su-gerisana potreba rada na pripremii izdavanju sintetič kog is-toriografskog djela koje bi obuhvatilo sažet prikaz nastankai razvoja radnič kog pokreta do1941. godine i cjelovitu slikumjesta, uloge i uć ešć a Zenice u oružanoj revoluciji. Tom pri-likom je dato i nekoliko temeljnih sugestija na koje je uistraživač kom i interpretativnom radu trebalo obratiti pose-bnu pažnju. To se, u prvom redu, odnosilo na uvodni teksto radnič kom pokretu, zatim na više aspekata vezanih za u-č ešć eZenice u oružanoj revoluciji, na neophodnost šire kon-sultacije istorijskih izvora i istoriografske literature, kaoinanekoliko preporuka metodološkog karaktera.
Organizaciona funkcija na pripremi ovog izdanja po-vjerena je Muzeju grada Zenice, o. istraživač ko-kreativni radautoru ovih redova - Camilu Kazazović u.
Za razliku od ranije objavljenih (C.Kazazovič : »Zenič -ki partizanski odred«, Zenica,1968: C. Kazazović : »Zenica uNOB 1942-1945{(, Zenica, 1975), ovo izdanje. tretira cjeloku-pan period NOR-o. u zenić kom kraju, što je iziskivalo znač aj-ne istraživač ke napore kako bi se hronološki i sadržajno0-
buhvatili i opisali svi događ aji koji su se zbivali u Zenici uuslovima najcrnjeg terora, patnji. i stradanja, te sistematskihnastojanja okupatora i njegovih pomagač a za eksploatacijomindustrijskog potencijala i rudnog bogatstva ove sredine. Rad"za. autentič no! rekonstrukciji svih zbivanja i tokova bio jeotežan č injenicom o nedovoljnosti podataka za pojedine do-
5
I
gađ a je i lič no~ti u. sač uvanoj dokumentarnoji memoarsko]građ i. Stoga Je bilo neophodno ne samo kritič ki ocijenitimnoge ranije objavljene interpretacije i kazivanja nego i iz-vršiti i nova istraživanja u gotovo svim centrima koji raspo-lažu relevantnom istorijskom građ om. Na bazi dopunskiharhivskih istraživanja i konsultacija novije istoriogralske li-~erature, otvorene su šire moguć nosti predstavljanja kontinu-iteta zbivanja č itavog niza događ aja, složenosti ilegalne bor-
o be, odnosno argumentovanog prikazivanja toka NOP-a, uklju-č ujuć i i njegove oscilacije, u Zenicii njenoj okolini.
• v Aut~r je svjestan č injenice da zbog širine teme i og-raruć enosti prostora u ovom okviru nije pružio ili objektiv-no nije mogao pružiti, dovoljno reljefnu sliku'o izvjesnombroju znač ajnih pojedinosti č ije bi potpunije osvjetljenje bi-lo u funkciji analitič nijeg sagledavanja i obrade zada te teme.Ne iscrpljujuć i širinu veoma važnih pojedinosti prema koji-ma treba da bude usmjeren daljnji istraživač ko-istoriograjskirad zz ovog tematskog kompleksa, nesumnjivo krupno mje-s~o mo~ap'ripasti bližem osvjetljenju č itave plejade revolu-cl.onarmh likova lokalnog i naj šireg znač aja, a koji su u go-dinama pred rat idejno, politič ki i klasno stasali uzenič ko]Željezari; pažnju, takođ e, zaslužuje analiza statusa Zenice upr~,,:redYfo-:ksploatacionom sistemu okupacionog režima, ne-prijateljski tretman ovog industrijskog mjesta kao važnogo-bavještajnog i vojnog punkta i dr. o
U razrješavanju raznolikih teškoć a interpretativne pri-:04~ autoru.:< ;u Z11.q.~,!j,,!uP01':lOĆ pru,žili recenzenti rukopisa,ko~t su svoj tm kritič kim. prilazom t ocjenama pomogli daopisani događ aji budu što vjernije prikazani, da se odbaci sveono što nije imalo bitnog uticaja, ao istaknu sve relevantnevrijednosti naše NOB-e i socijalistič ke revolucije.
, V' Kva?itetnom o~?ikovCfnj!,,- rukopisa u više aspekata po-služile su.1., konsultacije koje Je tokom rada na pripremi knji-ge organtzovao Muzej grada, kako na nivou izdavač kih tije-la, tako i u drugim meritornim strukturama grada. Te kon-sultq.cij~ su predstavljale dragocjen doprinos u otklanjanjunekih. dtlel1}a, u potpunijoj prezentaciji izvjesnih pojavai pro-c~s.a, kao t ~ea~11.(?modređ iv.q.nju. mjestai uloge boraca i ak-tivista u pojedinim dogadaiima t vremenskim fazama.
Višestrano znač ajan doprinos stvaranju adekvatnih us-lovf!: za ist~q.živ.ač ki r~d, priprem.u rukopisa i obiavliivanie~nJlge pruzio Je. Muzej grada Zenz.ce, pa se autor koristi pri-likom da kolektivti ove ustanove izrazi posebnu zahvalnost.
CAMIL KAZAZOVIC
6
l, Prvi dio
STVARANJE I RAZVOJ RADNIČ KOG POKRETA U ZENICIDO 1941. GODINE
Austro-Ugarska Monarhija je 1878. godine smijenila vi-ševjekovnu tursku vladavinu u Bosni i Hercegovini. Od tadau privrednom i društvenom životu Zenice dolazi do znač aj-nih promjena. Poč eo je njen brži razvoj u kojem ona poste-peno prerasta u gradsko naselje sa svim karakteristikama ta-dašnjih bosanskih gradova. Već 1879. godine kroz Zenicu pro-lazi željeznič ka pruga koja ju povezuje sa Bosanskim Bro-dom, a 1882. godine i sa Sarajevom. U gradu se poč inju raz-vijati rudarstvo i metalurgija. Rudnik mrkog uglja je otvo-ren u maju 1880. godine, a pet godina kasnije(1885) podig-nuta je i puštena u rad i fabrika papira. Godine 1892, upra-vo dvanaest godina poslije otvaranja rudnika uglja, u Zeni-ci je locirana i Željezara. To je uslijedilo na osnovu dvije od-luč ujuć e pogodnosti. Prvo, što je baš u Zenici otvoren prvirudnik uglja u Bosni i Hercegovini i, drugo, što se u blizi-ni Zenice našao rudnikželjezne rude u Varešu.
Podizanjem i razvojem ovih krupnih industrijskihpreduzeć a dotadašnja Zenica mijenja svoj lik. Od tipič ne ka-sabe, koja je do tada tavorila od oskudne poljoprivredeiskromne zanatske djelatnosti, ona prerasta u jedno od već ihindustrijskih mjesta u Bosni i Hercegovini. Sa ubrzanim pri-vrednim razvitkom poveć ava se i broj stanovništva tako da seono za kratko vrijeme nekoliko puta umnožava. Od2.101 sta-novnika koliko je imala 1879. godine, Zenica je do1910; godineizrasla u grad sa7.215 stanovnika"
1. Opširnije o privrednom razvoju Zenice i broju njenog sta-novništva u vrijeme Austro-Ugarske, vidi: Kemal Hrelja, Zenicai nje-mj okolina, Sarajevo, 1957, str. 83-114.
7
i
Sa ovim promjenama došlo je i do prodora kapitalis-tič kih odnosa i svega onoga što su oni sobom donosili. la-ko Austro-Ugarska u principu nije dirala u feudalne odnose",te promjene rađ ale su i nešto novo u strukturi stanovništva.Uz nosioca povlaštenog stranog kapitala, i prvu generaciju do-mać ih kapitalista koji svoj ekonomski položaj uč vršć uju pri-mjenom najgrubljih metoda izrabljivanja najamne radne sna-ge, pojavljuje se i stupa na scenu nova društvena snaga -radnič ka klasa, koja započ inje borbu protiv kapitalistič ke ek-sploatacije, a za nove društvene odnose.
Prvi nosioci te borbe bili su najveć im dijelom straniradnici." Oni su sa sobom donosili iskustva koja su stekliu radnič kim akcijama svojih zemalja i prenosili ih radnici-ma Zenice.
1. Nastanak i razvoj radnič kog pokreta Zenicedo 1918. godi/le
PANORAMA DIJELA ZENICE KRAJEM 19. VIJU:A
Pod uticajem naprednog radnič kog pokreta iz drugihzemalja, surovi oblici eksploatacije i prvi štrajkovi radnikau susjednim mjestima sve su više budili svijest izenič kogradništva.' Dolazeć i do saznanja da samo borbom mogu po-pobljšati svoj ekonomski položaj i uslove rada i da mogu iz-vojevati već a prava, oni započ inju prve akcije protiv kapita-
2. Milan Gavrić , u č lanku: »Klasno borbene i narodnooslobodi-lač ke tradicije Srednje Bosne« navodi da su, po austro-ugarskoj oku-paciji Bosne i Hercegovine, u bosanskom društvenom životu85°/0 sta-novništva bili seljaci, a od toga već ina kmetovi.
(Srednja Bosna u NClB, izdanje Vojno izd. zavod. Beograd.1976,strana 32).
:l. U 'Željezari je 1895. godine bilo zaposleno 227 radnika, od to-g:;. 116 stranaca, a svega111 domać ih.
(Hronologija radnič kog pokreta Bosne i Hercegovine do1941. go-dine - Dalje: Hronologiia rad. pokreta BiH - Institut za .istor. rad.pokr., Sal-ajevo. 1971. god., str, 11 i 20).
žELJEZARA U ZENICI 1899. GODINE
-l. Ilijas Hadžibegović u č lanku »Položaj radništva u Bosni i Iler-cegovini do majskih štrajkova 190fi. godine« navodi da međ u prve zna-č ajne pokreteradnič ke klase Bosne i Hercegovine spada štrajkbač var-skih radnika firme Šleziriger (kotar Maglaj) 1890. g., a tri godine ka-snije došlo je do štrajka šumskih radnika kod firmeMapurgoparente(kotar Tešanj).
(v-Pri loz!«, Ir.stitut za radnič ki pokret, Sarajevo, (u daljemtekstu:»Pri lozr«). br. 3, H176, str. 54-57).
8 9
listi~~og .izrablji,,:anja:5 I ve~ 11. marta 1896. godine izbio jeprvi štrajk u Zeljezari, u kojem su radnici tražili već e nadni-ce i ~olje u.~love r~da.6 M~~utiIl?-:ovaj štrajk, kao i onaj uRudnIvku dVIJe godine kasnije, ~IJe dao već e rezultate, pa sebezdusna eksploatacija nastavljala. Radni dan u Rudnikuidalje je trajao 12, a u leljezari od 12 do16 sati.? Ovakvo ra-dno vrijeme bilo je i u ostalim preduzeć ima Bosne i Herce-go~ine, a akordnim sistemom eksploatacija je još više po-
. vecavana.
Poč ev od 1905. godine, radnič ki pokret Zenice dobioj~ j~š. yeć i za~ah .i organizovan.iji oblik. Ovome je najvišedoprinijelo osnivanje Glavnog radnič kog saveza Bosne i Her-ceg<;>vine~oj~ je o~igrao. ~nač ajnu ulogu na okupljanju, or-garuzovanju 1 borbi radmcke klase za poboljšanje svog eko-nomskog položaja.f Koliki je uticaj ovaj Savez imao i na ra-dnike Zenic~ v~dj~l? se .u. Genera~nom štrajku1906. godine.Tada su se1 njem radnici na pOZIVovog Saveza solidarisalis radnicima Sarajeva, Travnika, Mostara, Zavidović a Varešai dn;gih. grad,?va i mjesta u. Bos~~ i He~cegovini pa ~u s nji-ma štrajkovali 12 dana. U IstOrIJI radmč kog pokreta Zenicetada su zabilježene i prve žrtve koje su pale pod udarcimažandarmerije. Ubijena su č etiri radnika, a nekoliko ih je bi.lo ranjeno." Pored toga, vlasti su Okružnom sudu u Travni-
ku dostavile i optužnicu protiv61 radnika zbog njihovog u-č ešć a u ovomštrajku."
Iako je ovaj štrajk bosanskohercegovač kog proletari-jata ugušen u krvi, bio je to jedan od najveć ih udaraca ko-jeg je radnič ka klasa zadala vladajuć im krugovima u BosniiHercegovini prije prvog svjetskog rata. Njime je izvršen pri-tisak na austro-ugarsku vlast pa je ona bila prisiljena da0-
dobri pravo radnicima na sindikalno, a nešto kasnije i napolitič ko organizovanje. Došlo je i do povišice radnič kih nad-nica i uvođ enja devetoč asovnog radnog vremena u nekim pre-duzeć ima,!' č ime su bile stvorene već e moguć nosti za slobo-dnije i organizovanije djelovanje radnič kog pokreta.
Tada su i radnici Zenice postigli veliki uspjeh. U Rud-niku je jamskim radnicima radno vrijeme smanjeno sa 12na 9, a u Zeljezari sa 15 na 12č asova.PPored ovog, došloje i do narastanja radnič kog pokreta i njegovog organizova-nja. Poč etkom 1907. godine u Zeljezari, Rudniku, Fabrici pa-pira i zanat skim preduzeć ima osnovane su sindikalne organi-zacije u kojima je tada bilo76 organizovanih radnika, a go-dinu. dana kasnije iz sekcije kulturno-zabavnog društva »Flu-grad« obrazovana je i klasna organizacijaželjeznič ara.P Iz go-dine u godinu broj sindikalno organizovanih radnika se po-već avao, a do kraja 1911. godine Zenica postaje i sjedište Sa-veza rudarskih radnika Bosne iHercegovine.t!
Aktivnost novoformiranih radnič kih organizacija bilaje usmjerena u pravcu poboljšanja ekonomskih uslova živo-ta radnika i već ih sloboda radnič kog udruživanja. Naroč ito jeod 1909. godine sindikalna i politič ka aktivnost dobila orga-nizovaniji obJik. Tada su č lanovi Socijaldemokratske stran-ke nastojali da što već i broj radnika Zenice uključ e u svojeorganizacije'! i da ih vode ka ostvarenju klasnih cilieva. Upoč etku u tome su imali vidnih rezultata, a posebno uorganizovanju radnič kih skupština i prvomajskih proslavakoje su bile masovno posjeć ivane." Na njima su č lanovi So-
5. Kakvi su bili uslovi rada i eksploatacija radnika vidi se iz č la-nka kOji. je objavljen. u ••~.Hasu slobode«, 10. marta1910. godine. U nje-mu dopisnik IZ Zenice, Izmedu ostalog, javlja: »Posao je tako opa-s~n da .radnik nikad nije siguran da li ć e živ iz fabrike izać i amno-gi se VIde na ulici i na radu bez oka iIibogaljl bez zdrave noge iliruke«.
(»Prilozi ••, br. 2, 1966, str. 35).
· 6. Božo Jokanović u knjizi: »Položa] i akcije radnika Zeljezare~emca 1937-1941« piše da je to bio". ... po redu treć i štrajk u istori-Jl bosansko-hercegovač kog proletarijata«.
(»Naša riječ «, Zenica. 1968, str. 3).
7. K. Hrelja, cit. d., str. 119.
· 8. »~regled istorije Saveza komunista Jugoslavije«, latinlč no iz-danje,. Institut za izuč avanje radnič kog pokreta, Beograd,1963. godinetu daljem tekstu: Pregled istorije SKJ), str. 23.
· 9. Ar.~iv Kom~n~sti~ke partije Bosnei Hercegovine, tom II, iz-darije !stOrJ]Skog. odjeljenja Centralnog komiteta Komunistič ke partijeBosne I Hercegovine, Sarajevo, 1951. godine.
t(U
3)daljem tekstu: Arhiv KPJ BiH), str. 34, i B. Jokanović , cit.
dj.,. s r, .
11. Nedim Sarac, č lanak u knjizi ".50 godina revolucionarnog sin-dikalnog pokreta u .Iugoslaviji«, »Radnič kaštarnpa«, Beograd, 1969.str. 41.
12. Arhiv KPJ BiH, tom II, str. 39.13. Isto, str. 42.14. Isto, str. 42.15. Isto, str. 108.16. Isto, str. 110, 140. i 179. i Hronologlja rad. pokreta BiH, str.
182, 189. I 195.10. Hronologija rad. pokreta BiH, str. 88.
10 11
~i#iir.!'lfBJ!IjtJ~:ar!lId;..GLAVNA ULICA ZENICE PRED L SVJETSKI RAT
"IK .'I.4qt.HT. ;.~~~~~1f\* '~;~;~ ~\~Jfv i i
::;·"\r~:Mt~fuA0t:;" •••:\,."UBIJEN PRI STRAJKU U FABRICI«, FAKSIMIL IZ KNJIGE UMRLIH 1906. GODINE
reništava, bilo je svega36 č lanova.v Ovo je bio rezultat po-jač anog pritiska austro-ugarskih vlasti na klas ni radnič ki po-kret i opšte bolesti od koje je bolovala Socijaldemokratskastranka koja, zanemarujuć i u svom programu nacionalnoiseljač ko pitanje, nijeni mogla da bude dosljedan nosilac re-volucionarnih stremljenja širokih narodnih masa.
U periodu prvog svjetskog rata u Bosni i Hercegovinije zaveden ratni režim upravljanja. Izvršena je militarizacijanajveć ih preduzeć a, a veliki broj radnika je mobilisan. Zbogtoga, i otežanog snabdijevanja sirovinama, proizvodnja je naglo opadala. Tako je uŽeljezari Zenica proizvodnja valjanerobe od 33.870,7 tona, koliko je iznosila u1913. godini, sma-njena na svega11.792,2 tona u 1918.godini.w
cijal~~mo~ratsk.e. stranke ist~pal.i protiv obespravljenja pro-letarijata l ..bon~l se za donošenje takvog radnič kog zakono-davstva .kojirn 1:>1 se poboljšali ekonomski položaj i uslovi ra-da. radn~ka.~11l su tada dosta radili i na širenju ideja mar-k?IZma 1 podizanju politič ke svijesti i kulturnog nivoa rad-mka.
Tada se i broj č lanova Socijaldemokratske stranke stal-no poveć avao. Umjesto22 č lana, koliko je ova stranka u Ze-nici imala u vrijeme osnivanja, ona u1911. godini ima 130č lanovap Međ utim, ubrzo je došlo do opadanja aktivnosti auRoredo s tim i, broja č lanova Socijaldemokratske organiza-CI]e. Tako se. vec koncem1912. godine broj č lanova smanjiona 96, a krajem 1913. godine, u pet njenih sekcijai povje-
2. Revolucionarna aktivnost radnika Zeniceu periodu od1918. do 1929. godine
Koncem 1918. godine, poslije proglašenja Kraljevine Sr-ba, Hrvata i Slovenaca, u uslovima revolucionarnih događ ajakoji su nastali poslije pobjede oktobarske revolucije1917.
17. Arhiv KPJ BiH, tom II, str. 109.i 139. 18. Isto, str. 173.i 224.19. K. Hrelja, eit. dj., str.100.
1213
g., došlo je do obnavljanja radnič kog pokreta u svim kraje-vima novoosnovane države. Tada je započ et jedan novi pro-ces, proces sve već eg i aktivnijeg uključ ivanja radnika u bor-bu za nove društvene odnose.
U uslovima nametnutog monarhistič kog uređ enja i ne-riješenog nacionalnog pitanja, došlo je do sve već eg naras-tanja radnič kog pokreta i do revolucionarnog i demokrats-kog stremljenja narodnih masa. Ideju ravnopravnosti i za-jedništva jugoslovenskih naroda vladajuć i režim je izigrao.Stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca u kojoj. jevelikosrpska buržoazija zavela svoju hegemoniju. Ovo je iza-zvalo nepovjerenje prema vladajuć im krugovima pa su seposljedice, koje su iz toga proizašle, još više zaoštrile i pro-dubile nacionalnu neravnopravnost, što je svoju kulminacijudostiglo u tragič nim događ ajima 1941. godine.
Od poč etka svog postojanja, novostvorena KraljevinaSRS je zapala u privredne teškoć e koje su najveć im dijelompogađ aleradnike i siromašno stanovništvo. Iz naraslog ne-zadovoljstva vrlo brzo je došlo do protestnih zborova, tarif-nih akcija i štrajkova 11 kojima su, pored radnika, uč estvova-li i siromašni slojevi stanovništva."
I u Zenici je tada, zbog teških uslova života i rada, do-šlo do revolucionarnog previranja međ u radnicima, a kod se-ljaka, i zbog ovog, i zbog nepotpunog i kompromisnog rješe-nja agrarnog pitanja. Skupoć a, niske nadnice,zatim dugoradno vrijeme i nezaposlenost, najviše su pogađ aIi radnič kuklasu i siromašno stanovništvo. U Željezari je radno vrije-me trajalo J 2 sati a nadnica je, u prosjeku, iznosila 2,5 - 3krune, što nije bilo dovoljno ni za održanje najnužnijihživotnih potreba." Zbog ovog, radnici se, nezadovoljni svo-jim položajem, a poneseni revolucionarnim idejama, masov-no organ izuju u klasnim sindikalnim organizacijama i Soci-jaldemokratskoj stranci i pojač avaju borbu za svoj bolji e-konomski položaj i već a prava. Tako, već u prvim i dobropripremljenim akcijama, zenič ki radnici postižu vidne rezul-tate. Pritiskom i odluč nim zahtjevima radnič kih organizaci-ja" uprava Rudnika i uprava Željezare bile su prisiljene davec u novembru 1918. godine i februaru 1919. godine sklo-pe kolektivne ugovore u kojima su priznale osmosatno ra-
.dno vrijeme, i radnič ku organizaciju, a i nadnice su bile zna-tno poveč ane.š"
Odluč nost i upornost da istraju u svojim zahtjevimaradnici Zenice su pokazali i u poznatom protestnom štrajku21. februara 1919. godine, koji je u Zenici započ eo protest-nom skupštinom na kojoj je bilo prisutno 2.500 radnika.PUz zahtjev za poboljšanje ekonomskog položaja, radnici sujoš tražili i ukidanje ogranič enja politič kih sloboda, brže rje-šavanje socijalnih problema i nacionalnog pitanja. Međ utim,vladajuć i krugovi i vlast ove zahtjeve nisu htjeli rješavati,već su svim sredstvima nastojali da spriječ e okupljanje rad-nika i onemoguć e ih u njihovim politič kim istupanjima naskupštinama, zborovima i drugimsastancima." Izdali su inaredbu (27. februara 1919. godine) kojom je bilo zabranje-no održavanje skupova već ih od 50 osoba." Ovim, i uz svedruge policijske mjere, nastojali su da razbiju jedinstvo ra-dnič kog pokreta i da ga onemoguć e u njegovoj politič koj irevolucionarno] aktivnosti. Naroč ito su bili na udaru mjesnaorganizacija Socijaldemokratske stranke i njeno rukovodstvo
20. Pregled istorije SKJ, str. 27.21. »Glas slobode«, Sarajevo, 19. januara 1919. godine.
22. U vezi s potpisivanjem ovih kolektivnih ugovora, radnici sutada preko svojih predstavnika predali direktoru Zeljezare memoran-dum koji je sadržavao 14 tač aka. Najznač ajnije su bile: da uprava Ze-Irezare prizna radnič ke organizacije, da se uz njihovu saglasnost mo-gu primati i otpuštati radnici, da se uvede osmoč asovno radno vrije-me, da se ustanove minimalne nadnice, da radnici mogu slobodno pro-slavljati Prvi maj i da se otpišu ratni dugovi. Prema izjavi direkto-ra Zeljezare, koju je dao u Kotarskorn uredu 15. maja 1919. g., već i-na ovih radnič kih zahtjeva bila je prihvać ena, izuzev zahtjeva o rad-nič koj saglasnosti za otpuštanje, .što je" direktor obrazložio stavom da»za namještenje i otpuštanje radnika mogu biti mjerodavni jedino in-teresi poduzeć a a ne zahtjevi odnosno želje organlzaclja«,
(Arhiv BiH, Zemaljska vlada Bosne i Hercegovine, Prezidijal (udaljem tekstu: ABiH, Z. V., prez.), br. 4.590/1919. i Hronologija rad.pokreta BiH, str. 267.
23. »Glas slobode«, Sarajevo, 24. februara 1919. godine,
24. Na jednom od radnič kih zborova, koji je održan 8. aprila uFerlezi (prostorija za prozivku rudara), održao je govor socijaldemo-kratski vođ a Franjo Tot,"U kojem je bila tendencija širenja boljševiz-ma i pripravljanja radnika za preokret. Ovaj agistacloni govor Fra-nje Tota naišao je na veliko odobravan'le«,
(ABiH, Z. V., prez., br. 4590/1919).
25. Zbog ove naredbe Mjesna organizacija Socijaldemokratskestranke u Zenici održala je 16. marta 1919. godine svoju skupštinu nanekoliko raznih mjesta ti gradu sa po 50 prisutnih radnika.
(ABiH«, Z. V. prez., br. 1782, 1763 i 1898/1919).
14 15
koje je u to vrijeme bilo na č elu svih radnič kih ~kcij~ i vr-lo aktivno u politič kom radu č ak i na se~u.26Vla~tl ~u 1~.Op-tuživale za širenje boljševič kih ideja, a I z.ato »sto J~ njihovrad prešao i na politič ko polje, jer nastoje da d~blJu vlastu svoje ruke«,27 što je korišteno kao povod za njihovo hap-
šenje. . 1 V •
Na još već i porast revolucionarnog rasp~ ozenja m~~aU zemlji uticala je Socijalistič ka radnič ka par~IJ~ ~ug?slavI~~(komunista), koja je stvorena ~a Kongresu .uJe~mJenJa SOCI-jaldemokratskih stranakau apr.l~u191? gvodme.
Revolucionarna orijentacija Osmvacko~kongresav~RPJ(k) bila je zacrtana u njegovim dokumentima, narocl~o .utzv. Podlogi ujedinjenja. koj~ je post~la os~ova. ?ku~~JanJamasa u borbi za ostvarivanje revolucIOnarm~ cIIJ~"y.a.. Onesu a naroč ito radnici, prilazile novostvorenoj .Partiji I opre-dj~ljivali se za njen politič ki program. U Z~nicI.'.neposrednoposlije kongresa ujedinjenja, Mjesna orga~llz~c~Ja SRPJ (k)narasla je na400 č lanova." Uporedo sa oS~llvacklIl~S~~J (k),održan je i kongres ~jedinj~?j.a ~in~ikal.mh organ~~acIJa. Os-novani su Jedinstvem radnič ki smdIka!I Jugo~lavI~e: .
Radnici Zenice su sa oduševljenjem prihvatili OS?IV~-nje partijske i sindikalne org.aniz~cije, ~ svoje. ~~s:polozenJ~javno su izražavali na zborovima I drugim, politič kim mani-
festacijama. ·1' .č k kcii .Naroč ito su znač ajnu ekonomsko-poinc u a CIJUIzve-
li krajem aprila i poč etkom maja19~? .go~in~. Tada se uZenici saznalo da je rukovodstvo Partije I sindikata Bosne IHercegovine, na nasilnič ki akt buržoazije da z~brani prosla-vu Prvog maja, donijelo odluku da pozove. r.adm~~.da3~:a'p~rila stupe u protestni štrajk. lak? su vlas!~ ~ POhCIJ~prijetilihapšenjem, radnici su na zborovima odluč ili da pasivnom re-
zistencijorn obustave rad u Rudniku i proslave Prvi maj sve-č anom povorkom ulicama grada i izletištu u Babinoj Rije-CL3l
Međ utim, Zemaljska vlada Bosne i Hercegovine, spro-vodeć i Naredbu o zabrani proslave Prvog maja,30. aprilatelegrafski je naredila da se pohapse najistaknutiji sindikal-ni i partijski funkcioneri i da se prvog maja zavede policij-ski č as do9 sati uveč e." U noć i izmeđ u30. aprila i 1. majau Zenici je uhapšeno oko 80 radnika, a67 ih je bez saslu-šanja provedeno uSarajevo." I pored toga, radnici Zenice supasivnom rezistencijom (došli su na posao , ali nisu radili),poč eli sa otporom, a drugog maja stupili su i u štrajk kojije policija, uz pomoć žandarmerije, do12. maja silom ugu-šila. Zemaljska vlada Bosne i Hercegovine je tada uputila uZenicu policijskog tajnika dr Wilima Hallera sa ovlaštenjemda uspostavi redi silom natjera radnike da nastave rad.34
Odmah SLl uslijedila nasilja i druge mjere: veliki broj rad-nika je otpušten sa posla, neki su protjerani iz Zenice," akasnije pušteni iz zatvora nisu primani na posao. Već ina u-hapšenih ostala je u sarajevskom zatvoru do20. maja 1919.godine, kada su vlasti, pod pritiskom javnosti, bile prisilje-ne da ih puste." Međ utim,i daJje je u sarajevskom zatvoruostalo 14 radnika koje je trebalo izvesti pred 'vojni sud." I po-red upozorenja Kotarskog ureda u Zenici da su to »osvjedo-č eni komunisti i boljševici, te zač etnici pasivne rezistencijeištrajka«," policija nije mogla da pribavi materijal na osnovukojeg bi ih teretila, pa je takvo. odluka izmijenjena. Jedinojfc bio okrivljen Franjo Tot i, u avgustu1919. godine, izvedenpred sud,39 ali ne zbog uč ešć a u štrajku, nego zbog širenjakomunistič kih ideja. Tada je vojni sud osudio Zenič anina Jo-zu Matanović a, rudarali Kaknju, na tri godine zatvora."
26. U politič kom radu na selu Mjesna org~izacija Socija~demo-kratske stranke angažovala je svoje najistaknutile .č la~?ve.~m su uselima održavali konferencije i osnivali seoske orgamzacrjesvoje stran-ke. Već u prvoj polovini aprila1919. godine postojale su takve orga-nizacije u selima: Crkvice, Gradišć e i Pojske.
(ABiH Z. V., prez., br. 5735, 3119, 2577, 3190i 3325/1919).
27. ABiH, Z. V. prez., br. 2544/1919.28. Delegati iz Zenice na Kongresu ujedinjenja b.ili su:. ~ranjo
Tot Vencel Kvoch, Henrih Riling i Vencel Sestak. SV1 su bih rad-nici i zastupali su stavove ljevice.
29. Pregled Istorije SKJ, str.43-45.30. »Glas slobođ e«, Sarajevo,10. juna 1920.
31. »Naša rijeć «, 26.marta 1958. godine.32. ABiH, Z. V. prez., br. 5.071 i 3.471/1919.33. Isto, br. 5071, 4590 i 4440/1919.34. Isto, br. 6768/1919.
35. Isto, br. 4590 i 5071/1919.36. Isto, br. 4440;1919.37. Isto, br. 5071, 4843 i 4590/1919.38. Isto, br. 4590/1919.39. »Glas Slobode«, Sarajevo,25. avgusta 1919.40. U grup! li kojoi je bio Jozo Matanović , a koja je brojala23
uhapšena radnika koji su predati vojnom sudu, bio je i Đ uro Đ aković .
16 17
Ovakav bezobziran obrač un vladajuć egrezima sa ze-nič kim radništvom izazvao je otpor nasilju i bezrezervnupodršku ujedinjenju svih borbeno opredijeljenih snaga radni-č kog pokreta. Kod ogromne već ine radnika preovladala,iesvijest da ć e ujedinjenim snagama biti u stanju da se sup-rotstave ovakvim nasiljima i nastave borbu za ostvarenjesvojih klasnih ciljeva. Tako je za nepuna dva mjeseca pre-brođ ena kriza i već koncem juna, i u julu, došlo je do kon-solidovanja i organizacionog sređ ivanja radnič kih organiza-cija. Na izbornim skupštinama radnici Rudnika i Željezareobnovili su rad svojih sindikalnih podružnica i izabrali noveodbore i radnič ke povjerenike. Radnici Željezare su tada svo-ju skupštinu završili poklicima »Živio socijalizamer'! I rad-nici na željeznici su reorganizovali svoju podružnicu i izab-rali novo rukovodstvo.
Konstituisanjem sindikalnih organizacija i obnavlja-njem rada Mjesne' organizacije SRPJ (k)42 stvoreni su us lovida se one svom energijom okrenu prema problemima kojisu pogađ ali radnič ku klasu. Policijska proganjanja najistak-nutijih radnič kih predstavnika, protjerivanja i otpuštanja saposla, kršenje kolektivnih ugovora od strane poslodavaca,obespravljenje širokih narodnih masa, zatim rast cijena, lih-varstvo, korupcija i druge nedać e, bili su predmet svakodne-vnih rasprava na radnič kim skupštinama koje su u to vrije-me vrlo č esto održavane. Niih su redovno zajednič ki organi-zovali mjesno partijsko i sindikalno rukovodstvo, pa je doizražaja dolazila njihova puna saradnja. Protestne skupštine,zborovi i manifestacije bile su osnovne forme djelatnosti uborbi protiv reakcije, a za odbranuradnič kihprava. Zato suovi skupovi bili redovno dobro posjeć eni. Č esto je na njimabilo prisutno i D0 hiljadu radnika koji su govorima i pokli-cima izražavali svoje revolucionarno raspoloženje. U sklopuakcije jugoslovenskog proletarijata, u Zenici su održanei ve-
41. »Glas Slobode«, Sarajevo, 13. i 14. avgusta 1919. godineiABiH, Z. V. prez., br. 6402 i 6803/1919.
42. Obnavljanje rada Mjesne organizacije SRPJ (k) izvršeno jena inicijativu i pod rukovodstvom nepotpunog i okrnjenog Mjesnogodbora. Tek 29. oktobra 1919. godine konstituisan je novi Mjesni od-bor u koji su ušli: Adolf Kriška, predsjednik, Simo Maslić , potpred-sjednik, Franjo Lier, sekretar, te č lanovi: Ibrahim Zadić , Vencel Kvoh,Tomaž Volf, Rudolf Biža, Lazo Jovin, Bonifacije Androšek i NatašaLapač ek.
(Hronologija rad. pokr. BiH, str. 297).
18
.~
;
like protestne manifestacije protiv ucesca Jugoslavije u gu-šenju socijalistič kih revolucija u Rusiji i Mađ arskoj, protivskupoć e i teškog položaja radnika i siromašnog svijeta, na-pada buržoazije na osamsatno radno vrijeme itd, One su kaoI ostale radnič ke skupštine služile i za širenje komunistič kihideja i jač anje revolucionarnog pokreta. a zajednič koj skupšti-ni. rudara, metalurga i željeznič ara, koja je održana29. juna1919. godine u prostorijama »Papirne«, prisustvovalo je okohiljadu radnika. Oni su tražili da se njihovi uhapšeni drugoviponovo prime na posao i da sc daju već e slobode radu radnič -kih organizacija.v Iza ove,20. jula je održana druga javnaskupština na kojoj je, takođ e, oko hiljadu radnika protesto-valo protiv imperijalistič ke intervencije u Rusiji i Mađ arskoji na kojoj se klicalo međ unarodnoj solidarnosti proletarijatasa revolucijama u ovim zemljama.v Kasnije, ovakve skupšti-ne bile su još masovnije i na njima je uč estvovalo i po ne-koliko hiljada radnika. Na skupštini održanoj 17. avgusta1919. godine bilo je prisutno oko3.000 radnika. Tada se pro-testovalo zbog antiradnič kih mjera Državnog vijeć a i traže-no je njegovo raspuštanje." I seljaci su, nezadovoljni rješa-vanjem agrarnog pitanja, u velikim grupama dolazili na o-vakve zborove. Na jednom takvom skupu, koji je održan24.avgusta, bilo ih je oko tri hiljade, i tom prilikom tražili suda im se objasni u kojoj se fazi nalazi rješavanje agrarnogpitanja i kada ć e definitivno bitiriješeno." I kasnije je bi-lo ovakvih skupova. na kojima su, uz prisustvo nekoliko hi-ljada radnika i seljaka, pored vođ a zenič kog proletartjata,govorili partijski i sindikalni rukovodioci iz Beograda i Sa-rajeva, a međ u njima: Kosta Novaković , Miloš Trebinjac, La-zo Štefanović , Ivan Krndelj, Mitar Trifunović -Uč oi drugi."
U borbi za bolje uslove životai rada, radnici Zenicesu tada postizali znač ajne rezultate. Prvo su, u septembru1919. godine, radnici Željezare prisilili poslodavca da im po-
43. »Glas Slobode«, Sarajevo, 1. jula 1919. i Hronologija radnič -kog pokreta BiH, str. 282.
44. Hronologija radnič kog pokreta BiH, str. 285.
45. »Glas Slobode«, Sarajevo, 22. avgusta, 1919. godine.
46. Isto, 29. avgusta 1919. godine.
47. Isto, 13. decembra 1919. godine, ABiH, Z. V., prez. br. 6803/1919. i Hronologija rad. pokreta BiH do 1941. godine, str. 282, 287, 290.i 301.
19
već a nadnice, č ime su se,u visini plata, izjednač ili sa radni-cima u Rudniku."
Kasnije, u februaru 1920. godine, uprava Željezare po-novo je došla u situaciju da udovolji zahtjevima radnika ida im poveć a nadnice od80 do 100%. Tokom ove akcije po-slodavac je pokušavao da odugovlač i sa pregovorima, ali ka-da su radnici zaprijetili štrajkom i20. februara obustavilirad na 10 minuta, uprava Željezare je prihvatila radnič ke za-htjeve i priznala radnič kim povjerenicima pravo na odluč i-vanje prilikom prijema i otpuštanja radnika. Sklopljen je inovi kolektivni ugovor koji je za radnike bio nešto povoljni-ji od ugovora iz februara 1919. godine."
Ovakva tarifna i politič ka aktivnost, kao i postignutirezultati u borbi za bolje us love života i rada, uticali sn napoveć anje broja radnika u sindikalnim organizacijama. I po-red pritiska i nasilja što ih je buržaozija uz pomoć vlasti ipolicije sprovodila, u Zenici je krajem1919. godine u sin-dikatu bilo 2.197, a poč etkom1920. godine 2.500 organizova-nih radnika od ukupno3.000 zaposlenih." Ovaj priliv organi-zovanog radništva nije se osjeć ao samo u radnič kim organi-zacijama, nego i u njihovom aktivnijemuč ešć uu kulturno--prosvjetnom radu i u organizacijama omladine i žena. Cen-tar ovih aktivnosti bio je novi Radnič ki dom, za č iju su iz-gradnju radnici dali po dvije svoje nadnice. Na sveč anomotvorenju doma uč estvovali su kulturno-umjetnič ko društvo»Proleter« i radnič ka mu zika »Sloboda« izSarajeva." U Rad-nič kom domu je tada organizovan rad kulturno-umjetnič kihsekcija i analfabetski teč aj, a poč eli su i kursevi naideološ-ko-politič kom uzdizanju radnika i omladine. Jedan od takvihkurseva imala je i organizacija »Žena socijalista (komunista)"na kojem je, prema statutu ove organizacije, trebalo da sevrši »pripremanje radnič ke mladeži za primjerne i odane č la-110ve proletcrskog pokreta i nepokolebljive revolucionareiborce za ostvarenje krajnjeg cilja«. Međ utim, Sresko nač elo
stvo u Zenici zabranilo je rad ovih kurseva, Jer je smatralo»pogubnirn da se po nekvalifikovanim elementima truje mla-dež na nač in istaknut u II dijelu tač ke 5. Statutae.š-
Poslije generalnog štrajka željeznič ara uaprilu 1920.godine" i Vukovarskog kongresa KPJ.54 radnič ka klasa Zeni-ce se suoč ila sa novim nasrtajima buržoazije na klasni rad-nič ki pokret. Poslodavci su najavili kršenje kolektivnog ugo-vora, sniženje nadnicai produženje radnog vremena, a vladaje pripremila »Zakon o radu i redu« kojim sei predviđ alazabrana štrajka u javnimpreduzeć ima.š" Uz ovo, poslodavcii. lokalne vlasti su se hapšenjima, otpuštanjem sa posla i pro-tjerivanjem iz Zenice obrač unavali i sa uč esnicima u gene-ralnom štrajku željeznič ara. Otpuštali su ih sa posla, prot je-rivali iz Zenice i hapsili, Ovo isto se dešavalo i sa drugim is-taknutim vođ ama radnič kog pokreta. Bilo je sluč ajeva da sui familije uhapšenih radnika maltretirane i izbacivane iz ra-dnič kih stanova. »Kad je u pitanju hapšenje i progon radni .•ka policija I vlast u Zenici vrlo je brza i može da se postaviu prve redove gonjač a radnič kog pokreta« - pisalo je tada,II »Glasu Slobode-."
Na ovakav pritisak i nasilje, radnič ka klasa je, podrukovodstvom novog Mjesnog sindikalnog vijeć a i Mjesnog
52. Organizacija žena socijalista (komunista) u Zenici formiranaje 19. oktobra 1919. godine. Na skupu kojem je prisustvovalo 120 ženabio je izabran Mjesni odbor 'ove organizacije u koji su ušle: NatašaLapač ek, EveIina Egjend, Lucija Iveljić , Kazimira Luter i Matilda Šandr,kao č lanovi, a Julijana Sušan i Ana Eržen, kao zamjenici. Tada jeusvojen i statut ove organizacije.
(Hronologija rad. pokreta BiH, str. 296. i ABiH, Z. V., prez. br.1650i 3843/1919).
53. Generalni štrajk željeznič ara započ eo je 16. i trajao do 29.aprila 1020. godine. Povod je bio novi »Privremeni pravilnik« kojimje vlada praktič no poništila ranije zaključ eni ••Protokol« sporazuma iz-međ u vlade i Savezasaobrać ajnih i transportnih radnika. Time suže-ljeznič ari i transportni radnici bili dovedeni u bespravan položaj.
54. Delegati na Vukovarskom kongresu iz Zenice bili su: FranjoTot, August Eržen, Lazo Jovin i Ivan Dragić . Lazo Jovin i Ivan Dra-gić bili su izabrani na skupštini Mjesnog sindikalnog vijeć a.
(»Glas slobode«, Sarajevo, 12. juna 1920-.godine, Hronologija rad-nič kog pokreta BiH, br. 321. i 323).
55. Pregled istorije SKJ, str. 65.56. ABiH, Z. V., prez., br. 6909/1920. i »Glas slobode«, Sarajevo,
19. juna 1920.
48. Sekretarijat Željezare Zenica, br. 14/1919. Arhiv Travnik.
49. »Glas Slobode«, Sarajevo, 1. marta 1920. godine, i ABiH, Z. V.prez., br. 1844/1920. i Hronologija radnič kog pokreta BiH, str. 310.
50. »Glas Slobode«, Sarajevo, 27. februara ilO. juna 1920. god.
51. Isto, od 27. februara 1920. g. i ABiH, Z. V. prez., br. 1650/1920.
2120
odbora Partije.š? odgovorila nizom protestnih zborova i dru-gih skupova na kojima su radnici istupali ne samo protivnajavljenih antiradnič kih mjera i teroristič kih akcija vlasti,nego i protiv rasta cijena životnih namirnica koji je najtežepogađ ao radništvo i siromašni dio stanovništva." Policija jezabranila ili rasturila nekoliko ovakvih zborova i skupština,naroč ito one koji su bili zakazani na otvorenom prostoru -žitnom trgu. Tako je i protestnu skupštinu, koju je Mjesnosindikalno vijeć e zakazalo povodom nametanja dužeg radnogvremena od strane poslodavca, a koja je trebalo da se održi"18. jula na žitnoj pij aci , policija pokušala da zabrani podizgovorom da je zakazana od Wencel Kvocha koji nije držav-ljanin Kraljevine Srba, Hrvata iSlovenaca." Međ utim, skup-ština je ipak održana u zakazano vrijeme. Mjesno sindikalnovijeć e promijenilo je sazivač a i policija nije imala nikakvogzakonskog osnova da je ponovo zabrani. Pred prisutnih oko4.000 radnika i građ ana govorih su Života Milojković , Bogo-ljub Curić i Janko Petkovič .w I u avgustu1920. godine poli-cija je zabranila održavanje još dvije radnič ke skupštine saobrazloženjem »da se time narušava javni red i mir.e"! Uzovo bilo je i sluč ajeva da je policija poslije održanih skup-šrina i zborova hapsila radnič ke funkcionere i govornike, op-tužujuć i ih »da su širili boljševič ke ideje.«62 Pa i pored toga,bilo je nekoliko skupština i zborova gdje se policija nije u-miješala pa su završeni protestima protiv terora i podrškompolitici KPJ. Jedna od takvih skupština, a na kojoj su pred1.500 radnika govorili Vaso Srzentić i Đ uro Đ aković , č lan
Centralnog vijeć a KPJ, održana je22. avgusta 1920. godine."Uspješnu skupštinu .radnici Zenice održali su i26. septembra1920. godine. Tada je protestvovano protiv pokušaja buržo-azije da donese »Zakon o radu i redu«. Skupštini je prisus-tvovalo oko 1.500 radnika i seljaka, a na njoj je Ivan Km-delj svoj govor završio riječ ima: »Ako nam zabrane štrajkova-ti, mi ć emo raditi, ali ć emo izbaciti gazdei gospodu iz fab-rike.«64 Ovo je izazvalo oduševljenje međ u radnicima pa su,uz negodovanje protiv pomenutog Zakona i klicanja Partiji,izašli na ulicu i manifestovali svoje revolucionarno raspolo-ženje.
Odluka KPJ i njenog rukovodstva da, novembra1920.godine, sa svojom listom izađ e na izbore za Ustavotvornuskupštinu bila je novi izazov vladajuć oj buržoaziji, koja jeterorom i gušeć i ne samo radnika, nego i elementarna gra-đ anska prava, pokušala da osigura svoju pobjedu. Sve gra-danske partije u Zenici (Radikalna stranka, Demokratskastranka, Savez zemljoranika, Jugoslovenska muslimanska or-ganizacija, te Hrvatska težač kai Hrvatska puč ka stranka) is-tu pile su jedinstveno protiv KPJ i u toku predizborne kam-panje. Uz agitaciju i parole koje su prelazile u demagogiju,služile su se i raznim obeć anjima kao što su poveć anje rad .•nič kih nadnica i definitivno rješenje agrarnog pitanja.Trošjeli su i velike sume novaca na potkupljivanje službenih orga-na i glasač a. I policija im je svesrdno pomagalai nastojalada prestraši radništvo i njegove vođ e. Pri tome, uzimala jesebi više prava nego što su joj tadašnji' zakoni dozvoljavali.Pod raznim izgovorima zabranjivala je održavanje pojedinihzborova, koje je zakazivala KP, a neke je pokušavala da ras-turi i primjenom sile. Premlać ivanje i hapšenje najistaknu-tijih predstavnika u toku i poslije zbora, bila je č esta poja-"a6S Kad su neki radnici pokušali silom da se odupru ovom
63. Hronologija radno pokreta BiH, str.331.64. »Glas Slobode«, Sarajevo, 28. februara 1920. godine i Hrono-
legija radnič kog pokreta BiH, str.333-334.,00 65. Na jednom od takvih zborova,koji je održan'13. oktobra.
1.920. godine, a na kojem je govorio Mitar Trifunovič -Uč o, policija izandarmi su divljač ki nasrnuli na radnike i tom prilikom bilo je po-\'.r~jeđ eno n~koliko radnika. Kasno u noć nastavljena je hajka, hap-sil! su radnike na ulicama i u stanovima i tukli ih u policiji. Zbog0-
vog je organizacija KPJ iz oSarajeva bila zakazala17. oktobra protestni7.?or d~ bi osudila ovo nasilje. Mnogi od pohapšenih radnika protjera-ru su IZ Zenice, a u gradu je smješten stalni vojni garndzon, .,
.. (»Glas Slobode«, Sarajevo,19. i 22. oktobra, 1920, godine.i-Hrono-loglJa rad. pokreta BiH, str.336 i ABiH, Z. V:,prez.° bi .10.257
0
,oio,11.278/1920.). 00 'o o o "oi~, o
57. Mjesno sindikalno vijeć e na godišnjoj skupštini30. maja 1920.godine izabralo je novi Upravni odbor u koji su ušli: Adam Bušić ,Martin Lauš, Ivan Radošević , Mijo Coja i Franjo Lier, a za č lanovekontrolne komisije Simun Buljan, Ibrahim Zadići Vencel Kvoh.
Mjesni odbor SRPJ (k) konstituisao se ovako: Ivan Radošević ,predsjednik, Adam Bušić , potpredsjednik, Franjo Lier, sekretar i č la-novi: Martin Lauš, Mijo Coja, Vencel Kvoh,Simun Buljan i IbrahimZadić .
(Hronologija Rad. pokreta BiH, str.321. i 324. i »Glas slobode«br. 123/1920).
58. »Glas Slobode«, Sarajevo,27. decembra 1920. godine.59. ABiH, Z. V., prez., br. 6711/1920.60. Hronologija radnič kog pokreta BiH, str. 326.61. ABiH, Z. V. Pr. br. 8179/1920.62. Poslije radnič ke skupštine, koja je održana u Zeljezari29. VU
1920. godine, policija je povela istražni postupak protiv govornika natoj skupštini Adama Bušić a, Vencela Kvoha i Sime Maslić a. Nakon za-vršene istrage, Maslić je uhapše:n i ••predat sudu na daljnjunadlež-
. nost«, a Vencel Kvoh protjeran u Cehoslovač ku.(ABiH, Z. V., prez., br. 7.488 i 8.006/1920.).
22
nasilju, optuživani su za suprotstavljanje vlastima i izvođ enipred sud. Jednu takvu grupu od 50 zenič kih radnika optuži-li su za »pokušaj komunistič kog puč a« i izveli pred Okružni'sud u Travniku.w Uz maltretiranje radnika policija je upa-dala i u stanove radnič kih funkcionera i vršila pretres sa;objašnjenjem da traži oružje i bombe."? Na ovakav provoka-tivan nač in ona je, u stvari, nastojala da uoč i izbora pojač astrah međ u radništvom, a pripremala je i javnost za još ve-ć a hapšenja i progone komunista.
I pored svega toga, na ovim izborima za listu KPJ uzenič kom srezu glasalo je 20,9% glasač a. Ovo je bio nesum-njivo veliki uspjeh klasnog radnič kog pokreta Zenice, jer jenavedeni procenat č etiri puta bio već i od prosjeka glasovakoje je KPJ tada dohilali Bosni i Hercegovini, a skoro triputa od prosjeka u travnič kom okrugu kome je pripadao izenič ki srez.68
Na izborima od 28. novembra 1920. godine, uprkos si-sternatskim progonima od strane vlasti, KPJ je dobila 59 po-slanič kih mandata. Veliki uspjesi KPJ na ovim izborima i ra-nijim izborima za opštinske organe vlasti, te oživljavanje ta-rifnih pokreta, ubrzali su vladine pripreme za obrač un s re-volucionarnim radnič kim pokretom. Vlada je 15. decembra1920. godine objavila Uredbu kojom je sebi uzela za pravoda, u sluč aju štrajka željeznič ara, može izvršiti militarizacijuželjeznica, a odmah iza ove donosi i drugu o postupku u slu-č aju štrajka u rudnicima.š? Prilika za još drastič nije mjereukazala im se kad su, na poziv Saveza rudarskih radnika, pr-vo rudari Slovenije, a zatim rudari Bosne i Hercegovine, kon-cem decembra 1920. godine, stupili u štrajk za odbranusvo-jih prava.
I rudari Zenice su tada ušli u štrajk, ali su ga vojskai policija represivnim mjerama ugušile. Veliki broj radnikaje bio uhapšen, a njihove porodice izbač ene iz radnič kih sta-nova. Oko 300 radnič kih porodica bilo je protjerano iz Ze-nice.?? Štrajk rudara Bosne i Hercegovine poslužio je Vladikao razlog da, 30. deccmbra 1920. godine, objavi Obznanu,kojom se »... zabranjuje komunistič ka propaganda, obustav-lja rad komunistič kih organizacija i zatvaraju njihove pros-torije, zabranjuje se komunistič ka štampa i svi drugi komu-nistič ki spisi.«71 Pored toga, zabranjen je bio i rad sindikal-nim organizacijama, zaplijenjene su bile njihove arhive i i-movina, a radnič ki domovi zatvoreni. Time je, na nezakonitnač in, bio zabranjen rad jugoslovenskom klasnom radnič kompokretu i KPJ, koja je u Skupštini zauzimala treć e mjestopo broju poslanika.P
Donošenjem Obznane, započ ela su hapšenja komunis-'ta, radnič kih i sindikalnih rukovodilaca i njihovo protjeriva-nje u mjesto stanovanja." Ovakvim teroristič kim mjeramavlasti protiv klasnog radnič kog pokreta pridružili su se ipo-'slodavci. Oni su, koristeć i takvu situaciju, napali na tekovi-
69. Pregled istorije SKJ, str. 69-70.70. Isto, strana 70. i »Glas Slobode«, Sarajevo, 27. i 29. decembra
1920. godine.71. Pregled istorije SKJ, str.79.72. Isto.73. Neposredno poslije Obznane iz radnič kih centara Bosne i Her-
cegovine protjerano je oko 1.200 radnika.(Cit. dj. »50 godina revolucionarnog sindikalnog pokreta Jugo-
slavije«, str. 94.)
METALSKO-RUDARSKI RADNICI ZENICE NA PROSLAVI I. MAJA 1920. GODINE
66. »Glas Slobode«, Sarajevo, 28. juna 1927. godine.67.I5tO, od 31. [ula 192'0.godine.68. Božo Jokanović , -Rudnik uglja Zenica 1880-1980. godine«
Zenica, 1980. godine, str. 323.
24 25
ne koje su radnici u proteklom periodu izvojevali borbom.Stoga je došlo do sniženja nadnica, pogoršanja radnih uslo-va, produženja radnog vremena i, uopšte, pogoršanja socijal-no-ekonomskog položaja proletarijata,
Do još već eg i organizovanijeg nasilja došlo je kad je,2. avgusta 1921. godine, u Skupštini izglasan poseban Zakono javnoj bezbjednosti i poretku u državi (tzv. Zakon o zaštitidržave), kojim su za komunistič ku djelatnost bile predviđ e-ne najsurovije kazne: robija, č ak i smrtna kazna. Time jezapoč eo period mnogobrojnih ubistava, insceniran ih suđ enjakomunistima i robijanja u tamnicama širom zemlje.
Zabrana rada KPJ i klasnih sindikata teško je pogo-dila i radnike Zenice. Ostali su bez svoje avangarde i sindi-kalnih organizacija sa kojima su se borili za poboljšanje svogekonomskog položajai za svoja prava. Mnogi komunisti, po-gotovo istaknuti radnič ki rukovodioci, bili su pohapšeni, aveliki broj ih je protjeran iz Zenice. Kasnije, kad je Zakono zaštiti države stupio na snagu, nekima je suđ eno u Okruž-nom sudu u Travniku. Tako su osuđ eni od jedne do tri go-dine robije: Ivan Dragić , Jozo Matanović i AvgustEržen.t+
Na obezglavljeno radništvo okomili su se i poslodav-cl. Produživanjem radnog vremena. obaranjem nadnica i ot-puštanjem .adnika sa posla bez saglasnosti radnič kih povje-renika .. ·.i :>U još više poč eli da krše kolektivne ugovore. Sa-mo u toku 1921. godine Uprava Željezare otpusti1a je neko-liko stotina radnika i zavela desetosatno radno vrijeme."liŽeljezari su i kasnije preduzimane ovakve i slič ne mjere, ko-je su, uz ekonomske teškoć e, još više pogoršavale i onako.težak položaj radnič ke klase.
Tako je 1924. i 1925. godine u ovom preduzeć u obus-tavljan rad po nekoliko mjeseci i tada je otpuštano i do 90%radnika."
I pored pritisaka i terora, u Zenici je 1921. godine ob-novljena partijska organizacija i osnovana podružnica Neza-visnih sindikata. Osnovana je i podružnica mladih radnika, .aimala je 30 č lanova." Međ utim, rad ovih organizacija bio jekratkog vijeka. Vlasti su uč inile sve da im onemoguć e rad
74. ABiH, Z. V., prez. br. 3696/1921, PUS, JE, prez. br.843/1922.i Todor Vujasinović - »Zenica - ljudi iživot«, »Naša riječ «,Zenica,1970. str. 14.
75. Arhiv Travnik, Sekretarijat Željezare Zenica, br.11. i 14/1921.godine.
76. »Glas Slobode«, Sarajevo,27. avgusta 1925. godine.77. B. Jokanović , Rudnik uglja Zenica1880-1980, str. 183-184.
26
,i da ih što prije razbiju. Budno su pratile aktivnost komu-nista i spreč avale njihov rad. U tome su vlastima pomoć pru-žali razni otpadnici radnič ke klase, anaroč ito desnič arskisindikati - socijalisti i socijaldemokrati, koje je, poslije Ob-znane, buržoaski režim favorizovao. Zbog njihove antikomu-nistič ke orijentacije vlasti su im11 Zenici (kao i u Sarajevu:i drugim gradovima Bosne i Hercegovine) predale Radnič kidom i omoguć ili da osnivaju svoje sindikalne organizacije."Bilo im je dozvoljeno da štampaju svoje novine i raznepub-likacije, da održavaju priredbe, organizuju kulturno-umjetnič -ka i sportska društva, da održavaju razne sastanke, zborovei predavanja, pa č ak i da slave Prvi maj. Međ utim, iako subili u povlaštenom položaju, u poč etku nisu imali već eg us-pjeha u ornasovljenju svojih podružnica. Samo se u njihovesindikalne organizacije - Savez rudarskih radnika i Jugoslo-venski strukovni savez?" uč lanio manji broj radnika, dok ihje već ina postala plijen vladajuć ih građ anskih stranaka."
U 1927. godini došlo je do oživljavanja i pojač anograda KPJ u Bosni i Hercegovini. Ovome je mnogo doprinionovokonstituisani Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Her-cegovinu, koji je za kratko vrijeme uč inio dosta na osnivanjui povezivanju ilegalnih partijskih organizacija i na razvijanjuagitaciono-propagandnog rada. Na inicijativu ovog Komiteta,i uz pomoć č lana Pokrajinskog komiteta Mehmeda Kurte,obnovljena je Zenič ka partijska organizacija, a nešto rani-je, u julu 1928, i organizacija SKOJ-a.
Komunisti iz Zenice nastojali su ostvariti kontakt sakomunistima u Travniku, ali je, u avgustu 1928. godine, ubr-zo iza osnivanja, organizacija provaljena, a njeni č lanovi u-hapšeni i osuđ eni. Nakon izdržane kazne, zenič ki komunistaČ edomir Poldrugovac uspio je da se prebaci u Austriju i ta-mo zaposli. Prilikom beč kih krvavih događ aja 1934. godinepoginuo je u borbi protiv fašista kada su austrijski radnicibranili posljednje uporište otpora."
78. Pregled istorije SKJ, str.73 i B. Jokanović , cit. d.. str.189.79. Jugoslovenski strukovni savez bio je pod uticajem katolič kog
klera i trebalo je da bude protuteža klasnim sindikatima. Glavni osni-vač i ovog saveza u Zenici bili su župnik Stjepan Prgomet iz Crkvica iprofesor trgovač ke škole dr Puljić .
80. U. Nedimović , cit. č lanak, str.265 i B. Jokanović , cit. d., str.196.
81. T. Vujasinović , cit, dj., str.17-18, U. Nedimović , eit. č lanak,str. 285, Hronologija rad. pokr. BiH, str.450. i Camil Kazazović , »Trav-ldk u narodnooslobodilač kom ratu«, »Naša riieč -, Zenica,1969, str.18-20.
27
3. Aktivnost radnič kog pokreta Zenice u uslovimašestojanuarske diktature
Kralj Aleksandar je6. januara 1929. godine izvršio dr-žavni udar, ukinuo Ustav, raspustio Narodnu skupštinu i pro-klamovao monarhistič ku diktaturu u Kraljevini Srba, Hrva-ta i Slovenaca. Istovremeno, proširio je i Zakon o zaštitijavne bezbjednosti i poretka u državi. Ovim je, već progo-njena i zabranjena KPJ, došla pod još jač i udarnajreakcio-narnijih snaga. Poč ela su još masovnija hapšenja, progoni iubistva komunista širom zemlje. Za kratko vrijeme, ubijenisu bili: Đ uro Đ aković , organizacioni sekretar CK KPJ, višeč lanovaCK KPJ i SKOJ-a, kao i desetine drugih istaknutihpartijskih aktivista. Pored ovog, na dugogodišnju robiju bilesu, po kratkom postupku, osuđ ene stotine komunista. Ovimnovim udarom reakcije, mnoge partijske organizacije u zem-lji su desetkovane, a neke i uništene. Već ina rukovodstavaje prestala da postoji, a ona koja su ostala, bila su okrnjenai bez veza sa višim partijskim forumima. Mnogi komunistiostali su izolovani i bez kontakata sa drugim i, najč ešć e, u-samljeno nastavljali da djeluju, a neki se, pred ovim nale-tom buržoazije, potpunopasivizirali.P
Režim je preduzeo i č itav niz drugih mjera, č ime jeradništvo dovedeno u potpuno bespravan položaj.Štrajkoviu državnim preduzeć ima bili su zabranjeni; a za organizato-ra ovakvih akcija, prema odredbama Zakona o zaštiti drža-ve, predviđ ala se kaznaodšest mjeseci do tri godine robije.Sloboda zbora i dogovora praktič no je bila ukinuta jer su seskupovi mogli održavati samo uz odobrenje policije. Policijije bilo omoguć eno da nezaposlene radnike može proglasiti»skitnicama« a to je, opet, povlač ilo zatvor do tri mjeseca,protjerivanje u rodni kraj ili prinudni rad.83
I poslodavci su osjetili povoljnije uslove za eksploa-taciju i izrabljivanje radnika pa su i oni još više pogoršava-li njihov ekonomski položaj i uslove rada. Tražili su revizijuzaštitnog radnič kog zakonodavstva (poveć anje radnog vreme-na, smanjenje nadnica, pravo na otpuštanje i redukciju rad-
ne snage itd.). Osim ovog, podnosili su i prijave policiji pro-tiv radnika koji se 'nisu slagali sa njihovim odlukama i prog-lašavali ih buntovnicima, a to je bio dovoljan razlog zanji-'hovo otpuštanje sa posla i hapšenje.
Po nalogu viših vlasti, lokalna vlast je organizovalaSI--
roke akcije protiv komunista. Tada je pri žandarrnerijskojstanici u Zenici poč ela da djeluje i posebna obavještajna slu-žba za suzbijanje komunistič kih akcija. U Željezari i Rudni-ku bili su imenovani povjerenici - režimu povjerljivi ljudi,·.koji su obavještavali organe vlasti o svim akcijama koje suradnici namjeravali izvesti.
U vrijeme šestojanuarske diktature u Zenici nije biloorganizovanog partijskog rada. Tada su se u policijskoj e-videnciji - registru komunista sreskog nač elstva, nalazilaimena sedmorice stanovnika ovog mjesta koji su ranije pri-padali KPJ. U jednom izvještaju Sreskog nač elstva u ZeniciOdjeljenju državne zaštite u vezi suzbijanja komunistič ke ak-tivnosti kaže se i ovo:»Svaki njihov pokret pratio sam za-jedno sa organima, a naroč ito je obrać ena pažnja na njihovuprepiskue.š-
Diktaturu kralja Aleksandra i veliku ekonomsku kri-zu, zenič ko radništvo je najviše osjetilo kroz otežane usloveborbe za svoja prava, pogoršanje svog ekonomskog položajai uslova rada. Najviše su ih pogađ ala masovna otpuštanjasposla i neredovna isplać ivanja zarada. U tom periodu Želje-zara je svake godine obustavljala proizvodnju po šest mjese-ci i tada je otpušteno preko č etiri petineradnika.š" »Velikidio tereta nezaposlenih radnika padao je na zaposlene, pa jenezaposlenost bila glavni uzrok apsolutnog pogoršanja život-nog standarda radnika Željezare u periodu krize kapitalistič -ke privrede-.š"
Tešku situaciju radništva, u kojoj se ono našlo posli-je masovnih otpuštanja s posla, koristili su za svoje ciljevei razni politikanti vladajuć ih građ anskih partija. Oni su stal-no nastojali da pridobiju jedan broj radnika i ojač aju svojpoložaj u masama. Zbog toga je međ u njima č esto dolazilodo sukoba u borbi za prevlast. Kulminacija politič kih previ-
82. o hapšenju i teroru nad komunistima u vrijeme šestojanuar-ske diktature i posljedicama koje su iza toga nastale unutar KPJ, vi-di šire u Pregledu Istorije SKJ, str. 156-160.
83. Dragica Lazarević , ••Zabrana Nezavisnih sindikata«, č lanak uknjizi »50. godina revolucionarnog sindikalnog pokreta Jugoslavije«,str. 123-124.
84. ABiH, pov. DZ, br. 3/1931 - Spisak komunista i antidržav-nlh elemenata.
85. B. Jokanović , Rudnik uglja Zenica 1880-1980, Zenica, 1980,str. 322-335.
86. Isto, str. 221-222.
2829
ranja i odmjeravanja snaga dostizana je za vrijeme izbornihkampanja, kada se svaka politič ka partija borila za već i brojbirač kih glasova i vlast. Međ u Muslimanima prevladavao jeuticaj Jugoslovenske muslimanske organizacije, kod Srba u-ticaj Jugoslovenske radikalne zajednice i Radikalne stranke,a kod Hrvata je bio dominirajuć i uticaj Hrvatske seljač kestranke.
Ova politič ka dominacija vladinih stranaka trajala jegotovo punu deceniju i imala je snažnog odraza na sv~. va~-nija politič ka zbivanja u Zenici. Ostale građ anske partijeni-su bile u stanju da ozbiljnije ugroze položaj partija vladinekoalicije. Opozicija je najuspješnija bila na izborima 5. ma-je. 1935. godine, kada su u njenom bloku zajednič ki istupileHSS, Demokratska, Radikalnai Zemljoradnič ka stranka. Ta-ela je, od ukupno 9.436 upisanih birač a, za JNS glasalo 4.560ili 48%, a za Udruženu opoziciju 2.647 ili 28°!0.87Za vrijemeovih izbora dolazilo je do sukoba izmeđ u policije i birač a, ana glasač kom mjestu Bistrič ak izbori su bili prekinuti.
U politič koj borbi, stranke vladine koalicije su na-toj ale da razbiju klasni radnič ki pokreti da privuku radni-štvo na svoju stranu. Zato su osnovale svoje režimske sin-dikate, a, u saradnji sa poslodavcima, pravile su spiskove zaotpuštanje i zapošljavanje radnika i na taj nač in obezbjeđ i-vale glasove na izborima.
4. Revolucionisanje radnič ke klase, konsolidacijaPartijske organizacije i aktivnost na stvaranjujedinstvenog fronta (1935-1941)
RUDNIK I DIO PANORAME GRADA 1928. GODINE
U Zenici je 1935. godine. poslije duže stagnacije, po-č ela izgradnja novih kapaciteta Željezare i njenih prateć ihobjekata, a nešto kasnije došlo je do već e zaposlenosti i po-rasta stanovništva u gradu. Prema popisu stanovništva od31. marta 1931. godine, u Zenič kom srezu bilo je 35.833, a ugradu 9.078 stanovnika. Već inu su č inili Muslimani (56,2%),dok je Hrvata bilo 24%, a Srba18010. Međ u pripadnicima os-talih' narodnosti najbrojniji su bili Jevreji i Nijemci. Ovajodnos se ni kasnije nije bitno mijenjao, pa je takav bio iposljednjih godina pred poč etak drugog svjetskog rata, kadaje Zenica izrasla u grad sa blizu 12.000 stanovnika.
Uporcdo sa izgradnjom Željezare došlo je i do oživlja-vanja privrede, a s tim i do aktivnijeg uč ešć a radnič ke kla-se u borbi za svoja prava. Radnici su sve slobodnije i orga-nizovanije poč eli postavljati svoje zahtjeve. Tražili su skla-panje novih radnih ugovora kojima bi se garantovalopoveč a-nje nadnica i penziono osiguranje. Ovakav pritisak radnikanastavljen jei u 1936. godini, pa su č ak i rukovodstva pos-
U toku tndesetih godina najjač a je bila koalicija ovihvladinih stranaka: Jugoslovenske nacionalne stranke (JNS) iJugoslovenske radikalne zajednice (JRZ). Na izborima 1931.godine JNS-a je dobila veliku već inu glasova(87%), a njojje pripala pobjeda i 5. maja 1935. godine. Na opštinskim iz-borima 1936. godine najveć i dio birač a glasao je za listuJRZ-e, č emu su dosta doprinijele novoosnovane sekcije ovestranke u Željezari i Rudniku. Tada je ova stranka dobilapet opštinskih mjesta, a opozicija jedno. I na izborima zaNarodnu skupštinu, 11. decembra 1938. godine, Vladina lista(JRZ) dobila je nešto više glasova od liste Udružene opozi-cije. B7. M. Bjelovitić , Zenica i njena okolina, Sarajevo, 1968, str. 104,
30 31
l.oda~·ač kih si~di~ata ~ila p~~silj~na d~ neke od ovih zahtjevaIadmk.a podrze.l,. u Ime njih, istupaju pred poslodavcima.Tak~ Je, na pnmJer, godine1936. i poč etkom 1937. i Nacio-D';llm radnič ki sindikat, č ije je sjedište za Drinsku banovinubilo ~ Z.enici, na više.radnič kih skupova zahtijevao od up-rave ~eIJezc:I'e.da potpiše kolektivni ugovor kojim ć e se os-novati penzioni fond i poveć ati radnič ke nadnice."1 . U to vrij~m~, d?šlo je i do oživljavanja partijskog ra-ca I porasta_ uticaja KPJ na mase. Tada se ona, na osnova-ma. odluke Cetvrte konferencije održane u Ljubljani1934. iSp~Itsk0J?:plenuma CK KPJ1935. godine, na kojima je prih-~a~~na sm;t. unutraš.nJ~ .i ~ntifašisti~ka 'platforma, sve uspje-~n~J~.'prob~J~v~ pohtlc~~) ZIvot zeI:?lJe, l:ra~tajuć i u svezna-ica}mJI politič ki fakt?~.· U mn<?glJ~.mJes~Ima u. zemlji for-~Irane su nove partijske organizacije, koje su bile pokretao.Cl ~~)Vogtalasa tarifnih i štrajkač kih akcija radnika za svojbolji ekonomski položaj i već a prava.
. . Takav je ~luč aj bio iy Zenici u kojoj je, u drugoj po-lovini 1935. godme, obnovljena partijska organizacija." Nje-n~ akt~vn?st, najveć im dijelom, svodila se na rad nepoveza-nih l~oJ~dm8ca ~ svtrogo~ilegalnosti.I pored toga ona je ima-la utI.ca~a ~a pOJa~avanJe borbenog raspoloženja radnika. Tose o~JetIlo I zapazrlo u sve otvorenijem istupanju radnika na~'azmm ~k~povlma i isticanju odluč nih zahtjeva za izmjenu1 kolektivnih ugovora i radnič kog zakonodavstva.
Me~utim, r~d partijske organizacije u Zenici bio je u-br~o ?tknvcn. yec u martu 1936. godine, u poznatoj provalikOJ': J~ zal1\at~lva.mnoge I?a~tijsl~e organizacije u zemlji," u-hapsem suzenić ki komunisti: Stjepan Mostić , Kazimir BilohJozo Marč inković , Ana Giga Štefani i Neđ oRadić .v? Prilikompretresa stanova pohapšenih komunista, policija je pronašla
vise primjeraka razne marksistič ke literature. Ovo je posluži-lo kao glavni dokazni materijal, pa je StjepanMostić , zatošto je već bio osuđ ivan po Zakonu o zaštiti države, osuđ enna tri godine robije, a ostali po nekoliko mjeseci, koliko suveć bili i izdržali u istražnom zatvoru." Tada je u Zenici, priSreskom nač elstvu, formiran poseban Odsjek za borbu pro-tiv komunizma.
Za razliku od prethodnih provala i hapšenja, kada jerad komunista s radništvom prekidan. prilikom novih prova-la i hapšenja do toga nije dolazilo. U Zenicu je tada došaoNijaz Sarić , komunista iz Mostara i zaposlio se u Željezari.On se odmah povezao sa komunistima koji su nastavili sapolitič kim radom i aktivnošć u koju je bila započ ela partij-ska organizacija. Radilo se na ostvarenju akcionog jedinstvaradnika i osvajanju pozicija u Ujedinjenom radnič kom sin-dikalnom savezu (URS), č ime je započ et novi proces u raz-voju radnič kog pokreta Zenice. Komunisti su, izlazeć i iz ok-vira stroge ilegalnosti, poveli borbu za svoj već i uticaj u cje-lokupnom politič kom životu grada i okoline. Za ovu aktiv-
88. »Jugoslovenska Pošta- od14. maja 1936. godina i ABiH. BUDZ, pov. br. 5278i 6315/1!l36.
89. Pregled istorije SKJ, str. 202.90. B.. Jokanović , "Položaj i akcije radnika Željezare Zenica
:937-1941«, str. 13., 91. U. peri?du mart-april 1936. godine policija je otkrila u Sara-Jev~, ZenJCI, Vls8gr~d.u i ~avidović ima organizacije KPJ. Tada je po-hapsenu~ oko. 70 aktivista I 39 Ih je u septernbru iste godine izvedenopred Državni sud o zaštiti države.
(Hronulog ija rad. pokr. BiH, str. 525).92. T. Vujasinović , cit.d. str. 19 . AB'H B U S .br. 4495/1936. . I J,. arajevo, pov.
-------
ZELJEZARA I DIO PANORAME ZENICE 1934. GODINE
93. T. Vujasinović , cit. d., str.19_
32
nost najveć a zasluga pripada Nijazu Šarić u i Neđ i Radić u.Oni su, sprovodeć i liniju Partije o potrebi šireg rada u sin-dikatima, usmjeravali aktivnost komunista na okupljanje štoveć eg broja radnika u URS-ovim sindikatima, č iju su legal-nost naroč ito poč eli koristiti za vođ enje ekonomskih akcija.Tako se URS-ov sindikat u Zenici, i pored njegovog socijal-:demokratskog rukovodstva, pod uticajem komunista poste-peno pretvarao od neefikasne i reformistič ke u klasnu bOI"-benu organizaciju radnika. Tada je poč eo da raste broj or-ganizovanih radnika u ovom sindikalnom savezu.
Ovakav proces u razvoju radnič kog pokreta osjetio seu svim krajevima zemlje pa je .buržoazija, u cilju razbijanjaradnič kih akcija i zaštite svojih interesa, formirala svoje sin-dikate. Tako je vlada Milana Stojadinović a osnovala Jugoslo-venski radnič ki savez (JUGORAS), a sa slič nim ciljem bio jeobnovljen i Hrvatski radnič ki savez (HRS).
Iza oba ova poslodavač ka sindikata stajale su strankekoje su ih osnovale. (JRZ i HSS), ali i vlast, policija i pos-lodavci. No i pored nedovoljno razvijene svijesti radništva,i č injenice da su Željezara i Rudnik bili državno vlasništvosa odluč ujuć im uticajem politič kih faktora (vladajuć ih par-tija, poslanika, ministara, predsjednika opština, sreskih na-č elnika itd) na politiku zapošljavanja i druga. za radnikeznač ajna pitanja u ovim preduzeć ima, JUGORAS i HRS nisustvorili č vršć i oslonac režima u radnič kim redovima.
Sve uč estaliji i energič niji zahtjevi radnika Željezareda sklope novi kolektivni ugovor bili su uvod u nove burnedogađ aje. Nakon više održanih skupština radnici su, 14. feb-ruara 1937. godine, zatražili »da se (već 15. ovo mj.) pošaljuu Željezaru delegati koji ć e posljedni put izložiti upravi Že-ljezare zahtjeve radnika da se odmah pristupi donošenju no"vog kolektivnog ugovora i penzionog osiguranja radnika jerć e u protivnom sluč aju radnici Željezare stupiti u štrajk.«'"
Pred ovakvim ultimativnim zahtjevom radnika, upravaŽeljezare bila je pristala na pregovore, ali je odugovlač ila sanjihovim poč etkom. Ovim je nastojala da dobije u vremenu ida izvrši određ ene pripreme. Preko Sreskog nač elstva u Ze-nici obezbijedila je i žandarmerijsko pojač anje za»održava-nje javnog reda i mira«. Angažovani su i poslodavač ki sin-.dika ti da, rezolucijama i izjašnjavanjima protiv štrajka, raz-biju akciono jedinstvo radnika. Sastavljeni su bili i spisko-
94. ABiH, BU, Sarajevo, D. Z. Br. 762/1937.
34
vi onih radnika na koje se moglo rač unati u sluč aju štrajka.Rač unalo sc i na pomoć nekih vođ a reformistič kih sindikata.
Pregovori su konač no poč eli 15. marta i radnici su, uzostale uslove, postavili i zahtjev da se nadnice poveć aju z~30%, što poslodavac nijeprihvatio.šš Zbog toga su pregovoribili prekinuti s napomenom da se nastave12 apnla. U me-đ uvremenu, održano je nekoliko zajednič kih skupština rad-nika č lanova URS-a i JNRS-a. Na posljednjoj (11. aprila)od-luč eno je da se, ukoliko pregovori12. aprila ne budu povolj-no završeni, tog dana stupi u štrajk.
Sa pregovorima je nastavljeno12. aprila ujutro i tra-jali su do kasno u noć . Tada je Nijaz Sarić okupljenim rad-nicima saopštio da nije postignut sporazum, na šta su oniodgovorili povicima: »Hoć emo štrajk« i »Zivio štrajk«. Od-mah nakon toga formiran je štrajkač ki odbor u koji je ušlojoš 15 najborbenijih radnika.
Štrajk je započ eo noć u 12/13. aprila 1937. godine i o-buhvatio je već inu radnikaŽeljezare. Bio je dobro organizo-van, pa je u poč etku obeć avao pun uspjeh .. Po ~dluč nostiradnika da istraju u svojim zahtjevima prevazišao je sve do-tadašnje štrajkove, pa je to izazvalo uzbunu ne samo u Ze-nici nego i kod državne vlasti u Sarajevu i Beogradu. UpravaŽeljezare je nastojala da, nastavljanjem pregovora i odugo-vlač enjem potpisivanja kolektivnog ugovora, razbije štrajk.Nudila je i ustupke (poveć anje nadnica nekim kategorijamaradnika). U međ uvremenu, od Ministarstva unutrašnjih pos-lova i Banske uprave, lokalnoj vlasti u Zenici stiglo je nare-đ enje da se štrajk mora silom prekinuti. U obrač unu ža~dar~merije sa štrajkač ima 15. aprila povrijeđ ena su 33 radmka I6 žandara. Ovo nasilje izazvalo je kod jednog dijela štrajkač -kog odbora i reformistič kog rukovodstva URSS-a demo rali-zaciju, pa su na svoju ruku objavili da je štrajk obustavljen.Ovim je i praktič no štrajk bio slomljen a mnogi štrajkač i,u prvom redu komunisti i istaknuti radnici, bili su izloženirepresivnim mjerama policije. Pohapšeno je bilo višeštraj-kač a, a naroč ito onih koji su se istakli u organizovanju i vo-đ enju ove akcije. Međ u uhapšenim bili su Nijaz Sarić i Ne-đ o Radić , a od organizatora štrajka je traženo da priznajuda su ovu akciju izveli po direktivama KPJ. Sa optužnim ma-terijalom sprovedeni su pred Sud za zaštitu države. Istovre-
95. Hronologija rad. pokr. BiH, str. 539.
36
meno, u crne knjige je bilo upisano 280 imena radnika kojini u jednom državnom preduzeć u nisu mogli da dobijupo-sao.
Poslije razbijanja štrajka, u Zenicu je došao m~nistaršuma i ruda Đ .Janković . Po njegovom nalogu, 31. maja pot-pisan je kolektivni ugovor, kojim su radnici tada do~ilineš-to bolje us love rada i prosječ no8% poveć anje nadnica (o?~što je uprava Željezare nudila radnicima na. p~egovonm~ J,?sprije štrajka). Ovo je bio nametnuti kole~tIvm ugovor1 nJ.I-me su poslodavci štitili svoje int~rese. Bngu v~ade za .»s~oJeradnike« i za ono što im se»daje«, predstavmk vlasti mka-ko nije želio da veže za štrajk. I~ak je izvj:~no da .~adn.idnikad ne bi od Vlade dobili ono sto sudobili, da nije biloštrajka.
Radnike je najteže pogađ a lo. št.o je ,?vaj ugovor bi~ uformi koju je režim želio, što je bIO lzra~ Jednost~~ne volje,pun nepreciznosti, i što su ga poslodavci »napravili ta~o .~asu ga mogli na više nač ina izigrati. Stoga se uprava1 nije
. . . št I 96pridržavala ovog ugovora ~l1.tI!?a.Je P? ova~«. . . .
Mjesna vlast u Zenici VIdjela Je u pOJaVI nacionalnihradnič kih organizacija JUGORAS i HRS-a »otpornu snagu« uborbi protiv klasnog radnič kog pokreta. Ona, uz pomoc
v~P-!
rave Zeljezare i Rudnika, č ini znatne napore ~a. podruzmceJUGORAS-a i HRS-a uč ini vodeć im međ u radnicima. U ovo-me je samo zakratko imala uspjeha na izborima za radnič ke.povjerenike u Željezari. . . . .
Na primjer, u prvoj polovini .1938: god!n~, p~IlI~om I~-bora za radnič ke povjerenike u Zeljezari, OVIsindikati odm-jeli su ubjed1jivu pobjedu: od 16 izabranih povje~enik~ JUGORAS je dobio osam, HRS pet, a URSS svega tn povjere-nika." . ..
Dolazak druga Tita na č elo Partije 1937. godme bIO Jeod presudnog znač aja za organizaciono sređ i,:anje i stv<:tra-nje jedinstvene partijske organizacije ~osn~1 ~ercegov~ne.Na njegovo insistiranje, prišlo se povezIvanJu. svih orgamza-cija na teritoriji Bosne i Hercegovine." P.<:>lovmom1938. ~.o-dine u Mostaru je održana Č etvrta pokrajinska konferencija
96. B. Jokanović , cit. d., str.93-94.97. »Jugoslovenski Itst«, Sarajevo, br.30/1938.98. Nikola Babić , »Kornunistič ka partija Jugoslavije i pitanje po-
ložaja Bosne i Hercegovine«.(Prilozi, br. 4, 1969. g., Sarajevo, str. 2'28.)
37
na kojoj je izabrano Privremeno pokrajinsko rukovodstvo.Poslije Zemaljskog savjetovanja pod Šmarnom Gorom u Slo-veniji, koje je održano u junu 1939. godine, CKKPJ je ime-novao novo pokrajinsko rukovodstvo za Bosnu i Hercegovi-nu.99 Ovo je omoguć ilo da se postojeć e partijske organizaci-je, preko mjesnih, a nešto kasnije i oblasnih rukovodstava,povežu sa Pokrajinskim komitetom. Stvoreni su bili i znatnopovoljniji uslovi za brže oslobađ anje partijskih organizacijaod zač aurenosti u radu i sektaštva, ali i povoljniji uslovi zabrže uklapanje tih organizacija u tokove aktuelnih politič kihdogađ aja.
Organizaciono i politič ko sređ ivanje partijskih organi-zacija u Bosni i Hercegovini u poč etku nije odluč nije djelo-valo na zenič ku partijsku organizaciju. Ona se, poslije udarakoji je pretrpjela u provali 1936. godine u već prikazanomštrajku, teško oporavljala. Karakterisala ju je izolovanostod masa, a naroč ito zanemaren politič ki rad međ u radniš-tvom i zavtorenost. Komunisti nisu sprovodili liniju Partijeu radu sindikalnih organizacija. Bojkotovali su i URS-ovesindikate, a bojkot obrazlažu svojom odbojnošć u prema iz-dajnič koj ulozi socijaldemokratskih vođ a u njima.loo Nosilactakve sektaške politike bio je Jozo Marč inković . On je razbiopartijsku organizaciju u manje izolovane grupe (trojke), kojesu se u svom sadržaju rada najveć im dijelom bavile teoret-skim diskusijama i č itanjem marksistič ke literature. Jedinosu se svojim radom međ u radnicima izdvajali Nijaz Šarić iNeđ o Radić , koji su i dalje radili na stvaranju jedinstva rad-nika. Njima se pridružio i Marko Rajić koji je 1938. godinedošao iz Mostara i zaposlio se u Rudniku. Ali njihovi naporinisu mogli uroditi već im rezultatima. Grupa oko Joze Mar-č inkovič a,koja je bila brojno jač a, odupirala se svakom po-kušaju djelovanja međ u radnicima i to pravdala opasnošć uod provale.
PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu je nekoliko puta poku-šavao da oživi rad u partijskoj organizaciji Zenice. S timciljem u Zenicu su dolazili: Lulo Frković , Milutin Đ uraško-vič , Lazo Perera i Cvijetin Mijatović -Majo. Međ utim, ovimpokušajima nisu postignuti željeni rezultati, jer se partijskaorganizacija nije oslobodilasektaštva.w!
99. Hronologija rad. pokr. BiH, str.za BiH, str. 114.
100. B. Jokanović , cit. d., str. 14.101. T. Vujasinović , eit. d., str. 37.
568 i Osnivač ki kongres KPJ
38
FAKSIMIL ZAHTJEVA RUDARSKIH J METALSKIH RADNIKA ZENICE ZAPOBOUSANJE USLOVA lIVOfA I RADA 1939. GODINE
39
Polovinom 1939. godine u Zenicu je došao Todor Vu-jasinović , koji, po nalogu Pokrajinskog komiteta, preuzimarukovođ enje partijskom organizacijom. Tada su formiranedv!je partijske. ć elije (u Rudniku i Željezari), a nakon toga ip;~vre~~no mj~sno rukovodstvo u koje su, pored Vujasino-vica, ušli: Franjo Hen, Neđ o Radić , Marko Rajić i Jozo Mar-,č ir;tko.vić .I02Jač anjem partijske organizacije, poč elo je širenjeuticaja radnika u masama.
. Na..inicijativu novog mjesnog rukovodstva, partijskeorgaruzacije su proširile svoj radangažujuć i se na podiza-nju. ~lasne svi~~sti ;adni~a ~ vođ ~nj~ politič kih i. ekonomskihakc!ja .. POd njihovim uticajem javljalo se sve više zahtjevaza IZmjene u kolektivnim ugovorima. Tako su već u decem-b:r:u1939..god~e rad!lici Željezarei Rudnika na svojim skupojštmama Is~akh zahgeve o potrebi izmjena kolektivnog ugo-vo~a. ~ah.t.Jevu radmka Uprava »Jugoč elika« je udovoljilaro-vecavsr njihove zarade za13,6%. Na osnovu dogovora izmeđ upredstvav!lika svih radnič kih organizacija, s jedne, i uprave»Jugoč elika«, s dI1;Ige.strane, u avgustu1940. godine potpi-san je1 novi kolektivni ugovor.wt
Ovaj ugovor je bio zasnovan na tzv. pokretnom indek-su, tj. da ć e se plate radnika poveć avati srazmjerno posku-pljenju životnih namirnica. Poveć anje nadnica bilo je nezna-tno prema porastu troškova života, ali ovom akcijom vrać e-no je povjerenje radnika u sopstvenu snagu i borbu za ost-varenje boljeg ekonomskog položaja. Nastojanja radnika dapoboljšaju svoj ekonomski položaj najvažniji je neposrednič ~nilac u nii~ovo~ opre~jelje~ju. za jedan od vidova revolu-cIO~arne aktivnosti, pa ce tarifni pokret metalurga i rudaraZemce, sve do prenošenja ratnih operacija drugog svjetskograta na tle Jugoslavije, postati još zapaženiji. Tako su radni-ci ~eljezare. ~ Rudni~a, od januara1940. do januara 1941.godme, dobili u obhku dodatka na skupoć u č etiri povišiceplata u ukupnom iznosu od63,5%.
Komunisti su tada nastojali da već i broj radnika uč -lane u podružnice URSS-ovih sindikata i da se preko njihbore za poboljšanje ekonomskog položaja radnika. Ovo jeimalo efekta, pa je ovaj sindikat, nakon krać e krize u kojuje bio zapao poslije neuspjeha u velikom štrajku, ponovopostao vodeć a radnič ka organizacija u Zenici. To su pokaza-
102. Isto, str. 44,103. Isto, str. 79.
40
( --;
li izbori za radnič ke povjerenike u Rudnikui Željezari 1940.g. Tada su u ovim preduzeć irna URS-ove liste dobile po de-vet povjerenika (ti svakom preduzeć u ukupno je birano pošesnaest radnič kih povjerenikaj.l'" Broj sindikalno. organizo-vanih radnika bio je u porastu, a komunisti su preuzeli vo-deć e pozicije u podružnicama metalskih i rudarskih radni-ka.lo5 Zabrana URSS-ovih sindikata, krajem decembra1940.godine, nije zatekla nespremnim zenič ki radnič ki pokret. Uduhu odluka Pete zemaljske konferencije KPJ, partijska or-ganizacija je organizovala skupove radnika na kojima su i-zabrani odbori radnič kog jedinstva u Željezari i Rudniku, pasu klas no svjesni radnici, na izborima za radnič ke povjere-nike za 1941. godinu, odnijeli najubjedljiviju pobjedu, iakosu lokalna vlast i uprave preduzeć a pokušali da osigurajupobjedu režimskih organizacija. U oba preduzeć a, sa po de-set izabranih povjerenika, pobjede su odnijele liste radnič -kog jedinstva.!" Znač ajan uspjeh postignut je i na okuplja-nju radnika u Radnič kom domu koji postaje sjedište njiho-vog politič kog i kulturnog života. U njemu seodržavaju ra-zna predavanja, a kulturno-umjetnič ke sekcije priređ uju vr-lo uspjele priredbe.t'" U biblioteci Doma okupljao se širi.krug č italaca. Tu su oni mogli č itati »Radnič ke novine« i dru-gu legalnu i polulegalnu radnič ku štampu i naprednu litera-turu. Sadržajan politič ki i kulturni život u Domu privlač ioje i jedan dio omladine, koja je u njemu našla svoje mje-sto za društveni životi zabavu.
Partijska organizacija, pored svoje aktivnosti na okup-ljanju radnika, jač ala je svoj uticaj i kod ostalih slojeva sta-
104. ABiH, BU, DZ, br. 347/1940. »Jugoslovenski Iist«, Sarajevo,br. 12/1940. i Hronologija rad. pokr. BiH, str. 571.
105. Pobjeda URS-ovih sindikata na izborima izazvala je zabri-nutost sreskog nač elnika u Zenici pa je on u svom izvještaju Banskojupravi u Sarajevu ocijenio da je ovaj sindikat "'... koji sebe naziva-crvenim« razvio već u djelatnost i postao aktivniji u vođ enju klasneborbe i sprovođ enju svog programa.« Dalje, u vezi s tim kaže se iovo: »Ako nacionalne radnič ke organizacije JUGORAS i Hrvatski rad-nič ki savez koji su najsnažnija brana protiv komunistič ke akcijeipropagande ne povedu ozbiljnog rač una ... naroč ito sada u ovo vrije-me i pred iste izbore u Željezari, državne vlastiizgublč e svoje ko-risne saradnike, odnosno njihov uticaj u radništvu i protuakciji pre-ma destruktivnim elementima bić e smanjen i oslabljen«.
(ABiH, BU, pov. D. Z., pr. 223/1940).106. Isto, br. 565 i 732/1941. g. i Hronologija rad. pokr. BiH, str.
605-607.107. T. Vujasinović , cit. djelo, str. 80.
41
I~o:'ništva. Za proširenje ove djelatnosti komunisti su dobija-Il ~~onk.ret!la zaduženja .. ~d P'?č etka d:ugog svjetskog ratarOJac~n Je.I rad !la mobilizaciji narodmh masa za oč uvanjenezavIsnost~ zemlje. Razoblič avana je suština fašistič kog po-kreta, ukazivano narodu da fašizam prijeti i Jugoslaviji, a is-tovremeno se vodila borba za jedinstvo fronta svih demok-ratskih snaga protiv rcakcionarnih vlada[uć ih krugova i pro-t iv fašistič ke agresije. .
Ja~?njem partijske organizacije, komunisti su, nastupa-.lUCIna širokom frontu, za relativno kratko vrijeme uspjeli?a preuzmu rukovodstvo u kulturno-prosvjetnim, sportskimJ drugim organizacijama i društvima: sportskom klubu »Že-ljezara«, Društvu inženjera i tehnič ara (DIT), podružnici Sa-ve~a bankarskih, obrtnič kih, trgovač kih i industrijskihč ino-vmka (SBOTIC,), Rudarskoj zadruzi, društvima »Trezvenost«,»Aeroklub«, Planinarskom društvu i još nekim drugim. To-dor Vujasinović je uspostavio i vezu s tzv. lijevim zemljo-radnicima koji su prihvatili politiku jedinstvenog fronta.!"~ir~ki nastup diel~vanja u masama, i antifašistič ko raspolo-zenie građ ana Zemce, omoguć ili su izvođ enje nekoliko vrlovsp.i.~Iih ~kc.ija. Poč etkom 1941. godine demolirane su pro-storije Ljotić evog »Zbora«, a demonstracijom rasturena jeskupština i zabava fašistič ke organizacije »Kulturbund«. Us-pješno je prikupljena i crvena pornoć .t'" a u demonstracija-rna 27. marta 1941.. zodine, na poziv Partije, na ulice Zeniceizašlo je preko hiljadu radnika i građ ana i poklicima »Boljerat nego pakt« protestovalo protiv sramne izdajevladajuć egrežima.'!" Č lanovi KPJ i skojevci Zenicei druai antifašistiizbijanjem rata, aktivno se angažuju u borbi protiv pete ko-Jone.
Ovi rezultati na jač anju uticaja Partije u masama po-tvrdili su da je zenič ka partijska organizacija izašla iz izo-lacije i zač aurenosti, proširila svoju bazu djelovanja međ u
NEĐ O RADIć NIJAZ SARIC
108. Isto, str. 74-78.109. Isto, str. 85. U vezi sa prikupljanjem Crvene pomoć i To-
elCl!'Vuj asmović navodi prirnie. tehnič ara Nemanje Milošević ai 'ka~e:" ... davao je izvjesno vrijeme i po 1.000 dinara, a to je tada bilo ra-vno plati jednog uč itelja ili prosječ nog službenika ... Bilo je i drugihslič nih sluč ajeva naroč ito kad se radilo o građ anima sirnpatizerlma«,
110. Zdravko Antonić , ••Ustanak u istoč noj i centralnoj Bosni1941«, Vojno-izdavač ki zavod, Beograd, 1973. g., str. 33. iRajko Kova-č ević i Marko Rajić ,»Zenič ka ilegalna partijska organizacija i SKOJu 1941. i 1942. g«,»Naša riječ ", Zenica. str. 41.
radništvom i ostalim slojevima stanovništva i da je prihva-tila metod široke nolitić ke aktivnosti u borbi za sprovode-n je !ini je Parti je. Međ utim. i pored ovakve aktivnosti. u par-tijskoj 'organizaciji, nastavila je da djeluje frakcionaška gru-pa Joze Marč inković a. Ona je i dalje bilaizdvojena i nije pri-hvatila odluke mjesnog rukovodstva. FrC'lkcionaši su se č aksve više udaljavali od stavova i linije Partije, naroč ito od sta-vova u vezi sa politič kim radom sa radnicima i unutar rad-nič kih organizacija, zatimkorištenja legalnih društveno-poli-tič kih i kulturnih, sportskih i drugih organizacija za djelova-nje komunista u masama. Tako je: na ?:-imjcr,. prilikom ~gi-tacije partijskih organizacija u Zeljezari1 Rudmku, da s~ stoviše radnika uključ uje u URS-ove sindikate, Jozo Marč inko-"ić sa svojom grupom zauzeo negativan stava» ... neki nJ~-zovi ljudi otvoreno su pozvali radnike da se klone te nase'akci je« Il t Zboz OVO!! i slič nih primjera sukob unutar mje-snog rukovodstva Partije sa Jozom Marč inković em i nj~go-vom grupom sve "iše se zaoštravao, što je konstatovano I naPetotpokrajinskoj konferenciji KPJ za Bosnu i Hercegovinu,koja je održana 27. i 28. jula 1940. godine uSarajevu.I'" Ta-
111. T. Vujasinović , dl. d., str. 45.112. Dana Begić , "Peta pokrajinska konferencija KPJ za BiH«,(Prilozi, 1967, br. 3, str. 151).
42 43
da je ukazano na opasnost potcjenjivanja ove i ostalih os-tataka frakcionaških grupa u partijskim organizacijama, i od-luč eno je da Pokrajinski komitet rašč isti sa ovom i drugimfrakcijskim grupama. S tim ciljem, u drugoj polovini1940.godine, u Zenicu je dolazio i Iso Jovanović . Međ utim, frak-cionaška grupa je i dalje nastavljala sa radom, pa je Pokra-jinski komitet isključ io iz Partije Jozu Marč inković a i nje-gove istomišljenike, a ova odluka je objavljena u ilegalnomlistu »Proleter«, organu CK KPJ.11S
U toku borbe za jedinstvo Partije i radnih masa, zeni-č ka partijska organizacija je brojno narastala, naroč ito do-laženjem komunista iz drugih krajeva u ovaj grad i njiho-vim zapošljavanjem u Željezarii Rudniku. Međ u njima bili.su Stjepan Golubić , Ibrahim Perviz, Remzija Rebac, MahmutĐ ikić , ing. Tadija Popović , Ibrahim Šator i Đ orđ e Premović .Istovremeno, Mjesni komitet je intenzivno radio i na o~-sovljenju partijskih organizacija. Naroč ito u drugoj polovi-ni 1940. godine intenzitet prijema u č lanstvo Partije bio jepojač an pa je za nekoliko mjeseci bilo primljeno više od 20novih drugova. Ovim je partijska organizacija Zenice, od11č lanova, koliko je brojala u vrijeme održavanja Pete pokra-jinske konferencije.w do poč etka aprilskog rata1941. go-dine, izrasla u organizaciju koja je, prema sjeć anju TodoraVujasinović a, brojala »oko40 komunista i desetak kandi-data«.115 -
Uporedo sa porastom broja č lanstva, rastao je i brojorganizacija (ć elija) uzenič ko] partijskoj organizaciji. O to-me Todor Vujasinović piše slijedeć e: »Osim partijske jedini-ce u zenič kom Rudniku, koju smo podijelili na vanjsku i jam-
113. o tome u svom sjeć anju Isa Jovanović , tada sekretar PKKPJ za Bosnu i Hercegovinu, kaže: »Ulagali smo mnogo muke darazbijemo ovu frakcijsku grupu, što je kasnije i uč injeno. Pokrajin--ski komitet je na kraju donio odluku da se ova grupa isključ i iz Par-tije, ja sam odnio u Zagreb materijal o tome na osnovu kojeg je toobjavljeno u »Proleteru«,
(Feljton -Presudni dani Zenice«, koji su Camil Kazazović i Mi-livoje Đ urić objavili na osnovu autorizovanog sjeć anja Isa Jovanovi-ć a u »Politiei« od 5. do 11. januara 1972. g.).
114. D. Begić , cit. č l. str. 150.
115. T. Vujasinović , cit,d., str. 105. Međ utim, u izvještaju sek-retara Pokrajinskog komiteta za Bosnu i Hercegovinu,Đ urePucara,kojeg je 30. 1. 1945. godine poslao Centralnom komitetu KPJ, stoji dasu Zenica i Travnik zajedno prije aprrlskog rata imali 40 č lanova KP.
(IRP, BiH, film. br. 12, Vojno-Istorijski institut Beograd).
sku, stvorili smo ubrzo jedinicu i u rudarskom .selu Tetovu,u koju su ušli već inom rudari i neki radnici iz Zeljezare ko-ji su tu živjeli. Partijsku jedinicu u Željezari pretvorili smou više novih jedinica. Jednom od njih rukovodio je FranjoHen, drugom Savo Papić , treć om Mirko Davidović . Jednomod tih jedinica rukovodio je Ganibegović (Mustafa --:- P. A.).Jedinicom na č elič ani rukovodio je tehnič ar Milić Mašković .Formirali smo i partijsku organizaciju u gradu. Njom je ru-kovodio željeznič ar Boško Stojanović . S nekim radnicima izmanjih preduzeć a radio je Neđ o Radić . Jednom od ć elija ugradu rukovodio je radnik željezarske elektrane Remzija Re-bac. Jedinicama na Rudniku rukovodili su Marko Rajić i Ib-rahim Perviz.
Stvorili smo i jednu jedinicu u kojoj su uglavnom ra-dili inženjeri i tehnič ari. Bili su to ing. Vojo Markič ević , ing.Božo Spasojević , ing. Logomerac i docnije ing. Tadija Po-pović .e+'"
Sve ove partijske jedinice bile su neposredno poveza-ne sa Mjesnim komitetom KPJ. Od njega su redovno dobi-jale potrebnu štampu i materijale (»Proleter«, proglase, bro-šure, letke) koji su na sastancima prorađ ivani.
Uz partijsku organizaciju bila je stvorena i dosta ja-ka organizacija SKOJ-a. Od omladinskih grupa koje su senajviše okupljale u Radnič kom domu i omladinaca iz predu-zeć a i grada, formirano je više skojevskih aktiva koji su bro-jali od tri do pet č lanova.t'? Č lanovi SKOJ-a bili su velikapomoć partijskoj organizaciji, naroč ito na širenju njenog u-ticaja međ u omladinom i osvajanju rukovodeć ih pozi<,:ijausportskim i drugim organizacijama u kojima se omladma o-kupljala. Aktivnost partijske organizacije ispoljena je i u ra-du sa ženama, naroč ito na okupljanju ženske omladine. Uaktivu žena isticale su se studentkinje Nada Stojanović i AnaŠtefani, te skojevke Sabaha Č olaković , Hela Leki, TalinkaTomšić i Rada Jeftić .ll8
Mjesno partijsko rukovodstvo je u to vrijeme redov-no održavalo vezu sa Pokrajinskim komitetom KPJ za Bos-nu i Hercegovinu i partijskim organizacijama u okolnim mje-stima. Sa Pokrajinskim komitetom veza je najč ešć e odr-
~16. T. Vujasinović , cit. d., str. 74.117. Prema sjeć anju Todora V\.Ijasinović a, krajem 1940. poč et-
kom 1941. godine u Zenici je bilo oko 50 č lanova SKOJ-a.118. T. Vujasinović , clt, d., str. 121.
44 45
žavana preko sekretara Ise Jovanović a. On. je ne~oli~oputa dolazio u Zenicu a pored njega po razn1.r.r:pa~tlJsklmzadacima dolazili su Đ uro Pucar, RatoDugonjić , Miha Ma-rinko, Krsto Popi voda i još neki.l'" O održavanju veza s.a ~ar-tijskirn organizacijama u okolnim m~estima Todor vVuJ~smo-vić u svom sjeć anju kaže: »Sa Travnikorn smoodržavali vezepreko profesora Muhameda Kulenović a. Sa par~ijskom orga-nizacijom Kaknja veze su održavane preko Stjepana Kova-č ević a, rudara i preko Rudija Malog i Stani~tava Trauba po-štanskog službenika. S Brezom smoodržavali veze. preko Slo-bodana Šarić a koji je tamo prešao na radIZ Zenice, a s Va-rešom preko Josipa Cupke i StjepanaKlisić a.« 120 Za održa-vanje ovih veza korištena je kulturno-umjetnič ka sekcija Ra-dnič kog doma, koja je č esto gostovala u OVim mJ~st~ma. .
Tako je partijska organizacija Zenice, sa Ja~lm uu-cajem u radnim masama, doč ekala sudbonosne apnlske du-gađ aje1941. godine.
Drugi dio
OKUPACIJA ZEMLJE I PRIPREMA ZA ORUŽANI USTANAK
Poslije događ aja koji su se zbili 27. marta1941. god.i, kada su narodi Jugoslavije, predvođ eni Komunistič kom par-t ijom, odbacili sramni akt izdaje (Trojni pakt), Hitler je od-luč io da što prije napadne Jugoslaviju i da je, kao državu,uništi. Ovu svoju odluku saopštio je na sastanku koji je o-držao tog dana sa svojim najvišim vojnim starješinama.' Sa-mo devet dana kasnije, 6. aprila1941. godine, njemač ke je-dinice (12. armija iz Austrije i 2. armija iz Bugarske, potpo-mognute avijacijorn), zajedno sa Italijanima sa zapada i Ma-darima sa sjevera, napale su Jugoslaviju,"
Brzim i koncentrič nim prodorom, okupatorske invazi-one snage su, za svega12 dana, koliko je ovaj rat trajao, is-presijecale Jugoslaviju i prisilile Vrhovnu komandu bivše Ju-goslovenske vojske da17. aprila u Beogradu potpiše sramniakt bezuslovne kapitulacije."
Tih dana (15. aprila 1941. godine) jedinice 14. njema-{~keoklopne divizije, koja je preko Doboja i dolinom rijekeBosne nastupala prema Sarajevu, ušle su u Zenicu.' Pred njihje izašla jedna manja grupa građ ana, uglavnom proustaškiorijentisanih, koji su, poslije Kvaternikovog proglašenja Ne-
119. Isto, str. B:~.120. Isto, str. 84.
1. Oslobodilač ki rat naroda Jugoslavije 1941-1945., Vojno istorij-ski institut, Beograd, 1963. g. (Dalje: OsI. rat), knjiga I, str. 21.
2. Isto.
:~. Ispred Vrhovne komande akt o bezus!ovnoj kapitulaciji pot-pisali su general Radivoje Janković i bivši ministar spoljnih poslovaKraljevske vlade Aleksandar Cincar-Marković .
4. Os1. rat, knj. I, str. 30.
GRUPA KO\1l'N1STA [ SKOJEVACA ZENICE NA PRVOMAJSKOM IZLETU 1940. GODI E
4647
zavisne Države Hrvatske (NDH)5, a u haotič nom stanju dr-žavnih organa i rasula kraljevske Jugoslovenske vojske, po-č eli da se nameć u kao vlast. Uz njih bila je i grupa č lanovaKulturbunda (Svapsko-njemač kog kulturnog saveza) sa nje-mač kim zastavama, kukastim krstovima na rukavima i cvi-jeć em. Njemač ki vojnici se na to nisu mnogo obazirali. Nji-ma se žurilo da još u toku dana stignu u Sarajevo, što im jebio cilj, i da se spoje sa svojim snagama koje su nastupaleod Zvornika i preko Rornanije." Zauzimanjem Sarajeva, i za-robljavanjem Vrhovne komande Jugoslovenske vojske na Pa-lama, ovaj kratkotrajni rat praktič no je bio završen.
Iza operativnih jedinica Vermahta (Wermachta) nas-tupali su odredi policije (Ajnzac-grupa Sipo i SD) sa zadat-kom da organizuju službu sigurnosti za borbu protiv svihkoji ne prihvataju okupaciju. Pristizale su i razne okupaci-one ustanove i vojno pozadinski organi koji su imali zada-tak da prikupe zarobljenike i zaplijenjenu ratnu opremui(la, uspostavljajuć i kontrolu nad privrednim potencijalom, o-siguraju njegovo korištenje za potrebe Treć eg Rajha.
du do uspostavljanja ustaške vlasti. Prvi akt ove njemač kekomande bio je proglas o bezuslovnoj kapitulaciji bivše Ju-goslovenske vojske. Nakon toga, uslijedilo je nekoliko nje-nih naredbi, koje su najveć im dijelom proizilazileiz odreda-ba o izvršenju primirja izmeđ u Njemač ke i Kraljevske Ju-goslovenske vojske." Cilj im je bio da se osigura okupacionisistem, ubrza prikupljanje zaplijenjenog oružja i ratne op-reme i da se obezbijede uslovi za formiranje kvislinške vla-sti. Najznač ajnije naredbe su se odnosile na redovne dužno-sti civilne uprave organa opštine, sreskog nač elstva, policijei žandarmerije, radi održavanja »javnog reda i poretka« ina predaju oružja i ostale ratne opreme. Zatim, naredbe oobaveznoj poslušnosti stanovništva njemač koj okupacionojsi-li, o kretanju i policijskom č asu, o konfiskaciji jevrejske i-movine itd. Sve su bile proprać ene upozorenjem i prijetnja-ma da ć e svako, ko se ne bude pokoravao tim naredbamaiizvršavao ih u određ enom roku. biti strijeljan. U sprovođ e-nju ovih naredbi najveć u pomoć okupatorskoj upravi pru-žili su pripadnici njemač ke nacionalne manjine - folksdojč e-ri (Volksdeutscher) i njihova organizacija »Kulturbund«, za-tim proustaški elementi. Oni su sumnjič enjima i potkaziva-njem navodili okupatorsku vlast na pretrese stanova»nepo-ć udnihelemenata« i pljač ku jevrejske imovine.
Koncem aprila, u Zenicu su stigli eksperti iz privre-dnog odjeljenja njemač kog poslanstva u Zagrebu i predstavni-ci njemač ke firme »Raichswerke Aktiengesellschaft AlpineMontanbetriebs Herman Goring« iz Beč a. Oni su snimiliiutvrdili proizvodne kapacitete Željezare i Rudnika, i staviliih pod kontrolu vojne uprave." Tada su postavili i komesa-ra u Željezari. To je bio istaknuti kultur-bundovac Vilim Le-der, do tada glavni poslovođ a pogona tehnič ke kontrole0-
vog preduzeć a.10 Ovo je bila samo privremena odluka, jerje već u drugoj polovini maja vlada NDH objavila zakonskuodredbu kojom je dotadašnji »Jugoslovenski č elik AD« sa ru-dnicima u Varešu, Ljubiji, Brezi, Zenici i Banović ima i Že-ljezarama u Zenici i Varešu, reorganizovan u novo akcionar-
1. Uspostavljanje okupacione i ustaške vlasti
Prva vojna uprava okupatora u Zenici bila je iz sas-tava invazionih snaga koje su po završetku operacije ostaleli Bosni i Hercegovini.' Imala je manju vojnu jedinicu (č e-tu) koja se ogranič ila na obezbjeđ enje privrednih objekata,prije svega Željezare i Rudnika, a održavala je i »red« u gra-
5. PO odobrenju izaslanika njemač kog Ministarstva spoljnih po-slova dr Edmunda Vezenmajera, Slavko Kvaternik je,10. aprila 1941.godine, preko zagrebač ke Radio-stanice, proglasio stvaranje NDH. Tekstproglasa u Zborniku dokumenata i podataka o narodnooslobodilač kornratu [ugoslovensklh naroda, izdanje Vojnoistorijskog instituta, Beograd(Dalje: Zbornik NOR-a), tom V, knj.1, str. 497-498.
6. Iz pravca Zvornika prema Sarajevu nastupila je16. njemač kurnotorizovana divizija, č ije su jedinice u Palama zarobile Vrhovnu ko-mandu Jugoslovenske vojske. (OsI. rat., knjig. I, str. 31).
7. Po završetku vojnih operacija na teritorij i Bosne i Hercego-vine ostale su 183. njemač ka divizija u istoč noj Bosni i132. u nje-nom sjeverozapadnom dijelu. (Muharem Kreso, ••.Forme i stepen os-tvarenja okupacione vlasti u Bosni i Hercegovini1941. g.«, saopšte-nje na nauč nom skupu u Drvaru od7. do 9. oktobra 1971. g. »objav-ljeno u knjizi »1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine«, izd. ,.V.Masleša«, Sarajevo, 1973. (u daljem tekstu: ,.1941. u istoriji narodaBiH«), str. 385, napomena 19.
8. Odredbe o izvršenju primirja izmeđ u Njemač ke i Jugosloven-ske vojske, Zbornik NOR-a, tom II, knj.2, dok 20, str. 559-561.
9. Nikola Živković , »Eksploatacija nacionalnog bogatstva Bosne iHercegovine u toku 1941. godine od strane Njernač ke«,»1941. u istori-ji naroda BiH«, str. 667 i Mladen Colić »Takozvana Nezavisna DržavaHrvatska 1941«, »Delta-pres«, Beograd,1973. str. 151.
10. R. Kovač ević i M. Rajić , cit. d., str.45.
48 49
sko društvo: »Hrvatski rudnici italionice DD« (HRUTAD).tISjedište ovog koncerna bilo je u Zagrebu. Preko njega jeotpoč ela organizovana eksploatacija Rudnika i ŽeljezareuZenici za potrebe njemač ke privrede.Dvo je bilo utvrđ enoi odgovarajuć im ugovorima koje su, do polovine jula 1941.godine, potpisali predstavnici Njemač ke i NDH.12
Poč etkom juna 1941. godine izvršena je smjena oku-pacio~ih jedinica u Bosni i Hercegovini. Njemač ke divizije(183. I 132.), zbog predstojeć eg napada na Sovjetski Savez,napustile su Jugoslaviju, a na njihovo mjesto došle su dru-ge posadne jedinice. U Zenicu su došli i preuzeli ulogugar-nizonih jedinica dijelovi 718. divizije i 924. bataljona za osi-guranje (landeschirtzen). Uz njih su pristigla i manja tehni-č ka odjeljenja radi obezbjeđ enja eksploatacije privrednih bo-gatstava i održavanja industrijskih postrojenja." Ovim jebio završen period formiranja okupatorske vojne uprave uZenici i ona je ušla u njemač ku interesnu sferu,
U isto vrijeme bila je izvršena administrativna podje-la NDH na župe, kotare i opštine, ali ona nije donijela ni-~akvu bit~u izmjenu u odnosu na dotadašnje stanje.I dalje]~ NDH. btl.a sastavni dio nacistič ko-fašistič kog ekonomskogsistema I njegovog »novog poretka«. Nijemci su zadržali pra-'? ':la iskorištavanje privrednog potencijala i odluč ujuć i u-ticaj u ekonomskom, društvenom i politič kom životu NDH.BSvoje vojno-privredne i politič ke interese obezbjeđ ivali supreko vojnih posada, raznih politič kih, vojnih, privrednih,policijskih i kulturnih institucija i organa koji su bili u sa-stavu okupacionog sistema.
Pored regularnih i tehnič kih jedinica, od poč etka pasve do kraja rata Nijemci su u Zenici imali svoju organizo-vanu obavještajnu službu i izvršne organe -Feld-žandarme-riju sa kojima su obezbjeđ ivali svoj okupacioni poredak. Ne-ma tač nih podataka kad je ova služba osnovana u Zenici, a-H je već u 1941. godini bila obuhvać ena sarajevskomispo-
s!avom Gest~p.oa, koj~..le .u njoj .imala svog povjerenika (re-zidenta). Najvjerovatnije Je to bIO neko od vodeć ih kultur-bun~ovaca iz Zenice, na koga se uglavnom ova obavještajna~re~a u p<?č etku ?slanjala.Dvo se može zaključ iti po .tomesto je sarajevska Ispostava Gestapoa imala vrlo razvijenu a-ge':l.turu u ~oju je bio uključ en već i brojfolksdojč era.vKa-~m]e, pol.ov~n0!ll 1943. godine, u Zenicu je došlo iz SarajevaJedno odjeljenje Gestapoa (EK-2) i u njoj ostalo sve do kra-ja rata."
Uporedo s ovom, Zenica je iz još dva centra bila obu-~vać en~ obavještajnom mrežom njemač ke vojske (ABVER);lZ Sarajeva, posredstvom oficira Julius Vaserijai njegovih a-genata - (brać e Karolj i Josipa Cvilingera) - koji su ima-li svoje saradnike u Zenici (jedan od njih bio je AleksandarB~nda),.17! preko rukovodstva ove službe u NDH, koje jebilo pn njemač kom poslanstvu u Zagrebu. Jedan od obavje-štajaca u ovoj drugoj Abverovoj obavještajno] mreži u Ze-.nici »bio je Branko Bolić - Horvat, koji je direktno radiopod rukovodstvom dr Jergera, savjetnika njemač kog poslan-stva u Zagrebu«." Kasnije, i obavještajni oficiri pojedinihnjemač kih jedinica koje su se stacionirale u Zenici i na njenojteritoriji, nezavisno od mreže Gestapoa, organizovali su svo-ju mrežu. Pored folksdojč era, u nju su bili uključ eni: zavr-bovane ustaše, domobranski oficiri, žandari, policajci i po-j~d!ni .građ ani koji su, iz bilo kojih razloga, pristaj ali i pot-pisivali obavezu saradnika u ovoj obavještajnoj organizaciji.
Uz sve ove vojne i obavještajno-policijske snage Nije-maca, u Zenici je, od folksdojč era, formirana i u toku ratadjelovala njemač ka oružana straža (Deutsche Mannschaft gru-pa). U njoj je bilo okupljeno preko stotinu muškaraca od18 do 45 godina. Vođ a ove naoružane skupine bio jeOto 0.-leovnik." Do okupacije zemlje, ovaj fašista je radio u Želje-zari kao električ ar, a za vrijeme aprilskog rata bio je glavnikontrolor telefonske mreže i uređ aja za uzbunu.
15. Tomislav Išek, »Djelatnost Kulturbunda i Folksdojč era«, --Sa-rajevo u revoluciji«, tom II. Istorijski arhiv Sarajevo, 1977. g. (dalje:Sarajevo u revoluciji), str. 290.
16. -Njernač ka obavještajna služba«,knj, V, str. 506, Arhiv Sa-veznog SUP-a, Beograd, i Savo Pređ a,»Ustaška nadzorna služba lJ
borbi protiv ustanka u Bosni i Hercegovini 1941. i poč etkom 1942.godine«. ,·1941. u istoriji naroda BiH«, str.486.
17. Z. Antonić , cit. d. str.106, napomena 125.18. R. Kovač ević i M. RajiĆ , cit. d., str.54.19. »Novi List«, Sarajevo, 21. avgusta 1941. g.
11. »Novi list«, Sarajevo, 22. maja1941. g.12. N. Živković , cit. saopštenje u»1941. u istoriji naroda BiH«,
str. 66-68 i M. Colić , cit, d., str.151.13.~. Kreso, cit. saopštenje u»1941. u Istoriji naroda BiH«,
str. 395, napomena 19. M. Colić , cit. d. str.133-134 i Veseljke Huljić ,••O uslovima otpora i oružane borbe u odnosima snaga u Bosni i Her-cegovini 1941. godine«, »1941. u istoriji naroda BiH«, str, 127.
. 14. Zdravko Antonić , »Ustanak u Istoč noji Centralnoj Bosni1(141«, Vojno-izdavač ki zavod, Beograd,1973, str. 48-50.
50 51
20. Na pregovonima ministara spoljnih poslova. Njemač ke iIta-lije u B~č u..21. i 22.. aprila }941. g. utv~đ ena je demarkaciona linijaIzmeđ u It~l1Janskog Injemač kog okupacionog područ ja. Tada je naosnovu HItlerove odluke određ ena granica NDH u č iji sastav je uš-la i Bosna i Hercegovina.
(Rafael Brč ić , »Njemač ko-Italijanske suprotnosti oko Bosne i Her-cegovine u svjetlu okupacije1941. g.«, »Prilozt«, br. 3, 1967. godine str.1~5 i Vojimir Kljaković , »Bosna i Hercegovina u njemač ko-talijans-kirn dogovorima do ustanka 1941. godine«, saopštenje,»1941. u istorijinaroda BiH«, str.57-61).
21. Od 1936. godine kad je u Zenici stvoren legalni odbor HSS-an~ č ijem č elu je bio Pavo Kolar, stvorene su i č etiri organizacije mu-'shn:a~skog ogranka Hrvatske seljač ke stranke. Ovi ogranci imali su uZenici 114, Gornjoj Zenici 23, Mošć anici 17 i Nemili 13 č lanova. Or-ganizacijon: ogrank,:, HSS-a u Zenici rukovodio je Zihno Buljina.
(Arhiv republič kog SUP-a, Sarajevo).
.. 22.. c? ,I?astanku, orga~izac~F i ciljevima ove klerikaine organi-zacije, VIdI sire: Ferdo Culinovič , »Okupatorska podjela Jugoslavije«Vojno izdavač ki zavod, Beograd,1970. g., str. 3-4-5. '
23. Zbornik NOR-a, tomII, knj. 2, dok. 14.24. Vojna enciklopedija, tom, X, str. 321 i Fikreta Jelić -Butić
»Ustaše i NDH«, Sveuč ilišna naklada Liber, Zagreb i »Školska knji~ga«, Zagreb, 1977. g. str. 82.
25. Vidi šire: Z. Antonić , cit. d., str.58-59.
Prvi korak kojeg je ova zenič ka proustaška grupa u-č inila na uspostavljanju ustaške vlasti u Zenici, bilo je for-miranje ustaškog 'povjereništva sa župnikom Milivojem Č e-kadom na č elu. Ostali č lanovi povjereništva bili su: Ibrahim Ni-zamić , Tomislav Zlič arić i Zihno Buljina." Oni su poč eli pre-uzimati najvažnije položaje u upravi sreza, opštini i polici-ji, i to neposredno nakon objavljivanja Pavelić eve zakonskeodredbe od 19. aprila 1941. godine, kojom su bili ukinuti sta-ri propisi o kotarskim skupštinama iraspuštene opštinskeuprave na teritoriji NDH.27 Dužnost kotarskog predstojnikaprivremeno je bio preuzeo (do28. aprila) župnik Milivoj Ce-kada, koji u tom vremenu organizuje ustašku vlast, a zatimje od ustaškog povjereništva imenovan Ladislav Matković ,sudija kotarskog suda i ugledni č lan HSS, koga su ustaše već14. maja smjenile. Umjesto njega postavljen je bio MedžidŠahinović , ali i on se zadržao samo do25. juna, kada ga jezamijenio Ante Perković . U prvoj polovini avgusta 1941. go-dine ponovo je izvršena promjena na ovom položaju. Tadaje za kotarskog predstojnika postavljen Eugen Arić koji jedo kraja bio privržen ustaškom pokretu. Zbog toga se dužeod ostalih zadržao na ovoj dužnosti (do septembra 1943. go-dine). Njegovi zamjenici i najbliži saradnici bili su ustaše Gu-stav Havel i Drago Kordić . Zatim je za kratko vrijeme ko-tarski predstojnik bio Franjo Arvajler (Arweiler), apotom,sve do pred kraj rata, dr Hinko Forstinger koga su ustašepri povlač enju ubile."
Za gradonač elnika u opštini povjereništvo je imeno-valo Ismeta Salč inović a, trgovca iz Zenice, a za šefa policije(redarstva) Ahmeta Serdarević a. Ovo su bila prva postavlje-.nja ustaškog povjereništva po preuzimanju vlasti, a odmahiza toga uslijedila su brojna otpuštanja i smjenjivanja u ni-žim i drugim organima uprave. Mnogi službenici, zatim poli-cajci i žandari srpske nacionalnosti, bili su uskoro otpušte-ni ili premješteni na manje važna mjesta, a na mjesto njihpovjereništvo je postavljalo one Hrvate i Muslimane za kojeje smatralo da su privrženi ustaškom pokretu. Svi novoime-
Stvaranje ustaške vlasti u Zenici poč elo je sa dolas-kom prvih okupacionih njemač kih jedinica. Još dok su dije-lovi 14. njemač ke oklopne divizije napuštali Zenicu i nastu-pali prema Sarajevu, i dok se još nije znalo da li ć e Bosnai Hercegovina pripasti novoproglašenoj Nezavisnoj Državi Hr-vatskoj.w proustaški elementi, koji su najveć im dijelom pri-padali desnom krilu HSS-a i njenom muslimanskom ogran-ku," te križarskom društvu »Sveti Ante«,22 poč eli su da pre-'uzimaju vlast. Kao osnova za ovo, poslužili su im: Kvater-nikov proglas, Mač ekova izjava lojalnosti ustaškom pokre-tu, saopštenje njemač ke vrhovne komande od12. aprila ukojem je stajalo da ć e »Hrvatska unutar svojih nacionalnih'granica postati samostalnadržava.e= Pavelić eva odredba oimenovanju ustaške vlade od 16. aprila= i instrukcije i ovla-štenja koja su dobili od dr Marka Oršanić a, advokata iz Der-vente i Dragutina Kambera, župnika iz Doboja. Oni su odprvog dana okupacije, imenovanjem ustaških povjerenika idrugim mjerama, radili na uspostavljanju ustaške vlasti uDerventskom, Dobojskom, Maglajskom, Tešanjskom iZeničkom srezu."
26. R. Kovač ević i M. Rajić , cit. d., str.46.27. Ovu zakonsku odredbu objavile su »Narodne novine«, Zag-
i eb, 21. aprila 1941. godine.2B. Promjene na položaju kotarskog predstojnika registrovane su
u dokumentima Komisije za utvrđ ivanje ratnih zloč ina okupatora injegovih pomagač a (ABiH, kutija238, inv. br. 40536 i 56.860).
5352
novani »dužnosnici« polagali su zakletvu (prisegu) Nezavis-noj Državi Hrvatskoj i njenom poglavniku Anti Pavelić u."
Izvršni organi nove uprave, koji su trebali štititi »jav-ni red i mir«, bili su policija i žandarmerija. Njih je novokotarsko I gradsko poglavarstvo, na osnovu Pavelić eve nare-dbe - da Banske uprave i njihova odjeljenja obavljaju vlastu NDH do formiranja njenih organa - prihvatilo i odmahangažovalo na obezbjeđ enju službe javne sigurnosti. U poč et-ku, unutar njih, nisu ništa bitno mijenjali. Prihvatili su or-ganizaciju kakva je bila u staroj Jugoslaviji, samo su pro-mijenili šefa policije i postavili, novog. Kasnije su otpustilisve Srbe i izvršili reorganizaciju. Izmjene u policiji uglav-nom su se svele na promjenu naziva u redarstvenu stražu(gr~dsko redarstvo), dok su u žandarmeriji, pored promjenenazrva u Hrvatsko oružništvo, izvršene i neke organizacionepromjene. U Zenici je formiran jedan žandarmerijski oruž-nič ki vod koji je bio u sastavu oružnič kog krila (č ete) iz Sa-r.ajeva. Imao je svoje stanice (postaje) u Zenici, Lašvi, Nemi-li, Žepč u, Zavidović ima, Krivaji, Vozuć i i Puhovcu.w Za ko-mandira voda postavljen je poruč nik Ismet Hadžić .
Ovim je bila zahvać ena sva upravna i izvršna vlast nateritorij i bivšeg zenič kog sreza. Kasnije, na osnovu zakonskeodredbe Pavelić a od10. juna, a koja se odnosila na admini-strativnu podjelu NDH,31 formirana je Velika župa Lašva -Glaž sa sjedištem u Travniku. To je bila viša instanca upra-vne i izvršne vlasti i zahvatila je područ je bivših srezova:Travnik, Zenica, Visoko, Fojnica iŽepč e.Funkcionisanje oveupravne vlasti započ elo je 20. juna1941. godine i od tada jekotarska oblast Zenice bila pod njenom ingerencijom." O-vim je bio zatvoren ciklus u kojem je završeno formiranjeustaške vlasti u Zenici, i u kojem su poč ele da funkcionišusve ustanove i uredi upravne vlasti koje su bile predviđ ene.
Prvi akti nove upravne vlasti u Zenici bili su: proglasustaškog povjereništva o ustolič eniu novih»dušnostnika« inekoliko poziva na red, miri lojalnost ustaškom pokretu. Tosu najveć im dijelom bili prepisi pojedinih tač aka iz Paveli-ć evezakonske odredbe »za odbranu naroda idržave«. Po tojodredbi za izdaju se moglo okriviti svako »tko bilo na kojinač in povrijedi ili je povrijedio č ast i životne interese hrvat-skog naroda ili bilo na koji nač in ugrozio opstanak Nezavis-ne Države Hrvatske ili državne vlasti, pa makar djelo i os-talo samo u pokušaju, č ini se krivcem zloč instva veleizda-je.«33 Ova odredba se odnosila u prvom redu na Srbe i Jev-reje, a i na sve one koji se iz idejnih i politič kih razloga nisuslagali sa »novim poretkom«, na komu niste i sve antifašisti-č ki raspoložene građ ane. Ona je poslužila kao osnova svimkasnijim uredbama i naredbama kojima je ustaška vlast san-kcionisala svoje teroristič ke akcije.
. . ~rva nastojanja ustaškog povjereništva na uspostavlja-nju Cl.vJlneuprave ':l Zenici ostvarena su uz podrškunjemač -ke VOjne koman~~1 ye~ pomenutih proustaških organizacija.U ovom se naroClto isticao Pavo Kolar, predsjednik Sreskogodbora HSS, a pomoć ostalih č lanova ove stranke ustaše sudobile nešto kasnije, kada je jedanaest njenih odbora, koli-ko ih je bilo na teritorij i bivšeg zenič kog sreza, pristupiloustaškom pokretu." Povjereništvu je veliku pomoć pružio ikatolič ki kler, a naroč ito poslije blagoslova sarajevskog nad-biskupa Ivana Sarić a i pozdrava kojeg je uputio Anti Pave-Jić u i č estitao mu stvaranje NDH35 i okružnice zagrebač kognadbiskupa Alojza Stepinca, u kojoj je pozvao katolič kosveštenstvo da se odazove »na uzvišeni rad oko č uvanja i u-
29. Polaganje zakletve ••Državi Hrvatskoj i Poglavniku«vršenoje na osnovu naredbe koju su potpisali Slavko Kvaternik i dr Milo-van Žanić 10. aprila 1941. g. i to je bio jedan od prvih akata novo-stvorene NDH koja su objavile ••.Narodne novine«, Zagreb, 11. aprila.
30. M. Colić , cit. d., str. 289.
31. »Narodne novine«, Zagreb, 20. juna 1941. g. M. Colić , cit.d.. str. 157 i F. Je1ić -Butić , cit. d., str. 103-104. '
.-, .32. O formiranju velike župeLašva-Glaž, vidi šire: C. KazazoVIC, cit, d., str. 63-5.
33. Citat je navela F.Jelić -Butić u cit. d., str. 159 i odnosi sena prvu tač ku ove Pavelić eve zakonske odredbe koju su »Narodnenovine- objavile 17. aprila 1941. godine. U njoj je, pored ostalog, bi-k predviđ eno da ministar pravosuđ a može postavljati »izvanredne na-i odne sudove« koji su imali karakter prijekog suda.
34. Pristupanje ovih organizacija HSS-a ustaškom pokretu izvr-šeno je na zajednič koj skupštini koja je održana u Hrvatskom domu24. avgusta 1941. g. Tada je prihvać ena rezolucija koju su potpisalisvih Il predsjednika bivših odbora. ove stranke sa Pavom Kolaromna č elu.
(»Novi Iist«, Sarajevo od 28. avgusta 1941. godine) .
35. -Novi Iist«, Sarajevo od 15. maja 1941. godine.
54 55
napređ enja NDH«.36 Tada je već i dio katolič kih sveštenikaiz Zenice, i sa teritorije njenog sreza, na č elu sa MilivojemCekadorn, prihvatio podstrek i uputstvo svojih glavnih crkve-nih starješina. Uključ ili su se u rad na širenju ideologije us-taškog pokreta i aktivno uč estvovali na stvaranju ustaškevlasti i sprovođ enju svih mjera koje je ona preduzimala.
Ovo su bile osnovne snage na koje se ustaško povje-reništvo u poč etku moglo osloniti. Izvjesnu podršku imalisu još kod jednog broja muslimanskog sveštenstva, trgovacai č inovnika Muslimana i Hrvata, koji su, u interesu oč uva-nja svoje egzistencije i položaja, nudili saradnju ne samoustašama nego i njemač kom okupatoru. Takođ e, ustašamase priključ io i jedan broj moralno deklasiranih elemenata,neradnika (lumpen proletera) i ostalog ološa koji su u »no-vom poretku« vidjeli moguć nost za šverc, korupcijui pljač ku.
Zenica je bila grad sa bogatom tradicijom radnič kogpokreta i brojnom radnič kom klasom u kojoj je, uoč i rata,Komunistič ka partija Jugoslavije imala veliki uticaj. Poredostalih, ovo je bio znač ajan razlog što veliki dio širokih na-rodnih masa nije prihvatio NDH i što je ostao rezervi sanprema stvaranju ustaške vlasti. Posebno srpske mase nisumogle prihvatiti novu vlast koja im je od prvog dana zapri-jetila genocidom. Zbog toga, poslije poč etne zbunjenosti, po-tištenosti i išč ekivanja, došlo je do konfrontiranja č itavogsrpskog stanovništva prema okupaciji i ustaškoj NDH.
Već i dio muslimanskih masa doč ekao je okupaciju istvaranje NDH rezervisano i u stavu išč ekivanja. Iako je odprvog dana ustaška propaganda, na bazi još ranijih tvrdnjiustaške emigracije »0 nedvojbenosti hrvatstva muslimanskogstanovništvae " i tvrdnji Mile Budaka »da su Muslimani ras-no najč išć i i najmanje natrunjeni Hrvatie'", razvila teoriju ohrvatstvu Muslimana, samo jedan manji broj njih pružio jepodršku okupatoru i vezao se za ustaški pokret. To su ug-
36. Dr Alojzije Stepinac još 12. aprila 1941. g. prirmo je u služ-benu posjetu Slavka Kvaternika a16. aprlla ••uč inio službeni pris-tup« Anti Pavelić u. Poslije toga,28. aprila, Stepinac je objavio služ-benu okružnicu katoldč kom sveštenstvu.
(M. Colić ,oit, a., str. 169).37. O stavovima ustaške emigracije prema Muslimanima u Bo-
sni i Hercegovini, vidi šire: F. Jelić -Butić , ••.Bosna i Hercegovina u kon-cepciji stvaranja Nezavisne DržaveHrvatske«, ••.1941.godina u istori-ji naroda BiH«, str.43-9.
38. Isto, str. 44.
56
lavnom bili već pomenuti pripadnici muslimanskog ogrankaHSS-a, jedanbroj sveštenstva, trgovaca i privatnih zanatlija,od kojih su se isticali Zihno Buljina, Ibrahim Nizamić , IsmetSalč inović , MedžidŠahinović , Avdo Krajišnik, Nezir Bega-gić i Nurija Siliftarević . Ni kasnije, kad je nekoliko bivšihprvaka JMO posjetilo Pavelić ai izrazilo mu svoju Iojalnosr'",već ina muslimanskog stanovništva Zenice nije promijenilasvoj stav i rezervi san odnos prema NDHi nije željela. daslijedi ustaški pokret.
Hrvatsko stanovništvo doč ekalo je okupaciju i progla-šenje NDH sa raspoloženjem koje se kretalo od oduševlje-nja do rezervisanosti i otpora. Oduševljeni su bili: Pavo Ko-lar, Milivoj Cekada, Tomislav Zlič arić , Mijo Grgić , Petar Vi-dović , Drago Kordić , AndrijaDragič , Ivan Turbić i još nekikoji su se u predratnoj Jugoslaviji eksponirali kao ekstremninacionalisti i kleronacionalistič ki separatisti. Oni su međ uprvima bili spremni da služe okupatoru i da mu pruže podr-šku. Ovakvo raspoloženje ispoljio je i već i dio klera i jedanmanji broj radnika koji su, kao č lanovi Hrvatskog radnič kogsaveza (HRS), naroč ito u zadnjim godinama pred rat, bilipod jakim uticajem desnog krila HSS-a i frankovaca. Ostali,već i dio radnika, i uopšte hrvatskog stanovništva, doč ekao je
.okupaciju i uspostavljenje ustaške vlasti slič no kao i već inaostalog stanovništva - rezervisano. Jedina razlika, koja semogla zapaziti, bila je u tome što su, u jednom dijelu hrvat-skog stanovništva, bile pojač ane iluzije o stvaranju samostal-ne hrvatske države, naroč ito poslije Mač ekove izjave lojalno-sti i poziva hrvatskom narodu da sarađ uje sa ustaškim pok-retom i vrlo jake agitacije koju je sprovodio kler.40
Skoro istovremeno kad su uspostavljeni prvi organicivilne uprave poč elo jei formiranje ustaških ustanova i or-ganizacija. Prvo je bio formiran ustaški logor koji je bionadležan na cijelom područ ju kotara (sreza). Na njegovu č e-
39. Ante Pavelić je 14. avgusta 1941. godime primio delegacijupredstavnika bivše JMO u kojoj su bili: Džafer Kulenović . HamidKur-begović ,Ismet Gavran Kapetanović , Uzeir Hadžihasanović i oni su mutom prilikom izrazili lojalnost .i podršku.
(»Hrvatski Narod«, Zagreb, 15. avgusta 1941. godine i F. Jelić --Butić , cit. d., str. 199}.
40. O politič kom raspoloženju naroda prema okupaciji i ustaš-koj vlasti, vidi šire: Uglješa Dani1ović , Sarajevo li sarajevska oblast uustanku naroda Bosne i Hercegovine (oktobar'1941'. - maj 1942.), Sa-rajevo u revoluciji, Sarajevo 1979. godine, tom. 3. i Z. Antonić , cit.djelo, str. 51-52.
Si
Ju bio je ustaša-logornik sa nekoliko svojih pomoć nika (po-boč nika), koji su bili zaduženi po sektorima, i logornik us-taške mladeži. Niža ustanova, podređ ena ustaškom logoru,bio je tabor koji je obuhvatao teritoriju jedne opštine. Nač elu mu je bio ustaški tabornik sa svojim poboč nicima i ta-bornikom ustaške mladeži. U selima su bili ustaški zbirovi,koji su obuhvatali područ je samo jednog sela. Na č elu zbirabio je zbirnik. Ovo je bio uži dio strukture ustaške organiza-cije u Zenici, a u širem smislu njoj su još pripadali: ustaškavojnica, ustaška pripremna bojna, ustaško redarstvo, ustaškanadzorna služba (UNS), ustaška mladež (muška i ženska) č la·novi i pristaše ustaškog pokreta. (muški iženskir.v
Inicijatori i organizatori stvaranja ustaških organiza-cija u Zenici bili su Mijo Grgić , službenik Željezare i MedžidSahinović , apotekar. U ovom su im pomagali Petar Vidović ,tehnič ar, Avdo Krajišnik, limar, Tomislav Zlič arić , trgovac,Ivan Turbić , radnik Željezare, Andrija Dragić , poslovođ a uŽeljezari i još neke ustaše.
Oni su, odmah po dolasku u Sarajevo ustaškog povje-renika za Bosnu i Hercegovinu Jure Francetić a, i po dobive-nim uputstvima, poč eli stvarati ustanove i organizacije us-taškog pokreta. Tada je u Zenicu došla i jedna grupa ustašau smeđ e-žuć kastim uniformama. Najvjerovatnije da su oni do-nijeli uputstva Miji Grgić u, Medžidu Šahinović u i njegovojgrupi za formiranje ustaške organizacije.
Prvi ustaški logornik u Zenici bio je Mijo Grgić . Nje-govi poboč nici, kojih je po pravilu trebalo da bude šest, bilisu: Petar Vidović ,Medžid Sahinović , Tomislav Zlič arić , Mir-ko Janković , Andrija Dragić i prvi ustaški logornik ustaškemladeži Boro Turbič ,« U logoru je trebalo da se formira ilogorsko vijeć e, ali nije poznato da li je ono postojalo i kosu bili njegovi č lanovi. Za prostorije logora uzet je bivši so-kolski dom, koga su ustaše pretvorile u zatvor imuč ilište zaSrbe, Jevreje, komuniste i ostale antifašistič ki raspoloženegrađ ane.
U isto vrijeme formiran je ustaški tabor za grad Zeni-cu, a nešto kasnije i tabori u opštinama: Nemila, Janjić i iGornja Zenica. Za ustaškog tabornika u Zenici postavljen jeAvdo Krajišnik, za tabornika u Nemili Zvonko Klarić , u Ja-nj ić ima - Salih Sarajlić , u Gornjoj Zenici - Mijo Janjić .Tada su poč eli i sa postavljanjem zbirnika u pojedinim se-lima.
Formiranje ostalih ustaških organizacija išlo je mnogoleže i nastavilo se tokom č itave 1941. i u prvoj polovini 1942.godine. Ovome je osnovni razlog bio što ustaški pokret nijeimao dovoljno pristalica i što mu je trebalo vremena da uzpomoć propagande, davanjem privilegija i raznih obeć anja,regrutuje jedan broj novih č lanova za svoje organizacije.
Za stvaranje šire osnove ustaškog pokreta Zenica nijebila pogodna. Veliki broj njenog stanovništva č inili su radni-ci i njihove porodice, a ustaški pokret i njegova ideologijanikad u njima nisu našli pogodno tlo za ostvarenje svog uti-caja, I kod ostalih slojeva građ anstva nisu mogli nać i jač egoslonca, iako je još prije rata bilo pokušaja da se u Zeniciustaški pokret konstituiše i oforme njegove organizacije. Natome je, još od konca 1931. godine, ra~io .Avdo Krajišn~k,kad je iz Zagreba došao u Zenicu i otVOrIOlimarsku radnJU:On je bio prvi koji je donio ustaške ideje u Zenicu. ~ prv?~ilegalnoj ustaškoj grupi, koja je uhapšena 1934. godll;te, bilisu: Miron fra Kazinović i Tugomir fra Gelić ,sveštenici iz Ze-nice, Mijo Grgić , August Tomić , željeznič ar iz Zenice i MatoČ arić , seljak iz Crkvica. Nešto kasnije, u Zenicu su došli Me-džid Sahinović i Božo Kavran. Obadvojica su bili zaposleniu apoteci i radili na uspostavljanju ustaške organizacije."
Božo Kavran je radio i sa Dragom Jilekom iz Saraje-va i bio određ en da u Bosni i Hercegovini formira ustaškeorganizacije, da pronalazi nove č lanove i da ih zaklinje (dapolažu prisegu) za ustaški pokret. Nije poznato koliko je ontada ima uspjeha u ovom radu i koliko je u Zenici hilo u;;-taša koji su još prije rata položili ustašku zakletvu. Moguceje da su to bili Mijo Grgić , Avdo Krajišnik,Medžid Šahino-"ić , Franjo Šimunović , a mo~da i još neki, jer ~e ':. doku~mentima pominje predratna djelatnost oveorgamzacije. Omsu nakon proglašenja NDH bili u Zenici osnivač i organizaci-je ustaša »Hrvatski oslobodilač ki pokret«.
4l. Organizacija ustaškog pokreta nosila je naziv »Ustaško-hr-vatski oslobodilač ki pokret«. O ustrojstvu i strukturi ove organiza-cije, vidi šire: R. Brč ić ,»Okupaclond sistem i ustaška NDH u Sara-jevu 1941-1943«, Sarajevo u revoluciji, tom II, str. 243-283.
42. ABiH, Komisija za utvrđ tvanje ratnih zloč ina okupatorainjegovih pomagač a, kutija 238, inv. br. 3122 i 4640 i R. Kovač ević iM. 'Rajić , cit. d., str. 48.
43. R. Brč ić , cit. č lanak, Sarajevo u revoluciji, tom II, str. 261, iM. Colić , cit, d., str. 61.
58 59
I pored ovih pokušaja, ustaštvo u Zenici nije imalojaceg korijena. Tek po uspostavljanju NDH ono je našlo iz-vjestan oslonac kod jednog manjeg dijela stanovništva kojeje bilo pod jakim uticajem bivše HSS i klera. Međ utim, tajuticaj nije bio toliki da se, bez teškoć a i u predviđ enom vre-menu, formiraju sve ustaške organizacije.
Poslije Pavelić eve odredbe o ustaškoj organizaciji od10. maja 1941. godine, formiranje drugog dijela organizacije»Hrvatski oslobodilač ki pokret« poč elo je sa stavaranjem us-taške vojnice (ustaškavojska)." Trebalo je da to bude po-sebna oružana vojna organizacija ustaškog pokreta »u ciljuosiguranja tekovina ustaške borbe i hrvatskog narodnog us-tanka; te u cilju odbrane Nezavisne Države Hrvatske«." UZenici su tada izlijepljeni plakati, kojima su pozvani da sedobrovoljno prijave i pristupe u ovu ustašku jedinicu svi»oni koji hrvatski misle i rade«. I ustaška propaganda jesvakodnevno, preko razglasne stanice, emitovala izvode iz o-vog proglasa i isticala privilegije onima koji se jave1: voj-nicu.w Međ utim, odziv je bio slab. U poč etku, javilo se oko30 dobrovoljaca, najveć im dijelom mladić a, koji su pripada-li križarskim organizacijama i nekoliko avanturista. Međ unjima je bilo nekoliko onih koji su se vrlo brzo istakli zlo-djelima. Takvi su bili: Ivica Urumović , Alija Haramandić .Slavko Dežulović , Miralem Zukić , Ferdinand. Merdžo, MuratElezović , Anto Bartulović i još neki.
Za prvog zapovjednika vojnice postavljen je Aleksan-dar Benda. On je bio rodom iz Sarajeva1 u Zenicu je došaopo uspostavljanju NDH. Agitacija za prijavljivanje u ustaškuvojnicu je nastavljena i kasnije. ali je njeno brojno stanjesporo raslo. Sve manji broj je bilo onih koji su se dobro-voljno prijavljivali. Zbog toga je ustaško rukovodstvo biloprinuđ eno da odustane od principa dobrovoljnosti i da ovtzustašku jedinicu popunjava jednim brojem mladić a koji subili regrutovani u domobranstvo. Na taj nač in ustašama jepošlo za rukom da00 decembra 1941. godine poveć aju broj-no stanje vojnice na oko 100 ustaša. To je približno bilo inajveć e brojno stanje ove ustaške jedinice, a kasnije je ovaj
broj nešto opao. Svi pripadnici ustaškevojruce polagali suustašku zakletvU: i obavezivali se na doživotno služenje Pa-velić u i ustaškom pokretu.
Još već i neuspjeh ustaše su doživjele u agitaciji za pri-javljivanje u Francetić evu »Crnu legiju«. Iako je propagandabila vrlo jaka i materijalna obeć anja velika, iz Zenice i nje-ne okoline bilo je vrlo malo dobrovoljaca koji su se tada ja-vili u ovu »elitnu« i po zlu poznatu ustašku jedinicu.
U jesen 1941. godine, ustaški logor u Zenici započ eo je!sa formiranjem ustaške pripremne bojne. Ona je trebalo dabude oružana formacija za vojnič ku prednaobrazbu i za po-punjavanje vojnice i drugih redovnih ustaških jedinica. po-red ovog, njen zadatak je bio da, kao stalna rezerva, budespremna za aktiviranje i da, po potrebi, uč estvuje u borbi. Unju je, pored dobrovoljaca, uključ en i jedan broj omladine,najveć im dijelom srednjoškolske, i zaposlenih u Željezari iRudniku. Na ovo su bili prisiljeni prijetnjama da ć e biti ot-pušteni sa posla ili regrutovani u domobranstvo. Kasnije, uzpojač anu propagandu i mjere prinude, u nju je uključ enijedan broj omladinaca sa sela, pa je, u proljeć e1942. godine,završeno formiranje ove ustaške jedinice. Tada su njeni pri-padnici, pred ustaškim zastavnikom Josipom Kvesić em, za-povjednikom svih ustaških pripremnih bojni na teritorij i žu-pe Lašva-Glaš,47 položili zakletvu Anti Pavelić u i obavezalise da ć e mu vjerno služiti. Za zapovjednika bojne postavljenje Ivan Turbić .
Ustaška nadzorna služba (UNS) osnovana je polovi-nom avgusta 1941. godine. U svom sastavu imala je ustaškoredarstvo i JOš nekoliko ureda s kojima Je trebalo »da spre-č ava djelatnost koja bi ugrožavala slobodu i nezavisnost Ne-zavisne Države Hrvatske, mir, spokojstvo i sigurnost hrvat-skog narodae.v Pored toga, imala je pravo da vrši nadzornad svim državnim organima, odbrambenim snagama i svimustanovama i organizacijama ustaškog pokreta." U stvari,imala je pravo neogranič ene kontrole i vlasti u cjelokupnomdruštveno-politič kom i ekonomskom životu NDH.
44. F. Jelić -Butić , cit. d., str. 107.i M. Colić , cit d., str. 16145. Citat iz Pavelić eve izjave navela: F. Jelić -Butić u cit. d., str.
107, Vojna enciklopedija, tom X, str. 321.46. Sjeć anje Ekrema Sehalić a i Seada Skrge.
47. Na teritoriji župe Lašva-Glaž bilo je forrnirano nekoliko us-taških pripremnih bojnih; po pravilu u svakom sjedištu ustaškog lo-gora u taborima bile su satnije,. koje su organizacijski pripadale sa-stavu bojne.
48. Citat naveo: M. Colić , eit. d., str. 351.49. Isto.
6061
Međ utim, i prije zvanić nog formiranja UNS-e,ustašesu, u okviru Glavnog ustaškog stana, imale posebno odjelje-nje koje je rukovodilo obavještajnom i kontraobavještajnomslužbom. Ono je, preko ustaških povjereništava, a zatim pre-ko logora i tabora, organizovalo ovu službu. Odgovornost zanjeno funkcionisanje u kotarskim oblastima najč ešć e supreuzima1i logornici, u opštinama tabornici ili neko od nji-hovih poboč nika.š"
SOKOLSKI DOM - USTASKI LOGOR OD 1941. DO 1943. GODINE
je prva uputstva dobio od Drage Jileka, koji je, kao zamje-nik ustaškog povjerenika za Bosnu i Hercegovinu Jure Fra-ncetić a i bio zadužen za obavještajne poslove na ovom pod-ruč ju. Kasnije, Dragić je bio i tzv. predvodilac ilegalne gru-pe. Pod pseudonimom »Dabiša 29«, bio je neposredno pove-zan sa povjereništvom UNS-e (Ured II)"~ u Sarajevu, na č i-jem č elu je bio Zvonko Humski. Od njega je Dragić dobijaouputstva za rad i lič no mu podnosio izvještaje. Nekad je toč inio prilikom odlaska u Sarajevo, a nekad je Humski dola-zio u Zenicu i primao izvještaje. U ovoj obavještajno] mrežiustaša u Zenici, č iji rad je biousredsređ enprije svega na o-nemoguć avanje djelatnosti Komunistič ke partije i SKOJ-a, pazatim na obezbjeđ enje rada Željezare, Rudnikai drugih pre-duzeć a i ustanova, radila je grupa agenata. Međ u njima subili najpoznatiji: Dragutin-Drago Milič ević , Slavko Dežulović ,Seid Begagić i Ivica Turbić . Osim ovih, za Dragić a je u Že-ljezari, Rudniku, željeznič koj stanicii ostalim preduzeć ima iustanovama radilo još oko 40 doušnika. Već ina ih ie pogi-nula u borbi protiv Narodnooslobodilač ke vojske a nekima jesuđ eno poslijerata.P
Doušnici su motrili kretanje, rad i ponašanje radnika,službenika i ostalih građ ana i prijavljivali aktiviste narodno-oslobodilač kog pokreta i sve druge koji su na bilo koji na-č in izražavali svoje neslaganje sa ustaškom politikom. Na is-ti nač in su postupali sa onima koji se nisu bili vezali za na-rodnooslobodilač ki pokret, ali koji su se pasivno odnosiliprema ustaštvu i ustaškoj državi, smatrajuć i ih potencijal-nim neprijateljima NDH. Dovoljno je bilo da nekoga samo pri-jave, pa kasnije, zavisno od ocjene "težine krivice«, da budeotpušten sa posla, uhapšen ili odveden u Jasenovac ili drugekoncentracione logore.
Hapšenja i kažnjavanje vršili su »redarstvenici« ustaš-J;og redarstva, Oni su»isleđ ivali« zatvorenike, upuć ivali u10-
Ustaška obavještajna služba u Zenici je organizovanau okviru ustaškog logora, a neposredni njen rukovodilac bioje poboč nik ustaškog logornika AndrijaDragič .š! Najvjero-vatnije da je to bio njegov sektor rada u okviru logorai da
50. Savo Pređ a. "Ustaška nadzorna služba u borbi protiv ustan-ka u Bosni i Hercegovini 1941. i poč etkom 1942. g.«, »1941. u istorijinaroda BiH«, str.488.-490.
'i 1. Isto. str 491.
52. Ured II UNS-e iz Zagreba (od1943. s. Ured B-Il)) obavještaj-no je obezbjeđ ivao cijelu teritoriju Bosne i Hercegovine, posredstvomsvoja tri povjereništva, koja su bila u Sarajevu, Tuzli i Banjoj Luci.II kotarskim oblastima ovaj Ured nije imao svoje službene ustanovenego samo predvodioce ilegalnih grupa, koji su bili vezani za povje-reništvo. Takav sluč aj je bio i u Zenici. Predvodilac ilegalne grupeAndrija Dragić je bio vezan za sarajevsko povjereništvo.
(Arhiv Republič kog SUP-a, Sarajevo).5:3.Arhiv Republič kog SUP-a, Sarajevo,
62 63
2. Teror okupatora i ustaša u Zenici1941. godine
Od prvih dana okupacije i osnivanja NDH, okupa tori ustaše poč eli su sa terorom nad Srbima, Jevrejima i Romi-ma s namjerom da ih unište. Ovim terorom je bio zahvać eni dio hrvatskog i muslimanskog stanovništva, koji nije prih-vatao okupaciju NDH, dakle svi demokratski i antifašistič kiraspoloženi građ ani, posebno komunisti, koji su smatrani naj-već im protivnicima novog režima. Kao osnova za sprovođ e-nje teroristič kih akcija, ustašama je poslužila pomenuta za-
konska odredba »za odbranu naroda idržave«. Njome je bi-!o dat~ pravo, ne sam<?državnim organima (sudovima), negoI ust.ask~m r~d~l:stvu1 svak?m ~sta.ši da mogu optužiti ko-mumste I antifašiste za»veleizdaju- 1 da to bude dovoljno zanjihovo hapšenje, odvođ enje u logor ili strijeljanje. Za SrbeJevreJe i Rome d.ovoljpo j.ev?ilo da su to što jesu, pa da zbog'toga Izgube svu ImOVInU1 ZIVOtu nekom od koncentracionihlogora i na brojnim gubilištima.
Da bi teroristič ke akcije dobile organizovan karakterustaše su ih ozakonile č itavim nizom formalno-pravnihaka-ta, koji su uslijedili nakon zakonske odredbe »za odbranu na-roda i države«. Tako je već 25. aprila objavljena zakonskaodredba o zabrani ć irilice, a 30. aprila još tri zakonske od-redbe: o državljanstvu, o zaštiti arijevske krvi i č asti hrvat-sk~g naroda, i o rasnoj pripadnosti. Ovim je trebalo osigu-rati sprovođ enje rasne politike. Uz pomenute odredbe done-šeno je još nekoliko drugih: o prelazu s jedne vjere na dru-gu (~. ~~ja), o prijekim sudovima (17. maja), o zaštiti naro-dn.~ I arijske kulture. hrvatskog naroda (4. juni), o pokretnomprijekom sudu (24. juna), o postupku kod komunistič kih na-p~daja kad se poč initelj ne pronađ e (2. oktobra), o upuć iva-nju nepoć udnih osoba u sabirne logore (25. novembral.š"
Sve ove zakonske odredbe bile su usmjerene protivSrba i Jevreja, koji su ovim praktič no bili stavljeni van za-kona, te protiv komunista i svih drugih koji se nisu slagalis ustaškom politikom.
Upo~ed~. sa donošenjem ovih zakonskih mjera, ustašesu sprovodile široku propagandu radi psihič ke i politič ke pri-preme stanoy~ištva za ostvarivanje svog programa, u kojemsu rasna politika i genocid zauzimali dominantno mjesto. PO-l~~a o~~lOvau njoj bila je: da su Srbi i Jevreji najveć i ne-pnJat~.IJl hrvatskog naroda i »da njima nema mjesta u NDH«.~TeonJama« su d.okazivali da je najveć i dio ovog stanovni-štva ovamo doseho pod Osmanlijamai da je jedan dio hr-vatskog stanovništva tada silom preveden sa katolič ke napravoslavnu vjeru.š" Nosioci te kampanje bili su najviši us-t~~ki ~kovodioc.i; Mile Budak, Andrija Artuković , Viktor Gu-ue, MIlovan Žamc, Mladen Lorković , Mirko Puk i drugi. Oni
gore i strijeljali. U ovome su se isticali: Seid Begagić , Niki-ca Štrbac, MehmedŠehić , Stipo Perica, Ivan Gržan, StipoKrižanić i Drago Milič ević .
Ustaška mladež bila je organizovana u tzv.»č asnoj ra-dnoj službi« po ugledu na slič ne fašistič ke omladinske orga-nizacije u Njemač koj i Italiji. U poč etku je obuhvatala svuškolsku omladinu (č ak i Srbe) od 15 do 18 godina. Kasnije,na osnovu zakonske odredbe od 30. jula 1941. godine.š'' iz-vršena je reorganizacija službei promijenjen naziv ove služ-be u »Državna č asna radnaslužba«. Tada su iz njenog č lan-stva otpali Srbi i svi omladinci »nearijskog« porijekla. Ovaorganizacija osnovana je radi vojnič ke prednaobrazbe omla-dine, njenog pripremanja za služenje u oružanim snagamaNDH i odgoja omladine u ustaškom duhu.
U Zenici su omladinci i omladinke bili grupisani poškolskim razredima i preduzeć ima. Izvodili su predvojnič kuobuku, odlazili na rad i uč estvovali u raznim manifestaci-jama koje je ustaška vlast priređ ivala. Ne može se utvrditikoliko je omladine bilo upisano u ovu službu, ali aktivnih, ionih koji su redovno išli na vježbe i rad, bilo je malo. Ve-dna je na razne nač ine izbjegavala aktivnost u službi ili sejednostavno nije odazivala pozivima za obavljanje dužnosti.Jedino je ustašama polazilo za rukom da za vrijeme č asovau školama okupe i izdvoje grupe i da ih pod prijetnjom kazneodvedu na vježbe i rad. Jedan broj omladinaca i omladinkidobili su bili uniforme (radna odijela), ali su se malo koris-tile. Bojkot i otpor ovoj službi od strane napredne omladinebili su daleko jač i nego svi zakonski propisi i prijetnje usta-ša i njihove vlasti.
. 55. Sve ove zakonske odredbe naveoje M. Coldć u eit. d. (pri-lOZI: VilI, X, XI, XII, XLII, XV, XX I, XXVIII XXXIII i XXXIX nastr. od 417-457). '
56. O ovim ustaškim »teorijama« vidi šire:F. Jelić -Butlć , cit,d., str. 163-165.54. M. Colić , cit.d., str. 264.
64 65
su u sredstvima informisanja, a naroč ito u javnim nastupi-ma i govorima, za sve nedać e koje je hrvatski narod pretr-pio za vrijeme bivše Jugoslavije, okrivili srpski narod i Jev-reje i zaprijetili im uništenjem. »Jedan dio Srba ć emo pobi-ti, drugi raseliti, a ostale prevesti na katolič ku vjeru i takopretvoriti ih u Hrvate«,:'7 govorio je tada Mile Budak.
Ovim je on izrazio suštinu »rješenja« srpskog pitanjau NDH, onako kako su ga Pavelić i ustaše još u emigraciji;programirali a dolaskom na vlast otpoč ele da sprovode.o-vakvi govori Mile Budaka i drugih bili su podstrek ustaškimzloč incima za svirep obrač un sa srpskim narodom i Jevreji-ma. U njima su najvišepodstić ali zloč inač ke strasti koje suse rasplamsavale u strasti za pljač kom i u još jač oj nacio-nalnoj i vjerskoj mržnji.
Već sa dolaskom prvih okupacionih jedinica u Zenicuzapoč ele su teroristič ke akcije protiv Jevreja. Folksdojč eri iustaše, uz podršku njemač ke vojske, demolirali su 15. aprilajevrejsku sinagogu, opljač kali je i dijelom spalili. Istovreme-no su njemač ki vojnici upadali u jevrejske radnje i stanovei pljač kali njihovu imovinu. To je bio samo poč etak kojim suNijemci najavili progon Jevreja i kojim su ustašama poka--zali primjer kako treba rješavati sudbinu ovog naroda.
Uspostavljanjem ustaške vlasti, kad su objavljene ipomenute zakonske odredbe, Jevreji su već bili obilježeni še-stokratkom zvijezdom i žutom trakom. Ogranič ena im je bi-la sloboda kretanja i zabranjeno snabdijevanje u trgovinamai na pijaci. Ovim, i još nizom drugih zabrana, ustaška vlastje najavila poč etak »rješavanja jevrejskog pitanja«, Tada suustaše započ ele i sa pljač kom jevrejske imovine. Prvo suim naredili da prijave svu pokretnu i nepokretnu imovinuida jene smiju sakrivati, niti na bilo koji nač inotuđ ivati,azatim su 15. maja u njihovim radnjama postavljeni povjere-nici.58 Ovim je oko 20 trgovina i zanatskih radionica u Zeni-ci praktič no prešlo u ruke novih vlasnika - ustaša,
Osnivanjem Državnog ravnateljstva zaponovuš", i ob-javljivanjem zakonske odredbe»0 podržavljenju imetka Zido-
~a ! židO\:skih. poduze~~(69, otpoč ela je organizovana pljač kajevjerske rmovme, .naroć ito dragocjenih stvari. Službenici ovogRa~nateljs~~a, k~o i .niži odgovarajuć i organi u župama i ko-tarm~a, kOJIm~ Je bilo dato. p~avo na konfiskaciju jevrejskeimovme, u pocetku su nastojali da svemu tome daju nekakvezakonske okvire. Konfiskaciju radnji i trgovina vršili su naosnovu izdatih naredaba župskih i kotarskih oblasti. Preuzi-rnali su ih komisijski i komisijski predavali povjerenicima.I pljač ka dragocjenosti vršena .je, putem komisija koje su zatu svrhu bile ustanovljene užupama." Međ utim, ubrzo seod toga odustalo i na najbrutalniji nač in poč elo da otima svešto je bilo vrijedno i što je moglo biti od koristi. Nisu bilirij~tki sluč ajevi da se, prilikom hapšenja ili pretresa jevrej-skih stanova, s pištoljem u ruci iznuđ uju novac i druge dra-gocjenosti. I pozivanjem na prisilne radove, ustaše su plja-č kale jevrejske porodice i izvlač ile pare od njih. Na ovakavrad naroč ito su pozivani oni za koje se pretpostavljalo da i-maju novac ili zlato, a onda je od njih, ucjenjivanjem, tra-ženo da se plać anjem otkupe. Tako je traženo naroč ito odstarijih ljudi, koji nisu mogli da podnesu teške fizič ke ra-dove. U sluč ajevima protivljenja, produžavane su im kazneprisilnog rada, sve dok ne popuste i plate svoj otkup. Pljač -kani su i obeć anjima da ć e biti zaštić eni od progona, a za uz-vrat, od njih su uzimane već e svote novaca i drugih drago-cjenosti, pa onda prijavljivani pod optužbom da su poku-šali da ·podmite. Takav je sluč aj bio sa apotekarom OtomVajsom. Pavo Kolar uzeo mu je 200.000 dinara, obeć ao ne-smetan odlazak u inostranstvo, a onda ga optužio za poku-šaj podmić ivanja, U oč ajanju zbog ovog, Vajs i njegova že-na su izvršili samoubistvo trovanjem." .
60. M. Colić , cit. d., zakonska odredba u prilogu br,XXV, str.438.
57. Citat naveo Z,Antonič , cit. str. 79. napomena 78.58, ABiH, Komisija za utvrđ . ratnih zloč ina okupatora nje-
govih pomagač a, kutija 238, inv. br. 56880.59. Državno ravnateljstvo za ponovu formirano je 24. [una 1941.
g. Osnovna namjena ove ustanove bila je da pljač ka jevrejskui srps-ku imovinu.
61. Ova komisija iz Zupe Lašva-Glaž došla je poč etkom avgusta1942, godine u Zenicu. Na osnovu. prethodnog naređ enja Nikole Tu-suna, izvršila je popis Jevreja i skupila je nekoliko paketa zlatai dra-gocjenostL Kad su se vratili u Travnik, podnijeLi su zahtjev da imse uz dnevnice plati i prekovremeni rad, jer, kako su nave-li, ••.radilisu preko 12 sati dnevno-.
(Iz krivič nog sptsa sasuđ enjaNikoli Tusunu, 1945. godine, ArhivOkružnog suda u Sarajevu, br. KO 70/45),
62. Iz presude Okružnog suda u. Sarajevu, kojom je Pavo Ko-lar osuđ en na smrt vješanjem, a koju je objavio »Sarajevski dnevnik ••,br. 124 od 22. novembra 1945. godine.
66 67
Međ utim, ovo je bio samo poč etak jednog teškog zlo-crna nad jevrejskim narodom. Već 28. jula 1941. godine Pa-velić je izdao vanrednu zakonsku odredbu u kojoj je, izme-đ u ostalog, stajalo:
»Zidovi šire lažne vijesti u svrhu uznemiravanja pu-č anstva, te svojim poznatim špekulativnim nač inima smeta-ju i otežavaju opskrbu puč anstva, te se zbog toga kolektiv-no smatraju za to odgovornim i prema tome ć e se protivnjih postupiti i spremati ih povrh kazneno-popravnih odgo-vornosti u zatvorenič ka zbirališta pod vedrim nebom ...«63
Ovom odredbom trebalo je da se ozakoni već započ e-ti teror i podstaknu ustaše na 'nove zloč ine nad jevrejskimstanovništvom.
U Zenici je ova odredba poslužila ustašama kao signalza poč etak oštrijih mjera prema Jevrejima, pa su ubrzo ot-poč eli sa njihovim masovnim hapšenjima i otpremanjima ukoncentracione logore. Već 20. septembra 1941. godine otpre-mljena je prva grupa u logor Jasenovac (44 muškarca od 16do 50 godina starostij.s-
Druga grupa zenič kih Jevreja (94 starije osobe, žene i dje-ca) uhapšena je 29. februara 1942. godine." Ovo hapšenje iotpremanje u logor (muškarci u Jasenovac, a žene i djecau Staru Gradišku) izvršeno je po naređ enju velikog županaNikole Tusuna. On je 26. februara, na tri daha prije navede-nog hapšenja, dostavio kotarskim oblastima velike župe La-šva-Glaš dopis slijedeć e sadržine:
»Izvolite u subotu dne 28. ovo mj. pohapsiti sve žido-ve muškarce, žene i djecu i iste otpremiti odmah do želje-znič ke postaje Turbe.
Zidovi imaju pravo sa sobom ponijeti potrebnu odje-ć u i obuć u i to koliko mogu ponijeti a i posteljinu. Takođ eima pravo nositi uza se i novac.
Sva hrana koja se nalazila kod Zidova ima se s njimaotpremiti u Turbe jer ć e u Turbetu ti Zidovi vjerovatno os-tati dvadesetak dana i prema tome je potrebno da budu op-skrbljeni kako za vrijeme boravka u Turbetu tako i za daljiput.
Stavite na vrijeme na raspoloženje oružništvo, redarst-vo i ustaše. Od Zidova oduzete srebrnine i zlatnike i višaknovca imade se sa posebnim dopisom odaslati na adresu ve-like župe Lašva-Glaž«.66 .
Iako je u ovom dopisu bilo naređ eno da se pohapsesvi Jevreji i otpreme u Turbe, u Zenici su ostale 34 osobe.Bolovale su od tifusa, pa je to bio razlog što ustaše u pot-punosti nisu izvršile Tusunovo naređ enje. Kada je jedan brojnjih prezdravio (16 muškaraca i žena), odveli su ih 4. apri-Ja 1942. godine. Posljednja, č evrta grupa Jevreja, koja je bro-jala 18 osoba, otpremljena je u logor 26. avgusta 1942. go-dine. U Zenici su ostale samo dvije jevrejske porodice: drAdolfa Goldbergera i apotekara Elazara Samuela. Njih su Ni-jemci i ustaše ostavili, zato što su im bili potrebni kao do-bri zdravstveni radnici i struč njaci. Od 172 Jevreja (ljudi,žena i djece), koliko ih je tada odvedeno iz Zenice, samo jenjih pet uspjelo da preživi koncentracione logore." Na ovajnač in ustaše su »riješile« jevrejsko pitanje i gotovo. uništi-le ovaj dio zenič kog stanovništva. Jedino je jednoj grupi Je-vreja (38 osoba) uspjelo još 1941. godine da napusti Zenicu ida se, pomoć u lažnih propusnica, prebaci u Mostar, a zatimu Dalmaciju. Kasnije, naroč ito poslije kapitulacije Italije, ve-dna njih je stupila u partizanske jedinice.
U duhu uputstava, ustaše su pokušale da se slič no ob-rač unaju i sa Srbima. Još u poč etku preuzimanja i usposta-vljanja svoje vlasti, smijenile su sreskog nač elnika Koč ević ai predsjednika opštine Mehmedaliju Tarabara, a na njihovamjesta postavile svoje ljude. Zabranile su rad svim građ an-skim strankama i sindikalnim organizacijama (osim Hrvats-kog radnič kog saveza) i društvima koja su imala jugosloven-ski ili srpski karakter i konfiskovali njihovu imovinu. Kadje objavljena zakonska odredba o zabr~ni ć .irilice, popalje~oje i uništeno sve što je bilo pisano OVImpismom. Na nasil-nič ki nač in poskidani su svi ć irilič ni natpisi sa ustanova, pre-duzeć a i trgovina i sve oznake koje su nosile jugoslovenskoili srpsko obilježje. Srušili su i spomenik jugoslovenskim ju-nacima iz prvog svjetskog rata, koji je bio postavljen kodbivše Građ anske škole." Promijenjeni su i nazivi ulica, pa
63. Citat iz ove zakonske odredbe navela F. Jelić -Butić u cit.o., str. 180.
64. ABiH, Komisija za utvrdo ratnih zloč ina okupatora i njego-vih pomagač a, kutija 238, inv. br. 46875.
65. Isto, inv. br. 46878.
66. Arhiv Okružnog suda Sarajevo. br. KO 70/45, krivič ni spisNikole Tusuna.
67. ABiH, Komisija za utvrdo ratnih zloč ina okupatora i njego-vih pomagač a, kutija 238, inv. br. 56.880i 56.880.
68. Isto, br. 3122/1 i »Novi list«, Sarajevo, 18. [ula 1941. godine.
68 69
je glavna ulica dobila ime Ante Pavelić a, bivša Strosmajero-va - dr Ante Starč ević a, Masarikova - Adolfa Hitlera, Voj-vode Putnika - Slavka Kvaternika itd.69
Teror nad srpskim stanovništvom ustaše su započ elenaredbom o ogranič enom kretanju i otpuštanjem sa posla.Već 1. maja 1941. godine otpuštena je jedna grupa u kojojje bilo 28 Srba, uglavnom službenika bivših upravnih orga-na i radnika iz Željezare.??Nekoliko dana kasnije (12. maja),nakon objave rješenja Ministra unutrašnjih poslova NDH dase otpuste svi Srbijanci i Crnogorci a od »ostalih Srba« onikoji su se »isticali protuhrvatskim radom«." 'uslijedilo jemasovnije otpuštanje. '
Tako je u prvoj grupi bilo otpušteno oko 300, nakontoga još oko 1.000 radnika i namještenika. Najviše ih je bi-lo iz Željezare. Naređ enje o iseljavanju Srba i Crnogoraca bi-lo je objavljeno u oglasu koji je potpisao Artur Gustović , do-mobranski pukovnik u Travniku. Oglas je bio istaknut na vi-še mjesta u Zenici. U njemu je bilo naglašeno da svi stanov-nici, porijeklom iz Srbije i Crne Gore, moraju napustiti te-ritoriju NDH u roku od 48 sati.
, Jedan broj otpuštenih vratio se u Srbiju, Crnu Gorui razne krajeve Bosne i Hercegovine, dok se jedan broj njihprijavio i otišao na rad u Njemač ku." .
Uz otpuštanje sa posla, poč ela su i prva hapšenja. VećJ. maja zatvoreno je oko40, Srba, ali su nakon zlostavljanjapušteni. Dva dana kasnije odvedena su i ubijena dvojica stra-zara Kaznenog zavoda.U drugoj polovini juna uhapšena jedruga grupa (oko 50 ljudi). Hapšenje je, prema obrazlože-nju, bilo preventivna mjera. da bi se spriječ ila moguć nost
69. "Novi Iist«, Sarajevo,23. jula 1941. godine.
70. Sjeć anje Đ ure Radić a, radnika 2eljezare Zenica, koji je 1.maja 1941. godine bio otpušten sa posla, a 3. maja uveč euhapšen sagrupom radnika iz 2eljezare.
(Muzej grada Zenice, fond NOB)
71. Citat navela F. Jelič -Butić , cit. d., str.165, napomena102,
72. Odlazak radnika u Njemač ku izvršen je utri grupe. Pr-va je otišla koncem [ula, a druga i treć a8. i 21. avgusta 1941. go-dine. (Sarajevski ••Novi list••, od 8. i20. avgusta 1942. godine). Koli-)':0 je ukupno tuda radnika otišlo u Njemač ku nije poznato. R. Kova-č evič i M. Rajić u cit. d., str.61. navode da je u jednom transportuotišlo 250 radnika, od č ega su.152. bili iz 2eljezare.
iO
podizanja ustanka ila Vidovdan. Vlasti su objavile oglas ukojem su uhapšene proglasili taocima i zaprijetili da ć e bitisvi postrijeljani ukoliko 28. juna bude bilo kakvih nereda."
I prije ovih hapšenja poč eli su zloč ini ustaša u oko-lini Zenice. U selu Bi1ješevu ubijen je pravoslavni sveštenikMiladin Minić ; maltretirana njegova porodica i opljač kananjegova i crkvena imovina. To su uč inile ustaše iz Kaknja,pop Eugen Gujić , sa svojim pomoć nicima." Ovo se dogodilo27. aprila 1941. godine i to je bio jedan od prvih ustaškihzloč ina ne samo na teritorij i Zenice nego i u Bosni i Herce-govini. Nešto kasnije (19. juna), ustaše su izvršile još jedanmnogo teži zloč in na Lašvanskom mostu. Ubijeno je 25 Sr-ba, i svi su bili bač eni u rijeku. To su, najveć im dijelom, bi-li seljaci iz istoč ne Bosne, iz krajeva oko Goražda i Cajni-č a. Njih su, prije toga, sarajevske ustaše dopremile u Ze-nicu s namjerom da ih otpreme u neki od ustaških koncen-tracionih logora. Međ utim, ta odluka je bila izmijenjena, pasu ih, na Lašvanskom mostu, od zenič kih ustaša preuzeletravnič ke ustaše i sve strijeljale. Jedini je ovo strijeljanjepreživio Boško Leković . Prema izjavi koju je kasnije daosudiji Kotarskog suda u Zenici, uhapšen je od ustaša u Go-raždu,a zatim u grupi doveden u Zenicu." Ustaše su muprilikom strijeljanja pucale u usta, a zatim ga bacile u ri-jeku. Rana nije bila smrtonosna, pa se u vodi osvijestio ipreplivao na desnu stranu rijeke Bosne. Sutradan su ga na-~li seljaci i odveli u zenič ku bolnicu. Pomoć mu je pružiodr Goldberger i poč eo ga liječ iti. Međ utim, ustaše su saznaleza njega, izvele ga iz bolnice i strijeljale."
Uz prva hapšenja i zloč ine, ustaše su organizovaleipljač ku srpske imovine. Konfiskacijom su preuzele srpskeradnje i trgovine (kao što su, prethodno, uč inile sa jevrejs-kim) i u njih postavile svoje povjerenike. U pljač ki su uč es-
73. ABiH, Komisija za utvrdo ratnih zloč ina okupatora i njego-vih pomagač a, kut. br.238, inv. br. 54.739 i 56.860.
74. U dokumentima Komisije za utvrđ ivanje ratnih zloč ina o-kupatora i njegovih pomagač a, kut.238, inv. 'br. 42.878 i 42.880, stojida su pomoć niciustašl EugenuGujič u u ovom zloč inu bili Nezir .Her-cegovac, Hamid Sabanović i Beć ir Beširević .
75. Pismenu izjavu Boška Leković a, koja je sač uvana u sudskommaterijalu, objavio je Rade Janić i.jević u feljtonu ••Hajke:--.
••Naša riječ ", br.3. i 4. od 5. i 12. marta 1969. godine i Insti-tut za istoriju, Sarajevo, MF4/30.
76. O streljanju grupe Srba na Lašvanskom mostu vidi šire: C.Kazazović , cit. d., str.68-9.
71
.1
tvovali već inom oni koji su se priključ ili ustaškom pokretui ušli u aparat ustaške vlasti, Namjeravali su da sistematskinastave sa konfiskacijom i pljač kom imovine Srba. Pripre-~ili su bili i plan za iseljavanje jednog broja srpskih poro-elica,
Pored posebnog odjeljenja (odjel za gospodarstvo i po-nov.u) u Kotorskoj oblasti koja je na ovome radila, postavilisu 1 dr Edu Novaka za privremenog upravitelja imovine srp-ske pravoslavne crkve." Međ utim, sa iseljavanjem nije išloonako kako je bilo planirano, pa su do poč etka juna u Srbi-ju protjerani samo pravoslavni protojerej Uroš Jovanović iporodica popa Veljka Grgurović a, a nešto kasnije i jedna gru-pa od 15 srpskih porodica." Od daljnjeg protjerivanja odu-stalo se na intervenciju Nijemaca, pa je kasnije iseljavanjeSrba iz NDH bilo ogranič eno.t?
Slič no je bilo i sa prevođ enjem Srba u katolič ku vje-ru. Ustaške vlasti su nastoj ale, oslonom na Pavelić evu zakon-sku odredbu od 3. maja 1941. godine (kojom je bio ozako-njen prelaz s jedne vjere na drugu), da »privole« jedan dio~)~ogstan~>vniš.tva.d~ primi katolič anstvo i daga- na taj na-un denacionalizuju 1 »pretvore U Hrvate«. U vezi sa ovim~ili su napravljeni spiskovi onih koje je trebalo pokatolič i-tI.80Održano je i nekoliko sastanaka sa njima na kojima su
Nikola Tusun, Pavo Kolar i Milivoj Cekada pokušavali pri-jetnjama da ih. »ubijede« kako je to jedini put »da se vratepravoj vjeri i hrvatstvu koje su izgubili još dolaskom Tura-ka u ove krajeve«. Međ utim, i pored prijetnji, ustaše su bi-le prisiljene da odlažu realizaciju plana masovnog pokatoli-č avanja, a kasnije, zbog naglog razvoja ustanka u Bosni iHercegovini, da od ovog i odustanu.
Ustaše i njihove vlasti u Zenici, uz pokušaje protjeri-vanja i katolič enja, vršili su i hapšenja, odvođ enje u koncen-tracione logore i fizič ku likvidaciju srpskog stanovništva. O-vome su, u junu i julu 1941. godine, uz pojač ano huškanjeprotiv Srba, prethodile i tajne instrukcije ustaškog rukovod-stva.š! a i nekoliko »službenih« posjeta i sastanaka ustaškihrukovodilaca. Tač nije, u Zenicu su tada dolazili ustaški sto-žernik iz Travnika, Johan Dovgan iz Zagreba, Franjo Šimu-nović i»službeno« boravili nekoliko dana."
Oni su Miji Grgić u, Peri Vidović u, Avdi Krajišniku idrugima - pomagali u konstituisanju ustaškog pokreta i uizradi plana progona srpskog i jevrejskog stanovništva. Ši-munović je nastupio kao instruktor i »teoretič ar« ustaškogpokreta. Održao je nekoliko predavanja, a na ustaškoj sku-pštini, koja je održana30. jula u Hrvatskom domu.š" govo-reć i o programu ustaškog pokreta, pozvao je ustaše da senemilosrdno obrač unaj u sa Srbima, Jevrejima i ostalim ko-ji pokažu i ispolje »protuhrvatsko djelovanje«. Najvjerovat-nije su ove »službene« posjete i sastanci istaknutih ustašabili u neposrednoj vezi sa poč etkom masovnog hapšenja Sr-ba i donesenim odlukama o likvidaciji jednog dijela srps-kog stanovništva.
Za sprovođ enje odluke o hapšenju Srba znač ajne subile i dvije »okružnice« koje je (31. jula i 1. avgusta) upu-tio kotarskim oblastima veliki župan Nikola Tusun. Prvomje traženo da seotpoč nesa fizič kim uništenjem srpskog sta-novništva i kotarskoj oblasti naređ eno »da u roku od 15 da-na izvrši registraciju svih Srba pravoslavaca kao i onih licakoja su bili bilo kada pravoslavne vjere ... « Okružnicom od1. avgusta traženo je da se hapšenje vršisistematski.f Uz
77. »Novi Iist«, Sarajevo, 15. avgusta 1941. godine.78. R. Kovač ević i M. Rajić , cit, d .. str. 60.79. U poč etku Nijemci su podsticali iseljavanje Srba iz NDH pa
su o tome 4. juna sklopila i sporazum sa vladom NDH. Međ utim kadje izbio ustanak u Srbiji, iseljavanje Srba predstavljalo je Nij~mci.ma jednu od teškoć a u pokušajma da uguše ustanak. Zbog toga, onisu na pregovorima sa predstavnicima NDH u Beogradu iSapcu 29. i3C. jula 1941. g.. donijeli odluku da gavogranič e. Tada su, izmeđ u os-talog, precizirali da se iseljavanje može vršiti samo preko Zemuna isa vizama potpisanim od njemač kog Konzulata u Sarajevu.
(Sire o ovome vidi: Z. Antonić , cit. d., str. 75-6).80. Spiskovi za katolič enje Srba pravljeni su na osnovu pose-
bnog raspisa vlade NDH od 30. juna 1941. godine. U njemu su bilaogranič enja koja su se odnosila na pravoslavne sveštenike trgovcebogate seljake, zanatlije, inteligenciju i sve one koji nisu 'mogli d~donesu potvrdu o»Iič no] č estitosti«, Ove potvrde, prema raspisu tre-balo je da izdaju kotarska i opštinska poglavarstva u sporazu~u saustaškim logorima i taborima. Ovo je praktič no znač ilo da je na ka-tolič ku vjeru mogao preć i samo onaj Srbin kome je to odobrio ustaš-ki logor ili tabor i koga su oni uvrstili upornenute. spiskove.
(Arhiv Vojno-istorijskog instituta, Beograd (u daljem tekstu:AVII), kutija 87. reg. br. 6/37-1. '. O ovome ,:idi šire: Z. Antonić , cit. d., str. 76-78i F. Jelić -Butić ,
cit. d., str. 173-17;).
81. AVII, k-84, reg. br. 3/55-1-3 i Viktor Novak, Magnum Kri-men, Zagreb, str. 745-750.
82. »Novi Iist«, Sarajevo, 16. jula 1941. godine.83. Isto, od 31. jula 1941. godine.84. Arhiv Okružnog suda Sarajevo, cit. krivič ni spis Nikole Tu-
suna.
72 73
ovo, dostavljene sui popisneliste s rubrikama o lič n~m, p?-rodič nim, vjerskim i drugim podacima. Na~on popu~J3vanJaliste suu tri primjerka č uvane u posebnoj kartoteci organakotarskih ustaških vlasti.
Na osnovu dozovora i odluka, masovnija hapšenja Sr-ha u gradu i okolnim selima poč ela su. zadnjih d~a ~ula1941. godine. Do 10. avgusta uhapšeno Je oko 200 ljudi, aviše od polovine biJo je iz gra~a. Hapše~ja.su vrš~na noć u ipojedinač no, izuzev grupe strazara kazmomce kOJI su ?dve-deni po danu. Ustaše su u grupama upadale ~ stanov: .• bezikakvog objašnjenja odvodile ljude u.ustaški .l,ogo~ Ih zat-vor. U akciji hapšenja isticali su se: SeidBegagić ,Mirko Jan-ković , Pero Vidović , Alija Haramandić , Nikica Štrbac, PeroStipić a, Mehmed Sehi, Drago Milič ević i Slavko Dežulović ."
Uhapšene su preuzimali .ustaš~i isljednic~, ~ ~o ~u v~-dnom bile iste ustaše koji su1 hapsile. U stvan, isljeđ ivanjanije ni bilo, nego su zatvorenici prebijani i muč eni, a posli-je toga, po kratkom postupku, izricane su impresude.šš Naj-Č ešć e su upuć ivani u koncentracione logore, što je tada z~a-č ilo sigurnu smrt. Tako je više od stotinu građ ana Zemceizgubilo život u logorima kao što su, na primjer, Jadovno kodGospić a, Jasenovac, Krušć ica i druga gubilišta. Međ u nast-radalimbilo je: 5 inženjera,43 kaznionič ~a. s~raža:a i.2? že-ljeznič ara, a ostali su bili. ugla~~o~ ra.~mcI.I ~!uz?emc~.Že~ljezare i Rudnika." Tada Je ubijenI Ilija Miklič anin, uč itelj
i jedini Zenič anin koji je kao dobrovoljac uč estvovao u bor-br španskog naroda za slobodu.' Poslije poraza republikanskearmije i povlač enja internacionalnih brigada iz Španije, Mi-klič anin je tražio da se vrati u Zenicu. Nač elstvo sreza Zeni-ca bilo je mišljenja da mu se ne dozvoli povratak u domo-vinu »jer bi bio štetan i opasan po javni red i mir«,88pa zbogtoga nije mogao dobiti zaposlenje u Zenici, prešao je u Bre-zu i tamo se zaposlio. '
Pored ovih stanovnika Zenice, na gubilišta je tada od-vedeno i nekoliko grupa seljaka Srba iz Kovanić a, Bistrice,Bilješeva, Gore, Svić a, Ponihova, Mošć anice i drugih zenič -kih sela. Samo iz sela Gojakovac, koje je tada imalo č etirikuć e, 'odvedeno je sedam muškaraca. Ova hapšenja su vršileustaše iz ustaških tabora Nemile, Gornje Zenice i Janjić a. Naosnovu spiskova Komisije za utvrđ ivanje ratnih zloč ina o-kupatora i njegovih pomagač a može se zaključ iti da je ta-da iz sela Zenič kog sreza odvedeno preko 100 ljudi i da jeveć ina stradala u već pomenutim logorima.
Međ utim, to nije bilo' sve, niti je ovim bio kraj tero-ru kojeg su ustaše sprovodile nad srpskim stanovništvom.Ikasnije je bilo hapšenja, samo to nije bilo onako masovnokao koncem jula i prvih dana avgusta 1941. godine.I daljesu bez ikakvih razloga odvodili pojedince i· manje grupe i u-puć ivali u logore ili strijeljali u dvorištu ustaškog logora, nakanalu i pozadi zavora (današnja zgrada lokalnog lista i ra-dio-stanice). Kad je poč eo ustanak u Zenič kom kraju, pono-vo je došlo do pojač anog ustaškog terora, ali to više nije bi-lo samo nad Srbimai Jevrejima nego i nad muslimanskimihrvatskim stanovništvom.
85. ABiH, Komisija zautvrđ . ratnih zloč ina okupatora i njego-vih pomagač a, kut. 238, inv. br. 27.843. .
86. U uputstvu Ministarstva unutrašnjih poslova NDH od 31. JU-la 1941. godine stajalo je da za hapšenje i otpremanje u logor Srbai Jevreia nije potreban nikakav dokazni materijal.
(Arhiv Instituta za istoriju, Sarajevo, MF br. 1/255).87. Prema podaCima Komisije, od 27. jula do 10. avgusta 1941.
godine odvedeno je i ubijeno' u logorima 85 građ ana Zenice za kojepostoji poimenič ni spisak. Sigurno o~ nije ~on~č an a n~ broj ?~~hkoji su tada stradali. Vjerovatno da Ih je bilo JOŠ za koje KomISIJUiz raznoraznih razloga !!lije mogla utvrditi tač ne podatke. Pogotovo, a-ko se ima u vidu da su spiskovi rađ en i na osnovu izjavanajužlh č la-nova porodice ubijenih. Iz toga proizilazi i pitanje: šta je sa onimaza koje niko nije mogao da da izjavu pred Komisijom, bilo zbog to-ga što nisu imali nikoga od uže porodice, iIi im je sva porodica iz-ginula u ratu, odselila iz Zenice u toku rata pa se nije znalo ni gdježive, ili se iz bilo kojih drugih razloga nisu odazvali na poziv Ko-misije? Zbog svega toga realna je pretpostavka da je broj tada na-stradalih građ ana Zenice bio već i i da je vjerovatno prelazio cifrukoju je Komisija utvrdila.
(ABiH, Komisija' za utvr. ratnih zloč ina okupatora·i njegovihpomagač a, kut. 238, inv. br. 56.860 i 46.895).
3. Pripreme za oružanu borbu
Poslije okupacije zemlje i uspostavljanja NDH, partij-ska organizacija Zenice bila je gotovo u punom sastavu.Izaprilskog rata jedino se nije vratio ing Dušan Arsenović .Svim ostalim č lanovima KPJ koji su u njemu uč estvovali,pošlo je za rukom da izbjegnu zarobljavanje i da se vrateu Zenicu. Ovo je olakšalo Mjesnom komitetu KPJ da ih po-novo poveže i uključ i u rad, organizaciono uč vrsti partijskei skojevske organizacije i pripremi ih za nove zadatke kojisu proizlazili iz novonastale situacije.
88. ABiH, B. U., Sarajevo, pov. DZ, br. 2955/1939.
74 75
Prve mjere koje je Mjesni komi.t~t pred~zeo ..bile suusmjerene u pravcu pojač ane opreznostiI konsp~~ac~Je.u ra-du. U tom cilju data su uputstva d~ s~ ~~d p~rtIJsklhI sko-jevskih organizacija ogranič i. ~a .naJnuzmJu. mjeru; d~ s: n:-ko vrijeme prekine sa partijskim sastancll!la, ~ p~Jedma~-nim kontaktima održavaju veze i preno~e d~rektlve ~ ~adacl.Dalje, Komitet je insistirao »da se neki yec pozna~1I k?m-promitovani drugovi komunisti sklone pnvremenoI .ne lzl~-žu opasnosti«.89 Prvi praktič an korak u sprov?đ enJu o.,:~hmjera opreznost i bilo je sklanjanje jednog. broja poznatijihč lanova Partije kod prijatelja, .I?oznanikaI od~azak T?doraVujasinović a na desnu stranu rijeke Bos~e, gdje se kno !le-koliko dana kod nekih radnika iznad Penna Hana. Međ utim,ovo sklanjanje nije dugo trajalo jer je20. april~ le.l)ezara,po naređ enju Nijem~~a, nastavila sa radom. SVI kOJI su unjoj do 6. aprila radIh. poz,vam su ~a se vrate na posa~. ~va-ki izostanak izazvao bi vecu sumnju, pa su Todor VUJasm~-vić , i drugi komunisti. ~oji su .se krili, .izašli iz svojih SkrOVI-šta i pojavili se na svojim radnim mjestima, .
U međ uvremenu, u Zenicu je došao Krsto Popivoda.On je zenič kim komunistima prenio odluke s~ sastanka C~n-tralnog komiteta KPJ koji je održan10. ~pnla !.941. godmeu Zagrebu i donio im proglas O?15. apnla ~oJlm se Cent-ralni komitet KPJ obratio narodima Jugoslavije. U p.ro?l~suje Nezavisna Država Hrvatska okarakterisana kaokvislinškatvorevina. Pozivajuć i na dalje pružanje otpora. a~r~soru, .~KKP] je, u ovom proglasu, isticao da ce komunisti Iradmekaklasa Jugoslavije biti u prvim r~d.ovi~a !larodne bo;-be pro-tiv osvajač a i da ć e u toj borb~ Istr~JatI. »do. konacne ~ob-jede«.no U proglasu su bile sadrz~ne.I sm)emlce za ;-ad I o-ružanu borbu protiv okupatora 1 nJegovl~ p0!llag~ca.
Do ozbiljnijeg pristupa o~im. zadaeI~a1 I?nprema~akomunista za oružanu borbu doslo Je poslije Majskog savje-tovanja Centralnog komiteta KP] koje je održano u Zagrebu1941. godine." Do tada se rad 'partij~ke organizacije Ze~iceodvijao u pravcu prilagođ avanja nO~lm Us.lovlm~,. o~gam~a-cionom prestrojavanju i preduzirnanju nekih a~cIJa. I aktI,:-nosti koje su samo donekle bile u neposrednoj vezr s~ P~I'premama komunista za poč etak oružane borbe. Tako Je, IZ-
međ u ostalog, koncem aprila izvršena uspjela sabotaža nanjemač kim tenkovima koji su bili na popravci u Zeljezari.-Tri tenka su »popravljena« pa su na putu prema Sarajevuiza Busovač e ponovo stala. Ubacivanjem pijeska ošteć eno jebilo i nekoliko važnih strojeva u Zeljezari. Organizovana jebila i vrlo uspjela proslava Prvog maja. Komunisti su tadana nekoliko izletnič kih mjesta u okolini Zenice, okupljenimradnicima objašnjavali politič ku situaciju, govorili im dapredstoji borba protiv okupatora i domać ih izdajnika i dace Partija sa radnič kom klasom istrajati do konač ne pob-jede.
Ove prvomajske radnič ke manifestacije nisu ostale ne-zapažene ustaškim vlastima, ali one tada nisu preduzele ni-kakve mjere da ih rasture. Najvjerovatnije da su se suzdr-žale iz demagoških razloga, jer su i one, kao i Nijemci, ima-le u svom programu proslavu Prvog maja i nazvali su ga»Blagdanom rada«. Ali, tri dana kasnije (4. maja), ustaše suprešle u akciju i uhapsile jednu grupu u kojoj je bilo oko40radnika.e Međ u uhapšenim bila su i dvojica komunista: Stje-pan Golubić i Hasan Kotlica. Ovo je bilo prvo grupno hap-šenje u Zenici i njime su ustaše nagovijestile da se neć e ob-rač unavati samo sa Srbima i Jevrejima nego i sa svim dru-gim koji nisu prihvatili njihovu politiku. Međ utim, na izne-nađ enje svih, nakon dva dana svi su bili pušteni. U zatvorje došao kotarski predstojnik Ladislav Matković i izdao na-ređ enje da se svi vrate na posao." Najvjerovatnije da je doovoga došlo zbog toga što je međ u uhapšenim sem Srbabilo Muslimana i Hrvata, pa su uslijedile intervencije gra-đ ana i porodica. Možda je intervencija za njihovo puštanjedošla i iz Željezare, jer su to već inom bili njeni radnici, po-trebni na radnim mjestima.
Iako ovo hapšenje nije imalo težih posljedica, komu-nisti Zenice su ga shvatili kao nagovještaj i poč etak pred-stojeć eg obrač una širih razmjera, kojeg su ustaše priprema-le. Ocijenili su da bi partijska organizacija u njemu moglapretrpjeti ozbiljne gubitke pa je odluč eno da jedan broj naj-istaknutijih partijskih radnika napusti Zenicu. Tako se sek-retar Mjesnog komiteta, Todor Vujasinović , po dobijenoj sa-glasnosti Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovi-
89. T. Vujasinović , cit. d., str. 129-135.90. Isto, str. 125i ••Pregled istorije SKJ«, str. 299.9l. OsI. rat., knj. 1, str. 41-2.
92. ABiH, Komisija za utvrđ ivanje ratnih zloč ina okuaptorainjegovih pomagač a, kut. 238, inv. br. 56.860.
93. Sjeć anje Đ ure Radić a.
76 77
nu, sklonio iz Zenice. On je, polovinom maja19~~. ~<?dine, sfalsifikovanom propusnic~m koj~ su mu o?ez~IJedIlI OmerArpadžić i Ratko Perel!-dlJa, pre.sao na partijski rad~a Oz-ren kod Doboja. Na njegovo mjesto,za s,ekr~~ara MJ6sn<?gkomiteta KPJ za Zenicu. došao je Stevo Vranič -Brko, O!,- Jei prije 6. aprila 1941.. godine bio u Zenici"..gdje je radio uradnič koj zadruzi, pa Je vjerovatno to odlu~~lo ~a on k~o p.<?:zna valac prilika u Zenici i u njenoj partijskoJ org~aclJlzamijeni Todora Vujasinović a. Iz ~s.tih.~oga~ ,IZ kojih I T<?-dor Vujasinović , Zenicu su nap~stdl NIJ~Šarić ,~ahmut Đ l-kić , Miloš Katić , a neštokasnije Ibrahim Sator I Omer Ar-padžić ." ." .,. Pored njih, od maja do polovine .Jula1941..godine, IZI
Zenice je otišlo nekoliko grupa komums~, k~ndIdat~. KPJ,č lanova SKOJ-a i simpatizera Partije. To Je bilo p.osliJ~.us-taške naredbe od10. maja 1941. godine kada su SVISrbijan-ci i Crnogorci morali da napuste N~H i P?slije. brojnih ~t-puštanja sa posla Srba, Jevreja i SVIh drugih koje su ustasesvrstale u »nepoć udne« i za NDH štetne elemente«. Tako suZenicu napustili Marko Soljić , borac u španskom građ a~~komratu Đ orđ e Premović Milić Mašković , Dušan Vukč ević , Jo-van'i Petar Lješević , r Boško Stojanović , B~~.~o Kn~žević ,Drago Samardžić , Dušan Gušić . Vla~~ Ta.hmldzIJa, Vel}~oC?-stojić , Milorad Soldo, Anđ ~lko. Terzić , V~~en ~ovač eyIc, ~~-lan Vukalović Drago Papić , MIle Perković , VOJo Stojaković ,Dušan Culum: Marko Kokoruš, Miloš Damjanović , Ma~k? ,iSavo Spremo, Jovo Nestorović ; Nikola Mrđ a, To~or NmCIC.Nikola Calija i još neki,"" Samo do polovine m.aJa1941. go-dine Zenicu je napustilo oko40 .Č Jan(;>va~PJ I ~KOJ-a.9~
Iz Željezare i Zenic~ ~ad~ Je O~I~~O.1 ne~?hko st?tInaradnika koji su se klas no1 ~deJno:pohtlckI k~~lh u ovoj sre-dini. Oni su se vratili u svoje krajeve, u SrbIJU, Crnu Goru,Bosansku krajinu i Hercegovinu. Najveć i dio ~h se od~vaopozivu KPJ i uč estvovao u oru~~mom..usta~u1 ~evol':lCIJ}:Uborbi protiv neprijatelja m~ogI. od njih dali ~~} sV?Je ZIVO-te, .a junač kom smrć u poginuli su: Maha Đ IkIC, M.lrko D~-vidović , Mladen Vuković , Ivica Vižral, Hasan Kotbca, Bos-
ko Stojanović , Milić Mašković , Miloš Katić , Nijaz Sarić , Slav-ko Bjeković , Dušan Culum i mnogi drugi. Đ orđ e Premovićje proglašen za narodnog heroja. . .
Odlaskom prekaljenih č lanova Partije i SKOJ-a. par-tijska i skojevska organizacija Zenice pretrpjele su velikigubitak. On se nije mogao u potpunosti nadoknaditi iako jeu međ uvremenu u Partiju i SKOJ primljen jedan broj novihč lanova.s? I pored toga, brojno stanje se stalno smanjivalo,pa je partijska organizacija krajem jula imala svega29 č la-nova. To su bili: Franjo Hen, Ibrahim Perviz, Vladimir Logo-merac, Savo Papić , Marko Rajić , Boško Kovač ević , IbrahimGološ, Dušan Žilić , Stjepan Golubić , Lazar Todorović , RadeGambelić , Dušan Bulajić , Đ orđ e Papić , Branko Samarđ ić , VO-jin Soldo, Đ uro Došen, Neđ o Radić , Remzija Rebac, DervišImamović , IvicaVižlar, Mirko Davidović , Hasan Kotlica, Mla-den Vuković , Milivoje Piljuga, Mustafa: Ganibegović , Neđ o Vu-jinić , Ratko Perendija, Slavko Mijan i Franjo Ler.98 .
Najveć i broj ovih komunista bili su radnici Željeza-re i Rudnika koji su primljeni u Partiju izmeđ u1939. i 1941.godine. Samo nekoliko starijih i prekaljenih komunista, kaošto su bili: Ibrahim Perviz, Franjo Hen, Neđ o Radić . MustafaGanibegović , imali su nekoliko godina duži partijski staž i ve-ć e iskustvo u revolucionarnom radu. Po nacionalnoj. pripad-nosti najviše je bilo Srba(16), Hrvata (7) i Muslimana (6).
Odlazak već eg broja č lanova KPJ iz Zenice nepovolj-no se odrazio na mobilnost i angažovanje č lanova na zada-cima koji su tada stajali pred partijskom organizacijom. Po-red toga, ovo je dovelo do brojnih prekida u vezama i izaz-valo č itav niz organizacionih promjena. Ukinute su neke par-tijske ć elije. promijenjeno nekoliko sekretara. a došlo je ido izmjena u Mjesnom koniitetu. Pored Steve Vranić a-Br-ke i dotadašnjih č lanova Franje Hena, Neđ e Radić a, Ibrahi-ma Perviza i Marka Rajić a. u njega su ušli još Vladimir Lo-gomerac i Slavko Mijan.99 U skojevskim organizacijama ta-kođ e su nastale znatne organizacione promjene koje je sa-da teško registrovati.
. 94. Omer Arpadžić je kasnije po nalogu Partije v~ać .e~ u Z~ni-eu, ali prvih dana avgusta1941.g. ponovo je morao da bježiIZ Zenice,
95. T. Vujasinović . eit. d.• str.140-141 i R. Kovač e~ić i M. Ra-jić . cit. d., str. 54, 55. i 58.
96. T. Vujasinović , cit. d.. str.141.
97. U cit. d. T. Vujasinović a, str.141. navodi se podatak da jetada u č lanstvo KPJ primljeno oko15 novih č lanova.
98. Spisak č lanova KPJ koji su krajem [ula1941. g. pripadaliZenič koj partijskoj organizacija sač injen je prema cit. d. T. Vujasino-vić a. str.164. i na osnovu spiska koji suC. Kazazović i M. Đ urić ob-javili u cit. feljtonu »Pol itike« od 5. do11. januara 1972. godine.
99. T. Vujasinović . cit. d., str.142-5.
i8 79
U drugoj polovini maja 1941. godine poč ele su pri-preme zenič kih komunista za oružanu borbu protiv okupa-tora i njegovih kvislinga. Tada je u Zenicu dolazio sekretarPokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu Iso Jo-vanović i prenio č lanovima Mjesnog komiteta KPJ zaključ keCentralnog komiteta KPJ sa Majskog savjetovanja od kojihsu najvažniji bili: formiranje vojnih komiteta pri partijskimrukovodstvima koji su odmah trebali otpoč eti sa vojnim pri-premama za oružanu borbu protiv okupatora i domać ih iz-dajnika.!" Pored toga, tada su pred zenič ke komuniste posta-vljeni i konkretni zadaci, kao što su: prikupljanje oružja idruge vojne opreme potrebne za borbu, formiranje udarnihgrupa, uspostavljanje tješnjih kontakata sa borbenim dije-lom radništva, prikupljanje obavještajnih podataka, politič -ki rad međ u radnicima koji su bili zavrbovani za odlazak narad u Njemač ku, borba protiv njemač ko-ustaške propagan-de, razvijanje duha opreznosti i konspiracije u radu, priku-pljanje crvene pomoć i, uspostavljanje kontakta sa seoskimstanovništvom i, uopšte, pripremanje seoskog stanovništva zapružanje oružanog otpora okupatoru i ustašama.
Ovom prilikom bilo je razgovora i o moguć nosti iz-vođ enja jedne diverzije na industrijskim postrojenjima u Ze-nici kojom bi zenič ki proletarijat započ eo oružanu borbuprotiv okupatora iustaša."! Tada je to bio samo nagovještajjedne od znač ajnih akcija koju je trebalo da izvede zenič kapartijska organizacija. Č lanovi Mjesnog komiteta prihvatili suovu ideju, ali zbog nedovoljno jasnih predstava o tome šta ikako treba preduzeti oni nisu odmah i prišli pripremama zaizvođ enje diverzione akcije. Trebalo je da prođ e izvjesno vri-jeme, da se završi sa već pomenutim organizacionim prom-jenama, pa da se iskristališu mišljenja i donese odluka nakoji nač in da se izvrši diverzija. Tek na drugom sastanku
Mjesnog komiteta, koji je održan kasnije.v" i na kojem jeponovo prisustvovao Iso Jovanović , Ibrahim Perviz je iznioširi prijedlog plana akcije. On se sastojao u tome da se po-stavljenim eksplozivom na nekoliko mjesta izazove jednovre-mena eksplozija i na taj nač in unište najvažnija postrojenjau Željezari. U toku sastanka i diskusije ovaj prijedlog je ko-nač no dobio svoj oblik. U ložište kotlova električ ne centraletrebalo je, zajedno sa ugljem, ubaciti eksploziv (ekrazit), č i-jom bi eksplozijom prestala ne samo proizvodnja električ neenergije već i proizvodnja Željezare i Rudnika.
Tada su č lanovi Komiteta podnijeli izvještaj Isi Jova-nović u o izvršenju drugih zadataka koji su bili postavljenina prvom sastanku. Izmeđ u ostalog, obavijestili su ga da suformirali nekoliko udarnih grupa i da su od oružja priku-pili nekoliko pušaka, pištolja i bombi,103 Predviđ alo se da bitim oružjem, usljed panike neprijatelja, koja bi ga snašla na-kon eksplozije, jedna udarna grupa eventualno mogla upa-sti u ustaški logor, osloboditi uhapšene zatvorenike, pokupi-ti nešto oružja od ustaša, a zatim se prebaciti na desnu oba-lu rijeke Bosne i dalje u šume iznad Zenice. Na ovom sas-tanku, prema sjeć anju Ise Jovanović a, dogovoreno je sve uvezi sa nabavkom eksploziva i nač ina izvršenja diverzije.t'"
U međ uvremenu, dok su komunisti Zenice bili anga-žovani na pripremama ove akcije, ponovo je došlo do pro-
100. Oslob. rat, knjig. I, str. 43.101. U svojim sjeć anjima Iso Jovanović navodi da je na Majskom
savjetovanju drug Tito spomenuo Zenicu i inicirao izvođ enje diverzijena njenim industrijskim postrojenjima. O tome on kaže i slijedeć e:••.... Nije bilo sastanka partijske organizacije u Zenici kome ja nisamprisustvovao, naroč ito kada mi je drug TitoIič no skrenuo pažnju nato da je to ecntar proletarijata, da tu treba najveć u pažnju' obratiti. ..Rekao mi je da č itav naš proletarijat gleda u radnič ku klasu Zenicekao nešto posebno ....••
»Cetvrta i Peta kon1erencija KPJ za Bosnu i Hercegovdnu«, str.460. Citat iz diskusije Ise Jovanović a na navedenom tematskomnauč -nom savjetovanju u Mostaru, 5. i 6. oktobra 1978. godine),
102. Iz raspoloživih izvora nije moguć e utvrditi vrijeme održa-vanja ovog sastanka Mjesnog komiteta. Najvjerovatnije da je to biloposlije napada Njemač ke na SSSR i prije sastanka PK KPJ za Bosnui Hercegovinu, koji je održan 13. jula u Sarajevu i na kojem je do-nesena odluka o poč etku oružanog ustanka u Bosni i Hercegovini.
103. Sjeć anje Ise JovanovIć a.U pismenoj izjavi Vladimira Logomerca koju je dao Oblasnom
komitetu za Istoč nu Bosnu20. novembra 1943. g., a koja sadrži 6 stra-nica rukom sitno pisanog teksta, izmedu ostalog navodi se da je, po-red ovog oružja, bilo prikupljeno i nekoliko pušaka.i da ih je u obliž-njim selima kod srpskih seljaka bilo skriveno još oko30. »Mi smostupili s njima u vezu i obeć ano nam je u sluč aju potrebe oko30 pu-šaka i pripomoć u ljudstvu« - piše u ovoj izjavi.
(Arhiv Istorijskog instituta Sarajevo, kat. br. 1991).104. Po pitanju nabavke i pripreme eksploziva za diverziju sje-
ć anja su različ ita. Iso Jovanović navodi da je eksploziv nabavljen ipripremljen u Sarajevu i da su ga zenič ki komunisti prenijeli u Ze-nicu. Marko Rajić se sjeć a da je eksploziv uzet iz zenič kog Rudnika ida su ga č lanovi Mjesnog komiteta pripremili za akciju. Slič no tvrditi cit. izjavi i Vladimir Logomerac i navodi da su ga Ibrahim Pervizi on pripremili u obliku grumena uglja.
80 81
mjene u Mjesnom komitetu. Po odluci Pokrajinskog komite-ta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Stevo Vranić -Brko povuč enje u Sarajevo, a umjesto njega za sekretara _Mjes.nog .komi-teta Zenice izabran je VladimirLogomerac.t'" Koliko Je ovapromjena imala uticaja na spor do koga je iza toga došloizmeđ u Mjesnog komiteta KPJ za Zenicu i delegata PK KPfza BiH Voje Ljujić a, a kasnije i delegata CK KPJ Svetoza-ra Vukmanović a-Tempa, teško je sada utvrditi. Ali, već nanarednom sastanku Mjesnog. komiteta, koji je održan neko-liko dana kasnije'?" i na kojem je prisustvovao Vojo Ljujić ,došlo je do neslaganja u pogledu obima akcije koju su ~e-nič ki komunisti trebali daizvedu.':" Ova rasprava nastavlje-
na je nekoliko dana kasni je na sastanku u Sarajevu, u pri-sustvu SvetozaraVukmanović a-Tempa, Ise Jovanović a, VojeLjujić a i pretstavnika zenič ke partijske organizacije Vladi-mira Logomerca i Franje Hena.los I tada su Zenič ani ostalipri stavu da akciju izvedu po prethodno ugovorenom planui u obimu kako je bilo i dogovoreno na ranijim sastancima.Međ utim, Svetozar Vukmanović -Tempo nije time bio zado-voljan i nije prihvatio njihovo obrazloženje. Na njihovo u-pozorenje da sa raspoloživim snagama i sredstvima nije iz-vodljivo rušenje svih objekata i napad na ustaški logor, onje oštro reagovao i, kako kaže u svojoj poslijeratnoj izjavi,»saopštio (im) da raspuštamo zenič ku partijsku organizacijua da ć e Partija pozvati njih dvojicu na revolucionarni sudzbog izdaje Partije u najodluč nijem momentu. Jedino štomože da promijeni ovu odluku je da č lanovi zenič kog komi-teta ipak na kraju sprovedu akciju uništavanja Željezare, ma-kar kao i vanpartijcis.v"
105. U cit. izjavi Vladimir Logomerac piše da je njegov izborZD. sekretara Mjesnog komiteta bilo samo privremeno rješenje i da jetraženo od PK KPJ za BiH»da se vrati drug stjepan (odnosi se na Ste-vu Vranić a-Brku, P. A.) ili koji drugi sa već im iskustvorn«.
106. Prema cit. izjavi Vladimira Logomerca ovaj sastanak Mjes-nog komiteta Zenice održan je izmeđ u11. i 14. [ula 1941.g. . . .
107. U pismeno] izjavi Voje Ljujić a, koju je dao R.Kovač ević u 1
IvI. Rajić u a koju su oni u cjelosti objavili ucit, d., str. 66-72, na-vedeno je da je on tada (na sastanku Mjesnog komiteta (Zenice) u imeCK KPJ i KP za Bosnu i Hercegovinu zatražio »da Mjesni komitet izenič ka partijska organizacija izvrši sljedeć e: hitnu obuku partijskogkadra, formiranje nekoliko borbenih grupa za izvršenje buduć ih akci-ja i diverzija; da se po Izvršeno] obuci pristupi uništenju zenič ke in-dustrije rušenjem Električ ne centrale, č ime bi Zeljezara i Rudnik bilionesposobljeni za proizvodnju; rušenje željeznič kog mosta na pruziSlavonski Brod - Sarajevo na periferiji Zenice; dizanje u zrak skla-dišta rudarskog eksploziva i, na kraju, da se prilikom ovih diverzijaistovremeno izvrši i oružani napad na ustaški logor, u kome se u tovrijeme nalazio već i broj zatvorenika i prilič na količ ina oružja i mu-r.icije, a da se zatim uč esnici ovth akcija povuku u šume Zenice gdjebi bio formiran zenič ki NOP odred«, .
Dalje, u ovoj izjavi Vojo Ljujić tvrdi: »svi č lanovi Mjesnogko-miteta suprostavili su se ovoj direktivi pod izgovorom da bi timediverzije i akcije izazvale veliki broj žrtava i digle radnike Zeniceprotiv komunista«.
Teško je sada utvrditi zašto su se svi č lanovi Mjesnog komitetanu ovom sastanku suprotstavili ovakvoj direktivi koju im je prenio Vo-jo Ljujić . Da li je stvarni razlog bio u njihovom uvjer~nju da. bi dive~-:lije i »akcije izazvale veliki broj žrtava i digle radnike Zenice protivkomunista« ili je u pitanju bila njihova procjena vlastitih moguć nos-ti (nedovoljna priprema za oružanu borbu). Ne može se prihvatiti n!obrazloženje Voje Ljujić a u njegovoj izjavi da se»u MK nalaze slabikomunisti na koje Partija u ovim sudbonosnim danima ne može darač una«,Jer. i pored oportunistič kog držanja pojedinih č lanova, kojese ispoljavalo u neodluč nostii kolebljivosti, bilo je odluč eno da usta-r.ak otpoč ne diverzijom u termoelektrani, a zatim da se radništvo izve-de .iz Zenice i na teritorij i ove regije nastavi sa oružanimakcijam aprotiv okupatora i ustaške vlasti.
108. Iz cit. izjave Vladimira Logomerca se vidi da je ovaj sas-tanak održan jedan dan prije izlaska iz Sarajeva Hasana Brkić a,Slaviše Vajnera-Č ič e, Oskara Danona i Slobodama Principa-Selje,izč ega bi se moglo zaključ iti da je to bilo15. jula 1941. godine.
109. Muzej grada Zenice, fond NOR-a, poslijeratna izjava Sveto-zara Vukrnanović a-Tempa i njegovi memoari »Revolucija koja teč e«,knj. 1, str. 102.
U svom sjeć anju Iso Jovanović kaže da»... nije istina da jeTempo tada ... raspustio zenič ku organizaciju i da su zenič ki komu-rJ~.sti krenuli na izvršenje zadataka kao vanpartijci. On to nijemogaouč initi mimo PK KPJ za BiH-a j ja, kao sekretar tog komiteta, nebih to dozvolio da to uč ini jer ni jednog momentau svim razgovorimaS1:; zenič kim komunistima nisam ni stekao utisak da oni ovim otkazu-[u poslušnost i da neć e da izvrše postavljeni zadatak. Tim prije što jeTempo tek tada došao u Bosnu, još nije dovoljno poznavao prilike isituaciju a pogotovo do tada ništa nije znao o zenlč ko] partijskojorganizaciji«.
Ni u citiranoj izjavi Vladimira Logomerca Oblasnom komitetuza istoč nu Bosnu ne spominje se da je Tempo tada raspustio zenič kupartijsku organizaciju i da je njemu i Henu zaprijetio strijeljanjem, ne-go da ih je samo »oštro ukorio«. Međ utim, u pismenoj izjavi objavljenoj u»NIN«-u, br. 1219 od 19. maja 1974. godine, povodom pisanja Ise Jo-vanović a i Tempa o dramatič nim događ ajima u Zenici1941. godine, ondrugač ije piše: »Još po jednoj stvari moram dati Tempu za pravo ...Stvarno nam je Tempo rekao tog dana na sastanku u Sarajevu, kojemje prisustvovao i Iso da»U ime Centralnog komiteta raspušta partij-sku organizaciju u Zenici«. Rekao je: »Vama dvojici predstoji strije-ljanje jer ste izdali Partiju u najodluč nijem č asu. To je Tempo stvar-no i misllo«.
82 83
Poslije ovoga Vladimir Logomerac i Franjo Hen vrati-li su se u Zenicu i izvijestili ostale č lanove Komiteta o rezul-tatima sastanka u Sarajevu. Tada je odluč eno da se nasta-vi sa pripremom planirane akcije, pripremi eksploziv i od-redi ko ć e ga ubaciti u ložište kotlova Električ ne centrale.Sutradan, ponovo je Logomerac otišao u Sarajevo da se do-govori o još nekim detaljima i ugovori vezu koju je treba-lo ostvariti poslije diverzije i izlaska zenič kih komunista ušume iznad Zenice. On je to uč inio i sastao se sa grupomHasana Brkić a pred njen izlazak iz Sarajeva. Tada mu jena sastanku u Vuč joj Luci reč eno da dogovorenu akciju štobolje pripreme i da je izvedu tek onda kad od njih stignekurir koji ć e im obezbijediti vezu sa Romanijom.'!"
U međ uvremenu, dok se išč ekivao dolazak druga zavezu, Mjesni komitet je izvršio sve pripreme za diverziju.Pripremljen je bio eksploziv i formiran u obliku ugljenoggrumena. Određ en je bio Franjo Ler, jedan od mlađ ih č lano-va Partije, da ga ubaci u ložište kotlova Električ ne centra-le.'!'. Udarne grupe dobile su raspored prebacivanja na de-snu stranu rijeke Bosne, a kasnije u brda gdje je bilo pred-viđ eno da se formira partizanski odred. Kad je sve bilo spre-mno, oč ekivao se samo dolazak najavljenog druga pa da seodredi i tač no vrijeme izvršenja akcije.
Drug za vezu stigao je 29. jula. To je bio Joso Radić .On je uoč i polaska u Zenicu od SvetozaraVukmanović a-Tem-pa dobio zadatak da u ime Pokrajinskog komiteta KPJ zaBosnu i Hercegovinu sazove sastanak Mjesnog komiteta iprenese zenič kim komunistima »da moraju u toku nedjelje.srušiti Električ nu centralu i visokupeć « (Misli se na SimensMartinovu peć - primjedba autora). Posebno mu je reč enoda naglasi »da je Partija u ratnom stanju i da ć e za neizvr-šenje zadatka strijeljatie.Pš
Po dolasku u Zenicu, Joso Radić se na osnovu dobi-jene adrese i javke, sastao sa Ibrahimom Pervizom i zaka-
110. Cit. izjava Vladimira Logornerca Oblasnom komitet.u zais-toč nu Bosnu.
lU. Najvjerovatnije da je do izbora Franje Lera da izvrši ovajzadatak došlo zbog toga što je on bio ložač na lokomotivi koja je pre-vozila vagone uglja u Električ nu centralu, pa se smatralo da ć e on tonajlakše moć i uraditi, a moguć e je, s obzirom na njegovu provoka-torsku ulogu, da se i sam nametnuo.
112. Josif Radić -Joso, »U prvim danima ustanka«, Sarajevo urevoluciji, tom 1, str. 345-346.
84
I .~~
zao sastanak Mjesnog komiteta, koji je istog dana i odr-žan u šljiviku kraj rijeke Bosne.t'" Tada je zenič kim komu-nistima prenesena već pomenuta direktiva Pokrajinskog ko-miteta »da u toku nedjelje moraju srušiti električ nu centralu idruge objekte«,l14 Označ eni su im i punktovi preko kojih jetrebalo održavati vezu sa već formiranimSemizovač kimpar-tizanskim odredom. Poslije ovoga, Mjesni komitet je odluč ioda diverziju izvede onako kako je dogovoreno na ovom sas-tanku i da to bude u noć i izmeđ u 5. i 6. avgusta.vš
Zenica je tada bila jedno od najjač ih industrijskih mje-sta u Bosni i Hercegovini i središte srednjobosanskog indus-trijskog bazena. Njena Željezara i Rudnik bili su za okupa-tora i ustašku NDH od posebne važnosti. Pored toga, krozn~u su prolazile željeznič ka i drumska komunikacija koje supovezivale jug i sjever i izvodile na glavnu komunikaciju Be-ograd-Zagreb. Zbog toga je okupator, uz pomoć ustaša, na-stojao da u Zenici ostvari svoju punu kontrolu i osigura ne-smetanu eksploataciju njenog industrijskog potencijala. Za-to je on, stalnim stacioniranjem svojih posadnih jedinica idrugih ustanova, zatim pomaganjem na uspostavljanju usta-ške vlasti i njenim uč vršć enjem, nastojao da ostvari svojeplanove koje je utvrdio odmah po okupaciji i ozakonio ihveć pornenutim ugovorima sa vladom NDH.
I okupator i ustaše znali su da je Zenica radnič ki gradi da u njoj Komunistič ka partija ima jakog uticaja. Pretpo-stavljali su da bi ta potencijalna snaga oružanom borbom
113. Pored Ibrahima Perviza, Franje Hena, Vladimira Logo-merca i Slavka Mijana, ovom sastanku prisustvovao je i Franjo Ler.
(Sjeć anje Jose Radić a dato autoru1979. godine).114. Joso Radić , cit. č l., Sarajevo u revoluciji, tom 2, str.347.115. Da je Mjesni komitet Zenice tada bio spreman da izvedi:
akciju onako kako im je to prenio Joso Radić , može se vddjeti iz dvaizvještaja politič kog kome sara Sarajevske oblasti Hasana Brkić a, kojeje 22. i 25. avgusta uputio Pokrajinskom komitetu KPJ za Bosnu iHercegovinu i Svetozaru Vukmanović u Tempu.. U prvom, (ZbornikNOR, tom IV, knj. 1, dok. br. 28) on navoda: "Došla su tri druga iz7.enice (odnosi se na Mladena Vuković a, Ivicu Vižrala i Hasana Kot-licu, P. A.) č uli ste da tamo nije uspjelo zbog izdaje '...-« U drugom,Hasan Brkić , izmeđ u ostalog piše: »Jedan omladinac iz odreda (odno-si se na Josu Radić a, P. A.) je išao u Zenicu da prema odlukama na-šeg sastanka u L. (Luci) stupi u vezu sa tamošnjim ljudima, koji suu cijelosti primili naš plan za akciju, ali je to sve, kako vam je poz-nato propalo«.
(Arhiv SK BiH, tom III, knjg, 1, Istorijsko odjeljenje Central-nog komiteta SK Bosne i Hercegovdne, Sarajevo1953. str. 27-8).
85
mogla da poremeti i dovede u pitanje sve njihove politič ke,ekonomske i druge planove. Da bi se obezbijedili od ovakviheventualno sti, pored vojnih1 politič kih mjera, preduzeli sui druge kako bi u zač etku spriječ ili svaki pokušajugrožava-nja svojih interesa i novonastale ustaške vlasti. Pokušali susa ubacivanjem provokatora u redove Partije i nastojali suda otkriju njene planovei akcije koje je ona planirala dapreduzme a onda, provalom, da je razbiju i unište.
Još u toku planiranja diverzije u Električ noj centraliustaše su našle pogodnu lič nost koja ć e se nametnuti partij-skoj organizaciji i uvuć i u njene redove. To je bio FranjoLer, koji je u potpunosti opravdao njihovo povjerenje i stvo-do uslove za obrač un sa partijskomorganizacijom.U" PrekoSlavka Mijana, a možda i još nekih č lanova Partije, uspjelomu je da bude primljen u Partiju, a zatim da se nametne iza jednog od glavnih aktera u izvršenju rušenja Električ necentrale. Kada mu je sve to pošlo za rukom, ustašama nijebilo teško da pohapse i pobiju već inu zenič kih komunistaipraktič no, u ovom gradu, likvidiraju partijsku organizaciju.
Međ utim, oni nisu žurili. Nastojali su da akciju vodepažljivo i da je sa uspjehom dovedu do kraja. Radi toga suizbjegavati bilo kakva preuranjena hapšenja i nastojali dasvoje namjere sač uvaju u potpunoj tajnosti. Č ak i onda kadsu dobili tajnu okružnicu ustaškog redarstva NDH od 23. ju-la 1941. godine, u kojoj se tražilo hapšenje svih »koji su već
bili poznati kao komunistie.t'? oni nisu odmah postupili podobivenom naređ enju. Samo su 25. jula uhapsili jednu ma-nju grupu u kojoj su bila pretežno ranije osuđ ivana lica zbogkomunistič ke djelatnosti: PetarSafić -Boljševik, Stjepan Mo-stić , Ibrahim Č ajdrić , Salih Pojskić i Nikola Maksimović ma-da je tada samo Safić bio č lan KPJ.11S Možda je i ovo bilouč injeno da bi se prikrile prave namjere za obrač un koji jetrebalo da rezultira iz provale koja je pripremana u partij-skoj organizaciji Zenice.
Pošlo su saznali od Franje Lera za vrijeme kada jetrebalo da se izvede diverzija, kao i to da je jedan broj ko-munista već izašao iz grada, odluč ili su da, 4. avgusta, uhap-se jednu grupu, a sljedeć eg dana i ostale koje su imali naspisku. Tako je uhapšeno oko 45 č lanova Partije, č lanovaSKOJ-a, simpatizera i radnika iz Željezare i Rudnika. Međ u u-hapšenim bili su: Franjo Hen, Marko Rajić , Vladimir Logo-merac, Ibrahim Gološ, Dušan Žilić , Boško Kovač ević , DušanBulajić , Stjepan Golubić , Savo Papić , Ivan Komušanac, Ne-đ o Radić , Lazo Todorović , Rade Gambelić , Đ orđ e Papić ,Branko Samardžić , Vojin Soldo, Đ uro Došen, Simo Radić ,Cedo Stojanović iLenkaGaon.P?
U isto vrijeme, uz pomoć sarajevskih ustaša,uhapše-na je još jedna grupa u kojoj su bili: Rudolf Hopek, JozoMarč inković (on je tom prilikom bio ranjen u noge), DavidGaan, Tonč ika Libling i još neki.120 I ovo hapšenje je izvrše-
116. Da je ustaška obavještajna služba još u toku planiranja di-verzije u Električ noj centrali imala svog agenta u redovima zenič kepartijske organizacije i da je preko njega otkrila planiranu diverziju,može se zaključ iti iz izjave ustaškog povjerenika za Bosnu i Hercego-vinu Jure Francetić a, koju je dao zagrebač kom novinaru, a koja jeobjavljena u sarajevskom »Novom listu- od 16. septembra 1941. godi-ne. U njoj on o tome, izmedu ostalog, kaže: »Ovekornundštič ko-č etnič -ke bande pripremile su nekoliko jač ih napadaja protiv veleobrtnič kihsredišta: Kakanj, Zenica, Vareš, Breza, aH smo saznali za njihove na-mjere još prilikom njihova stvaranja planova za te napadaje, tako daje cijeli ovaj kraj, do kojeg su eni polagali najveć u nadu, jer su tunalazili veltki broj radnika, ostao potpuno umiren bez ikakvih inici-denata«,
Isto ovo potvrdio je i Drago Jilek, tada pomoć nik Francetić a išef UNS-e (Ustaške nadzorne službe) za Bosnu i Hercegovinu, kada jeposlije rata bio uhapšen. Na saslušanju, on je u vezi s tim izjavio sli-jedeć e: »Isti dan uveč e, 4. avgusta, uhapšena je još jedna već a grupazenič kihkomunista za koje smo00 ranije znali da pripremaju nekak-ve akcije u zenič koj Zeljezari ••.
- (Izjava Drage Jileka, Arhiv SSUP-a, Beograd).
117. U tajnoj okružnici ustaškog redarstva NDH od 23. jula 1941.godine u vezi sa hapšenjem komunista, izmeđ u ostalog, stoji i slije-deć e: »Poziva se naslov da odmah izda shodnu odredbu predmetnomredarstvenom ravnateljstvu, ravnateljstvu ustaškog redarstva ... da senajžurnije izvrši pritvaranje svih židova i pravoslavaca Srba, koji suveć bili poznati kao komunisti, pa da su i malo sumnjivi, da su sklo-ni tome pokretu.
Iste mjere treba preduzeti protiv komunista katolič ke ili musli-manske vjeroispovjesti kao i drugih time da se pridrže do daljnjegau pritvoru dok Srbe i Zidove ima se smjesta otpremiti u sabiralište(konc. lager Gospić )«.
Arhiv Inst. za istoriju, Sarajevo, MF br.1/254 i Dušan Lukač»Ustanak u Bosanskoj Krajini«, Vojno-izdavač ki zavod, Beograd, 1967,str. 66).
118. R. Kovač ević i M. Rajić . cit.a., str. 60.119. ABiH, Komisija za utvrđ ivanje zloč ina okupatora injego.
vih pomagač a, kut. 238, inv. br. 27845, 16879, 7287/2, 7289/1 i 7289.120. AVII, K-143, reg, br. 16/5-8 i R. Kovač ević L M-Rajić , cit.
d. str. 78-79.
86 87
no na osnovu izdaje, uz pomoć provokatora Mirka Mrljić a izSarajeva kojem su ustaše namijenile istu ulogu kao i Fra-nji Leru.
O tome kako je izvršeno hapšenje ove grupe DragoJilek, u svojoj izjavi, saopštio je slijedeć e: "Preko Mrljić auspio sam da otkrijem jednu grupu komunista koja se jesas taj ala u jednoj kuć i kod neke krojač ice u Sarajevu. Ni-sam poduzeo hapšenje nego sam insistirao da Mrljić steknenjihovo povjerenje i da me o svemu obavještava. Jednog da-na me je obavijestio da ć e jedan č lan ove grupe ić i u Zeni-cu i tamo se povezati sa nekim komunistima: Da ć e tomprilikom ponijeti i nešto hrane (mesai drugih namirnica)ženi nekog zenič kog komuniste koji je u bjekstvu. Mrljić jeič ak dobio zadatak od ove grupe da nabavi meso i drugo stoje bilo potrebno i da paket preda nekom Hopek Rudolfuna sarajevskoj željeznič koj stanici. Iskoristio sam taj mo-menat nabavio sam za Mrljić a ove namirnice i on ih je od-nio i predao paket Hopeku prije nego što je voz krenuo sastanice. Dok je on predavao paket ja sam ga č ekao sa koli-ma ispred stanice, i još sa dvojicom ustaša krenuli smo uZenicu. Uz put smo svratili u jedan franjevač ki samostan uFojnici i uzeli fratarsku odjeć u i presvukli se. Htjeli smoda prije sarajevskog voza stignemo u Zenicu i da nas nikone prepozna anaroč ito Mrljić a koji je trebalo da nam poka-že Hopeka kada bude izlazio iz zenič ke stanice. Tako jeibilo, pratili smo Hopeka sve do kuć e gdje je predao onajpaket a onda sač ekali da izađ e. Uz pomoć Pere Vidović a (ta-da ustaškog logornika u Zenici - P. A.) i zenič kih ustaša po-šli smo za njim i negdje na periferiji Zenice kraj rijeke Bo-sne uhapsili Hopeka i još dvojicue.v"
Hapšenja obje grupe potvrđ uju ono što je već reč enoII pomenutim izjavama Jure Francetić a i Drage Jileka, dasu unaprijed bila pripremljena i planirana. Ustaše se nisuoslonile samo na Lera nego su, kao što se vidi, i drugimkanalom preko provokatora Mrljić a, nastojali da otkriju azatim unište partijsku organizaciju Zenice. Sinhronizovanaakcija sarajevskih i zenič kih ustaša, i hapšenja koja su oniizvršili 4. i S. avgusta, govori o tome da je sve bilo unapri-jed dobro pripremljeno i da ništa nije prepušteno sluč aju,kako je to Ler u svojim iskazima na sudu pokušao da prika-že. S druge strane, hapšenjem ove druge grupe, pokazalo se
da frakcijska grupa JozeMarč inkovič a, iako je još ranijebila javno raskrinkana i isključ ena iz KPJ, nije bila razbi-jena. Naprotiv, ostala je kompaktna i po nekoj frakcijskojlogici još uvijek djelovala i povezivala se sa slič nim grupa-ma. Jer, drugač ije se ne može objasniti dolazak Rudolfa Ho-peka u Zenicu, njegovo povezivanje sa Marč inković evom gr~-pom, a ne sa legitimnim Mjesnim komitetom KPJ, Ibrahi-mom Pervizom, Franjom Henomi drugim, koji su č vrstostajali na pozicijama linije KPJ i koji su već imali direktivuPokrajinskog komiteta KPJ o diverziji i dizanju ustanka.
Svi uhapšeni bili su zatvoreni u ustaškom logoru. Sa-slušanja su već inom bila kratka, izuzev za neke koje su. ,tuk-li. Naroč ito teškom muč enju bio je podvrgnut Neđ oRadić ko-ga su ustaše tjerale da pri tome pjeva i č etnič ~e. pjesme.~22li toku slijedeć a tri dana uhapšenike su otpremili u Saraje-vo i u koncentracioni logorKrušć icu. U grupi za Krušć icu bi-la su 23 zatvorenika, već inom srpske nacionalnosti. 6. avgu-sta uveč e ustaše su ih sve poubijale.P" U grupi za Sarajevo bilooe oko 20 uhapšenih, uglavnom Muslimana i Hrvata. Već inaih je izgubila živote na raznim stratištima od Sarajeva i Ja-senovca, do koncentracionih logora u Njemač koji Norveškoj.Nije poznato kako je sekretar Mjesnog komiteta Partije, Vla-dimir Logomerac, tada pušten iz zatvora (nastavio je da ra-di u Željezari). Takođ e, nije utvrđ eno kako je izbjegao hap-šenje Slavko Mijan, č lan Komiteta. Prema sjeć anjima i iz-javama Ise Jovanović a, on je, zajedno sa Franjom Lerom,imao udjela u provali akcije i hapšenju zenič kih komunista.
Kada su ustaše na osnovu provala Lerai Mrljić a iz-vršile hapšenje, u šumama i selima na desnoj strani rijekeBosne našlo se nekoliko izbjeglih komunista. Ustaše su tosaznale pa suS. avgusta, uz pomoć žandarmerije (oružni ka) ,organizovali potjeru. U patrolama, krstarili su po okolnimselima i tražili da im bilo ko i bilo šta kaže o ljudima kojise kriju. Tako su, na periferiji Zenice i na Blatuši, naišli nagrupu u kojoj je bio Ibrahim Perviz. Došlo je do borbe ukojoj je neprijatelj bio nadmoć nijii bolje naoružan. Zbogtoga, grupa je bila prisiljena da se povlač i u pravcu sela Bi-jele Vode. Ibrahim Perviz je pokušao da zaštiti povlač enjedrugova, ali je tom prilikom bio teško ranjen. Nemajuć i iz-
121. Izjava Drage Jileka, Arhiv SSUP-a, Beograd.
122. Sjeć anje Marka Rajić a.123. O pogibiji ove grupe u Krušć ici vidi šire:C. Kazazović , cit.
d., str. 79-81.
88 89
laza, i da ne bi živ pao u ruke ustaša, izvršio je samoubist-"yO.12~ Zbog h.erojsko~ drž~n.ia pr<?tiv klasnog neprijatelja, iJ~nacke smrti u ovoj borbi, Ibrahim Perviz je posmrtno od-hkovan Ordenom narodnog heroja Jugoslavije.
• Tako je ustašama, uz pomoć izdajnika Franje Lera,poslo. za :uk.om d~. onemoguč e zenič ku partijsku organizaci-JU u IZVrSen).uakcije .koJom J.e trebalo da otpoč ne oružanaborba u ~~.t;tI~~omkraJu: Uz njegovu pomoć , oni su ovu pro-
. "y.a1u proširili I na Sarajevo, pa je uhapšen sekretar Pokra-Jl.~S~OgkomIteta. KPJ za Bosnu i Hercegovinu Isa Jovano-VIC I sekr~tar. Mjesnog komiteta Sarajeva Lepa Perović . Je-dan od uč esnika u ovom hapšenju bio je i Franjo Ler.
Iz ovoga se može zaključ iti da planirana diverzija uElektrič noj centralii planirani poč etak ustanka u Zenici ni-su usp~~li zbo~ vrlo uspj~š~e i un~prijed d~bro pripremlje-ne akcije ustaskeobavještajne sluzbe. Ona Je, ubacivanjemsvoga ~genta u partijsku organizaciju, onemoguć ila zenič kekomuniste ~ njihovoj namj~ri i prvim pripremama za pok-retanJ~. ~ruzan: ?orbe. pr~tIv okupatora ~ domać ih izdajni-ka .. Slič nih sluč ajeva b.Ilo Je tada I u nekim drugim mjesti-ma I gradovima Bosne I Hercegovine.
. 124. U iz,:,ještaju žandarmerijskog voda, upuć enom iz Zenice uSarajevo, govorr se o p.o~ibiji Perviza i piše:»Oružnici voda Zenica saus!aško~ vOJm~om V~~II.1su pretres terena '"i u mjestu zvanom Bla-tusa. blizu ~emce- naišll na Harač tč a i Ibrahima Perviza. Oružnici iust~se otvorih su. vatru na njih. ~~rviz se branio revolverom, te jeramo. ,u nogu ustasu AntuBartulović a tehnič ara iz Zenice dok· je Bar-tulOVIC ramo u stomak Perviza. Vidjevši: 'da ć e biti uhapšen Pervizse zaklao brljač kim . nožem ••, '
. (AVII, K. 143, reg. br. 16/8).
90
\
Treć i dio
POCETAK ORUŽANE BORBE I FORMIRANJEPARTIZANSKIH JEDINICA U ZENICKOM KRAJU
U vrijeme dok je zenič ka partijska organizacija vršilaposlednje pripreme za izvršenje diverzije u električ noj cent-rali, u Bosni i Hercegovini došlo je do ustanka u kojem sunjeni narodi, na poziv KPJ, poč eli oružanu borbu za svojenacionalno i socijalno oslobođ enje. Već u prvim borbamaprotiv jakih snaga okupatora i ustaša, oslobođ eni su bili Dr-var i niz drugih manjih mjesta. Stvorena je slobodna terito-rija na kojoj je bila razbijena ustaška vlast.
U isto vrijeme, uz ustanič ke jedinicei grupe, formira-ne su prve partizanske jedinice različ itog brojnog stanja iunutrašnje organizacije koje su, pod rukovodstvom komunis-ta, bile oružani dio ustanka i osnovna njegova snaga u borbi.Iz njih su izrasle krupnije i formacijski već e jedinice, parti-zanski odredi, koji su, primjenjujuć i partizanski nač in rato-vanja, uspješno vodili borbu protiv nadmoć nijih okupatoro-vih i ustaško-domobranskih i drugih kvislinških snaga i os-lobađ ali nove teritorije.
Neprijatelj je nastojao da odmah, u zač etku, spriječ ii razbije partizanske snage, pa je protiv njih (u julu i avgu-stu 1941. godine) angažovao glavninu oružanih snaga NDH irjemač ke posadne jedinice koje su bile u Bosni i Hercegovi-ni. Poč etkom septembra194). godine uveo je u borbu i triitalijanske divizije. Pored toga, ustanak u Bosni i Hercegovi-ni odvijao se i u vrlo teškim i složenim uslovima. Nacional-ne i vjerske suprotnosti, izazivane i podsticane okupacijomzemlje, bile su najveć a opasnost za daljnji razvoj ustanka.Okupator i domać a buržoazija od poč etka su nastojali da tesuprotnosti još više zaoštre, da podstaknu bratoubilač ku bor-
91
bu i na taj nacm razjedine ustanič ke redove i onemoguć enjihovu oružanu borbu. Zbog toga je Komunistič ka partijaJugoslavije, koja je stajala na č elu ustanič kih masa i vodilaih u borbu, stalno morala da se suprotstavlja takvoj nepri-jateljskoj politici. Istič uć i narodnooslobodilač ki karakter bor-be, bratstvo i jedinstvo svih naroda Jugoslavije, ona je, pos-tepeno otklanjajuć i opasnost od bratoubilač kog rata, stvara-la preduslov za još već i zamah i već e rezultate u borbi. Natoj osnovi KPJ je pokretala mase i mobilisala ih u borbuprotiv okupatora i domać ih izdajnika.
SKICA ZENICKOG KRAJA
92
1) Pripreme za ustanak
Poslije avgustovske provale i razbijanja partijske or-ganizacije, Zenica i njena okolina ostale su, izvjesno vrije-me, van ustanka koji se vodio gotovo u svim krajevima Bo-sne i Hercegovine. Međ utim, Pokrajinski komitet KPJ za Bo-snu i Hercegovinu, imajuć i u vidu vojno-politič ki znač aj Ze-nice i brojnost njene radnič ke klase, i dalje je nastojao dau ovom kraju što prije dođ e do oružane borbe. Radi togaje, već u septembru 1941. godine, samo mjesec dana poslijeprovale, vratio Omera Arpadžić a u Zenicu, a poslije njega jestigao i Omer Maslić .' Zadatak im je bio da povežu i orga-nizuju preostale komuniste i č lanove SKOJ-a i da, sa timsnagama, i uz pomoć tetovske partijske organizacije (kojaprovalom nije bila zahvać ena), stvore uslove u gradu i okol-nim selima za poč etak oružane borbe protiv okupatora i us-taške vlasti.
Istovremeno je i Štab NOP odreda Sarajevske oblastiusmjerio Visoč ku partizansku č etu u pravcu Zenice s nam-jerom da se sagledaju uslovi za upuć ivanje jedne naoruža-ne grupe u ovaj kraj,"
Za kratko vrijeme Maslić je uspio da uz pomoć Rem-zije Repca, Mustafe Ganibegović a, Omera Arpadžić a, MilivojaPiljuge i Ratka Perendije, (koji u provali nisu bili uhapšeni),obnovi partijsku organizaciju. Pored pomenutih, u nju su jošušli Remzija Tvrtković i još tri novoprimljena č lana: SeadSkrgo, Sabaha Č olaković i Salih Bešlagić . Novoformiranu
1. Omer Maslić , radnik, kovač , rodom je iz Mrkonjić a. Još kaoomladinae zaposlio se u željeznič koj radionici Sarajevo, gdje je prim-ljen u KPJ. Već li junu 1941. godine ustaše su pokušale da ga uhapse.On im se odupro i tom prilikom bio je ranjen i prenesen u Sarajev-sku bolnicu. Odavde je partijska organizacija uspjela da ga izvuč e iskloni do ozdravljenja. Poslije toga upuć en je u Zenicu i bio je jedanod glavnih organizatora oružane borbe u zenič kom kraju. Uz primjernuhrabrost u borbi protiv okupatora i kvislinga, isticao se i kao partijskiradnik i rukovodilac, pa je odlukom Pokrajinskog komiteta KPJ za Bo-snu i Hercegovinu postavljen za sekretara Okružnog komiteta KPJ zaZenicu i zenič ki kraj. Poslije č etnič kog puč a u Zenič kom partizanskomodredu, u maju 1942. godine. prešao je u grupu udarnih bataIjona, od-nosno Šestu istoč no-bosansku proletersku brigadu u č ijim redovima seistakao kao hrabar i neustrašiv borac i rukovodilac. Poginuo je u borbi~ č etnicima 3. oktobra 1942. godine kod Bijeljine. Za ispoljeno junaš-tvo u borbi i steč ene zasluge u partijsko-politič kom radu posmrtno jeodlikovan Ordenom narodnog heroja Jugoslavije.
2. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 1., dok. br. 121.
93
partijsku organizaciju Maslić je povezao s tetovskom partij-skom organizacijom i usmjerio njihov zajednič ki rad na pri-kupljanje oružja i druge ratne opreme, te na stvaranje upo-rišta u okolnim selima (Svić e, Babino i Tetovo), koja su ka-snije poslužila kao glavne veze izmeđ u grada i prvih parti-zanskih jedinica i na okupljanje i povezivanje simpatizerskihgrupa i pojedinaca koji su akitvno radili i pomagali razvoj os-lobodilač ke borbe u ovom kraju.
Pored rada na obnovi partijske organizacije, Omer Ma-slić je, uz pomoć Remzije Tvrtković a, Omera Arpadžić a, Se-ada Škrge, Saliha Bešlagić a, Sabahe Č olakovići Rifata Č ola-ković a, reorganizovao skojevsku organizaciju. Formirano jenekoliko organizacija u gradu, Željezari, Rudniku i intezivi-ran je njihov rad na okupljanju omladine i stvaranju om-ladinskih grupa.
Ovim je Omer Maslić , uz pomoć nekoliko č lanova Par-tije i č lanova SKOJ-a Zenice, uspješno izvršio zadatak na ko-ji ga je uputio Pokrajinski komitet, č ime su nastali povoljniuslovi za otpoč injanje i razvoj oružane borbe u ovom kraju.
I Visoč ka partizanska č eta izvršila je svoj dio zadatka.Ona je porušila električ ne vodove na dalekovodu Zenica-Ka-kanj.3
Na osnovu podataka o raspoloženju naroda za borbu,koje je č eta prikupila na teritorij i izmeđ u Kaknja i Zenice,i stanja u Zenici poslije formiranja nove partijske organiza-cije, odluč eno je da jedna naoružana grupa iz NOP odreda»Zvijezda« krene na teritoriju Zenice i da, zajedno sa partij-skom organizacijom, pokrene mase u oružanu borbu protivokupatora i ustaša.'
U vrijeme kad je ova odluka donesena, ustanak u Bo-sni i Hercegovini već je uzeo široke razmjere. U borbi pro-tiv okupatora (ustaških i domobranskih jedinica), ustanici suizvojevali krupne pobjede. Već je bilo uništeno i razbijeno115-20 ustaško-domobranskih bataijona, zaplijenjeno oko10.000 pušaka, 200-250 automatskih oružja i nekoliko to-
·3. Isto.4. Ne raspolažemo dokumentom iz kojeg bi se vidjelo kada je i
ko donio tu odluku. Ali, na osnovu toga što se Maslić po izvršenom za-datku u Zenici vratio u Sarajevo, a zatim što je u drugoj polovini ok-tobra sa grupom boraca iz Odreda »Zvijezda« prešao u zenič ki kraj,može se zaključ iti da je, najvjerovatnije, Pokrajinski komitet KPJ iliGlavni štab za Bosnui Hercegovinu donio takvu odluku i realizovaoj0 preko Štaba Odreda »Zvijezda«.
94
! \I j, !
,pova.š Formirano je bilo i više partizanskih odreda, u koji-ma je bilo nekolik-o hiljada boraca.
Istoč na Bosna imala je 6 takvih odreda (Romanijski, Oz-renski, Majevič ki, Birč anski, Kalinovič ki i Odred»Zvijezda«),Oni su se borili protiv jakih njemač kih i ustaško-domobran-skih snaga." Tako su oslobodili veliku teritoriju koja se pro-tezala izmeđ u rijeke Drine, Bosne i Save. Oslobođ eni su bi-li Sokolac, Vlasenica, Rogatica i mnoga druga manja mjesta.Pored toga, Glavni štab NOP odreda Bosne i Hercegovineplanirao je da, oslobođ enjem Višegrada, Zvornika, Kladnja,Olova i još nekih mjesta,»č vršć epoveže slobodnu teritorijuu jednu kompaktnu cjelinu, a zatim da težište operacije pre-nese na Zapad prema dolini Bosne i na sjever, prema Maje-vici i Semberiji.«?
U srednjoj Bosni i Bosanskoj krajini borila su se trijaka partizanska odreda; Prvi krajiški odred operisao je nateritorij i Drvara, Bosanskog Petrovca i Podgrmeč a, Drugi nateritorij i Kozare i Treć i na širokom područ ju koje je zahva-tilo sektore Jajca, Mrkonjić -Grada, Ključ a, Glamoč a, Livna,Kupresa, Donjeg Vakufa, Skender-Vakufa, Kotor-Varoši, Te-slić a i Prnjavora." Nešto kasnije, formiran je bio i Č etvrtikrajiški odred kojem je pripadao jedan dio teritorije Treć egkrajiškog odreda u srednjoj Bosni. Ovi odredi su, boreć i seprotiv okupatora i domobransko-ustaških snaga, oslobodiliveliku teritoriju koja se protezala od Une i Vrbasa sve dori ieke Bosne. Pored ovog, djejstva jedinica Prvog krajiškogodreda bila su povezana sa djejstvima partizanskih jedinicau Hrvatskoj (u Lici i na Kordunu), pa je, u zajednič koj bor-bi, već bilo stvoreno borbeno jedinstvo ustanič kih masa Hr-vatske i Bosne i Hercegovine.
U Hercegovini, poslije oscilacija do kojih je došlo upoč etnom razvoju ustanka i intervencija italijanskog okupa-tora, u oktobru 1941. godine ponovo je formirano nekolikopartizanskih č eta i bataljona, koji su vodili borbe protiv us-taško-domobranskih i italijanskih snaga. Polovinom oktobra
5. OsI. rat, kn], I, str. 140.6, Polovinom oktobra 1941. godine neprijatelj je u istoč noj Bosni
imao 34 domobranska, 4-5 ustaškihi č etiri njemač ka bataliona,(Isto, str. 144).7. Isto, str. 145.8. Cetrdeset i prva, ustanak naroda Jugoslavije »Mlado pokole-
nje«, Beograd, 1961. (dalje, Č etrdeset prva), str.811-815.
95
formiran je bio Hercegovač ki NOP odred u č iji sastav je u-šao i Konjič ki bataljon koji se dotle uspješno borio protivneprijatelja na komunikaciji Sarajevo-s-Mostar.
I na teritorij i nevesinjskog, bileć kog i stolač kog srezastvorena su još dva jaka bataljona, iz kojih su kasnije izra-sle nove partizanske č ete i bataljoni,?
Snažan i masovan karakter ustanka u Bosni i Herce-govini znatno je ugrozio pozicije okupatora. Zbog toga je biqprisiljen da, dovlač enjem novih snaga i ofanzivnim dejstvi-ma, ponovo vrši okupaciju i zaposjeda teritoriju koju je većjednom bio okupirao. Osim toga, okupator je bio prisiljenda, pored ustaša i ostalih vojnih formacija NDH, protiv us-tanič kih snaga angažuje i velikosrpske reakcionarne elemen-te-č etnike, koji su već bili poč eli da rade na razbijanju us-tanka. U Bosanskoj krajini i u Hercegovini oni su to č inilipod pokroviteljstvom italijanskog okupatora, a u istoč nojBosni to su radili uz pomoć oficira Draže Mihailović a.
U vrijeme kad su portizanski odredi Bosne i Hercego-vine postizali krupne rezultate u borbi, i kad su širili slobo-dnu teritoriju, č etnici su na sve moguć e nač ine sabotiraliborbu partizanskih jedinica i svojim podrivač kim radom na-stojali da ih razbiju. To su radili kako u istoč noj Bosni podrukovodstvom Jezdimira Dangić a (i pored. ugovora s parti-zanima o zajednič koj saradnji i borbi"), tako i u srednjojBosni pod rukovodstvom Rade Radić a, pa i u zapadnoj Bo-sni pod rukovodstvom Uroša Drenović a. O posljedicama pod-rivač kog rada č etnika, u dokumentima i literaturi zabilježe-no je: »Zbog toga se jedan dio boraca u partizanskim jedi-nicama poč eo kolebati i odlaziti u č etnič ke jedinices.t! Pljač -kom, nasiljem i pokoljem muslimanskog i hrvatskog stanov-ništva, č etnici su nastojali da razbiju jedinstvo naroda Bos-ne i Hercegovine u borbi i da ustanak odvrate od borbe pro-tiv okupatora i preokrenu ga u rat protiv Muslimana i Hr-vata. Isticali su da je hrvatskii muslimanski narod kriv zaprogone i pokolj srpskog stanovništva i na toj osnovi poku-šavali da još više rasplamsaju vjerskui nacionalnu mržnju.
Ustaške zloč ine koristili su da bi nametnuli. svoja shva-tanja o ciljevima ustanka i da što yeć i dio s:pski~ m~~~ oko.renu ravnogorskom pokretu ivelIkosrpsko] buržoaziji. OVIizdajnici su preko Nedić a i okupatora nudili srpskom nare:du zaštitu od ustaških pokolja. Išli su i dalje, pa su od NI-jemaca tražili da se istoč na Bosna, i jedan dio srezova sred-rije Bosne, pripoje tzv.Nedić evoj Srbiji.
2) Formiranje Prve zenič ke partizanske č ete
Koncem oktobra, brojne partizanske jedinice, svojimdejstvima, ugrožavale su glavne. komunikacije k?je s~ iz do-lina rijeke Bosne i Vrbasa vodile na Sjever, a IZ.~olme N~-retve u pravcu Jadranskog mora .. Pored ~oga, oz.bilJno s~ bi-li ugroženi i industrijsko-rudarski baz.eml!. dolll~ama r~J.~keBosne i Spreč e, iz kojih je okupatorizvlač io ~ehke kohc:merudnih i drugih prirodnih bogatstava Bosne1 Hercegovine,Okupatora i ustašku vlast· najviše je zabrinjavao prod?~ p~~-tizanskih jedinica u ove industrijsko-rudarske oblasti1 nj 1:
hovi napadi na glavnu komunikaciju Sarajevo-c-BosansklBrod. Zbog toga je neprijatelj bio prisiljen da vrši pregru-paciju svojih snaga i dovlač i nova pojač a~ja ~~di zaštite .naj-ugroženijih rejona i željeznič kih kom~mkacIJ.a. !'rvo JeIZ
Hercegovme, a zatim iz Bosanske krajine, LI~e I ~ordunaprebač en jedan dio domobranskih snaga za pojač anje ugro-ženih garnizona i za ugušenje. ustanka. u istoč noj ~osni.12Poslije toga, u Sarajevo su .~tigla. ~v~ nJemač ~ay b~~aIJona, avršene su i pripreme za prijem JOS .Jedno~ pješadijskog pu-ka.!" Neprijatelj je preduzeo i posebn: m~:re kako. bi obez-bijedio najugroženije dijelove komunikacije SaraJe".~Bo-sanski Brod. Tako su, na primjer, za pratnju vozova bile pre-dviđ ene jake vojnič ke grupe s~ auton:la.tskimoružiem. z.a n.ad-zar željeznič ke pruge oklopni VOZOVI1 lokomotive izvidnice,a u već im s1anicama u pripravnosti su držane već e pokretnerezerve.v'
Okupator i ustaše nastojali su da na taj nač in riješeproblem pred kojim su se našli poslije uspješnih dejstava
9. Oslo rat, knji, 1. str. 152.10. O ovom sporazumu vidi opširnije u knj .•• Č etrdeset prva«, str.
"/90-794.11. Krajem oktobra iz Birč anskog odreda prešlo je pod č etnič ku
komandu oko sto boraca. (Oslo rat, knj. 1, str. 150).
12. AVII, K-67, reg. br. 14/3-1.13. Isto, K-3, reg. hr. 3/1.14. Isto, K-4, reg. br. 2/1.
9796
par~iz~skih. je~nica u <?v0II?-.dijelu Bosne i Hercegovine. Me-~u~~m,I da~J.eJe komunikacija Sarajevo-Bosanski Brod na-10CIt~ na .dIJelu od Sarajeva do Kaknja, i odZavidovič dDoboja, bila ugrožena. od je.dinica NOP odreda »Zvij~da« ~Ozrkncikog odre~.a koje su Izvodile uspješne akcije i skoro~va .o n~vno rus~le prugu. Jedino u rejonima od Kaknia doL.emc~! I od Zemce do Zavidović a, ona je bila bezbjed~a Ut? ~nJ.eme, ~.ve ~o poč etka novembra1941. godine, u o~imkrajevima nije bilo partizanskih jedinica niti oružane borbe.
. Grupa .~a?ruž<l?ih boraca iz NOP odreda »Zvijezda« sti-a~a J;5uzenič ki .k~aJ te~ u drugoj polovini oktobra1941. go-..me. Zad~ta~.J?J Je bIO da prihvati grupice i pojedince, ko-p JU se, .bJežecI Ispred ustaškog terora, krili oko svojih sela~ ~'. zaJekdno sa obnovljenom partijskom organizacijom u
~~I~I, po rene ~arod. u ?ružanu borbu protiv okupatora ik~~shng~. U oVOJ grupi bili su: Omer Maslič ," Manojlo Po-pIC, GOJ~o Uzelac i TodorButina.!? Oni su obilazeć i okIsela Babm~, D.rač ić , Bijele Vode,Sagović ,'Mošć anicu icl::gfl, kontakhra~I sa stanovništvom i, razvijajuć i politič ku ak-fIvnost, !ozvah gaU
vb~rbu. Za nekoliko dana grupa je naras-
a na C? vO 30 na?ruzamh boraca, pa je od nje formirana Pr-va zedmcka parhz~nska č eta. Pokazalo se da je patriotizamna.~o a u ovom SIromašnom brdskom kraju visoki da pos-t~JI spremn~st za borbu, pa je formiranje č eta išlo postu -n~~ .putem. I ~ormalno, ~ao što je to bilo i u drugim ust~-·mckll~ k~~)eVIma Bosne I Hercegovine. U svojoj unutrašni o .orgamzacIp, va u s~ladu. sa o~lukama Vrhovnog štaba Narbd-~ooslobodIlacke vojske I partizanskih odreda Jugoslavije (NOV~ POl), d~nesenim 26. i 27. septembra u Stolicama, č eta jeIm~la sVOJšta~~ komesara za ishranu i predviđ ene vodovek~JI s~, kasnije, narastanjem brojnog stanja č ete for-miram, Z~ prvog komandira č ete postavljen je Todor Buti-na, za politič kog komesara Manojlo Popić , za zamjenika po-
litič kog komesara Omer Maslić . a za zamjenika kamandiraGojko Uzelac." Komesar za ishranu (ekonom č ete) bio jGRatko Perendija.!" .
Prvi smještaj č eta je imala u šumi Šušnjara, u jednojpojati, u blizini sela Ponihova." .
Najveć a briga komande č ete bila je da č etu naoruža,te da je vojnič ki i politič ki pripremi i osposobi za borbenadejstva i da mobiliše što više novih boraca. Uz ovo, javljalisu se i drugi važni zadaci kao što su: ishrana i snabdijeva-nje boraca nužnom vojnom opremom, te sanitetsko obezbje-đ enjei drugi zahtjevi koje je nametao partizanski život.
Patrolna služba, prikupljanje oružja i druge vojne op-reme, mobilizacija novih boracai rasturanje ustaške vlastiu okolnim selima, bile su prve akcije koje je č eta izvodilaodmah po svom formiranju. Grupe od po nekoliko naoruža-nih boraca obilazile su okolna sela, raspitivale se gdje imasakrivenog oružja i druge vojne opreme, prikupljale podat-ke o neprijatelju i u neposrednom razgovoru sa seljacimanastojale da za oružje sposobni stupe u partizane. Č esto suse ovakvi razgovori sa stanovništvom pretvarali u male zbo-rove, na kojima su partizani objašnjavali smisao i ciljeve na-rodnooslobodilač ke borbe, znač aj bratstva i jedinstva Srba,Hrvata i Muslimana u borbi protiv okupatora, ustaša i svihdrugih izdajnika. U tome su najaktivniji bili č lanovi Štabač ete, koji su postepeno svojom politič kom aktivnošć u, iz da-na u dan, obuhvatali sve više sela i to ne samo srpskih, ne-go i muslimanskih i hrvatskih. Ubrzo je cio ovaj kraj znaoda je Komunistič ka partija podigla ustanak u gotovo svimkrajevima Jugoslavije, da partizani vode uspješne borbe okoSarajeva, Tuzle, Doboja, Banje Luke, Prijedora, Konjica idrugih mjesta, da je slobodno Užice i da partizanski rat uzi-ma sve već e razmjere širom Jugoslavije.
18. Ovaj sastavštaba prve zenič ke partizanske č ete utvrden je naosnovu sjeć anja peživjelih boraca ove č ete (Luke Nedić a, Miše Kova-č ević a, Nauma Abinuna i Nade Perendije). U njima ima nekih nesla-ganja, naroč ito o pitanju ko je bio politič ki komesar č ete: .ManojloPopić ili Omer Maslić . Već ina je mišljenja da je to bibManojlo Pa-pić . .
19. Ratko PerCll1dija zajedno sa suprugom Nadom medu prvimasu izašli iz Zenice i stupili u zenič ku partizansku č etu. Za Ratkomje ustaško redarstvo raspisalo potjernicu i ucjenu od 720 hi1jada kuna.
(AVI!, k-143, reg. br. 8/42, i Komisija za utvrdo rat.zloč . okup.i njegovih pornag. u Zenici, inv. br. 35866).· -
20. AVII, k-143, reg, br. 8/40, Institut za istoriju, Sarajevo, MF-1!6i sjeć anje Luke Nedić a, Mise Kovač ević a i N:~uma Abinuna.
15. Sjeć anja Luke Nedić a, Miše Kovač ević a i Nauma Abinunadala autoru 1966. godine.
. 16. Om,:~ Maslić je po povratku u Sarajevo, i izvještaja koii lepodnio ~okraJlnskom komitetu,izažao u NOP odred ••Zvii ezda« J Jsa predviđ enom grupom stigao u zenič ki kraj. J a a onda
17. Cit. sjeć anja Luke Nedić a, Miše Kovač ević a i Nauma AbI·-nuna.
,9998
Pojavom prvih partizanskih jedinica u rejonu izmeđ uZenice i Kaknja stvarala se povoljna situacija za širenje i da-lje jač anje ustanka u ovom srednjebosanskom rudarskomiindustrijskom bazenu.
Pored toga, part.izani su poč eli ugrožavati i dio glav-ne željeznič ke komunikacije od Kaknja do Zavidović a kojomje do tada neprijatelj nesmetano saobrać ao. Ta opasnost ni-je ostala nezapažena od ustaša i njihovih vlastivu Zenici iKaknju. Preko svojih doušnika oni su saznali da se pojavi-la grupa naoružanih ljudi sa petokrakim zvijezdama na ka-pama, da dolaze u sela, prikupljaju oružje i drugu vojnu op-remu i pozivaju narod u borbu. I, preko seljaka koji su bilizaplašeni ustaškim terorom, ustaške vlasti su od prvih dananovembra saznale dosta detalja o jač ini, naoružanju i smješ-taju prve partizanske č ete. One to u jednom svom izvještajui konstatuju: .
»Od 3. 11. 1941.godine postoji organizacija komunis-ta u Kotaru Zenica. Vrbuju mještane grkoistoč ne vjere. Sje-dište ove komunistič ke č ete sada se nalazi u šumi zvanoj»Šušnjara« izmeđ u sela Mošć anica, Briznik i Subotinja, a napodruč ju sela Ponihova.U selu Ponihovu sve puč anstvo jegrkoistoč ne vjere koje snabdijeva hranom komunistič ku ban-du. U pomenutoj šumi nalazi im selogor.e"!
Na osnovu ovakvih obavještenja neprijatelj je odmahpreduzeo mjere da onemoguć i i suzbije partizansku aktiv-nost. i poč etak narodnooslobodilač ke borbe u ovom kraju. Jošsredinom oktobra forrnirani su tzv. »krstareć i odjeli« sasta-vljeni od žandarma i milicije. Stavljeno im je u zadatak davrše pretres sela i spriječ avaju pojavu i borbenu aktivnostpa~tiza~skih jedinica. Žandarmerijski vod iz Zenice, u svomI~vJeštaJ.~ od.21. oktobra 1941. godine, navodi da je formiranKrstareć i odjel za pretres sela i borbu s ustanicima. S timu vezi, u izvještaju III vojnog zbora Ministarstvu hrvatskogdomobranstva kaže se i slijedeć e:»... ustanak se svi više ši-ri pa prelazi već i u Kotar Visoko i Zenicu ... Vršimo užur-bano organizaciju milicionera-.P Tada su za suzbijanje ak-cija ustanika bili formirani krstareć i odjeli usrezovirna Sa-rajevo, Visoko, Zenicai Tuzla. Otpoč ele su i pripreme za na-pad na zenič ku partizansku č etu sa namjerom da je opkole
i unište. U isto vrijeme, ustaše su pojač ale teror nad srpskimstap.ovn!~tvom. Hap~eni .su i .ubijani svi oni koji su na bilokOJI nacm pokazah 1 najmanje naklonosti prema narodnoos-lobodilač koj borbi. Svim tim mjerama nastojali su da se uzač etku onemoguć i razvoj oružane borbe u zenič kom kraju.
Prvih dana novembra ustaško-domobranske snage sup.ojač ale. i svoju patrolnu i Izviđ ač ku aktivnosta da biprovje-rile dobivene podatke o partizanima, o njihovoj snazi, nao-ružanju i položajima i da bi utvrdili mjesto gdje je (s obzi-rom na karakter zemljišta) najpogodnije izvršiti napad.Ra-di toga su, već7. novembra 1941.g., uputili jednu žandar-merijsku patrolu koja je iz Lašve, kreć uć i se u pravcu Ka-knja, trebalo da izviđ a sela koja su bila bliža logoru parti-zanske č ete. Međ utim, ovu žandarmerijsku patrolu doč ekalaje grupa partizana kod sela Viduše i poslije kratke pušč anevatre natjerala je ubjekstvo.šš Sutradan, (8. novembra), upravcu boravišta č ete ponovo je iz Lašve krenula još jač agrupa žandarma i domobrana pod komandom žandarrnerijs-kog poruč nika Ismeta Hadžić a.U selu Subotinji partizani sudoč ekali neprijatelja i, poslije žestokog sukoba, natjerali gada se brzo povuč e u pravcuLašve.š- Milicioneri, žandarmi idomobrani još su nekoliko puta pokušali sa slič nim ispadi-ma u pravcu Prve zenič ke partizanske č ete, ali su se svi za-vršavali kao i prethodni. Preduzimali su i č išć enja terenakoj~ su najč ešć e završavana pretres om sela, pljač kom iizvje-štajima da je »zadatak izvršen«. Takav sluč aj je bio poslijepretresa sela Osojnica(7 km zapadno od Zenice), koji je 31.decembra 1941. godine izvršila domobranska polusatnija izZenice, ojač ana poluvodom puškomitraljeza i jednim bacač emmina."
Da bi se neprijatelj onemoguć io i spriječ ila njegova iz-viđ ač ka aktivnost, Štab č ete je odluč io da preduzme napadna žanda~merijsku stanicu u selu Gornja Vraca, gdje je bi-lo oko b žandarrna i milicionera. Oni su pripadali »krsta-reć im odjelima« i bili vrlo aktivni u ovakvim dejstvima. O·
23. AVII, k-61-a, reg. br. 15/50.24. U jednom izvještaju 3. dornobranskog zborapormnju se ova
dva sukoba partizana i žandara-domobrana, ali nema rezultata tog su-koba, Jedino se navodi: »Zbog nadrnoć nijeg broja odmetnika poruč nikje odmah preduzeo povlač enje. pravcem sela Subotill1ja- Vidušaž. p.Modrinje i prema Lašvi«. '
(Inst. za istoriju, Sarajevo, MF-2 (769).25. Zbornik NOR-a, tom IV, kn]. 2, dok. br. 197.
21. AVII-k-143, reg. br. 8/54.22. AVII, k-150, a reg, br. 24/3, k-4, F-5, dok. 19. Inst. za is-
toriju, Sarajevo, MF-3/46.
]00101
va akcija izvedena je u noć i izmeđ u 10. i 11. novembra 1941.godine. Poslije krać eg otpora opkoljeni milicioneri i žandar-mi su se predali a nekoliko ih je, koristeć i noć , uspjelo dapobjegne. Zaplijenjeno je nekoliko pušaka, nešto municije idruge vojne opreme."
Poslije ove akcije, neprijatelj je procijenio da se timesituacija znatno pogoršala u ovom dijelu Bosne, pa je žan-darmerijski poruč nik iz Zenice, u svom izvještaju od 12. no-vembra 1941. godine o pogoršanju situacije, iznio podatak»da se na prostoru od Visokog do Lašve na desnoj obali ri-ieke Bosne nalazi oko 1.500 č etnika ustanika«.2i Štab IIIdomobranskog zbora u svom izvještaju Ministarstvu domo-branstva, o širini ustanka, pored ostalog, saopštio je i slije-deć e:» ... Cijelo područ je od rijeke Bosne i željeznič ke pru-ge Sarajevo-Bosanski Brod prema istoku do rijeke Drine, za-tim na sjeveru do rijeke Spreč e, nalazi se u rukama pobu-njenika, osim Zenič kog bazena, Krivaje, Olova, Kladnja, Va-reša i Breze ... U izgledu je, ako ne dođ e efikasna i na vri-jeme pomoć , da ć e i ova mjesta pasti u ruke pobunjenika ...Prema tome, č etnič ko-komunistič ka akcija" uperena je sadau pravcu Olova, Kladnja, Vareša, Brezei Zenice gdje je za-poslen veliki broj radnika, koji su inač e dobrim dijelom ko-munistič ki nastrojeni te prijeti neminovna opasnost ako bu-kne nagoviješteni štrajk radnika, što je vjerovatno djelo ko-munista. Padom Zenice, Kladnja i Vareša ne samo da ć emoizgubiti milionsku vrijednost, nego nastupić e i prekid želje-znič kih mostova kod Zenice, preko rijeke Bosne, i time ć ebiti Sarajevo potpuno otsječ eno, kojemu ć e zaprijetiti gladi nezadovoljstvo masa.e "
Cijeneć i tako situaciju u južnom dijelu istoč ne Bosnei posebno u rejonima Zenice i Kaknja, koji su za njega bilivrlo znač ajni i osjetljivi, neprijatelj je riješio da sa jač imsnagama iz Zenice uništi prve ustanič ke jedinice u ovom kra-ju. Želio je da se što prije obrač una sa zenič kom partizans-
26. Inst. za ist., Sarajevo, MF-2 L 3/46l.27. AVII, 1<-51, reg hr. 9/3.28. U ustaškim, domobranskim i njemač kim dokumentimaiz 1941.
i poč etkom 1942. godine partizanska akcija č esto se naziva»č etnič -kom«, a partizani »č etn icirna«, odnosno »komuntstič ko-č etmč korn ban-dom« i tome slič no. Neprijatelj je to uradio i u ovom dokumentu.Toje odraz ne samo njegovog gledanja na ustanak nego i izraz nastoja-nja da se ustanku koji jeorganizovala KPJda č etnič ki karakter.
29. AVII, k-61-a, reg. br. 50/16.
•.!!RA ST'6V L4f..~.l\'~'1NIp(
.--;.. '.•....\
"
SKICA BORBE NA DRACICU
102103
kom č etom, j:r. s: ~ojao ~a 1;>!u narednom periodu ovaj krajmogao postati JOSJedno zanste narodnooslobodilač ke borbe.
. . Namjera mu je bila da nastupanjem preko sela Briz-mk I Lužac opkoli č etu, prisili partizane na borbu a ondada ih nadmoć nijim snagama uništi. Međ utim, nije' mu poš-lo}a rukom da ovaj plan i ostvari. Još prije nego što su us-t~sko-domobranske kolone i započ ele sa opkoljavanjem, par-tizanske patrole su otkrile njihovo kretanje. O tome su i ne-ki seljaci obavijestili Štab č ete. Komandir Todor Butina po-ve~ je č etu ~ .susret neprijatelju. I, u šumiDžidovo (k-848),koja se nalazi Izmeđ u selaLužca i Drač ić a,rasporedio je bor-ce}a b<?rbu.!~sUybili i pogodni položaji da se neprijateljdocek~ ~, sa IVice sume, napadne na otvorenom prostoru.Č ete::Je IzneI?-a~om vatr~I? do~ek~a n~prijatelja. Poslije je-dn?c~~ov.?e I. zesto~e puscaneI mitraljeske vatre, prelazeć iu juns, ceta Je natjerala neprijatelja da se u panič nom bje-kstvu povuč e u Zenicu.". U o,:oj ?orb~ prvi put je uč estvovala cijela č eta. ToJe, u ~tvan, bila ..nJe~a prva ~orba p~otiv brojnijegi boljenaoruzanog neprijatelja. Tada Je palaI prva partizanska žrt-va u ovom kraju. Poginuo je borac Aleksa Janjušić . Poslijetog n~uspje!ta, neprijat~lj.j~ ~a ovom područ ju duže vrije-me bIO pasrvan, pa Je mtcijanva prešla u ruke partizana.
. Prve. bor1;>eZenič ke č ete imale su snažnog odjeka u0-
kolmm ysel~maI ll; samoj Zenici i Kaknju. Osjetilo se novoraspolozen)e ll: kOJ~m su preovladavali povjerenje i vjera da~~o partizani svojom b.orbom mogu da spriječ e okupatoraI njegove sluge u pohodima prema slobodnoj teritoriji i dagaysa?Io ~ni mogu tuć i i nanositi mu gubitke. Takvo raspo-loženje oč itovalo se u dobrovoljnom javljanju novih boracau č ~tu. Do ve~e~. priliva )e došlo kad su u partizane poč elida yI~laze radm~l, I omlad~na. Tada su iz Zenice međ u prvimadošli Lll;ka Nedić ,.Ratk<;>.I Nada Perendija, RemzijaTvrtković ,a pekohko. ~~na Iza njih Naum Abinun, Miloš Kovač evićiDzemal Drinić -Šuco,
. IzI~a~ ~vih d~~ova ~ogo je znač io za č etu. Do ta-da Je u njoj bilo najviše seljaka Srba, koji su na ovom di-jelu teritorije bili najviše ugroženi ustaškim terorom. Dola-zak drugova iz Zenice iz redova radnika, studenata i služ-benika, Srba, Muslimana i Jevreja, znač io je za č etu i njene
30. Inst. za istoriju, Sarajevo, MF-l/7.
104
dotadašnje borce potvrdu riječ i i uvjeravanja Omera Masli-ć a i ManojlaPopič a da se u narodnooslobodilač koj borbi ši-rom Jugoslavije ne bore samo Srbi i seljaci, nego i Musli-mani i Hrvati, pripadnici drugih naroda i narodnosti, radnič -ka klasa i napredna inteligencija.
Tih daha (polovinom novembra) u č etu je došla i gru-pa od 10 do 12 naoružanih boraca koji su bili rodom iz o-vih krajeva, a koji su se do tada borili u Visoč koj partizan-skoj č eti. Oni su još krajem septembra, pod rukovodstvomMelente Bošnjaka, prešli na teritoriju Visokog i u selu Gra-dac ušli u sastav Visoč ke partizanske č ete. Kad je koncemoktobra neprijatelj preduzeo jednu jač u akciju protiv oveč ete,i ona zbog toga bila prisiljena da se povuč e prema Ok-ruglici, tada je Štab odreda »Zvijezda« naredio da zenič kagrupa napusti ovaj teren i da uđ e u sastav novoformiraneZenič ke partizanskeč ete."
Ojač ana zenič ka partizanska č eta nastavila je sve us-pješnije da napada neprijatelja i da mu nanosi gubitke. Ta-ko je 20. novembra napadnuta straža kod malog željeznogmosta, 3 kilometra sjeverozapadno od Zenice. Poslije toga,'do kraja novembra, izvedena su još č etiri slič na napada, u-glavnom na manja neprijateljeva uporišta i njegova stražar-ska odjeljenja u selima Grač anica i Nemila." na željeznič -ku pruguvizmeđ u Nemile i Begov-Hana i na željeznič ku sta-nicu Modrinje."
To su bile manje akcije izvedene samo sa dijelom sna-ga č ete (deset do petnaest boraca). Jedino je cijela č eta uč e-stvovala u pokušaju da 27. novembra 1941. godine poruši že-ljeznič ku prugu i prekine saobrać aj na komunikaciji Saraje-vo-Bosanski Brod. Ali, zbog toga što prorač un marša nijebio dobar (kasno je stigla na prugu) i nedovoljnih sredsta-va za rušenje, č eta je morala da se povuč e ne izvršivši za-datak. U napadu na željeznič ku stanicu Modrinje uč estvova-la je nepotpuna č eta, pa te snage nisu bile dovoljne da sesavlada jač i i dobro utvrđ eni neprijatelj.
Ove akcije, iako nisu imale znač ajnijih vojnih rezul-tata (zapaženiji je bio njihov moralno-politič ki uč inak), iz-
31. Ranko Balorda, »Visoč ka č eta«, č lanak u knjizi »SarajevoU
revoluciji«, tom 2, str. 385 i sjeć anje Đ ure Sladojević a, jednog od pre-živjelih boraca iz zenič ke grupe u Visoč koj partizanskoj č eti.
32. Inst. za ist., Sarajevo, MF-2 (793 i 7959.33. AVII, k-142, reg. br. 5/18 i 4/48, 49.
105
nenadile su neprijatelja. On nije oč ekivao da ć e se toliko ma-J':lvg~p~ ~arti~3lna usuditi. da .~zvodi napade na njegova upo-r.lsta I željeznič ku k.om,;m.kac9vu. Naroč it? su ga zabrinjava-II po~u~aJl razaranja zelJezmcke pruge I napad na stanicu~odrn~Je. Z~~g ~)Vogje 90šlo 90 panič nog i alarmnogizvje-stavanja ~oJmh stabova I vlasti u Sarajevu o pojavi partiza-na na željeznič koj komunikaciji kod Zenice. U kratkomvre-m~~sk?m razmaku, u tri navrata, ustaško-domobranskevla-~~I IZ~Ješta.vale su o tome svoje starješine u Sarajevu i tra-žile hitnu I~terven.ciju »U cilju suzbijanja ustanka.,«
U OVIm prvim akcijama na neprijatelja č eta je steklaprva borbena )S~l!stv~. On~ suza n1u znač ila mnogoi bila~rag~CJen~ ~ashjedeć a dejstvana zeljeznič ku prugu.Stabcett;.Je uVIdIO da treba s~ više plana i temeljitije pripremitiakcije, da b~rce treba pnpremati vojnič ki i politič ki za tak-ve za~atke. ~ da napade na brojna neprijateljska uporištatreba izvoditi IZnenadno i iz blizine koristeć i noć i bombaš-ka odjeljenja. '
. Upo:~~o. s tim borbenim dejstvima, č eta se intenzivnoJ:avIla .poirtlckul! radom. Č lanoviŠtaba i ostali komunisti~la~ovI SKOJ-~. I pojedini borci iz č ete, obilazili su sela, dr~•..ah kon~eren~IJe sanarodom i pozivali da se omladina i sviSP?SO~>I:1luključ e u borbu. U srpskim selima ovi pozivi sunaIlazI.h na dobar odjek pa su grupice i pojedinci dolaziliistupali u ~etu i tako poveć avali broj njenih boraca. U musli-~ansklm I hrv~tski~. selima,. situ~cija)e bila drugač ija. U PO;č etku su Mushmam I f!rvatI pozrvam da ne izvršavaju oba--yeze prema okupatoru I NDH, a kasnije da aktivno sarađ u-JU s~ n~r?dnooslo?odilač kim pokretom i stupaju u partizan-s~e J~~mlce. U selima koja su bila u neposrednoj blizini Ze-mc:e ll~.sel~ u kOJlll~a su ,~e. nal~zil~ neprijateljska uporišta,gdje .mJe. bilo J?ogucedoć i I održati konferenciju, upuć ivanasu pisma I leci. Prvo takvo pismo Upuć eno je1. novembra1?v41.' go~iI?e stanovništvu sela Grač anica. Nakon prikaza poli-tI~klh prilika kod nas i u svijetu i razvoja narodnooslobodi-l~ck~ borbe,. ovo pismo, sa potpisom »Borci narodnooslobo-dilač ke partlZanske vojske«, završava se ovako:
»Brać o Muslimani, kao što vidite mi imamo savezni-ke .na cijelom svijetu i mi ć emo sigurno pobijediti jer seb.orm~o za pravednu stvar - ZA SLOBODU.I vi ste za pra-VICUI slobodu, pa zato morate biti na našoj strani.
34. Isto.
Baš u danima kada neprijatelj vidi svoj siguran kraj-uprli su iz petnih žila da vas, b!.ać o Muslim~ni, gu~u proti~naše borbe, da vi postanete njihova neplacena VOJska. O~su ranije sve nevaljalce iz vaših redova pokupili u ustašeI
time nanijeli ljagu na svako pošteno muslimansko ime. Us-taše danas huškaju po selima i šire laži o nama.
Pošteni muslimanski domać ini i njihovi sinovi nisu o-tišli u ustaše da ubijaju i pljač kaju i pale, pa neć e ni da-nas postati neplać ena vojska Pavelić a, protiv velikog na:o~-DOg ustanka u našoj zemlji. Oni ć e po~oć i taj. ustan.a~ ..Iti-me se odužiti č estitom muslimanskom Imenu I tradICIJI.
Draga brać o, mi u vam~ gledam.? poštene i. č estite do-mać ine, razumne i pametne ljude, kOJI .se ne daju la~~ za-vesti. Zato vam i pišemo ovo pismo. MI smo spremm I us-meno sa vama da govorimo gdje god želite. Vi se ne treba-te plašiti, .mi nismo č etnici ne~o P31r.tizani koji s~ bore zaslobodu cijelog naroda, za :praVIcu I Je~akost ..:« v
Slič no pismo uputio Je Stab Zemč ke partlzaI?ske cete15. novembra i hrvatskom dijelu stanovništva u Pennom Ha-nu.SII
Ova nastojanja da se muslimansko .i hrv~ts~o s~a~o-vništvo uključ i u borbu protiv o~u~atora I r~zmh lzdaJ.I?lkabila su povezana sa mjerama koje Je preduzimala partijskaorganizacija u Zenici. Ona je pokušavala da se č vr~ć e poye-že sa muslimanskim masama, a preko dr Brune I DragiceNovak, Franje i Rude Beranek, Nade :r<:0nić i još nekih. sahrvatskim masama. Tada su za ovu aktivnost pogodovah u-slovi jer je, pod uticajem narodnooslobodi~ač kog 'pokreta,već bilo došlo do procesa ograđ ivanja M~sllI~ana I. Hrvat~od Pavelič evepolitike i njegove NDH. Do vldmh. mamf~stacI:ja tog procesa naroč ito. je došlo ~ad su ustaše IZ Sarajeva.tdrugih gradova Bosne I Hercegovme poč ele da. ~apse ~ush-mane i Hrvate a najviše ornladinu."I u Zenici se osjeć aotaj proces, pa su komunisti nastojali da is)mriste .nastalo pre-viranje i pokrenu te mase u bo!,bu. Radi toga Je usp.ostav-ljen kontakt sa jednom ~po.m clan?ya kulturno-prosvjetnogdruštva »Muslimanskazajednica« kOJI su bili spremm. d.apo-mognu razvoj narodnooslobodilač kog pokreta u Zenici I u
35. AVII, k-143, reg, br. 12/11 i k. 143-b,reg. br. 8/40.36. AVII, k-143, reg. br. 12/11.37. Samo u Sarajevu do novembra 1941. godineod ukupno oko
1000 uhapšenih bilo je 300 Muslimana(Arhiv KPJ BiH, tom I, knj. 1, str. 309).
106107
ovom kraju. Održan je i zajednič ki sastanak na kome je, is-pred partijske organizacije, prisustvovao Rernzija Rebac i nakojem su predstavnici ovog Društva prihvatili sugestiju Pal-t ijc da se zajednič kim politič kim radom spriječ i odlazak mu-slimanske omladine u neprijateljske formacije i da musli-manska sela pruže već u pomoć partizanskim jedinicama. Ta-da sc i jedan broj Muslimana omladinaca povezao sa skojev-skim i omladinskim grupama i, koristeć i prostorijeDruštva,poč eo aktivno da radi za narodnooslobodilač ki pokret.Rasturali su ilegalni štampani materijal i sakupljali oružjeimuniciju. O ovome su ustaše nešto saznale, izvršile pretresprostorije i posumnjale u omladince Fadila Ekinović a i Fua-da Isaković a. Fadil je uhapšen, ali je poslije nekoliko dana,zbog nedostatka dokaza, pušten, a Fuad je uspio da umak-ne, pa su kasnije obojica zajedno izašli u partizane."
Uticaj Partije na hrvatske mase odvijao se preko po-jedinaca koji su svojom aktivnošć u doprinosi li da se i jedandio hrvatskog stanovništva, naroč ito omladine, poč ne opred-jeljivati i povezivati sa organizacijama narodnooslobodilač -kog pokreta u gradu.
Zahvaljujuć i oživljavanju rada partijske i skojevskeorganizacije i njihovom intenzivnom politič kom radu, situaci-ja se u Zenici znatno izmijenila. Veliki broj građ ana i om-ladine poč eo je aktivno da radi za narodnooslobodilač ki po-kret i da pomaže partijsku organizaciju u njenim nastoja-njima da, u zajednici sa naoružanom grupom iz NOP odreda»Zvijczda«, a kasnije zenič kim partizanskim č etama, pokre-ć e mase u borbu protiv okupatora i ustaša. Koristeć i te sna-ge, Partija je preko brojnih aktivista pokrenula prikuplja-nje oružja, municije, sanitetskog i drugog materijala i orga-nizovala dosta jaku obavještajnu mrežu, preko koje je dola-zila do dragocjenih podataka o snazi, rasporedu i namjera-ma neprijatelja. Ova mreža bila je stvarana u svim važnijimneprijateljevim oružanim snagama i drugim državnim insti-tucijama u gradu.w
U Željezari je, preko č lanova SKOJ-a i simpatizera, bi-lo organizovano prekucavanje i umnožavanje letaka i drugog,materijala. Ovo se radilo na taj nač in što bi neki od onihšto su radili u direkciji ostajali poslije radnog vremena i na
REMZIJA REBAC DESA TODIe'
pisać oj mašini prekucavali a zatim umnožava li na gcštetne-ru. Tako je nešto od toga, naroč ito radio-vijesti, stizalo iLI
partizansku č etu. Ovaj rad je neprijatelj uoč io i u izvješta-ju od 19. 11. 1941. godine, pored ostalog, kaže:»... viđ eni-jim osobama upuć uju pisma u kojima ih pozivaju na sa rad-nju. Takvo pismo upuć eno je nač elniku opć ine Bilješcvo, Ko-tar Zenica, Izetu Porč i, gdje ga pozivaju na saradnju. Koli-ko se moglo ustanoviti pisma su pisana u Zenici, gdje je za-poslen veliki broj radnika, međ u kojima ima i kornunista.e'?
St vorene su bile i prihvatne stanice koje su služile kaostalna veza izmeđ u Zenice i partizanske č ete. Takve stanice,LI poč etku, bile su u selima Svić u i Babinu, a kasnije u Ri-č icama, Tetovu i Begovom Hanu. U izvještajuZapovjedništvaIII vojnog zbora o stanju komunistič ke akcije u Zenici, 11.novembra 1941. godine, izmeđ u ostalog, kaže se i slijedeć e:),U okolici Zenice sve se više razvija akcija komunista ... UŽeljezari neki radnici traže nač in kako da dođ u do oružja,municije i bombi ... U vezi sa ovim uhvać ena su u Zenicič e-
:lH. R. Kovač ević i M. Rajić . cit. djelo. str. 112.:w. O ovome vidi šire: R. Kovač evič i M. Rajić , cit. djelo. str,
fJ9-1UU.~O. instilut za istoriju, Sarajevo, MF-2 (2).
109:08
tiri odmetnič ka kurira od kojih je jedan radnik iz Željezare.U okolici same Zenice primjeć ena je jač a akcija komuni-sta ... « 41
Za poč etak, i za daljnji razvoj oružane borbe u zeni-č kom kraju, od osobitog znač aja bila je in~ervencija .Pokr~-jinskog komiteta KPJ za Bosnu i He.rcegovm~: Ona Je ~sh-jedila poslije provale i razbijanja zemč ke partiJske. orgamza-cije u avgustu 1941. godine. Tada su preduzete mjere da s~Partija obnovi i pripremi z? borbu. Iz St~b~ NOP .odr~d~ »ZVl-iezda« upuć ena je i naoruzana grupa koja Je, u zajednici sa ob-novljenom partijskom organizacijom Zenice, trebalo da po;krene narodne mase unarodnooslobodilač kuborbu. Ove mje-re Pokrajinskog komiteta proizilazile su iz vjere u ra~nič k~klasu Zenice i uvjerenja da ć e ona u narodnooslobodilač kojborbi dati svoj udio kao u zajednič koj borbi svih naših na-roda i radnič ke klase Jugoslavije.
Prve borbe i akcije Zenič ke partizanske č ete protiv ne-prijatelja najč ešć e su se izvodile sa manjim grupama (deset--petnaest boraca), zbog č ega u vojnič kom smislu nisu imal~već ih rezultata. Međ utim, u politič kom pogledu one suznač i-le mnogo. Pokretale su nove borce koji su se dobrovoljno ja-vljali i stupali u partizane. Razvijale su vjeru u narodu dapartizani, iako po oružju slabiji, mog~. da . se suprot~tav~brojno jač em i bolje naoružanom nepnJate!Ju. Izvođ e~Je SI-tnih diverzija i akcija sa manjim snagama I postepemm vo-đ enjem jač ih snaga (zavisno od toga kako je č eta brojno na-rastala), jedna je od osnovnih karakteristika poč etka oruža-ne borbe kod Zenice. Ona nije započ ela masovnim ustankomnaroda kao što je to bilo u Bosanskoj krajini, na Romaniji,Ozrenu Birč u i još nekim drugim krajevima Bosne i Herce-govine.' Nije u njoj bilo ~i eleD?-enata stihij~, ~ego j~. inici-rana i povedena od orgamzovamh snaga koje je Partija od-redilai uputila da uz pomoć partijske i skojevske organiza-cije u Zenici započ nu oružanu borbu. Cinjenica da su u na-oružanoj grupi, koja je imala ovaj zadatak, bili svi č lano,:iKomunistič ke partije Jugoslavije, potvrđ uje da su kornuni-sti bili ne samo inicijatori i organizatori oružane borbe ne-go i prvi borci s puškom u ruci protiv okupatora i ustašali ovom kraju. .
Za dalji razvoj narodnooslobodilač ke borbe kod Zeni-ce, a posebno u okolnim selima, gdje je č eta boraviJa, bilo
j7 znač ajno št~)e o~a ~arastalav i popunjavanjem dobrovolj-cima .međ ~ kOJIJ:?1~~e bIO pretežan .broj radnika Željezare iR.udmk~, IZ .Zenice 1 Kaknja, a zatim srednjoškolske omla-dme. TIm~ Je ona u svom prvom sastavu imala naglašenproleterski karakter. Druga znač ajna njena karakteristika bi-la Je u tOll~e što je izrasla postupnim putem (od grupe, de-setine, do cete) kroz borbu i na osnovama već prihvać enihodluk: o organizaciji .:partizans~ih jedinica koje su bile do-lles~n" na vojno-pohtič kom savjetovanju u Stolicama.v Ce-ta .Je, već u .drugoj polovini novembra, u svojoj organizacio-noj strukturi Imala sve elemente koji su bili predviđ eni po-menutim odlukama.
. T~~om novembra i u prvim borbama Ceta je partizan-~klm. nacm?m ratovanja i. aktivnim dejstvima protiv nepri-JatelJa uspjela da prebrodi prve teškoć e i da se vrlo brzo~stakne kao znač ajna borbena partizanska jedinica. UspjelaJ7 d~. ovlad~ jedinim dijelom terena, prvom slobodnom te-ritorijom koja Je na desnoj obali rijeke Bosne zahvatila kom-pleks s~la od. Drač ić a do Begovog Hana. Uporedo sa razvojemborbenih dejstava, ona je i politič kim djelovanjem radila na~azyoJu n~rodnooslobodilač ke borbe, borila se za bratstvo ijedinstvo 1 bil~ nosilac stvaranja prvih organa narodne vla-StI u ovom kraju,
Tako je završen put koji je Č eta prošla u svome na-ras.tanJu ~d gv~pe ~oraca do formacijski potpune jedinice.~ Jedn?~Jes~cn!m cIkluson: uspješnih borbi i politič ke ak-tivnosti sto Ih Je Č eta vodila, označ en je poč etak narodnosustanka u zenič kom kraju. b
3. Formiranje Druge č etei borbedo sredine[anuara 1942. g.
Koncern novembra 1941. godine vrijeme se pogoršava-lo .svakim d~mom tako da je bilo sve hladnije. Kišesa prvimsnijegom p!lm~rale. su St~b č ete da potraži novi i bolji smje-štaj nego sto Je bila pojata u šumi Šušnjara. I već prvih
41. Isto. MF-2/769.
. 42. Na sa:,je~ovanju Vrhovnog štaba NOV iPOJ i Centralnog ko-rruteta .KPJ, koje Je održano 26. i 27. septembra 1941. godine u Stoli-carna, Izmeđ u ostalog, riješeno je »da ustanič ke jedinice postepenopredu na č vršć u i jedinstvenu vojnič ku formaciju partizanskih od-reda« .
(OsI. rat, knj. I, str. 114).
110111
dana decembra Ceta je prešla u selo Drač ić . Selo je na jed-nom brežuljku, sa svega desetak razbacanih kuć a, pa je ipakpružalo bolje uslove za život a predstavljalo je i povoljnijipoložaj za borbu u sluč aju iznenadnog napada neprijatelja.
U decembru 1941. godine borbe i akcije Prve zenič kepartizanske č ete bile su složenije i poprimale su nove formei sadržaje. U njima je najč ešć e uč estvovala cijela č eta sa za-datkom da se uništi neprijatelj eva živa sila i razbije njegovsistem uporišta, naroč ito na komunikacijama. Pri napadu napojedina neprijateljeva uporišta i na komunikacije sad jeStab č ete koristio taktiku koordiniranih dejstava više dije-lova č ete (npr. vodova i odjeljenja). Jer iznenadnim, jedno-vrernenim i koordiniranim napadom na dva ili više uporiš-ta neprijatelj je trpio već e gubitke i štete nego što je to dotada postizano.
Jedna od ovakvih akcija izvedena je 3. decembra. po-lovina č ete, na č elu sa Melentom Bošnjakom, napala je nastražu imanja Kaznenog zavoda" u neposrednoj bilizini Ze-nice, a druga, pod komandom Todora Butine, na neprijate-ljsko uporište u Bilimišć u, takođ e na periferiji grada." Naimanju Kaznenog zavoda razoružana su tri a u Bilimišć u ne-koliko stražara. Tom prilikom zaplijenjeno je nešto pušakai municije. Obje akcije su uspješno izvedene, a Ceta nije i-mala gubitaka. Zbog toga što su vješto i smjelo izvedene nasamoj periferiji Zenice, imale su i veliki moralno-politič kiuč inak. U gradu su poč ele da kruže prič e o snazi partizanai o tome kako ć e uskoro biti izvršen napad i na sam grad.Ustaše i njihovo domobranstvo hvatala je panika pa su isami svojim postupcima još više podgrijavali takvu atmos-feru i uvelič avali snagu partizana." Još već a panika ih je uh-vatila kad je dva dana kasnije (5. decembra) Ceta izvršilanapad na njihova obezbjeđ enja u selu Crkvicama i kod že-ljeznič kog mosta na rijeci Bosni. Borba je trajala puna dva
sata 'pa su.~ Nijemci .,?ili prisiljen~ da se angazuju u ovojborbi sa dijelom. SVOJIhsnaga koje su obezbjeđ ivale Želje-zaru.t"
Krupniju akciju na željeznič ku stanicu Begov HanCe-ta je izvela. noć ~ 6. dec:embra1941. godine. Tom prilikomprvo su pokidani pruga I telegrafsko-telefonska veza izmeđ uNemile i Begovog Hana, a onda je izvršen napad na stanicu.Poslije krać e borbe zarobljeno je oko 20 domobrana i zapli-jenjeno 25. pušaka i jedan puškomitraljez, Međ u zarobljenimdomobramrna bila su i trojica ustaša. Poslije napada zapa-ljena je .zgr~da ž~ljeznič ~e stanice i pet vagona drvene gra-đ ~.koJa JvebI!a pripremljena za transport. U željeznič koj sta-mCI zatecen Je I Jedan teretni voz u kome je bilo dostaži-votn~~ na~l1irn~ca i raz~~ ~ruge .opreme. Ujutro je uslijedilaneprijateljeva mt~rve~cIJa, IZ Zen:~~e.oklopnim vozom i iz Žep-ca, ah su se partizani vecpovlač ili u pravcu sela Šagović iiPepelari.'? Iste n?ć i partizani su otvorili pušč anu i mitraljes-ku vatru na Zemcu s desne obale Bosne i pokidali telefons-ku vezu izmeđ u Zenice i Nemile. U izvještaju Zapovjedništ-va III domobranskog zbora o ovim akcijama stoji i ovo:})~apad na. Zenicu i Begov Han potvrđ uje podatke okuplja-nja odmetmka u oblasti Zenice i otkriva njihovu namjeru daza sebe pridobiju radnike Željezare i Rudnika kao i da pre-kinu i onemoguć e svaki promet na željeznič koj pruzi B. Brod--Sarajevo. " Opć a depresija, naglo opadanje morala stanjezabrinjava.ew '
U ovoj akciji na Begov Han posebno se istakao Me-lenta. Bošnjak. Prije nego što je poč eo napad, neprimjetno~e privukao domobranskom stražaru, s leđ a mu skinuo pu-~ku I. ~av~adao ga. Ovo je. uradio tako brzo i vješto da stra-zar. nije Imao v~eme.na m .da alarmira posadu koja je bilasmještena ustanič noj zgradi.
43. AVII, k-142, reg. br. 5/35, i k-155, reg. br. 1/54.44. U izvještaju žandarmerijske stanice u Zenici, od 3.decemb-
ra 1941. godine, o napadu na stražu u Bilmišć u, izmeđ u ostalog, piše:"Došlo je oko sto ustanika u s. Bilmište gdje su razoružalistražu«.Međ u ustanicima prepoznat je Todor Bubina iz sela Svi ć a.
(AVII, k-142, reg, br. 5/41).45. U izvještaju žandarmerijskog voda iz Zenice u vezi sa ovim
akcijama se navodi: ••U napadu na imanje Kaznenog zavoda bilo jeoko sto ustanika a na područ ju zenič kom 'ima ih oko osamstotina«.
(AVII, k-142, reg. br. 5/35i k-155, reg. br. 1/54).
46. AVII, k-142, reg, br. 5/35.47. U jednom izvještaju Komande domobranskog garnizona u Ze:'
mc! registrovana je ova partijska akcija, ald se u njemu daje same:nekoliko oskudnih podataka o njenim rezultatima. »Odmetnici su (pi-Š~ .u o.vam izvještaju) napali željeznič ku postaju Begov Han i još č e-tiri drzavne zgrade. Upaljeno je pet vagona drvene robe Tvornice »Na-šić ka«, pet domobrana je tom prilikom zarobljeno a odijelo imski-nuto«.
(AVII, k-51, reg. br. 3/11, k-142, reg, br. 5/35, k-61-a, reg. br16/31).
48. Institut za istoriju, Sarajevo, MF 3/4 i 3/6.
112113
Iste noć i jedna desetina boraca porušila je kod selaMošć anica električ ne stubove na dalekovoduZenica-Kakanj.s"Slijedeć e noć i (7. decembra),i pored pojač anog ustaško-do-mobranskog obezbjeđ enjai stalnog krstarenja oklopnog vo-za, porušena je pruga u dužini 30-40 metara na prostoruiz-međ u Nemile i Begovog Hana i ponovo pokidana telefonska ve-za. Tom prilikom teretni voz koji je naišao iz Zenice prevr-nuo se zajedno sa lokomotivom, a nekoliko vagona se surva-lo u rijeku Bosnu.š? Ovo je bila prva akcija zenič kih parti-zana na željeznič ku komunikaciju u kojoj je bio uništen je-dan voz.
O ovim uspješnim akcijama i borbama zenič kih pat-tizana Glavni štab NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu usvom saopštenju od 18. decembra 1941. godine konstatujeda »Zenič ka č eta vodi žestoke borbe oko Zenice i ruši pru-gu Brod-Sarajevo.eš!
Kao odgovor na ovakvu aktivnost zenič kih partizananeprijatelj je preduzeo nekoliko tzv.»akcija č išč enja«.Prvoje 6. decembra Č etvrta domobranska bojna Vojne krajineprokrstarila od Kaknja preko Ponihova do sela Babina. Su-tradan, grupa od25 žandarma, deset domobrana i isto toli-ko ustaša krenula je vozom iz Zenice do željeznič ke staniceModrinje, odakle su poč eli pretres terena na lijevoj obali ri-jeke Bosne. Ne nailazeć i na partizane ubili su sedam selja-ka iz sela Viduše i Saranović a. Tako se ova »akcija č išć e-nja« završila zloč inom ustaša. Oni su izvjestili svoje pretpo-stavljene da su ti nedužni ljudi bili naoružani i da su ihubili u borbi.š! U stvari, nije bilo nikakve borbe.
U to vrijeme, a i kasnije, na tom sektoru, upravo nalijevoj obali rijeke Bosne, nije bila ni jedna partizanska je-dinica. Ova borba je izmišljena da bi poslužila kao izgovorza zloč in nad srpskim stanovništvom.
Odmah poslije ove, uslijedila je i druga»akcija č iš-ć enja«, ali ovog puta sa jač im snagama. Jedan ojač an bata-]jon domobrana i žandarma, uz pomoć oklopnog voza, tre-balo je da za dva dana prokrstari duž pruge izmeđ u Zenice
i Kaknja, a zatim da od Kaknja nastupa prema selu Poni-hovu. Međ utim,i ova akcija neprijatelja završila se tako štosu domobrani i žandari, pod zaštitom oklopnog voza,prošliduž pruge od Zenice do Kaknja ne pokušavajuć i da du-blje zađ u na slobodnu teritoriju koju su partizani kontroli-sali."
Poslije ovih »č išć enja« ustaše iz Zenice, zajedno sa žan-darmirna, pripremili su novi napad na partizansku č etu. Ovogputa bez domobrana, koje su okrivili za dotadašnje neuspje-he. Pod komandom ustaškog oficira Ivana Turbić a, oni su13.decembra krenuli prema selu Drač ić u. Ovog puta imalisu tač no obavještenje gdje se č eta nalazi i kolika je njenasnaga u ljudstvu i oružju. Simo Trbić izDrač ić a,u č ijoj ku-ć i je bio smješten Stab č ete, dostavio je žandarmerijskojstanici u Zenici detaljne podatke o rasporedu i snazi č ete.Pored toga, on je dao i nepotpun spisak boraca u č eti, a kaoustanič ke vođ e naveo Todora Butinu, Omera Maslić a, Ma-nojla Popić a i RemzijuTvrtković a.š! Na položajima izmeđ uPuhovca i Drač ić a došlo je do borbe koja nije dugo trajala.Ustaška »kaznena ekspedicija«, poslije prvog poginulog i ne-koliko ranjenih, dala se u bježanje. Iako im je iz Zenice bilo
.upuć eno pojač anje od dva voda domobrana, ustaše nisu smje-le obnoviti napad.š"
Poslije ovih neuspješnih pokušaja da unište zenič kupartizansku č etu, domobranska i ustaška komanda u Zenicitražile su od svojih pretpostavljenih pojač anja za osiguranjegrada i industrijskih objekata. Smatrale su da poslije uč e-stalih napada partizana na njihova uporišta prijeti opasnosti samoj Zenici." I u Kaknju je neprijatelj slič no ocjenjivaoaktivnost zenič kih partizana. U svojim izvještajima isticao jeopasnost koja prijeti ovom»rudarskom kraju i važnost uni-štenja ustanika.eš?
49. U izvještaju žandarmerijske stanice Kakanj u vezi sa ovimpiše: ••Oko 800 ustanika iz Ponihovai Drač ić a, blizu sela Mošć anica,porušilo je električ ne stubove na dalekovodu Zenica-Kakanj«.
(AVII, k-147, reg. br. 5/3).50. Institut za istoriju, Sarajevo, MF-3/8.51. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 2., dok. br. 82.52. AVII, k-143, reg, br. 8/23.
53. Isto, reg. br. 8/21.54. Isto, k-142, reg. br.6i47.55. U izvještaju žandarmerrjske stanice Zenica od 16. decembra
1941. godine piše da je u ovoj neprijateljsko] grupi, pored ustašai'žandara, bilo i 50 domobrana sa domobranskim vodnikom Perom Su-talorn, a da je ustaše predvodio Ivan Turbić , Dalje, u ovom izvještajustoj i: »13. 12. je došlo do borbe: Ustanici iz Drač ić a su ih natjerali.U pomoć ustašama stigla je pomoć od oko 80 domobrana iz Zenice.Pod pritiskom ustanika odjeli se povukli, poginuo je jedan ustaša«.
(Isto, reg. br. 6/48.)56. AVI!. k-144, reg. br. 1/1857. AVII, k-142, reg. br. 7/39.
]14 115
U vrijeme kad je izvodila ove akcije iuspjesne borbeprotiv neprijatelja, Prva zenič ka partizanska č eta je već bilaizrasla na preko 60 boraca koji su bili naoružani puškamai sa dva puškomitraljeza." Oč ekujuć i još već i priliv novihdobrovoljaca, Štab č ete je izdvojio oko 20 boraca, od njihformirao Drugu partizansku č etu i smjestio je u selo Bije-le Vode. Tu je ona ubrzo ojač ala pristizanjem novih bora-ca. Za komandira Č ete postavljen je Melenta Bošnjak, a za.politič kog kome sara Remzija Tvrtković -Crni. Mišo Kovač e-vić se sjeć aformiranja Druge zenič ke partizanske č ete i nje-nog dolaska u Bijele Vode. On o tome kaže: »Pred strojemcete Omer Maslić je objasnio potrebu formiranja još jedneovakve vojne jedinice. Prethodno je već bio popisan brojboraca koji su trebali da se izdvoje za Drugu č etu. Kad jeproč itan taj spisak, bilo je dosta uzbuđ enja. Nekima je biložao što ć e se odvojiti od poznatih drugova, a ipak su biliradosni, jer su osjeć ali da partizanski pokret narastai da sui oni tome doprinijeli. Melenta Bošnjak, koji je već biood-ređ en za komandira, sa oduševljenjem je prihvatio prozvaneborce i postrojavao ih po svim vojnič kim propisima. Kadsmo krenuli iz Drač ič a,Melenta je stalno obilazio kolonu.Cas je bio na njenom č elu, č as na zač elju kolone. Sa Rem-zijom Tvrtković em išao je od jednog do drugog borca i bri-gom pravog partizanskog starješine sa svakim razgovarao,upozoravao ga na vojnič ko držanje u maršu, kako da nosipušku i drži ostojanje u koloni. Po dolasku u Bijele Vode,gdje je smještaj bio unaprijed pripremljen, narod je sa o-duševljenjem doč ekao borce. I dok smo razgovarali sa se-ljacima, Melenta je već obilazio položaje i raspoređ ivao stra-žu koja ć e biti na obezbjeđ enju. Poslije več ere, partizanskapjesma č ula se do kasno u noć <c.59
I neprijatelj je u svojim izvještajima zabilježio nekepodatke o formiranju Druge partizanske č ete i o njenom do-lasku u Bijele Vode. U jednom od njih(izvještaj Žandarme-rijske stanice u Zenici od15. 12. 1941.godine), izmeđ u os-talog, piše: »Oko10. decembra u seloDrač ić došlo oko 100ustani ka da se tu grupišu i da ih ima već oko150. Oko 100ih ima oružje a ostali samo po jednu ili dvije bombe. Imaju
jedan tenkovski mitraljez i jednu strojnicu... prebacuju seu selo Bijela Voda.s'"
U još nekim neprijateljskim izvještajima se pominjeda se »ustanici prebacuju u BijeleVode«. Međ utim, u njimase, kao i u prethodnom, uvelič ava broj partizana. Tako žan-darmerijska stanica u Kaknju, u svom izvještaju od27. de-cembra 1941. godine, piše: »U selu Dražić sada ima oko 200komunista. Prije nekoliko dana iz Dražić a i Ponjihova otiš-lo je oko 80 komunista u selo Bijela Voda gdje sada logo-ruju«.61
I Prva i Druga zenič ka partizanska č eta. ~ile su. orga:nizacijski vezane sa Stabom NOP odreda »ZvI~ezda<~Ipounjegovom komandom. Imale su zada~ak da svoJa. deJs~v~ u-smjeravaju u pravcu Zenice i K,a~Ja sa osnov~llm ...ciljem:rušenje pruge, ometanje saobrać ajana komunikaciji Sara-jevo-Bosanski Brod i razbijanje ustaške vlasti na toj teri-toriji. Prva č eta je bila orijentisan~ prema s~kto~. Ka.kan)--Zenica, a druga prema sektoru Zenica - Zavidović i. BIla Jeuspostavljena i stalna veza sa najbližim jedinicama OzrenskogNOP odreda."
Poslije akcija i borbi u prvoj polovini decembra 1941.godine i formiranja Druge č ete, došlo je d~ :već eg prIh.va no:vih boraca u obadvije č ete. Valja pak naglasiti da su nOVIborcipristizali ne samo iz okolnih sela negoi iz onih koja su bilaudaljena, naroč ito iz rejona Kaknja, Lašve iBegovog ~~na. Uto vrijeme iz Zenice su na slobodnu terttoriju izašli SeadSkrgo i Ć amil Kazazović , a nekoliko dana kasnije, i u tokujanuara 1942. godine, izašla je ve~~ gr.upa .oII?-lad~n~ca:.~bra-him Č olaković , MehmedCurukovič . MIlIVOJe I Miloš Piljuga,Fuad Isaković , Fadil Ekinović , Dcsa Todić , Krsto Bjelogrlić(Buha), Mujo Imamović i Divna Mišura. Iz Kaknja su do-sli: Zdravko Torbica, Pero Todorović , Rudi Mali, AvdoIšir-lija, Milovan Hrvač ević , Stjepan Kovač ević , Vlado, Mila~ini Jovo Dragić i Stanislav Traub; iz Begovog Hana: Enver AJa-nović , Avdo Bešlagić i Salem Bajraktarević , a iz Nemile Ib-rahim Malkoč .
Dolazak ovih omladinaca i omladinki u partizane zna-č io je mnogo. Bili su iz redovaradnič ke i srednjoškols~~ o:mladine, a međ u njima je bilo i nekoliko č lanova Partije I
60. AVII, k-142, reg. br. 6/47.61. Isto, reg. br. 7/49.62. Isto, k-1708, reg. br. 14/10.58. Sjeć anja Nauma Abinunai Miše Kovač ević a.
59. Sjeć anjeMiše Kovač ević a.
117116
danova SKOJ-a. Sa sobom su nosili omladinski i komunis-tič ki duh iz kojeg je zrač ila nepokolebljiva istrajnost i uvje-renost u konač nu pobjedu. Pored Srba, međ u njima je biloMuslimana i Hrvata, pa je u nacionalnom sastavu č ete do-šlo do znač ajnih promjena koje su olakšava le agitaciono-po-litič ki rad i djelovanje KPJ na ostvarivanju bratstva i je-dinstva. U politič kom radu sa borcima i omladinom angažo-vani su i ovi novi borci. Zaduživani su da održavaju sastan-he i konferencije sa omladinom na terenu i da budu inici-jatori kulturno-prosvjetnog života.
U drugoj polovini decembra 1941. i poč etkom 1942.godine na oslobođ enoj teritorij i zenič kog kraja stvaraju sei prvi organi narodne vlasti. Do tada, štabovi č eta imali sui funkcije vlasti. U uslovima kakvi su bili, oni su samo do-nekle uspijevali da regulišu najosnovnija pitanja života na0-
slobođ enoj teritorij i, kao što su: mobilizacija novih boracaza oslobodilač ku borbu, rasturanje ustaške vlasti, zabranakontaktiranja stanovništva sa ustaškim vlastima u Zenici iKaknju, prikupljanje hrane i svega drugog što je č etama bi-lo najpotrebnije.
Stvaranje prvih organa narodne vlasti u zenič kom kra-ju došlo je kao rezultat dutadašnjih uspjeha partizana u bor-bi protiv okupatora i domać ih izdajnika, a zasnivalo se nasuštini odluka savjetovanja u Stolicama. Oružana borba, ko-ja je u ?v?m ~raju z~po.č et~.~rvih dana novembra1941. go-dme, vec Je bila poprimila SIn narodno-oslobodilač ki karak-ter. a postojala je i slobodna teritorija na kojoj je bila uni-štena ustaška vlast.
. Ova konstatacija zahtijeva i jedno šire objašnjenje.Naime, KPJ, pokreć uć i narode i narodnosti Jugoslavije u bor-bu za nacic.nalno i socijalno oslobođ enje, već je na samom poč e-tku NOB imala jasan stav o tome kakve organe nove narodnevlasti treba. stvoriti i kako ih treba birati. Taj stav proklamovalaje u odlukama već pomenutog savjetovanja u Stolicama. Au duhu toga stava trebalo je da se biraju i stvaraju takviorgani narodne vlasti koji ć e što više da označ e »revolucio-~arnu orijentaciju osobodilač ke borbe«. Od samog poč etkaJe trebalo da se preko organa narodne vlasti ispolje demo-kratske, socijalne i nacionalne težnje narodnih masa.P Takavstav Partije, izgrađ en na antifašistič koj i narodnooslobodi-lač koj platformi, stigao je i do komunista koji su rukovodili
oružanom borbom u zenič kom kraju. Saznavši za taj stav,i koristeć i se iskustvima što ih je s tim u vezi stekao NOPodred »Zvijezda«, rukovodioci oružane borbe u zenič kom krajusu ocijenili da su obezbije~eni uslovi za ~~va~je. organ.a n~-ve vlasti i na teritorij i koju su oslobodili zenič ki partizani.Dakle ocijenili su da i u vlastitoj revolucionarnoj praksi tre-ba primijeniti odluke Partije o organizovanju n~~odne v.l~stii tako stvoriti još jednu moguć nost za masovn~Ju m?bIhza-ciju ljudskih i materijalnih potencijala u borbi protiv oku-patora i kvislinga. .' .
Ova odluka poč ela je da se sprovodi u drugoj pO~OVI-ni decembra. Tada su izabrani prvi organi narodne vlasti naovoj teritorij i. To su bili tzv. povjerenici koji su, um~est~dotadašnjih seoskih s~arješina (~nezova .. I ~uhtara), ,bIr31mna seoskim konferencijama, a gdje tonije bilo moguce šta-bovi č eta su ih određ ivali. Tako je u selu Ponihovo izabranprvi odbornik (povjerenik). 1:1 ovom. kraju. U~rzo p.<?slijetogatakvi organi narodne vlasti izabrani su u sehma BIjela Voda,Sagović i, Arnauti, Pepelari, Sebuja, Ba?ino i j9š u n~kim.Ovim je započ eo period u kome s.u pa!tIzansk.e. cete, zaJe~nosa novim organima narodne vlasti, pocele raditi na daljnjemjač anju i razvoju narodnooslobodilač ke bo~be u ovo.m kraju:
Biranje prvih organa narodne vlasti vršeno Je na tajnač in što bi, naprije, neko od č lanova Staba č ete ili odIZ-
raslijih i politič kih izgrađ enih č .l~nov~ Partije .i SKOJ-.a od~lazio u sela i sazivao konferenciju SVIhdomać ina, Zatim bise na skupu prvo iznijela vojno-politič ka situacija (onolikokoliko se tada znaloi moglo) i proč italo nešto iz vijesti saratišta ili drugog propagandnog materijala. Prisutnim je ob-jašnja~ana potreba stvaranja organa n.arodne ylasti i .~jihovinajosnovniji zadaci koje je trebalo daizvršavaju, Poslije toganr ilazilo se izboru povjerenika. Obič no se, na prijedlog samih~eljaka birao povjerenik. U najveć em broju sluč ajeva to nijebio dotadašnji knez ili muhtar već neki drugi domać in. Najednoj takvoj konferenciji u selu Pepelari, na kojoj je sa Se-adom Skrgom prisutan bio i autor ovih redova, za prvog po-vjerenika je bio izabran šumski. radnik i jed!'lp <?d naj~iro-mašnijih mještana Ramo CUpOVIĆ .Konferencija Je odrzanau prostoriji mekteba." jer je bila najprikladnija za već e oku-pljanje stanovništva. U zakazano vrijeme seljaci su s~ is~u-pili i Sead Skrgo im je u jednom dužem govoru objašnja-
64. Mekteb - osnovna vjerska škola.63. Pregled istorije SKJ, str. 338.
H8 119
vao vojno-politič ku situaciju, ciljeve NOB, ulogu, znacajI
zadatke organa narodne vlasti i perspektivu stvaranja novogsocijalistič kog društva. Bilo je tu riječ i o komunistič komdruštvu, o ukidanju eksploatacije č ovjeka po č ovjeku, o kol-hozima i još mnogim drugim pojmovima koji su zauč esni-ke ovog skupa bili nerazum1jivi i koje su prvi put č uli. Biloje i pitanja na koja je Sead odgovarao pokušavajuć i da seprilagodi nivou uč esnika konferencije.
Kada se došlo do tač ke biranja povjerenika, nastaloje ć utanje. Niko nije htio da se izjasni i da nekog predloži,Svi su pogledom tražili šta ć e reć i muhtar i hodža i oč ekivaliod njih da oni to uč ine. Međ utim, i oni su pognutih glavač utali,Uzaludna su bila insistiranja Seada Škrge, prijedloganije bilo. U takvoj situaciji jedini izlaz je bio da on to uč ini.Predložio je Ramu Ć upović a, što je izazvalo zajednič ki uzdaholakšanja, pa su svi brzo digli ruke i glasali. Osjetilo se da nikood njih nije htio da se primi ove dužnosti iz straha pred usta-šama. Č ak je tohodža i glasno prokomentarisao: »Šta akoustaše dođ u u selo i saznaju da je Ramo vaš povjerenik?«Sead je pokušao da ga umiri riječ ima: "Ovo je naša terito-rija, oslobodili smo je, kao što ć emo osloboditi cijelu zem-lju. I za nas dvojicu ustaše znaju da smo u partizanima pasmo još živi.«
U srpskim selima izbor prvih organa narodne vlasti od-vijao se mnogo lakše. Seljaci su na konferencijama mnogoslobodnije isticali za kandidate one koji su imali najviše ug-leda u selu. Međ u njima nije bilo straha šta ć e biti kad us-taše dođ u u selo, jer i onako niko nije smio da ih doč eka.
Izabrani povjerenici su odmah preuzeli neke osnovneposlove i zadatke koje su do tada imali štabovi č eta, kao štosu mobilizacija za narodnooslobodilač ki pokret, prikupljanjehrane i drugih materijalnih potreba. Pored toga, oni su oba-vještavali štabove č eta o pojavi i kretanju neprijatelja, or-ganizovali prenošenje pošte i drugih materijala iz grada doč eta i obratno, a č esto su bili i vodič i ilegalcima i onimakoji su dolazili iz grada da se nesmetano prebace do prvihpartizanskih jedinica.
O osnivanju prvih organa narodne vlasti u ovom kra-ju saznale su i ustaške vlasti u Zenici i Kaknju. O tome.u jednom izvještaju piše sljedeć e:» ..• Jedna č eta komuni-sta 24. decernbra otišla je iz Drač ić a prema Okruglici. Vo-đ a ove grupe je neki Omer. Kad se povrati u Drač ić izvr-šić emobilizaciju u selima Brnjic i Bilješevo kotar Zenica i
sela Drać ić i Subotinje kotar Visoko, a da im to uspije većsada u muslimanskim selima postavljaju svoje muhtare idijele pšenicu ljudima koji su siro~.ašni:« O ra.du. ~rv~h o~-gana narodne vlasti u drugom neprijateljevom izvještajuPI-še: » ... U svim selima gdje imaju svoju vlast, imaju postav-ljene svoje povjerenike koji svakodnevno iz seoskog narod-nog odbora drže noć u i danju straže, a ovi~ je zadatak daprate kretanje državnih vlasti i domobrana.s'"
Za razliku od prve polovine decembra 1941. godine,kada je izvedeno nekoliko vrlo uspješnih akcija protiv. ne-prijatelja, druga polovina ovog mjeseca je protekl~ ~.elatlv~omirni je. U ovom periodu bila je s~mo .Jedna ~nač ~J~Ja akcijakoju je 18. decembra Izvela Prva cetaI nekoliko sitnih patro-Inih i izviđ ač kih dejstava protiv neprijateljskih uporišta dužželjeznič ke komunikacije. U ovoj akciji č ~ta je izvr.šila n~p~dna stražu milicionera i žandarma u Donjem Kaknju, koja Ječ uvala i osiguravala električ ni dalekovod Zenica-Kakanj. Za-ndari su rastjerani, nešto milicionera je bilo zarobljeno i po-I)OVO je nekoliko stubova dalekovoda bilo porušeno."
U povratku sa ove akcije č eta je u selu Subotinji po-dijelila nekoliko primjeraka pismene naredbe Staba Prve č e-te kojom se zabranjivalo vojnim obvezenicima Muslimanimada odlaze u domobransku vojsku i druge neprijateljske for-macije."?
I u ovom periodu, iako je protekao bez već i~ i zn~ć ~j-nijih borbi, osjeć ala se živai borben.a atI?o~ferva, ~,.stab.ovl. c~-ta su iskoristili to vrijeme za sređ ivanjeI ucvrscrvanje Jedi-nica. U č etama i na terenu održavani su politič ki sastanci ikonferencije. Prorađ ivani su razni šta~pani propag~~dni vma-terjali, koje su kuriri iz odreda »Zvijezda« donosili u cetu.To su prije svega bili primjerci ~iltena, kOJi je .iz?avao PO-krajinski komitet KPJ za Bosnu1 Hercegovmu, 1 hsta »Bor-ba«, štampanog u Užicama prije povlač enja naših snaga ",Iakostarijih datuma, korišteni su za agitaciono-propagandm po-
65. AVI!, k-142, red. br. 7/39 i k-148, F-l, dok. 3.66. Povodom te akcije Prve č ete u izvještaju žandarmerijske sta-
nice iz Kaknja piše slijedeć e: »Vrlo žurno i potrebno da s~ preduzmuakcije protiv komunista u selu Drač ić , jer ovi iz tog uPofl~ta ugroza-vaju električ ni dalekovod i nije isključ en napad na Kakani«.
(AVII, k-1701, reg. br. 1/120).67. AVII, k-1701, reg. br. 16/44.
120121
1itič ki ~ady8 Pored ovoga, iz Zenice je partijska organizacijadostavljala tekstove radio-vijesti koje su politič ki komesariuz č itanje komentarisali.. . I ustaško-domobran-j-a vlast, i njene oružane snage, pos-
h}e. neuspjeha kojeg su doživjeli u novembru i u prvoj polo-~~m. decembra, na~tojali ~u da ovaj period relativnog zati-sJa ls.konst~ za pripreme I novi napad na zenič ke partizane.L ~vIm pripremama prvo su preduzeli mjere da pojač aju~"<?Jesnage. ~d pretpostavljenih iz Sarajeva i Zagreba tra-žili su .pO~?C za od~)I:anu ~eI?-i~ei obezbjeđ enje željeznič kek<?mu~IkacIJe.69Da bi !h uvjerili u opravdanost zahtjeva uve-Jrč avali su snagu partizana i navodili da ć e uskoro doć i donapada ~a. sa~u Zenicu. T~ko u jednom od izvještaja pišeda ~o Brizniku lIl;ta ~~O partizana a u Babinui Ponihovu po200. U drugom IzvJ~staju komandanta domobranskog garni-zona u Zen~cl navodi se da su partizani stigli iz Vareša i sa~z~ena u VIše grupa u sela Mutnicu i Ponihovo i da im jecilj prelaz~~ preko. rijeke Bosne i zauzimanjeZenice,"!
.. Poslije nekoliko ovakvih i slič nih zahtjeva, u drugogj po-IOVIm decem?ra 1941: godine zenič ki domobranski garnizon iokolna uporišta dobila su znatno pojač anja u novim jedini-cama.
. Iz Zagreba je u Zenicu stigao jedan domobranski ba-taljon (bojna), u Begov Han jedna č eta (satnija) a u Nemilupola č ete."Do tada, a naroč ito prvih dana okupacije, u Ze-
mCI nije bilo jač ih domobranskih snaga, jer ona nije ni spa-dala međ u19 gradova u NDH koje su Nijemci bili odredilikao moguć e garnizone domobranskih jedinica." Tek u av-gustu 1941. godine, poslije formiranja dopunskog bataljona(dodatne bojne) u Travniku", u Zenicu je prvo došao je-dan vod, a kasnije još jedan. Bili su smješteni u zgradi »Pa-pirna«, Trebalo je da kao pozadinske jedinice obezbjeđ ujuŽeljezaru i Rudnik. i da vrše kontrolu putnika na željez-nič koj stanici. Međ utim, kad je došlo do poč etka oružaneborbe, oba voda su bila angažovana u akcijama protiv par-tizanskih jedinica i na obezbjeđ enju uporišta duž saobra-ć ajnih komunikacija.
Dolaskom ovih pojač anja, neprijateljeve snage u Ze-nici i na komunikacijama (naroč ito od Zenice do Zavidović a).bile su znatno ojač ane, a po broju i naoružanju znatno nad-moć nije od partizanskih jedinica.
Uporedo sa ovim, ustaše su u ovom periodu pripre-mile i jednu veoma znač ajnu akciju kojom je trebalo daunište Prvu partizansku č etu. Plan im je bio da, nastupa-juć i iz Zenice I Kaknja, iznenade partizane, opkole ih u seluDrač ić , prisile na odsudnu borbu i, brojnijim i bolje na-oružanim snagama, razbiju i unište.
I već 4. januara 1942. godine, u ranim jutarnjim č a-sovima, koristeć i mrak da bi ostvarili planirano iznenađ enje,krenule su dvije neprijateljske kolone u pravcu sela Drač ić .Prva iz Zenice, u kojoj su bile tri č ete domobrana, ustaškavojnica i jedan vod žandarma kretala se preko Bilimišć a,Mošć anice i Ponihova te je izbila na rječ icu Duboč icu i obu-hvatila seloDrač ić sa zapadne i sjeverozapadne strane. Drugakolona je krenula iz Kaknja, a sastojala se od dvije satnije
. 63. o tome da je ovaj materijal korišten za politič ki rad u se.h~.a n~ slobodnoj teritoriji zenič kog kraja govore i neka sač uvana ne-pnJat~IJeva ~okumenta. Tako u izvještaju žandarmerijske stanice uKak~Ju od 21. decembra 1941. g. izmeđ u ostalog stoji: ••... dijelili su22. ~. 23. ovo .mJesecB: propagandni materijal«, A u izvještaju žandar-~er~Js~e stamce. Zemca od 15. decembra piše:-oe prije 25 dana do-s~o Je .~z ~krughce 12 natovarenih konja propagandnog materijala ko-)1 se dIJelI poselima«,
(AVII, k-142, reg. br. 7/39 i 6/47)..• 69: U. Izvještaju domo~ranskc komande Zenice kojim je traženo
pOJ~.can~e,.Izmeđ u ostalog,piše: »Ako se to ne poduzme komunisti ć eSVOJIm JaČ Im snagama ugroziti mjesto i važna uporišta željeznič kepruge«.
(AVII, k-144, reg. br. 1/18 i k-142, reg, br. 1/47.)70. AVII, k-155, reg, br. 3/10.71. AVII, k-148, reg, br. 1/3.
. 72. ~ drugoj ,.polovillli decembra 1941. godine u Zenicu je stigaoPrVI bataljon 2, PJešadijskog puka (pukovnije) 1. domobranskog kor-pusa (zbora). Ceta u Begovom Ranu pripadala je 15. pješadijskom pukua u Nemili Sestom (vinkovač kom) puku. '
. (Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 3, dok. br. 148 i M. Colić cit. dj.str. 459). .
73. Do izbijanja ustanka 27. jula 1941. godine oružana sala NDHbila je ogranič ena na određ eni broj bataljona koliko je okupator sma-trao dovoljnim da se osigura red i mir u novostvorenoj NDH. Poredtcga, preko Staba svog 51. korpusa odredio je 19 gradova u kojima sumogli postojati domobranski garnizoni. To su bili: Zagreb, Varaždin,Bjelovar, Karlovac, Nova Gradiška, Osijek, VirOvitica, Slavonska Po-žega, S. Brod, Bijeljina, Tuzla, Sarajevo, Srem. Mitrovica, Zemun, Bi-hać , Travnik, Petrinja, Vinkovci, i Cakovec. Poč etkom maja, Nijemcisu odobrili da u Još č etiri grada mogu biti domobranski garnizoni(Banjaluka, Petrovaradin, Rogatica i Višegra~.
(Z. Antonić , cit. dj., str. 68, napomena 5, str. 70, napomena 56).74. Na osnovu Pavelić eve naredbe od 24. jula 1941. godine, u
Bosni i Hercegovini formirano je pet doknadnih bojni od kojih je jed-na bila u Travniku. (M. Colić , cit. dj., str. 459).
122123
domobr.ana: U t.o~u marša ona se podijelila u dva dijela.Uprvom Je bila o~~~ana..domobranska č eta koja se kretala pre-~o sela HUSo"\?~I, BI1ele Vode (kakanjske-P. A.) i Borovi-ck?g vrha, s ciljem da obuhvati Drač ić sa istoč ne i sjeve-~oIstoč ne .strane.U drugoj koloni nepotpuna domobranskacetay.~putI1:: s~ uz rijeku Rib~icu kako bi zatvorila obruč okoDrač ić as.~Ju~ne str!lne. Ona Je trebalo da posluži kao veza iz-~cđ uzenič keI glavnme kakanjske grupe. Oko 7,30č asovazeni-cka grupa je. prva s~igla na. predviđ ene polazne položaje zanapad. Izdvojen Je Jedan dio u kojem su bili ustaše žan-d~rmi i jedno. odjeljenje domobrana (ukupno oko120 voj-nika) da sa Sjeverne strane obuhvati selo. Međ utim dom0-
?r~ns~e satnij~ iz Kaknja sporo su napredovale i ~a zaka-snjenjem su stigle na predviđ ene položaje za napad."
.. Ok? 8 č as~va seljaci su obavijestili Stab č ete da sen.epnJatelJ kreć e I približava Drač ić ima. Istovremeno i ar-tIzanske patrole ySUprimijetile neprijateljevu lijevu' kofonu(grupa ustas~ I žandarma), pa su i one na vrijeme alarmi-rale c.et~, koja se upravo tada postrojavala za doruč ak. Ko-~~n~:hr ~ete,. To?or Butina, međ u prvima je istrč ao na polo-za~. I U. SUIl!IĐ idovo rasporedio borce za borbu protiv ne-prijatelja .. U međ uvremenu, .u.staše .su nastupale oprezno i~a uvjerenjem da ce iznenaditi partizane. Nisu č ekali da imI ostale grupe pristignu i da zajednič ki izvrše napad negosu ga samostalno i samouvjereno započ ele.. . »Prvo se č uo pištolj, ispaljena su tri hica i to imJe bIOyznak za poč etak .napada. Iza toga minobacač je poč eoda tuce po selu I surm« - sjeć a se Nada Perendija.. Kad su u~taše u privlač enju prišle na okoSO do100. met~ra,y borci č ete, zaklonjeni iza debelih stabala, doč e-k~.h su ih ~esyto.kom~atrom i odmah u poč etku poremetilinjihov streljač ki stroj. Iako iznenađ eni udarom ustaše suse brzo sredile } ?astavile ~a nap~dom. Pošli su ~a juriš daupadnu u pol?zaJe. č ete,. al!v.su bdi odbijeni. Još nekolikoputa. su pokušavali da jurisrma razbiju partizane, ali susv~kI. put vra~am nazad uz gubitke. Oko12 č asova, kad seosjetilo da njihov napad slabi, Omer Maslić je sa jednomgrupom boraca zaobišao njihovo desno krilo i napao ih u
bok, a istovremeno je Todor Butina pokrenuo č etu u pro-tivnapad. Ustaše, iako brojno nadmoć nije i bolje naoru-žane, nisu izdržale silinu partizanskog juriša. Okrenuli su ubijeg prema selima Briznik i Lužac, ostavljajuć i mrtve i ra-njene.
Oko 50 naoružanih partizana u ovoj borbi potuklo je120 neprijateljevih vojnika, koji su na bojištu u šumiĐ idovoostavili 10 poginulih pripadnika ustaške vojnice, međ u koji-ma je bilo i nekoliko onih koji su se već istakli u zloč inimanad srpskim i jevrejskim narodom i ostalim antifašistič ki ra-spoloženim građ anima."Bilo je i preko 20 ranjenih koji su,prema sjeć anjima građ ana, na seljač kim kolima dovezeni uzenič ku bolnicu."
Ostale neprijateljeve snage (glavnina zenič ke grupe idomobrani koji su pošli iz Kaknja) nisu ni stupile u borbuiako su se nalazile u blizini Drač ić a. Glavnina zenič ke grupe»bila je udaljena svega 1500 metara, dok je lijeva podboč ni-ca već vodilaborbu.e " Obje domobranske č ete iz Kaknja za-dovoljile su se opkoljavanjem sela Drač ić sa južne i istoč nestrane i zatvaranjem pravca ka sjeveru. Iako su bile nešto da-lje od poprišta borbe nego što je to bio sluč aj sa glavninomzenič ke grupe, ni one nisu pokušale da krenu dalje, nego suse »zadovoljili postavljanjem zasjeda i zatvaranjempravca«."
Iz ovog se oč ito vidi da domobrani nisu bili voljni dastupe u borbu. Sač ekali su ishod borbe tzv. »lijeve podbo-č nice« i tek pred več e vratili se u Zenicu i Kakanj. Si-gurno da je ovakvom držanju domobrana doprinio i jedanbroj simpatizera narodnooslobodilač kog pokreta koji su biliu njhovim redovima, a na koje su partijske organizacije i ko-munisti Zenice i Kaknja imali uticaja.
75.. J.ač ina, podj.ela, pravci kretanja i raspored neprijateljevihsnaga p.rrhkom ..opk?IJ~vanja sela Drač ić rekonstruisani su na osnovusač uvanlh neprriateljevfh dokumenata
(AVII, k-56, reg. br. 2/'19, 22 i k-144, reg. br. 4/25).
76. »Hrvatsko ognjište«, list ustaškog stožera Lašva-Glaž, u bro-ju od 2. maja 1942. godine, objavio je da je tada na Drač ić u poginulo10 ustaša.
77. I u izvještajima neprijateljevih vojnih komandi približnotač no se navodi broj mrtvih, ali nei ranjenih ustaša u toj borbi. Ta-ko u relaciji štaba 3. domobranskog zbora za januar 1942. godine, ukojoj je opisan tok borbi naDrač ić u, navodi se da su gubici 10 mrt-vih ustaša i č etiri ranjena (izpoboč nice zenič ke skupine i jedan do-mobran). Komandir žandarmerijskog voda iz Zenice, koji jeuč estvo-vao u ovoj akciji, u svom izvještaju naveo je da je »devet ustaša po-ginulo a č etiri oružnikaranjena«,
(AVII, k-56, reg. br. 2/19 i k-78, reg. br. 1/20-21).78. AVII, k-56, reg. br. 2/19-22.79. Isto.
124125
Nakon ove i daljnje dvije akcije, neprijatelj je, u svomizvještaju, konstatovao i slijedeć e: »Sa domobranima vrlo jeteško poluč iti uspjeh kod operacija protiv pobunjenih č eta.Momč adneizdržljiva i nikako nacionalno neodgojena ... Mje-štane dobrovoljce - milicionere pri akcijama treba stavitipod domobranske zakone i oružje im izdavati tek pred sameakcije.
Treba biti stalno u ofanzivi i imati inicijativu. Cišć e-nje pobunjenika vršiti nač elno zaokruživanjem i izbjegavatiširoke frontove jer se oni lakoprobijajue."
Gubici Prve č ete u ovoj borbi bili su: 4 mrtva i 8 ra-njenih boraca. Poginuli su: Luka Bakijaš, mitraljezac, BoroLukić , Borko Poletan i Đ uro Gutić . Međ u teže ranjenim bili~U Jovo Hercegovac, koji je od zadobijenih rana slijedeć e no-ć i umro, Todor Butina, OstojaJocić i Đ uro Milešić . Ostalač etvorica bila su lakše ranjena, međ u njima i GojkoUzelac."
Druga č eta nije stigla da uč estvuje u ovoj borbi jerizmeđ u sela Bijele Vode i Drač ić i ima oko deset kilometaravazdušne linije i to brdovitog i ispresijecanog zemljišta. Ku-riri Prve č ete bili su upuć eni da obavijeste Drugu č etu onapadu neprijatelja, ali je trebalo najmanje tri sata hoda dosela Bijele Vode. Kad su borci Druge č ete stigli u selo Dra-č ić borba je već bila završena a ustaše i domobrani pobjegliu pravcu Kaknja i Zenice. Iz Druge č ete u ovoj borbiuč es-~vovala je samo jedna patrola od tri borca koja se u to vri-]e~e .z!ltekla kod Prve č ete. Vođ a te patrole bio je Mišo Ko-vacevic.
Borba na. Drač ić u pozitivno se odrazila na dalji razvojnarodnooslobodilač ke borbe u ovom kraju. Naroč ito iz okol-n~h srpskih sel~ došlo je?<? yeć eg i. masovn~jeg p~iliva no-Vl~ boraca u cete. UZeruCI1 Kaknju ova Je pobjeda pri-mljena sa oduševljenjem i poslužila je kao moralna podrškagrađ ~n~tvu ~ b?rbi protiv ustaškog terora i hapšenja. Ko-m~~tl, kons~ecl takvo raspoloženje, još više su razvili svojupolitič ku aktivnsot u masama i nastojali da što već i brojgrađ ana angažuju u narodnooslobodilač kom pokretu.
. U~pjeh u bor~i protiv ustaša na Drač ić u pozitivno se~drazlO 1 ~a moral 1 borbeno raspoloženje boraca u č etama.Komande ceta su nastajale da ga iskoriste i još više razviju
u akcijama i napadima na neprijateljeva uporišta i komuni-kacije. I već sutradan (5. januara), jedan vod Druge č ete u-pao je u Crkvice (dva kilometra od Zenice) i razoružao mili-cijsku stražu u selU.82 Druga č eta je 7. januara razorila že-ljeznič ku prugu i prekinula telegrafsko-telefonske veze izme-đ u Nemile i Begovog Hana, pa je zbog toga saobrać aj na re-laciji Zenica-Zavidović i, u toku sljedeć ih nekoliko dana, bioobustavljenv Sutradan, u prvim jutarnjim č asovima, Prva iDruga č eta napale su žandarmerijske i milicijske straže u se-lima Perin Han i Gornja Vraca, koje su bile isturena obez-bjeđ enjaokupatorsko-ustaške vlasti u Zenici. U Perinam Ha-nu nalazila se posada od 5 žandarma.i 6 milicionera, a u Go-rnjim Vracama 2 žandarma i 11 milicionera. Obje te stražesu poslije krać e borbe bile razoružane, a samo je manjembroju žandarma i milicionera uspjelo, koristeć inoć , da se iz-vuku i pobjegnu u pravcu Zenice. Partizani su tom prilikomzaplijenili nekoliko pušaka i nešto municije." Intervencija izZenice uslijedila je tek ujutro, ali bez ikakvog efekta, jer suse borci zenič kih partizanskih č eta već bili povukli u pravcuBijelih Voda i Drač ić a.
U ovoj akciji na žandarmerijsko-milicijske straže prviput je došlo do zajednič ke pripreme i izvršenja napada Prvei Druge partizanske č ete. U toku planiranja ove akcije, ko-mandiri i politič ki komesari govorili su o njenom znač aju iobjasnili kako i na koji nač in se predviđ a izvođ enje napadai šta je zadatak svakog borca. Posebno je bilo ukazano naodnos prema narodu u ovim selima i prema zarobljenim ne-prijateljevim vojnicima. Ovakva priprema pozitivno se odra-zila na borce koji su sa velikim oduševljenjem krenuli uborbu.
82. o ovoj akciji u izvještaju žandarmerijske stanice Zenica senavodi ••da su pri tom (misli se na partizane, P. A.) odveli jednogstražara«. U stvari, ovaj vod je odveo iz Crkvica jednog legionara ko-ji je sa istoč nog fronta došao na odmor, a sve mil1cijske stražare jeposlije razoružanja pustio .
(AVII, k-155, reg, br. 3/6).83. A VII, k-142, reg. br 5/3.8~·.U izvještaju o ovim akcijama na Gornju Vracu i Perin Han,
komandant domobranska posade u Zenici, izmeđ u ostalog, piše da je" ... u napadu na Gornja Vraca uč estvovalo oko 100 pobunjenika i daje već u:;,30 sati 8. januara 1942. godine ujutro intervenisao sa jed-nim vodom domobrana (46 dornohrana)«.
(Zbornik, tom IV, knj. 3. dok. br. 136 i 137, i AVII, k-148, F-l,dok, 1.
80. Isto.
81. Sjeć anje Nade Perendije ko-ja je kao bolnič arka uč estvovala11 ovoj borbi i previjala ranjene borce
126 127
Ponovo je (13 januara) Druga č eta porušila željeznič kuprugu kod Begovog-Hana. Uč injen je pokušaj da se tom pri-likom poruši 1 most, ali zbog pomanjkanja sredstava za ruše-nje most je bio samo malo ošteć en, a uslijedila je i neprijate-ljeva intervencija oklopnim vozom izZenice."
Ovim akcijama u prvoj polovini januara 1942. godinePrva i Druga č eta su onemoguć ile ustaše da sakriju porazkoji su doživjeli kod Drač ić a. Ustaše su preko sredstava in-Iorrnisanja i u javnim nastupima borbu na Drač ić u prikazi-vali kao grobnicu partizana govoreć i da je poslije nje ostalasamo jedna manja grupica koju ć e brzo uništiti. Međ utim,već slijedeć ih nekoliko dana doživjeli su nove udarce koji suih primorali da prekinu sa takvim lažima i da preć utkujuizataškavaju gubitke koje su trpili.
Pored toga, uspješnim izvođ enjem navedenih akcijatrebalo je, pored ustaške propagande, razbiti i pokušaj šire-nja č etnič kog uticaja koji se u zenič kim partizanskim jedi-nicama poč eo javljati poč etkom januara1942. godine. Njegasu unosili kolebljivi i proč etnič ki raspoloženi elementi kojisu, poslije prve jač e borbe protiv ustaša, poč eli da šire svojedestruktivne i kapitulanske parole. Prikriveno, a kasnije sveotvorenije, prenosili su prič e »da ć e ustaše sada popaliti svasrpska sela, pobiti svu srpsku djecu i žene i uništiti svo srp-sko stanovništvo u ovom kraju«. Komanda č ete je na vrijemeosjetila (pred akciju na neprijateljevu stražu u Perinom Hanu iGornjim Vracama) da u č etama ima proč etnič kih elemenata ida oni već pokazuju svoje pravo lice, a na to su ukazivali i ne-ki borci'". To je bilo iznenađ enje koje je ozbiljno prihvać enojek onda kad je jedna patrola po zadatku Štaba č ete bila pre-šla na lijevu obalu rijeke Bosne i kad se, umjesto sa petokra-kim zvijezdama, vratila sač etnič kimkokardama nakapama.š?Komandir Melenta Bošnjaki politič ki komesar Remzija Tvr-tković odmah su intervenisali i umalo nije došlo do upotre-be oružja, ali se za tadašnje shvatanje sve dobro završilo.Borci iz te patrole poskidali su č etnič ke kokarde i ponovosa partizanskim zvijezdama na kapama dali obeć anje predstrojem da ć e se kao partizani boriti do kraja protiv okupa-
tora i njegovih pomagač a. Kasniji događ aji su pokazali daklica koju su još ranije posijali č etnič ki elementi nije bilaovim uništena, da se postepeno razvijala izrodivši se u otvo-reni č etnič ki puč u maju1942. godine.
Ova pojava prvih znakova č etnič kog uticaja u zenič komkraju došla je i kao posljedica već nastalog procesa diferen-cijacije i otvorenog rovarenja č etnič kih oficira u partizan-skim jedinicama i na oslobođ enoj .teritorij i. U vrijeme dok jenarodnooslobodilač ki pokret ulagao maksimalne napore na o-kupljanju svih snaga u borbi protiv okupatora i ustaša,č et-nič ki pokret je nastojao da slomi ustanak pod vođ stvom ko-munista. Č etnič ki oficiri su smišljeno radili na razbijanjupartizanskih jedinica u istoč noj i srednjoj Bosni. Do takopojač ane aktivnosti naroč ito je došlo kad je iz Srbije, pos-lije neprijateljeve ofanzive, na teritoriju istoč ne Bosne prešaoveć i broj č etnika i Dražinih oficira. Oni su brzo uspostavilikontakt sa raznim č etnič kim jedinicama i orijentisali ih uborbu protiv partizana. Još otvorenije neprijateljstvo premapartizanima č etnici su ispoljili poslije zajednič ke konferen-cije u Vlasenici 16. i 17. novembra 1941. g.,88 na kojoj su"partizanski predstavnici okvalifikovali politiku č etnič kog ru-kovodstva kao izdaju ustankai oštro se suprotstavili namje-rama da se borba protiv okupatora skrene na kolosijek bra-toubilač kog rata ... 89
Od ovakvog pojač anog č etnič kog uticaja partizanskejedinice koci Zenice nisu mogle ostati imune. To pogotovokad se ima u vidu da je krajem1941. godine i u susjednimNOP odredima (Ozrenskom i Treć em krajiškom) takođ e do-šlo do pojač anog č etnič kog rovarenja i već pomenutog pro-cesa diferencijacije.w
4. Formiranje Zenič kog NOP bataljonai borbeu drugoj polovini januara1942. godine
Do kraja 1941. godine partizanski odredi istoč ne Bos-ne su, u borbi protiv okupatora i ustaša, oslobodili veliku te-ritoriju koja se protezala izmeđ u rijeka Drine i Bosne. Oslo-bođ eni su bili Sokolac, Rogatica, Vlasenica, Han Pijesak i
85. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 3, dok. br. 133.86. Sjeć anja Nauma Abinuna i Luke Nedić a.87. Ova patrola Druge č ete, prešavši po zadatku na lijevu oba-
lu rijeke Bosne, povezala se sa nekim č etnič kim jedinicama u Blatni-ei i od njih dobila kokarde.
88. OsI. rat, knj. 1, str. 444.
89. Isto.90. Šire o ovome vidi: M. Colić , cit. dj., str. 335.
128 129
još nekoliko manjih mjesta. Komunikacija Sarajevo-Bosan-ski Brod i industrijsko-rudarski bazeni u dolinama rijeka Bo-sne i Spreč e bili su pod stalnim udarcima parti~ans~ih s~a-ga. Nijemci su se bojali da sa te oslobođ ene.teritorije u l~-
toč noj Bosni partizanske snage moguugrozm rezultate nJI-hove ofanzive u zapadnoj Srbiji. Zato je sredinom decembra1941. godine Hitler riješio da ofanzivnom operacijom slomiustanak u tom dijelu Bosne. U isto vrijeme je i Vrhovni štabNor odreda Jugoslavije odluč io da se sa tek formiranomPrvom proleterskom brigadom prebaci na Romaniju, jer sepretpostavljalo da sa te teritorije može lakše i efikasnije re-alizovati svoju rukovodeć u ulogu u odnosu na razvoj narod-nooslobodilač ke borbe u cijeloj zemlji. I već 28. decembra1941. godine drug Tito je u Rogatici održao sastanak Vrhov-nog štaba na kojem je prisustvovalo i nekoliko č lanova Glav-nog štaba za Bosnu i Hercegovinu." Nešto kasnije (7. janu-ara 1942. godine) u selu Ivanč ić i održano je i partijsko sav-jetovanje Centralnog komiteta KPJi Pokrajinskog komitetaKP] za Bosnu i Hercegovinu na kojem su bili prisutni i par-tijski radnici sa teritorije Romanijskog odreda i odreda »Zvi-jezda«.92
Vrhovni štab i Centralni komitet KP] na ovim sastan-cima razmatrali su situaciju u istoč noj Bosni i, izmeđ u osta-log, utvrdili plan daljnjih akcija u borbi protiv okupatora idomać ih izdajnika.U tom planu bila je naglašena orijentaci-ja ka industrijsko-rudarskom bazenu u dolini rijeke Bosne.U knjizi "Oslobodilač ki rat 1941-1945« u vezi s tim stoji:"Po tom planu trebalo je da Prva proleterska brigada u sa-dejstvu sa partizanskim odredima sredinom januara oslobodiVareš i Brezu, a po moguć nosti i Zenicu«." Posebno je bilaistaknuta potreba odluč nije borbe protiv č etnika i razbijanjanjihovog uticaja.
I Štab NOP odreda »Zvijezda« , imajuć i u vidu odlu-ke sa sastanka u Rogatici, i na osnovu pregleda situacije udolini rijeke Bosne, odluč io je da organizacionim promjena-ma i kadrovskim pojač anjimazenič kihpartizanskih č eta ubr-za njihov razvoj i na taj nač in omoguć i još jač i zamah oru-žane borbe u ovom kraju. Zato je, već 7. januara 1942. godi-ne, upuć en Nikola Prodanović sa zadatkom da formirazenič -
91. OsI. rat, knj. 1, str. 187.
92. Isto.93. Isto.
130
ki partizanski bataljon, a nekoliko dana kasnije i jedna gru-pa od 10 boraca iz Muslimanskog bataljona RomanijskogNOP odreda na č elu sa AkifomBešlić ern.š+Ona je trebalo daposluži kao jezgro za formiranje muslimanske partizanskeč ete. Predviđ eno je bilo, pored zenič kih č eta, da u sastav ba-taljona uđ u još visoč ka partizanska č eta95 i jedna č eta iz Oz-renskog NOP odreda koju su uglavnom sač injivali borci ro-dom iz zenič kog izavidović kog kraja.96 Istovremeno je bilonaređ eno da se izdvoji jedan broj najboljih boraca iz redo-va radnika i formira proleterska č eta koja je, po planu Vr-hovnog štaba, trebalo da uđ e u sastav Prve proleterske bri-gade zajedno sa jednom romanijskom i crnovrškomč etom."
Sa formiranjem bataljona započ eto je polovinom ja-nuara 1942. godine. Prvo je formiran štab bataljona u koji suušli Nikola Prodanović , komandant, Manojlo Popić , politič kikomesar, Rasim Đ indo, referent saniteta i Ratko Perendija,intendant.v' Poslije toga je izvršena reorganizacija i predislo-kacija u pravcu Pepelara iSagovič a.Nakon izdvajanja bo-raca za proletersku i muslimansku č etu, Druga č eta iz Bije-lih Voda prešla je u seloŠagović i, a Štab bataljona i novo-formirana muslimanska č eta u selo Pepelari.
Formiranje muslimanske č ete u sastavu Zenič kog par-tizanskog bataljona proizašlo je iz već spomenutih naporaPartije da se u oružanoj borbi protiv okupatora i kvislingajoš više uključ i muslimansko stanovništvo. Nastojanja par-tijske organizacije u Zenici i partizanskih č eta na terenu dase muslimanske mase pokrenu u borbu dala su izvjesne re-zultate. Muslimani ovog kraja ne samo da su napuštali pasi-van stav prema narodnooslobodilač kom pokretu, nego su sesve više uključ ivali i pomagali partizansku borbu.U partizan-skim č etama već je bilo Muslimana iz ovog kraja, a naroč i-
94. Tač an datum dolaska ove desetine nije bilo moguć e utvrditi.Prema sjeć anju Nikole Prodanović a, ona je došla samo nekoliko danaposlije njega.
so, Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 3. dok. br. 68 i knj. 4, dok. br. 1~.
96. Isto, krij 4. dok .. br. 13.
97. Isto, knj. 3, dok. br. 55.
98. Predviđ eno je bilo da Todor Butina po ozdravljenju preuzmedužnost zamjenika komandanta Bataijona.
131
to muslimanske omladine iz Zenice, Begovog--Hana i Nernile.š''Ovim je bio zadat težak udarac ustaškoj propagandi koja jesvim sredstvima nastojala da narodnooslobodilač kom pokre-tu u ovom kraju da č etnič ki karakter i da na toj osnovi pro-tiv njega mobiliše muslimansko i hrvatsko stanovništvo. Mu-slimanski vod odnosno č eta formirana je od pomenute gru-pe Akifa Bešlić a u kojoj su, pored njega, bili: Mujo Behmen,Mašo Hanjalić , Alija Sošević , Velija Smajić ,Camil Džindo(Muratov), Rasim Džindo, Pašan Džindo, Hasan Hodžić , AdilHodžić (Hasibov) iŠemso Suceska.l'" te još oko 15 boraca ko-ji su se do tada borili u Prvoj i Drugoj zenič koj č eti. Međ unjima su bili: SeadSkrgo, Fuad Isaković , Džemal Drinić -Šu-co, Fadil Ekinović , Mehmed Curuković , Ibrahim Colaković ,Ć amil Kazazović ,Ibrahim Malkoč , AvdoBešlagić , Enver A-
janović , BegoBabajić , Salem Resulović , HabibCupović , Ra-sim Ismić , Salem Bajraktarević i još neki č ija se imena nisumogla ustanoviti.
Za komandira č ete bio je postavljen Akif Bešlić , a zapolitič kog komesara Mujo Behmen.
U odnosu na druge č ete Muslimanska č eta je, po bro-ju boraca, bila najmanja i znatno slabija.U stvari, to je biovod od 25 do 30 boraca. Međ utim, po socijalnom sastavu, po-litič koj svijesti i borbenosti, to je bila jedna od boljih jedi-nica zenič kog bataljona. Odmah po formiranju ona je odDruge č ete preuzela osiguranje pravca od Begovog Hana iobezbjeđ enje Staba bataljona u Pepelarima.
Tada su, kao što je to pisalo u pismu Pokrajinskomkomitetu KPJ za BiH, koje je u februaru 1942. godine upu-ć eno iz štaba odreda»Zvijezda«, »uZenič kom bataljonu for-mirane (su) ć elije u štabu,1. i 2. č eti.i muslimanskom vo-dU«,lOl
,#!
99. Cak i ustaške vlasti morale su da priznaju da i musliman-sko stanovništvomijenja svoj stav i da sve više pomaže NOP, pa č aki dobrovoljno pristupa partizanima. U jednom njihovom izvještaju od15. januara 1942. godine piše: »Dana 7. ovo mj. došlo je u selo Babina20 pobunjenika. Oni prikupljaju mladić e svih vjera koji se dobrovolj-110 javljaju iz okolnih sela«. Dalje, na drugom mjestu u ovom izvješ-taju, stoji: »U Brizniku skupljaju pobunjenici mladić e Muslimaneiove organizuju za muslimansku č etu. Slič no č ine i u drugim selimaopštine Briznik. Mnogi pokretu pristupaju drage volje«.
(AVII, k-155, reg br. 3/6 i k-144, reg. br. 4/32.100. Istoč na Bosna u NOB-knj. 1, č l. Muje Hodžić a »Forrniranje
i borbeni put muslimanskog bataljona Romanijskog NOP odreda«, str.305. .
101. Arhiv CK SK BiH, tom III, knjiga 2, str. 61-63.
132
Nekoliko dana kasnije formirana je i tzv. proleterskač eta, koja je, kao što je već reč eno, trebalo da uđ e u sastavPrve proleterske brigade. Međ utim, zbog novonastale situa-cije na Romaniji (druga neprijateljska ofanziva bila je u naj-već em jeku), i pored dvije urgencije Vrhovnog štaba'< onaIlije mogla da se uputi u sastavbrigade.t?"
U međ uvremenu, Vrhovni štab je promijenio svojuprethodnu odluku i odustao od uključ ivanja pojedinih č etaiz istoč ne Bosne u Prvu proletersku brigadu. Naredio je Gla-vnom štabu za Bosnu i Hercegovinu da u istoč noj Bosni for-mira Prvi udarni (proleterski) bataljon i da preduzme mje-re za formiranje jedne bosanske proleterske brigade. Tako jezenič ka proleterska č eta. sticajem okolnosti, umjesto u Prvuproletersku, kasnije (u martu 1942. godine) ušla u sastav Pr-vog udarnog istoč no-bosanskog proleterskog bataljona.l'"
Zbog neprijateljeve ofanzive došlo je do slič nih okol-nosti i organizacione poremeć enosti naroč ito u Romanijskom,a jednim dijelom i u NOP odredu»Zvijezda«, tako da ni Vi-soč ka partizanska č eta nije ušla u sastav Zenič kog bataljona.Jedino je koncem januara stigla Ozrenska č eta, koja je ima-la oko 60 naoružanih boraca i koja je do tada bila orijenti-sana prema Zavidović ima i rijeci Krivaji. Njen komandir jebio Mišo Ignjatović , a politič ki komesar ZdravkoJeftić , obarodom iz Zenice i radnici Željezare. Njih je komandantOz-renskog NOP odreda, TodorVujasinović , uputio sa grupomboraca na taj sektor još poč etkom januara sa zadatkom dazatvore pravac prema Zavidović ima i Kamenici. Kasnije, na-ređ eno im je da ostanu na tom terenu, mobilišu nove borce,povežu se sa Zenič kim bataljonom i uđ u u njegov sastav.
102. U naređ enju Vrhovnog štaba NOP i DV Jugoslavije od 7.februara 1942. godine Štabu rornanijskog NOP odreda izmeđ u ostalogpiše: -Zenič ku, crnovršku i jednu romanijsku č etu, koje pripadaju sa-stavu Prve proteleterske brigade, uputiti urejon: Podromanija-Glasi-:nac-Rogatica, gdje ć e stupiti u naš sastav«.
U drugom naređ enju koje je bilo upuć eno Operativnom štabuistoč ne Bosne, 8. februara 1942. godine piše: »Romanijskl odred trebada uputi u sastav brigade zenič kui Romanijsku č etu«.(Zbornik NOR-a,tom IV, knj. 3. dok, br. 56).
103. U izvještaju Štaba Rornanijskog NOP odreda i Odreda »Zvi-jezda« od 14. februara 1942. godine navodi se da zbog neprestanih bor-bi koje je Zenič ki bataljon tada vodio protiv neprijatelja nije bio ustanju da u takvoj situaciji uputi svoju proletersku č etu u brigadu.
(Isto, dok. br. 68).104. »Borbeni put Šeste proleterske brigade-,»Naša r iječ «, Ze-
nica, 1977, strana 18.
133
Još prije nego što je ušla u sastav Zenič kog bataljonaozrenska č eta je imala nekoliko uspjelih akcija i borbi pro-tiv neprijatelja, od kojih je najznač ajnija bila 9. januara 1942.godine. Dan ranije (8. januara), jedna kolona Nijemaca i do-mobrana krenula je iz Zavidović a i preko Stražice, Musli-manske Lovnice i Bukovice, izvršila napad na neke dijeloveOzrenskog NOP odreda.lO:> Ceta je u povratku otkrila kreta-nje neprijatelja, pustila ga na domak svojih položaja i nabrisanom prostoru ispred sela Cardak izvršila napad. Okršajje bio žestok i došlo je do borbe prsa u prsa. Nijemci i do-mobrani imali su teške gubitke. Međ u mrtvima bila su i dvanjemač ka oficira. Sa jednog od njih Mišo Ignjatović je skinuoautomat »šmajser« i poslao ga Todoru Vujasinović u kao pokloni za uspomenu na ovu borbu. Ostali neprijateljevi vojnici po-bjegli su u pravcu Zavidović a. Ceta je, osim pušaka, u ovojborbi zaplijenila i jedan njemač ki mitraljez. Kasnije su se-ljaci sve mrtve Nijemce i domobrane sahranili u jednu za-jednič kugrobnlcu.ws. U sastavu zenič kog partizanskog bataIjona, poč etkomfebruara 1942. godine, bile su č etiri č ete: Prva u selu BijeleVode, Druga u Šagović irna, Treć a u Cardaku kod Zavidović ai Muslimanska u Pepelarima. Proleterska č eta je kasnije, kaošto je već reč eno, ušla u sastav Prvog istoč no bosanskog pro-leterskog bataljona, Na desnoj strani rijeke Bosne č ete Ze-nič kog bataljona kontroli sale su teritoriju koja se uzdužnoprotezala od Kaknja na jugu, do Zavidović a i rijeke Krivajena sjeveru i sjeveroistoku. Ta teritorija sa istoka se granič i.la komunikacijom Podlugovi-Vareš i Vareš-Duboštica, a sa-jugozapada i zapada rijekom Bosnom i komunikacijom Sa.rajevo-Bosanski Brod.(U toku narodnooslobodilač ke borbe
ova teritorija nazvana je»Zenič ki kraj« pa sei mi u ovomtekstu služimo ovim iako ne sasvim adekvatnim geografskimpojmom). .
Najveć i dio ovog područ ja prekriven je gustim šumamakoje je prije drugog svjetskog rata eksploatisala firma »Na-šić ka« DD. To je planinsko i brdovito zemljište, ispresijeca-no u svim pravcima mnogobrojnim rječ icama, potocima iudolinama. Samo na južnom i jugozapadnom dijelu ima ma-lo ravnič arskog zemljišta i oranica. Stoga je jugozapadni dioovog područ ja inajgušć e naseljen, dok je njegov najveć i diobez selai stanovništva. Upretežnom broju naselja (ne rač u-najuć i industrijske centre Zenicu, Kakanj i Zavidović e) živisrpsko i muslimansko stanovništvo. Međ utim, u jednom bro-ju sela oko Kaknja, Vareša i Zavidović a, te u neposrednojblizini Zenice, živi i hrvatsko stanovništvo.
Za vrijeme stare Jugoslavije osnovni izvori za održa-vanje golog života i egzistencije bili su zemljoradnja i sto-č arstvo, zatim rad na eksploataciji šume pri šumskim mani-pulacijama i pilanama Zavidović a iBegovog-Hana, te rad u ze-nič koj Željezari i rudnicima uglja u Kaknju i Zenici. Tač ni-je, prema podacima iz 1931. godine, zenič ki srez je imao35.383 stanovnika, a u njegovoj socijalnoj strukturi preovla-davalo je poljoprivredno stanovništvo. Od navedenog broja,70,8% je živilo od poljoprivrede, 15,6 od industrije i zanat-stva, 5,6°0 od trgovine isaobrać aja,3,5% od javnih službi i4,50/0 od ostalih zanimanja.l'" Iz ovoga se vidi da je udio ne-poljoprivrednih djelatnosti za tadašnje prilike bio dosta vi-sok, jer se njima bavilo oko 29% č itavog stanovništva. Prib-ližan odnos socijalne strukture stanovništva bio je i na pod-ruč ju Zavidović a i Kaknja, naroč ito pred poč etak drugogsvjetskog rata, kada je zaposlenost u privrednim djelatnosti-ma, u odnosu na1931. godinu, bila gotovo udvostruč ena.
Istovremeno kad je Štab zenič kog bataljona poč eo dafunkcioniše, formiran je i Okružni komitet KPJ koji je ruko-vodio partijskim organizacijama i partizanskim jedinicama iilegalnim u Zenici, Kaknju i seluTetovu.I'" Prema sjeć anji-
105. U ovoj borbi, prema izvještaju 3. dornobranskog zbora odO. januara 1942. godine, sudjelovalo su uz č etu domobranai dvije nje-mač ke č ete.
(Zbornik NOR, tom IV, knj 3, dok, br. 137).
. 106. U 1943. godini Nijemci su ponovo došli na mjesto gdje je~lIla o,,:a bor?a i p~kupil.i desetoricu seljaka iz sela Cardak i natjerali~~.d.a I~kopaJ1:'.k?st.I poginulih vojnika, a onda, pored te rake, postro-JIlI Ih 1 postrijeljali. Tom prilikom ubijeni su: Bogdan Mišanović Ra-de Radić , Rade Ilić , Marko Lukić , Vasilije Cvjetković Milan Mltar iStj:p~n Pejakov!~. Sa .nj~~a je strijeljan i Cvjetko Mešanović , ali jesluč ajno ostao ZIV, pritajto se međ u mrtvima u toku noć i izvukaoi stigao kuć i. '
(Todor Vujasinović : Ozrenski partizanski odred, »Svjetlost«, Sa-rajevo, 1950, str. 222.
107. M. Bjelovitić , cit. djelo, str.104.108. Da je tada formiran Okružni komitet KPJ može se zaklju-
č iti iz izvještaja komandanta Glavnog štaba NOP i DO Bosne i Her-cegovine, od10. aprila 1942. g., Vrhovnom štabu NOP i DO Jugoslavi-je u kojem, izmeđ u ostalog, piše: " ... Stvaranjem Zenič kog odreda po-stavlja se i pitanje organtzovania novog O. K. za č itavu ovu terito-rIju«.
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 4, dok. br.63).
134 135
ma savremenika, u Komite-tu su bili: Omer Maslić , Ma-nojlo Popić , Sead Škrge,Mustafa Gani begović , Rem-zija Rebac i Gojko Uzelac.Sead Skrgo je bio odgovo-ran za rad SKOJ-a. Formi-ran je bio i KomitetSKOJ-a koji je preuzeorukovođ enje skojevskimorganizacijama, a u nje-mu su, pored Seada Škrge,bili još: MIšo Kovač ević , De-sa Todić iCarnil Kazazović .Partijski komitet imao jesvoju agitprop tehniku, ko-ja je, za potrebe ovog kra-ja i jedinicu, pisala i umno-žavala vijesti i drugi pro-pagandni materijal. U teh-nici su radila dvo-jica drugova iz Slovenije - Ljubo Vodeb, student, rodom izMaribora, i Franjo Znidarć ić , službenik iz Nove Gorice. Onisu sa jednom grupom partizana poslije prve neprijateljskeofanzive prešli iz Srbije i ostali u zenič kim partizanskim je-dinicama. Povremeno im je u radu pomagao i FadilEkino-"ić .
U toku rada na reorganizaciji i formiranju bataljonaj komiteta, akcije i borbe zenič kih partizana protiv neprija-telja ipak nisu prestajale. U toku noć i17. 1. 1942.godine iz-vršen je napad na milicionere kod sela Ribnice, koji su č u-vali dalekovod.tw Naroč ito oštre borbe bile su izmeđ u19. i25. januara. Tada je neprijatelj nastojao da preuzme inicija-tivu na ovom sektoru i napadima razbije partizane. Pretho-dno je pokušao (17. i 19. januara) da sa svojim manjim di-jelovima izvrši nasilno izviđ anje u pravcu Drač ić a i prikupipodatke o rasporedu i jač ini partizana.tw Poslije toga nje-gove jač e snage (domobrani) pokušale su20. januara da izpravca Zenice i Krivaje izvrše napad na partizane i prokrsta-re slobodnom teritorijom. Kod Pehara je došlo do žestoke
borbe u kojoj su domobrani, pretrpjevši gubitak, bili prisi~ljeni da se povuku u svoje baze ne izvrši~Tši~~datak.l.ll NOVInapad su ustaške i domobranske snage IzvrsI.I.e24: }anuar~na Prvu č etu u selu Drač ić .I ovog puta neprijatelj JC podi-jelio svoje snage na dvije grup~ - zenič kt~"~ kakan.i~~u .. Ze-nič ka je išla preko sela Gornja V~~~a, Tism~, M?~~.amca,Rudna Glava (kota782), Lužac, Mulić i, Arnauti, DraCICl. Onase sastojala od tri č ete domob~ana. mitra.lje~ke ~et~ i jCd!10gvoda brdskih topova. U kakanjskoj grupibila je Jedna cetadomobrana i oko 30 milicionera, nastupala je preko selaBa-njevac, Maklenik, Dole, Bijela Voda i Drač ić .
Ove neprijateljeve snage imale su zadatak ~a ?pkoiePrvu č etu u Drač ić ima i prisile je na borbu u okruženju. Doprvog kontakta boraca č ete sa grupom iz. Kaknja. došlo jekod sela Banjevac i Maklenik. Jedna desetma partizana, ko-ja je bila isturena u pravcu Kaknja, primjetivši neprijatelje-vu kolonu otvorila je vatru i povukla se.1!2 Zenič ka grupanastupala je bez otpora sve do ispre~. Dra~ić a. Glavni otp.?rneprijatelju č eta je pružila na yolo~aJlma !~nad. sc:la. PoshJ~žestokog okršaja, zbog nadmocnostIneprijateljevih snaga 1
jake artiljerijske vatre, partizani ~u ?ili prisilje~i da .se po-vuku prema Bijelim Vodama. Ustase I domobramupali su uselo Drač ić ispalile ga.1I3
Ovi ustaško-domobranski napadi na slobodnu teritori-ju Zenič kog bataljona bili su sastavni dio njemač ~og planaoperacija u neprijateljevoj ofanzivi u istoč noj Bosm. Om pa-daju u vrijeme kada Nijemci izvode vojne operacije na Ro-maniji i Birč u, a bili su i sastavni dio njihovih napora darazbiju partizanske snage u istoč noj Bosni i uguše usta!lak.O ovim borbama zenič kih partizana i njihovim rezultatima,štabovi NOP odreda »Zvijezda«i »Rornanija« u svom zajed-nič kom izvještaju od14. februara 1942. godine javili su Vr-hovnom štabu ovo:»Zenič ki bataijon imao je velike borbesa ustašama koje su se kretale od Vareša ka Zavidović ima iOlovu. U bor bama su imaliuspjeha.et!'
MANOJLO POPIC
lll. U ovom napadu uč estvovali su već pomenuti domobran-.ski bataIjon iz Zenice i prvi bataIjon 13. dornobranskog puka.
112.A VII, k-56, reg, br. 2/19-22.113. Isto, i k-55, reg. br. 3/18,i k-56, reg. br. 19-22/2.114. Zbornik NOR-a, tom IV, krij. 3, dok. br 68.
109. AVII, k-155, reg, br. 10/3 i k-148, reg. br.20/1.
110. AVII, k-56, reg, br. 2/19-22.
136 137
Noć u25/26 januara, dok je zamjenik komandanta IVžandarrnerijskog puka potpukovnik Marušić pisao izvještajsvojim pretpostavljenim kako su partizani razbijeni i prot-jerani, kako je »hajduč ko i č etnič ko gnijezdo selo Drač ić po-paljeno«, partizani su porušili željeznič ku prugu izmeđ u Ne-mile i Begovog Hana. Tom prilikom izvršen je i jedan manjinapad na bunkere kod mostai na željeznič ku stanicu u Be-zovom Hanu s ciljem da se zarava i zadrži neprijatelj, dok se~e poruši pruga. Neposredno poslije toga naišao je teret.nivoz iz Zenice i na mjestu gdje je pruga bila pokidana iskliz-nuo i prevrnuo se.l15 Pored ovog, jedna grupa boraca iz Pr-ve č ete napala je na žandarme i miliciju u Donjem Kaknju,koji su bili na osiguranju dalekovoda.t'?
Sa ovim i još nekoliko manjih akcija završava se ja-nuarski period uspješnih borbi i akcija zenič kih partizana.Gotovo svakodnevna dejstva partizana u januaru1942. godi-ne na ovoj teritorij i, a naroč ito uspješno izvođ enje akcija naželjeznič ku prugu i porazi koje su ustaško-domobranske sna-ge pretrpile u ovim borbama, ozbiljno su zabrinule njemač kei ustaške vojne komande. Kako su one doživljavale te udar-ce i do koje im je mjere izgledala ozbiljna vojno-politič ka si-tuacija u zenič kom kraju, vidi se iz nekoliko njihovih izvješ-taja.
Tako u izvještaju 3. domobranskog zbora od15. janu-ara 1942. godine o stanju u Sarajevskoj oblasti, upuć enompotpredsjedniku ustaške vlade Džaferu Kulenović u, najviše segovori o partizanskim akcijama oko Zenice. U njemu se na-brajaju sve akcije i borbe koje su zenič ki partizani vodili uovom periodu, a najviše se govorilo o borbi kod sela Dra-č ić .Na kraju ovog izvještaja piše: »Stanie u ovoj oblasti iz-neseno je detaljnije jer akcije pobunjenika u Kotaru Zenicazauzimaju sve već i zamah, te ć e se morati č im prilike bududozvolile preduzeti jač e vojne mjere radi suzbijanja akcijapobunjenika.eu?
I drugi neprijateljevi izvještaji registruju sva partizan-ska dejstva u ovom periodu i u njima se upozorava na opa-snost od akcija ustanika na ovom sektoru. Ocjenjujuć i daone predstavljaju, s obzirom na znač aj i važnost cvog kraja,ozbiljne udarce koji mogu imati teške politič ke posljedice,
115. AVIJ, K-155, reg, br. 3/18 i k-144,reg, br. 7/19.116. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 2, dok. br. 141.117. Isto, knj. 3., dok. br. 138.
138
neprijatelj preduzima i konkretne mjere radi suzbijanja par-tizanske aktivnosti i daljeg širenja narodnooslobodilač kogpokreta. Pored već pomenutih akcija»č išč enja« teritorije odpartizanskih jedinica. i dovlač enja novih pojač anja, (jednepolu-č ete domobrana iz doknade bojne iz Travnika)118, pre-duzeta su i bombarderska dejstva avijacijom. Skoro svako-dnevno su bila bombardovana sela Sagović i, Bijela Voda, Pe-pelari i još neka.!" Ovim je trebalo da se zas~ra~i stanovniš-tvo koje je već bilo privrženo narodnoosl?bodIlackom .J?okre-tu i demoralizirajuć e djeluje na moralne1 borbene vrijedno-sti partizanskih jedinica. Neprijatelj je više rač unao na ovenego na borbene efekte svoje avijacije koji su, uz~red b~d~reč eno bili vrlo mali. Istovremeno, i ustaške vlasti u ZemCIpOjač aie su teror nad stanov!lištvom, a h~pšenj<~: strijel~a-nja i otpremanja u koncentracione logore bila su cesta poja-va. Dok su u poč etku prema već ini Muslimana i Hrvata pre-duzimali taktič nije mjere (hapšenje, izvođ enje na sudi, ~izuzetnim sluč ajevima, slanje u logore), dotle su prema Sr~l~ma postupali najbrutalnije i zl.oč inač ki. Bez ika.k~og ~~d~ Ihprethodnog postupka slali su Ih u logore smrti I ubijali nanajsvirepiji nač in. Zenič ki zatvor i bivša sokolana stalno subili puni zatvorenika i ustaše su nad njima vršili najgoramuč enja.
Međ utim, kada su se uzenič kom kraju pojavili parti-zani i kad je oružana borba uzela maha, ustaše su odustaleod ~vog ranijeg stava i taktiziranja. Sve simpatizere, i oneza koje su smatrali da su idejno i politič ki vez~ni za nar~d-nooslobodilač ki pokret, podvrgavali su, bez obzira nanacio-nalnost, istom tretmanu u svojim teroristič kim akcijama. Ta-ko se već koncem decembra1941. godine i u januaru 1942.godine u zatvoru pored uhapšenih Srba našao i veliki brojMuslimana j Hrvata, koji su bili podvrgnuti najgorem tero-ru. Najviše je bilo uhapšenih u drugoj polovini januara1942.godine: Tada su ustaše, pored ostalih, uhapsile i već u grupuMuslimana i Hrvata (oko 30), uglavnom omladinaca iz gra-da, međ u kojima je biloi nekoliko č lanova SKOJ-a.l20
118. Isto.119. Isto.120. U dokumentima Komisije za utvrđ ivanje ratnih zloč ina oku-
patora i njegovih pomagač a, inv. br. 46890 i 5680, piše da je ovo hap-šenje omladinaca iz Zenice izvršeno po nalogu Kotarskog predstojnikaEugena Arić a.
139
Najviše č lanova SKOJ-a bilo je iz redova Muslimana,pa je muslimanski dio stanovništva ovo hapšenje primio kaopoč etak razrač una ustaša sa Muslimanima. Zbog toga je do-šlo do žuč nih protesta i negodovanja, što je partijska orga-nizacija iz Zenice vrlo umješno iskoristila. Ona je, podstič u-ć i još više ta negodovanja, preko uglednih građ ana i svojihsimpatizera pokrenula nekoliko stotina građ ana da javno de-monstriraju protiv takve odluke ustaške vlasti, tražeć i odnje da pusti sve uhapšene. Ova demonstracija, koja je zapo-č ela pred zgradom zatvora 27. januara, prijetnjama i pokli-cima »pustite naše sinove i djecu«, trajala je nekoliko sati.Za to vrijeme ustaše su pokušavale da rasture okupljenu ma-su naroda. Prvo su tražili da se demonstranti raziđ u, a ondasu javno prijetili bombama i postavljenim puškomitraljezi-ma sa prozora zgrade. Međ utim, pred odluč nim zahtjevom de-monstranata nisu imali smjelosti da te prijetnje i ostvare.Poslije toga, bili su prisiljeni da pregovaraju. Pozvali su upomoć podžupana Velike Župe Lašva-Glaž Muhameda Su-džuka i predstojnika župskog redarstva Muhameda Smailbe-gović a iz Travnika koji su poč eli pregovore sa nekoliko naj-uglednijih građ ana Zenice, iza kojih su stajali komunisti iglavni organizator ove demonstracije, sekretar zenič ke partij-ske organizacije Remzija Rebac. Za sve to vrijeme dok supregovori trajali, masa demonstranata se nije razilazila. Na-protiv, ona se sve više poveć avala i povicima i prijetnjamaustašarna zahtijevala da se pregovori što prije završe i da sviuhapšeni budu pušteni. Ustaše su pokušale da u pregovori-ma diferencirano riješe to pitanje i samo djelimič no udovo-lje zahtjevima građ ana. Ponudili su da puste već i broj uhap-šenih, a da u zatvoru zadrže samo one koje su smatrali ak-tivnim nosiocima narodnooslobodilač kog pokreta u gradu.Međ utim, predstavnici okupljene mase demonstranata nisu nato pristali, pa su ustaše na kraju pregovora obeć ali da ć e sveuhapšene omladince pustiti. I predveč e, kad je Muhamed Su-džuka sa prozora zatvorske zgrade objavio da ć e svi biti pu-šteni, međ u okupljenim demonstranti ma nastalo je opšte ve-selje uz uzvike »živjela sloboda!« Uskoro su uhapšeni pušte-ni na slobodu, osim šestorice (AlijaŠeštić , Salih Bešlagić ,Ekrem Šehalić , Anton Oreb, Džemal Burazerović i Jozo Man-dić ) koji su otpremljeni pred ustaški prijeki sud u Travniku.Na prijedlog ovog suda, nakon č etiri mjeseca, petorica suzbog nedostatka dokaza i na intervenciju građ ana pušteni,dok je Alija Šestić otpremljen u logor Jasenovac gdje je i
140 141
stradao.!" Tako su januara 1942. godine, pored brojnih ne-uspjeha koje su doživjele u borbama protiv partizanskih je-dinica, zenič ke ustaše pretrpjele još jedan težak udarac kojiim je pripremila zenič ka partijska organizacija.
5. Napad na neprijateljati Begovom Ranu
U vrijeme borbi koje su zenič ki partizani imali u ja-nuaru 1942. godine, i u vrijeme kad je neprijatelj svojom0-
fanzivom pokušavao da uništi ustanić ke snage u istoč noj Bo-sni, Zenič ki NOP bataljon je izrastao u snažnu i borbenu je-dinicu koja je imala oko 250 naoružanih boraca. Štab bata-ljona je procijenio da je to dovoljna snaga i za već e akcijena željeznič ku prugu i protiv jač ih neprijateljevih uporišta.
Potreba za već im akcijama Zenič kog NOP bataljonaproizilazila je i iz situacije u kojoj se krajem januara i po-č etkomfebruara 1942. godine našao Ozrenski NOP odred. Udrugoj etapi neprijateljeve ofanzive na istoč nu Bosnu, tajodred je došao pod udar neprijateljevih snaga jač ine gotovotri divizije. Ove operacije na sektoru Ozrena poč ele su 29,januara a završene 7. februara 1942.godine.P''
Da bi se bar koliko-toliko olakšalo Ozrenskom odreduu ovoj ofanzivi, Zenič ki bataljon je prvih dana februara nas-tavio sa ofanzivnim dejstvima protiv neprijateljevihuporiš-ta na dijelu komunikacije Sarajevo-Bosanski Brod i duž nje.Tako je 3. februara izvršen napad na neprijatelja u njego-vom uporištu Gorica, u neposrednoj blizini željeznič ke stani-ce Janjič i.P" Istovremeno je napadnuta još jedna slič na ne-prijateljeva grupa koja je osiguravala dalekovod od sela Ske-la do Gorice. Napad je izvršen kod sela Tišina i tog dana jeu ruke partizana pao bogat plijen: 57 pušaka, te znatna ko-
121. Isto. inv. br. 46890 i sjeć anja Ekrema Sehalić a i Seida Škr-ge koja su dali autoru 1967. godine.
122. Opširnije o ovim operacijama vidi: AhmetĐ onlagić i MišaLeković , Njemač ka ofanziva na istoč nu Bosnu, januar-februar 1942. go-dine, »Vojno delo«, Beograd, 1962, str. 146-148.
123. Komandir žandarmerijske stanice u Zenici u telegrafskomizvještaju o ovoj akciji partizana, izmeđ u ostalog, naveo je i slijedeć e»Poslali su pismo (misli se na partizane - P. A.) po jednom Musli-manu iz s. Putović a oružnič koj ophodni i miliciji, koji su se nala-zili u Školi i s. Gol'lica, radi osiguranja dalekovoda, da se predaju azatim su navaldli na školu u kojoj se oružnici i milicioneri nisu bra-nili. Njih dva oružnika i 22 milicionera su razoružani«.
(AVI!, k-144, reg. br. 2/2).
142
Iič ina municije i druge vojne opreme.P! Uveč e je iz Zenicestigao oklopni voz na željeznič ku stanicu Janjić i u namjerida potpomogne oružanike i milicionere, ali je borba već bilazavršena.
U planu Staba bataljona bilo je da se narednih danaizvede još nekoliko akcija, a uporedo s tim da se izvrše pri-preme za jednu već u akciju protiv neprijatelja u Begovom Ha-nu i na željeznič ku komunikaciju. Međ utim, i neprijatelj jeocijenio da bi partizanske snage Zenič kog bataljona mogleometati izvođ enje ofanzivnih operacija protiv OzrenskogNOP odreda, pa je odvojio jedan dio svojih jedinica koje suih trebale ofanzivnim dejstvom vezati i spriječ iti u akcijamana željeznič ku komunikaciju. Zato su ustaše i domobrani izKaknja i Zenice, potpomognuti oklopnim vozom, već 4. fe-bruara pokušali napad na snage Zenič kog bataljona koji sezavršio samo slabijim pripucavanjem, jer domobrani, držeć ise uglavnom pruge na kojoj ih je pratio oklopni voz, nisudublje zalazili na slobodnuteritoriju.l'"
Ponovni napad na partizane izveden je 6. februara. Me-đ utim, i ovaj je završen kao prethodni, s tom razlikom štose domobrani ovog puta nisu držali samo pruge nego su po-kušali da dublje uđ u na slobodnu teritoriju. Kreć uć i se izZenice preko sela Gornja Vraca, Gajić i i Malinović i, ove ne-prijateljeve snage stigle su do sela Zekanović a (5-6 kilome-tara daleko od Zenice) i, poslije uobič ajene pucnjave i pljač -ke stanovništva, vratile se uZenicu.P" Osim napada, nepri-jatelj je u ovom periodu vršio i stalna izviđ anja avionimaa uz to još i bombardovanja sela na slobodnoj teritorij i.127
Ovi neprijateljevi napadi na slobodnu teritoriju, iakosu praktič no bili bez rezultata, za nekoliko dana su odgodilipripreme i poč etak izvođ enja planirane akcije na Begov Han.Do tada, partizani su nekoliko puta napadali ovo uporišteu kojem su bile slabije neprijateljeve snage. Međ utim, odkonca decembra 1941. godine, neprijatelj je u Begovom Hanu
124. Isto, i reg. br. 1/3.125. Prema izvještaju domobranske komande iz Zenice, u ovoj
akciji neprijatelja uč estvovala je po jedna č eta domobrana iz Kaknjai Zenice i jedna grupa ustaša.
(AVII, k-70. reg. br. 6/41 i k-56, reg, br. 2/9-10).126. U svom izvještaju ova kombinovana ustaško-domobranska
jedinica izvjestila je svoje pretpostavljene da »do borbe sa ustanici-ma nije došlo jer su se povukli u pravcu sela Bijele Vode«.
(AVII, k-56, reg, br. 2/9-10).127. AVI!, k-70, reg. br. 2/57.
143
imao jaku posadnu jedinicu, koja se sastojala od jedne č ete15. pješadijskog puka domobrana, )ednvog voda 11. č ete .6.(vinkovač kog) domobranskog pukaI 20 zandarma. Uz ove Je-dinice bilo je nešto ustaša i milicije i nekoliko njemač kihvojnika koji su obezbjeđ ivali transport gotove drvene građ eza Njemač ku.P"
Napad Zenič kog bataljona na ovo neprijateljevo upo-rište poč eo je 12. februara oko pola noć i. U isto vrijeme dvavoda Prve i Druge č eteZenič kog bataljona porušila su pru-eu i pokidala telegrafsko-telefonske veze sjeverno i južno odBegovog Hana. Ovi vodovi su kasnije bili i boč na obezbjeđ enjaglavnini bataljona od intervencija nepr~jatelj~ iz Zenice! Za-vidović a. Po predviđ enom planu bataljon Je sa glavnmomsvojih snaga napao iz tri pravca: niz Pepelarsku rijeku, pre-ko sela Mrač aj (kota 560) i ispod sela Fatić a.P" Štab bata-1iona je neko vrijeme zadržao Muslimansku č etu u rezervii' sa njom se kretao niz Pepelarsku rijeku (vidi skicu 2). Me-đ utim, kad je borba otpoč ela, i kad su pali prvi neprijatelj-ski položaji, komandant Nikola Prodanović i nju je uveo uborbu, pa je od tada cijeli bataIjon bio angažovan u napaduna ovo neprijateljevo uporište.
Najžešć i otpor neprijatelj je pružao iz betonskog bun-kera kraj mosta na Mrač ajskom potoku, zatim iz bunkerakoji su bili iznad baraka firme»Našić ka«, te kraj samog ula-.za u pilanu i iz bunkera kraj zgrade u kojoj su biližandar-mi. Na slamanju neprijateljevog otpora, i likvidaciji glavnihotpornih tač akanjegove odbrane, bombaška odjeljenja suodigrala najvažniju ulogu. Ona su ubacivanjem bombi osva-jala bunker po bunker i prisiljavala neprijateljevu posadu napredaju. Neki neprijateljevi vojnici su poslije prvih bač enihbombi napuštalibunkere i bježali prema stanici i drugimzgradama u kojima je bila njihova glavnina. Borci bataljo-na nastupali su za njima i na svaki njihov otpor odgovaralijoš žešć omvatrom i jurišima. Poslije tri sata borbe, otporneprijatelja je bio slomljen. Partizanima se predalo 116 do-mobrana i žandarma, a samo jednom vodu domobrana, kojisu obezbjeđ ivali željeznič ku stanicu, uspjelo je da se povuč eu pravcu Nemile. U ovoj akciji zaplijenjena su bila tri mit-raljeza, 12 puškomitraljeza imašinki, preko 100 pušaka i ve-ć e količ ine municije, hrane i drugeopreme.P" Pored toga,
128. Zborriik NOR-a, tom IV, knj. 3, dok. br. 147, 148. i 149.129. AVII, k-144, reg, br. 2/27.130. Zbornik NOR-a, tom IV, krij. 3, dok. br. 147..
144
, zapaljena je pilana i veliko stovarište gotove drvene građ ekoja je bila pripremljena za transport u Njemač ku.
U svanuć e,Štab bataljona je organizovao izvlač enjezaplijenjenog materijala. U magacinima su bile velike količ i-ne brašna I drugih životnih namirnica, pa su se zarobljeni do-mobrani, iako je bilo hladno, znojili pod teretom punih vre-ć a koje su iznosili iz Begovog Hana u pravcu Pepelara i Šagovi-ć a. Iz uprave i skladišta pilane, željeznič ke stanice i drugihkancelarija izneseno je sve što je moglo biti od koristi. Na-roč ito je dobro došla odjeć a i obuć a, zatim nekoliko radio--aparata, pisać ih mašina i raznog kancelarijskog materijala.Pronađ eno je i više telefona i dosta vodova za telefonske li-nije, pa je poslije ove borbe u bataljonu uspostavljena tele-fonska veza.
Intervencije neprijatelja iz Zenice i Zavidović a, koji-ma je pokušavao da izbaci partizane iz Begovog Hana, uslijedi-le su tek ujutro.v" Vodovi koji su bili na obezbjeđ enju ima-li su sa ovim snagama teške borbe, ali su uspjeli da ih zadržei ne dozvole im prodor u Begov Han. Tek kada je izvuč ensav plijen, i kada se glavnina bataljona u popodnevnim č a-sovima povukla iz Begovog Hana, a boč na obezbjeđ enjanapu-stila položaj, neprijateljeve snage ušle su u Begov Han. I ta-da nisu ušle bez borbe. U Begovom-Hanu su ostali dijeloviDruge č ete koji su trebalo da obezbjeđ uju povlač enje glav-nine i da se zadnji povuku. Međ utim, iz nepoznatih razlogaoni to nisu na vrijeme uč inili, pa su ustaše i domobrani, ko-ji su iz Zavidović a prodrli u Begov Han, naišli na njih i tomprilikom došlo je do bliske i vrlo oštre borbe u kojoj su po-ginula dvojica ustaša, a nekoliko ih je bilo ranjeno.P" Zah-valjujuć i snalažljivosti Remzije Tvrtković a, koji je bio sa o-vom grupom boraca, oni su uspjeli izbjeć i opkoljavanje i po-vuć i se. Tada je poginuo Jovo Tripković , i to kad je pokušaoda skine odijelo sa poginulog ustaše, i Đ orđ e Bilanović , kojise izdvojio i sakrio u štali Mustafe Ajanović a. Ustaše su gapronašle i kad je pokušao da im se odupre ubili su ga.133
131. U intervenciji iz Zavidović a i Zepč a uč estvovale su dviječ ete domobrana (krivajski zdrug), te žandani i ustaše, a iz Zenice iNemile jedna i po č eta domobrana i odjeljenje žandara. I jedne idruge neprijateljeve snage pratili su i potpomagali oklopni vozovi izZenice i Doboja.
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 3., dok. br. 148. i 149.132. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 3., dok. br. 149.133. Sjeć anje LukeNedić a.
145
Ova akcija na Begov Han bila je jedna od najveć ih inajuspješnijih koju su izveli partizani zenič kog bataljona. Unjoj je neprijatelj pretrpio težak udarac i velike gubitke i toneposredno po završetku ofanzive u istoč noj Bosni, kad jenjegova »prornidžba- tvrdila da su partizani uništeni. Kolikimu je ovo bio udarac, vidi se iz njegovih brojnih izvještaja.U njima se do u detalje opisuje cijela ova akcija, navodebrojni podaci o gubicima i štetama koje je pretrpio i dajeocjena da su one milionske i neprocjenjive.P! Najteže ga jepogađ alo to što je do temelja uništeno jedno ovakvo njego-vo uporište koje je na dijelu komunikacije Zenica - Zavi-dović i predstavljalo najjač i oslonac u obezbjeđ enju saobra-ć aja i eksploataciji šumskog bogatstva u ovom kraju. Kolikije znač aj neprijatelj pridavao Begovom Hanu kao uporištu naovom dijelu komunikacije, vidi se i po tome što je odmahposlije ove akcije u njemu ostavio kao posadne jedinice dvi-je domobranske i jednu ustašku č etu i što je pojač ao bom-bardovanje selaSagović i, Bijele Vode i Pepelari.Pš
U svojim izvještajima ustaše i domobrani pokušali su(ali dosta stidljivo) da opravdaju ovaj svoj poraz, pa su kaoglavni razlog za ovo navodili brojnu nadmoć nost partizana(»oko pet stotina pobunjenika- l'w i slabo držanje natporuč -nika Stanka Klarina, zapovjednika zarobljene č ete koga sukasnije izveli pred sud.m
Uspjeh u ovoj akciji bio je od velikog znač aja za dalj-nji tok 1 razvoj narodnooslobodilač ke borbe u zenič kom kra-ju. Veliki broj novih boraca javio se u č ete, pa su one vrlobrzo brojno narasle. Već koncem februara u svakoj č eti (o-sim Muslimanske) bilo je po više od stotinu naoružanih bo-raca. U Zenici, kao i u okolnim selima, ova pobjeda partiza-na primljena je sa oduševljenjem. Od usta do usta pronosiose glas o njoj, pa je u tim preprič avanjima bilo iuvelič ava-nje njenih rezultata. Tako se u Zenici pronio glas »da su par-tizani zarobili nekoliko stotina domobranskih vojnika i da ć eudariti na Zenicu«. Najdragocjenije je bilo što je u ovoj akci-ji zaplijenjena velika količ ina oružja i municije, pa su parti-zanske č ete mogle naoružati novopridošle borce.
134. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 3, dok. br. 149.135. Isto, dok. br. 148.i 149.136. Isto, dok. br. 149.137. Isto, dok. br. 151.
146
,.~
Cetvrti dio
FORMIRANJE ZENICKOG PARTlZA,NSKOG ODREDA
. . U o~anzivi n.a snage .NO,": i POJ u istoč noj Bosni, ko-J~.Je ~ap?~ela 15. )anuara I. trajala gotovo mjesec dana, nep-nJate~J nije 'pOStIg~o sVOJ osnovni cilj da razbije i uništigla~nmu p~tIzansklh snaga na Romaniji, Birč u i Ozrenu.Jedino mu J~ pošlo za r~ko~ ~a pr?krstari jednim dijelomslobodne teritorije, popali veliki broj sela (naroč ito na Gla-sin~u) i da ovl~da komunikacijama koje su za njega bile od~ehk?~ oper?tI~nog. ~ ekonomskog znač aja. Pri tom su Ni-J~mcl ~ ust<:ts~Izyrš~h .teror. m~d stanovništvom i pobili veli-~l b~~J n~~mlh ljudi, .Z?n<l:.l djece. U ovom su im pomogli icetmci kOJI su provodili njihove kolone i tako im olakšali dabrzim prodorima na slobodnu teritoriju iznenade ne samon~~e partizanske j.:dinice nego i goloruko stanovništvo kojenije USpjelo na vrijeme da se skloni u okolne šume.
Iako je ova ofanziva na partizanske jedinice bila vrloteška, ~a~o z.bog ~ngažovanja ja.kih njemač kih snaga tako izbog t~skIh zimskih uslova, u vojnom pogledu neprijatelj jepretrpio neuspjeh. .Svi. partizanski odredi su uspjeli da seodrze na SVOJImteritorij ama, a u toku i poslije ofanzive os-lobođ eno je (od č etnika) Gornje Podrinje i povezane su slo-b~dne teritorije istoč ne Bosne, Hercegovine, Crne Gore i San-dzaka. U oslobođ enuFoč u su se prebacili Centralni komitetKPJ i Vrhovni štab, u kojoj ć e ostati sve do poč etka maja1942. godine.
Neprijatelj nije uspio da uništi partizanske odrede anajv~nij.i komunikacijski pravac u B?sni, od Sarajeva 'doDoboja, I dalje Je bIO ugrozen od partizanskih jedinica NOPodreda »Zvijezda. (u č ijem sastavu je bio Zenič ki bataljon) IOzrenskog odreda.
147
Međ utim, u politič kom pogledu ofanziva je ostavilateške posljedice. Zbog represalija koje je neprijatelj izvršionad golorukim stanovništvom, došlo je do opadanja morala,vjere u vlastite snage i konač nu pobjedu. To se prenosilo naborce, pa je došlo do izvjesnog osipanja i napuštanja borbenaroč ito u Birč anskom i Romanijskom odredu. Ovome su zna-tno (kao i prodoru okupatora na slobodnu teritoriju i pod-rivanju jedinstva partizanskih jedinica) doprinijeli č etnici.
je jedna grupa od pet boraca ovog bataljona, pod vođ stvomAdama Bakić a, koji je do kapitulacije stare Jugoslavije kaoš~~ar slu~io. u ovjm krajevima, krenula preko sela gosto-vić kog kraja I pokusala da pozove narod u borbu. Odmah im sejavilo .sed~m novih boraca i svi su b.Hi naoružani puškama.-Međ utim, Istog dana grupa sesukobila sa domobranima iustašama koji su se iz Kamenice kretali prema Zavidović i-ma." Borba je bila žestoka i skoro cijela ova partizanskagrupa je stradala. Od njih12, koliko ih je svega bilo, pogi-nulo je deset, a dvojici je pošlo za rukom da se spase. Takoje ~okušaj Bakić a i drugova već prvog dana doživio tragič ankraj.
Ova borba odigrala se neposredno po završetku tako-zvane Krivajske operacije u kojoj su jedinice Romanijskog,Ozrenskog i NOP odreda »Zvijezda«, u drugoj polovini de-cembra 1941. godine, oslobodile Olovo i skoro cijelu dolinuKrivaje. Tada je, kako u Hronologiji oslob. borbe 1941-1945.stoji, »željeznič ka pruga Olovo-Zavidović i, u dužini od oko80 km. bila u rukama partizana. Zauzeto je 13 željeznič kihi nekoliko žandarmerijskih stanica. Zarobljeno je i razoruža-lJO više neprijateljskih posada i zaplijenjeno dosta oružja,municije i druge opreme.e> Pilana u Zavidović ima, koja je uto vrijeme radila barake za njemač ku vojsku na istoč nom{ron tu, bila je odsječ ena od svoje sirovinske baze.
U ovoj operaciji uč estvovale su i č etnič ke jedinice ma-jora Dangić a, a Cerska č etnič ka brigada, sa dijelovima zlati-borskog č etnič kog odreda, pod komandom kapetana Rač ić ai dijelovi Olovskog č etnič kog bataIjona pod komandom Ra-dovana Trifunović a, prodrli su dolinom Krivaje, pljač kajuć ii paleć i muslimanska i hrvatska sela. Usput, č etnici su sehvalili »da ć e osloboditi cijelu Istoč nu Bosnu«, a samo su»oslobodili« već oslobođ enu dolinu rijekeKrivaje.š
1) Borbe na sektoru Zavidović a i u dolini Krivaje
Još u decembru 1941. godine štab NOP odreda »Zvi-jezda« orijentisao je zenič ke č ete u pravcu Krivaje i Zavido-vić a s ciljem da se tješnje povežu sa Ozrenskim NOP odre-dom i da na ovoj teritorij i, proširujuć i svoj uticaj, pokrenumase u oružanu borbu protiv okupatora i ustaša.' Međ utim,
-zbog toga što su snage zenič kih č eta bile nedovoljne, i an-gažovane u borbama oko Zenice, ova orijentacija tada nijemogla biti realizovana. Tek dolaskom partizanske č ete saOzrena u selo Č ardak, i uspostavljanjem tješnje veze sa Oz-renskim partizanskim odredom, jedinice Zenič kog bataljonapoč ele su da ispoljavaju svoj jač i uticaj u tom kraju.
Do tada se na sektoru Zavidović a i u dolini Krivajeuticaj narodnooslobodilač kog pokreta nije jač e osjeć ao. Oz-renski NOP odred je preko svog udarnog bataljona pokušaoda u dolini Krivaje i Gostović ke rijeke podigne narod naustanak, ali u tim nastojanjima nije bilo znač ajnijih rezulta-ta. To je bilo u drugoj polovini decembra 1941. godine, kada
1. Komanda Druge č ete (Bijela Voda) uputila je1. 1. 1942.go-dine komandantu Ozrenskog NOP odreda, Todoru Vujasinović u, pismoli. kome, izmeđ u ostalog, piše: »Prerna odluci Staba odreda mobilišemosvu oblast od Zenice do rijeke Krivaje. U tu svrhu nam sešalje ioružje od Vrhovnog štaba Bosansko-hercegovač kih NOP odreda. Ipak,pošto je ova oblast tek nama dodijeljena mobilisano oružnoljudstvonije u stanju da efikasno vrši svoju dužnost u č itavoj ovoj oblasti dokne stigne oružje sa Romanije. Sto se tič e veze u pogledu saradnje uakcijama, mi ć emo uspostaviti stalnu vezu sa vašim najbližim č etama.Vama, pak, u Glavni štab nismo u moguć nosti poslati još stalnog na-šeg kurira ali ć emo se potruditi da to u najskorije vrijeme uč inimo,a ukoliko vi raspolažete - pogodnim drugom za tu stvar, mogli bistega poslati već kao stalnog kurira u našu č etu. Nadamose, ipak, dace s obzirom na akcije koje nam predstoje, veza izmeđ u nas postatistalna i č vrsta.« . _."
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 3, dok. br.5.)
2. Domobrani i ustaše razbijeni kod Olova povlač ili su se pre-ma Solinu i Cumištu. Kad su vidjeli da im je odsječ ena odstupnicadolinom Kl"'ivaje, jedan dio povukao se preko Vijake prema Duboštici,cl odatle prema Varešu a drugi je krenuo preko šuma prema Kame-nici, da bi se odatle probili prema Zavidović ima. Ovaj dionaišavšina voz u Kamenici, ukrcao se u njega i krenuo prema Zavidović ima.To je bilo 22. decembra 1941.g. (T. Vujasinović »Ozrenski partizanskiodred«, str. 198-199).
3. Hronologija Oslob. borbe naroda Jugoslavije,1941-'1945, str.170.
4. Isto.
148 149
Ovim prodorom č etnika prekinuta je veza izmeđ u ze-nič kih partizanskih č eta i Ozrenskog NOP odreda. Č etnici suproširili svoj uticaj na ovom područ ju i povezali se sa č et-nič kim grupama na lijevoj obali rijeke Bosne." Poslije ovogč etnič kog»oslobođ enja« doline Krivaje, muslimansko stanov-ništvo ovog kraja poč elo je da se naoružava i da, pod pok-roviteljstvom ustaša i muslimanske reakcije, stvara miliciju.
Podsticana od ustaša, ova milicija poč ela je uskoro dase sveti, ali ne onima koji su pljač kali i palili njihova selanego nedužnom srpskom stanovništvu koje nije bilo krivo zač etnič ka zloč inač ka djela. Pod komandom Zaima Kapetano-vić a-Kapetanč eta i Muje Mujić a-Majč ina, ova muslimanskamilicija poč ela je sve žešć e da napada, pljač ka i pali srpskasela i da ubija stanovništvo. Ovo krvoprolić e se nastavilo ikasnije i u njemu je stradalo dosta nedužnih ljudi, najvišežena i djece. Rač ić eva »oslobodilač ka vojska« brzo se povuk-la, ostavljajuć i pustoš i Majč inovu i Kapetanč etovu miliciju,koja po zlodjelima nije ništa zaostajala iza ustaša i č etnika.
I domać i proč etnič ki elementi, kao što su bili dr Bran-ko Stakić i Stevan Botić , iskoristili su boravakRač ić evihiTrifunović evih č etnika u ovom kraju i inicirali stvaranje do-mać ih č etnič kih jedinica. Tako je pod njihovim pokrovitelj-,Stvom stvorena prva č etnič ka č eta u Priluškoj opštini. Ima-la je oko 40 pripadnika naoružanih puškama i jednim puš-komitraljezom. Ona je po odstupanju srbijanskih č etnika»držala« položaje prema Krivaji IZavidović ima, a, u stvari,bez ijedne borbe kretala se po okolnim selima.
Stab zenič kog NOP bataljona, kad je saznao za ovuč etnič ku č etu, uputio je u pravcu Priloške opštine jednu svo-ju grupu, na č elu sa politič kim komesarom Manojlom Popi-ć em, s ciljem da se ti č etnici razoružaju. Grupa je u drugojpolovini januara 1942. godine došla u selo Suhu i Popić jenaredio č etnič kom komandiru Jovi Zekić u da postroji svojuč etu. Kad je to Zekić uč inio, pala je komanda da č etnici od-lože oružje. Tek tada je došlo do iznenađ enja i negodovanja,ali je već bilo kasno. Shvativši u kakvoj situaciji su se našli,č etnici su predali oružje. To je bila č eta č udnog sastava iizgleda boraca. Jedan broj njih imao je č etnič ke kokarde,drugi, manji dio, nosio je trobojnice, a neki su bili bez ikak-vih oznaka. Već ina ih je na šubarama imala prikopč ane li-sič je repove, koji su im, -kao kič anke, visili na leđ ima. Me-
5. A. Đ onlagić i M. Leković , eit. dj, str. 40.
150
I.~
"
du ~ljima ~~ bi~ i jedal~ 1)1:ojč etnika iz Olovskog bataljona,.pa Je ~o njima ceta d<?bIla.lme »010~č ić i«.6Poslije toga, PopićJe odrzao gov<?~u ~oJe~ Je,ukazujuć i na izdajstvo č etnika,P?zvao. sve kOJI ~oce post~no d~ ~e bore protiv okupatora injegovih pornagaca ~a se. Izd;.roJe I,~tupe u partizane. JedandIO Je to uciruo, vraceno Im Je oruzje I raspoređ eni su u č e-te bataijona.
. U pravcl:l Kaknja vojno-politič ki uticaj zenič kih parti-z~nsk~? ceta bIO je nešto aktivniji nego nakrivajskom i za-vidovič kom sektoru, a naroč ito u poč etku kad je Prva č etauporedo sa razvoj~m svojih dejstava, bila orijentisana i ~tom .l?ravcu. Ona Je tada vrlo č esto napadala neprijateljevaUpo.~Ista, ~šila ~alek~v?de i željeznič ku komunikaciju. OveakcIJ~, su I!llale I rnobilizatorsku snagu, pa se već i broj sta-nov~lstV<l:IZ Ov?g kraja vezao za narodnooslobodilač ki pok-ret I aktIvno. uces.tvovao u borbi protiv okupatora i ustaša.I ,znatan broj novih, bor~ca iz Kaknja i okolnih sela tada jeusao u sastav Prve cete I borio se u njenim redovima. Možese r~ć i da. je Pn:a. č eta po svom sastavu bila zenič ko-kakanj-~ka I da Je otprilike takav odnos bio s obzirom na teritori-jalnu pripadnost njenih boraca., . Međ ~~i!ll' fO~J?iranjem bataljona i povlač enjem Prvecete IZ D~ac~ca.u BIJel~ Vod~, sektor Kaknja ostao je donek-le ;,an utIcaJa.I borbemh dejstava zenič kog bataljona. Sa po-vec~nom .udalJenošć u č ete, prekinut je kontinuitet borbenih~ktIv~ostI .u o~om. kraju. Samo povremeno su dijelovi ovecete ispoljavali ~~Jst~~ u p~avcu Kaknja, što se negativnoodrazilo na mobilizaciju novih boraca koje je trebalo akti-virati i pokrenuti u borbu. '
2. Reorganizacija Zenič kog bataljona
. Tek po~lije a~cije .~<l:~~go~ ~an, Štab zenič kog bata-IJon~ mogao Je da ispolji JaCI uticaj na zavidović kom i ka-k~nJskom sektoru. Sad je to bilo olakšano jer se brojno sta-nje boraca i na,?ružanje znatno poveć alo. Pored ovog, dola s-~om. vOzr:nske cet~ u sel~ Č a~~ak i razoružanjem pomenutecetmcke cete u Prilugu, situacija se u dolini rijeke Krivajei
6: ~aje~n? sa R:ač ič evim č etnicima povukao se prema OlovuiOJovsk~ ce:nlČ kI ~~taIJon, .a samo njegov jedan manji dio ostao je uGOS~OVIĆ U1 POSlUZlOkao jezgro pri formiranju ove č ete. (T.· Vujasi-nović , Ozrenski partizanski odred, str.221-222). v
151
Gostović a znatno izmijenila. Narod je pokazivao spremnostda se masovnije odazove pozivu u borbu. U č etu u Č ardakusvakim danom su se uključ ivali novi borci. Neki su dolazilii u Pepelare i od Štaba bataljona tražili da se rasporede uneku od partizanskih č eta.
Ovakav priliv novih boraca iz ovog kraja bio je pos-ljedica i pojač anog ustaškog terora nad srpskim stanovništ-vom Vozuć e, Gostović a i u dolini Krivaje. Još za vrijeme ne-prijateljeve ofanzive, Francetić eva crna legija izvršila je udolini Krivaje velika zlodjela. Srpski narod ovog kraja dobroje zapamtio njen pohod i zloč ine koji su prelazili sve gra-nice brutalnosti i svireposti. Na desetine nevinih seljaka Sr-ba, žena i djece, bilo je poubijano a mnoga sela su popalje-na.? Ni Majč inova i Kapetanč etova milicija nije ništa zaosta-jala iza Francetić eve legije. Poslije pustoši koju su iza sebeostavili Rač ić evi č etnici, milicija nije prestajala sa pljač kom,ubijanjem i paljenjem srpskih sela. Ova zlodjela bila su sva-kim danom sve č ešć a i drskija, tako da je narod ovog krajajedini spas nalazio u zbjegovima i zaštiti koju su mu pru-žali jedino partizani.
Zbog sve rjeđ e prisutnosti partizanskih jedinica, us-taše iz Kaknja su smjelije i sve č ešć e pravile ispade u prav-cu srpskih sela, hapsile i odvodile ljude. Tada su se pojavilei prve jedinice muslimanske milicije oko sela Bijele Vode,ali one još nisu bile otpoč ele sa zlodjelima kao što ih ječ i-nila muslimanska milicija u Krivaji.
Takva situacija na zavidović kom i kakanjskom sekto-ru nametnula je potrebu za novom reorganizacijom zenič kihbataljona i formiranjem partizanskih č eta koje bi svojom po-litič kom aktivnošć u i borbenim dejstvima mogle da obuhva-te cijelu teritoriju zenič kog kraja. Pomjeranje i pregrupaci-ja snaga u pravcu Zavidović a i Kaknja olakšavala je mobili-zaciju novih boraca, dok bi borbenim dejstvima na već ojdužini bile izložene komunikacije Sarajevo-Bosanski Broda srpsko stanovništvo, naroč ito na područ ju Zavidović a bilobolje zaštić eno od zlodjela ustaša i milicije.
Da bi se ostvario taj cilj, Štab bataljona se poč etkommarta premjestio iz Pepelara u selo Stojanović e. Rasformira-na je muslimanska č eta, a reorganizacijom i preformiranjemdotadašnjih jedinica u bataijonu, formiran o je pet č eta.
'1. A. Đ onlagić i M. Leković , cit. d., str. 187.
152
Do rasformiranja Muslimanske č ete došlo je zbog to-ga što se slobodna teritorija znatno proširila, pa č eta višenije mogla kao ranije da ima mobilizatorsku ulogu na okup-ljanju Muslimana u NOB. Smatralo se da ć e biti pogodnijeda to rade sve č ete bataljona. Zbog toga je Štab bataljonau svaku od novoformiranih č eta raspodijelio po nekolikoboraca Muslimana. Uz osnovne dužnosti koje su imali kaoborci, oni su i dalje radili na mobilizacijskom zadatku. Je-dan dio ih je postavljen na rukovodeć a mjesta u č etama, aneki su bili angažovani u politič kom radu na terenu.
Bataljon je zauzeo kružni raspored, u č ijem centru jebila Rapte planina, sa jač im snagama, orijentisanim u prav-cu sjeverozapada. Prva č eta, sa komandirom Dušanom Tri-bić em i politič kim komesarom Gojkom Uzelcem, ostala je uselu Bijele Vode. Druga je postavljena u pravcu Kaknja uselu Osredak. Komandir je bio Vlado Dragić , a politič ki ko-mesar Mujo Behmen. Treć a č eta je ostala u selu č ardak. Zanjenog komandira postavljen je Golub Mitrović , a za politič -kog komesara Peko Miliša. Č etvrta je bila smještena u baj-tama na brdu Voštan (kota 908). Njen komandir bio je Mi-livoje Piljuga, a politič ki komesar Rudi Mali. Peta č eta, sakomandirorn JovomLakić em" i politič kim komesarom Zdrav-kom Jeftič em, bila je raspoređ ena u selima Slavnić i i Dabi-ć i (Konjski Vrh).
Ovakvim rasporedom bataljona stvoreni su bili us lovitla se ugrožavaju tri željeznič ke pruge: Sarajevo-BosanskiBrod, Zavidović i-Olovo i Podlugovi-Vareš. S obzirom nadubinu slobodne teritorije č ete su mogle bolje braniti naj-osjetljivije pravce, a bataijon kao cjelina slobodno manev-risati po unutrašnjim pravcima. Za dejstva na željeznič kekomunikacije Prva č eta je dobila sektor Zenica-Begov Han,Druga Kakanj-Zenica i Podlugovi-Vareš, Treć a Žepč e-Za-vidović i, Č etvrta Zavidović i-Olovo u dolini Krivaje i Petasektor BegovHan-e-Žepč e," U isto vrijeme proleterska č eta
8. Komandiri č eta Dušan Tribić , Golub Mitrović , JovoLakić ipolitič ki komesar Peko Miliša bili su organizatori č etnič kog puč a umaju 1942. godine, a kasnije kornandantič etnič kihjedinica. Golub Mit-rovtć i Dušan Tribić ubijeni su od jedinica NOV-a u toku rata. PekoMiliša je neposredno pred oslobođ enje Zenice umro od zadobijenih ra-na u .zenič koj bolnici, a Jovo Lakić ubijen je kao odmetnik 1947. go-dine.
9. Ovakav raspored č eta bio je i u aprilu 1942. godine kad jeSvetozar Vukmanović -Tempo sa prvim udarnim proleterskim bataljo-nom stigao u zenič ki kraj.
153
~rojala j; ?O boraca. Z~ ~)enog kamandira postavljen je Me-lent~ BosnJ~k a za.politič kog komesara Remzija Tvrtković --Crni, Ona Je polovinom marta ušla u sastav Prvog istoč no--bosanskog proleterskog bataljona.w Ostale č ete Zenič kog ba-tal~?n~ br?Jal~ su ~? oko50 naoružanih boraca i još15-20kOJI.ms~ Imah oruzje, Svaka je imala po jedan do dvapuš-komitraljeza, a Treć a i jedan mitraljez. I Stab bataljona jepOI?~Z;Jen,pa je za zamjenika komandanta postavljen AkifBeshc.
.. D?~ je trajala reorganizacija donekle je u februaru i po-slije ~kcIJe na Be~ov Han bila smanjena borbena aktivnostb~t.al)?na. I?? kraja tog mjeseca izvedena je samo jednaoz-:bijjnija ak.cIJa. (~4. tebr~ara) u. kojoj je željeznič ka pruga iz-~:đ u Ze;l1lceI ~~pca ?~la pokidana na nekoliko mjesta,Il i~os ne.!whko manjih a~~~J.aprotiv neprijateljevih obezbjeđ enjaI straz~ na komurukacijii na dalekovodu Kakanj-Zenica. Tek?d prvih dan~ mart.a p<:,n.~vosu oživjela borbena djestva u~em~kom kr~~u, ah najvise zbog pojač ane aktivnosti nepri-JateIJ~, naroč ito na sektoru Zavidović a. Zbog toga su č eteb.ataIJ?na, raspoređ ene na velikom prostranstvu i dosta uda-lJene: .Jed~a od druge, bile prisiljene da se brane i spreč avajuI~~pnJat~~Ja da prodre na slobodnu teritoriju. Samo u rijet-k.Im.akcIJa~a napadale su na prugu ili na neka od neprijate-Ijevih uponsta.
. Jedino je Prva č eta iz Bijelih Voda bila nešto aktivni-Ja. Ona Je ~ad~žala inicijat~vu ~:.napadima na neprijatelja upravcu Zen~ce I na k0!llumkacIJI Lasva - Zenica - BegovHan,. nano~lla mu ,gu~ltke. Gotovo svako več e, u grupama,bO~CI<:,~ecete spuštali su se do pred samu Zenicu, rušiliz~IJezmc~~ prugu, t~~egrafsko-telefonske veze i napadali ma-nje n~pnJa~eIJeve. ,d~J~love- straže, patrole i druga njegova~b~zbJ7?enJa ..Najč ešć esu napadane neprijateljeve straže nazeIJe:znlc~o~ I ~rve~om mostu u Bilimišć u, zatim u Crkvica-ma I na zelJ~zmč koJ stanici u Janjić ima. Na ovaj nač in č e-ta se v:lo ~fIkasno ~uprotstavljala neprijatelju i priređ ivalamu brojna Iznenađ enja.
. 10. Svetozar -yukmanović -Tempo u izvještaju od 31. marta H)4~godine Vrhovnom stabu NOV i POJ izmeđ u ostalog piše'»U ".r .:bosanski bataljon stigla je Zenič ka č ~ta sa6 puškomiiraljez~ u j~i~:60 boraca..« (Zbornik NOR-a, tom IV, knj.4, dok. br. 38).
11. AVII, k-148, reg, br. 1/48.
154
, Iako su ova borbena dejstva Prve č ete bila manjeg0-
bima, neprijatelj je bio primoran da se stalno brani, veže zauporišta i da pojač ava svoje posade duž komunikacije. PO-red toga, ofanzivnim dejstvima nastojao je da č etu što viseodbaci od komunikacije a, po moguć nosti, da je i uništi..Zato je on, u ovom periodu, u dva navrata izveo takve ak-cije i pokušao da prodre na slobodnu teritoriju i napadneč etu.
Jedna već a grupa ustaša i domobrana krenula je7.marta duž komunikacije u pravcu Kaknja, zahvatajuć i i jed-nu i drugu stranu rijeke Bosne. Trebalo je da»č išć enjemte-rena« odbace partizane što dalje od željeznič ke komunikaci-je. Kod Janjić kog Vrha, na lijevoj obali rijeke Bosne, desnakolona ustaša i domobrana naišla je na dio boraca č ete kojisu postavili zasjedu isač ekalineprijatelja. Poslije kratke aližestoke borbe, poginuo je jedan ustaša, a nekoliko ih ranje-no. No iako brojniji i bolje naoružani ustaše i domobrani sunapustili poprište borbe i povukli se uZenicu.P
Poslije toga, tač no22. marta, ponovo su ustaše I domo-brani iz Zenice pošli u pravcu slobodne teritorije. Ovog putau napadu je. uč estvovao jedan kombinovani bataljon. Nastu-pao je preko sela Mutnice, Ponihova i Lušć a. Do borbe je do-šlo kod sela Mutnice. Nadmoć nije neprijateljeve snage, uzpodršku vatre minobacač a i topova, prisilile su borce č eteda se povuku.P Partizani su oč ekivali da ć e neprijatelj nas-taviti nastupanje, pa su na položajima kod Bijelih Voda na-mjeravali da mu pruže jač i otpor. Međ utim, neprijatelj jestigao samo do selaDrač ić a, ekshumirao leševe ustaša kojisu poginuli u borbi 4. januara 1942. godine i vratio se u Ze-nicu. U povratku, ustaše su opljač kale nekoliko srpskih selai odvele nekoliko seljaka.
Interesantan je jedan detalj u izvještaju domobran-skog komandanta u vezi sa tom akcijom. On na kraju svogizvještaja kaže: »Tajnost za polazak ni ovog puta nije bilaoč uvana, te su partizani toč no znali da ć e iz Zenice domo-brani krenuti ka Drač ić ima. Najvjerovatnije je da su ove po-datke dobili od radnika Zeljezare, pošto su se limeni sandu-ci za leševe pravili u Željezari, č ije je pravljenje trajalo ne-koliko dana-.!'
12. Isto.13. Isto, k-56, reg, br. 2/4-35.14. Isto.
155
Kao što se iz navedenog dijela neprijateljevog izvješ-taja vidi, domobranski komandant nije bio iznenađ en što»tajnost« za polazak ni ovog puta nije bila oč uvana, ali onsmatra da je do toga došlo zahvaljujuć i okolnosti što su li-meni sanduci pravljeni u Željezari, pa su radnici mogli da izovog izvuku zaključ ak o namjeravanoj akciji i o tome da o-bavijeste partizane.U stvari, i u ovom sluč aju, kao i u svimranijim, nisu bile u pitanju nikakve okolnosti, nego su u Ze-nici, Kaknju i selu Tetovu postojale i radile ilegalne partij-ske organizacije koje su u svom djelokrugu imale i jedan odnajvažnijih sektora aktivnosti - obavještajni rad. Kao što jeveć reč eno, ova služba u Zenici bila je organizovana na ši-rokoj osnovi sa č itavim nizom punktova u svim važnijimustanovama i oružanim snagama NDH.U organizaciji oba-vještajne službe znač ajan doprinos je davala skojevska or-ganizacija i širi krug građ ana i simpatizera koji su se većbili opredijelili za narodnooslobodilač ki pokret. Gotovo dani jedna akcija i namjera neprijatelja u Zenici nije ostalatajna za partijsku organizaciju, pa, prema tome, ni za parti-zanske jedinice. Preko već pomenutih punktova za vezu sapartizanskim č etama i Štabom bataljona, ona je u najveć embroju sluč ajeva na vrijeme obavještavala partizane o namje-rama i pokušajima neprijatelja da iznenadi partizanske je-dinice. Zato skoro ni jedna od oko dvadeset neprijateljevihakcija, koje su organizovale i vodile ustaško-domobranskekomande iz Zenice protiv ustanika, nije postigla potpuno iz-nenađ enje. Isto tako, i partijska organizacija u gradu bilaje redovito obavještavana o rezultatima borbi koje su vodi-H zenič ki partizani. O ovim punktovima za vezu u jednomneprijateljevom izvještaju kaže se slijedeć e:»U Kaknju, Ze-nici, Begov Hanu i Zavidović ima imaju ljude koji izvješta-vaju redovno i šalju izvješć e komandi rima č eta, a tako istoimaju ljude iz svih važnijih sela kao što su: Tršić a,Bilješe-vo, Bijela Voda, Svić e, Grač anica«."
I Druga č eta iz Osredka nastojala je da ofanzivnimdejstvima u pravcu Kaknja, Kraljeve Sutjeske i Vareša zadr-ži inicijativu i proširi slobodnu teritoriju. Tako je 6. marta1942. godine savladala neprijatelja u Kraljevoj Sutjesci i za-robila desetak domobrana, ustaša i milicionera." Poslije to-ga, izvela je još nekoliko akcija u pravcu sela sjeveroistoč no
15. Isto. R-B8, reg, br. 3/l.16. AVII, k-148. reg. br. 1/33 (1-2).
156
od Kaknja: Vukanović ima, Zlokuć ama, Zlogopć u i još nek!m,gdje je bilo nekoliko ~ilicijski~ i žand.a~eri~s~ih stamca:Ceta je zauzela te stanice, rast~~rala mIl~cIJu I .zandarI?e Ioslobodila ta sela." Ovim su bih stvoreni us lovi za dejstvana komunikaciju Podlugovi-Va~e~, I?a j~ Ce~a,18..marta, ~z-vela vrlo uspjelu akciju na o~oJ ~eIJe~n~č k?J.pruz~. POf!1ocupostavljenih prepreka zaustavljen Je mJ~S?VItI vo~1 u vnJem~je zarobljeno 7 domobrana i žandara1 Jedan njemač kioh-
• 18Cf I'. v· • d
U ovim akcijama, zarobivši nešt~ 0Il1:zJ~I ruge 0I?-reme, i dolaskom novih boraca, Druga ceta Je Izrasla u vOJ-nič ki č vrstu borbenu jedinicu.
Cete na zavidović kom i krivajskom sektoru, zbog0-
fanzivnih dejstava neprijatelja, bile su se više ogranič ile naodbranu slobodne teritorije. Gotovo svakodnevno su na ne-kom od položaja vođ ene ~orbe. Nar?~it.C?sl! aktiyne bil.e ~s-taše iz Zavidović a i mushmanska milicija IZ dohne Krivaje.Bilo je dana kad su već pOI?enute I?~rtiz~ns.ke č ete od jutrado uveč e odbijale po nekohko neprijateljevih .~apa?a. I po-red toga, one su izvele nekoliko ak~IJa na, n~prIJatelJeva upo-rišta u dolini rijeke Krivaje. Tako Je t:eca ceta 6. n:'-~.rtana-pala neprijatelja u ~elim~: Ruj!l}.c~,~hzna, Junu.~ovICl, P~t-rović i Pašini Konaci,Hajdarević i I Livade, u kojima su bilaustaška uporišta i vrlo j~ka milic~ja.~9.Znač ajno je bilo štoje ova akcija izve~e~a z.aJe~n~ ~a JedlnIca~a Ozrens!mg par-tizanskog odreda1 sto Je likvidirano vrlo Jako. ustasko .upo-rište u selu Livadi. Borbe na ovom sektoru vO~lle S? s.e1 ~a-snije i trajale su po neko!iko ~~na.~o Cet~~ta c~ta. Je I~vršIlanapad na neprijatelja naželeznič koj stan~~I KrI~a.1a, ah zbo~jakih utvrđ enja i neprija~eljevi!t s?a~a vIDJeu~PJela da..ga h-kvidira i da zauzme starucu. Bilo Je JOs nekohko manjih ak-cija Treć e i Pete č ete .u I?ravcu Zavido.vić a i Ž~:pč ?, koje sudale manje rezultate I nISU predstavljale ozbiljnije udarceneprijatelju. ., .. .v
Do smanjenih ofanzivnih deJsta~a J~?mlca Zemc~ogbataljona u martu 1942. godine došlo J~ prije svega zat~ stosu novoformirane č ete u svom sastavu Imale znatan broj no-vih boraca koji još nisu bili v~jni.č ki a ~i p~litič ki pr~rrem-Ijeni za napade na komunikacije1 neprijatelj eva uporišta.
17. Isto.18. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 4., dok. br. 166.19. Isto, kn]. 3, dok. br. 157.20. AVII, k-246 reg. br. 1/42 (1-4).
1.57
S druge strane, i neprijatelj je ocijenio da partizaniuč vršć uju svoj uticaj u ovom kraju pa je htio da to sprije-č i. On se plašio povezivanja Zenič kog bataljona sa jedinica-ma Ozrenskog NOP odreda i napada na prugu Olovo-Zavi-dović i, č ime bi ponovo zavidović ka pilana bila odvojena odsvoje sirovinske baze i time došla u tešku situaciju. Smatraoje da ć e na najefikasniji nač in to spriječ iti ako stalno napa-da partizanske jedinice i primora ih da se brane. Njegovisvakodnevni ispadi u pravcu slobodne teritorije i napadi napoložaje Treć e, Č etvrte i Pete č ete bili su povezani sa tero-rom i pljač kom srpskog stanovništva, koje se sve više opre-djeljivalo i vezalo za narodnooslobodilač ki pokret. U polaskuli napad na partizane neprijatelj bi prvo popalio1 opljač kaopo neko srpsko selo i pobio seljake koje bili njemu zate-kao. Od svih neprijateljevih jedinica na ovom sektoru, naj-aktivnije su bile ustaše iz Zavidović a i muslimanska milicijaiz doline Krivaje. Zbog njihovih č estih zlodjela, narod iz VO-zuć e i doline Krivaje napuštao je svoja sela i, bježeć i ispredustaškog terora, sklanjao se u šume i sela, koja su bila podpartizanskom kontrolom. Broj izbjeglica stalno se poveć a-vao, pa su iz tog proizilazili i politič ki razlozi koji su name-tali partizanskim č etama da sve svoje snage angažuju za od-branu slobodne teritorije i zaštitu sve već eg broja zbjegovana njoj.
Pored toga, znatno proširenu slobodnu teritoriju, petpartizanskih č eta nije moglo u potpunosti da zahvati i kont-roliše. Njihov raspored je bio takav da je jedna od druge bi-Ja prilič no udaljena pa nije bilo moguć nosti da koordinirajudeistva i zajednič kim snagama napadaju i tuku neprijatelja.J komandant Glavnog štaba NOP i DO za Bosnu i Hercego-vinu, Svetozar Vukmanović -Tempo, ocijenio je da je ovo biojedan od glavnih razloga što je zenič ki bataljon u ovom pe-riodu primijenio odbrambenu taktiku, pa je u svom izvješta-ju Vrhovnom štabu NOV iPOI od 10. aprila 1942. godine otome napisao slijedeć e:»Zenič ki bataljon je razvuč en širo-kim frontom i na taj nač in onesposobljen da partizanski dje-luje kao što je do sada djelovao i imao mnogo uspjeha.s'"
Odbrambeni nač in borbe imao je negativnog odraza naborbenost i moral kod jednog broja boraca u svim č etama.Cetnič kim podstrekač ima ponovo se ukazala prilika da pri-č ama o snazi okupatora potkopavaju moralno-politič ko je-
21. Zbornik NOR-a, lom IV, knj. 4., dok. br. 63.
158
dinstvo i vjeru u konač nu pobjedu. Pojavio se i jedan do ta-da neprisutan problem u zenič kom bataljonu: dezerterstvo.Neki pokolebani i uplašeni borci, zavedeni č etnič kom pro-pagandom, poč eli su pojedinač no da napuštaju položaje i dabježe kuć ama. Tome je doprinijela i panika koju su izbjegli-ce iz doline Krivaje prenosile na borce. Komande č eta i Stabbataljona ulagali su dosta napora na razbijanju č etnič ke pro-pagande i spreč avanju dezerterstva. Nekoliko uhvać en ih de-zertera osuđ eno je na smrt i strijeljano.
Ovakva situacija nije bila karakteristič na samo u Ze-nič kom NOP bataljonu. I u drugim partizanskim jedinicamaistoč ne Bosne došlo je do smanjenja ofanzivnih dejstava, us-1Jostavljanja krutih frontova i slič nih moralno-politič kih pro-blema zbog kojih su se jedinice osipale i time umanjivalesvoje borbene vrijednosti. Buduć i da su ovakve slabosti bilekoč nica daljem razvoju narodnooslobodilač ke borbe i da suse ispoljile u gotovo svim partizanskim odredima istoč ne Bo-sne, drug Tito je 18. aprila 1942. godine napisao jedno uput-stvo Operativnom štabu istoč ne Bosne. U njemu je ukazao naštetnost takvog nač ina borbe i insistirao da se jedinice os-posobe za brže pokrete i iznenadna ofanzivna dejstva. Daoje i šira objašnjenja upotrebe jedinica u borbi i podvukaoda su: "Ozren, sjeverne padine Romanije, Zvijezda pl.i njeniogranci na rijeci Krivaji, predio oko Zenice« pogodna upo-rišta za razvijanje ovakvih dejstava. Drug Tito je tada uka-zao i na posebnu važnost slobodne teritorije Zenič kog bata-ljona. Smatrao je da ona»može poslužiti kao siguran nas-lon« za napade na prugu Sarajevo-Bosanski Brod i upozo-rio je Operativni štab istoč ne Bosne da je to »pogodan terenza naš rad« te da mu posvete već upažnju.š''
U martu 1942. godine, u svim jedinicama zenič kog ba-tali ona i na slobodnoj teritoriii, odvijao se intenzivan poli-tič ki rad. Politič ki komesari održavali su konferencije i po-litič ke č asove sa borcima. Za to je korišten propagandni ma-terijal koji je stizao iz Odreda »Zvijezda« i vijesti koje su seumnožavale upropagadnom odjeljenju partiiskog komiteta.I partijsko-politič ki radnici na terenu, Omer Maslić , Sead Škr-~" Stjepan Kovač ević , MustafaGanibegovič , Ratko Pereu-dija i još neki angažovali su se na sređ ivanju politič kih pri-lika na slobodnoj teritorij i. Održavali su konferencije po se-lima na kojima su birani organi narodne vlasti. Međ utim,0-
"
2~. Zbornik NOR-a, tom II, knj. 3, dok. br. 154.
159
ni nisu mogli za tako kratko vrijeme da obuhvate cijeli o,:ajteritorij i da u svim selima izaberu narodne odbore. A biloje i lutanja i nejasnoć a u opredjeljivanju kakoi koga u njihbirati. Zbog ovoga su veliki dio svoje aktivnosti usmjerili naizbor povjerenika i na stvaranje omladinskih aktiva i kultur-no-prosvjetnih odbora po selima. Međ utim, to je na savjeto-vanju komunista zenič kog bataljona, koje je održano 10. ap-rila u Kamenici, a kojem je prisustvovao i delegat Central-nog komiteta KPJ Svetozar Vukmanović -Tempo, ocijenjenokao propust i nepravilan rad na organizovanju vlasti i stva-ranju naro dno oslobodilač kihodbora."
U to vrijeme, stvoreni su i prvi organi vojno-pozadin-ske vlasti na slobodnoj teritoriji. U Kamenici je formiranaprva komanda mjesta. Komandant je bio MilošPopović .t+ apolitič ki komesar Ć amil Kazazović . Akomanda. mjesta, po-red osnovnog zadatka da materijalno i sanitetskiobezbjeđ u-je č ete na zavidović ko~. sektoru, .imala je i z.ad~tak ~av s~odborima narodne vlasti IZ okolnih sela orgarnzuje smjesta]i ishranu izbjeglica iz doline Krivaje, koje su se ispred us-taškog terora sklanjale u Kamenicu, Stojanović e,Mitrovič ei druga sela.U njenom sastavu bio je i jedan naoružani vodboraca, koji je služio kao obezbjeđ enje, a ujedno i kao do-punska jedinica za popunjavanje č eta.
U selima Pepelari i Šagović i takođ e su bile osnovanepozadinske komande koje su preko narodnooslobod~lač kihodbora i povjerenika u selima skupljale hranu organizovalemljevenje žita, peč enje hljeba, a obavljale su i druge poslo-ve za jedinice.
Tako je u martu 1942. godine na već em dijelu slobod-ne teritorije bila organizovana vojna i civilna vlast, č iji jeosnovni zadatak bio da mobiliše ljude i da obezbjeđ uje ma-terijalne izvore za borbu protiv okupatora i domać ih izdaj-nika.
23. Izvještaj komandanta Glavnog štaba NOF i DO Bosne i Her-cegovine, Svetozara Vukmanović a-Tempa, vrhovnom štabu NOP i DVJugoslavije od10. aprila 1942. godine.
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 4., dok. br.63).24. Miloš Popović , po zanimanju profesor, rođ en uPrijedoru,.
č lan KPJ od1938. U martu je prešao iz Ozrenskog NOP odreda u ze-nič ki kraj i postavljen za komandanta mjesta Kamenica. Autor je vi-še partizanskih pjesama, međ u kojima i najšire poznate »Konjuh plu-ninom«. Poginuo je na Sutjesci kao politič ki komesar č ete.
160
U međ uvremenu, dok je Zenič kibataljon vodio borbeprotiv neprijatelja i nastojao da proširi i ojač a svoj uticajna oslobođ enoj teritorij i, u Zenici je došlo do druge provaleu partijskoj organizaciji. lova je, kao i ona u avgustu 1941.godine, došla kao posljedica nedovoljne budnosti.U njoj suustaše za nekoliko dana (od 15. do 22. marta 1942. godine)uhapsile preko 30 č lanova Partije i ~.KOJ-a i .PTipadnikanarodnooslobodilač kog pokreta. Međ u njima su bili sekretarpartijske organizacije Remzija Rebac'", zatim Šukrij~Uzuno-vić , Mulo Beganović ,Nikola Dobrić , Pero KUPUSOVIĆ ,MuloHodžić , Rajko i Božo Kovač ević , Ivan Knez, Boro Šipovac,Edhem Ć urković , PašoTahmišč ić ,Jovo Jelovica, Gavro Nin--ković , Miloš Karač , Derviš Imamović i RudiBeranek.š" Pos-lije prvih saslušaI?-ja već ina je sprovedena .u Sarajev~, a. za-tim u koncentracione logore u Jasenovac1 u Norveškoj. Utim logorima izgubili su živote PašoTahmišč ić ,Remzija Re-bac, Jovo Jelovica, PeroKupusović , Mulo Beganović , GavroNinković , Ivan Knez i Boro Šipovac.
Nešto kasnije, u maju 1942. godine, u još jednoj pro-vali koja je bila vezana za Žepč e, uhapšene su dvije. sestre,Munira i Rafa Hodžić izŽeleć e,koje su kao č lanovi sko-
25. Remzija Rebac bio je rodom iz Mostara. U Zenicu je došaoiz Kraljeva 1940. godine poslije štrajka u fabrici vagona i zaposlioS~
u Zeljezari kao električ ar. Još dok je Todor VujasinoV1ić , kao sekretarMjesnog komiteta KP, rukovodio partijskom organizacijom u Zenici,Remzija Rebac je bio jedan od oslonaca u organizovanjn partijske or-ganizacije u Željezani. Svojim iskustvom u ilegalnom radu pomagaoje na organizacionom i politič kom sređ ivanju partijske organizacije injenom č vršć em povezivanju sa grupom mladih radnika, naroč ito uvikleraju gdje. je i sam radio. Poslije avgustovsko provale1941. godi-ne i po dolasku OmeraMaslić a u Zenicu, zajedno s njim formirao jenovu partijsku organizaciju, na č ijem č elu je bio sve do hapšenja.
Iz Zenice je Remzija Rebac, sa ostalim uhapšenim u ovoj pro-vali, odveden u Sarajevo i, poslije istrage koja je trajala skoro dvamjeseca, sproveden u koncentraoioni logor Jasenovac. Ovdje je, premasjeć anju Zahida Bukurević a, za kratko vrijeme uspio da okupi i po-veže jedan broj logoraša komunista i formira partijsku organizaciju.Zahvaljujuć i okoinostri što je kao električ ar bio potreban logorskirnvlastima, sač uvao je život sve do1944. godine, kada je u provali ot-kriven kao sekretar logorske partijske organizacije i podvrgnut najte-žim mukama. Ustaše su ga pržile let-Iamporn i polu mrtvog javno ob-jesili.
26. Spisak tada uhapšenih u ovoj provali naveden je prema cit,djelu R. Kovač ević a i M. Rajić a, str.147, 149 i 150. i dokumentimaABiH, Komisije za utvrđ ivanje zloč ina okupatora i njegovih pomaga-č a, kut.239, inv. br. 61512.
161
jevske organizacije održavale vezu izmeđ u zenič kog NOP od-reda i partijske organizacije u Zenici. Prilikom pretresa jenađ eno pismo Seada Škrge koje je preko njih trebalo bitiuruč eno SukrijiUzunović u.Na osnovu toga optužene su zasaradnu sa narodnooslobodilač kim pokretom i sprovedene uTravnik u nadležnost župske redarstvene oblasti. Poslije is-trage, koja je trajala od 20. do 30. maja, one su u grupi sa u-hapšenim komunistima Travnika i zarobljenim partizanimaiz borbe na Meokrnju sprovedene u Jasenovac i ubijene."
Ovim provalama zadat je drugi i po posljedicama niš-ta manji udarac zenič koj partijskoj organizaciji od onog ko-jeg je pretrpjela u avgustu 1941. godine. Od toga se narod,nooslobodilač ki pokret Zenice nije mogao oporaviti za duževrijeme. Najteže je bilo to što je Zenič ki partizanski bata-Ijon izgubio svoj glavni oslonac u gradu i što više nije bilodovoljno snaga s kojima bi koordinirao svoju vojno-politič -ku aktivnost.
Do tada, Zenič ki partizanski bataljon i njegove č eteimali su stalnu i č vrstu vezu sa partijskom organizacijom uZenici. Gotovo svakodnevno kuriri su prenosili poštu, sani-tetski, kancelarijski i drugi materijal koji je od partijske or-ganizacije upuć ivan u partizanske č ete. Naroč ito su bili dra-gocjeni obavještajni podaci o neprijatelju. Pored toga, prekoilegalnih kanala il- č ete su dolazili novi borci koje je partij-ska i skojevska organizacija mobilisala i upuć ivala iz Ze-nice.
Tako je u vremenu od osam mjeseci zenič ka parti]-ska organizacija doživjela dvije velike provale u kojima jeuhapšeno i najveć im brojem stradalo oko 40 njenih č lano-va, č lanova SKOJ-a i aktivnih saradnika narodnooslobodilač -kog pokreta. Samo je ostala Tetovska partijska organizacija,č iji je sekretar u to vrijeme bio Mustafa Grabić , i ona je poodluci Okružnog komiteta preuzela na sebe glavnu veza sapartizanskim jedinicama i Stabombataljona." Njoj su se
27. U izvještaju Velike Župe Lašva-Glaž o ovom hapšenju ka-že se slijedeć e:»7. 5. 1942.godine na područ ju kotaraŽepč e uhapšencsu 82 osobe zbog održavanja veza sa ustanicima. " Uhapšene djevci-ke Munira i Hafa Hodžić kao kornunistkinie«.
(AVII, k-148, f5, dok. 45/5).28. U svom sjeć anju, koje je dao autoru1967. godine, .Nikola
Prodanović navodi.da se u martu i aprilu 1942. godine nekoliko putaspuštao u sela blizu Zenice 4 održavao sastanke sa drugovima iz Te-tovske partijske organizacije.
162
priključ ili i č lanovi Partije iz grada koji nisu u ovoj provaliotkriveni. Međ u njima bili su Sabaha i Rifet Colaković Ib-rahim Cerkez i Ivan Rač ki, kao i grupa skojevaca i om'ladi-naca.
3. Dolazak Prvog istoč nobosanskogproleterskog bataljona
Na osnovu odluke Glavnog štaba NOP odreda Bosne iHercegovine, da se u istoč noj Bosni formira jedna proleter-ska brigada, Operativni štab za istoč nu Bosnu odluč io je daO? .bor~ca NOP o?reda »Rornanija« i »Zvijezda« formira Pr-VI istoč nobosanski proleterski bataljon, Bilo je predviđ enod~ u nj~g~v. sastav uđ e i. ~eni~ka proleterska č eta. Sve pred-viđ enejedinice (sem Zemcke cete) prikupile su se 12. martau Srednjem kod Sarajeva, a sutradan, 13. marta, komandantGlavnog štaba za Bosnu i Hercegovinu, Svetozar Vukrnano-v.ić -Tempo, izvršio je sveč ano proglašenje i formiranje Bata-Ijona, Desetak dana kasnije, u njegov sastav ušla je i Zenič -ka proleterska č eta.
~oslije formiranja, Bataljon je krenuo na svoj prviborbem zadatak u pravcu Vlasenice. Trebalo je da sa Dru-g?!ll ?rol.~ters~om i dijelo~i!lla ~rve proleterske brigade raz-bije c~tmcke... drugev neP.rIjateljeye snage u istoč noj Bosni.Međ utim, prije nego sto Je Bataljon poč eo da izvršava ovajzadatak, proleteri (Prva i Druga proleterska brigada) razbilisu ~eprijatelja, pa je istoč no-bosanski bataljon ušao u Vla-semcu bez borbe. Iza toga. uputio se u napad na neprijate-lja ~ Petrović ima kod Olova i u prvom okršaju pokazao svuSVOju.borbenu vrijednost.š? Poslije borbe u Petrović ima, poodluci Glavnog štaba za Bosnu i Hercegovinu, Bataljon jekre~uo u zeni~ki kraj. Cilj je bio da bataljon, prvo, za ne-koliko naredmh dana nastavi put ka Ozrenu i tamo razbiječ et~ike koji su svojim podrivač kim radom sve više potkopa-vah razvoj narodnooslobodilač ke borbe u tom kraju i bor-bene vrijednosti Ozrenskog partizanskog odreda. UOkruglicije njegove borce sač ekao Akif Bešlić sa grupom partizana izZenič kog bataljona. Grupa je poslužila kao vodič .
29. o formiranju Prvog istoč no-bosanskog proleterskog bataljo-na i njegovim borbama i putu do zenič kog kraja vidi šire: Borbeniput Seste proleterske brigade, ••.Našariječ «, Zenica. 1977. godine, str18-19). "
163
Prešavši 4. aprila uveč e željeznič ku prugu Podlugovi -- Vareš, Prvi proleterski istocno-bosanski udarni bataijonstigao je uzenič ki kraj.
Ova pro lete rska jedinica bila je sastavljena od boracavisokih moralno-politič kih kvaliteta i rukovodcć eg kadra većprekaljenog u vatri revolucionarne borbe. Dobro naoružana,ona je za ondašnje prilike, pogotovo za borce zenič kog kra-ja, predstavljala snagu koja je ulivala povjerenje i odluč nostu borbi. Do tada oni nisu imali prilike da vide slič nu parti.zansku jedinicu. Č ule su se i prič e u kojima je po nekolikoputa uvelič avana stvarna snaga ovog Bataljona i govorilo se- a to su bile i želje već ine boraca Zenič kog bataljona -kako ć e zenič ki partizani sa proleterima odmah osloboditiZenicu.
Štab Zenič kog bataljona i Okružni komitet Partije iz-vršili su pripreme za doč ek Prvog proleterskog bataljona,
.U selima od Planice, preko Miljević a i Brnjica, pa sve do Ka-menice kuda je Bataljon prolazio, priređ en mu je srdač ani topao doč ek. Narod je izlazio pred borce s dobrodošlicom iraznim ponudama. Oduševljenje je bilo naroč ito veliko napriredbama koje je Bataljon usput dao u ovim selima i naj-č ešć e se pretvaralo u prave politič ke manifestacije. Na njimasu, uz prigodan kulturno-umjetnič ki program, govorili Sveto-zar Vukmanović -Tempo i č lanovi Operativnog štaba za is-toč nu Bosnu."
Sa kakvim oduševljenjem su borci Zenič kog bataljo-na i narod ovog kraja doč ekali proletere, vidi se iz izvješta-ja Svetozara Vukmanović a-Tempa Vrhovnom štabu NOP iDVJ od 10. aprila 1942. godine.U njemu se, pored ostalog,kaže:
»Bataljon je svojim nastupom i priredbama izazvaodubok utisak međ u stanovništvom ovog kraja, kao i međ uborcima Zenič kog bataljona. To se može zaključ iti iz togašto se stalno javljaju novi i novi borci iz pomentog Bataljo-.na da uđ u u brigadu. Mi ne možemo sve da ih primimo, jerbismo u tom sluč aju oslabili odbranu ovog teritorija, koji jeza nas vrlo važan. Kad bi bilo više oružja, iz ovog kraja bise moglo da mobiliše veliki broj radnika. Za sada mi smouzeli 4S boraca (radnika), te na taj nač in nismo previše os-labili partizanske redove.e "
30. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 4, dok. br. 63).31. Isto.
164
1 Po dolasku u Kamenicu, Svetozar Vukmanović -Tempoi č lanovi Operativnog štaba za istoč nu Bosnu saopštili su od-luk~.,?a je Manojlo Pop ić postavljen na dužnost zamjenikapolitič kog komesara NOP odreda »Zvijezda«, a da MiljenkoCvitković , koji je već bio u štabuZenič kog bataljona, priv-remeno preuzme njegovu dužnost do formiranja Zenič kogpartizanskog odreda." On je sa Ozrena bio pošao u susretPrvom proleterskom bataljonu i sač ekao ga uStojanović ima.Tu je i saznao za odluku da treba da ostane u zenič kom kraju.
U Kamenici Svetozar Vukmanović -Tempo održao je9. aprila sastanak sa Štabom Zenič kog bataljona, a sutradani partijsko savjetovanje sa komunistima zenič kih partizan-skih jedinica. Na sastanku sa Štabom bataljona analiziranisu dotadašnji rad i rezultati u borbii sagledana je vojno-po-litič ka situacija na teritorij i zenič kog kraja. Ocijenjeno je»da je Bataljon imao dosta uspjeha u borbi, ali da su u zad-njem periodu oni izostali zato što su č ete bile razvuč ene naširokom prostoru i što više nisu mogle da partizanski djelu-jU.«33Prihvać en je i prijedlog plana akcija na neprijateljevauporišta i komunikacije kojeg je Štab bataljona bio prip-remio i namjeravao da u narednom periodu sprovede sa svo-jim jedinicama. Na kraju sastanka, na prijedlog SvetozaraVukmanović a-Tempa, odluč eno je da se od Zenič kog NOPbataljona formira Zenič ki NOP odred."
»Postavili smo - piše u izvještaju Svetozara Vukma-nović a-Tempa Vrhovnom štabu NOV i POJ - da se poradina dobivanju oružja bilo na koji nač in, te da se pristupi for-miranju Zenič kog odreda, koji bi u svom sastavu imao č e-tiri bataljona i to: kakanjski, sa sjedištem u Osredku i obu-
32. Sastanak Staba odreda .•Zvijezda«, na kojem je ova odlukadonesena, održan je u prisustvu komandanta Glavnog štaba NOP i DOBosne i Hercegovine, Svetozara Vukmanović a-Tempa,2. aprila 194·~.g .u Okruglici. (Zbornik NOR-a, tom. IV, knj. 4, dok. br. 45).
33. Isto, dok. br. 63.)34. Da je tada takva odluka donesena vidi se i iz IzvještajaP0-
krajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu od14. aprila 1942.godine Centralnom komitetu KP.J. O tome piše slijedeć e:»U vezi srazvojem vojno-politič ke situac,ije... riješili smo na prijedlog druga'I'empa da se stvori posebanZenič loi odred. Taj svoj prijedlog Tempomotiviše kako socijalnim sastavom stanovništva tog kraja, tako i od-sustvorn zamorenosti od borbe, koja se nesumnjivo osjeć a kod stanov-ništva Istoč nih srezova. Kan osnova tog odreda poslužić e zenič kiba-taljori koji je do sada ulazio u sastav odreda »Z\>ijezda«.
(Zbornik NOR-a, tom IX, knj. 1, dok. br. 59~.
165
hvatao bi prostor od Vareša do Podlugova (sjevernom stra-nom pruge); I zenič ki bataljon, sa sjedištem u Bijeloj Vodi,a obuhvatao bi prostor od Kaknja, prugom do Begov Hanai to istoč nom stranom; II zenič ki bataljon sa sjedištem u ne-kom selu oko Lisca, s druge strane pruge i rijeke Bosne. Se-ljaci iz tog kraja traže da im se pošalje Musliman za koman-danta (premda su to seljaci Srbi) i javljaju da imaju već o-ko 150 pušaka kao i to da ć e se, vjerovatno, uključ iti Musli-mani okolnih sela. Krivajski bataljon, sa sjedištem u Stoja-nović ima, obuhvatao bi prostor izmeđ u Begov Hana, Zavi-dović a i Vozuć e. Na ovaj nač in č itav ovaj kraj bio bi vrlolako oslobođ en tim prije što je neprijateljska snaga na tomsektoru vrlo malena, a sela ne bi pružala skoro nikakvog ot-pora. Ovo tim prije što su borci ovog kraja vrlo borbeni i.kod njih se ni malo ne osjeć a zarnorenost, što je sluč aj kodostalih naših odreda.
Zato se nameć e kao vrlo hitno pitanje ostvarenje togplana i na svaki nač in omoguć iti dobavku oružja. Mislim danabavku oružja treba izvršiti na slijedeć i nač in: a) razoruža-njem slabih i borbom zamorenih boraca sa teritorije Roma-nije i Vlasenice; b) razoružanjem č etnič kih bandita na Ozre-nu iMajevici, c) akcijama na hrvatsku vojsku koje su pred-viđ ene«.S5
Kao što se vidi, odluka da se od Zenič kog NOP bata-ljona formira Zenič ki NOP odred donesena je na osnovu po-dataka i ocjena koje su date na sastanku u Kamenici o do-tadašnjem razvoju i perspektivi narodnooslobodilač ke borbeu ovom kraju. Pored toga, od znač aja su bile i ocjene o so-cijalnom sastavu boraca i da ne postoji zamorenost u borbi,kao što je to bio sluč aj u nekim drugim partizanskim odre-dima i jedinicama.
Na partijskom savjetovanju (10. aprila) u centrupaž-nje bile su neke slabosti koje je Okružni komitet ispoljio usvom radu. Konstatovano je da se nije dovoljno pažnje pos-već ivalo krupnim pitanjima organizacije narodne vlasti i ra-du Partije u partizanskim jedinicama i u pozadini.š" Poredovog, istaknuto je »da je vrlo mali broj partijaca sa oveteritorije primljen u Partiju. Iako u Zenič kom bataljonu ima75 posto radnika, partijaca je svega 14. Od ovog broja svega
35. Zbornik, tom. IX, knjig. 2., dok. br. 83.36. Isto.
166
If. su dva primljena u toku borbe za cijelih osam mjeseci.s'"Na savjetovanju, je postavljeno i pitanje reorganizacije par-tijskog rukovodstva i formiranja novog Okružnog, komitetakoji bi u svom djelokrugu rada obuhvatao, pored zenič kog ižepač kog,i pola visoč kog sreza. U vezi s tim predviđ eno jebilo da se zenič ki NOP odred i novi Okružni komitet KPJkadrovski pojač aju. Trebalo je da dotadašnji politič ki kome-sar Romanijskog NOP odreda Pavle Goranin-Ilija preuzmedužnost politič kog kome sara odreda, a da MladenKnežević --Traktor i Dane Olbina, koji su već bili u zenič kom kraju,zatim Olga Marasović i još jedan drug č iji se izlazak oč eki-vao iz Sarajeva, uđ u u Okružni komitetPartije." Međ utim,zbog izmijenjenih prilika koje su nastale poslije č etnič kihpuč eva na Romaniji i Ozrenu, a nešto kasnije u Odredu »Zvi-jezda« i u Zenič kom NOP odredu, do ovih kadrovskih poja-č anja nije došlo.
Poslije ovih sastanaka u Zenič kom bataIjonu, prvi pro-leterski bataljon je 13. aprila napustio zenič ki kraj i krenuoprema teritorij i Ozrenskog partizanskog odreda. Usput, uzpomoć Zenič ke č ete na Voštanu, porušio je prugu Olovo-Za-vidović i i prekinuo telegrafsko-telefonsku vezu.š" U isto vri-jeme Treć a zenič ka č eta iz Č ardaka napala je na neprija-teljsko uporište u selu Dragovcu kod Zavidović a u cilju mas-kiranja pokreta Prvog proleterskogbataljona."
Dok se Prvi proleterski bataIjon pripremao za odlazakna Ozren, Stab zenič kog bataljona, i Okružni komitet Parti-je, preduzimali su mjere da se realizuju odluke o formiranjuzenič kog NOP odreda. Trebalo je za nekoliko dana poč eti saformiranjem predviđ enih bataljona a, u isto vrijeme, izvrša-vati plan akcija protiv neprijatelja. Rač unalo se da za to po-stoje us lovi jer je u Zenič kom bataljonu bilo tada pet č eta,jedan samostalni vod u Kamenici i nekoliko stražarskih i po-
37. Isto.38. U pomenutom izvještaju Svetozara Vukmanović a-Tempa, u
vezi sa kadrovskim ojač anjem u novom Okružnom komitetu Partije,izmeđ u ostalog piše i slijedeć e: "Stvaranjemzenič kog odreda postav-lja se i pitanje organizovanja i novog OK-a za č itavu ovu teritorijukoja obuhvata pola visoč kogsreza, zenič ki i žepč anski. Da bi se ovoostvarilo ja sam pisao PK da pozove iz Sarajeva drugaricu Okruglu(ilegalno ime Olge Marasović - P. A.) i jednog druga kojim je ops-tanak u Sarajevu nemoguć i da ih pošalje na ovaj teren«.
39. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 4, dok. br. 124.40. Isto, i AVII, k-146, reg. br. 1/41.
167
zadinskih odjeljenja uStojanović ima, Mitrović ima, Pepela-rima i Sagović ima. Pri Štabu bataljona uStojanović ima pri-kupljala sei jedna grupa boraca omladinaca od kojih je tre-balo da se formira Omladinska č eta. Ukupno je bilo .oko 400boraca, a od toga oko 300 naoružanih.v
Predviđ alo se da na lijevoj obali rijeke Bosne ima jošoko 150 naoružanih boraca kojima je trebalo uputiti jednumanju mobilnu jedinicu i rukovodstvo pa da se od njihformira drugi Zenič ki bataIjon. Osim toga, oč ekivao se i prilivnovih boraca iz sela sa slobodne teritorije, anaroč ito omla-dinaca i radnika iz Zenice i Kaknja.
Do tada je bila oslobođ ena velika teritorija koja jepredstavljala geografsko-politič ku cjelinu i bila je povezanasa industrijskim centrima Vareš, Kakanj, Zenica i Zavidovi-ć i, Ova teritorija pružala je vrlo povoljne us love za dejstvana komunikacije i neprijateljeva uporišta duž njih. U indust-rijskim centrima postojale su organizacije narodnooslobodi-lač kog pokreta i brojni simpatizeri koji su svojim radom,prikupljanjem podataka o neprijatelju i mobilizacijom rad-nika i omladine za borbu, olakšavali jedinicama Zenič kogNOP bataljona da izvršavaju svoje osnovne zadatke. Na slo-bodnoj teritoriji postojala je i vojno-pozadinska i narodnavlast.
Zenič ki NOP bataljon, iako je do tada bio u sastavuNOP odreda »Zvijezda«, od poč etka je samostalna izvodioakcije i borio se protiv neprijatelja pa je već imao dovoljnoborbenog iskustva. Jedinice su znale umješno da koriste iz-nenađ enja i bile su naviknute na noć ne borbe. FormiranjemOdreda, mijenjala se samo organizacijsko-formacijska struk-tura Bataljona, te je narasle snage trebalo samo prilagoditiveć ustaljenim uslovima borbe.
Pripreme za formiranje Odreda vršene su na partij-skim i skojevskim sastancima i č etnim konferencijama nakojima se govorilo o znač aju njegovog stvaranja isprovođ e-nju drugih mjera koje su bile od znač aja za razvoj narodno-oslobodilač ke borbe u ovom kraju. Borci su bili ponosni što
ć e ovim i zvanič no zenič ki NOP odredv stati u red proslav-ljenih partizanskih odreda istoč ne i srednje Bosne. Oni suto primili kao priznanje za uspješne borbe koje su do tadavodili protiv neprijatelja.
Uz politič ke, vršene su i organizacijske pripreme. PO-pisivano je ljudstvo i oružje za formiranje novih č eta i ba-taljona. Stab Odreda, sa Okružnim komitetom Partije prip-remao je i znač ajne kadrovske promjene u svim jedinicama,jer je to iziskivala nova reorganizacija. Pored toga, pripre-mana je i jedna manja mobilna jedinica koja je trebalo dapređ e na lijevu obalu rijeke Bosne radi formiranja Drugogzenič kog bataljona i mobilizacije novih boraca.
Uporedo sa ovim, jedinice su se pripremale i za izvo-đ enje akcija protiv neprijatelja po predviđ enom planu. Cetesa Voštana, Konjskog brda. i Cardaka, uz svakodnevna od-brambena dejstva protiv ustaša i milicije, sa dijelom snagaspuštale su se na komunikacije, napadale manja neprijate-ljeva uporišta i straže i prikupljale podatke o neprijateljuza predstojeć e već e akcije. Po planu je trebalo da one dokonca aprila izvedu nekoliko već ih akcija na komunikacije'izmeđ u Zenice i Zavidović a i Zavidović a i Olova. Bilo je pre-dviđ eno da Druga č eta iz Osredka aktivno dejstvuje u prav-cu Kaknja i na komunikaciju Podlugovi-Vareš. Ona je prvuakciju izvela 21. aprila i napala neprijatelja u uporištu u se-lu Karač ić . Poslije dvoč asovne borbe, likvidirala je neprija-telja i zarobila pet milicionera i 13pušaka.w
Poslije č etnič kog puč a u Ozrenskom odredu, 18. apri-la, za kratko vrijeme je odgođ eno izvršenje planiranih akci-ja. Tek od 26. aprila, nakon Prvog istoč nobosanskog prele-terskog bataljona, izvedeno je nekoliko vrlo uspjelih napada
41. Prema cit. izvještaju Svetozara Vukmanović a-Tempa, Prvazenič ka č eta bila je naoružana sa 48 pušaka i puškomitraljezom, Dru-ga sa 45 pušaka i puškomitraljezom, Treć a sa 53 puške, 2 puškomitra-ljeza i teškim mitraljezom, Č etvrta sa 52 puške i 2 puškomitraljeza iPeta sa 48 pušaka i puškomitraljezom.
42. Od poč etka je bilo uobič ajeno u narodu i medu borcima dase zenič ke partizanske č ete i Zenič ki partizanski bataljon, koji su or-ganizacijski i formacijski pripadali odredu »Zvijezda«, nazivaju Ze-nič kim odredom. Zbog toga ima nekoliko sluč ajeva da se u nekim do-kumentima iz tog perioda bataijon naziva Zenič kim odredom.
43. Zbornik NOR-a, tom. IV, knj. 4, dok. br. 132. U napomeniovog dokumenta, redakcija Zbornika navela je da su ovu akviju izvelejedinice NOP odreda ••Zvijezda«,
Međ utim, iz dokumenta (AVII, k-148,reg, br. 2/14) vidi se dasu je izvršili partizani Zenič kog NOP odreda i da su tom prilikomustaše zarobile borca Lazara Topić a " ... koji je dao podatke o ustani-cima na tom područ ju a sjedište komande bataljona prema njegovomiskazu nalazi se u seluStojanović i«.
168 169
na neprijatelja duž komunikacije izmeđ u Zenicei Zavidovi-ć a, ali zajednič kim snagama Prvog proleterskog bataljonaizenič kih partizanskih č eta.
FAKSIMIL DOKUMENTA SA PECATOM ZENICKOG PARTIZANSKOG ODREDA
44. AVI!, k-148. reg. br. 1/18i 19. i k-150, reg. br. 3/37.
govom Hanu, selu Lrč aj i željeznič koj staniciŽeleć e." Ove na-pade partizanskih jedinica na željeznič ku komunikaciju i ne-prijateljeva uporišta duž nje, neprijatelj je u svojim izvješ-tajima cijenio kao vrlo ozbiljne i o njima pisao "da na pod-ruč ju Zenica-Žepč e svakog dana zauzimaju sve višemaha-.w
Poslije ovih akcija, u jedinicama Zenič kog NOP odre-da i Prvog proleterskog bataljona, poč ele su pripreme za pro-slavu 1. maja. U č etama su spremani programi za priredbe ilogorske vatre. Za glavnu proslavu u Kamenici predviđ ala sesmotra jedinica, miting i priredbe za borce i narod. Okružnikomitet Partije pripremio jei prvornajski proglas koji je ob-javljen Prvog maja.I taj proglas pojavio se ne samo na oslo-bođ enoj teritorij i negoi u Kaknju, Zenici i drugim manjimmjestima. U njemu se Komitet obratio radnicima Zenice i Ka-knja slijedeć im riječ ima:
»Radnici Zenice i Kaknja,Dignite svoj glas protiv okupatora i njegovog sluge
Pavelić a, rušite mašine, elektrane, vojnič ka postrojenja, sa-botirajte rad u fabrikama, napustite fabrike koje izrađ uju
45. Zbornik NO-a, tom IV. knj. 4, dok. br. 135i 136 i AVI! k-148,reg. br. 2/36.
46. AVII, k-146, reg, br. 2/15 i reg. br. 2/20.
SRUSENI MOST I 2.EUEZNICKI VAGONI IZMEĐ U NEMILE I BEGOVOGP.ANA1942. GODINE
Tako su 26. aprila izvedene dvije akcije. Prva na pru-zi Izmeđ u Begovog Hana iZeleć a,gdje je zaustavljen i srušenjedan teretni voz, a druga na neprijateljeva uporišta u Pot-kleč ju i Dragovcu, jugoistoč no odZavidović a.v Iu slijedeć aIri dana (od 27. do 29. aprila), jedinice Prvog proleterskogbataljona i Zenič kog NOP odreda porušile su na nekolikomjesta prugu izmeđ u Nemile i Begovog Hana, pokidale tele-grafsko-telefonske vezei napale domobranske posade u Be-
170 171
materijal za ubijanje vaše brać e partizana i bratskog sovjet-skog radništva i seljaštva, te jedine države gdje radnik neradi za drugog već ove klase č ija je buduć nost.
Srbi, vi ste u ovoj borbi do danas dali herojske žrtve.Dosadašnja borba oslobodila je već i dio naroda odfašistič -kih bandita i terora kojeg su fašistič ki krvavi psi pod okri-ljem Nezavisne države Hrvatske nad vama mjesecima pro-vodili. Dosadašnja herojska i poštena borba treba da se na-stavi. Danas treba sve što je srpsko da se digne i pomogneborbu za slobodu i bolju buduć nost. Nedajte se zavarati odraznih ustaških okupatorskih plać enika koji se boje vaše bor-be i žele lažima da ocrne vašu pravednu borbu i pokolebajuvašu mržnju prema okupatorima i ustašama.
Muslimani, Hrvati »Zenič kog kraja«, danas vam je svi-ma jasno šta vam je donio okupa tor i njegova NDH u kojojvladaju odvratne ustaše. Ustaše su vas podijelile, oni pale ižare po vašim selima i varošima i pljač kaju sve što im podruku dođ e da bi platili ucjenu svojim nezasitim gazdama Ni-jemcima i Italijanirna. Borba partizana pokazala vam je daje to poštena borba koja teži da donese slobodu i ljepšu bu-duć nost svim narodima Jugoslavije. Pobjeda Crvene armijesigurna su zasluga da ć e Njemač ka brzo propasti i jao si gaonima koji su se stavili u službu okupatora. Vaši najsavje-sniji i najbolji sinovi nalaze se već odavno u našim redovi.ma. Priđ ite svi u bratsku borbu protiv naših zajednič kih ne-prijatelja - okupatora, ustaša i ostalih okupatorskih slugu.Priđ ite u partizanske redove, otkažite poslušnost ustašama.
Ovaj Prvi maj treba da proslavimo slavnije nego ije-dan do sada, da slavimo u znak nadmoć nosti naših snaganad našim neprijateljem. Ovaj Prvi maj treba da zbliži jošviše narode Jugoslavije koji su potlač eni od fašistič kog oku-patora i da stvori č elič no jedinstvo u njihovoj borbi za slo-bodu i bolju buduč nost.e-?
Proslava u Kamenici bila je velika politič ka manifes-tacija boraca i naroda ovog kraja. Pred postrojenim borcimai narodom govorio je Svetozar Vukmanović -Tempo. U narod-nom veselju, i uz priredbu i logorske vatre, proslavljen jeprvi put ovaj radnič ki praznik u slobodi i bez straha od žan.darma i policije. U delegaciji iz Zenice, koja je prisustvova-la ovoj proslavi, bila su dvojica č lanova Tetovske partijske
47. Institut za istoriju, Sarajevo, kat. br. 221.
172
,organizacije, Hasan Šišić i Nazif Bajramović . Oni su preni-jeli Prvomajski proglas u Zenicu i uz pomoć partijske orga-nizacije rasturali ga po gradu i u Zeljezari.v
Još prije proslave Prvog maja, Operativni štab za is-toč nu Bosnu, uz saglasnost komandanta Glavnog štaba zaBosnu i Hercegovinu Svetozara Vukmanović a-Tempa, odluč ioje da na teritorij i Zenič kog NOP odreda formira Treć i udar-ni bataijon. Taj bataljon, zajedno sa Prvim proleterskim is-toč no-bosanskim i Drugim majevič kim bataljonorn, trebalo jeda uđ e u sastav grupe udarnih bataljona od kojih je kasnijeformirana Šesta istoč no-bosanska proleterska brigada. For-miranju bataljona pristupilo se odmah, pa su se borci iz raz-nih jedinica okupljali na Kraljevini kod sela Bijele Vode. Ba-taljon je konač no formiran odmah poslije proslave Prvogmaja. U njegov sastav ušle su dvije č ete iz zenič kog NOP od-reda, a treć a je bila sastavljena dijelom od boraca sa Ozre-na (koji su se poslije puč a povukli u zenič ki kraj)i boracarasformirane prateć e č ete Prvog istoč nobosanskog proleter-skog bataijona.
Stab Zenič kog NOP odreda morao je za izvjesno vri-jeme da prekine sa reorganizacijom svojih jedinica i anga-žuje se na formiranju Treć eg udarnog bataijona. I izdvaja-nje oko 120 naoružanih boraca (dvije č ete sa kompletnim ruskovodstvom) i njihovo opremanje i upuć ivanje u novoformi-rani bataijon znatno mu je otežalo rad na formiranju zenič -kih bataijona. Naroč ito je na sektoru predviđ enog prvogzenič kog i kakanjskog bataljona situacija u pogledu ljudstvabila teška. Nedovoljan broj naoružanih boraca nije pružaomoguć nost da se odluč nije i brže nastavi sa započ etom reor-ganizacijom i formiraju predviđ eni bataljoni. Po,:olj~iji iz-gledi na koje je tada Štab odreda na osnovu dobivenih po-dataka rač unao, bili su samo na lijevoj obali rijeke Bosne.Podaci da oko 150 naoružanih boraca č eka da stupi u Odrednajavljivali su moguć nost da se na ovom sektoru odmah pri-đ e formiranju Drugog zenič kog bataijona. Da bi se to ost-varilo, Štab odreda je već prvih dana maja 1942. godine u-putio grupu boraca sa Manojlom Popić em iRasimom Džin-dom na lijevu obalu rijeke Bosne sa zadatkom da od naoru-žanog ljudstva i manjih partizanskih grupa ovog kraja formi-raju predviđ eni bataljon. Pored toga, ova grupa je od Sveto-
48. Sjeć anje MehmedalijeSišić a,tada č lana ilegalne tetovske par-tijske organizacije, dato autoru 1967. godine.
173
zara Vukmanović a-Tempa dobila zadatak da uspostavi vezusa Prvim krajiškim proleterskim bataljonom i prenese nje-gova naređ enja Operativnom štabu za Bosansku krajinu, ukome je izmeđ u ostalog pisalo i slijedeć e»... Ovim vam na-ređ ujem da proleterski bataljon dođ e u sektor do rijeke Bo-sne izmeđ u Zenice, Travnika i Žepč a. Na taj sektorZenič kiodred šalje jednu mobilnu jedinicu od 10 boraca koji imajuzadatak da prikupe ljudstvo i da se tu formira jedan bata-Ijon koji ć e uć i u sastav Zenič kog odreda. Za prvo vrijemecentar gdje ć e poč eti i djelovati ova jedinica bić e seloŠuvi-re, Suhi Dol, Zaselje i Loznik. Uslovi su na tom sektoru do-bri, a pušaka sakrivenih ima nešto preko 100. Vi bi trebaloda u taj sektor pošaljete druga Lolić a sa onih oko 30 Musli-mana iz Travnika koji su prešli kod vas. Oni bi trebalo dase stave pod komandu druga Manojla Popić a koji odlazi saovom deset inom na tajsektor.ew
~vi z~~aci koje j~ tada trebalo ~a izvrši grupa Manoj-la Popič a bili su vezam za zadatke koje je Vrhovni koman-dant NOB i DV Jugoslavije u svom uputstvu od 18. aprila1942. godine postavio Operativnom štabu NOP i DO za istoč -nu Bosnu u kome se insistira da» .•. preko Zenič kog bata-ljona treba uhvatiti vezu sa dijelovima na pravcu Travnik-'-Jajce i preko Jezerske planine kod Kotor Varoši. Ova veza~a~. int~resuje, posvetite joj pažnju i o tome nas što prijeizvijestite.w. Po prelasku rijeke Bosne, grupa Manojla Popić a nijeIzvršila glavni zadatak, jer nije naišla ni na jednu naoruža-nu grupu, a nije uspjela da mobiliše ni jednog novog borca.Predviđ a~ja da oko 150 naoružanih boraca č eka da stupi uOd:ed, msu <?dg<;>varalastvarnom stanju. Poslije boravka11
selima oko Bistrice grupa se spojila satravnič kim partizani-ma koje je predvodio Abid Lolić . Na brdu Meokrnje ustaše
su ih 20. maja opkolilei razbile. Poginuli su ManojloPopići već ina boraca, aRasim Džindo je zarobljen, otjeran u Ja-senovac i ubijen."
Samo nekoliko dana kasnije Štab zenič kog odreda u-putio je još jednu slič nu grupu preko rijeke Bosne. Sa njomje Išao i Rato Dugonjić . Trebalo je da on sa dvojicom prati-laca (koje mu je dodijelio ŠtabZemč kogodreda) produžiput u Bosansku krajinu, a ostali da se spoje satravnič kompartizanskom č etom i Manojlovom grupom pa da tako pos-luže kao jezgro za formiranje novog bataljona, Brojno, ovagrupa je bila nešto manja. Osim Rate i njegovih pratilacaBege Babajić a i Sime Aleksić a, u njoj su bili još Anđ elkoTvrtković , Enver Ajanović , Fadil Ekinović , Rasim Ismić ij03trojica boraca č ija imena nisu utvrđ ena. Rijeku Bosnu grupaje prešla 6. maja u rejonu Željeznog polja i prekoSerić a u-putila se u pravcu Gluhe Bukovice/" Na ovom dijelu putaDugonjić se sa svojim pratiocima odvojio, a grupa je nakondva dana maršovanja preko Vlašić a stigla u selo Perlu, gdjese spojila sa travnič kom partizanskom č etom a kasnije naMeokrnju sa Manojiovom grupom, gdje je 20. majadoživje-la tragič nu sudbinu.
Slič no su prošla i nastojanja Štaba odreda da pre-strojavanjem svojih snaga i mobilizacijom novih boraca za-vrši reorganizaciju i formira ostala tri bataljona. Započ etiposao Štab odreda nije uspio da završi, jer su nastupili do-gađ aji koji su ga u tome prekinuli.
Poslije završetka formiranja Treć eg udarnog bataljo-na i proslave Prvog maja, uporedo sa pokušajima na formi-ranju zenič kih bataijona, nastavljeni su napadi i akcije nakomunikacije i neprijateljeva uporišta.
Tako je noć u izmeđ u 4. i 5. maja željeznič ka pruga iz-međ u Nemile i Begovog Hana bila razrušena, pa je teretni voz,koji je poslije toga naišao, isk1iznuo i prevrnuo se. Tom pri-likom partizani su zaplijenili već e količ ine hrane, odjeć e idruge opreme. Uslijedila je intervencija oklopnim vozom izZenice, ali se i on, naišavši na razorenu prugu, prevrnuo.PDva dana kasnije, 7. maja uveč e, izvedena je još jedna kom-binovana akcija na prugu i na željeznič ku stanicu želeć a. Iovog puta je željeznič ka pruga izmeđ u Koprivnei Vranduka
49. »Zbornik« NOR-a, tomIV, knj. 4, dok. br. 95.. O zadat~u grupe Manojla Poplć a da uspostavi vezu sa Krajts-
kirn proleterskirn bataljonom Rodoljub Colaković je zapisao: »Osim to-ga ..s .one. stra?e rijeke Bosne nalazio se Krajiški proleterski bataljon,kOJI Je bIO dosao u sastav brigade koja se imala formirati od naša dvaud~rna i .to~ bata~jon~. Mi nismo znali tač no gdje se on nalazi. Prijed:-?Je nedjelje presao Je preko BOSil1eManojlo Popić da uhvati Vezu snjima«,
(Zapisi iz Oslobodilač kog rata, knj. I, str. 780).50. Zbornik NOR-a, tom II, knj. 8, str. 404-409.
51. O pogibiji Manojla Popić a i njegove grupe na Meokrnju, vi-di šire: C. Kazazović , cit, d., str.191-232.
52. Sjeć anje R. Dugonjić a dato autoru1969. g.53. Zbornik NOR-a, tom IV, kn], 5, dok. br. 131 132.
174
bila prekinuta, a devet vagona poluteretnog voza izkliznuloje iz šina i prevrnulo se. Iz prevrnutog voza, uz pomoć se-,ljaka, izvuč ene su znatne količ ine brašna, krompira, jaja idrugih namirnica. Napad na željeznič ku stanicu Želeć e izvr-šen je u prvim jutarnjim č asovima. Poslije trisataborbe,neprijatelju je uspjelo da se održi u utvrđ enim položajima i,,uz pomoć jakih rezervi i intervencijom iz Zavidović a, da po-tisne partizanske jedinice i prisili ih na povlač enje.š!
Ovo su bile posljednje akcije jedinica Zenič kog NOPodreda, jer je on poslije č etnič kog puč a, koji je započ eo unoć i izmeđ u 5. i 6. maja 1942. godine, praktič no prestao dapostoji. U ovo vrijeme, sve do 20. maja, bilo je akcija i bor-bi u zenič kom kraju, ali njih je izvodila grupa udarnih ba-taljona u č ijem sastavu su bili i borci Zenič kog partizan-skog odreda.
4. Cetnič ki puč u Treć em udarnom bataljonui Zenič kom NOP odredu
U drugoj polovini aprila 1942. godine Nijemci i !tali-jani, uz pomoć ustaša i č etnika, otpoč eli su proljetnu ofan-zivu, č ije je težište bilo protiv partizanskih snaga na teritori-ji istoč ne Bosne. U ovim borbama angažovali su 718. njema-č ku i tri italijanske divizije (s'Faurinence«. »Kač atari dela.Alpi« i »Pusterija«), te osam do deset ustaško-dornobranskihbataljona.šš Iz Sarajeva, Sokoca, Han Pijeska, Vlasenice iSrebrenice, Nijemci i ustaško-domobranske snage nastupalesu prema Rogatici, a onda osnovnim pravcem prema Foč i.Iz Pljevalja i Višegrada nastupale su italijanske snage. I nji-ma je glavni cilj bio da prodru prema Č ajnič u, GoražduiFoč i, gdje se tada nalazila glavnina partizanskih snaga kojase povukla iz Srbije, Crne Gore i Sandžaka. U Foč i su se ta-da nalazili još i Vrhovni štab i Centralni komitet KPJ.
Partizanski odredi istoč ne Bosne, naroč ito Romanijskii Kalinovič ki, poslije teških i iscrpljujuć ih borbi u ovoj ofan-zivi pretrpjeli su teške gubitke i ostali znatno oslabljeni. Je-dinice dobrovoljač ke vojske raspale su se pod udarcima ne-prijatelja. Pored toga, već ranije započ eti proces diferencija-cije ustanič kih masa, još više je produbljen. Č etnič ki oficiriDraže Mihailović a, koji su već inom došli iz Srbije, organizo-vali su sistematsku podrivač ku i anti komunistič ku djelatnost
54. Isto, dok. br. 135.55. OsI. rat 1941-1945, knj. 1, str. 207.
176
,li partizanskim jedinicama i jedinicama novoformirane dob-rovoljač ke vojske. Širili su prič e da ofanziva okupatora nijeusmjerena protiv Srba nego samo protiv partizanskih opas-nosti i da jedino oni mogu spasiti srpski narod od istreblje-nja, pljač ki i paljevina te da zbog toga treba napuštati po-ložaje i partizanske jedinice i priključ ivati se č etnicima itd.
Pod uticajem takve č etnič ke propagande došlo je doosipanja boraca iz partizanskih redova i do napuštanja na-rodnooslobodilač ke borbe. Istovremeno, č etnič ke snage suznatno ojač ale i neposredno pomagale njemač kim i italijan-skim divizijama u pomenutoj ofanzivi.
Uporedo sa ovim vojnim operacijama, okupatori su(Nijemci i !talijani) poduzeli i politič ke mjere. Njihov smi-sao je bio da se u Bosni i Hercegovini prekine borba izmeđ uoružanih snaga NDH i č etnika i da se sve te kvislinške for-macije, i politič ke snage koje su ih podržavale, ujedine uborbi protiv narodnooslobodilač kog pokreta. Ovakvim težnja-ma okupatora naroč ito je išla na ruku politika č etništva, ko-je je nastojalo da borbu protiv okupatora i domać ih izdajnikapod vođ stvom KPJ skrene na kolosijek građ anskog rata i dase na toj osnovi izoluju i potuku komunisti i partizanske je-dinice. Nosioci subverzivnih akcija kojim su pokušali da ost-vare svoje namjere bili su proč etnič ki elementi. Oni suuz-pomoć oficira Draže Mihailović a organizovali i izvelić etnič -ke puč eve u partizanskim odredima istoč ne i srednje Bosne.Skoro istovremeno č etnič ki puč evi izvedeni su u Romanij-skom i Ozrenskom, a odmah iza toga u Odredu »Zvijezda« iZenič kom partizanskom odredu. U srednjoj Bosni opet zna-tno nadmoć nije č etnič ke snage razbile su Č etvrti krajiškiodred.
Time je okupatoru pošlo za rukom da, do polovinemaja 1942. godine i prije nego što je završio sa ofanzivnimoperacijama, likvidira već i broj partizanskih odreda tako dau njima tada preovladavaju č etnici. .
. Ovim je bio završen jedan period u kojem je okupa-tor uz pomoć ustaša, ostalih vojnih snaga NDH i č etnika po-č eoda realizuje odluke sa Martovskog savjetovanja u Opa-tiji na kome je, 3. i 4. marta 1942. godine, bilo odluč et.Io .dase (prvo u istoč noj, a zatim u zapadnoj Bosni) ofanzivnimoperacijama i uz pomoć politič kih mjera, likvidiraju narod-nooslobodilač ki pokreti partizanske jedinice.š"
56. U vezi sa savjetovanjem i odlukama neprijatelja u Opatiji,vidi šire: OsI. rat 1941-1945. knj., 1 str. 206.
177
Zenič ki partizanski odred nije bio pod direktnim uda-rcima ove neprijateljeve ofanzive, ali se njen uticaj osjetio upojač anoj demoralizaciji i dezerterstvu jednog broja boraca.Zbog toga je Štab odreda bio prisiljen da neke od njih osudina smrt i strijeljao Došlo je i do jač e aktivnostiproč etnić kihelemenata koji su svojim podrivač kim radom nastojali dastvore takvu atmosferu u kojoj bi se pojač ali demoralizaci-ja i dezerterstvo u partizanskim č etama. Njihova aktivnostnaroč ito je bila pojač ana poslije. č etnič kog puč a u OzrenskomNOP odredu (18. aprila 1942. godine), kada su poč eli sve ot-vorenije da rade na razbijanju jedinica i da se pripremajuza napad na štabove i partizanske č ete. I dok su borci Prvogproleterskog i Treć eg udarnog bataljona i Zenič kog NOP od-reda izvodili uspješne akcije na neprijatelj eva uporišta i ru-šili željeznič ku prugu, a ustaške komande panič no izvještava-le svoje pretpostavljene »da su uč estala razaranja željeznič kepruge na liniji Zavidović i-Zenica« i tražilepomoć ." č etnič -ki izdajnici su se pripremali da na podmukao nač in napadnupartizanske borce koji su uspješno vodili borbe protiv nep-rijatelja, rušili pruge iparalisali saobrać aj na relaciji Sa-rajevo-Bosanski Brod. Tič etnič kiizdajnici bili su, u prvomredu, Golub Mitrović , Vojo Balać , Risto Tanasić , Veljko Vu-ković , Dušan Trbić , Dušan Đ urić , Dušan Josipović i Jovo La-kić o
Poslije priprema koje su obavili u najveć oj tajnosti,uspjelo im je da noć u5/6 maja'" izvrše napad na Štab Tre-
57. AVII, k-148, reg. br. 4/35.58. U već em dijelu do sada objavljenih izdanja u kojim se go-
vori o č etnič kompuč u kod Zenice (Bijele Vode i Kraljevina), navodise podatak da je puč izveden u noć i izmeđ u 8. i 9. maja. Takav jesluč aj u knjigama »Zenič ki partizanski odred«C. Kazazović a, »KrizaNOP-a u Bosni i Hercegovini krajem 1941. i poč etkom 1942«. R. Hu-rema, »Zapisi iz NOR-a« R. Colaković a, knj. I, str. 779. i nekim napi-sima objavljenim u listu »Naša rtječ - i drugim publikacijama. Međ u-tim u knjizi ••.Sesta proleterska brigada« R. Petovara i č lanku MitraMirnić a, "Prvi proleterski istoč no-bosanski batalion«, objavljen u tre-č em tomu ••.Sarajevo u revoluciji«, str. 335, označ eno je da ječ etnič -ki puč na Kraljevini i u Bijelim Vodama izvršen 6. maja AhmetĐ onlagić i Mehmedalija Tufekdžić u svojim sjeć anjima takođ e navededa je puč izvršen!IlOĆ U izmeđ u 5. i 6. maja i da im je ovaj datumostao u sjeć anju jer je to bilo uoč iĐ urđ evdanai što su na Kraljevi-ni zbog toga paljene vatre. I u neprijateljevim dokumentima o ovomese može nać i potvrda. Tako komandir žandarmerijske stanice izZe-nice u svom izvještaju od 6. maja navodi da su č etnici ubili 60 parti-zana u Bijelim Vodama - (AVII, k-148.reg, br. 47/1-6 (3).
178
ceg istoč no-bosanskog udarnog bataljona i njegovu Treć uč etu u kojoj su najveć im dijelom bili borci iz bivše prateć eč ete Prvog proleterskog bataljona i drugih NOP odreda isto-ć neBosne. Organizator i vođ a ovog muč kog napada bio jeGolub Mitrović , č lan KPJ, cijenjen kao hrabar i dobar ko-mandir č ete, prvo u Zenič kom, a zatim u Treć em udarnombataljonu, Te pozicije, kao i popularnost koju je stekao uborbi, olakšale su mu da u izdaju uvuč e već i dio boraca Prvei Druge č ete kojima su komandovali on i Miloš Vidač ak i ukojima su uglavnom bili borci iz zenič kih partizanskih č eta.Kao sauč esnike u puč u pridobio je i već i broj boraca iz Pr-ve č ete Zenič kog NOP odreda koja je bila u Bijelim Vodama.
Najveć i dio onih koji su pristali da uč estvuju u ovojizdaji, Golub je obmanuo obeć anjem da ć e zajedno s njimenastaviti borbu protiv okupatora i ustaša, da ovim treba samospriječ iti odlazak sa ovog terena i ne prepustiti svoja selaustaškom teroru. Ovo je on sutradan ponovio u svom go-voru zarobljenim borcima Treć e č ete. Isto obrazloženje daoje i Nikoli Prodanović u i Todoru Vujasinović u kada su togadana uveč e došli da s njim pregovaraju. Uporno je tvrdio dać e sa svojim ljudima nastaviti borbu protiv okupatora i us-taša, da nije izdajnik. Međ utim, mjesec dana kasnije on jeizvanič no potpisao sporazum sa ustaškim vlastima o zajedni-č koj saradnji i borbi protiv narodnooslobodilač kog pokreta.
Da se nije poslužio ovakvim obmanama, sigurno dabi bilo malo onih koji bi pošli za njim i pristali na izdaju.On je to znao i odabrao je najbolji nač in da ih pridobije.Radilo se najveć im dijelom o borcima iz okolnih sela č ijasvijest nije bila na visini da bi mogli da shvate šta Golub Mi-trović i grupa njegovih najbližih saradnika spremaju. Orga-nizatori puč a su koristili i č injenicu da ni jedan od boracaTreć e č ete nije bio iz zenič kog kraja, pa su na toj osnoviprotiv nje poveli u napad Prvu i Drugu č etu bataljona.
5. maja ujutro bataljon se vratio iz uspješne akcije ko-ju je zajedno sa Prvom č etom Zenič kog partizanskog odre-da izveo na željeznič ku prugu. Uveč e, borci su uz pjesmu ilogorske vatre proslavljali postignuti uspjeh i đ urđ evdanskipraznik koji je nastupao. Oko 22 sata, kad su borci polegli,č etnici su poč eli sa izvođ enjem puč a. Njihove grupe krenulesu u napad i svaka je prema dobivenom rasporedu imala za-datak da jednovremeno upadne u kolibe gdje su borci spa-vali i da ih razoružaju. One koje su smatrali da bi im moglibiti opasni i pružiti otpor, trebalo je da ubiju. Ovo se u pr-
179
vom redu odnosilo na č lanove Štaba bataljona, politič ke ko-mesare č eta i sve one za koje je Golub Mitrović znao da suč lanovi Partije i da ć e mu se suprotstaviti. Lozinka je bila»Baja« i svi koji se ne odazovu na ovaj znak i ne predaju o-ružje trebalo je da budu pobijeni ili zarobljeni.
Štab bataljona bio je smješten u jednoj seljač koj ku-ć i koja je bila na Kraljevini, a č ete u okolnim pojatamaikolibama. U Štabu bataljona bili su: komandant Melenta Bo-šnjak, politič ki komesar Josip Jovanović , zamjenik koman-danta Oskar Danon, zamjenik politič kog kome sara Vlado-Pe-nć -Valter i referent saniteta Edhem tamo. To več e u Štabubataljona zatekli su se Remzija Tvrtković -Crni, Ismet ..Kap.e-tanović i Hamid Mazalović . Niko od č lanova Štabanije bIOJegao (imali su sastanak), a radila je i partijska komisija ka-ja je trebalo da ispita neke sluč ajeve slabog držanjač lanovePartije za vrijeme borbi protiv č etnika na Ozrenu. GolubMtirović , koji je to več e kao komandir Prve č ete bio dežur-ni u bataljonu, oko 20 sati raportirao je komandantu Melen-ti Bošnjaku da je stanje u bataljonuredovno.š?
Grupa koja je napadala na Štab bataljona naišla jepred kuć om na stražara, pa je došlo do pucnjave u kojojje poginuo Himzo Č atić , radnik i č lan KPJ, rodom iz Mos-tara. Za to vrijeme č lanovi Štaba iskoristili su neodluč nostpuč ista, izašli iz kuć e i pružajuć i im otpor povlač ili su seprvo u pravcu Treć e č ete, a zatim prema Stojanović ima. Za-hvaljujuć i okolnosti što su otkrili njihovu lozinku uspjelo imje da se probij u kroz straže i zasjede i sutradan stignu uŠtab grupe udarnih bataljona, Na Kraljevini su ostali Vla-do Perić , koga su ranjenog č etnici zarobili, i Melenta Boš-njak, koga su pokušali da pridobiju na svoju stranu. Kad im10 nije pošlo za rukom, razoružali su ga i svezali za jednodrvo. Ujutro, prije nego što su potjerali zarobljenike sa Kra-ljevine u Bijele Vode, Luka Nedić je uspio da oslobodi sve-zanog Melentu i da zajedno sa njim pobjegne u pravcu Vi-duše. Nakon dva dana stigli su uStojanović e.š"
U napadu na Treć u č etu č etnici su naišli na žestok ot-por. Borci su poslije prvih ispaljenih metaka istrč ali iz koli-ba i prihvatili borbu. Noć je bila tamna, pa je teško biloocijeniti ko i odakle ih napada. Mnogi su mislili da su il].napali Nijemci i ustaše. Međ utim, što se borba više rasplam-
savala već ini je postajalo jasno da su ih napali njihovi do-juč erašnji drugovi iz bataljona, U borbi koja je trajala dubo-ko u noć , nadmoć nije č etnič ke snage slomile su otpor č ete,ubile i zarobile već i dio boraca, a samo jedna manja grupauspjela je da se probije u pravcu Stojanović a. Tu več e naKraljevini poginulo je 12 boraca, međ u kojima su bili Hu-sinjani Mehmed Azapagić , Ivo Kerošević i Ivo Marjanović ."
O napadu na Treć u č etu, njen borac Ahmet Džonlagićiznosi ova sjeć anja:
»Još svi nismo bili ni zaspali, a najednom se č uo po-vik stražara: »Stoj, ko ide:« Gotovo istovremeno č uli smoodgovor »Baja«, a malo zatim i mitraljeski rafal č iji su ~~meci sasuli u drveni krov naše pojate. Odmah smo zgrabilipuške i jedan dio boraca poletio je ..na v!.ata, a dru~a &~upau kojoj sam i ja bio kroz otvor kOJI SlUZIza bacanje SIjenau pojatu i iz nje smo izašli napolje i od.mah pri~vatili bor-bu. Pušč ana i mitraljeska vatra č ula se I kod naseg drugogvoda, koji je bio smješten u drugoj pojati, i još na nekoli-ko mjesta na ovoj visoravni. v ••
Pucalo se sa svih strana, a povremeno su se cuh I po-vici »Naprijed, Baja«. Bili smo opkoljeni. Noć je bila vrlotamna. I dalje smo pružali otpor, ali nas je bilo sve manje.Postepeno smo se povlač ili prema šum~. Vatra s~ .stiš~valai mislili smo da se bataljon povukao. Bhzu same IVIce sumenaišli smo na jednu kolibu u kojoj je gorila vatra. Ušli smounutra i našli još nekoliko boraca iz drugih č eta. DesetarAdil Bešlagić izderao se na njih i pozvao ih da odmah ~renusa nama kako ih neprijatelj ne bi uhvatio. Upravo dok .Je ~:mto govorio jedna grupa, koju ranije u mraku. nisJ?onr VId-jeli, stala je na vrata i uperila na nas puškomitraljez,
»Predajte se« - naređ ivao je p';lškomitr.?ljez~c. P!"emaodsjaju vidjeli smo peto kraku na kapi tog pus~omltraIJesca.
»Šta je tebi?« uz psovku proderao se Adil.»Ne mič i se, pucam« -- č uli smo odgovor.»Predajte se« - govorilo je onih nekoliko boraca što
smo ih zatekli u kolibi.Za tren su nas razoružali. Prepoznali smo borce iz dru-
gih č eta koji su nam. o~uzim~li p'ušk~. T~k ta~a smo shv~~tili da nas nisu napah nikakvi NIJemCI, rn ustase, nego nas I
59. Sjeć anje Edhema Came dato autoru1967. godine.60. Sjeć anje Edhema Came i Luke Nedić a.
--------61. R. Č olaković ,Zapisi, knj. I, str. 779, i sjeć anje Mehmedali-
je Tufekdžić a i EsadaČ engić a,
180 181
dojuč erašnji drugovi iz našeg bataljona, Borba je već bilaprestala i č uli su se samo rijetki pucnji iz pušaka. Poveli sunas iz kolibe prema jednoj štali. Ispred nje u mraku nazira-li smo neke ljude.
»Evo još jedne grupe«, reč e jedan od naših sprovod-nika.
»Zatvorite ih sa ostalim«, odgovorio je neko iz mraka ..Utjeraše nas u štalu gdje je bilo još oko dvadesetak
drugova iz naše č ete. Poslije su doveli još desetak zaroblje-nih boraca i međ u njima je bio i Vlado Perić , ranjen krozgrudi.
Izgubio je dosta krvi i u pokušaju da se probije na-letio je na zasjedu koja ga je ranjenog lako savladala. PoredVlade bilo je još ranjenih drugova.
Ujutro su nas izveli iz ove štale i poveli dolje u selo.Pred bataljonskom kuhinjom prvo su nas postrojili a ondanam dali da jedemo.
Golub se nadmeno šetao oko nas a zatim je poč eo dagovori. Smisao njegovih riječ i bio je da su greškom napalinašu č etu, da žale za borcima koji su poginuli, da nemajuništa protiv nas, samo protiv Štaba bataljona č ije je č lano-ve obasuo klevetama i lažima. Na kraju je rekao kako ć e onkao i do sada nastaviti borbu protiv okupatora i ustaša ipozvao nas da mu se pridružimo i ostanemo u bataljonu,
Niko se nije javio: tražili smo da nas pusti da idemou Stojanović e gdje je bio Štab Grupe udarnih bataljona. po-što im je bilo jasno da od nas neć e niko da ostane, pokušalisu da nas agituju. Iznenadilo nas je i bili smo u nedoumicizašto se tako dobro sa nama postupa. Poslije toga, Golubijoš nekoliko onih što su sa njima bili nekud su otišli, a sanama je ostalo desetak boraca da nas č uvaju. Vidjeli smo dase osjeć aju kao krivci i da su zaplašeni. Jedan nam je rekaoda su poslije napada na nas stigli kuriri i Golubu donijelivijest da je na teritoriju odreda stigla neka proleterska bri-gada (6. maja stigao je iz Okruglice 2. udarni bataljon - Ma-jevič ki) i da se Golub sada boji napada proletera. Tek tadanam je bilo jasno šta nas je spasilo.
Poslije podne pustili su nas i naša kolona bez pušakai mitraljeza napuštala je Bijele Vode. Uveč e smo stigli u Sto-janović e«.
Međ u poginulim i muč ki ubijenim drugovima u Bije-lim Vodama bili su Gojko Uzelac i Mustafa Ganibegović .u-zelac je prije ubijen na spavanju a odmah iza njega i Gani-
182
Ic'
begović . Ubijen je i Sead Skrgo, č lan Okružnog komitetaPartije i rukovodilac SKO.J-a i omladine u Zenič kom parti-zanskom odredu. Njega je 6. maja ujutro ubio Dušan Josipo-vić u šumi Orlac u blizini sela Drač ić .62
U isto vrijeme, ili dan-dva kasnije, izvedeni suč etnič -ki puč evi na zavidović kom sektoru u 3, 4. i 5. č eti Zenič kogNOP odreda. Samo u ovim jedinicama nije bilo toliko krvo-prolić a i žrtava kao na Kraljevini i Bijelim Vodama. Jedinoje u 4. č eti na Voštanu došlo do borbe u kojoj su poginulipolitič ki komesar Rudi Malii nekoliko boraca.
U 3. i 4. č eti (na Konjskom brdu i u selu Cardak) i ukomandi mjesta Kamenici puč evi su izvedeni bez žrtava. Ne-odluč nost č etnič kih elemenata da do kraja sprovedu Golu-bova naređ enja, i strah da i sami u borbi ne budu ubijeni.spasila je živote drugova koje je Golub Mitrović bio osudiona smrt. S druge strane, puč evi u ovim jedinicama nisu bilini tako dobro pripremljeni ni organizovani. Najveć i broj bo-raca nije znao o č emu se radi, tako da nisu mogli a ni smjelida budu odluč niji. Nisu bili sigurni kako ć e njihovu izdajuprihvatiti već ina i da li ć e borci da okrenu oružje i pucajuu svoje dojuč erašnje drugove. Zbog toga su pokušali da ra-zoružaju samo one za koje su smatrali da ć e se suprotstaviti ilisu jednostavno sa oružjem napuštali jedinice i pokušali dasa sobom povedu što više boraca i pridruže se Golubovimgrupama. Takav je sluč aj bio sa vodom komande mjesta uKamenici. 9. maja uveč e, skoro cijeli vod sa oružjem napus-tio je Kamenicu i pridružio se č etnicima na Voštanu.
U 5. č eti na Konjskom brdu, zahvaljujuć i prisebnostii odluč nom držanju politič kog kome sara č ete Zdravka Jef-tić a, nije došlo do borbe. Iako je bio opkoljen i zahtijevanood njega da odloži oružje, on je svojim nastupom i ukaziva-njem da je to izdaja uspio da pokoleba jedan broj boracakoji su ga zaštitili.
62. U Izvještaju žandarmerijske stanice Kakanj u vezi sa ovimubistvom, izmeđ u ostalog, piše:»8. maja 1942. godine č etnici KotaraZenica Dušan Josipović i dr. ubili su na mjestuOrlovac komunistupartizanskog komandanta Grgurevič a«,
AVII, k-148, reg, br. 4/35 i 4/9.U zenič kom odredu nikad nije bio nikakav komandant Grgure-
vić . Najvjerovatnije da se pod ovim imenom krije ime Skrgo (ima ne-ke slič nosti). Pošto ovaj izvještaj potič e iz žandarmerijske stanice Ka-kanj, gdje Sead Škrgo nije bio poznat, vjerovatno da je prezime Škr-go zamijenjeno sa Grgurović .
183
Slič no je bilo i u 3. č eti na Cardaku. I ovdje jepučizveden bez žrtava. Najbolje se snašao Naum Abinun, izvu-kao pet boracai sa teškim mitraljezom stigao u Stojanović e.
Jedino u č eti koja je bila na kakanjskom sektoru u se-lu Osredak nije došlo do puč a. Možda je okolnost što je bašu to vrijeme (6. maja) na ovaj sektor stigao Drugi udarni ba-taljon (Majevič ki) spriječ ila da i u ovoj č eti č etnici izvedupuč . Tri dana kasnije, na intervenciju sekretara Okružnogkomiteta Partije Omera Maslić a, Majevič ki bataijon je razo-ružao č etu u Osredku. Do ovoga je došlo zbog toga što seMaslić plašio da i u njoj č etnici ne izvedu puč . Razoružava-nje je proteklo sa incidentom u kojem je poginulo šest bo-raca, nekoliko ih je bilo ranjeno, a međ u njima i Omer Ma-
1· , 63S IC.
Iako je drug Tito uporninjanom uputstvu Operativ-nom štabu istoč ne Bosne upozoravao na opasnost odč etruč -kih teroristič kih akcija i zbog toga zahtijevao od štabova pu-nu mobilnost.s- Štab grupe udarnih bataljona i Zenič kogNOP odreda bili su iznenađ eni ovim č etnič kim puč em. Izne-nađ eni su bili i č lanovi Glavnog štaba Bosne i Hercegovinei Operativnog štaba istoč ne Bosne koji su tada bili na teri-toriji Zenič kog partizanskog odreda. Još 6. maja ujutro iz-nenadila ih je vijest da je Golub Mitrović na Kraljevini i uBijelim Vodama izvršio puč . Nju je prvi donio Nikola Orlo-vić , borac Treć e č ete Treć eg udarnog bataljona koji se me-đ u prvima probio doStojanović a.ššPoslije njega poč eli suda pristižu i drugi kojima je pošlo za rukom da izbjegnu za-robljavanje na Kraljevini i u Bijelim Vodama. Nekoliko da-na kasnije, u Štab odreda stizale su i druge poražavajuć e vi-jesti sa zavidović kog sektora.
U takvoj istuaciji intervencija ovih štabova, u dogo-voru sa komandant om Glavnog štaba za Bosnu i Hercegovi-nu Svetozarom Vukmanović em-Tempom, bila je da TodorVujasi~ović i Nikola Prodanović odmah krenuli selo BijeleVode I uspostave kontakt sa Golubom Mitrović em. Trebalo
63. Ikomandir žandarmerijske stanice iz Kaknja registrovao jeovaj sukob u Osredku i u svom izvještaju navodi da je tom prilikomdošlo do borbe u kojoj je 6 partizana poginulo i isto toliko ranjeno.
(AVII, k-146, reg, br. 3/8 i k-l48, reg, br. 4/9, 4/39. 4/4()).O tome kako je došlo do ovog inicidenta i kako je' č eta razoru-
žana vidi opširnije: R. Č olaković ,Zapisi, knj. J, str. 776.64. Zbornik NOR-a, tom II,knj, 3, dok. br. 154.65. Sjeć anje Todora Vujasinović a.
184
je da ga prijetnjom prisile da pusti zarobljenike i pokušajunagovoriti da nastavi zajednič ku borbu protiv okupatoraiustaša. U međ uvremenu, dok su Vujasinović i Prodanović bi-li na putu u pravcu Bijelih Voda, č etnici su pustili sve za-robljene borce Treć e č ete i ranjenog Vladu Perić a-Valtera.Pokušaj Vujasinović a i Prodanović a da Goluba nagovore danastavi zajednič ku borbu propao je iako je on tom prilikom
. izjavljivao da ć e se i dalje boriti protiv Nijemaca i ustaša .•O tome kako su teki i ovi razgovori s Golubom Mitre-
vić em isprič ao je u svom sjeć anju Todor Vujasinović :»Određ eno je bilo da Nikola Prodanović i ja odmah
krenemo u Bijele Vode na pregovore sa Golubom. Cilj je bioda se Golub prijetnjom prisili da pusti sve zarobljene i la-lnjene drugove i eventualno da se pokuša da nagovori na dalj-nju saradnju i zajednič ku borbu protiv okupatora i svih iz-dajnika. Usput smo trebali da vidimo šta je sa jednim vo-dom Zenič kog NOP odreda koji je bio u Pepela rima.
Krenuli smo bez pratnje i tek oko podne stigli u Pe-pelare. Od pomenutog voda nismo nikog zatekli, negdje su
J već bili otišli. Dogovorili smo se da pošaljemo odbornika izPepelara u Bijele Vode i da on pozove Goluba na razgovor.Već je skoro i noć poč ela da pada a odbornik se još nijevrać ao. Nismo znali šta je s njim, pa smo odluč ili da pro-dužimo u Bijele Vode. Oko 10 č asova uveč e stigli smo i stra-žar nas je zaustavio. Rekli smo mu da želimo da razgovara-mo sa Golubom. Odveo nas je u jednu kuć u i rekao nam dač ekamo. To je bila kuć a u kojoj je do tada bila smještenakomanda Prve č ete Zenič kog NOP odreda. Još su se vidjeli'svježi tragovi krvi. Tu je prethodne noć i bio ubijen na spa-vanju politič ki komesar Gojko Uzelac. Cekali smo oko 20minuta, a onda se pojavio Golub sa trojicom svojih prati-laca. Sjeo je i pitao šta hoć emo. Rekli smo mu zašto smodošli i da je to što je on uradio izdajai da ć e kad-tad od-govarati. Tražili smo da pusti sve zarobljenike i naše ranje-ne drugove i da se ostali izjasne.
Drsko nam je odgovorio da tu nema šta da se izjaš-njava, da su se oni već izjasnili, a da je on zarobljene i ra-njene već pustio; da nije istina da je on izdao, da ć e se oni njegovi ljudi i dalje boriti protiv okupatora i ustaša, alibez nas, da je to uč injeno samo zato što on i njegovi ljudine žele da idu sa svoga terena i »ne želimo da nas ubijate«.Da ne želi nikakvu saradnju sa namai ako ga napadnemoda ć e se on i njegovi ljudi boriti protiv nas gore nego protivustaša.
185
Poslije ovoga, vidjeli smo da dalji razgovor s njim ne-ma nikakvog smisla. Digli smo se i rekli da želimo da idemo.
Onako usput, još sam mu rekao: »Golube, radi kako1 znaš i kako god budeš radio ti ć eš u najskorije vrijeme bitinjemač ki i ustaški agent i da znaš jednog dana ć eš odgo-varati za to. Ne može se služiti i bogu iđ avolu«.
Ova intervencija, prema iznijetim sjeć anjima i doku-mentaciji kojom smo raspolagali, bila je i jedina koju je
.Štab odreda preduzeo, izuzimajuć i onu koja je došla na ini-cijativu Omera Maslić a da Majevič ki bataljon razoruža Dru-gu č etu u Osredku. I Štab grupe udarnih bataljona, koji senalazio sa Prvim bataljonom na zavidović kom sektoru, tako-đ e nije preduzeo ništa, pa do njegove akcije nije došlo niprema č etnicima koji su izvršili puč eve u č etama naVošta-nu, u Č ardaku, Konjskom brdu i Kamenici. A izgleda da seGolub Mitrović plašio protivnapada Štaba odreda i Štabagrupe udarnih bataljona, jer drukč ije se ne može objasnitinjegova »velikodušnost« kada je odluč io da još u toku da-na (6. maja) pusti sve zarobljenike i istu več e prihvati darazgovara sa Vujasinović em i Prodanović em. Poslije tih raz-govora nesmetano ih je pustio, iako su bili bez ikakvog0-
bezbjeđ enja, da se vrate uStojanovič e."Po tome što je puč izveden jednovremeno u već em
broju jedinica Zenič kog NOP odreda i u Treć em udarnombataljonu, koji je tek bio formiran, može se zaključ iti da jebio unaprijed dobro pripremljen, da je izveden uz maksimal-no postignuto iznenađ enje i da je najvjerovatnije bio inici-ran od č etnič kih oficira i drugih emisara koji su već imaliiskustva u tome. Kada i kako su oni ta iskustva prenijeliGolubu Mitrović u i drugim organizatorima puč a teško je sa-da utvrditi.
Nije isključ eno da su inicijatori puč a bili č etnici saOzrena, gdje je već bio stvorenč etnič kiodred i kojima jezbog blizine zenič kog kraja bilo od znač aja da se likvidirapartizanski odredi razvije č etnič ki pokret. Možda je u sve-
66. Ovu odluku štabova da se vojnič ki ne interven.iše, RodoljubColaković u svojim Zapisima, knj. I. str. 780, objasnio je na slijedeć inač in: »Sad ić i i goniti Mitrović a po ovim šumama znač ilo bi gubitii ljude i vrijeme. Osim toga»Zenič ki kraj« je vrlo slabo naseljen isiromašan, tako da nam ljudi već sada manje-više gladuju. Upuštatise u akcije na željeznič koj pruzi Sarajevo-Brod sa Mitrović em i nje-govom bandom za leđ ima, znač ilo bi stalno č arkati se sa njima a neboriti se protiv okupatora ••.
186
l'~,
mu tome glavnu ulogu odigrao Branko Stakić , advokat izVozuć ei pridobio Goluba Mitrović a, Dušana Durić a, JovuLakić a i još neke proč etnič ke elemente i uputio ih kako i-na koji nač in da izvedu puč . On je to isto uradioli Ozren-skorn NOP odredu i bio glavni savjetnik u č etnič kom štabuCvijetina Tadić a. Ovu pretpostavku potvrđ uju i sjeć anja s~-ljaka iz Cardaka i Stojanović a koji navode da su Golub Mi-trović i Dušan Durić imali nekoliko kontakata sa č etnicimasa Ozrena i da su se s njima sastajali u nekim zaseocimaVozuć e.
Epilog ove muč ke izdaje odigrao se 14. juna 1942. go-dine. Tog dana sklopljen je sporazum o međ usobnom nena-padanju, zajednič koj saradnji i borbi Zenič kog č etnič kog o~-reda i ustaško-domobranskih snaga protiv narodnooslobodi-lač kog pokreta.
Prema zapisniku koji je tada sastavljen u Zenici,c.koji su ispred ustaških :rlasti potpi.sali Velik~ ž~pan pri pred-sjedništvu vlade, dr MIlan Badovmac, zamJen!k komandan-ta III domobranskog korpusa (zbora) pukovmk Antun Pro-haska, ustaški potpukovnik IvanŠojat, a ispred č etnič ke ko-mande Golub Mitrović , njegov zamjenik Jovo Lakić , nač el-nik štaba Vojislav Balač , pomoć nik nač elnika štaba PetarMiliša ikomandir 1. č etnič ke č ete JovanGlič ić ,č etnici su'priznali »Vrhovništvo Nezavisne Države Hr~atske« i kao ~je-ni državljani izrazili lojalnost i odanost nJeD;0m.poglavmkuAnti Pavelić u. Dalje, obavezali su se da prekidaju sva nep-rijateljstva prema vlastima ~~H i ~a ć e s~ zajednič ~i. sa o:ružanim snagama NDH boriti protiv partizana. Dobili su1pravo da obavljaju vlast na teritor:iji koja je sporazu~o~utvrđ ena, ali pod kontrolom NDHI »do~. se ne o~gamz~Juopć inska poglavarstva«. Pored toga, u cIlJU vođ enja zajed-nič ke borbe protiv partizana, č etnicima je garantovano snab-dijevanje oružjem i municijom, liječ enje ranj.eni~a u bolni~cama a ako se istaknu u borbi da mogu dobivati nagrade1
:odlik~vanja NDH. Takođ e je određ eno da porodicama pogi-'nulih č etnika u borbi protiv partizana pripada potpora.
Stanovništvo sa teritorija koja je pod č etnič kom kon-trolom i uz njegovo odobrenje dobilo je pravo da se možesnabdijevati svim potrepštinama kao i ostali državljani ~DHi zapošljavati u državnim i drugim j~vnim. ustanov~!llaI po~duzeć ima NDH, kao i prodavati svoje artikle na p].Jaca~a ]uz č etnič ke propusnice slobodno se kretati.U ostahm ta(;k~-ma ovog sporazuma regulisana su i druga pitanja kao što Je
181
pravo na nošenje oruzja, podnošenje zahtjeva da se iz logo-ra puste odvedeni ljudi, povratak izbjeglica u svoje domove,zamjena novca itd." č ak su od vlasti NDH tada dobili i pe-č at sa ustaškim grbom.
Potpisivanje ovog sporazuma došlo je kao posljedicapotrebe i zajednič kih interesa okupatora, ustaša i č etnika dase onemoguć i narodnooslobodilač ki pokret i borba narodaza svoju slobodu. Posebno su Nijemci bili zainteresirani dadođ e do ovog sporazuma. Oni su ga i inicirali jer im je bilostalo da obezbijede mir i nesmetano funkcionisan je okupa-cionog sistema. Smatrali su da to mogu postić i pacifikaci-jom srpskog stanovništva i lakše se obrač unavati sa narod-nooslobodilač kim pokretom. Zbog toga su Izvršili pritisakna vladu NDH i prisilili je da, i pored njenog jakog otpora.prvo, izmijeni stav prema Srbima, a onda otpoč ne sa prego-vorima i sporazumijevanjem sač etništvom.š" Prihvatajuć ipolitiku sporazumijevanja, ona je bila prisiljena da č etnikeprihvati kao ravnopravne partnere u zajednič koj borbi pro-tiv narodnooslobodilač kog pokreta i da pravi takve ustupkekojima su oni dobili potpunu vlast na teritorij i koja im jesporazumom dodijeljena.
Ovi sporazumi su pokazali da č etnici i ustaše, bez obzirana razlike u konač nim ciljevima, imaju dodirnih i zajednič -kih tač aka od kojih je na prvom mjestu bila potreba zajed-nič ke borbe protiv narodnooslobodilač kog pokreta. Oni sui klasič an primjer ponašanja buržoazije koja, kad dođ u uopasnost njeni klasni interesi, ne bira sredstva da ih oč uva.Odbacujuć i sve »ideale« i potiskujuć i u stranu međ usobnesuprotnosti, ona se povezuje i ujedinjuje u borbu protiv na-roda i njegovog revolucionarnog pokreta.I pored ovoga,suprotni politič ki ciljevi povremeno su dovodili i do nepri-
mjenjivanja svih odrednica ugovora i do izbijanja manjihsukoba, jer su č etnici pokušavali da ometaju i funkcionisa-nje ustaške vlasti. Tako je 15. jula 1942. godine kod Vraca(6 km sjeverno od Zenice) došlo do sukoba sa domobrani-ma; 11. oktobra napadnuta je milicija u Raspotoć ju, a tridana kasnije u Zenici je ubijen nač elnik č etnič kog štaba. Podpritiskom Nijemaca, ponovo je, 21. novembra 1942. godine,postignut sporazum, a tada je njemač ka komanda naredilavlastima NDH da svaki sukob sa č etnicima izbjegavaju.:"
CETNICI. USTASE I DOMOBRANI (14. JUNA 1942. GODINE) POSLIJE POTPISIVANJAUGOVORA IZMEĐ U PREDSTAVNIKA III DOMOBRANSKOG ZBORA I ZENICKOG
č ETNIč KOG ODREDA
67. AVII, k-81. reg. br. 16/4-1-2.68. A. Pavelić je tada izdao i povjerljivo uputstvo u kojem je
tražio da gdje god postojeuslovi za sporazumijevanje sa č etnicima dase povedu pregovori o zajednič koj borbi protiv partizana.
(Zbornik NOR-a, tom. II, knj. 5, dok. br. 63).U poč etku Nijemci nisu izražavali već u sklonost prema č etnici-
ma i prepuštali su da sa njima pregovore o zajednič koj borbi protivpartizana vodp zapovjednici vojnih jedinica NDH. Međ utim, ubrzo sunjemač ko vojno zapovjedništvo i njemač ka politika u procjenjivanjupolitič kog i vojnog stanja poč elisve već i znač aj pridavatič etnič kompokretu, te su postigli sporazum sa č etnič kim komandama o zajednič -koj borbi protiv Narodnooslobodilač ke vojske i narodnooslobodilač kogpokreta uopšte.
69. AVII, k-148 a, reg. br. 43-1-5/13, k-148, reg. br. 39/10 In-stitut za istoriju, Sarajevo, MF 9/19.
188 189
Peti dio
MJERE OKUPATORA I NJEGOVIH POMAGACANA GU$ENJU USTANKA
Neprijateljeva proljetna ofanziva završila se okupaci-jom slobodnih teritorija u istoč noj Bosni, Hercegovini, Cr-noj Gori i Sandžaku i razbijanjem partizanskih odreda i do-brovoljač kih jedinica u tim krajevima. Preostali dijelovi par-tizanskih snaga iz tih oblasti Jugoslavije, osim iz istoč ne Bo-sne, povukli su se u rejon doline Sutjeske i na Zelengoru,gdje je Vrhovni štab formirao Treć u; Cetvrtu i Petu prole-tersku brigadu. U istoč noj Bosni su, takođ e, svi partizanskiodredi, osim Birč anskogi Majevič kog, bili razbijenii ostalesu samo male slobodne teritorijeli Birč u i zenič kom krajukoju je zakratko, do povlač enja preko Konjuha, držala gru-pa udarnih istoč nobosanskih bataijona.
U toku ofanzive okupator je, uz pomoć ustaša ič etnika,primijenio najbrutalnije metode terora nad stanovništvom dabi ugušio volju naroda da se bori za slobodu. Na stotine se-la bilo je popaljeno. Ubijeno je na hiljade nevinih ljudi, že-na i djece. Samo kod Skelanai Bratunca pobijeno je tadanekoliko hiljada ljudi, ženai djece koji su pred ustašamapokušavali da prebjegnu u Srbiju. Na desetine hiljada ih jeodvedeno u koncentracione logore, odakle se vrlo malo živihvratilo. Samo iz zbjegovai sela sa Kozare odvedeno je oko50.000 njenih stanovnika.'
I u gradovima je zavladala teško stanje. Teror okupatorai ustaša bio je sve već i. Stalna hapšenja i odvođ enje zatvo-renika u koncentracione logore bile su svakodnevne pojave.Zatvori su bili puni i pretvoreni u muč ilišta u kojima su pri-
1. C,1. rat, knj. I, str. 242.
191
mjenjivane metode koje su prevazilazile doba inkvizicije. Ni-su zatvarani, muč eni i ubijam samo komunisti i oni koji subili osumnjič eni za saradnju sa narodnooslobodilač kim pok-retom nego i svi drugi rodoljubi koji su želili slobodu svomnarodu.
Pustošenja okupatora su bila takva da su uč itavim po-krajinama i regijama paralisala život.U ustanič kim oblasti-ma stanovništvo zbog paljenja i pljač ke ostalo je bez krovanad glavom i osnovnih sredstava za život. Veliki brojnapu-~tenih imanja bio je neobrađ eno Na oslobođ enoj teritorij i do-šlo je do gladi, a veliki broj izbjeglica otežavao je IOnakotešku situaciju. I broj ranjenika se stalno poveć avao, a nijebilo ni najosnovnijih us lova za njihov smještaj, zatim sani-tetskog materijala, lijekova i drugih neophodnih potreba.
Sve ove teškoć e kojeje okupator uz pomoć svojih po-magač a planski i sistematski stvarao, nepovoljno sudjelo-vale na jač anje oružane borbe protiv okupatora. Mnogi bor-ci napuštali su borbu i odlazili kuć ama, a neki su prilazilič etnicima. Tako se, na primjer, samo na područ ju od Viso-kog do Zavidović a na desnoj obali rijeke Bosne više grupabivših ustanika i izbjeglog stanovništva javilo lokalnimus-taškim vlastima u Visokom, Kaknju, Zenici, Žepč u i Zavi-dović ima, a »samo na područ ju opštine Vozuć a(Zavidović i)povratilo se svojim kuć ama u vremenu od sredine maja dopoč etka juna preko550 staraca, žena idjecee.t
I elementi opšte situacije nepovoljno su uticali na ras-položenje jednog dijela ustanič kih masa premanarodnoos-lobodilač koj borbi. Saveznici još nisu bili otvorili drugirront, a Nijemci su još uvijek napredovali u Africi i na is-toč nom ratištu." Zbog ovoga je poč elo da opada vjerovanjeda ć e Sovjetski Savez i njegova Crvena armija brzo slomitiHitlerovu ratnu mašinu. Na kolebanje i vjeru u konač nu po-bjedu narodnooslobodilač ke borbe, naroč ito kod jednog dije-la srpskog stanovništva, a koje je do tada predstavljalo os-novnu ustanič ku snagu u Bosni i Hercegovini, uticali su č e-tnici svojom kapitulantskom politikom i lažnim obeć anjima.Govorili su da ć e spasiti srpski narod od daljnjeg istreblje-nja.
Međ utim, iako su ove teškoć e bile dosta velike, onenisu znač ile i prestanak narodnooslobodilač ke borbe u svim
2. Rasim Hurem, »Krrza NOP-a u Bosni i Hercegovini krajemi941. i poč etkom 1942.«, »Svjetlost«, Sarajevo, 1972, str. 239.
3. OsI. rat, kn], I, str. 269.
192
krajevima Bosne i Hercegovine. Bitno je bilo da u najsmrnnarodnim masama nije bilo uništeno osjeć anje pravednostiza koje se bori narodnooslobodilač ki pokret i vjera u ispra-vnost ciljeva koje je Komunistič ka partija Jugoslavije istak-la kad je narode i narodnosti Jugoslavije pozvala da se dig-nu na ustanak i otpoč nu borbu protiv okupatora i domać ihizdajnika za svoje nacionalno i socijalno oslobođ enje. Vjerau pravednost ciljeva i revolucionarni smisao narodnooslobo-dilač ke borbe bila je bitna komponenta koja je omoguć ilada se prevaziđ u sve teškoć e i da se narodnooslobodilač ka bor-ba za svega nekoliko mjeseci u novom zamahu razbukta usvim krajevima Bosne i Hercegovine.
1. Privremeni prestanak oružane borbe
Poslije č etnič kog puč a, borci iz č eta Zenič kog odreda,koji nisu prihvatili izdaju i koji su željeli da nastave borbuprotiv okupatora i njegovih saradnika, okupljali su se, dola-zeć i u grupama i pojedinač no, okoŠtaba odreda. Oko 100boraca, koliko ih je otprilike ostalo, uvršteni su u jedinicegrupe udarnih bataljona, Kasnije, u akcijama koje je grupaudarnih bataljona izvodila na ovoj teritorij i i prilikom po-kušaja da se pređ e rijeka Bosna, ovaj broj je opao.
Grupa udarnih bataljona nastavila je sa izvođ enjemakcija na neprijatelj eva uporišta i komunikacije na ovoj te-ritoriji. Izmeđ u 10. i 20. maja izvedeno je sedam akcija ug-lavnom na prugu i željeznič ke stanice Nemila, Begov Han,Zeleč ei Vozuč a.' Uisto vrijeme grupa je pokušala da se pre-baci na lijevu obalu rijeke Bosne i da krene prema Bosan-skoj krajini, jer se pretpostavljalo da ć e se u tom pravcukretati i Vrhovni štab sa. proleterskim brigadama. Ovi poku-šaji prelaska rijeke Bosne nisu uspjeli, pa je grupa udarnihbataljona 21. maja definitivno napustila zenič ki kraj, prešlarijeku Krivaju kod sela Mujezinović a i preko Konjuha stig-la u Birač ,"
4. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 5, dok. br. 137, 140, 143, 145. i 149.5. Uč estalost akcija u ovom periodu na prugu i vojna uporišta
kao i pikušaje grupe udarnih bataljona da pređ e na lijevu obalu ri-jeke Bosne, neprijatelj je smatrao da su uslijedili zbog toga ...« štosu saznali (misli se na partizane, P. A.) da se na ovom dijelu podru-č ja priprema akcija č išć enja, a iz bojazni namjeravali su se prebacitipreko rijeke Bosne na lijevu obalu kod Begovog Hana, Zenice, Lašve,Ilijaša i Reljeva, gdje postoje mostovi i skele«.
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 5, dok. br. 163).
]93
. Tada je u zenič kom kraju, sve skoro do kraja1944.godine, prestala oružana borba protiv okupatora i domać ihizdajnika. Već i dio boraca Zenič kog partizanskog odreda poduticajem neprijateljeve propagande prestao je da se bori.Mnogi od njih, izgubivši vjeru u konač nu pobjedu, priklo-nili su se č etnicima. U stvari, prihvatili su alternativu kojusu im č etnici nudili da »još nije vrijeme za borbu, treba č e-kati, prikloniti se Nijemcima i na taj nač in sač uvati glavudok saveznici ne slome Hitlerovu ratnu mašinu a zatim, nač elu sa kraljem Petrom i izbjeglič kom vladom u Londonu, os-loboditi zemlju«, Mnogi nisu bili svjesni č injenice da to zna-č i i kapitulaciju pred neprijateljem i da ih takav postupaksvrstava na stranu svih onih izdajnika koji su č itavo vrije-me rata pomagali okupa toru u borbi protiv narodnooslobodi-lač kog pokreta i protiv oslobođ enja vlastitog naroda.
Uzroci koji su doveli do raspada Zenič kog partizan-skog odreda postojali su i prije nego što je Golub Mitrovićkrenuo putem izdaje. Još za vrijeme prvih jač ih borbi ze-nič kih č eta protiv ustaša i domobrana, a naroč ito uvrijeme njemač kih zimskih operacija na Romaniji i Birč u, poja-vile su se č etnič kekokarde i kapitulantske prič e da ć e Ni-jemci i ustaše popaliti sva srpska selai pobiti sve Srbe. Za-č etnici tih prvih znakova kapitulanstva pred neprijateljembili su proč etnič kielementi koje su ostaci razbijenog »Srp-sko pravoslavnog društva« i č etnič ke organizacije iz Zeniceubacivali u partizanske č ete. Međ u takvima bili su GavroTodić , Jovo Balać , Dužan Josipović , JovoLakić i još neki.Preko njih širili su svoj uticaj i č etnič ku propagandu. To suisto radili pojedinci i č etnič ke grupe iz Srbije koji su još udecembru 1941. godine, sa propusnicama partizanskih štabo-va, poč eli stizati u zemč ki kraj i poslije krać eg zadržavanjanastavljali u pravcu Ozrena i srednje Bosne.
. Pored toga, uzroci leže i u nepotpunom politič komobjašnjavanju nastalih teškoć a poslije neprijateljevih ofan-ziva u istoč noj Bosni. Nije se dovoljno ukazivalo da one ni-su trajne i da se mogu prevazić i, zbog č ega je dolazilo dodemoralizacije i gubljenja perspektive kod jednog broja bo-raca. Bilo je i politič kih grešaka koje su doprinijele da ne-prijatelj, nalazeć i pogodno tlo za svoju propagandu, na nji-ma mobiliše kolebljive borce i gurne ih u borbu protiv svo-jih drugova i saboraca. Jedna od takvih je i strijeljanje ne-koliko boraca koji su otkriveni kao proč etnič ki elementi, akoje je izvedeno tajno bez ikakvog politič kog objašnjenja i
194
pokušaja da se ukaže na štetnost njihovog djelo-van~a. i ~~zobli.ć e .nji~ova .izdajnič ka djela. I pokušaje-ko-lektIVIzacl}e« IzbJe&hca IZ Gostović a i Vozuć e u proljeć e1942. godme, kada Je sva stoka i hrana iz ovih sela prene-sena umagacine a seljaci dovedeni na zajednič ke kazane uKarnenici, Mitrović ima iStojanović ima, neprijatelj je isko-risti? u svojoj propagandi protiv komunista i za razbijanjep~.rtlz~nsk09 odr~da. ~ilo je i drugih sluč ajeva lijevog zastra-nJl.va~J~ koje se ISI?oIJav~lo ~~oz aktivnosti javno istupanjepojedinih rukovodilaca I prilikom prikupljanja hrane zaborce.
Iako su u to vrijeme u zenič kom kraju bila tri jakapartizanska bataljona (Prvi proleterski, Drugi Majevač ki iTreć i udarni) a sa njima i već ina č lanova Glavnog štabaN~P i DV Bosne i Hercegovine i č lanova Pokrajinskog ko-miteta KPJ, kapitulantski duh dijela boraca izzenič kog kra-ja i njihov prelazak na č etnič ku stranu nije mogao biti spri-ječ en. Pa ni kratak boravak ovih bataljona poslije č etnič kogpuč a na ovoj teritorij i i nastavljanje sa akcijama na nepri-jateljeva uporišta duž komunikacije Zenica-Zavidović i, ni-su bili dovoljni da se onemoguć e č etnici, povrati moral po-kolebanih boraca i nastavi oružana borba.
Napuštanjem zenič kog kraja i odlaskom grupe udar-nih bataljona u Birač , praktič no cijela slobodna teritorijabivšeg Zenič kog partizanskog odreda bila je prepuštena č et-nicima. Nije ostala ni jedna partizanska jedinica a ni grupakoja bi kasnije pokušala da povrati morali vjeru u pobjedui ponovo pokrene mase u oružanu borbu. Nije ostvaljena nijedna organizovana grupa č lanova Komunistič ke partije ič lanova SKOJ-a koja bi održala kontinuitet narodnooslobo-dilač ke borbe na ovom terenu.
Posljedica udaraca koje su tada okupator, ustašei č e-tnici zadali narodnooslobodilač kom pokretu u Zenici i ze-nič kom kraju bile su vrlo teške. Od oko400 boraca Zenič -kog partizanskog odreda, svega ih je nekoliko desetina os-talo vjerno narodnooslobodilač koj "orbi i ušli su u sastavudarnih bataljona, odnosno Sestu istoč nobosansku proleter-sku brigadu. Ostali već i broj, preko300, nešto milom neštosilom, prišlo je č etnicima i stupilo u njihove redove. I naj-već i dio oružja Zenič kog partizanskog odreda (8 puškomitra-ljeza i oko 300 pušaka) pripalo je č etnicima, koji su ga svedo kraja rata upotrebljavali isključ ivo protiv narodnooslo-bodilač ke vojske i svoga naroda. Pripala su im i druga bor-
195
bena i materijalna sredstva kojima je Odred raspolagao:sredstva veze, radio aparati, radionice, pisać e mašine i osta-la sredstva propagande i druge ratne tehnike.
Osim toga, izgubljena je slobodna teritorija na kojojje bila organizovana nova narodna vlast. Seoski narodni od-bori prestali su sa radom, a umjesto njih poč eli su da hmk-cionišu č etnič ke opštine, povjerenici (seoski knezovi) i žan-darmi.
U toku nepunih sedam mjeseci, koliko su se zenič kipartizani borili protiv okupatora i ustaša i uporedo sa stva-ranjem slobodne teritorije i organa narodne vlasti,uč vršć i-vano je bratstvo i jedinstvo naroda ovog kraja. Osim neko-liko manjih pojedinač nih ispada, nije bilo sluč ajeva da je tatekovina bila dovedena u pitanje. Pripadnici sva tri naroda,Srbi, Hrvati i Muslimani, pomagali su partizanske jedinicei zajednič ki doprinosili uspjehu narodnooslobodilač kog pok-reta u ovom kraju. Na cijeloj ovoj teritoriji, izuzev u doliniKrivaje, nije bilo ni jednog naoružanog muslimanskog ili hr-vatskog sela. Pojavom č etnika, ubrzo se, pod uticajem us-taške vlasti, javlja naoružana milicija i dolazi do povreme-nih obrač unavanja izmeđ u č etnika i ove kvislinške forma-cije.
Najteže je bilo što se jedan dio stanovništva koji jedo tada podnosio i najveć i teret narodnooslobodilač ke bor-be u ovom kraju, okrenuo prema č etnicima, ili se pasivizi-rao. Prihvatajuć i č etnič ko obeć anje da ih ustaše neć e proga-nj ati i ubijati, da mogu slobodno obrađ ivati zemlju i č ak. dase mogu zapošljavati u industrijsko-rudarskim preduzecimaKaknja, Zenice i Zavidović a, ovaj dio srpskog stano~ništvau stvari je prihvatio kapitulaciju pred okupatorom I usta-šama.
I dio muslimanskog i hrvatskog stanovništva, koji jeu poč etku bojažljivo i sa rezervom prihvatao narodnooslo-bodilač ki pokret u zenič kom kraju a kasnije se sve više ve-zao za njega, u novonastaloj situaciji, poslije č etnič kog pu.•č a, ostao je uplašen i bez jasne perspektive o daljnjem is-hodu borbe. Pred strahom od č etnika i za goli život,i ovajdio seoskog stanovništva je prihvatio ono što su mu okupa-tor i ustaše nudili: da se naoružai organizuje u milicijskejedinice kojima je bila namijenjena ista uloga koju ~u ima-li č etnici. I one su imale zadatak da budu predstraza pro-tiv snaga narodnooslobodilač ke vojskei partizanskih odre-da Jugoslavije i da na teritorij i koja im je bila dodijeljenaštite interese okupatora i ustaške vlasti.
196
,'j.
U Zenici su građ ani i radnicipreživljavali teške da-ne. Naroč ito su bili pogođ eni aktivni saradnici narodnooslo-bodilač kog pokreta, koji su organizovano u teškim ilegalnimuslovima doprinosi li svim onim uspjesima koje su zenič kipartizani postizali u borbi protiv okupatora i ustaša.Č etnič ki puč , tragediju i pogibiju jednog broja zenič kih ko-munista i boraca teško su proživljavali. O tim događ ajima.borbi i pogibiji pojedinih boraca preprič avale su se razn~verzije. Najteže je bilo kad se u Zenici saznalo da su part~-zani napustili zenič ki kraj i da više nema Zemč kog parti-zanskog odreda. Tada je i ustaška propaganda preko razgla-snih stanica, u vijestima i drugim sredstvima informisanjastalno ponavljala da su partizani uništeni, da su ih protje-rale »njemač ko-ustaške skupine« i da se hrvatski narod netreba više plašiti »partizanskog banditizrna i terora«, Nisupropuštali da pri tome prijete i da pozivaju na lojalnost onekoji su bili »zavedeni komunistič kom propagandome,"
Položaj aktivista i simpatizera narodnooslobodilač -kog pokreta otežavala je tada i okolnost št? su ~ Zenic~.po-slije hapšenja u januaru i martu ]942. godme bile razbijenepartijska i skojevska organizacija. Nije ?ilo partiJs.kog ru-kovodstva koje bi, predoč avajuć i revolucionarne ciljeve na-rodnooslobodilač ke borbe, okupljalo sve što je bilo napred-no i spremno da se bori protiv nazadnjač kih i fašistič kihsnaga i njihovog novog poretka.
Zenica je u to vrijeme ostala. izolova~a ~ .odvo,.iena odpartizanskih jedinica. Najbliže part.lzansk~ jedinice bile su uzapadnoj Bosni i Birč u, a to i.e bilo toh~? d.aleko d~ ~e utadašnjim uslovima nisu mogh ~spoSt<;tVltIbilo .kakvIKO~-
takti i veze sa njima. I veze sa ilegalnim pokretima, parti]-skim rukovodstvima u okolnim i drugim mjestima bile su uprekidu. Svi kanali preko kojih se ranije . k~I?uniciralo ~aslobodnom teritorij om i ilegalni~l organizacijama ?k?I~Ihmjesta (Sarajevo, Travmk, Kakanj, Beg?v Ha?, ~~lec<;tI Ze-pč e), a koji. su do tada bili dobro orgamzovam, VIse msu po-stojali.
Tada je jedan broj dotadašnjih a~.tivista i s,impatize-ra narodnooslobodilač kog pokreta,naroć ito omladme, predstrahom od hapšenja, prihvatio poziv da stupi u domo~ran-sku vojsku. Neki su se zaposlili ili nastavili školovanje. a
6. Sjeć anje SeidaSkrge.
197
neki su se potpuno povukli i sa prividnom lojalnošć u premaust~šk~m p~kr~tu o~ekiva!i. ",?olje dane za aktivnost i akcije.Najveć i broj Simpatizera ZIVIOje u stalnom strahu da us-taše ne otkriju njihovu saradnju sa narodnooslobodilač kimpokre.tom, zbog č ega bi mogli biti maltretirani i hapšeni.~nogl su..se z~og t.og~»uvlač ili« .li s~be,. izbjegavali sastaja-nJ~ sa p.nJc:telJlm~ I ~IJ~tko s: pOJ~ylJlvah van kuć a i na ja-vmm mjestima, BIlo Je I takvih kOJI su pokušavali da se pri-kriju na taj nač in što su svuda gdje im se za to ukazala:prili~a ist~cal~ svoju »privrženost« ustaškom pokretu. NaJavmm .mJe~~lma otvoreno su»podržavali« ustašku politikuI na taj nacm kod ustaških vlasti nastojali da izbrišu bilokakva sjeć anja na saradnju sa narodnooslobodilač kim pok-retom.
U ovako teškoj situaciji, u Zenici je tada ostao samojed~n m~ji bn;>j a~t.ivista ~~rodnooslobodilač kog pokreta.Om su bili dosljedni I nastavili su sa ilegalnim radom u no··vim uslovima. To je bila grupa iz svih slojeva i uzrasta sta-novništva (radnici, inteligencija, službenici, trgovci, omladinažene .i stariji ljudi). Nastale teškoć e nisu ih pokolebale. Vje~:-ova!1 su u konač n~ pobjedu!nastojali da oč uvaju kontinu-itet Ilegalnog rada I ono sto Je započ eto1941. godine. .
2. Nastojanja okupatora i njegovih pomagač ada ojač aju svoj položaj
Okupator i ustaše su nastojali da prestanak oružane hor-be ~. ~enič ~om kraj~ št~ bolj~ iskoriste i poboljšaju svojePOZICIJekoje su u zimu I proljeć e1942. godine zbog nepre-kidnih dejstava partizanskih jedinica bile uzdrmane.
Prema sklopljenom sporazumu, č etnicima su odrediliter.itor~ju koja. ć e biti pod nji?ov?~ kontrolom i sa koje ć eom ostguravati glavnu komunikaciju od napada partizanskihsnaga," Cetnič ki odred djelovao je na područ ju desno od ri-
7.. Prema raspisu iz Pavelić evog glavnog stana od 24. jula 1942.g. zvanič no su potvrđ ene granice teritorije Zenič kog č etnič kog odreda.U ovom dokumentu o tome stoji slijedeć e: »Grupa zenič kih č etnikanalazi se na područ ju Velike župe Lašva-Glaž, koje jeogranić enocrto~: ~jesto Za,:,!dović i, isključ ivo desna obala rijeke Bosne do uto-ka Bistrič aka u rijeku Bosnu. Isključ ivo s. Serić i potokom Bistrič akaprema s. Bistrici uključ ivo s. Osojnica, s. Vjetren{ca-želj. postaja Bu-so.vač ~ prema s. Busovač i, isključ ivo s. Busovač a, glavnom cestom doKlseljaka«.
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 6. dok. br. 153).
198
jeke Bosne, istoč no i sjeverno od rijeke Krivaje i južno odželjeznič ke pruge Podlugovi-Vareš. Kad su na ovaj nač inobezbijedili desnu stranu rijeke Bosne i našli saveznika kojić e im biti prestraža na jednom širem prostoru protiv snaganarodn?oslo~odilač kog l;>ok:e!~, p~eduzeli .su i druge mjerekako bi Zenicu, kao najvazruje mjesto u industrijsko-rudar-skom bazenu srednje Bosne, pretvorili u jako vojno uporište.Izgra~ili su fortifikacijske objekte na položajima na glavnimpravcima odakle su smatrali da im prijeti najveć a opasnost.Pojedine od ovih položaja zaštitili su žič anim preprekama iminskim poljima. Izgradili su i nekoliko betonskih bunkerakod željeznič kih mostova, a nešto kasnije i na drugim važ-nim mjestima i raskrsnicama. Ove odbrambene objekte po-vezali su sa ostalim vojnim uporištima, kao što su u dolinirijeke Bosne Nemila, Begov Han iŽeleć a,a u dolini LašveTravnik, Bila, Vitez i Busovač a. Sva ova utvrđ enja okupatorai ustaško-domobranskih snaga sa č etnicima na desnoj stranirijeke Bosne i snagama milicije predstavljala su složen sis-tem odbrane industrijsko-rudarskog bazena Zenica koji suoni branili sve do konač nog oslobođ enja.
U želji da što bolje osigura ovaj privredni kompleksi vojno uporište, a naroč ito Zenicu, neprijatelj je stalno po-jač avao svoje snage. Tako su Nijemci, pored grupe vojnikaiz »privrednog bataljona« (Wirtschaft bataijon) koja je obez-bjeđ ivala Željezaru, u martu1942. godine pojač ali svoje sna-ge dijelovima 718. pješač ke divizije, a nešto kasnije i dije-lovima jednog zaštitnog bataljona (Landeschitzenbataljon).Kasnije, broj njihovih jedinica i ustanova u Zenici bio je ustalnom porastu. Poveć ane su i domobranske snage. Poredbataljona Drugog pješač kog puka, sredinom ljeta1942. godi-ne u Zenicu su stigli i dijelovi tek osnovanog17. domobran-skog željeznič kog bataljona koji je formiran na inicijativuAnte Vokić a, direktora sarajevskih željeznica. Ovaj bataljonje imao nekoliko oklopnih vozova, od kojih je jedan bio uZenici. Njegove jedinice zaposjele su novoizgrađ ene beton-ske bunkere duž željeznič ke pruge, obezbjeđ ivale vozoveitransporte i zajedno sa ustašama vršile legitimasanje putni-ka na željeznič kim stanicama.
Pored ovih, neprijateljeve snage u Zenici su ojač ane.10S jednom novoformiranom jedinicom od ljudstva koje jeranije pripadalo bivšoj ustaškoj pripremnoj bojni. To je bi-la tzv. Državna-veleobrtna zaštita (DVZ) u Željezari i Rudni-ku. Pod komandom Leopolda Hikla i Joze Prakljač ić a, a pot-
199
č injene Jaroslavu Selu, ove jedinice su imale zadatak da o,bez-bjeđ uju industrijske objekte u Zenici i da povremeno ucest-vuju u borbama protiv partizan~ki!1 jedinica. Vrš.ile su ~ hap-šenja aktivista narodnooslobodilač kog pokreta1 ostalih ro-doljuba. Hikl je organizovao i obavještajnu službu u selimapreko koje je tragao za svim pripadnicima NOP-a.8
Progoni Srba i Jevreja u1941. godini stvorili su kodveć eg dijela hrvatskog stanovništva odbojnost prema ustaš-kom pokretu. Razvojem narodnooslobodilač ke borbe, naro-č ito poč etkom1942. godine, uticaj ustaštva međ u ovim sta-novništvom još više je opao. Zbog toga su ustaše, da bi bardonekle povratile poljuljano povjerenje i ponovo vezale je-dan dio ovih masa za sebe, u proljeć e i ljeto1942. godinepreduzeli niz politič kih i drugih mjera. Prvo je reorganizo-van ustaški logor. Iz njega su isključ eni svi funkcioneri kojisu se kompromitovali u teroristič kim akcijama i progonusrpskog stanovništva. Umjesto dotadašnjeg logorn~ka Mirk~Janković a, a na zahtjev pojedinih građ ana,naroč ito Musli-mana na tu dužnost postavljen je Zahid Eminić , uč itelj izZenic~. Ovo je bio pokušaj da se sa nekompromitovanimEminić em za ustaški pokret veže muslimansko stanovništvokoje se, uporedo sa razvojem oružane borbe u zenič ko~kraju, sve više i otvorenije uključ ivalo unarodnooslobodi-lač ki pokret. Za tajnika ustaškog logora postavili su DraguKordić a. U kotarskom predstojništvu smijenjen je predstoj-nik Eugen Arić , koji se već bio istakao u organizaciji ustaš-ke vlasti i proganjanju svih koji nisu prihvatili ustaštvo ikvislinšku NDH. Na njegovo mjesto došao je Franjo Arvaj-ler (Arweiler). Na osnovu naredbe Ministarstva unut~ašnji.hposlova NDH tada je u Zenici osnovana i ispostava Zupskeredarstvene oblasti." Ovim su preuzete sve policijske funk-cije koje su do tada bile u rukama ustaškog logora i tabo-ra. Prvi šef ove ispostave bio je Ivan Franješević . On je sadesetak svojih redarstvenika (ustaških agenata) preuzeo usvoju nadležnost sva hapšenja ispitivanja aktivista i pripad-nika narodnooslobodilač kog pokreta. Oni su određ ivali kogatreba uputiti u koncentracioni logor ili predati ustaškomprijekom sudu.
Ovim organizaciono-kadrovskim promjenama trebaloje da ojać a ustaška vlasti da se ustaško-teroristič ke akcijesvedu u nekakve »zakonske« okvire. Uz ovo ustaše su poku-šale da i međ u radnicma i omladinom nađ u one koji ć e imbiti oslonac za uč vršć enje i jač anje svog uticaja. Razvoj na-rodnooslobodilač ke borbe u zenič kom kraju, kao iprotestii demonstracije protiv hapšenja grupe skojevaca i omladina-ca već su im bili pokazali koliko su bili duboki korijeni uti-caja KPJ i narodnooslobodilač kog pokreta i da odveć egbroja građ anstva ne mogu oč ekivati jač u podršku. Zato suse okrenuli radnicima Željezare, Rudnika i drugih preduzeć ai nastojali da ih lažnim obeć anjima i demagogijom u štove-cem broju pri vuku na svoju stranu i vežu za ustaški po~ret.U tom cilju reorganizovali su HRS-ove sindikate,održali ne-koliko sindikalnih skupština (kojima su svi radnici moralida prisustvuju) i izabrali po unaprijed određ enom dogovorusindikalne rukovodioce.
Osnovano je i povjereništvo radnič ke komore koje jetrebalo da kod ustaških vlasti zastupa interese radnika. Ovimse željelo da se kod radnika stvori utisak o socijalnoj idruštvenoj sigurnosti u NDH. Održano je i nekoliko radnič kihzborova na kojima su prisustvovali najviši ustaški rukovod~o-ci i predstavnici raznih udruženja i komora. Pored ostalih,tada su u Zenicu dolazili Ivica Frković , ministar uPavelić e-voj vladi, Ante Stetić , povjerenik Glavnog ustaškog stana,Le-opold Bjelobrajdić , izaslanik Državnog izvještajnog ure~a.Zdravko Bjelomarić , tajnik Sarajevske komore i jošneki.!"Oni su u razgovoru sa radnicima i mjesnim povjerenicimaUdruženja hrvatskih radnika Željezarei Rudnika, g<?vori~'lla~kojima je najviše bilo demagogije i obmana, pokusavah .pu-kazati kako je NDH seljač ko-radnič ka državai obeć avali supoboljšanje uslova rada i materijalnog položaja r.adnika.Me-đ utim, sva ta obeć anja završila su na tome što Je Hrvatskaradnič ka komora iz Sarajeva kao prilog dala50.000 kuna zapopravak Radnič kog doma u Zenici i što je iz Zagreba od<;>b-reno da se radnicima Željezare i Rudnika poveć a nadmcaza 10%,11 . .
Organizovali su i proslavu prvog maja, praznika rad~nič ke klase, koga su nazvali »Blagdanom rada«. Uz programI
organizaciju izleta, priređ ena je bila i sveč ana zabava na ko-
8. ABiH, Komisija za utvrđ ivanje zloč ina okupatora njegovihpomagač a, kut. 238,inv, br. 56.860.
9. -Novi list«, Sarajevo, 31. maja 1942. godine.
lO. Isto, od 27. [ula 1942. godine.11. Isto, od 2. maja i 23. juna 1942. godine.
200 201
JOJ Je »Starč ević eva mladež«~z,:ela ~ul.t~rno u~jetnič ~~ pro-gram. Ovoj proslavi je dat veliki znacajI na nju SU bih poz-vani najviši ustaški rukovodioci iz Travnika i Sarajeva.
U pokušajima da se privuč e i omladina preduzet ječ i-tav niz organizacionih i politič kih mjera i akcija. Uz pomoćstožernika ustaške mladeži Ljubomira Puškarič a=. reorgamzo-vana je organizacija ustaške mladeži. Izvršen je popis omla-dine u Zenici i okolnim selima i odvojena je muška od žen-ske mladeži. Osnovana je i organizacija ustaške mladeži potaborima i postavljeno njeno novo rukovodstvo. Za logorni-ka ustaške mladeži u Zenici tada je postavljen Ladislav Momč ilović .!"
Organizovani su i društveni zborovi i razn~ p~ir~dbe nakojima je omladina izvodila programe, a zatimI igranke,smotre, posjete ranjenim ustašama i domo~ranima i organiza-cijama Ustaške mladeži u drugim mjestima, Posebna pa-žnja je bila posveć ena muslimanskoj omladini koju su poku-šali da i silom vežu za ustaški pokret. Prijetili su omladinci-ma da ć e biti istjerani iz škole, otpušteni sa posla ili uhapše-ni i na taj nač in su prisiljavani da se »dobrovoljno« javljajuu ustašku mladež, u ustašku pripremnu bojnu i uč lanjuju uustaške društvene, kulturnei sportske organizacije.Ustašamali ovome nije izostala i pomoć tadašnjih uprava preduzeć a,školskih i crkvenih vlasti koje su negdje milom, negdje silomposebnu pažnju posveć ivali organizaciji ustaške mladeži isprovođ enju programa ustaške prednaobrazbe.
Ovim je trebalo da se omladi na što č vršć e veže za us-taški pokret i da u što već em broju bude obuhvać ena pred-naobrazbom (politič kom i vojnič kom obukom) kako bi.Š~~bolje služila ustaštvu i vlastima NDH. Pored ovoga, mislilisu da ć e ovakvom organizacijom ustaške mladeži osiguratinjeno već euč ešć ei u drugim ustaškim organizacijama, za-tim u zvanič nim državnim i crkvenim praznicima i prosla-vama i uopšte u javnom životu i manifestacijama.
U težnji da međ u radnicima i omladinom nađ u oslo-nac u svojoj politici, ustaše su u Zenici organizovale i ve-liki broj državnih i crkvenih proslava, društvenih i politič -kih manifestacija kojima su prisustvovali »ugledni gosti« izSarajeva, Zagreba i Travnika. Posebna pažnja je poklanjanaraznim proslavama godišnjica i crkvenim praznicima, što je
12. »Hrvatsko ognjište«, Travnik, 23. maja i 27. jula 1942. g.13. Isto, od 2. maja 1942. g.
202
sve skupa imalo za cilj da se izbriše utisak o nestabilnostiustaškog pokreta izazvanog opštim razvojem ustanka i na-rodnooslobodilač ke borbe u zenič kom kraju. Ovim mjeramatrebalo je pokazati masama da je ustaška vlast stabilna, daNDH leži na č vrstim temeljima i da je svaki pokušaj otporanjenoj politici uzaludan. Pored toga, trebalo je da se istaknedržavnost NDH, skrene pažnja masa sa glavnih i teških pro-blema pred kojima se nalazila Pavelić eva država. l!staški ~"u-kovodioci su mislili da ć e slavljem i pompom, zatirh razmmdrugim manifestacijama, zavarati radnike, omladinui ostalograđ anstvo i vezati ih za svoju politiku.
U cilju pridobijanja i vezivanja masa za svoj pokretustaše. su koristile takozvani promidžbeni ured i svakodnev-no objavljivali svoje »pobjede« i »pobjede« svojih save::lli-ka. Izdavali su i zidne novine pod nazivom »Č emu sesvijetsmije«. U njima su, pored ~~talog, crt:žima p.rikazivali. par-tizane ; vojnike Crvenearmije kao neljudska I degenensanabić a, a njemač ku vojsku i ustaše sa najljepšim i najplemeni-tijim osobinama. Radi zastrašivanja i prisiljavanja na po-kornost korišteni su i svakodnevno ljepljeni po gradu raz-ni proglasi i naredbe njemač kih i ustaških vlasti. To su naj-č ešć e bi.le presude prijekih sudova, spiskovi strijeljanih komu-nista ilegalnih radnika i zarobljenih partizana, te razne nared-be o' predaji oružja,-;preč avanju sabotaža, okretanju i sas-tajanju na Javnim mjestima, slušanju drugih radio-stanica.pozdravljanju ustaškim pozdravom itd. Za njihove prekrša-je prijetilo se i smrtnom kaznom.
Na ovaj nač in okupa tor i ustaše pokušali su da u kas-no proljeć e {ljeto 1942. godine slome narodnooslobodilač kipokret u Zenici i njenoj okolini i na ovom prostoru stvorejedno od svojih jač ih uporišta i ob~zbijede ..nesmetanu eks-ploataciju cijelog srednjobosanskog industrijskog bazena. Sdruge strane, rač unali su da im cijeli ovaj kraj može da po--Iuži i kao dobar izvor za mobilizaciju ljudstvai popunu je-dinica. Da sprovede ovakav plan i ojač a svoj uticaj, neprija-telju je olakšava la okolnost što u to vrijeme u zenič komkraju nije bilo partizanskih snaga pa je mogao da sve na-pore i snage usmjeri u tom pravcu.
I č elnici su poslije uspješno završenih pregovoraipotpisivanja sporazuma sa ustaško-domobranskim vlastimanastojali da na teritorij i koja im je dodijeljena uspostavepunu kontrolu i da terorom i propagandom ojač aju svoj u-ticaj. Zato su odmah poslije obustave neprijateljstva sa us-
203
taško-domobranskim snagama izvršili reorganizaciju i pre-formiranje svojih jedinica. Proglasili su odred č etnič kim istavljajuć i ga pod komandu takozvanog Glavnog štaba bo-~anski~ č ~~nika u Borju, rasporedili duž č itave dodijeljeneIm teritorije,
Sa reorganizacijom jedinica i uspostavljanjem svojevlasti, č etnici su sprovodili odredbe postignutog sporazumasa ustašama. Prvo su poč eli sa izvršavanjem č etvrtetač keugovora, koja se odnosila na suzbijanje i uništenje partizanai pripadnika narodnooslobodilač kog pokreta. Hvatali supartizane koji su sticajem raznih okolnosti, poslije odlaskagrupe udarnih bataljona preko Konjuha, ostali na bivšoj te-ritoriji Zenič kog partizanskog odreda i krili se po šumama iselima. Najč ešć e su ih hvatali na prevaru, obeć avajuć i da imse neć e ništa desiti, a onda su ih na muč ki nač in ubijali. Ta-ko su ubijeni Milan Maslić , stari radnič ki borac i ratnik saSolunskog fronta, HabibCupović iz Sebuje, Mustafa CUklZNemile, Stanislav Traub iz Kaknja i Pero Matuvinović iz Tuz-le. Nije pošteđ ena ni partizanska bolnica koje je bila smješ-tena u Brnjicu. Nekoliko ranjenika i bolesnika su odveli sasobom a nekoliko ih je, kao što je bio sluč aj sa Alijom Ho-džić em, č lanom Pokrajinskog komiteta SKOJ-a, kome je bilaamputirana noga, predao ustaškimvlastima.t+
Č etnici su iz svojih redova odstranili sve koji su im bi-li sumnjivi. Razoružali su ih. neke su jedno vrijeme držali uzatvoru, a onda ih otpustili kuć ama i odredili im da se sva-kodnevno javljaju njihovim vlastima.
Uporedo sa ovim organizovali su i žandarmeriju. Prvežandarrnerijske stanice postavili su u selima Perin Han, Ba-bino, Svić e, Bilješevo i Stojanović i. Nešto kasnije osnovali sui svoje opštine (Babino, Bilješevo, Ponihovo i Prilug). U seli-ma su postavili svoje povjerenike (kmetove). Ove č etnič ke op-
14. Imena ranjenika u Brnjicu nisu utvrđ ena a ni broj kolikoih je bilo. Ruža Oljač a, koja je kao bolnič arka bila ostavljena sa bol-nicom u Brnjicu, sjeć a se da je bilo preko 20 ranjenika i bolesnikai da su već inu od njih odveli č etnici. Neki od ranjenika su im se pri-družili i stupili u č etnič ki odred. Ruži je uspjelo da sa Azrom Greboi još dvojicom ranjenika pobjegne prema Varešu, ali je ubrzo bila uh-vać ena. Domobra,?i su je. sproveli u rodno mjesto Žepč e. Ovdje je ujanuaru 1943. godine stupilaLI Desetu hercegovač ku brigadu. U.i='inomizvještaju žandarmerijske stanice K 'lkap; od 11. maja zabilježeno je daje pri prolazu grupe udarnih bataljona kroz Vukanović e bilo 30 ra-njenika.
(AVII, k-148 reg. br. 60/3).
204
I štine i povjerenici bili su više na papiru nego što su predsta-vljali č etnič ku vlast na ovoj teritoriji. Pravi vršioci vlasti bi-le. su ,njihove k.oJ?~nde, odn~~no. koma~danti, komandiri jedi-mca 1 komandi n žandarmerijskih stamca. Č etnicima je, pre-ma sporazumu od14. juna 1942. g., data moguć nost da na te-ritoriji koju su držali mogu formirati takvu vlast i da je»mogu vršiti zapovjednici č etnič kih odreda, odnosno po nji-ma imenovane opštinske vlasti pod kontrolom NDH ... « Ovoje znač ilo da su svi komandanti i komandiri jedinica koji subili zaduženi za određ enu teritoriju, bili izvršni organi č et-nič kih vlasti, ali su zato podlijegali kontroli ustaških vlasti.
Ovo ogranič enje č etnicima nije odgovaralo, pa su na-stojali da se iz ugovora izbriše. Na sastanku sa predstavni-cima ustaške vlasti31. avgusta 1942. godine u selu Vraca tra-žili su da se pravo na kontrolu dato ustaškim vlastima bri-še i »da se vojne i građ anske vlasti NDH sa sjedištem u Ze-nici nemaju pravo miješati u unutrašnje poslove na teritori-ji Zenič kog č etnič kog odreda ... «15 Predstavnici ustaškihvlasti na ovo nisu pristali pa su se složili »da obadvije stra-ne zatraže mjerodavno tumač enje od nadležnih č inilaca«. Me-đ utim, od nadležnih nikad nije dobiven odgovor. U stvari, o-vo č etnič ko insistiranje bilo je bespredmetno, jer organi us-taške vlasti u Zenici praktič no nisu ni mogli da se miješajuu organizaciju č etnič ke vlasti, niti su im č etnici, bez obzirana sporazum, to dozvoljavali.
Iz ovoga se vidi da je suština sporazuma izmeđ u dr-žavnih organa NDH i Zenič kog č etnič kog odreda, pored za-jednič ke borbe protiv partizana i narodnooslobodilač kog po-kreta, bila i u podjeli vlasti. Pored spomenutog ogranič enja,ovo potvrđ uju i druge tač ke sporazuma kojim su bila regu-lisana voina i druga pitanja, kao i organizacija uprave nateritorij i koja je bila dodijeljena č etnicima.
Potpisivanjem sporazuma sa vlastima NDH, č etnici sudobili i pravo na iskorištavanje šumskog 'i rudnog bogatstva,ubiranje poreza i drugih dažbina, slobodnu trgovinu, izdava-
15. Citat iz zapisnika sa zajednič kog sastanka, koga su sa ustaš-ke strane potpisali: Eugen Arić , kotarski predstojnik, IsmetSalć ino-vić , opštinski nač elnik, IvanŠepet, zapovjednik zenič kog domobran-skog garnizona, Džemal Hadžić , žandarmerijski natporuč nik, a sač et-nič ke strane: Mihajlo Stakić , pomoć nik glavnog štaba bosanskih č et-nika, Golub Mitrović , komandant zenič kog č etnič kog odreda. zatimVeljko Vuković , Petar Miloš, Risto Tanasić , Miloš Vidač ak i DušanTrbić .
(AVU, k-147, reg. br. 38/2-2).
205
nje dozvola za rad u državnim preduzeć imaitd. Već od lje-ta 1942. godine ovim pitanjima č etnič ki komandanti obrać a-ju posebnu pažnju i nastoje da iskoriste sve moguć nosti ko-je im je pomenuti sporazum pružao. Tako su u jesen te go-dine sklopili ugovor sa »Hrvatskim rudnicima i talionicamaD. D.« o radu »kreč ane« u Crkvicama i obavezali se da ć eobezbijediti mirne uslove za njenrad." Pored ovog, sklopilisu i ugovore sa firmom »Našić ka« o slobodnoj sječ i šuma ureviru Gostović i sa Gradskom aprovizacijom u Sarajevu oisporukama ogrijevnog drveta iz revira »Želeč ka rijeka«Y
Bilo je tada i drugih slič nih sporazuma kojima su seč etnič ki komandanti koristili u cilju zadovoljenja svojih e-konomskih potreba i lič ne pljač ke. Organizovali su i trgo-"inu poljoprivrednih i stoč nih proizvoda za potrebe građ anai radnika Zenice. U Bilmišć u, gdje su imali jednu manjujedinicu, otvorili su pijacu i prodavnicu mesa, gdje su gra-đ ani iz Zenice mogli da se snabdijevaju prehrambenim pro-izvodima. Uz to, č etnič ki komandanti i komandiri jedinicazadržali su za sebe i pravo na prikupljanje namirnica (zaishranu) od seljaka, izdavanje dozvola za odlazak -u grad.davanje preporuka za rad u Željezari, Rudniku i drugim pre-duzeć ima i davanje odobrenja za sječ u šume. Osim toga. vr-šili su i egzekutivnu vlast na svojoj teritorij i.
Sve one koji su bili sumnjivi kao saradnici narodno-oslobodilač kog pokreta ili su na bilo koji nač in izražavalineslaganje sa njihovom teroristič kom politikom, hapsili su.Kažnjavali su najč ešć e batinjanjem, konfiskacijom imovineistrijeljanjem.
Na taj nač in č etnicima je pošlo za rukom da postig-nu relativan mir na svojoj teritorij i. Potpisivanjem sporazu-ma sa državnim organima NDH prestale su i represalije oku-patora i ustaša nad srpskim stanovništvom i došlo je do re-lativno normalnog života i privređ ivanja, tj. do smirivanja.što je odgovaralo potrebama okupatora. Izbjeglo srpsko sta-novništvo vratilo se svojim domovima -i prilagođ avalonovojsituaciji. Mnogi bivši radnici 2:eljezare, Rudnika, pilana uBegovom Hau i Zavidović ima ponovo su se zaposlili.
16. AVII. k-52. reg. br. 9/3-2.17. Isto, k-148, reg. br. 53/10-1 i k-150a, reg. br. 3/11-1. Opširnije
o ovim ugovorima vidi: Rasim Hurem, »Sporazum o saradnji izmeđ udržavnih organa Nezavisne Države Hrvatske i nekih č etnič kih odredau istoč noj Bosni 1942. g.«, Prilozi, br. 2. Sarajevo, 1966. g.
206
fU takvim prilikama jedan dio srpskog stanovništva
prihvatio je č etnič ko-ustaški sporazum, smatrajuć i ga kori-snim za zaštitu svoje egzistencije. Taj dio stanovništvanaro-ć ito u poč etku je prihvatio č etnič ka objašnjenja da su par-tizani izazivali nered i represalije Nijemaca, a da oni, č etni-ci, žele mir i slobodu srpskom narodu. Na taj nač in, i kaz-nenim mjerama, oni su uzenič kom kraju podvojili srpskemase idoprinijeli djelimič noj pasivizaciji naroda koji jesnosio najveć i teret sedmomjeseč ne oružane borbe protiv0-
kupatora i ustaša. Oni su ovim znatno ojač ali i vojno-politič -ke pozicije okupatora i ustaša u Zenici, a, s druge strane,znatno doprinijeli naglom padu i slabljenju narodnooslobo-dilač kog pokreta, naroč ito na teritorij i koju je bio oslobodioZenič ki partizanski odred.
I pored svega toga, već i dio srpskog stanovništva nijeprihvatio ustaško-č etnič ki sporazum kao trajno rješenje a nikao jedini izlaz iz trenutnih teškoć a. Još uvijek su bila svje-ža sjeć anja na teroristič ke postupke ustaša i zloč ine koje suizvršili nad srpskim narodom. Korijeni narodnog nepovjere-nja i odbojnosti prema okupatoru i ustašama bili su dubokii snažni. Zbog toga nije ni moglo doć i do već e pasivizacijenajveć eg dijela srpskog stanovništva. I osjeć anje pravednostinarodnooslobodilač ke borbe, koje je za vrijeme sedmornje-seč ih oružanih akcija bilo duboko u svijest usađ eno, nije semoglo lako istisnuti. Zato i nije bilo moguć e odvojiti srpskostanovništvo od narodnooslobodilač kog pokreta i borbe pro-tiv okupatora i ustaša. Zbog ovog su č etnici bili u situacijida stalno pojač avaju teror nad stanovništvom, da batinaju,hapse i ubijaju sve one koji su na bilo koji nač in pokazalida ne prihvataju njihovu politiku i koji su željeli da se bo-re protiv okupatora i njegovih pomagač a.
207
Šesti dio
BORBA KOMUNISTA ZENICE I TETOVA KRAJEM 1942.I POČ ETKOM 1943. GODINE
Poslije januarskog i martovskog hapšenja već inač la-nova KPJ, SKOJ-a i aktivista narodnooslobodilač kog pokretaiz Zenice odvedena je u zatvore Travnika i Sarajeva a zatimu koncentracione logore od Jasenovca do Norveške. U graduviše nije bilo partijske i skojevske organizacije. Jedino partij-ska organizacija iz sela Tetova, koje se nalazilo u ne-posrednoj blizini Željezare, nije prekidala rad i idejno--politič ku aktivnost. (jna ni u jednoj od dotadašnjihprovala nije bila na udaru ustaške policije, niti jei jedan od njenih danova bio uhapšen. Iako brojnomala, sa svega šest č lanova, bila je vrlo dobro organizovanai č vrsta partijska jedinica. Još u predrevolucionarnom peri-odu imala je znač ajnu ulogu u povezivanju sela i seoskogstanovništva sa radnič kim pokretom.'
Još znač ajniju ulogu odigrala je tetovska partijska or-ganizacija u toku razvoja narodnooslobodilač ke borbe u Ze-nici i njenoj okolini. Naroč ito u martu 1942. godine, kada jedošlo do druge provale partijske organizacije u gradu i hap-šenja njenih č lanova, komunisti Tetova ostali su tada jedinaorganizovana snaga narodnooslobodilač kog pokretai oslonacZenič kom partizanskom odredu u pozadini neprijatelja. Onisu preuzeli na sebe organizaciju obavještajne i kurirske služ-be, prikupljanje raznog materijala za potrebe partizana, a pre-ko sela Vraca i Grač anica, te Rič icai Svić a bio je uspostav-ljen i stalni kanal preko kojeg je održavana veza saOdredom.š
1. T. Vujasinović , »Zenica-Ijudi i život", Zenica, 1970. godinestr. 99
2. Sjeć anje MehmedalijeŠišić a, jednog od preživjelih č lanova oveorganizacije i Zulfe Delić a, aktivnog saradnika NOP-a iz sela Tetovo.
209
Nikola Prodanović u svomsjeć anju iznosi da je, pos-Iije hapšenja Remzije Repca i ostalih č lanova partijske orga-nizacije, jedina veza izmeđ u Odreda i grada išla preko te tov-skih komunista. "Preko njih smo dobijali sve što smo tražiliiz Zenice. Pored raznog materijala, donosili su nam i znač ajneobavještajne podatke koje smo koristili u akcijama na željez-nič ku prugu i druga neprijateljeva uporišta. U to vrijeme štabnašeg Odreda nosio se i mišlju da izvrši jedan napad na Ze-nicu pa smo u tom cilju tražili iscrpne podatke o rasporedui jač ini njemač kih, ustaških i domobranskih snaga. Na jed-nom od sastanaka u Tetovu, na kojem sam i ja prsustvovao,dobili smo sve što smo tražili. Sjeć am se da je u detalje bilonaznač eno gdje i koliko se nalazi neprijateljevih vojnika, gdjesu im bili položaji i bunkeri i kakvim su oružjem raspola-gali. Međ utim, zbog novonastalih prilika u Odredu i odlaskaPrvog proleterskog istoč nobosanskog bataljona na Ozren doovog napada na Zenicu nijedošlo«,"
1. Aktivnosti komunista na oživljavanjunarodnooslobodilač ke borbe
U situaciji kada su se poslije č etnič kog puč a partizanskesnage povukle sa zenič ke teritorije, pred tetovskom partij-skom organizacijom iIle koliko č lanova i kandidata Partijeiz Zenice i najodanijih aktivista, koji se nisu pokolebali ipoklekli pred teškoć ama, stajao je zadatak da oč uvaju kon-tinuitet narodnooslobodilač kog pokreta u Zenici izenič komkraju i da, po moguć nosti, ponovo pokrenu narod u oružanuborbu protiv okupatora i njegovih pomagač a.
Objektivno, to je bio krupan i složen zadatak koji jestajao pred ovom partijskom organizacijom i pred trojicomili č etvoricom č lanova i kandidata Komunistič ke partije uZenici. Pogotovo ako se imaju u vidu teški uslovi ilegalnograda i č injenica da u zenič kom kraju, pa i njegovoj neposred-noj blizini, nije bilo partizanskih jedinica na koje bi seova ilegalna grupa komunista mogla osloniti. Od odlaskagrupe udarnih bataljona (krajem maja) pa sve do druge po-lovine decembra 1942. godine. ni jedna, pa č ak ni manjapartizanska jedinica, nije se približila zenič kom kraju. Je-dino je Peta crnogorska brigada u jesen 1942. godine izbila
3. Sjeć anje Nikole Prodanović a, dato autoru 1969. godine.
110
u rejo~ Fojnice i o.slobodil~ je od neprijatelja.' Poslije ovog,nastavna Je sa dejstvom Jugozapadno od Travnika i prot-jerala neprijatelja izSebešić a,Sa ovog prostora je u oktobrusa D.~set0!TI.herceg~~a(;kom ~ri.gad~mdejstvovala u pravcuneprijateljevih uponsta u dohm Lasve1 prema Busovač i.' 1ove borbe su bile daleko od Zenicei skoro je bilo nemoguć euspostaviti kontakte sa ovim partizanskim brigadama.
Bile su u prekidu i veze partijskih organizacija sus-jednih mjesta sa Zenicom. U Sarajevu, a zatim u okolnimmjestima - Varešu, Kaknju, Brezi i drugim - bile su pro-vale i hapšenja, pa su veze još ranije bile prekinute.
. Je~ine vjerodostojne informacije o zbivanjima naIro-nt?Vlma 1 borbama narodnooslobodilač ke vojske i partizan-skJ~ odre~a Jugoslavije bile su vijesti koje su slušane prekoradio-stanice "Slobodna Jugoslavija«. One su služile kao di-rektiva za rad i podstrek za već e zalaganje svih aktivistanarodnooslobodilač kog pokreta u Zenici. Tek u decembru1942. godine, kada je Prva dalmatinska brigada Treć e naro-dnooslobodilač ke udarne divizije izbila na sektor Zenice, ko-munisti Tetova su prvi put uspostavili kontakt sa ovom par-tizanskorn jedinicom i njenim partijskim rukovodstvorn.". _ ~d odlaska partizanskih jedinica do tada cjelokupniilegalni rad, a to je period od skoro punih sedam mjeseci,odvijao se na bazi svijesti tetovskih i zenič kih komunistakoji su nastojali da se narodnooslobodilač ki pokret u Zenicii zenič korn kraju održi i da se, po moguć nosti, iz njegaponovo razbukta oružana borba protiv okupatora i domać ihizdajnika.
Njihova aktrvnost odvijala se kroz suzbijanje nepri-jateljeve propagande, objašnjavanje razvoja događ aja naFrontovima antihitlerovske koalicije i u našoj zemlji, spre-č avanje mobilizacije omladine u neprijateljeve vojne for-macije, kao i kroz druge vidove politič ke djelatnosti. Os-tvarivana je veza sa onima koji su bili spremni da pomažu
4. Zbornik NOR-a, tom IV, knj, 7, dok. br. 108-109.5. Hronologija osl. borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, Vojno-is-
torijski mstitut, Beograd, str. 354.6. U izvještaju PoHtodjela Prve dalmatinske brigade, koja je po-
lovinom decembra 1942. godine vršila akcije u rejonu Zenice, izmeđ uostalog, stoji: »Drugovi su nam na sastanku (misli se na grupu č lanovaPart ije il ,r·etovd i Zenice -- primjedba autora) kazali da nemaju par-tijske veze od pr oljeć a ove godtne«. (Zbornik NOR-a, tom IX, kmj. 4.dok. br. 35).
211
7. Sjeć anje MehmedalijeŠišić a,
8. Sjeć anje Seida Skrge.9. Sjeć anje dr Brune Novaka.10. Sjeć anje Danice Jablanović , Londe Beranek, Zulfe Delić a, Ra-
šida Sišić a, Halila Selimović a, Hasana Kovač a, MehmedalijeŠišić a.
Grabić , Nazif Bajramović i HasanŠišić , uz pomoć RifetaCoJaković a, Ivana Rač kog i Ibrahima Cerkeza, povezali susve simpatizere i saradnike NOP-a u Željezari. To je istopreko Hasana Bajramović a, Sejfe Skomorca i Halila Seli-mović a uč injeno i u Rudniku, a uspostavljena je saradnjai sa najuglednijim seljacima u Gradišć u, Vranduku i Doglo-dama.ll Međ utim, rezultati u stvaranju šireg antifašistič kogfronta nisu bili u srazmjeri sa ovom aktivnošć u zenič kihitcgaiaca.
Nastojanje da se kroz oživljavanje ilegalnog rada stvo-re uslove za ponovni nastavak oružane borbe u zenič komkraju bilo je naroč ito ispoljeno poč etkom jeseni 1942. go-dine, poslije prodora Vrhovnog štaba i proleterskih brigadau zapadnu Bosnu i znač ajnijih pobjeda narodnooslobodila-č ke vojske i partizanskih odreda u tom periodu.
Od poč etka rukovođ enja ilegalnim radom u Zenici,Sabaha Colaković je bila zaokupljena idejom oživljavanjaoružane borbe u zenič kom kraju. To je shvatila kao svojglavni zadatak i u njega je ulagala sve svoje sposobnosti.Koristila je i minimalne uslove koji su se za pokretanjeoružane borbe ukazivali i nastojala da ponovo organizuje,prema postojeć im moguć nostima, manju partizansku jedi-nicu iz koje bi izrastao novi zenič ki partizanski odred.
Ostvarivanju te težnje trebalo je za poč etak da pos-luže dvojica partizana, Kasim Buljubašić iz Travnika i Ra-sim Ismić iz Gradišć a, koji su se sticajem okolnosti zadr-žali i krili na ovoj teritorij i. Oni su se, poslije borbe naMeokrnju (Vlašić ), probili iz obruč a i izbjegli tragič nu su-dbinu svojih drugova. Neko vrijeme krili su se u šumamana istoč nim padinama Vlašić a, a onda se uputili premaGradišć u i Tetovu. Mislili su da ć e tako najlakše da se o-drže dok ne uspostave vezu sa nekom partizanskom jedi-nicom. Uz put su svratili u selo Bistricu, ali su ih pred ku-ć om Nede Todić a doč ekali č etnici Save Vujnović a. Rasimasu uhvatili a Kasim je uspio da pobjegne.
Sa Rasimom su postupili najsurovije. Skinuli su gado gole kože, tukli kundacima a onda vezanog izveli namjesto zvano Doč ić i. Ovdje su pucali u njega, pa i poredtoga što je bio pogođ en sa tri metka, uspjelo mu je dapobjegne sa strijeljanja. Izmuč en i izranjavan, ulažuć i pos-ljednje napore, došao je do sela Bukovice (Zenica), gdje
narodnooslobodilač ki pokret i da se bore za slobodu, a uprvom redu oslanjalo se na aktiviste iz Željezare i Rud~li-Ka i na jedan broj građ ana i omladine u gradu.Naroč itose u tom radu isticala svršena uč enica srednje škole i danKPJ Sabaha Colaković . Ona je sa komunistima IvanomRać kim i svojim bratom Rifatom rukovodila ilegalnim ra-dom u Zenici. Ceste je odlazila u Tetovo i prisustvovalasastancima tetovskih komunista.' Pored toga, obilazila jeaktiviste, razgovarala sa njima, hrabrila ih, ulivala vjeru upobjedu i davala im razne zadatke. Uspostavila je č vršć uvezu sa grupom građ ana koji su bili spremni da rade zanarodnooslobodilač ki pokret. Preko nekih od njih, kao štosu bili Husein Kulenović , Ragib Hadžiabdić , Šać ir Konjho-džić , Salih Vojvodić , Mehmedalija Husika i Salih Uzullo~ić ,nastojala je da spriječ i mobilizaciju muslimanske omladineII neprijateljske vojne formacije.
Organizovala je slušanje radio-vijesti »Slobodne Ju-goslavije«, Moskve i Londona, koje su prekucavane i umno-žavane u Željezari," _ . ,
Ordinaciju dr Brune Novaka SabahaColaković ~asvojim saradnicima pretvorila je u jed~ od punkt~va:g~J~su se okupljali aktivisti, držali sastanci. Tu su pristizaliIodatle su se raznosili i razni štampani materijali i vijesti.Preko Nazifa Bajramović a znatna količ ina sanitetskog ma-terijala iz skladišta protivavionske zaštite prenesena je uTetovo i druga skladišta, a odatle kasnije dostavljena par-tizanskim jedinicama koje su se borile u okolini Zenice."
Organizaciju posla i aktivnost Sabaha Colaković jepostavila na strogo ilegalnim principima: iznen.adn? se p<?-javljivala u kuć ama aktivista, sama je raznosila1 preuzi-maja prikupljeni materijal i određ ivala ko i kuda treba. daga odnese. Držeć i se toga, uspijevala je da ne bude o~kn~e-na i uhapšena. Pa i kasnije, kad je tetovska organizacijabila otkrivena i njeni č lanovi pohapšeni, Sabaha je uspjelada se prikrije i izbjegnehapšenje.'?
Komunisti Tetova nastojali su da kontaktiranjem sasimpatizerima i pristalicama narodnooslobodilač kog pokre-ta ponovo ožive oružane borbe u zenič kom kraju. Mustafa
213
11. Sjeć anje MehmedalijeSišić ai Zulfe Delić a.
212
ga je prihvatio Marko Marić , sklonio u svoju kuć u i previoml;! rane. ~utrada~,. o.bavijes~io je njegovu familiju u Gra-~hscu a om su dosh I odveli ga. Duže vremena skrivao seIzvan. sela u jednoj zemunici i tu se liječ io i oporavljao.Za njega su, pored familije, znali još Mustafa Grabić , se-kr~tar tetovske partijske organizacije, i Nazif Bajramović .~m. su mu preko dr Bruna Novaka nabavljali lijekove. IzZenice su mu i hranu donosili. Preko skojevca Seada Hu-si~~ - ~oji u. ranijim provalama nije bio uhapšen a u tovnJe.me. Je radio u. aprovizaciji (Ured za raspodjelu životnihl1::fmrmca) - dobivene su doznake na osnovu kojih su zanjega podizane iz magacina namirnice. (Sead Husika je~oncem avgus~a1942. g<;>diJ?-ebio uhapšen i poslije nekoliko(tarra provednih u kaznioni otpremljen u Sarajevo, a ondaLi logor Jasenovac, gdje je i ubijen).. ! K~sim B~lju~aši.ć je uspio da nakon dužeg lutanjaI ~akn~~nJa po ?Ul!ll stigne na domak Zenice, gdje su gapnhV?;tIh komum~tl Te~ova. Neko vrijeme bio je skrivenu kUC.IJ~su~a BaJramoYIć a, a kasnije je mijenjao skloništa.I .on. Je .bIO Iznt~mogao I bolestan, pa mu je dobro došlapaž-nja I njega kOJU su mu Tetovljaniukazivali.P
.. Iako j~ Tetovo i!llal~ stalnu ustašku posadu, za ovudvojicu p~rtlzana ustase nisu zadugo znale. Koncem ljeta1942. &~dme,. k~~ su. se Rasim Ismić i Kasim Buljubašićoporavili, posjetili su Ih Mustafa Grabić i SabahaColakovići .J?redlož~!iim da formiraju jednu partizansku grupu. UznJ~~ .dVOJICUu grupu su ušli: Hamdo Hasanica, Smajo Is-Imc I Meho Doglod. Uskoro im se pridružio Ibrahim Hanu-~nić iz Zenice, svršeni đ ak gimnazije i č lan SKOJ-a. NjegaJe Sabaha uputila u ovu grupu imajuć i u vidu njegovu oda-nost narodnooslobodilač kom pokretu i predviđ ala ga za po-litič kog rukovodi oca grupe.".. Borci s1;1b~li .naor~ž~ni, ~ tetoyska partijska organi za-
~IJa opremila Ih Jeodjeć om I obucom. Za vođ u grupe bio~e određ en Rasil!l Ismić . Znalo se da on ima partizanskogI~kustva (od prvih dana ustanka bio je borac Zenič kog par-tizanskog odreda), pa je bilo predviđ eno da bude komandiroye grupe. vMalobroJ~i borci ove grupe nisu preduzimalinikakve oruzane akcije, nego su svu svoju aktivnost usmje-
12. Sjeć anje RasimaIsmić a i Kasima Buljubašić a data autoru 1968godine i HaJida Selimović a iz Tetova, dato autoru1973. godine. .
13. Sjeć anje Rasima Ismić a i Kasima Buljubašić a.
214
~i.l.ina politič ki rad i objašnjavanja ciljeva narodnooslobo-diiač ke borbe stanovništvu okolnih sela Orahovica Vran-duk i Gradišć e kuda su se i kretali. '
"Oč ekivali smo da brojč ano ojač amo pa tek onda daprec1emo na manje akcije protiv neprijatelja. Na nekolikosastanaka u Tetovu i Gradišć u, Mustafa Grabić , Nazif Baj-ramović i Sabaha Č olaković uvjerili su nas da ć emo ubrzodobiti pojač anje u ljudstvu i oružju. Govorili su da ć e nas
-ojać uti i jedna grupa koja ć e nam sa Todorom Butinompreć i iz č etnika. Međ u njima je bilo nekoliko komunistaiantifašista koji su zaostali poslije odlaska partizana iz ze-nič kog kraja i koji su privremeno bili međ u č etnicima. Onisu trebali da razoružaju jednu manju č etnič ku jedinicu isa oružjem da pređ u kod nas« - kaže u svom sjeć anjuKasim Buljubašić .
Uporedo sa stvaranjem ove partizanske grupe, komu-nisti tetovske partijske organizacije i Sabaha Č olakovic o-državali su veze sa Todorom Butinom i Markom Mišuromkoji su poslije č etnič kog puč a ostali u Bijelim Vodama.Oni su, u stvari, bili č etnič ki zarobljenici kojima je za mje-sto boravka bilo određ eno selo Svić e. Imali su nekolikopristalica koji su bili međ u č etnicima i na koje su se uizvođ enju neke manje akcije mogli osloniti. Sabaha im je,poslije uspostavljenog kontakta, napisala jedno pismo,li
kojem ih je obavijestila da se u Zenici vrši prisilna mobi-lizacija za njemač ku i domobransku vojsku, da ć e uskorojedan transport mladić a, već inom Muslimana, krenuti u prav-cu. ~inkovaca, da je međ u njima veliki broj onih koji bihtjeli da se prebace u partizane i da ona ima sa njima ve-zu. »Trebalo bi prilikom transportovanja osloboditi ih« -pisala je Sabaha. Ona je predlagala da oni sa svojim drugo-vima izvrše napad na voz i da te mladić e pokupe sa sobomi odvedu ih u partizane.U
14. U ovom pismu SabaheColaković , pored prijedloga da se regru-tovani m.adici preotmu i »sklone u šumu«, pisalo je još i slijedeć e:-Ovai moj plan zamišljen je stvarno smjelo, alinema izlaza drugoga.Potrebno je da se mi poradi toga sastanemo i posavjetujemo da ti jemoguć e provesti ovaj plan. Ja ć u se još dotle posavjetovati sa koman-dirom. Moramo to pitanje generalno pretresti, jer nesmijerno uč initiništa nesmišljeno. Dakle mi ć emo se svakako sastati u nedjelju naveč e.Ako bude moguć e da pregazirn Bosnu ja ć u doć i tamo, ako ne onda postarom. Gledajte da me obavjestite zamašinu, onabi nam sada valjaladragocjenog blaga. Ja ništa neznam, Ahmet je obeć ao juč e da ć e ses~ njim sastati i sve pokušati, valjda ć emo znati do konca nedelje, ja-vrte se odrnah«.
(AVII, 1~-148,rep, Ul'. 11-47/5 i k-78, reg. br .. 12/49-21)
215
Tako se jedan od prvih boraca protiv okupatora iustaša uzenič kom kraju našao izolovan i odvojen od na-rodnooslobodilač kog pokreta i partizanskih jedinica, u nc-kuj vrsti č etnič kog poluzarobljeništva.
Nekoliko dana iza Todora u Svić e je došao i MarkoMišura. I njega su č etnici pustili da se vrati u selo i odre-dili mu isti režim kao i Todoru. I Marko je radio u Želje-zari, u odjeljenju stolarija, još od 1925. godine pa sve do28. januara 1942. godine kada je došao u partizane i sa so-bom doveo svoju 13. godišnju kć erku Divnu. Morao je danapusti Željezaru i kuć u u Svić u, jer mu je prijetilo da zbogilegalnog rada bude uhapšen. I on je bio č lan KPJ i prekonjega je išla veza izmedu zenič ke partijske organizacijeipartizanskih jedinica. U radu je bio direktno povezan sa se-kretarom partijske organizacije u Zenici Remzijom Rep-com. I Marko je kao i Todor doživio č etnič ki puč uBije-lim Vodama. I njega su č etnici razoružali i pokušavali dapridobiju na svoju stranu. Kad im to nije uspjelo, poslalisu ga u Svić e.
U uslovima č etnič kog terora, Todor Butina i MarkoMišura su živili u Svić u. Iako su im zaprijetili da ć e za bilokakvu aktivnost koja bi bila uperena protiv č etnika bitistrijeljani, oni su nastavili sa ilegalnim radom. Nastojalisu i uspjeli da uspostave vezu sa tetovskom partijskom or-ganizacijom, a preko nje i sa SabahornColaković .!" Međ u-tim, iako su to bili prvi kontakti i držani u najveć oj taj-nosti, oni nisu ostali nezapaženi od č etnika. Ostać e tajna kakosu to oni otkrili, a moguć a je pretpostavka da su ih pratiliina taj nač in saznali da oni održavaju vezu sa komunisti-ma. Zbog ovog su č etnici polovinom septembra 1942. go-dine pozvali Butinu da se javi u njihov štab u Perin Han.Ne sumnjajuć i da su mogli išta da otkriju, on se odazvaoovom pozivu. Tamo su ga zatvorili, ispitivali i tukli, insis-tirajuć i da prizna svoju vezu sa komunistima Tetova. Onje uporno ć utao i odbijao svaku pomisao da bilo šta priz-na. Nisu ga ubili, jer su se još uvijek plašili njegove po-pularnosti i revolta naroda koji bi ovim bio izazvan. Pus-tivši ga iz zatvora zaprijetili su mu da ć e pri novom saz-nanju o njegovim vezama i kontaktima sa komunistima bitiubijen.'?
2. Pogibija grupe Rasima Ismić a iTodora Butine
Todor Butina bio je 10-
dom iz Svić a. Prije rata bioje radnik u Željezari Zenica.U ovom preduzeć u (pogonValjaonica) radio je od 1929.godine do 14. juna 1941. go-dine. Tada se sa jednom veoć om grupom radnika Srbaotpušten sa posla. Kada suustaše poč ele da hapse Sr-be i da ih odvode na gubi-lišta, Todor je odluč io dabježi iz Zenice. Rekao jesvojima da ide u Srbiju.Međ utim, u oktobru 1941.godine kada je iz odreda»Zvijezda« stigla prva nao-ružana grupa u zenič ki kraji on je bio u njoj. SaOmerom Maslić em, Manoj-lom Popić em i Gojkom UzelcombIO je prvi borac Zenič kogpartizanskog odredai komandir Prve zenič ke partizanske č e-te koja je formirana na teritorij i zenič kog kraja.
Todor je u borbi protiv ustaša naDrać ić u 4. januara1942. godine bio ranjen u ruku i morao je duže vremenada se liječ i. Kao ranjenika zatekao ga je č etnič kipuč uBijelim Vodama. Izdajnik Golub Mitrović i njegovih ne-koliko č etnika tada su upali u kuć u u kojoj je Todor Buti-na ležao i razoružali ga. Iako su znali da je č lan KP], nisuga smjeli ubiti. Plašili su se njegove popularnosti i ugledakojeg je uživao ne samo kod bivših boraca Zenič kog par-tizanskog odreda nego i kod naroda. Pokušali su da ga pri-dobiju i nagovore da im se pridruži. Golub mu je obeć avaoi najveć i položaj u č etnič kom odredu. Pošto im sve to nijeuspjelo, odluč ili su da ga protjeraju u selo Svić e i da budepod kontrolom njihove žandarmerije.P
TODOR BUTINA
15. Sjeć anje Velimira Jovanović a, jednog od prvih partizanskih ku-rira izmedu Zenice i partizanskih č eta i bliskog saradnika Todora Butine.
16. Sjeć anje Izeta Kadrić a, dato autoru 1974. godine.17. Velimir Jovanović u svom sjeć anju navodi da su tada č etnici
Todora Butinu toliko isprebija1i da nije mogao ni na noge da stane. Zbogtoga su on i još neki seljaci iz Svić a morali kolima da ga prenesu i damu uboje liječ e kožama sa tek zaklanih koza.
216
Mjesec dana kasnije, pošto se oporavio od zadobi-jenih povreda, Todor Butina je ponovo uspostavio vezu saTetovljanima i Sabahorn Colaković . Tada je sa njima 1 za-poč eo dogovor o tome kako da se oslobodi č etnika i pre-đ ena lijevu stranu rijeke Bosne. Najednom od tih sasta-naka, koji je održan polovinom oktobra u kuć i Izeta Kad-rić a i kojem su, osim Todora Butine i Izeta, prisustvovalii Nazif Bajramović i SabahaColaković , prihvać ena je idejada Todor sa Markom Mišurom i još nekim pripremi akciju11 kojoj je trebalo razoružati č etnič ku žandarmeriju uSVl-
eu, zatim se prebaciti preko rijeke Bosne i SPOjIti sa par-tizanskom grupom Rasima Ismić a. Bilo je dogovoreno daim tetovska partijska organizacija obezbijedi prelaz prekorijeke Bosne.v
O ovome je Todor Butina upoznao MarkaMišuru iVelimira Jovanović a. Dogovorili su se da, prvo, pozovu Mla-đ enaMišuru i Bogdana Jovanović a. Mlađ en je tada bio uselu Gora u jednoj od č etnič kih č eta, a Bogdan u selu Se-lište. Poruč eno im je da što prije dođ u u Svić e. Nešto kas-nije o predstojeć oj akciji Todor je upoznao još dvojicu kojisu bili u č etnicima, s kojima je imao vezu i u koje je imaopovjerenje. To su bili Đ uro Milešić i Simo Jovanović . Na-roč ito je bio siguran u Milešić a koji se u Zenič kom parti-zanskom odredu istakao kao hrabar borac i kao takav
\ bio primljen u KPJ. Kada je izbio puč u Bijelim Vodama i onje doživio istu sudbinu kao i Butina i Mišura. Bio je ra-zoružan, a kad se izjasnio da ć e ostati međ u č etnicima vra-ć enomu je oružje. Kasnije, kad su č etnici formirali žan-danneriju u Svić u,Golub Mitrović ga je uvrstio u nju. Takoje i on došao u Svić e i bio u stalnim kontaktima sa Todo-jom iMarkom.
Kad su prve pripreme za akciju bile izvršene, To-dor Butina je održao sastanak u šumici iznad sela. To jebilo 18. oktobra 1942. godine, a na njemu su bili prisutniMarko i Mlađ en Mišura, Velimir Jovanović i Đ uro Mile-šić . Todor im je izložio plan akcije i saopštio da ć e osimnjih u akciji uč estvovati i brać a Simo i Bogdan Jovanovići da ima izgleda da im se pridruže još trojica č etnič kihžandara.
Prema izloženom planu, razoružanje žandarma trebaloje izvesti noć u, bez pucnjave. Određ eno je da Đ uro Mile-šić i Simo Jovanović razoružaju č etnič kog stražara. Sma-
18. Sjeć anje Izeta Kadrić a.
218 ~,."::-,.;;
!J
tralo se da im to neć e biti teško i da ć e kao dotadašnjič et-nič ki žandari moć i nesmetano da mu se približe i da iz-vrše taj zadatak. Ostali iza njih trebalo je da uđ u ukuć ui jednostavno pokupe oružje zaspalih č etnika. Za razoruža-nje č etnič kog komandira žandarmerije Stevana Kajtaza,koji je spavao odvojeno u drugoj kuć i, Todor je odredioBogdana Jovanović a.
Pošto je sve bilo ugovoreno i pripremljeno, skoro kom-pletna grupa se20. oktobra uveč e iskupila ispod sela, ali unešto već em broju. Pored već spomenute petorice, sa Todo-rom su došli Simo i Bogdan Jovanović ,a sa Đ uromMileši-cem još trojica č etnič kih žan dara koje su Todor i Đ uro I?riJ
dobili za ovu akciju. Svega ih je bilo deset kad su krenuli uakciju.
Cetnič ki žandari bili su iznenađ eni. Njihov komandirKajtaz je spavao. Bogdan je neprimjetno ušao u so~u, uzeomu pušku i municiju a kad je izlazio još ga i zaključ ao. Iostali su vrlo brzo obavili svoj posao i bez pucnja pokupiližnndarima oružje. Todor je onda naredio da se č etnici istjerajunapolje i postroje pred kuć om Uroša Butine. Objasnio imje zašto je to uč injeno i pozvao one koji žele da im se pri-druže. Javila su se dvojica dobrovoljaca. Poslije toga grupa,je sa oružjem, već ina je nosila i po dvije puške, krenula nizselo prema Rič icama, s namjerom da se još u toku noć i pre-baci preko Bosne. Međ utim, to im nije pošlo za rukom. URič icama nisu uhvatili vezu sa Izetom Kadrić em koji jetre-balo da ih vodi do mjesta prelaza gdje su ih Tetovljani č e-kali.l'' Zbog toga su morali da odgode prelaz i da se vrateprema Svić u. Smjestili su se u jednu pojatu da predane i datek sutra uveč e ponovo pokušaju da pređ u Bosnu. Ovim jeizgubljeno dragocjeno vrijeme. Dan č ekanja bio je koban zaTodora Butinu i njegove drugove. Ranko Marč eta, koji imje dobrovoljno pristupio, dok se grupa kretala od Rič ica domjesta gdje je trebalo da predani, iskoristivši noć nestao je.Ali on nije otišao kuć i, kao što su to pretpostavljali, negopravo u č etnič ki štab u Perin Han. Izvjestio je da Butina injegova grupa nisu prešli rijeku Bosnu i da ć e to u toku sli-jedeć e noć i uč initi. To je č etnicima bilo dovoljno da se za toveč e pripreme i postave zasjedu.
19. U izvještaju 5. oružnič ke pukovnije kaže se da su 18. oktobra1942. godine u selu Gradišć e (Zenica) oružnici ubili dva partizana (AVI!,k-148, reg br. 4/11). Najvjerovatnije da je ovo poremetilo uspostavljanjeveze.
219
Pred več e 21. oktobra 1942. godine č etnič ka kolona jekrenula iz Perin Hanai pred selo Rič ice stigla oko 20 sati.Č etnici su se rasporedili u zasjede i zauzeli položaje jugoza-padnom ivicom sela.
Iz drugog pravca u Rič ice je oko 22 sata stigla. i, To:dorova grupa. Oni su poslije provedeno~ dana u Đ uk~cevoJpojati, nedaleko od ~vić ~: takođ e. ~ prvi mrak krenuli pre-ma Rič icarna. Kod džamije uhvatili su vezu sa Izetom Kad-rić em i poslije krać eg zastoja i dogovore: krenuli pre~a mj7-stu prelaza preko Bosne, gdje su ih sa camcem cekah NazifBajramović i Zulfo Delić . Međ utim, već na izlazu iz sela na-išli su na č etnike.
"U pokretu primijetili smo neku grupu ljudi pred na-ma - sjeć a se Bogdan Jovanović . Bila je svj~tla noć , .mje-'seč ina,ali se pored toga nije moglo razaznati ~~kva Je t<;>grupa i ko su. Bili ~mo još prili~~o da~eko od ~~Ih. U P~Imah pomislili smo da:S11 to radnici Željezare, kOJI se posh.J~završene smjene vrać aju kuć i, pogo~ovo što nas Izet Kadnc:koji je išao naprijed, nije up~zono ~a. op~s~os.t.. Todor1Marko išli su na č elu kolone. Om su prviI primjetili da smose prevarili i da to nisu radnici nego č etnici. Bi~~smo toli~oiznenađ eni i blizu jedni drugih da se susret nije moga.o I~-bjeć i. Ipak se Todor Butina prvi snašao. Povikao je: ,,~.etm·cil« i iz pištolja zapucao na njih. Poletio je na prvog kOJI muje bio na-bliži 1 uhvatio se s njim u koštac. I Marko se uh-vatio sa lednim č etnikom. Skinuli su mu pušku s ra~el!a,ali kako je nosio dvije, jedna mu je ostala. Otrgao se I!Z-gubio u mraku. I mi smo otvorili vatru na č etnike a pucnja-va pušaka i mitraljeza i eksplozija bombi razlij~gala se do-linom Bosne. Poslije sam č uo da je Todor bio ranjen od bom-be i da ga je iz automata ubio GolubMitrovič «.
Dok se Todor hrvao sač etnikom, Marko, Mlađ en, Đ u-ro, Bogdan i ostali kad su vidili da je č etnika mnogo, posli-je nekoliko ispaljenih metaka, razbježali su se. Marku, Mla-denu i Đ uri je uspjelo da pobjegnu, a Simo i Bogdan Jova-nović , Jovo Vidović , Ostoja Petrović i Risto Mark?vić bi~i suzarobljeni. Neki od njih su sei sami predali. SVI su otjera-ni u zatvor u Perin Han, a za prvom trojicom nastavljene supotjere."
-- 20. Opis razoružanja č etnič ke žandarmerije uSvić ui rekonstru~ci-ja pogibije Todora Butine izvršena je po sjeć anju VelimiraJovanović a,Izeta Kadrić a i Bogdana Jovanović a.
220
'1.
~
ii'. ,;
:.•.
Iza pogibije Todora Butine i dok su još č etnici vršilipretres u selu i tražili Mišure i Đ uru Milešić a, naišla je gru-pa radnika iz Željezare.Zadržavši ih, Golub Mitrović je na-redio da se izdvoje i postroje svi koji su bili iz Svić a. Htioje da ih odmah strijelja, ali se torne usprotivio poruč nik Mi-hajlo Stakić . On je znao da Željezara u to vr~jeme .s!a,bo sto-ii sa radnom snagom, pa je ustaška vlast bila prisiljena dana rad prima i Srbe iako ih je ranije bila skoro sveotpusti-la. Ovo je Stakić imao u vidui iz straha pred Nijemcima iustašama,spriječ io je Goluba da to uč ini. Poslije toga nare-dio je tim radnicima da uzmu mrtvo tijelo Todora Butine ida ga odvuku i ostave ispod željeznog mosta. Istovremenoje bio upuć en kurir ustašama u Zenicu da obavijesti ustaškevlasti da je ubijen komunista Todor Butina.t'
Još iste več eri kad su ovu obavijest dobili, ustašeiNijemci su došli da vide mrtvog Todora Butinu, aizašlaje i sudsko-ljekarska komisija kojoj je jedan č etnik predaoviše privatnih pribilješki Todora Butine, međ u kojima je bi-lo i pomenuto pismo koje mu je Sabaha Č olakovićuputila.F
Poslije pogibije Butine, Golub Mitrović i njegovič et-mCI došli su u selo Svić e. I'ohapsili su familije Mišura i Jo-vanović a i odveli ih u zatvor u Perin Han. Familiju TodoraButine su još ranije, u Icbruaru 1942. godine, uhapsili ustašeOdveli su mu ženuipetogodišnju kć erku u logor Gradišku iubili ih. To je bih njihova osveta za poginule ustaše kod Drač i-ć a. Pored hapšenja, č etnici su ovom prilikom opljač kali selo.
I partizanska grupa Rasima Ismić a doživi la je (5. no-vembra 1942. godine) slič nu sudbinu i bila razbijena. Neprija-telj je saznao da se ona najviše kreć e oko sela Gra~išć a, paje riješio da je opkoli i uništi. U napad su krenuli ustaškapripremna bojna pod komndom Ivice Tur~ić ~ i žandrrniiz Zenice. Ustaše su nastupale od sela Stranjani preko Str-nokosa, a žandarmi putem iz Tetova. Namjera im je bila daoba nastupajuć a kraka spoje iznad Gradišć a i opkole parti-zansku grupu. Akciju su započ eli usred dana, što je bilo ne-uobič ajenoi postigli su iznenađ enje,
Grupa partizana je u to vrijeme bila na okupu u jed-noj štali iznad sela. Napad neprijateljskih kolona ih je izne-nadio. Nisu ga oč ekivali, a niko im nije ništa javio o kreta .•nju ustaša i žandara. Pa i oni sami, iako su imali pregled nad
21. Sjeć anje Bogdana i Velimira Jovanović a.22. AVII, k-148, reg. br. 11-47/5.
221
vehkim dijelom sela ispred sebe, nisu primijetili nastupaju-ć e kolone. Ustašamai žandarima pošlo je za rukom da imse neprimjetno približe i iznenade ih vatrom sa bliskog .?d~stojanja, To je borce zbunilo, pa su skoro bez otpora p~<;:ehda se povlač ei bježe. Pokušali su da se prebace prekonjivau pravcu brda iznad Gradišć a (Grad~na). Rasim i Smajo .Is-mić i Meho Doglod bolje su poznavah teren pa su se, presje-kavši jednu stazu, dohvatili pošumljenog brda. Ham.do J:!a-sanica i Ibrahim Hanumić pošli su drugim malo zaobilaznimpravcem. Pokušali su da se probij u ?ute~ koji)e. bi~ o~ra-lđ enkamenom. Mislili su da ć e na taj nacm lakseI prikrive-ni dokopati pošurnljenog brda. Međ utim, baš ta.m.o! skriveniiza kamenog zida, č ekale su ih ustaše. Kad su vld~h da se utom pravcu ne mogu probiti, vratili su se nazadI to prekojedne njive nadajuć i se da ć e j~ pretrč a~i. Ali, t~ je bilo te-ško. Preko brisanog prostora msu mogh da pobjegnu. Usta-šama i žandarima koji su s druge strane pristizali pružila seprilika da ih gađ aju kao na vježbi. Poslije prvih ispaljenihmetaka poginuo je Hamdo Hasanica, Hanumić je nas.tavioda trč i i kad mu je trebalo još samo malo da se dohvati po-šuinljenog brda bio je ranjen. Pritrč ali su žandari i na oč i-gled naroda koji se iskupio ubili ga.
Kasim Buljubašić je izbjegao njihovu sudbinu. Kadaje zapucalo, on nije pošao sa njima nego je krenuo u pravcusela. Kako su ustaše i žandari u kolonama išli lijevom i de-snom stranom sela, on je osjetio prazan međ uprostor i krozselo spustio se u Tetovo. Predanio je u jednoj rupi a onda ~a.je prihvatio HaU Selimović iz Pridražicai krio ga u sVOJOJkuć i. Kasnije je prebač en u selo Bukovicu kod Hasana Ko-vač a zvanog»Sefke«.23
Tako je na tragič an nač in razbijena i ova partizansk~grupa, a time i nastojanje tetovske .partijs~e organizacijeI
zenič kih komunista da ponovo ožive oruzanu borbu. Toim nije uspjelo zbog toga što ova akcija nije bila ši-roko zasnovana i što nije bila obezbjeđ ena šira baza za na-stavak oružane borbe. Neuspjehu ovog nastojanja doprini-jela je i budnost neprijatelja i njegova odluč nost da raz?ij~svako pa i najmanje okupljanje partizanskih grupa. I sticaj
23. Napad ustaša i žandarrna iz Zenice na partizansku grupu uGradišć u i pogibija Hamde Hasanice i Ibrahima Hanurnić a opisani su posjeć anju: Kasima Buljubašić a, Rasima Isrnić a, Hasana Kovač a, Halih Se-limcvić a i još jednog broja seljaka iz Tetova i Gradišć a.
222
Irtl<
drugih, najviše nesretnih okolnosti, nepovoljno se odrazio napokušaj obnavljanja organizovane oružane borbe.
Č etnici su poslije pogibije Todora Butine nastavili datragaju za odbjeglim dv ijicom Mišura i Đ urom Milešić em.Pretraživali su selo Svić e i pretresali svaku kuć u i štalu, alisve je bilo uzalud. I kasnije č etnič ke patrole iz Bijelih Vo-da i Perinog Hana č esto su navrać alei vršile pretrese. Najagil-Iliji u tome bili su č etnici Dušan Josipović i Simeon Masle-ujak.
Za Marka i Mlađ ena Mišuru i Đ uru Milešić a to su bi-li teški dani, PU1.i neizvjesnosti. Bez ikakve veze sa komuni-stima Tetova i Zenice, život u zemunicama i u stalnom strahuda svakog č asa mogu biti otkriveni, sve im je teže padao. Nji-hovi najbliži, koji su ih skrivali i hranili, nisu ni pokušava-li a možda nisu ni znali kako bi uhvatili vezu i olakšali imsituaciju. Teško .Ie biloi njima, jer najmanja nesmotrenostmogla je dovesti u opasnost i njihove živote. Osim toga, na-išla Je zima, pa je zbog snijega još teže bilo skrivati se od č et-nič kih špijuna i patrola koje su neprekidno krstarile.
U takvim uslovima položaj Mišura iMilešić a bio je sveteži. Pritiskala ih je neizvjesnost da svakog dana mogu bitiotkriveni. Pod takvim psihič kim optereć enjem došlo je dokrize iz koje je rezultirala zajednič ka odluka da se predaju č et-nicima. U pregovorima uč estvovao je Velimir Jovanović . Kadje dobijeno obeć anje da im se neć e ništa desiti, prvo su Mar-ko i Mlađ en izašli iz skrovišta i predali se a na njihov pozivto je isto uč inio i Đ uroMilešić . Međ utim, ta obeć anja su bi-la samo mamac da se predaju. U stvari, č etnici su jedva č e-kali da ih se doč epa ju i da im se osvete za ono zbog č egasu tako dugo tragali po Svić u i okolini.
Po dolasku u Bijele Vode zatvorili su ih u podrum asutradan Golub Mitrović sa jakom pratnjom sproveo ih jeu štab u Perin Han. Ovdje je bio izveden »isljedni postupak«.To je bilo batinjanje i muč enje uz nekakav zapisnik kojegje jedan od č etnika otkucavao na pisać oj mašini. Ova saslu-šanja trajala su nekoliko dana a onda su ih izveli pred sud.U stvari, suđ enja nije ni bilo nego su im u ime kralja.i ota-džbine proč itali smrtnu presudu i odmah jednog po Jednogizvodili na strijeljanje.
Poslije toga kur ir je odnio izvještaj Nijemcimai usta-šarna u Zenicu u kome ie izvještavano da su ubijena trojicakomunista. Nijemci i ustaše su automobilima došli u Peri n
223
KAZNIONICA U ZENICI U RATNIM GODINAMA - MJESTO STRADANJATETOVSKIH KOMUNISTA
3. Borba Treć e divizije NOV] na zenić kom sektoruPobjedama koje je narodnooslobodilač ka vojska izvo-
jevala u zapadnoj Bosni u ljeto1942. godine, započ eo je pro-ces prevazilaženja teškoć a i ponovnog oživljavanja oružaneborbe u srednjoj Bosni. Oslobađ anjem gradova i mnogih mje-sta proširena je slobodna teritorija u Bosanskoj krajini kojaje, povezujuć i se sa oslobođ enim područ jima Like, Kordu-na, Banije i Dalmacije, predstavljala kao cjelina solidnu vo-jno-politič ku osnovu za dalja dejstva Narodnooslobodilač kevojske u svim pravcima. Posebno je, poslije oslobođ enja Bi-hać a, konstituisanjeAntifašistič kog vijeć a narodnog oslobo-č enjaJugoslavije (AVNOJ) bilo od velikog znač aja za daljnjejač anje organa narodne vlasti i za još šira opredjeljivanjamasa na stranu narodnooslobodilač kog pokreta.
Snažni zamah narodnooslobodilač ke borbe u Bosanskojkrajini i Hrvatskoj omoguć io je da se formiraju nove briga-de a uskoro divizije i korpus i Narodnooslobodilač ke vojske.I pobjede Šeste istoč nobosanske brigade i Sremskog parti-zanskog odreda u novembru 194:.? godine u istoč noj Bosni oz-nač ile su poč etak kraja č etnič ke prevlasti, naroč ito na Maje-vici, Trbavi i u Semberiji. One su najavile brzi uspon i jač a-nje narodnooslobodilač kog pokreta i formiranje novih par-tizanskih brigada i drugih jedinica.
Odjeci ovih pobjeda i procesa doprli su i do Zenice paje i pored teškoć a i povremenih neuspjeha njen ilegalni naro-dnooslobodilač ki pokret bio u obnavljanju i jač anju. Zenič kikomunisti sa Sabahom Colaković i dalje su radili na okup-ljanju i povezivanju preostalih aktivista i borbenih omladi-naca.
Do već e aktivnosti u njihovom radu došlo je kad je nateritoriju Zenice i Žepč a izbila Treć a divizija narodnooslo-bodilač ke vojske. To je bilo u kasnu jesen1942. godine kadaje Vrhovni štab Narodnooslobodilač ke vojske i partizanskihodreda Jugoslavije, poslije formiranjadivizija." donio odlu-ku da ofanzivnim dejstvom u dolinama ri ieka Une, Bosne iSave i ka Jadranskom moru razvuč e neprijateljeve snage istvori što povoljnije uslove za odbranu slobodne teritorije.Tada su Prva i Treć a divizija upuć ene u centraInu Bosnu, udolinu rijeke Bosne s ciljem da razbiju ustaško-domobran-ske i č etnič ke snage, ponovo ožive narodnooslobodilač ku bor-
..:.).Naredbama Vrhovnog kornadanta Narodnooslobodilač ke vojskei partizanskih odreda Jugoslavije, br.88, 89, od 1. novembra 1942, godinej'c)rIl1irane ~U Prva i Druga proleterska divizija, a naredbama broj 90.i91. od 9 novembra - Treć a, Cetvrta i Peta udarna divizija.
Han, zagledali ubijene i snimili fotoaparat~ma.24 ~olub ivU-trović je oč ekivao odlikovanje i nagradu koja muJe po spo-razumu pripadala.
Za tetovske komuniste i SabahuColaković . koji su po-kušali da obnove oružanu borbu, ovi tragič ni događ aji bili sutežak i nenadoknadiv gubitak. Žalili su za Todorom Butinom,Markom Mišurom, Ibrahimom Hanumić emi ostalim nastra-dalim drugovima, ali su nastavljali sa ilegalnim radom, u č e-mu se i dalje isticala Sabaha Č olaković . Ona je i dalje preo,ko aktivista i omladine u gradu, Željezari i Rudniku ruko-vodila ilegalnim radom oslanjajuć i se najviše na tetovsku par-tijsku organizaciju i grupu aktivista iz Tetovai Gradišć a.Zbog toga, č esto' je odlazila u ova sela i prisustvovala mnogo-brojnim sastancima.
Iako je bila vrlo slabe fizič ke konstitucije i bolesna,stoič ki je podnosila sva iskušenja i teškoć e ilegalnog rada.Nikada nije klonula, ni onda kad je u radudoživljavala ne-uspjehe. Nastavljala je sa aktivnošć u, a ustašei n [ihova vlastu Zenici, i pored više pokušaja, nikad nisu uspjeli da je uh-vate. Č lanovi Partije, aktivisti i omladina. nalazili su joj uvi-jek sigurna skloništa iobezbjeđ ivali uslove za ilegalnu aktiv-nost.
2Q" Preda-ja č etnicima i pogibija Markai Mladena Mišure i Đ ureMilešić a obrađ ena je po sjeć anju Velimira Jovanović a, Bogdana Jovano-vić a i Petra Jovanović a, svi iz Svić a.
224
bu u ovom kraju i napadaju neprijateljeva uporišta i glavnukomunikaciju Sarajevo - Bosanski Brod.26
Na svom putu divizije su26. novembra 1942. godineoslobodile Jajce, onda je Prva divizija nastavila dejstvo upravcu Prnjavora i Teslić a a Treć a je, prebacivši se preko ri-jeke Ugar i planine Vlašić , izbila u doline rijeka Lašvei Bo-sne. Nešto kasnije, polovinom decembra 1942. godine, Treć adivizija poč ela je sa ofanzivnim dejstvima u dolinama ovihrijeka i na komunikacijama Travnik - Lašva i Zenica - Že-pč e. U prvim akcijama na nekoliko mjesta je porušena pru-ga izmeđ u Travnika i Lašve, alS. decembra uveč e bataljoniPrve dalmatinske i Pete crnogorske brigade oslobodile su Ne-milu i Vranduk.
Tom prilikom zapaljene su željeznič ka i žandarmerij-ska stanica i »Šumarija« u Nemili, željeznič ka stanica u Vran-duku i porušena pruga na nekolikomjesta." I slijedeć ih da-
26. U naredbi Vrhovnog štaba o ovom zadatku divizija, izmeđ u os-talog, stoji i ovo: »Prva proleterska i Treć a udarna divizija, prodiruć i izzapadne Bosne preko Vrbasa na istok,razbić e č etnič kei ustaško-domo-branske f·::;:rmacijei po moguć nosti likvidirati garnizone u srednjoj Bosnia narod tog krajr, ponovo pokrenuti u borbu. U dolini rijeke Bosne na-r-ađ ati .nepr ijateljska uporišta i ruši ć e komunikacije povezujuć i se sa sna-gama u istoč noj Bosni«.
(Osl. rat naroda-Jugoslavije 1941 - 1945, knj. I, str. 347).27. U izvještaju štaba Prve dalmatinske brigade od 16Xn 19!2.
godine u vezi sa ovim akcijama, izmeđ u ostalog, piše: "'... D4 (odnosi sena Č etvrti bataljonPrve dalmatinske brigade, P.A.) dostavio nam je sle-deć i izvještaj: oda 21.00 na cesti Vranduk - Zenica likvidirali smostražukod Seinopić a Hana i našli smo dvije puške sa 50 metaka. Cesta je raz-rušena na jednom mjestu ... Na tom putu smo na šest mjesta izradili pre-preke. Krajnja tač ka koju smo rušili je jedan mali mostić od 4 metra.Most je daleko od Vranduka prema Zenici 6 km. Jutros smo naišli na ne-koliko č etnika od kojih smo jednog ranili. Ostali pobjegli putem ... U Ne-mili je zapaljena baraka i dva vagona. Ušumsko] upravi je nađ eno dvavagona žita koje je podijeljeno narodu. Poslije ovoga dali smo se .na ru-šenje pruge i srušena je oko 150 rn. D5 (odnosi se na Peti bataljon ove bd-gade, 'P.A.) isto tako rušio je prugu na pravcu Nemila - Begov Han.:«
(Zbornik NOR, tom IV, knj. B., dok. br. 192).Ova akcija partizana ovako je prikazana u neprijateljevom izvještaju:»Dana 14. o.rn. partizani su zauzeli sela Doglodi, Šerić i, Jastrebac i dru-ga sela prema Nemili. Glasnik iz Dogloda javio je da su stigli partizani ida se po svoj priI.ici spremaju napasti željeznič ku prugu od BegovHa-na do Vranduka a možda i do Zenice. Vojne vlasti u Zenici i 2epč u bilesu odmah o tome obaviještene i zatražena je pomoć ; Napad oko 22 č asaizvršen re najprije na mjesto, a zatim na postaju Nemila. Partizani supotisnuli clomobrane,oružnike i miliciju sa drvenog mosta na rijeci Bo-sni prema željeznič koj stanici. Kao prva pomoć stigao je oklopni voz izZenice oko 24 č asa. Zapovjednik oklopnog voza uvjerivši se da se ne mo-že suprotstaviti povukao sepokupivši branitelie«. (AVII, k-206, reg. br.40/12, 40 i k-14B c, reg. br. 7/7.
226
I ~
i
I,I,I.,"1'-'
! '..
,e
na su jedinice Prve dalmatinske i Pete crnogorske brigadeizvele još nekoliko slič nih akcija na ovom sektoru i napalena neprijatelja u Begov-Hanu. U ovim borbama ubijena su ilizarobljena 163 neprijatelj eva vojnika i razoružano oko370pripadnika milicije."
Sve ove akcije bile su iznenadno izvedene i izazvalesu strah i paniku u neprijateljevim redovima. Već i broj do-mobranskih posada se predao. Neki su, preplivavši rijekuBosnu, tražili spasa na č etnič koj teritorij i,a neki su se spa-savali bjekstvom u pravcuZenice.š"
Ustaše i domobrani iz Zenice, osim snagama oklopnogvoza, nisu ni pokušavali da intervenišu. Prema sjeć anju mje-štana iz Nemile i Vranduka, jedino su č etnici pripucavali sdesne strane rijeke Bosne ne usuđ ujeć i se da pređ u na lije-vu obalu.
Na neprijatelja u Vranduku napadao je Drugi bataljonPrve dalmatinske brigade. Njegovi rukovodioci su prvi uspo-stavili kontakt sa Zenicom i tetovskim komunistima.Stabbataljona je tada napisao dva pisma i uputio ih radnicimaŽeljezare. Do tada nisu imali nikakve veze saZenicom, niko-ga u ovom gradu nisu poznavali, pa su smatrali da ć e ova pi-sma upuć ena radnicima ipak dospjeti u ruke komunista. Pi-sma su preko aktivista iz Željezare dospjela u ruke tetovskepartijske organizacije."
Na uzvratnoj cedulji koja je tada u Vranduku preda-na štabu Drugog bataljona Prve dalmatinske brigade pisaloje:
»Na položajima oko Zenice ima oko č etiri do pet sto-tina njemač kih vojnika, a još toliko otprilike u gradu. Naželjeznič koj stanici ima jedna već a grupa, č ekaju voz, samo
28. OsI. rat naroda Jugoslavije 1941 - 1945, knj, I, str. 351.
29. Ove akcije jedinica Prve dalmatinske i Pete crnogorske briga-de izazvale su zabrinutost i paniku u neprijateljskim redovima, što se vi-di iz dnevnog izvještaja 3. domobranskog korpusa (zbora) od 16. XII 1942.godine u kome, izmeđ u ostalog, piše» ... osobito pogoršanje nastalo je u·~'!,)'astiZenice uslijed zauzimanja željo postaje Nemila i Vranduki poki-dane željeznič kepruge na ovom mjestu od strane partizana. Obzirom dapartizani raspolažu jač im snagama u ovom prostoru ugrožena je Zeni-ca ... " Dana 15j16 ovo mj. noć u prodrle su jake partizanske skupine (na-vodno 4-5000) do željo pruge Sarajevc-=Brod, zauzele i spalile Nemilu iVranduk te razrušile 100 metara pruge izmeđ u ovih mjesta ... "
(Zbornik, tom IV, knj. B, dok. 244).30. Sjeć anje OsmanaHusejnagić a, dato autoru 1974. godine,
227
se ne zna kuda ć eić i.Most č uvaju domobrani, a desnu stra-nu rijeke Bosne držeč etnici. Na Janjič kom Vrhu ima oko dvi-je stotine č etnika naoružanih od Nijemaca. Oč ekuje se da izSarajeva stigne ustaška crna legija, nadaju se da ć e danasdoć i«."
Već sutradan, poslije uspostavljenih prvih kontakata,u Stab Prve dalamatinske brigade stigli su Nazif Bajramović ,Salih Skomorac i Rasim Ismić . Na sastanku su analiziraneprilike u Zenici i njenoj okolini poslije č etnič kogpuč a i od-laska partizanskih jedinica preko. Konjuha. Tetovski komu-nisti isprič ali su i o pogibiji Todora Butine, Ibrahima Ha-numić a i Hamde Hasanice i o. okolnostima u kojima su raz-bijene dvije partizanske grupe.
Č lanovi Štaba i politodjela brigade, koji su prisustvo-vali ovom sastanku, nisu bili u potpunosti zadovoljnj njiho-vim izvještajem. Rekli su da su se zenič ki komunisti u raduzač aurili, da cjelokupna njihova aktivnost nije bila široko imasovno postavljena i da nisu uspjeli organizovati radnikei povesti ih u borbu. Upuć ujuć i kritiku na njihov rad, oka-rakterisali su ga sektaškim i pasivnim. Ukazali su im na gre-ške i »dali uputstva za rad po. svim pitanjima partijske dje-latnosti.e "
Stab brigade izdao. je tada i jedan letak u kome se ob-ratio. radnicima Zenice i pozvao ih na rušenje fabrič kih po-strojenja i izlazak u partizane." Po. 100 komada ovog letkai proglasa Prvog zasjedanja AVNOJ-a i nekoliko primjeraka ok-tobarskog broja »Borbe« tetovski komunisti ponijeli su sasobom. Reč eno. im je da ovaj materijal umnože i rasture uZenici a jedan dio. da pošalju u Kakanj.f Sabaha Colaković
31. (Zbornik NOR-a, tom IV, knjiga 8, dok. br. 200.32. Zbornik NOR-a, tom. IX, knj, 3, dok. br. 35.
. 33. U izvještaju zamjenika politič kog komesara Prve dalmatinskebrigade u vezi s ovim, izmeđ u ostalog, piše: >>Mismo im pisali letke (rad-nicima) i poslali, u kojima smo ih pozvali na rušenje fa:brič kih postro-jenja i prelazak u našu vojsku. Poslali smo im i »Borbu« sa vašim pro-glasom (odnosi se na proglas sa prvog zasjedanja AVNOJ-a, P.A.) koji suobeć ali umnožiti i poslati za Kakanj, Izgleda da je postojalo veliko ras-položenje za našu vojsku ali uslijed vojnič ke situacije mi smo moralipoć «,
(Zbornik, tom. IX, knj. 2, dok. br. 83).34:.Iz izvještaja polit. odjela Prve dalmatinske brigade i cit. izvje-
štaja zamjenika politič kog komesara brigade se vidi da su tetovska par-tiska organizacija i zenič kl komunisti imali tadaVe2lU sa komunistimaKaknja i da su oni u Zenici č ekali rezultate razgovora u Štabu brigade.(Zbornik NOR-a, tom IX, knj. 3, dok. br. 35).
228
I
l
je organizovala umnožavanje ovog materijala u Željezari, apreko. č lanova Partije iz Tetova i aktivista narodnooslobodi-lač kog pokreta u Zenici njegovo rasturanje po gradu.
Poslije izvještaja tetovskih komunistai vlastitog sa-gledavanja situacije na terenu, gdje su boravile jedinice Prvedalmatinske brigade, Stab brigade je ocjenio. da su» ••• sim-patije (radnika) i njihove i č itavog građ anstva (su) na našojstrani i da je postojalo veliko raspoloženje za našu voj-sku «:J5 pa je na osnovu toga preduzeo mjere za jednu ši-ru mobilizaciju i popunu SVOJil'jedinica. U tom cilju bio jepripremljen i plen politič ke aktivnosti kojega supolitič ki ru-kovodioci poč eli da ostvaruju,
Sa predstavnicima svihoslobođ enih sela u Doglodamaodržana je konferencija na kojoj suč lanovi Štabagovorili okarakteru i ciljevima narodnooslobodilač ke borbe. Seljaci izovih sela su tada č uli o rezultatima koje je Narodnooslobo-dilač ka vojska do tada postigla u borbi protiv okupatora injegovih pomagač a, o oslobođ enoj teritorij i u zapadnoj Bo-sni, Lici, Baniji i Kordunu, o organizovanoj narodnoj vlastii Prvom zasjedanju AVNOJ-a u Bihać u. Za mnoge od njih to.je bilo prvi put da vide i č uju predstavnike narodnooslobo-dilač ke borbe i borce za nacionalno i socijalno.oslobođ enjenaroda i narodnosti Jugoslavije. Do. tadastanovništvo ovihsela imalo je priliku da vidi partizane samo. za krać e vrije-me iako je narodnooslobodilač ka borba u zenič kom krajuzapoč ela još1941. godine. JediniceZenič kogpartizanskog od-reda koje su u zimu i proljeć e 1942. godine izvodile uspješneakcije na željeznič ku prugu i neprijateljeva uporišta u doli-ni Bosne, nisu prelazile na lijevu stranu rijeke. Jedino. su po-č etkom1942. godine u prolazu u ova sela navrać ali Abid Lo-lić sa manjom grupom boraca iz travnič ke partizanske č etei Manojlo Popić sa jednom desetinom izZenič kog partizan-skog odreda, Pokušavali su da podignu narod na ustanak, alinjihov boravak u ovom kraju bio. je vrlo. kratak, svega ne.koliko dana. Već 20. maja sukobili su se sa ustašama i tomprilikom i poginuli.
Na završetku konferencije, č lanovi ŠtabaPrve dalma-tinske brigade predložili su da se uč itavom ovom kraju iza-
35. Isto, tom IV, knj. 4, dok. br. 63.
229
bere nova narodnavlast. Seljaci su to prihvatili i »izrazili susvoju spremnost da sazovu zborove po svim selima i da iza-beru NOO« (narodnooslobodilač ke odbore)."
Odmah poslije konferencije, po selima su održani sas-tanci i skupovi sa seljacima na kojima su istupali brigadnii bataljonski rukovodioci pomažuć i da se izaberu prvi narod-ni odbori u ovom kraju. Kada su odbori izabrani i kada jenova vlast poč ela da funkcioniše, Štab brigade je odluč io dazaplijenjeno oružje u ovim selima vrati seljacima, odnosnonovoizabranim narodnim odborima »kako bi mogli obrazova-ti straže radi zaštite od pljač keč etnika.e"?
Tih dana su politič ki komesari jedinica te brigade um-nožavali politič ke materijalei dijelili po okolnim selima. Tadaje naj aktuelnij i bio proglas Prvog zasjedanja AVNOJ-a, aliIlije bilo dovoljno primjeraka »Borbe« u kojoj je štampan.Zbog toga su ga politič ki komesari č itali i objašnjavali nasastancima.
Ova intenzivna politič ka aktivnost Štaba i politič kihkadrova Prve dalmatinske brigade morala je naglo da se pre-kine. Po naređ enju Vrhovnog štaba, cijela Treć a divizija do-bila je novi zadatak. Već 20. deeembra napustila je ovaj kraji preko Vlašić a prešla na sektor Travnika, Viteza i Busova-č e, gdje je u ofanzivnim dejstvima napadala na komunikaci-je i neprijateljeva uporišta. Tako je iz rejona Vitovlja i Sken-der-Vakufa napadala komunikaciju koja iz Travnika izlazi udolinu Vrbasa i na više mjesta porušila prugu Travnik - Do-nji Vakuf. Noć u 25'26. decernbra 1942. godine jedinice ove di-vizije oslobodile su Turbe, uništile željeznič ku stanicui za-palile pilanu »Ugar«."
36. Zbornik NOR-a, tom IX, knj. 3, dok. br. 35.37. U izvještaju Štaba Prve dalmatinske brigade u vezi sa vra-
ć anjem oružja izabranim odborima nove vlasti piše: »U selu Serić imazaplijenjeno je 16 pušaka, 820 metaka i 1 bomba. Pošto selo nije us-taški nastrojeno, nego su oružje držali za odbranu od č etnič kih bandi,to smo na savjetovanju Štaba i polit. odjela odluč ili da im dodjelimo12 pušaka i 263 metka. To smo izdali NOO odboru za zaštitu sela. Uselu Orahovici zaplijenjeno je B pušaka. Pošto se je i u ovom selu ob-razovao NO, to smo ovom selu dodijelili zaplijenjene puške i munici-ju.« A u cit. izvještaju polit. odjela brigade kažese'j ovo: "Ova mje-ra je bila s radošć u prihvać ena od naroda koji je našoj vojsci tih da-na pravio velike usluge«.
(Zbornik NOR-a, tom. IV, kn]. 8, dok br. 192).38. Zbog ovih dejstava Treć e divizije, Nijemci su doveli svoju
borbenu grupu »Sušing« 718 divizije koja je trebalo da pojač a osigu-ranja na komunikacijama Jajce - D. Vakuf i Travnik - Zenica.
SESTRA BRAT - SABAHA I RIFAT COLAKOVIC
230 231
Naglim odlaskom jedinica Treć e divizije prekinuta jevrlo intenzivna politič ka aktivnost na stvaranju i jač anju na-rodne vlasti na ovom područ ju. Nije bilo vremena da se idrugi zadaci koji su tada stajali pred štabovima i politič kimrukovodstvom brigade izvrše, a naroč ito da se pridobije je-dan broj za borbu sposobnog stanovništva i uključ i u jedi-nice Divizije.
I za komuniste Tetova i Zenice bilo je malo vremenada izvrše sve zadatke koje su prihvatili na sastanku s komu-nistima Prve dalmatinske brigade. Naroč ito je malo vremenaostalo za rad na mobilizaciji radnika i omladine za partizan-ske jedinice. Zbog toga, a i zbog pojač ane predostrožnostineprijatelja, rezultati na ovom poslu su bili mali.
Međ utim, tetovski komunisti i SabahaColaković i da-lje su nastojali da sa jedinicama Treć e divizije održavaju ve-zu. Slali su kurire, prenosili materijal i obavještajne poda-tke č ak i onda kad su Prva dalmatinska i druge jedinice Tre-ć e divizije bile na drugoj strani Vlašić a, na sektoru Travni-ka i Turbeta. Takav je sluč aj bio kad su na inicijativu Saba-he Colaković 25. decembra 1942. godine Halil Selimović i Na-zif Bajramović krenuli preko Dogloda i snijegom zatrpanogVlašić a u pravcu Turbeta, gdje su mislili da ć e naić i na Prvudalmatinsku brigadu. Nosili su ruksake pune pisać egi sani-tetskog materijala, kao i obavještajne podatke.
Put je bio naporan i pun opasnosti. Vlašić je u tovrijeme bio pod dubokim snijegom bez puta i prtine. Poslijedva dana lutanja po sniježnorn Vlašić u, razdvojili su se, paje sam Ha1il Selimović uspio da uspostavi vezu sa jedini-cama Desete hercegovač ke brigade. U selu Mudrike predao jeŠtabu te brigade materijal kojeg je nosio. U povratku dobio jepartizansku propusnicu, nekoliko primjeraka glasila »Borba«i brošuru u zloč inimaustaša u Jasenovcu. Nazifu Bajramović uto nije pošlo za rukom. Bio je prisiljen da se neizvršivšizadatak vrati uTetovo.š?
Kasnije, kada se Treć a divizija po naređ enju Vrhovnogštaba od 15. januara. 1943. godine vratila na ovaj sektor iDeseta hercegovač ka brigada oslobodila Žepč e, a Prva dal-matinska ponovo porušila prugu izmeđ u Zenice iŽepč a,"
39. Sjeć anje Halila Se1imović a.40. U izvještaju Staba Treć e divizije od 19. januara 1943. godine,
a u vezi sa ovim akcijama, piše: ,. ... Treć i dan neprijatelj nije uspo-stavio saobrać aj Doboj - Zenica. Tokom juč erašnjeg dana jedinice Her-cegovač ke brigade odbile č etiri puta napade okupatora i č etnika da po-vrate Zepč e ...-«
(Zbornik NOR-a, tom. IV, knj. 9, dok. br. 86).
2~2
! .'
opet su jedinice Prve dalmatinske brigade trebalo da uspos-tave vezu sa tetovskim i zenič kim komunistima." Ali, ovogputa do takvih kontakata nije došlo, jer tetovske partijskeorzanizaci ie više nije bilo. Svi njeni č lanovi, sem jednog,bili su uhapšeni i zatvoreni u zenič ku kaznionicu, a sa njimai jedan broj najaktivnijih saradnika narodnooslobodilač kogpokreta iz Tetova, Gradišć a i Zenice.
Zbog toga, kao i zbog č injenice d~. su ~edinice Treć edivizije, poslije ofanzivnih djejstava nepnJa~eIJa, mora~e danapuste ovaj kraj i da pređ u na sekt.or ponJeg Vakufa.1 .Bu~go jna, nisu se mogla ostvariti nastojanja da se.tI Zel1lCI 1
njenom kraju oživi narodnooslobodilač ki pokr~t 1. da s.e mo-bilišu nove snage za borbu protiv okupatora1 njegovih po-magač a.
4) Pogibija komunista isaradnikaNOP-a iz Tetova i Gradišć a
Naglim narastanjem oslobodilač ke ~~r?e u Jugoslavijiu jesen 1942. godine, a posebno zbog uspješnih operacija r;t~-rodnooslobodilač ke vojske i partizanskih odreda Jugoslavijejužno od Save i u zapadnim dijelovima naše ..zemlje, .!Iitl~rje odluč io da preduzme tzv. Zimske oper.acIJe. za "!ll1l~tenJepartizana i »Titove države« - kako su NIJemCI nazivali par-tizansku oslobođ enu terit~riju. Ovo je bilo u ,?ovembru ~J~~.godine na sastanku u njegovom Glavnom štabu u Vll1ICI,kome su prisustvovali Vrhovni komandant za Jugoistok, gene-ral Ler, i poglavnik NDH AntePevelić .v'
Odmah iza ovoga otpoč ele su pripreme za ove ope-raci je, koje su kod nas poznate pod imenom č etvrta nepri-jeteljska ofanziva. Planom koji je bio utvr?en izmeđ u.pe.neralaLera i italijanskog generala Roate, trebalo Je koncentrič nim na-padima uništiti glavninu snaga narodnooslobodilač ke voj-ske Jugoslavije na teritorij i zapadn~. ~osne i Hrvatske .i ~ru-talnim terorom nad narodomugušitt narodnooslobodilač kuborbu. U planu je, takođ e, bilo da. se strijelj~ju svi zarob-ljeni partizani, muškarci, žene i djeca za koje se ustanovi
41. U izvještaju štaba ove divizije od 9. januara 1943. godine pi-še: » .•. Hvatać emo vezu sa Zenicom ...-«
(Isto, dok. br. 44).42. Hronologija osl. borbe naro Jugoslavije 1941 - 1945, str. 367.
233
da pomažu narodnooslobodilač ki pokret= i da se izvrši č iš-ć enje operacijske prostorije i uklanjanje muškog dijela sta-novništva koje bi moglo da ometa izvođ enje operacija i po-maze Narodnooslobodilač koj vojsci i partizanskim odredima.Predviđ eno je bilo da se taj dio stanovništva pohapsi i dase oko 90000 muškaraca deportuje u koncentracione logore,č ime bi se stvorili »uslovi za uspostavljanje i konsolidovanjeustaške vlasti u tojoblasti.e+'
Tako se na karti takozvane pokretne komande pri Šta-bu njemač kih trupa u Hrvatskoj, koja je u Bosni bila vezanaza policijskog atašea u Sarajevu, našao, izmeđ u ostalih, za-okružen i prostor izmeđ u Travnika, Zenice i Žepč a. Nijemcisu smatrali da im je ovaj kraj za buduć e operacije od poseb-nog znač aja zbog važnih željeznič kih i drumskih komunika-cija u dolinama rijeke Lašve i Bosne, č iju bezbjednost sumorali posebno osigurati, zato što su u to vrijeme u ovomprostoru boravila Treć a narodnooslobodilač ka udarna, a jed-nim dijelom i Prva proleterska divizija, koje su izvodile svojeakcije na ovim komunikacijama. Zbog svega toga ova nje-mač ka komanda, uz pomoć SS policije i ustaša, trebalo jeda izvrši č išć enje označ enog prostora, naroč ito u pojasu po-menutih komunikacija od svih koji su sumnjivi da naginjunarodnooslobodilač kom pokretu i koji bi mogli da ometajuoperacije njemač kih trupa upripremanoj ofanzivi. I već prvihdima jaru.ara 1943. godine po jedno odjeljenje ove Komandestiglo je u Travnik i Zenicu. Na osnovu podataka koje su imdali organi ustaške obavještajne službe, otpoč eli su sa hap-šenjem. Na prvom mjestu našli su se oni koji su još od ra-nije bili poznati kao antifašisti i za koje se pretpostavljalo dailegalno rade za narodnooslobodilač ki pokret, a zatim i svisumnjivi. Tako je uz jedan broj građ ana tada pohapšenoidosta ljudi sa sela koje su označ ili pripadnicima narodno-oslobodilač kog pokreta. Samo do kraja januara 1943. godineuhapšeno je oko500 ljudi sa ove teritorije. Svi su bili zat-vorcni u zenič koj kamion; u kojoj je tada za područ jeBosne i Hercegovine osnovan sabirni zarobljenič ki logor(gezangenesammel - Stelle) u kojoj su dovođ eni pripadnici
43. Prije poč etka ove neprijateljske ofanzive, Hitler je izdao di-rektivu njemač kim jedinicama dau borbi protiv partizana »upotrebebez ogranič enja svako sredstvo samo ako ono vodi uspjehu ne izuzi-majuć i ni žene ni djecu u primjeni tih sredstava«.
44. OsI. rat. naro Jug. 1941-1945, knj. I, str. 362.
234
I.
i .c
l·t
NOP-a i zarobljeni borci Narodnooslobodilač ke vojske, gdje suneki pomrli od gladi i bolesti, drugi strijeljani ili otpremljeniu koncentracione logore."
Međ u uhapšenim bilo je dosta Hrvatai Muslimana,međ u kojimai jedan broj privrženika ustaškog pokreta. Zbogovih posljednijih pojedini us~aški fu~~i?nen s~ inter,,:enisa~i ~pokušavali spasti one za koje su mislili da nisu pripadniciili simpatizeri narodnooslobodilač kog I?o~r~ta i d~ su sl.u.č ajno uhapšeni. Tako je k?tarskl pr~dst?Jmk IZ'!ravmka, S~J~-pan Kuštro, 2. februara j 943. godme intervemsao kod Mini-starstva unutrašnjih poslova NDH u Zagr.ebu. povo~~m h~p·šenja koje su Nijemci tad~ izvršili u Tr~vIl!~u I ~kohm.(J I?lS-mu je iznio podatak da Je »oko200 ljudi I sel~aka katolikai Muslimana i vrlo m810 Srba odvedeno u Zenicu pod sum-njom da imaju veze sa partizanima.s "
I ustaški srrozernik iz Travnika, Petar Paradžik, na sli-č an nač in izvještavao je Glavni ustaški stan u Zagrebu i ogra-đ ivao se od ovog hapšenja, svaljujuć i svu krivicu ~a njemač ,~ozapovjedništvo l! Tr~vniku »zb~g ~asovI?-0g papse~Janašihseljaka iz okolnih mjesta Travnika I Zel11c.e«'.7 On J7' poredovog, poduzeo »politič ke mjere«. Pozva<? Je. ~z ~araJeya. po-glavnikovog poboč nika Aliju Š~jka »da bi uhić enim seljacimanapravio jedan posjet u .s~b~rno~ }o~oru u ~~mC:I, te Imujedno progovorio par utješnih rIJeCI1 obrazložio im svrhunjihovog uhić enja«."
U Zenici je Alija Suljak u pratnji Para~žika, k?tarsko~predstojnika Franje Arvajlera, ustaškog lo~ormka Zahida Erni-nić a i drugih posjetio sabirni logor (kaznionu). Pretho~~o suzatvorenici bili izvedeni iz ć elija i po veli~oJ hla?noc~ po.s-trojeni pred improviziranom tribinom. Alija Suljak Im Jej.
45. U izvještaju ustaškog stožernika iz Travnika Pet;a Paradži-ka, koji je 28. februara 1943. godine uputio G~avnom ~staskom st~r:u,izmeđ u ostalog, piše:»U sabirnom logoru ~emc~ ?alazl se 5~0uhić e-nika već inom seljaka ...« Nešto kasnije, ovaj broj Je opao pa Je 3. ap.-rila u ovom logoru bilo 228 zatvoremka kOJI su zatvoreni kaoprr-padnici NOP-a. Odavde su Nijemci nekoliko. grupa zatv?renikaotpre-mili u koncentracione logore a neke suradi odmazde I zas~raŠIVanJastanovništva vješali o stubove duž željeznič kihkomunikacija. (AVII,k. 79, reg, br. 52/2-5 i Muzej grada Zenice, k-32., dok. 209)
46. Inst. za histor. rad. pokreta Zagreb, k.63, Zenica, sig.246.
47. AVII, k-79, reg br. 52/2-4.
48. Isto.
235
održao govor. U njemu je uz nekoliko pohvala okupa toru ipoglavniku Anti Pavelić u i»utješnih riječ i« i »obeć anja« »ob-ra710žio svrhu njihovog »uhič enja«:" .
Prvi na udaru tog njemač kog č išć enja bili su komunistii drugi aktivni saradnici narodnooslobodilač kog pokreta izZenice Tetova i Gradišć a. O njihovoj aktivnosti ustaše su jošod ranije znale i napravile spisak za hapšenje. U ovome imje pomogao Derviš Talić , zvani Dervišić iz Gradi~ć a. On jena nekoliko dana prije pobjegao iz domobranstva I slobodnose kretao po selu. Neko ga je prokazao, pa su ga ustaše uha-psile. Na saslušanju je, poznavajuć i aktiviste n~rodnooslo~bodilač kog pokreta u Gradišć u i Tetovu, nadopunio ustaškispisak za hapšenje. . ., .
Poč etkom1943.godine ustaše su uspostavile svoj vOJnIpoložaj u selu Tetovu, a zatim su poč e!a i hapšenja. ~r~o .suuhapsili Rifeta č olaković a, a zatim Sah.ha Skomorca I Na~;f~Bajramović a. Pokušali su da uhapse I SabahuColaković IMustafu Grabić a, ali u ovome nisu uspjeli. Sabaha se prvosklonila kod Asima Praskić a, a zatim je prešla uBilimišć e,gdje se uz pomoć aktivista krila ispred nj~mač ko-ustaških ič etnič kih potjera.š? Musta~a G:~bić se sklo~lOt; s~l? ~r~ca ..
Sva trojica uhapšenih bih su odmahizloženi Ispitivanjui strahovitom muč enju. Sjeć aju se Tetovljani da su SalihaSkomorca i Nazifa Bajramović a skoro bez odjeć e na cič i zimidržali vezane u vodi ispod Hamić a mlina i na Nazifovim pr-sima ložili vatru.
U toku slijedeć eg dana(12. januara 1943) ustaše i Ni-jemci su blokirali sela Tetovo i Gradišć e i uhapsili još14komunista i aktivista narodnooslobodilač kog pokreta, uglav-nom radnika Željezare iRudnika.š' To su bili: Hasan Sišić ,Hasan Bajramović , Mehmed i Smajo Ismić , Mulo Ko:,ač , Zu~-fo Okan, Ahmet Alić , Avdo i Sejfo Skomorac, Fehim Seli-mović , Dervo Džerahović , Smajo Ismić - Stari, Ramo akan
49. Sjeć anje Midhata Hadžalić a iz Travnika, koji je tada kao zat-vorenik bio u pomenutom stroju.
50. Sjeć anja Derve Praskić , koja je sa Fatimom Isaković provelaSabahu Colaković kraj ustaške straže na drvenom mostu uBilimišć e,i Edhema Kratine.
51. U Izvještaiu zapovjedništva Petog žandarmerijskog puka od27. I 1943. godine u vezi sa tim hapšenjem piše:».'.. 112. I 1943. go-dine u Zenici i s. Tetovu (3 km sjeverno od Zenice), otkrivene su ko-munistič ke ć elije. Uhić eno je 23 osobe koje su predate Njemač kom voj-nom zapovjedništvu Zenica«.
(Zbornik NOR-a, tom. IV,knj, br 9, dok. br. 196.
236
i Safet Vojnović . Svi uhapšeni odvedeni su u kaznionicu i pre-dani Nijemcima.P Pored njih, iz grada su bili uhapšeni i Jo-sip Britvar, službenik Ž~l.ie7.are,Na~a Džaku~a-P~rendij.a. koj~se zbog porođ aja u maju1942. godme vratila IZ partizana Ikrila u Zenici Džemal Burazerović , Vasvija Zadić , žena Mus-tafe Grabić a sa malim djetetom i Izet Kadrić iz Rič ica.
Jedin~ je Halil Selimović iz Pridražić a uspio da iz-makne ustašama. Preko MarkaŠantić a, s kojim je zajednoradio u Rudniku saznao je da su se ustaše interesovale zanjega, pa je napu~tio kuć u i preko Vlašjć a, isti~ putem k.~jimje ranije išao sa Nazifom Bajramović em, StIg~o uSišavui Mudrike. Ovog puta ovdje nije naišao na partizane, l?a seuputio u Siprage, gdje je bila partizanska komanda m~:sta.Odmah iza njega u Šiprage je stigao i MustafaGrabić ••Ukomandi mjesta bili su lijepo primljeni. Komandant IlijaSlavnić se složio s njihovom željom da odu u Desetu her-cegovač ku brigadu, pa im je dao kurira koji ih je odveou ovu jedinicu.P
U kaznioni, Nijemci su saslušaval~ uhaI?še~e. St!a.ž~ri sujednog p~ jedn?g .i~vod~li i, u poseb.n0~ S.ObI,.nJ.emackl.lstl~a-žitelji vršili su ispitivanje uz maltretirnje I pnmJen.u najgorihmetoda muč enja. Tražili su da priznaju saradnju sa par-tizanima i otkriju druge saradnike. Ovo su radili preko svogprevodioca Ota Cipre." . .
Cipra je prevodio pitanja i odgovore uhapš;mh, a~1nije bio u tome korektan. Redovno je dod~vao po nesto svojei na nač in koji mu je odgovarao komentarisao odgovore uhap-
52. U izvještaju Zupske redarstvene oblasti od 1. februara 1943.godine piše: v ••
» . _. 12. sjeć nja ove godine otkrivena je. i uhapšena u Zen.lcljedna komunistič ka skupina koja je djel~,:a~a lz~~tra lzme~~ Zenicei Tetova. Vođ a OVe skupine Mustafa Grabić IRaZIJa ColakOVIC (odno-si se na Sabahu Colaković , p. a.) iz Zenice na vrijeme su pobjegli. Nji-hovi sauč esnici: Nazif Bajramović , Salih Skomorac,Derviš Talić , Vas-vtia Zadić , Nada Džakula sa još 21 osumnjič eno.m OSObOl:n,međ ~ ko-jima i Č olaković Rifet, č inovnik Zeljezare, te Britvar JOSIp, nam.Ješ!e-nik Zeljezare, uhić eni. su i na zahtjev njemač ke komande predahnje-mač koj Feldkomandanturi. Colaković Rifet je po N.ijemcima streljan-s.
(Muzej revolucije, Sarajevo, F-8, D-2, str. 749).53. Sjeć anje Halila Selimović a.54. Oto Cipra bio je porijeklom Nijemac, rodom iz Plzena u C;:e-
hoslovač koj. Još 1913. godine došao je u Zenicu i. sve do okupacl~e,kada se zaposlio u Njemač koj komandi kao prevodilac, radio kao sefknjigovodstva u Rudniku i Elektrani.
237
senih a od togaje, č esto,zavisilo hoć e li neko od njihbitiizvrgnut muč enju. U ovo se uvjerio Meho Ismić koji je dje-Iimič no znao njemač ki jezik i shvatio da Cipra»prevodi« iono što nije rekao, pa je o tome obavijestio i ostale drugovei uoozorio ih na Ciprine podvale."
, O ovome je bila obaviještena i Sabaha č olaković , pa jepreko Omera Porobić a i Dževada Glamoč anina organizovalalikvidaciju Ota Cipre. Omer je bio rodom iz Dervente, aDževad iz Prijedora. Još u proljeć e 1942. godine bili su uha-pšeni kao pripadnici narodnooslobodilač kog pokretai izve~deni pred ustaški prijeki sud. Po kratkom postupkuosuđ eniSL! na smrt, ali im jena intervenciju rođ aka smrtna kaznazamijenjena dugogodišnjom robijom. Tako su obojica dopalau zenič ku kaznionu da odleže robiju.U novembru 1942. go-dine njima i grupi uhapšnika uspjelo je da pobjegnu iz k~z.nionice i da stupe u Zenič ki č etnič ki odred.š" Č etnici su Ihorihvatili i rasporedili u jedinicu koja je držala stražu nadrvenom mostu.U stvari, oni su svoje č etnikovanje shvatilikao moguć nost ~a ostanu živi. i da u .pog<;>dn<;>jprilici I?ređ uu partizane. U ljeto 1943. godine USpjelo.n~ Je da. pobjegnuod č etnika i da stupe u Narodnooslobodilacku VOJsku. Obo-jica su poginula u kasnijim borbama protiv:, oku~atorai domać ih izdajnika. Sa njima j~ Sabaha ~olak?vlc ~t~plla ~vezu i tražila da nagovore č etruke da ubiju CIPru Ih da orusami to uč ine. Smatrala je da je to izvodljivo, pošto je Ciprakao prevodilac u pregovorima izmeđ u č etnika i Nijemaca č es-to prelazio na teritoriju č etnikai svrać ao u Č uruković a ka-fanu na meze i rakiju.š?
Omer i Dževad su prihvatili Sabahinu sugestiju i jednenoć i, kako je to ona i predviđ ala, nestalo je Ota Cipre. Njego-vo mrtvo tijelo nosila je nabujalaBosna."
55. Sjeć anje Rame Okana iz Gradišć a koji je tada bio međ u uha-pšenim.
56. Ukupno je tada pobjeglo 12 osuđ enika. Međ u njima su, uzDževada Glamoč anina i Omera Porobić a, bila još trojica koji su, slič nokao) Omer, bili osuđ eni od ustaškog prijekog suda na smrt, a kasnije po-milovani na nekoliko godina teške tamnice. Ostalih sedam bili su teškikriminalci koji su još za vrijeme stare Jugoslavije bili osuđ eni na dugo-godišnju robiju. Oni su se kasnije, u zenič kom č etnič tkom odredu, istaklikao najgori zlikovci i koljač i, (AVII, k-161, reg, br. 3/56.
57. Sjeć ..nje Mehmedalije Šišić a i Zulfe Delić a.
58. U cit, izvještaju ustaškog stožernika iz Travnika od 28. februara1943. godine, pored ostalog, piše:-Neustavljenog dana zaklan je i sasječ en te zatim bač en u rijeku BosnuOto Cipra, č inov. kaznione Zenica«,
238
Ovo je bila jedna od zadnjih akcija iz ilegalne aktiv-.nosii Sabahe Colakovic uZenici. Već tada se njeno zdrav-stveno stanje dosta pogoršalo. Morala je da leži i istovremenoda se krije od ustaških i njemač kih potjera. Posle Bilimišć a,.gdje je provela nešto više od dva mjeseca, vratila se kuć i ikrila u zemunici koju je iskopao njen otac Mustafa č olaković .Kasnije, u ljeto 1943. godine, uz pomoć aktivista narodnooslo-bodilač kog pokreta koji su radili na željeznici, prešla je naslobodnu teritoriju izmeđ u Bugojna i Gornjeg Vakufa. Dooslobođ enja radila je u Komandi mjesta Gornji Vakufi naovom terenu bila angažovana u radu na organizaciji i jač anjuantifašistič kog fronta žena(AFŽ) i drugim partijsko politi-č kim zadacima.w
Poslije hapšenja u Zenici, Gradišć u i Tetovu, međ upristalicama i simpatizerima narodnooslobodilač kog pokretana aVOIupodruč ju zavladao je strah. Mnogi su se plašili dab! i oni mogli doć i na red i biti uhapšeni, pa su bježali isklanjali sc. Noć ivali su u tuđ im kuć ama i drugim selima iprestali da dolaze na posao. Ovaj strah bio je pojač an i vi-jestima o novim hapšenjima u selima izmeđ u Travnika iZenice.
Najbliži poznanici i rodbina uhapšenih pokušavali suda angažovanjem uglednih građ anaolakšaju situaciju zatvo-reznicim.i u kaznioni i da ih oslobode. Za ovu intervenciju kodNijemaca bio je privoljen č ak i ustaški logornik Zahid Eminić ,ali ni to nije pomoglo. Nijemci su odbijali svaku intervenciju iubrzali postupak oko likvidacije jednog broja uhapšenih.
Poslije ispitivanja, poč ela su i strijeljanja. Prvi su strije-ljani Rifat Colakovic,w Nazif Bajramović i Salih Skomorac.
59. Neposredno po završetku rata, maja 1945. godine, Okružni ko-mitet KPJ za Sarajevo rasporedio je Sabahu Č olaković na rad u Sreskikomitet Visoko, Angažovala se u radu sa ženama na terenu Breze, Međ u-tim, opaka bolest (teško oboljenje pluć a) sve je više nagrizala njenu sla-bašnu fizič ku ·konstituciju. Umrla je 1947. godine i sa:hranjena u Brezi.
60. Uz strijeljanje Rifeta Colaković a vezana je prič a č ija se vjero-dostojnost kroz dokumentaciju nije mogla utvrditi, ali koja se i danas mo-že č uti u Zenici i Tetovu. U toku Ispitivanja Nijemci su od njega tražilida otkrije saradnike i pristalice .narodnooslobodtlač kog pokreta u Zenici.Kao protuuslugu nudili su mu životi pušta:nje na slobodu. Rifat je privi-dno prihvatio ovaj uslov i ponudio im jedan spisak na kojem je, poredustaša i ustaških agenata, bilo trgovaca, službenika, građ anai radnikakoji su proustaški bili raspoloženi i od prvog dana pomagali ustašku vla-
2.39
Iza njih je pripremljena likvidacija druge .grupe zatyore~ika.U njoj je bilo devet od č etrnaest uhap~emh kom~msta I.v~k-tivista narodnooslobodilač kog pokretaIZ Tetova I Gradišć a.Nepogrešivo su bili izabrani svi č lanoviKP] i naja~~ivniji sa-radnici narodnooslobodilač kog pokreta. To su bili: HasanSišić , radnik Željezare, č lan KP], Hasan Bajramović , rudar,č lanKP] Ahmet Alić , bivši nač elnik opštine, svi iz Tetova,te Mehm~d Ismić , rudar. č lan KP], Mulo Kovač , radnik, Zul-fo Okan rudar Avdo Skomorac, rudar, Fehim Selimović , ru-dar i SeJfo Skomorac, rudar, č lan KP], svi iz sela Gradišć a."
Prije njihovog strijeljanja, upravnik sabirnog ~ogora,satnik Karlo Borer, naredio je 25. januara 1943. godme dase iskopa zajednič ka raka u jugozapadnom dijelu Kaznione,gdje sc spajaju zidovi koji je opasuju. Stražari su izvodili za~tvorenike u grupama po č etiri i oni su na smjenu kopalijamu. U jednoj od ovih grupa. b!o je i ~idhatHadžalić izTravnika i on o tome u svom sjecanju kaze:
»Radilo nas je č etiri ili pet zatvorenika. Stražari sunas doveli na mjesto gdje je trebalo kopati. Dali su nam lo-pate i krampove i naredili da radimo. Sje~am se bi~a je tadavrlo jaka zima i dubok snijeg pa je kopanje sporo Išlo. Zem-lja je bila tvrda i smrznuta a ruke su nam se mrzle. Zbogtoga su nas stražari požurivali i udarali kundacima.
Sutradan oko 10 sati preko kruga kaznione proveli sudevetoricu svezanih zatvornika i odveli ih u pravcu iskopane
st. Njemač ki oficiri, koji su za ovu pr+liku došli iz Sarajeva i koji nisupoznavali situaciju u Zenici, naredili su hapšenje svih koji su b~li naovom spisku. Najveć e iznenađ enje je bilo kad je, izmeđ u ostalIh,. ukaznionu bilo dovedeno i nekoliko ustaša.Međ u ustaškim rukovodstvom u Zenici doš-lo je do uzbune. Protestvo-vali su zbog ovog hapšenja, a pronosilo se da su č ak i svoje jedinicepnipremalt za otpor ukoliko se hapšenje nastavi.I ustaški logornik Za-hid Eminić protestvovao je kod njemač kog komandanta i tražio dascuhapšeni puste.O ovome je bio obaviješten i ustaškistožernik u Trav-niku i tražena njegova intervencija. Vodild su se i telefonski razgovo-ri sa Sarajevom, pa je ovaj nesporazum otklonjen. Savremenici prič a-ju da je Rifat na ovaj nač in pred svoju smrt pokušao da se osveti us-tašama i njihovim privrženicima.
61. U cit. izvještaju ustaškog stožernika Petra Paradžika poslijenavođ enja ovih imena kaže se:-Oore navedeni su osumnjič eni kao komunisti, a izvide su vodile nje-mač ke vlasti. ..Streljanje je izvršeno popripadnicima oružnič ke postaje u Zenici. ..«
(AVII. k-79, reg. br. 52/2-5).
240
rupe. Mi smo to kroz prozor gledali. Neki što su bili sa namau sobi prepoznali su ih i rekli da je to grupa iz Tetova.Malo kasnije č uli su se pucnji. Ovim smo dobili odgovor za-što smo i za koga kopali raku«,
Ovo je bio jedan od najtežih udaraca kojeg su oku-pater i njegove sluge ustaše zadale tetovskoj organizacijiKPJ za vrijeme narodnooslobodilač ke borbe. Od sedam č la-nova Partije (ne rač unajuć i i Rifeta Č olaković a koji nije pri-padao ovoj organizaciji i Mustafe Grabić a koji je izbjegaoovo hapšenje, ali je kasnije poginuo u borbi), šest ih je tadaizgubilo život, a sa njima još pet aktivista koji po svom anga-žovanju u narodnooslobodilač kom pokretui hrabrom držanjuu zatvoru i na stratištu nisu ništa zaostajali iza komunista.
I dalje je već i dio stanovništva Tetova i Gradišć a ostaoprivržen narodnooslobodi1ač koj borbi. Iz ova dva sela aktivnoje uč estvovalo u NOB-i oko 150 boraca, od č ega su 23 po-ginula boreć i se u raznim jedinicama narodnooslobodilač kevojske za slobodu i pobjedu revolucije.
I'!
241
Sedmi dio
NARODNOOSLOBODILACKI POKRET U UETO I JESEN1943. GODINE
V jeku najžešć ih borbi na Sutjesci, kada je nepri-jatelj dovršavao okruženje glavne operativne grupe na č e-lu sa Vrhovnim štabom, drug Tito je 20. maja 1943. godinedonio odluku da se težište operacije s jugoistoka prenesena sjeverozapad. Ovim se odustalo od namjeravanog pro-boja prema istoč noj Srbiji.'
Tada je Vrhovni štab izdao naređ enje za novu pre-grupaciju i raspored brigada i divizija koje su se žestokoborile protiv jač eg neprijatelja na teritorij i Sandžaka, CrneGore i Bosne i Hercegovine. Izmeđ u ostalih, i Prvi bosan-ski korpus dobio je naređ enje da njegova Peta krajiška di-vizija poruši prugu Sarajvo - Bosanski Brod, a onda dej-stvima u istoč noj Bosni, preko Olova, Han Pijeska, Roga-lice i Goražda, izbije u pozadinu neprijateljevih snaga ipruži pomoć glavnini u proboju iz neprijateljevog obruč a,"
U to vrijeme narodnooslobodilač ka borba u Bosni u-zimala je sve više maha i razvijala se vrlo uspješno.U is-toč noj Bosni partizanski odredi i vojvođ anske brigade vo-dili su uspješne borbe protiv č etnika, domobrana i ustaša.Samo kod Zagona i Dubovog Dola u Semberiji zarobljenoje 800 domobrana a nešto kasnije na putu izmeđ u Brč kogi Bijeljine skoro i cijeli osmi domobranski puk (1256 do-mohrana) sa svim naoružanjem i opremom.
1. OsI. rat, knj. 1, str.439 Hronologija osl. borbe narodaJu-goslavije 1941-1945, str. 468.
2. OsI. rat, knj. 1, str. 439.
243
U zapadnoj i srednjoj Bosni dejstvovao je Prvi bo-sanski korpus koji je rasporedom i borbom svojih jedinicajoš više proširio slobodnu teritoriju i uč vrstio narodnuvlast," Zbog toga je Glavna operativna grupa, kad je poslijeSutjeske izvršila proboj neprijateljevih obruč a i izbila naJahorinu i Romaniju, mogla bez naroč itih teškoć a da raz-vije svoja ofanzivna dejstva u istoč noj Bosni, a kasnije upravcu srednje i sjeverozapadne Bosne.
1. Borbe Pete krajiške divizije uZenič kom kraju
Poslije sastanka u Štabu Prvog bosanskog korpusa,koji je održan 21. maja 1943. godine, Peta divizija je kre-nula na zadatak koji joj je postavio Vrhovni štab. Poštoje u trodnevnim borbama od 22. do 25. maja na prostoruCeč ave i Jošavke u centralnoj Bosni razbila Borjanskič et-nič ki odred i odbila napade Nijemaca, ustaša i domobranaiz Teslić a,Prnjavora i Kotor Varoši, stigla je u dolinu ri-jeke Bosne, na sektor izmeđ u Nemile iBegovog-Hana.' Ovdjeje trebalo da se izvrše sve pripreme za prelaz na desnu o-balu rijeke Bosne i preko komunikacija. Poslije krać eg za-državanja, štab divizije je planirao da brigade u toku noć i26. maja izvrše prelaz preko rijeke na mostu u Nemili igaženjem u Topč ić Polju i kod BegovogHana.š
Uveč e, u prvim več ernjimč asovima, kolone brigadaiz Šerić a i Orahovice spuštale su se prema rijeci Bosni.U Nemili je Prva krajiška brigada savladala otpor nepri-jatelja i stigla do mosta, ali preko njega nije mogla preć i.Domobrani, žandarmi i milicija poskidali su daske prekokojih se prolazilo s jedne na drugu stranu i iz bunkera ja-kom mitraljeskom i pušč anom vatrom spreč avali da muse priđ e," Stab divizije, uvidjevši da bi daljni pokušajiprelaska Bosne na ovom mostu bili uzaludni, naredio je
3. Isto, str.466-467.4. Isto, str. 439.5. Milorad Gonč in-StevoRauš, Prva krajiška udarna proleter-
ska brigada, Beograd,1981, str. 136-137'.6. U izvještaju Zupske redarstvene oblasti Travnik u vezi sa ovim
pokušajem prelaza Pete krajiške divizije piše ••...26. svibnja 1943.g. partizanska divizija pokušala kod Nemile preko mosta da pređ e Bo-snu, ali oružnici prethodno onesposobili most i pokušaj propao...«
(AVII, k-157, reg, br. 8/5).
244
povl<l:č enje. Sl~č no je bilo kod Begovog Hana i Topč ić Polja.Bo~"Clpru~e I č et,::rte br~gade. n~su mogli pregaziti BosnukO!~ Je b.Il.a nadosla usljed Jakih proljetnih kiša. Borcek.<?JIsu b~~I određ eni da prvi poč nu sa prelaskom prekorijeke, bujica Je odmah zahvatila i ponijela. Teškom mu-kom su spašeni, a onda se odustalo od prelaska.
~!ija ~a,ter~~, politič ki komesar Pete krajiškedivizije,ll.. SVOJIm sjecanjima o ovim pokušajima prelaska prekorijeke Bosne kaže:»Naša divizija je, po naređ enju vrhov-nog komandanta druga Tita, dobila zadatak da preko ri-je~e Bosn~ pređ ~ u istoč nu Bosnu da bi, negdje .izmeđ uVišegrada ..I S~raJeva, p<:>mogl~izvlač enje naših jedinica izp~te nep'r~JatelJs~e ofanzive. MI smo oko 20. maja 1943. go-dine IZbili na rijeku Bosnu, na područ ju izmeđ uŠerić a iJezera, Namjeravali smo preć i preko Bosne izmeđ u Nemilei ?epč a. Noć u 26. maja na Nemilu preko Orahovice spu-stila s~ Pr~a krajiška brigada... Č etvrta krajiška brigadanastupila Je preko Željeznog polja i spustila se negdje kodZe.icć :: a Druga k~ajiš.ka na željeznič ki most iznadŽepč a.Ah, rijeka BO,~nabila Je golema nevolja, narasla je i jedinose I?ogla preci preko mostova. U okolnim selima bila je or-gam~ovana takozvana milicija, koja je pobjegla ispred nas,otknl~ naše namjere neprijatelju, ovaj je brzo reagovao iutvrdio sve prelaze na rijeci Bosni. U Nemili i Žepč u samostova su uklonjene daske i postavljeni blindirani vozovis mi~r~ljeziJ:na. Pokuš~li smo proboj, uzalud, na mostu uNemili pogmulo nam Je pet boraca. Morali smo se vratitiu centralnu Bosnu.«? Sve jedinice divizije vratile su se usela Topč ić Polje, Orahovicu i Serić e.
U ovim i drugim okolnim selima Peta divizija je os-tala još nekoliko dana. Uz manje borbe protiv neprijateljaodvijao se je intenzivan politič ki rad na terenu. Politič kirukovodi oci divizija, brigada i bataljona, zatim drugovi IvoLola Ribar i Vlado Popović , koji su tada išli sa ovom divi-zijom, održavali su politič ke konferencije u selima. Govo-rili su okupljenom narodu o razvoju i uspjesima norodno-oslobodilač ke borbe, o situaciji na Istoč nom frontu, o per-spektivama borbe, o socijalnom i nacionalnom oslobođ enjunaroda Jugoslavije. Za okupljene seljake ovog kraja ovonije bilo prvi put da o ovome č uju, kao što je to bio slu-
7. Sjeć anja Ilije Materić a, "Našariječ «,Zenica, br.1546, od 27-30.11.. 1981.
245
č aj, kad su ovdje boravile jedinice Treć e ud~rnedivizije.Oživljen je rad seoskih narodnih odbora, a u nekim selima Iza-brani su novi narodnooslobodilač kiodbori,"
Održano je i nekoliko kulturno-.umjetnič kih prir~dabau Serić ima, Orahovici i još nekim selima. Propagandni apa-rat divizije štampao. je vqe~ti R~di<>:~t~~c~.»~lo~odna Ju-goslavija«, a politič ki radnici su Ih dijelili111 č itali na kon-ferencijama.
Ishrana brigada i bataljona bila je organizovana pre-ko narodnih odbora i rekvizicijom, ali samo iz onih kuć akoje su imale nekog od svojih ~lanova u. neprijateljevojvojsci. To je objavljivano posebnim plak.atlm~ kOJI su Ii-jepljeni po selima. U njima su se nabrajala ~J?e~a doma-ć instava od kojih je i zbog č ega ova rekvizicijaizvršena."
Ovakav postupak jedinica Pete divizije i pravilanodnos boraca prema narodu, ostavio je povoljan utisak nasve seljake ovog kraja, ali i dalje. oni su . p~e~ežno bili pa-sivni i nisu se uključ ivali u partizanske Jedinice.
Na ovoj teritorij i Peta divizija je ostala do 29. maja,a onda je po naređ enju Š~aba ~~vog bosanskog korpusatrebalo da se vrati na sVOJUranijukoncentracijsku pros-toriju u sela s druge strane Vlašić a, uKorić ane i Vit?vlte.Međ utim, toga dana Divizija je bila n~padnuta od Jakihnjemač kih i domobranskih sr;taga ~ r~Jonu ~~l~ ŽeljeznoPolje - Papratnica - Blatnica'" I bila pr isiljena da sepovlač i prema Pribinić u i Č eč avi.
8. U Dnevndku Vladimira Dedijera, na strani 323, piše da su pro-leterske jedinice, koje su dva mjeseca kasnije na č elu sa Vrhovnimštabom prešle preko ove teritorije, zatekle dobroorganlzovanu narod-nu vlast.
9. U svojim izvještajima neprijatelj netač no govori o ovojrek-viziciji i kvalifikuje je kao pljač ku. Tako u izvještaju Zupske redar-stvene oblasti Travnik od 11. jula 1943. godine u vezis tim piše:,.Provjerom je ustanovljeno da su tri ••Krajiške brigade" za vrijemeboravka opljač kale u stvarima i hrani skoro do temelja Orahovicu, Vu-kotić e, Serić e i Bistricu, a osobito one kuć e za koje su ustanovili daiz njih imade pripadinka ustaških postrojbi, milicionera ili vojnika naizobrazbi u Njemač koj, te su na to ukazivali i prijetili već im kaznamana stroju pisanim oglasima koje su lijepiH po kuć ama-s ,
(AVII, k-197, reg. br. 17-12/1j.10. Ovaj napad na jedinice Pete krajiške divizije izvršili su di-
jelovi njemač ke 369. i 373. legionarske divizije i jedinice 8. domobran-skog puka.
(Hronologija osI. borbe naro Jugoslavije 1941-1945, str. 472.)
246
,Zbog toga je tek 7. juna nastavila kretanje prema
Vitovlju i Korić anima i 10. juna u borbi razbila dijelove384. puka 383. njemač kedivizije'! i 12. juna prešla Komu-nikaciju Jajce - Travnik.P Pet dana kasnije, poslije dugo-trajnih marševa i stalnih borbi sa neprijeteljem, jediniceove divizije su bez borbe ušle u Fojnicu i Kreševo i zapo-sjele položaje prema Kiseljaku, Visokom i Busovač i. To jehilo u vrijeme kad je glavnina operativne grupe na č elusa Vrhovnim štabom probila sve njemač ke obruč e u bicina Sutjesci i prešla rijeku Prač u.
Izbijanjem Pete krajiške divizije na ove položaje bilaje prekinuta glavna drumska komunikacija Sarajevo-Ze-nica. Zbog toga su Nijemci morali da odvoje svoju .373.diviziju i da je upute prema ovoj komunikaciji, a to jeopet olakšalo prodor operativne grupe prema istoč noj Bos-ni. Poslije uspješnih borbi koje je vodila sa Nijemcima naovom sektoru, Peta divizija je izbila i na željeznič ku ko-munikaciju Sarajevo - Zenica, porušila željeznič ku pruguna nekoliko mjesta, i pošto je noć u 28/29. juna 1943. godinekod sela Graba i Jehovine prešla rijeku Bosnu, oslobodilaje Kakanj." U njemu je tada onesposobljen jedan od naj-već ih rudnika uglja u Bosni i Hercegovini.
Narod i radnici Rudnika Kakanj sa oduševljenjemsu doč ekali borce Pete krajiške divizije. Rudari su tadapomag~li b~rcima prilikom miniranja jamskih postrojenja1 drugih objekata. U oslobođ enom Kaknju uveč e je održanveliki politič ki zbor na kome su govorili Ivo Lola Ribari Ilija Materić . Na zboru je bilo prisutno mnoštvo narodaa poslije je kulturno-umjetnič ka sekcija Divizije dala pri-redbu sa prigodnim programom.
Ilija Materić se sjeć a: »Kad smo preko Komara i Se-bešič a stigli na područ je Kreševa. .. odluč ili smo da s glav-nim udarom idemo preko Kaknja... Od Modrinja do Do-
11. Osi. rat, knj. 1, str. 471.
12. Isto, str. 475.13. U operacijskom dnevniku Pete krajiške divizije za 3. juli 1943.godine piše: »Jedinice u toku juna izvršile su pet već ih napada i triodbrane, napravile su nekoliko zasjeda. Porušile prugu i mostove Je-hovina-Porječ ani oko 35 km. Uništile rudnik uglja u Kaknju kaoisva fabrič ka postrojenja. Neprijateljski gubici: zarobljeno 239 vojnikaitri oficira. Ubijeno 357 vojnika i 8 oficira, ranjeno 236 vojnika. Usamom Kaknju neprijatelju je uč injena šteta od preko tri milijardedinara.
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 14. dok. br. 105).
247
brinja, Visokog, srušili smo prugu u dužini od trideset ki-lometara, mostove, rudnike; bila je to jedna fantastič nadiverzija naših jedinica. Poslije, vezujuć i sa za okolne pla-nine, dejstvovali smo na područ ju izmeđ u Travnikai Sa-rajeva. Mada smo č esto pokušavali, nismo uspjeli uspos-taviti vezu sa Zenicom i njenom organizacijom. Uspjelismo, međ utim, da ostvarimo veoma uspješne kontakte saSarr-jevom i Travnikom. U Kaknju, kad smo ga oslobodili,rudarima je govorio Ivo Lola Ribar i ja, bilo je hiljadeljudi. Ovi ljudi dosada su slušali samo laži o nama, sadasu vidjeli naše divizije, naše oružje, snagu. Raspoloženjemasa prema nama u ovom kraju otad se korjenito mijenja,to je pogodovalo razvoju naše borbe na ovom područ ju.«t~
Po oslobođ enju Kaknja, Prva i Č etvrta brigada nas-tavile su dejstvo prema Varešu i Brezi, a grupa udarnihbataljona= bila je orjentisana prema Zenici sa zadatkomda obezbjeđ uje lijevo krilo glavnine divizije.U nastupanjusu ti bataljoni pokušali da se preko Brnjič ke opštine, za-tim Babina, prebace prema Vranduku. Međ utim, uslijed po-jave jakih neprijateljevih snaga (Nijemaca, domobrana ič etnika), morali su od ovoga odustati i povuć i se premaVukanović ima.l" Još nekoliko dana, do7. jula 1943. godine,grupa bataljona ostala je na ovom sektoru i svojim istu-renim dijelovima vodila uspješne borbe protiv neprijateljau blizini Zenice (u selima Mošć anica, Briznik, Puhovac i.dr.). Pokušala je još jednom da se preko Bijelih Voda pro-bije u pravcu Vranduka, ali i ovog puta nije uspjela. Izanjenih leđ a, iz pravca Kaknja, pojavile su se dvije neprija-teljske kolone koje su nastupale prema Mošć anici i Brizniku.U takvoj situaciji Štab grupe bataljona donio je odluku daodustane od svojih namjera i da se sa bataljonima vratiu sastav divizija.F
14. »Našariječ «,br. 1546, 27-30. 11. 1981.15. U sastavu Pete krajiške divizije tada nije bila Druga kraji-
ška brigada. Nju je Štab Prvog korpusa izdvojio a Diviziji pridodatadva bataljona izŠeste i jedan iz Devete krajiške brigade. Od njih jeformirana grupa udarnih bataljona koja je samo privremeno bila usastavu Pete divizije.
16. Prema izvještaju njemač kog štaba za vezu pri komandi Dru-ge italijanske armije, od 5. jula 1943. godine, u ovim borbama uč e-stvovala su dva bataljona 369. divizijei OIIlisu aktivnim dejstvima izZenice zatvorili sve pravce prema Vranduku.
(Zbornik NOR-a, tom. IV, kn], 15, dok. 177).17. Isto, dok. br. 47.
248
Naroč ito su č etnici Zenič ke č etnič ke brigade pružalisnažan otpor grupi udarnih bataljona, Oni su ovu terit<?r~jusmatrali svojom i prema sklopljenom ugovoru sa ~stask~mvlastima bili su obavezni da ne dozvole prodor partizanskimjedinicama u pravcu Zenice i Ka~nja .:~ na k~~';lnikaci~~ odPodlugova do Zavidović a. Pored zajednič kog ucesc~ sa ~l.lem-cima i domobranima, oni su samostalno napadah naisture-ne položaje grupe ud~rnih ba.t.aljona:. Tako ~~ u. ~,,:a m~haizvršili napad na parttzane kOJI subili u ~oscan~~l 1. ~;hmaoko Briznika i Babina, ali su oba puta bili razbijeni. Ovosu bile i prve već e borbe koje su zenič ki č etnici vodili. protivpartizana na desnoj obali rijeke Bosne. Do ta~a ?m su sesmatrali potpunim gospodarima nad ovomterttorijom, »za-vodili su red« i pljač kali stanovništvo. Naroč ito su na uda-ru bila muslimanska sela iz kojih su, pored žita i stoke, od-nosili i druge vrijedne stvari. Kasnije, kad su njihoviprohtje-vi bili sve već i i kada su uz hranu i stoku poč eli da pljač ka-ju po kuć ama, seljaci su prihvatili o~o ~to su ~m .okupat.o~-.iustaška vlast nudili: da se naoruzavaju I orgamzuju umilici-ju. Oni su im dali oružje i za njih organizovali vojnu obukuna kursevima koje je u Zenici vodio žandar~erijski. nat.p?r~-ć nikDžernal Hadžić .'? Osim toga, za rukovodioce OVIhmilicij-skih jedinica bili su postavljeni žandarmi već oprobani u bor-bi protiv partizana. U vezi sa ovom akcijom na formiranjumilicije, u jednom neprijateljevom izvještaju se, pored osta-log, kaže: »U planu ovog naoružanja bilo je predviđ eno da scpodijeli oko tisuć u pušaka muslimanskim selima koja ć e ne-prestano biti u međ usobnom dodiru i moć i pružiti zajednič kiotpor neprijatelju.e" .., . . ..
Iz ovakvog pristupa formiranju muslimanske mIlICIJeproistekle su i njene obaveze da zajedno sa č etnicima budepredstraža okupatorsko-ustaš~i~ snaga. u Zenicii .Kaknj~ pro-tiv jedinica narodnooslobodilač ke VOJske. Ona Je dosljednoizvršavala ovu svoju obavezu i time za Nijemce i ustaše pred-stavljala znač ajnu snagu.
18. U izvještaju zapovjedništva Treć eg dornobranskog korpusa od3. jula 1943. godine u vezi sa borbama protiv jednica Pete divimje nateritorij i Zenice i Kaklnja piše: .-Cetnicl se pokazali neaktivnim i uopć e nigdje nisu stupili u borbuprotiv partizana osim Goluba Mitrović a, koj,i se odvojio od odreda Ze-nič kog sa 600 č etnika i prišao Nijemcima u Zenici«.
(Isto, dok. br. 238).19. AVII, k-149 a, reg, br. 52/6-2.20. Muzej grada Zenice, k-32, dok. 4. 967.
249
Cetnicima nije odgovaralo da se jedan dio musliman-skih sela na teritoriji koju su oni smatrali svojom naoružaida tako budu izuzeta iz njihovekontrole. Smatrali su dabi~ime bio ugr~žen integritet njihove vlasti na područ ju kojeIm po sklopljenom ugovoru sa ustaškim vlastima pripada.Zato, još dok su ustaške vlasti radile na formiranju milicijeu ovim muslimanskim selima, slali su upozorenje i prijeteć apisma stanovništvu. Pisali su i proglase i prijetili odmazdomukoliko seljaci budu primili oružje,"! Međ utim, sve to nijepomoglo jer je NIjemcima odgovaralo da se u ovim selima for-mira milicija koju ć e moć i angažovati u borbi protiv naro-dnooslobodilač ke vojske. Oni su dali i prvih 60 pušaka zanjeno naoružanje. Pošto nisu mogli spriječ iti formiranje mi-licije, č etnici su zahtijevali da ona prihvati njihov sporazumo zajednič koj saradnji.F
Cetnici su kasnije kao povod iskoristili jedan incidentsa grupom milicionera i 7. juna1943. godine napali na cijelikompleks sela Briznič ke opštine. Milicioneri su pružali otpor,kojeg su bolje naoružane i brojno jač e č etnič ke jedinice brzoslomile. Ubijeno je nekoliko milicionara, a već ina se sa žan-darmima povukla u šume. Prema ustaškom izvještaju iz Ze-nice, u ovom sukobu poginulo je 37 milicionera i stanovni-ka ovih sela.23 Cetnici su opljač kali ova sela, a u Zenicu jestiglo oko 1100 izbjeglica.
Tri dana poslije toga izašli su Nijemci u Briznik a sanjima i sudska komisija. Cetnici su pripucali na njih, pa jetada stradao jedan broj nedužnog srpskog stanovništva. Nje-mač ka komanda je naredila da se pruduzmu represivne mje-re i u sabirni logor (ranije kaznionu) kao taoci zatvoren jejedan broj Srba muškaraca od15 do 60 godina iz sela Dri-vuše i Osojnice. Povodom ovog sluč aja njemač ka komandau Zenici izdala je proglas u kome su upozoreni č etnici da ć eza svaki ponovljeni sluč aj strijeljati nekoliko Srba za jed-nog Muslimana.e Cetnici su se opravdali Nijemcima za ovajnapad. Tvrdili su da ih je milicija izazvala i da su oni samopokušali da izglade spor i da se s njom sporazumiju." Ovo
21. Cetnič ki proglas »Muslimanima sela Radinović i«.(Muzej rev. Sarajevo, F-VI, D-l, str. 702-703).22. Muzej grada Zenice, k-32, dok. br. 300.23. Isto, dok. br. 68, 323, 488.24. Isto, dok .. br. 4967.25. Muzej revolucije Sarajevo, F-XU, D-I, str. 213, 124.
250
W.if nije bio jedini sukob izmeđ u č et~ika i .milicije na ovoj t~ri.loriji. I pored savezništva u ?o~b~ I.'ro~Iv.n~rodnoos.lob?dIla-ć kog pokreta, izmeđ u OVihkvislinških jedinica dolaziloj~ doč estih međ usobnih razrač unavanja i borbe. Nekad su takvi su-kobi izbijali zbog oštrih nacionalistič kih suprotnosti, a naj-č ešč eje uzrok bila pljač ka.
Kad su jedinice Pete krajiške divizije izbile na sektorizmeđ u Kaknja i Zenice, u Zenici nije bilo l?~rti~anske or-ganizacije. Poslije strijeljanja Rifatać olakovtč a1 .~etovsko--gradišć anskih komunista i odla~':l SabaheColaković na slo-bodnu teritoriju, od č lanova Partije ostali su samo .Ivan Ra-č ki i Sukrija Uzunović , koji su od. ljeta)943. g.~dlI:e samo-inicijativno i bez ikakve veze sa bIlo. kop~ partIJ~klIl~ org~-nima poč eli zajednič ki raditi na okupljanju.1 P?VeZIVanjUSVIhaktivista i na ožLvljavanjn narodnooslobodllackog pokreta.
Teški uslovi ilegalne aktivnosti u Zen~ci p!,isilili s~ ihda pronalaze druge forme rada. Tako su vec .pocetk<;>mIJe~a1943. godine poč eli stvarati aktive od omla~maca.1 dru~Ihaktivista narodnooslobodilač kog pokreta. Na celu ~vlh. ,,:k!IVa(4-5 aktivista) bili su oni za koje se smatralo da ~e bItI. cvr~sti i odani i da ć e se uspješno snalaziti u komphkovamm1
teškim uslovima ilegalnog rada.U tim aktivima (grupama) najzapaženiji su bili Franjo
i Rudi Beranek, Ekrem Sehalić , Rudi Sokol, Pe~r Đ U~OVIC,Anto Corić Muhamed Mirica, Jakub Samokovlija. DzemalRezaković 'Duško Dobrić , Ahmet Rašidbegović , Franjo Pav-lić , Ejub 'Mustajbegović , Branko ~ilič ~vić , Mehmed Mehme-dić , Zuhdija Frndić , Omer Sehović , Midhat SaraJhc,. ,SlavkOStolić Alija Isaković , Nikola Vragolov, ASIm Praskić , VeraVesel}ak, Natalija Tomašić -Talinka.26
•
Tada je ilegalni rad u Zenici poč eo da uzima šire raz-mjere i, sa oslonom ~. 'p~vom redl;1.. n~ omladinu i radnike,postao je orgaruzovamjr1 mas~vmj~ 1 t~~~v se zadrža? dokraja rata. Organizacijom ma~jlh ,,:h č yrs~ih gru~a, koje ,~uradile po sistemu. ć elija, .sm~nJen":.Je ~da .lmo~~nost.već ihprovala i hapšenja kakvih le. ~amje bilo1 U kojima Je ok~stotinu komumsta I naJakuvmJlhsaradnikanarodnooslobodiIač kog pokreta iz Zenice bilo pobijeno ili otjerano u koncen-tracione logore.
Midhata Sa-26. Sjeć anja Šukrijetreunovič a.Ekrema Sehalić a
rajlić a.
251
.. Je~in~~e.grupe udarnih bataljona Pete Krajiške divi-~IJe, po izbijanju na ovaj sektor, uspostavile su kontakt saJednom grupom aktivista narodnooslobodilač kog pokretaU
Zenici. Poslije nekoliko izmijenjenih obavještenja putem pi-sama, jedan od štabova bataljona tražio je da seU Zenici pri-~upi određ ena količ ina sanitetskog materijala i lijekova i daIm se preko seljatka-kurira dostavi. Kad je ovaj zahtjev sti-gao u Zenicu, Ivan Rač ki je odredio da grupa, kojom je ru-kovod~? F~anjo Beranek, prikupi od dr Brune Novaka ovajma.~e:lJal I da. ga 'pos~edstvom slastič ara Bogomila Dušeka,kOJI Je sa parttzanima Imao vezu preko seljaka iz sela Seocapošalje borcima ove jedinice. r
Ubrzo je stiglo pismo U kome se politič ki komesar~at:alj?n"a.zahvalio na poslatom materijalu i»tražio« da po-šalju JOSJedan takav paket. Pored ovoga, u njemu je stajaloda na »slobodnu teritoriju« izađ u Mato Došen, tada domo-branski oficir u Zenici, Duško Dobrić i još nekoliko aktivi-sta narodnooslobodilač kog pokreta.
.. "Z.bog toga št? suU pismu pozvani određ eni ljudi, kojepoli t~Cklkomesar .~IJe mogao da zna, Ivan Rač ki je posumnjaoda bi to mogla biti ustaška klopka. Zbog toga je obavijestio
.grupu da ne preduzima ništa i da prozvane u pismu ni oč ~m~ ne treba obavještavati, niti im reć i da ih partizani po-ZIvaJU.
Da je Rač ki bio u pravu, pokazalo se tri dana iza ovo-ga k~?a je došl~ do ~apš~nja ~ Zenici. Prvo su uhapšeni po-slastIc;~.r Bogu~~l Dusek I Marzenka Manja, koja je kod nje-ga radI.I~. IZ;;t,I~JIhu~apšeni. su ~uško Dobrić , Kadrija Kreso,Ante FIhpoVIC1 dVOJIcaseljaka IZ Seoca: Salih Karalić i Ra-mo pža~i~.27 U.z';ltv<?rujepoč ela istraga i od njih je uz mal-t~etIranJ~ .1 !;>atmJanJe trazeno da priznaju saradnju sa dru-~Im aktivistima narodnooslobodilač kog pokreta i da kažuIme~~ ost:a!ih s~~-~dn~kau Zenici. Poslije je ova grupa, osim An-te Filipovič a kOJIJe bIO brzo pušten, prebač ena u Travnik. Pre-uzela ih je župska redarstvena oblast, gdje je nastavljeno
sa istragom. Međ utim, ustašama nije pošlo za rukom da ištaviše otkriju a ni da iznude priznanja koja bi teretila druge,pa uslijed nedostatka dokaza svi su krajem avgusta bili puš-teni kuć ama.
Tokom istrage i suoč enjau zenič kom i travnič komzatvoru, uhapšenim je uspjelo da saznaju kako je došlo doovog hapšenja. Pismo politič kog komesara bataljona u ko-jem je on tražio da neko od ilegalaca izađ e na slobodnu te-ritoriju radi dogovora o daljnjoj saradnji, zabunom je došlou ruke ustaša." Komesar je ovo pismo uputio preko SalihaKaralić a iz Seoca nalogom da se preda poslastič aru Dušeku.Međ utim, Ramo Džamić , koji je nosio ovo pismo, umjesto uDušekovu, predao ga je u slastič arnu NeziraBegagić a,ocapoznatog ustaše Seida Begagić a. Kad su ustaše dobile ovopismo, prepravili su ga i dopunili sa još nekoliko imena dru-gova koji se navodno pozivaju da izađ u na slobodnu terito-riju, a onda pismo preko svojih agenata dostavili na pravu.adresu." Međ utim, zahvaljujuć i opreznosti Ivana Rač kog,ova ustaška prevara nije uspjela i hapšenje je bilo ogranič e-
.~7. U izvještaju 2upske oblasti Travnika od 1. avgusta1943. go-dI.ne, Izme~u ostalog; stoji slijedeć e: »Komunistič ka djelatnost po mje-stima rela~lvno ~lllruJe-i ne osjeć a se izuzev Zenice, gdje je jedna is-traga. manJegobima u toku ... «
(AVII, k~197, reg, br. 7/7-1.~a~vjerovatIl!ije da se ova istraga odnosi na hapšenje ove grupe u Ze-mCI, jer u to vrijeme nije bilo drugih hapšenja.
28. U pismu politič kog komesara bataljona, izmeđ u ostalog, stoji:-Dragi drugovi: Javite nam šta je s vama Na određ eno mjesto nistedošli. Ukoliko se niste smjeli uputiti ovamo, ovaj ć e vas drug preba-citi do nas pa mislim da vaš pravac bude slijedeć i: da se danas po da-nu prebacite preko mosta č ak do Svić a, pa da noć as idete u Babino donas ... Mi smo se nakon krvavih borbi povukli iz Mošć anice. Doznajtetač an broj njihovih mrtvih i ranjenih. Juč e nam se predao jedan č et-nič ki komadant sa svojim vojnicima ·i ostać e s nama. Dadnite zadat-ke (Anti) Filipović u iDušanu (Dobrić u) da stalno što više mobilišu rad-nika i da ih upuć uju nama. Koliko ne budu izvršavali zadatak bić epozvani na odgovornost ...«
(Muzej revolucije, Sarajevo, F-XIII, D-l, str.191.;29. O hapšenju ove grupe u izvještaju ustaškog agenta»Lašva«,
koji je 7. jula 1943. godine uputio svojim pretpostavljenim u Zagreb,piše slijedeć e: ••Dana4. srpnja poslali su partizani iz sela Osredak,kotar Zenica Džamić Ramu, kome su dali pismo da ga odnese u Zeni-cu i preda Bogumilu Dušeku, poslastlč aru, po narodnosti Cehu.Dža-mić je umjesto Dušeku predao pismo NeziruBegagić u, poslastič aru,koji je odmah pismo predao našim vlastima.
Uhvać eni Džamić nije mogao na preslušanju pružiti nikakve po-datke, jedino je izjavio da je u Zenicu poslan po Salihu Karalić u izsela Radinović a u č ijoj se kuć i nalaze partizani. Uz pismo pronađ eno
je kod Džarnić a i cedu1jica u kojoj sespominju imena An.te Filipovi-ć a i DušanaDobrić a na koje se osobe treba obratiti Dušek. SVi su uhi-ć eni po redarstvu i prilikom pretresa pronad. kod Filipović a samokressa nabojima na koji nije imao dozvolu. Redarstvo vodi istragu«.
(Muzej revoluc. Sarajevo, F-XIlI, D-1, str. 190).
252253
2. Vrhovni komandant NOVi PO] drug Tito saproleterskim jedinicama u zenić kom krajui njihov boravak uSerić ima
Golub Mitrović i njegovi saradnici iznenade, pohvataju, izve-du pred narodni sud i kazne za zlodjela koja supoč inili."
Iz Vijake su Prva proleterska brigada i Vrhovni štabsa prateć im dijelovima za dva dana, preko sela Podborja,stigli u rejon Bijelih Voda i Pepelara. Na ovom putu, kao ionom do Vijake, nije bilo neprijateljevih snaga koje bi orne-tale marš jedinica. Partizanske kolone su se slobodno kreta-le. Ni neprijateljeva avijacija nije predstavljala naroč itu opa-snost. Guste šume predstavljale su odlič an zaklon.
U daljem toku marša do rijeke Bosne jedino suč etnicinapadom iza leđ a na pojedine kolone i manje patrolne jedinicemogli donekle da ometaju ritam pokreta i otežaju prelaz pre-ko rijeke Bosne. Zbog toga je naređ eno da dijelovi Prve pro-leterske brigade (usput) izvrše napad na č etnike u BijelimVodama.
U to vrijeme č etnici su na širem područ juzenič kogkraja imali brigadu od tri bataljona sa po tri č ete, koje subile stacionirane u Perinom Ranu, Ponihovu, Babinu, Janji-č kom Vrhu, Mošć anici, Bijelim Vodama (Kraljevina), Uzdov-nici, Viduši i Selištima." Osim komande brigade, postojalaje i komanda koja je pod svojom nadležnošć u imala žandar-merijske jedinice raspoređ ene u nekoliko sela duž č itave te-ritorije. Na njenom č elu, od februara 1943. godine, bio je Go-lub Mitrović , a na ovaj položaj postavio ga je, poslije ras-formiranja Zenič kog č etnič kog odreda i formiranjaZenič keč etnič kebrigade, Glavni štab č etnič kih odreda Bosne iz Bor-ja. Mitrović je iz Bijelih Voda, gdje mu je bio štab,koman-dovao svim č etnič kim jedinicama na teritorij i bivšeg zeni-č kog srezai na ovom područ ju predstavljao teritorijalno-up-ravnu č etnič kuvlast.
I jedna i druga č etnič ka komanda osjeć ale su se ta-da prilič no sigurnim, naroč ito poslije likvidacije grupe To-dora Butine i hapšenja svih onih koji su im bili sumnjivi.Smatrale su da im više ne prijeti opasnost od pokušaja raz-bijanja njihove organizacije i jedinica. S druge strane, misli-li su da je glavnina partizanskih snaga uništena na Sutjesci
no na jedan manji broj aktivista narodnooslobodilač kog po-kreta od kojih ustaše, i pored teškog muč enja, nisu mogleništa naroč ito da otkriju.
Poslije bitke na Sutjesci grupa divizija Narodnooslo-bodilač ke vojske Jugoslavije preduzela je ofanzivne akcije uistoč noj Bosni. U prvom naletu su oslobođ eni Han-Pijesak,Vlasenica, Zvornik, Kladanj, Olovo i još č itav niz manjihmjesta.
Ovdje je došlo do konsolidacije i sređ ivanja jedinica.Brigade su se odmorile iosvježile, neke popunile i pripremi-le za slijedeć e pokrete i nova ofanzivna dejstva. I već kra-jem jula 1943. godine, Vrhovni štab, sa Prvom proleterskombrigadom, Sedmom hrvatskom divizijom (dvije brigade-Sed-ma i Osma) i Prvom dalmatinskom brigadom, krenuo je upravcu zenič kog kraja s ciljem da se na ovom područ iu pre-baci preko rijeke Bosne u centralnu a zatim zapadnu Bosnu.
. Marš je bio iznenadan i započ eo je sa terena Olova,Kladnja, Han Pijeska i Sokoca. Kolona Vrhovnog štaba iPrve proleterske brigade kretala se u pravcu Vareša, da biod Viiake naglo skrenula prema Zenici. Ovim manevrom tre-b~lo je da se zavara neprijatelj, da se koncentriše i pripre-rrn za odbranu Vareša tako da za drugu pregrupaciju svojihsnaga ne bi imao vremena. Ostale kolone nastupale su svo-jim pravcima i približavale se zenič kom kraju.
Za jednu noć Vrhovni štabi jedinice Prve proleterskehrigade stigli su urejon Vijake. Ovdje je sa Ozrena, na po-ziv Vrhovnog štaba, stigao i Todor Vujasinović . On je nasastanku, kao dobar poznavalac situacije i prilika u zenič komkraju, iznio mišljenje da bi prelaz preko rijeke Bosne trebaloizvršiti izmeđ u Zenice i Žepč a urejonima Nemile i Begov-Ha-na, gdje ima mostovai gazova i gdje se Bosna u to doba mo-že pregaziti. Osim toga, u cilju obezbjeđ enja marša i prelazapreko rijeke, predložio je da se usput izvrši napad na č etniketi Bijelim Vodama. Smatrao je da je to zgodna prilika da se
30. Sjeć anje Todora Vujasinovtć a.31. Cetvrti batalion koji je ranije pripadao Zenič kom č etnič kom
odredu i koji je bio u Priluškoj opštmi, odvojio se i pripao žepač kojč etnič koj brigadi.
(Muzej revoluc., Sarajevo, F-I, D-I-32, str. 685).
254 255
i da su jedinice koje su seprobile u istoč nu Bosnu dalekoi da ne predstavljaju snagu koja bi ugrozila njihov položajoko Zenice. I povlač enje grupe udarnihbataljona Pete Kraji-ške divizije i njihov kasniji prelazak na lijevu stranu rijekeBosne, još više ih je ustalio u takvomuvjerenju. Pored to-ga tada su, nakon kratkotrajno poremeć en ih odnosa, spro-vodeć i zaključ ke sa zajednič ke konferencije sa njemač kimi ustaškim vlastima, koja je održana21. novembra 1942. go-dine u Zenici, ponovo ostvarili bolju međ usobnu saradnju ozajednič kim akcijama protiv partizana. Tako su, pored većnavedenih zajednič kih borbi protiv jedinica grupe udarnihbataljona Pete divizije, po nalogu Nijemaca, u julu 1943. go-dine išli u pravcu Okruglice, gdje je na Zvijezdi Peta kraji-ška divizija vodila borbe sa Nijemcima i č etnicima. Neštokasnije išli su u pomoć i ozrenskim č etnicima, kadie Drugaproleterska divizija izbila na ovaj sektor i vodila borbe sanjima'"
Štab Prve proleterske brigade, planirajuć i akciju nač etnike u Bijelim Vodama, rač unao je na već e njihove sna-ge i jač i otpor, pa je za taj zadatak odredio dva bataljona(Treć i i Č etvrti) da zejednič ki i istovremeno opkole selo i izvr-še napad. U tom smislu izdata je i zapovijest jedinicama.Pokret iz Vijake započ eo je uveč e 28. jula 1943. godine. Pred-viđ eno je da u dva marša preko Podborja bataljoni stignudo Bijelih Voda i u noć i 30/31. jula opkole selo i izvrše na-pad na č etnike."
Tada je u Bijelim Vodama i na Kraljevini, osim ko-mande Goluba Mitrović a, bila i prva č eta prvog bataljonaZenič ke č etnič ke brigade sa oko 60 č etnika. Već ina ih je bi-la u kolibama na Kraljevini, a manji dio (oko 20) u selu. Danprije dolaska proletera u Bijele Vode, ova č etenič ka č eta nač elu sa Golubom Mitrović em»izvršila« je jednu akciju i sapetokrakama zvijezdama na kapama napala jedan poluteret-ni voz izmeđ u Nemile i Begovog Hana. Tom prilikom opljač kalisu i neke putnike. I dok su proslavljali »pobjedu« , pili i ve-
32. Na Ozrenu, ozrenski, trebavski i zenič ki č etnici, uz podrškunjemač ke artiljerije i avijacije, polovinom avgusta1943. godine napa-dali su Cetvrtu proletersku udarnu brigadu Druge proleterske divizi-je. Međ utim, ona je uspješno odoljevala svim tim napadima sve do23. avgusta kad je na Ozren pristigla 17. divizija. Cetnlci su tada obu-stavili napad u kome su imali velike gubitke. (Hronclgija osI. borbenaroda Jugoslavije 1941-1945, str. 526).
33. Zbornik NOiR-a, tomIV, knj. 15. dok. br. 158.
256
,selili se, Č etvrti bataljon (kraljevač ki) Prve proleterske bri-gade približavao se Bijelim Vodama. Od sela Podborja, usilje-nim noć nim maršom, Bataljon je prešao rastojanje izmeđ uova dva selai pred svanuć e izbio na Vranicu (k. 1017), sje-veroistoč no od Bijelih Voda. Ovdje je prethodnica Bataljo-na naišla na dvojicu č etnič kih kurira i zarobila ih. Oni sutu več e poslije pola noć i došli na Bijele Vode i donijeli 'Go-lubu obavještenjeod č etnič kog komandanta Dušana Đ urić a dase već e partizanske snage od Podborja kreć u prema BijelimVodama. Proleteri su ove č etnike kurire zadržali sa sobom.
Na Vranici, Štab bataljona je odluč io da nakon sva-nuć a izvrši napad. Komandant Kraljevač kog bataijona, JagošZarič , odredio je raspored č eta za ovaj napad i objasnio bor-cima zadatak koji treba da izvrše. Politič ki komesar bata-ljona, Blagoje Bogovac, govorio je o politič kom cilju akcijei sa nekoliko podataka objasnio o kakvom se neprijatelju(č etnicima) radi. Govorio je i o Golubu Mitrović u i o tomeda je on u maju 1942. godine izveo puč u Zenič kom parti-zanskom odredu i Treć em istoč no bosanskom udarnom ba-taljonu i tom prilikom ubio oko 30 komunista i najboljihboraca.
Oko 6 č asova ujutro 31. jula 1943. godine tri č etne ko-lone krenule su sa Vranice prema Bijelim Vodama. SpustiJisu se u dolinu rijeke a zatim kroz šumu, svaka u predviđ e ..•nom pravcu, usmjerile se prema selu. Treć a č eta (rudari),prema zadatku, imala je centralni položaj. Ona se iz Babin-ske rijeke vrlo strmom i uskom stazom popela do ivice šu-me gdje poč inju bjelovodske njive. Ovdje su se borci razvi-li u strijelce i puzeć i kroz žita i kukuruze približavali prvimkuć ama u selu.
Druga č eta išla je lijevo grebenom koji je pošumljen,zaobišla selo s južne strane i oslanjajuć i se svojim desnimkrilom na Treć u č etu držala vezu sa njom.
Prva č eta nastupala je sa desne strane i izbila zapad-no od sela, zatvarajuć i put prema Kraljevini.
Dok su se partizanske č ete približavale i prilazile po-ložajima odakle je trebalo izvršiti neposredni napad, č etnicisu već bili budni. Ništa ne sluteć i, oni su bili izašli iz kuć ai na jutarnjem suncu, koje se probijalo kroz maglu, um iva-li se, a neki su sjedeć i ispred kuć e pušili i trijebili uši. Jedi-no je Golub Mitrović još spavao. Tu več e - prič aju seljaciiz Bijelih Voda, on je sa ostalim dosta pio, pa kad su poslije
257
pola ~oć ~ došli kuririDušana Durić a, nije bio u stanju da~hvatI va.~no.stporuke koju su mudonijeli, a ni opasnost ko-Ja muprtjeti.
• v Ka.d.su ~.eč etepribližile selu ispred njih bili su bra-dati č etnici kOJI su se mamurno protezali i bili potpuno ne-spremni zaborbu. U išč ekivanju znaka za napad, borci suposmatrali te zloč ince i pljač kaše koji su se u ovom seluizležavali, povremeno odlazili u borbu protiv Narodnooslo-bodilač ke vojske, a č ešć e u pljač kaškepohode.
Sa mjesta zvanogKamen, ispod Vranice, gdje je bioŠtab Kraljevač kog bataljona, ispaljena su tri kratka rafalaiz puškomitraljeza. To je bio ugovoreni znak komandanta započ etaknapada. Borci su u isti mah iskoč ili iz svojih zaklo-na i u streljač kom stroju ušli u selo. Cetnici su ostalizbu-n)~n~ i osvrtali se oko sebe, tražeć i pogledom izlaz iz situa-cije 1 moguć nost za bježanje, ali teško ga je bilo nać i. Sasvih strana prilazili su borci i prijeteć i im dovikivali da sepredaju.
. Jed~n z~. drug~~ č etnici su di.zali ruke u vis i preda-va.h se..,SVIkOJ}su~Ih u selu zarobljeni su. Jedino je GolubMitrović pok~sao. bJ~ks~vo~ da, s: spas~. Na prvi ispaljenirafal sa Vramce izletio Je IZ kuceI potrcao putem koji vodiiz sela prema Moč ilima, ali nije stigao daleko. Na izlazu izsela doč ekala ga je zasjeda proletera i uperenim puškomitra-~jezima natjeral~ .da podigne ruke u znak predaje. PokušaoJe da se usprotrvi razoružanju objašnjavajuć i da je on ko-munista i č lan KPJ.
Smijeh proletera bio je odgovor na njegova nastojanjada se odupre razoružavanju. Izbezumljeno je gledao u njih,ali ~ u 'pušč an~ cijevi koje su pratile svaki njegov pokret. Nakraju Je shvatio da je u bezizglednoj situaciji pa je odbaciosvoju automatsku pušku i revolver i predao se.34
Tako je č etnič ki komandant Golub Mitrović , od č ijegsu »junaštva« č etnici pokušali da stvore legendu, bez borbezarobljen u Bijelim Vodama. Uz njega, zarobljeno je još19č etnika, međ u kojima je bilo i nekoliko okorjelih zloč inacai koljač a.
34. Izvršenje akcije na č etnike u Bijelim Vodama opisano je posjeć anju Esada Cere, tada borca Cetvrtog (krajiškog) bataljonakoje je, u vidu zabilješke, dao 1971. godine Rajku Kovač ević u kao isjeć anja jednog broja seljaka iz Bijelih Voda. '
258
, Već em dijelu č etnič ke č ete, koja je bila smještena ukolibama na Kraljevini, uspjelo je da pobjegneu pravcu Gra-č anice. Na njih je trebalo istovremeno da napadne Treć i ba-taljon Prve proleterske brigade, ali nije stigao na vrijeme.Stab Kraljevač kog bataljona pokušao je da uz Golubovu po-moć razoruža i ovu grupu. Nadajuć i se da ć e na taj nač inspasiti svoju glavu, Golub je na zahtjev Štaba bataljona pri-stao da napiše pismo komandiru ove č ete u kome mu je na-redio da se s ljudstvom spusti s Kraljevine u Bijele Vode.Pismo je odnio Ilija Petrič ević , koji je u septembru1942. go-dine sa već pomenutom grupom pobjegao iz kaznione Zeni-ca i priključ io se č etnicima. Ali, ovaj pokušaj nije uspio. Uza-lud su proleteri č ekali da se č etnici pojave s Kraljevine. Zato vrijeme, oni su bježali prema Grač anici, ostavljajuć i Go-luba i svoju »brać u« njihovoj sudbini."
Nekoliko sati kasnije, pošto je ova akcija na č etnikezavršena, iz pravca Podborja, preko Vranice i Bijelih Voda,naišla je kolona glavnine Prve proleterske brigade i Vrhov-nog štaba. Na Kraljevini su zatekli borce Cetvrtog bataljona,zarobljenog Goluba i njegovu»brać u«.Ovdje je bio krać i sas-tanak, pa je, prema sjeć anju seljaka iz Bijelih Voda, okup-ljenom narodu okolnih sela govorio Moša Pijade. Izmedu os-talog, govorio je o č etnič koj izdaji, njihovom služenju oku-patoru i ustaškoj NDH. Kao dokaz za ovo proč itao je neko-liko dijelova iz č etnič ko-ustaškog sporazuma od14. juna 1942.godine, koji je samo nekoliko sati prije toga zaplijenjenLi
stabu Goluba Mitrović a.Dok je Moša Pijade govorio, Golub je iskoristio nepa-
žnju č uvara i pokušao da bježi. Potrč ao je u pravcu šume, alii ovoga puta su ga proleteri stigli i ponovo priključ ili zaro-bljenoj grupi. Tako je i ovaj njegov pokušaj da bjekstvom
35. U izvještaju Prve proleterske brigade od 3. avgusta 1943. g.u vezi sa ovim akcijama na č etnike piše ,.... Oko 7,30 č asova 31.VII, IV bataljon ove brigade stigao je na prostor Bijele Vode, bloki-rao selo, izvršio napad i skoro bez borbe zarobio 19 č etnika na č elusa komadantom č etnič kog odreda Golubom.
U ovoj akciji zaplijenjen je slijedeć i materijal: 2 puškomitralje-za, 12 pušaka, 1mašingever, 1600 metaka, 10 ruč nih bombi, 5 pištolja,8 tovara kukuruza, 400 kg. soli, 180 kg pasulja, 2 radio aparata i'ded-Ila šivać a mašina. III bataIjon koji je trebalo da sađ eistvule u akcijina Bijele Vode nije uopšte stigao tako da IV bataljon nije bio u sta-nju da potpuno blokira selo i na taj nač in su ostale izvjesne grupe,gdje se je već i dio č etnika izvukao iz obruč a ...-«
(Zbornik NOR-a, tom IV,knj, 16, dok. br. 9).
259
spasi glavu propao.Ubrzo ga je stigla zaslužena kazna za iz-daju i poč injene zloč ine nad borcima za slobodu inedužnimnarodom."
Poslije zbora na Kraljevini, sud Prve proleterske bri-gade saslu~ao je zarobljeneč etn.ike. ~ preko s~jedoka iz. n.a-loda utvrdio da se međ uzarobljenicima nalazi 11 okorjelihzlikovaca koji su okrvavili ruke nad prvim borcima za slo-bodu i nevinim narodom iz okolnihsela. Svih jedanaest, saGolubom na č elu, osuđ eni su na smrt i strijeljani31. jula 1943.godine na Vranici.
Sa njima je tada strijeljan i jedan pripadnik musli-manske milicije, Hajdar Pijuk, zvani Stolac iz Podborja. Nje-ga su proleteri uhvatili kad su se približavali Bijelim Vodama.U '!žep~ .s~. ~u našli p.ismo z~ Goluba Mitrović a u kojemga Je ffill.l.cIJ.aIZ Podborja obavJeš:av~la. o po.kretu partizanaprema Bijelim Vodama. Na saslušanju Je priznao da je biostalni kurir izmeđ u milicije u Brnjicu i komande GolubaMitrović a, a narod ga je optužio da je bio i vodič č etnicimau već opisanom napadu na Briznič ka sela."
Ostali zarobljeni č etnici, koje sud nije osudio, stupilisu u Prvu proletersku brigadu. Međ utim, već ina je iskoristilaprvu priliku i pobjegla. Ostali su se pokazali hrabrim bor-cima, a neki su i poginuli u kasnijim borbama koje je vo-
36. Vladimir Dedijer u svom Dnevniku opisao je zarobljavanjeGoluba. Mitrov!ć a i iznio .~lije~e.ć e: "Prošli smo pored Goluba. Bio jevezan 1 l~žao J~ na ~~mlJl. Pnhkom hvatanja pokušao je da bježi pasu .ga na~l borci udarih kundakom po glavi. Da je III kragujevač ki ba-ta~J<.>nstigao na vrijeme, lov bi bio već i. Ovako je umakaoi jedanoficir.
Diken je prepisao ugovor izmeđ u Goluba Mitrović a i njemač kekomande u Zenici. U tom ugovoru tač no se određ uje relacija prugekoju .ć e č uvati č etnici zenič kog odreda, kao i usLovi toga č uvanja. Ni-jernci ć e davati određ enu količ inu municije za potrebe č etnika.
Gledali smo Mitrović ev štab. Svi imaju glave zarasle u kosuri-nu i bradu. Dvojica su bila na robiji u Zenici kao kriminalci. Pustilisu ih Nijemci na slobodu kad su se prijavili u č etnike. U Štabu senalazio i jedan maturant koji je vršio dužnost pisara u Stabu«.
(Dedijer, Dnevnik 1942-1943, str. 321).
37. I ustaški agent Josip Butković »Lašva« registrovao je stri-jeljanje Goluba Mitrović a i grupe njegovih č etnika u svom izvještajuupuć enom u Zagreb, izmeđ u ostalog, naveo i slijedeć e:
»Sa č etnicima je strijeljani Hajdar Piljuk iz Podborja koji jevodio č etnike u napad na Briznik i druga sela«.
(Muzej revolucije, Sarajevo, F- XIII, D-I, str. 252).
260
,dila ova proleterska brigada. To su bili: Jovan Jovanović izKovanica, Anđ elko Marić iz Prnjavora i Serafim Majstoro-vić iz Raspotoč ja.
Poslije ove epizode u Bijelim Vodama, bataljoni Prveproleterske brigade nastavili su marš prema rijeci Bosni.Štab Brigade je 30. jula 1943. godine naredio da se u tokunoć i 31. jula zauzmu neprijateljeva uporišta na sektoru Vran-duk-Nemila, onesposobi željeznič ku prugu i pređ e na li-jevu stranu rijeke Bosne." U ovom napadu su uč estvovalač etiri bataljona nastupajuć i u dvije kolone: u prvoj su biliPrvi i Drugi, a u drugoj Treć ii Cetvrti bataljon.
Oko 21 č as uveč e poč ela je akcija na neprijateljeva uporištai željeznič ku prugu na prostoru izmeđ u željeznič kih stanicaV.randuk - želeć a. Prvi i Drugi bataljon brzo su likvidiralineprijateljevu posadu u Nemili i zauzeli željeznič ku prugui most preko Bosne. Porušili su stanič na postrojenjai pruguna nekoliko mjesta i preko mosta prešli na drugu stranu.Treć i i Cetvrti bataljon, koji su nešto kasnije stigli, u jed-nom naletu zauzeli su željeznič ke stanice Vranduk i Koprivna,porušili prugu i pregazili rijeku Bosnu. S njima su Vrhovništab i drug Tito prešli rijeku i putem prema Nemili, a zatimuvalom uz kosu Površ, uputili se prema Serić ima."
Č itava akcija na ovom dijelu željeznič ke i drumske ko-munikacije izvedena je iznenadno i vrlo brzo, tako da ne-prijateljeve snage koje su se tu nalazile (d?mobrani, ~ili-cija i nešto ustaša) nisu imale vremena, a m moguć nostiza ozbiljniji otpor. Već ina tih posada povukla se p::ema. Z~-nici. Jedino je posada bunkera kod mosta na Nemilskoj n-
38. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 15, dok. br. 158.39. Vladimir Dedijer je u clt. Dnevniku na str.322 opisao ovaj
prelaz Vrhovnog štaba i druga Tita preko rijeke Bosne: »Na prugusmo sišli oko 11 uveč e ali nastao je pri1ič an metež. Taman smo došlido Tita, Marka i Crnog kraj pruge kad se pomoliše farovi oklopnogvoza. Stajali smo na 10 metara od pruge pritajeni i č ekali rafaI mi-traljeza. Umjesto toga jedan naš drug ispali metak iz puške u loko-motivu. I prođ e oklopni voz a uskoro zatim poč eše da grme mine, pru-ga se rušila. Sada je došla Bosna na red. Gazili smo je. Pored samelijeve obale rijeka je duboka i veoma brza. Dolazila je do grudi. Ne-ke nam drugove odvuč e voda, ali su se spasili.
I Nazor je sreć no prošao na svom konju. Poslije prođ osmo dru-mom ka Nemili. Na jednoj livadi smo se okupili. Stari (Tito) prič a:»Zapornaže jedan vodič . »Udavih se -upomoć :Ja sam pošao da ga spa-sim. Kad dođ em do njega, a ono mu voda do koljena ...« Eksplozijesu uč estale. Pošli smo uz brdo. Produžili smo penjanje sve do 6i poizjutra«.
261
jeci, u kojem su bili dijelovi Prvog bataljona369. njemač kogpuk~, uRomo I?ružala ?tpor i spreč avala prolaz na tompravcu.vOvdJ~ Je PrVI bataljon Prve proleterske brigade imao žr.tava 1 to su bili jedini gubici u ovoj akciji.'!
Na sektoru Begovog Hana napadale su dvije brigade. Prvadalmatinska išla je direktno na Begov Han, a Sedma hrvat-~k:, S~dme banijs.k7 di~izije, na prugu izmeđ u Begovog Hana1 ZeI~ca. U re~er'Yl Jebila Osma brigada ove divizije i onajekasnije obezbjeđ ivalaprelaz divizijskih dijelova preko rijekeBosne.
. U predveč ernjim č asovima bataljonske kolone Prvedal-matmsk~. I S~dm7 ~r:vatske brigade spuštale su se niz Pepe-l~.rsku ~I~eku1 pnbhzavale Begovom Hanu i željeznič koj pru-ZI. VOdIČ Isu im bili seljaci iz Pepelara. Domobranske posadeu Be~~vom ~anu. i bunkerima duž pruge nisuDl nasluć ivaleda bi Ih partizaru mogli napasti. Mirno su završavali več erui ?rip~ema!i se za s~avanje. Cak ni uobič ajenog obezbjeđ enja~11Jebilo, tako su bila dva bunkera u pravcu Pepelarskeri-J~ke I .sela Mrač aj odakle su naišli bataljoni Prve dalmatin-ske brigade. Dva bataljona ove brigade su oko20 č asovakrenula u n<;t~ad. Raspoređ eni lijevo i desno od PepelarskenJe~5:' otvorili su žestoku vatru na bunkere na koje su imVOdIClprethodno ukazali. I bombaši se se privukli, bacili~o~be 1 odmah je uslije~io juriš. Ali bunkeri su bili prazni1 mkoga od domobran~kih p~~a~a nije bilo u njima Teku Begovom Hanu b?rCl sunaišli na 17. domobrana koji su~e oez b?rb~ predah. Tako su bez borbe bili zauzetiželjezni-cka stanica 1 most preko kojeg je Prva dalmatinska brigadaprešla na drugu stranu rijeke.
U međ uvremenu, dok su Dalmatinci iznosili zaplijenje-nu hranu IZ domobranskog magazina i rušili prugu, iz pravca
40. Zbornik NOR-a, tom IV, kn], 16, dok. br. 123.
. . 41. R,,:zul~~ ove. akc!~e b~tal~ona Prve proleterske brigade i na-Č in Izvođ enja VIdI se IZdijela IZVještaja Staba brigade od3. avgusta19~3. g.. " ... Desna ~olona stigla je tač no na vrijeme na određ enomjesto .1 oko 21 č as Izvršila napad na određ eno uporište likvidiralaIsta, . osim mosta preko Nemilske rijeke, zapalila željezni'č ku stanicu~emll~, dva magacma ~~ ala!om, jedan sa ugliem, pet vagona sa dr-vima 1"kasarnu u Nemlli, Juzna grupa pristupila je izvršenju zadata-ka za č itava dva sata kasnije nego što je bilo predviđ eno tako dajeu vrem~nu k.ad .je sieverna grupa u punom zaletu, Vršila S'VOjzadatak,PropustIla. blindirani V?Z.da prođ e prugom ka Nemili kao i da se po-nov~ vrati prema ZemCI. III bataijon bez otpora ušao u željeznič kustanicu ...
(Isto, dok. br. 9.).
262
1:.: Zenice stigao je voz u kojem je bilo oko40 domobrana. Bilisu upuć eni kao pojač anje posadi u Begovom Hanu. Jedanbataljon blokirao ih je na stanici, pa su se i oni bezborbepredali. Tako je bez ijedne žrtve zauzeto ovoneprijateljevouporište i u njemu zarobljeno oko60 vojnika sa svim nao-ružanjem i opremom.P
Poslije ovog napada Prve dalmatinske brigadeuslije-dio je i napad Sedme brigade sjeverno od Begovog Hana u pra-vcu Zeleć a, I ovdje su borci bez već eg otpora uništili neko-liko bunkera, zarobili 17 domobrana i porušili prugu na nekoli-ko mjesta. I taj zadatak je izvršen bez ijedne žrtve. U visini selaKovanić a cijela Sedma divizija pregazila je rijeku Bosnu iprešla na drugu stranu."
Ujutro, kada je svanulo, sve jedinice su prešle prugu irijeku Bosnu i kretale su u pravcu sela Šerič a, Jastrepca iVukotić a, gdje su ih seljaci srdač no doč ekali. Gotovosvi suizašli pred č elo kolone i pozdravljali proletere. Ispredsvihstajali su č lanovi narodnooslobodilač kog odborakoji suodređ ivali svoje ljude da vode kolone boraca do predviđ enogmjesta smještaja i odmora.U isto vrijeme, odbornici suraz-rezivali seljacima količ inu hrane koju treba da pripreme idonesu. To je ostavilo snažan utisak na borce, pa je Vladi-
mir Dedijer u svom »Dnevniku«, gotovo na dvije stranice, opi-sao doč ek koji su seljaci selaŠerić i priredili proleterima idrugu Titu:
»Pokret. Došli smo u srednju Bosnu. To se osjeć a nasvakom koraku. Bar na ovim mjestima manje je kuć a po-paljeno, č ak se vidi stoka na pašnjacima. Oko tri poslijepodne pošli smo dalje za Serič e. S nama je Nazor. Jedva ide.Na jednoj strmnici pade s konja. Naređ uje se da stane č itavakolona. Č ekamo da se Nazor odmori pa ć e on na č elo ko-lone. Bilo je prošlo devet sati kad smo stigli u muslimanskoselo Serič i. Oko sela rovovi koje je napravila muslimanskamilicija. Ona nas doč ekuje vrlo srdač no. Velika je razlika
42. U izvještaju Prve dalmatinske brigade u vezi s ovom akci-jom na Begov Han, pored ostalog, piše i ovo: "Porušili smo prugu nadva mjesta na 100 do 200 m dužine. Spalili smo most šumske pruge,uništili smo sve skretnice i spalili 10-1;; vagona a lokomotive uništili.Zaplijenili smo 3 puškomitraljeza, 2 njemač ka mašingevera, 8 sandu-ka municije i nešto spreme i oko100 komada bombi i 70 pušaka. Umagacinu smo našli 600 kg. brašna, 2 sanduka šeć era,21 l. ulja. Svesmo izdijelili sa VII-divizijom pa i vama šaljemo dio ...«
(Zbornik NOR-a, tom. IV, knj. 16, dok. br.!.).43. Isto, dok. br. 2.
263
izmeđ u Muslimana ovih krajeva i onih oko Kladnja. Tamosu č etnici i ustaše uspjeli da izazovu bratoubilač ki rat. Tamosu sela popaljena, narod istrebljen. Ovdje je drugač ije. Eto,ovdje nas Muslimani smatraju kao svoju rođ enu vojsku. Kadje Lola prolazio proljetos s Petom divizijom,Šerić i su lijepoprimili partizane. Nadamo se da neć e ni sada htjeti da os-tave rđ avu uspomenu. Odmah već na prvom koraku srdač no
su nas ugostili. One rovove su iskopali da se brane od č et-nika, jer su ih više puta napadali. Na okolnim visovima imajuosmatrač nice.noć upuštaju pse ...
Vidim promjenu kod samih Engleza. Č ude se kakodobro živimo sa Muslimanima. Narod nas prima kao svojuvojsku, oslobodilač ku, zna on dobro zašto se borimo, pa akoneki nespretni partizan hoć e da napravi nešto nepravilno,sam se seljak ne da, brani svojepravo.e+'
Drug Tito, Vrhovni štab i proleterske jedinice boravilisu u ovim selima dva dana. Uveč e 2. avgusta 1943. godine,u zgradi mekteba, drug Tito je primio predstavnikeovih selai u dužem srdač nom razgovoru interesovao se o nač inu njiho-vog života, o ljudima, njihovom zanimanjui teškoć ama kojeje donio rat.
Tada je Vrhovni komandant narodnooslobodilač ke vo-jske i partizanskih odreda Jugoslavije poklonio seljacimaSerić a puškomitraljez i naredio Stabu prateć eg bataljona daim se od zaplijenjenog oružja izda 25 pušaka1 nešto muni-cije, kako bi mogli da se brane od č etnika." U noć i izmeđ u2. i 3. avgusta, poslije nepuna dva dana boravka u ovim se-lima, Vrhovni štab i proleterske jedinice nastavili su maršprema Petrovom Polju.
Doč ek kao i isprać aj kojeg su mještani ovih sela pri-redili proleterskim jedinicama i njihovo ispoljavanje sim-patija prema narodnooslobodilač koj borbi nisu bili sluč ajnigestovi. Još ranije oni su - iako je to u poč etku bilo boja-žljivo - svesredno i prijateljski primali partizanske jedinicei pružali im materijalne us love za boravak. Takav je sluč aj
44. Vladimir Dedijer, Dnevnik 1942-1943, str. 323.45. Na strani 324 cit. Dnevnika Dedijer piše da je: »Tito nare-
dio da se Šerić ima da jedan puškomitraljez na poklon da se brane odč etnika«. IBogosav Mitrović - Sumar u knjizi »UZ Vrhovnog kornadan-ta«, Udruž~nje. publicista, Beograd, 1977, str. 155, navodi da je-DrugTIto naredio (Je) Štabu Prateć eg bataljona da se ovom selu pokloniiz rezerve nešto municije, nekoliko pušaka i jedan puškomitraljez.«
264
,bio H zimu 1942/43. godine kad su na ovom terenu boravilejedinice Treć e, a nešto kasnije i Pete udarne NOU divizije. Zatakvo ponašanje tih seljaka bitan je bio pravilan odnos ovihjedinica i boraca prema narodu i njihova politič ka aktivnosti rad u ovim selima.
Ova sela su do dolaska jedinica Treć e NOU divizije naovaj sektor bila po strani svega što se do tada događ alo. Umaju 1942. godine bik je pokušaja da si i oni uključ e uoružanu borbu, ali se u tome nije uspjelo. Od tada pa svede u jesen 1942. godineSerić i i ostala sela na ovom komple-ksu živjeli su mirno. Ni ustaše ni č etnici ih nisu uznemiravali.Samo su ponekad iz Nemile navrać ale ustaške patrole s nam-jerom da ponekog mobilišu za domobranstvo ili ustaške injemač ke jedinice. Ovo stanje prekinuli su č etnici Rade Ra-.dić aiz Blatnice, 28. oktobra 1942. godine. U prvim jutarnjim.č asovima pojavile su se njihove kolone i s brda spuštaleu sela. Opkolili su sela a onda zašli od štale do štalei po-kupili gotovo svu stoku. Samo iz sela Serić a otjerali su preko100 volova. Seljaci su pokušali da ih izmole da bar nešto.ostave jer bez volova neć e moć i obrađ ivati zemlju, ali sve jebilo uzalud. Č etnici su otjerali opljač kanu stoku a uz to još.su 1 prijetili da ć e svu mušku č eljad poubijati i poklati.
Ovo je bio neposredni povod seljacima iz Dogloda dati okviru već nastalog procesa stvaranja muslimanske milici-je pod pokroviteljstvom okupatora i ustaša formiraju svojemilicijske jedinice .k?je su poč etkom 1943. god~e ušleli sas-tav tzv. Dobrovoljač ke domobranske pukovnije." Tada su·o~e i .zv~nič no bil~ registrov~e kao je~i~ice u službi nep-.rijatelja 1 trebalo Je da kao1 druge kvislinške snage budupredstraža u borbi protiv narodnooslobodilač ke vojske i na.obezbjeđ enju interesa okupatora i ustaške NDH.
Međ utim, ova milicija nije nikada imala takvu snagukojom bi se u otvorenoj oružanoj borbi mogla suprotstavitipartizanskim jedinicama (brigadama i divizijama) koje su-ovdje boravile. Ali je zato njeno rukovodstvo redovito izvje-štavalo Nijemce, ustaše i svoje pretpostavljene u Zenici o
46. Na područ ju Doglode - Nemila na okupljanju musliman-.skog stanovništva i formiranju jedinica muslimanske milicije naro-č ito su se isticali Nezir Spahić i Haso Huseinović - zvani»Beg«, Onisu nagovarali seljake da ne pristupaju ustašama i da se što manje od-:zivaju na poziv za odlazak u domobranstvo, ali isto tako da ne pri-.stupaju partizanima.
(Muzej grada Zenice, Zbirka NOP, k-32, dok. 131).
265
boravku, snazi i naoružanju partizanskih brigada idivizija.Takav je sluč aj bio i kada je ovdje boravio Vrhovni štabNOV i PO] sa proleterskim brigadama. Bilo jei pojedinacamilicionera koji su sa ustašama iz Nemile uč estvovali u zlo-č inima i pljač ki."
S druge strane, bilo je primjera da su pojedini pri-padnici ove milicije pomagali i č inili razne usluge partizan-skim jedinicama. Prihvatali su partizanske kurire, služili kao
. kuriri i vodič i, a jedanput su pružili i pomoć u borbi jednojpartizanskoj jedinici. To je bilo u januaru 1943. godine kadje jedan bataljon Prve dalmatinske brigade odstupao pred ja-č im neprijateljevim snagama (Nijemcima). Tada je grupa na-oružanih seljaka milicionera iz ovih sela pomogla da se ovajbataljon izvuč e bez gubitka."
Sigurno da su mnoge od ovakvih usluga partizanskimjedinicama č injene ne zato što su pojedini pripadnici ovihmilicijskih jedinica bilo opredijeljeni za narodnooslobodilač kipokret i svjesno se angažovali na raznim zadacima, nego zatošto su objektivni uslovi bili takvi i diktirali im takvo pona-šanje. Procjenjivajuć i situaciju i snage, oni su dolazili. dosaznanja da ć e lakše opstati ako budu č inili i nekeuslugenarodnooslobodilač kom pokretu.
Iz tih razloga, ove milicijske jedinice, iako su bile sas-tavni dio neprijateljevih oružanih snaga, nisu predstavljaleozbiljniju smetnju ni prepreku za postojanje i rad novih or-gana narodne vlasti u ovom kraju. Naprotiv, od prvih danadecembra 1942. godine, kada su na incijativu jedinica Prvedalmatinske brigade stvoreni prvi narodnooslobodilač ki od-bori u Kerić ima iOrahovici, a pogotovo kasnije, od maja 1943.godine kada je na ovom sektoru boravila Peta krajiška divizija,autoritet nove vlasti je stalno jač ao." Od tada pa sve do
kraja rata narodnooslobodilač ki odbori bili su stalna vlastu ovim selima, č ija aktivnost je naroč ito dolazila do izražajaprilikom boravka partizanskih jedinica u ovom kraju.
Ovo je jedna od specifič nosti u složenim tokovima raz-voja narodnooslobodilač ke borbe u ovom kraju i sigurno jeda St! hili rijetki takvi sluč ajevi.
3) Formiranje ilegalnognarodnooslobodilač kogodbora u Zenici
Prije polaska iz istoč ne u zapadnu Bosnu, Vrhovništab je naredio dekoncentraciju snaga koje su se poslije bitkena Sutjesci skupile u istoč noj Bosni. Prva proleterska, Petakrajiška, zatim Sedmahi vatska divizija i Prva dalmatinskabrigada sa Vrhovnim štabom i drugom Titom krenule su uzapadnu Bosnu. Drugoj proleterskoj diviziji naređ eno je dase prebaci u Crnu Goru. Ovim je Vrhovni štab želio da ojač apartizanske snage u zapadnim i primorskim krajevima Jugo-slavije koje su se, u oč ekivanju kapitulacije Italije, pri-premale da razoružaju italijanske okupacione jedinice. Nateritoriji istoč ne Bosne ostale su novoformirane Šesnaestavojvođ anska i Sedamnaesta istoč nobosanska divizija, kojesu, poslije krać eg odmora i popune svojih jedinica, prešleu ofanzivu na prostoru Majevice, Posavine i Trbave i u avgu-stu i septembru mjesecu oslobodile Bijeljinu, Bosanski Ša-mac, Modrič u, Gradač ac, Grač anicu i Orašje na Savi. U tovrijeme, na ovom prostoru formirano je još nekoliko novihpartizanskih odreda i Šesnaesta muslimanska brigada.
U isto vrijeme, Krajiške i Prva proleterska divizija os-lobodile su do kraja avgusta gotovo cijelu zapadnu Bosnu.Sva mjesta u dolini Vrbasa uzvodno od Banje Luke i č itavopodruč je izmeđ u Une i Sane, izuzev Bosanskog Novog, San-skog Mosta, i još nekih manjih mjesta, bila su u rukama jedi-nica Narodnooslobodilač ke vojske Jugoslavije. Oslobođ eni suGlamoč , Jajce, Mrkonjić Grad; u centralnoj Bosni, pored Pr-njavora, koji je oslobođ en još u julu 1943. godine,oslobođ enisu bili Tešanj, Novi Šeher i Kotor Varoš; u Hercegovini,Deseta hercegovač ka brigada je poslije proboja na Sutjesci,
47. Izjava Huseina Imamović a, Bosiljke Ubiparlpović i Ibre Ham-zić ABiH, Komisija za utvrđ ivanje ratnih zloč ina ... ,
(k-239, inv. br. 56880).48. Izvještaj polit. odjela Prve dalmatinske brigade od 17. januara
1943. godine.(Zbornik NOR-a, tom IX, kn], 3, dok. br. 35.).49. Koliki je autoritet narodne vlasti u ovim selima bio u vri-
jerne kad je ovdje boravio Vrhovni štab i proleterske jedinice. vidi seiz sjeć anja general-pukovruka Milorada Janković a, koji je tada bio ko-mandant Prateć eg bataljona Vrhovnog štaba.
On, o tome, piše slijedeć e:»U selu se već zna red. Neki borci su bez pitanja poč eli uzimati
seno za konje. Međ utim, seljaci su se oštro pobunili. Nije im padalona pamet da Se povlač e, u strahu od partizanske vojske i da se snebi-
vaju. Jednostavno su zabranili samovoljno uzimanje sena. a borce upu-tili na odbor u selu, s tim da ovaj odredi ko i koliko č ega treba dada. Ovakav odnos seljaka prema partizanima i povjerenje u svojuvlast - odbora bilo je pravo osveženje« (Milorad Janković»Sa Vrho-vnim Štabom pri prelasku Bosne 1943. g.«, Muzej grada Zenice).
266 267
olanzivnim akcijama razbila č etnike i oslobodila Ljubinje,Divin, Fatnicu, Gacko iAvtovac.š?
Ovim su u ljeto i poč etkom jeseni1943. godine voj-no-politič ke prilike u Bosni i Hercegovini bile izvanredno po-voljne za dalji razvoj narodnooslobodilač kog rata i. znatnosu doprinijele još već em okupljanju narodnih masa okoplatforme narodnooslobodilač kog pokreta. Stanovništvo svihnacionalnih pripadnosti sve više se angažovalo u narodno-oslobodilač kom pokretu i masovnije nego ikad popunjavalopartizanske odrede i brigade. Time su se još više uč vršć ivalitemelji bratstva i jedinstva naroda i narodnosti Bosnei Her-cegovine, koje je poč elo da se stvara od prvih ustanič kihdana 1941. godine.
Velike pobjede Narodnooslobodilač ke vojske u ovomperiodu i povoljne vojno-politič ke prilike koje su iz njih re-zultirale, imale su odraza i na razvoj narodnooslobodilač kogpokreta u Zenici i njenom kraju. Narod se svakim danomuvjeravao u snagu Narodnooslobodilač ke vojske, a i sam jebio svjedok njenih uspješnih akcija nad nadmoć nijimi boljenaoružanim neprijateljem. Time se ustaško-njemač kai č etni-č kapropaganda o uništenju partizanskih jedinica u bitkamana Neretvi i Sutjesci i drugim operacijama pokazala ne samokao prevara i laž nego je još više razoblič avala neprijateljai otkrivala njegove slabosti. Ovo uvjerenje se još više uč vr-stilo kad su Vrhovni štab i drug Tito sa proleterskim briga-dama došli u zenič ki kraj i boravili u Doglodima. Iako jetaj boravak bio kratak (svega dva dana), imao je velikog uti-caja na još č vršć e opredjeljenje naroda za narodnooslo-bodilač ki pokret. Uspostavlja se i veza izmeđ u radnič ke Ze-nice i partizanskih jedinica i partijsko-politič kih rukovodsta-va na terenu. Stvaraju sei ilegalni kanali preko kojih se ovaveza održavala i prenosi pošta, sanitetski materijal i sve štoje moglo koristiti partizanskim jedinicama. Prvi takav kanalveć je funkcionisao poč etkom ljeta 1943. godine i išao jeiz Zenice u Nemilu, pa preko šefa željeznič ke stanice Muha-meda Krese do punkta uSerić ima. Odavde su seljaci iz Še-rić a prenosili poštu i materijal do komande mjestaII Si-pragama. Ovim kanalom su tada izašli u partizane i brać aMuhibija iKadrija Kreso a odmah iza njih i Ibrahim Č uru-ković ." Kasnije je uspostavljeno još nekoliko slič nih kanalapreko Gradišć a, Orahovice i još nekih sela.
Tada su uspostavljeni i prvi kontakti izmeđ u narodno-oslohodilač kog pokreta u Zenici i Okružnog komiteta KPJ zaBanju Luku. Do njih je došlo posredstvom komunista i ile-galnih radnika iz Travnika-MidhataHadžalić a i Mehmeda Kr-zič a."
Od tada je Okružni komitet za Banju Luku u svomdjelovanju nastojao da obuhvati ovaj kraj i da se što višepribliži samom gradu Zenici. Prihvać en jei prijedlog ilega-laca i7 grada da se uspostavi č vršć a veza sa Zenicom i jed-nim dijelom njene najbliže okoline. U pismu koje je poslijetoga stiglo iz Okružnog komiteta KPJ pisalo je da ta vezatreba da hude stalna, da ide prekoŠerić ai kanala u Nemilii da komunisti Zenice treba da je osiguraju."
Narodnooslobodilač ki pokret u Zenici bio je u stalnomjač anju i sve je više bilo građ ana, radnika i omladine koji suse opredjeljivali za aktivno uč ešć e u njemu. Rastao je i brojilegalnih grupa, pa je pitanje njihovog usmjeravanja i anga-žovanja u :radu u skladu sa odlukama partijsko-politič kih orga-na na terenu bio jedan ociglavnih problema koji je nametao po-trebu da se uspostavi veza s partijskim rukovodstvom i dase njihova aktivnost usmjeri na one zadatke koji su bili odnajveć eg znač aja za dalji razvoj narodnooslobodilač ke borbe.
Postavilo se i pitanje rukovođ enja sve već im brojemaktivista i grupa, kaoi pitanje redovnog prenošenja zadatakakoji su se postavljali. U situaciji kada je tetovska partijskaorganizacija bila razbijena i kada u Zenici nije bilo partijskeorganizacije, došlo se na ideju da se formira jedno tijelokoje bi rukovodilo ilegalnim pokretom i bilo mobilizatornaj širih narodnih masa na platformi narodnooslobodilač kogpokreta. Ova ideja brzo je prerasla u prijedlog koji je upuć en
50. Oslob, rat, krij. I, str. 558.51. Sjeć anje Šukr ijeUzunović a.
52. U izvještaju Okružnog komiteta KPJ za Banju Luku od 12.novembra 1944. godine pominje se SukrijaUzunovič i navodi da je»rukovodio radom u Zenici i prvi se povezao s narna«. U ovom iz-vještaju se kaže i slijedeć e: »Posljednih deset mjeseci ovaj komitetuspostavio je vezu sa najaktivnijim drugovima u Zenici, a koji su pri-je toga samoinicijativno neštoradili«, Iz ovoga se može zaključ iti daje veza ilegalnih radnika Zenice sa ovim Komitetom uspostavljenapoč etkom 1944. godine (AVII, lRP, fil 10/177).
53. Sjeć anje Sukrije Uzunovi ć a.
268269
par+ijskorn rukovodstvu naterenu." U njemu je iznesenomiš-Ijenje i traženo odobrenje da se u Zenicilormira ilegalninarodnooslobodilač ki odbor koji bi u kontaktima sa ·par·i izanskirn jedinicama i partijsko-politič kim organima na slo-bodnoj teritorij i zvanič no predstavljaonarodnooslobodilač kipokret u Zenici i pripremao građ ane, radništvo i ornladinu daaktivno uč estvuju u oslobođ enju zemlje i preuzimanjuvlasti.
Neposredni uč esnici u formiranjuprvog ilegalnog or-gana narodne vlasti u ovoj sredini iznose da je ilegalninarodnooslobodilač ki odbor osnovan u Zenici u avgustu1943.godine= j da su ga sač injavali: ŠukrijaUzunović , Ivan Rač ki.Fadil Imamović , Adem Fehimović , inž. Nikola Vragolov, drBruno Novak, Husein Kulenovići Mustafa Mujagić .Na č eluodbora bio je Sukrija Uzunović .
Odbor se sastajao najč eš-ć e u kuć i HuseinaKuleno-vić a, gdje se .dogovaralo otekuć im potrebamai svimpitanjima vezanim za raz-vaj narodnooslobodilač kogpokreta u Zenici i njenojokolini. Prema sjeć anju nje·govih č lanova, Odbor je po·duzimao mjere i radio nasuzbijanju mobilizacije kojusu vršile njemač ke i 'usta-ško - domobranske vlasti,
spreč avanju neprijaeljeve p-ropagande, štampanju i ras-turanju vijesti, proglasa iletaka, na ,'mobilizaciji omladine za odlazak u partizane, prikupljanju oružja i pri,loga unovcu i drugom mate.
54. U ovom periodu na oslobođ enoj teritorij i oko Teslić a, Tešnjai Prnjavora djelovao je Okružni komitet KPJ za srednju Bosnu ko-ji je jednim dijelom zahvata o i teritoriju u pravcu Travnika i Zeni-ce, Koncem 1943 godine, »Podjelom OK KPJ za srednju Bosnu formi-rani su OK KPJ za Banja Luku i OK KPJ za Prnjavor (centralnaBosna)«,
(Hronologija osI. borbe naro Jugoslavije1941-1945, str. 528).55. Nema pisanih tragova iz tog perioda kad je osnovan ilegalni
Narodnooslobodi lać ki odbor 'u Zenici. Ni kasnije u izvještajima Okruž-nog komiteta za Banja Luku i Sreskog komiteta za Zenicu ne spomi-
nje se ovaj ilegalni Narodnooslobodilač ki odbor. pa je njegovo formi-r anje i sastav jedino moguć e prikazati naosnovu sjeć anja.
270
rijalu za potrebe partizanskih jedinica. Prema sjeć anjimaak-tivista ilegalnog pokreta, ovaj organ se bavio i pitanjima po-litič kog rada međ u milicijomi domobranima i stvaranja pu-nkrova za održavanje veza sa slobodnom teritorijom ipar-tizanskim jedinicama, Kasnije su č lanovi Odbora išli na sa-stanke na slobodnu teritoriju i tamo od partijskogrukovod-stva i pujedinih komandi dobivali uputstva i zadatke za rad.1ako su sc u martu 1944. godine Šukrija Uzunović i HuseinKulenović sastali sa č lanovima Okružnog komiteta KPJzaBanju Luku, Vojom Savić em i DuškomŠobotom.š?
Odbor je djelovao kao organizovani oblik ilegalnognarodnooslobodilač kog pokreta na područ ju grada Zenice.li selima nije formirao seoske narodne odbore, nego jenas-tojao da na ovo područ je svoju aktivnost prenese preko većpostojeć ih seoskihnarodnih odbora i poznatih i odanih ljudinarodnooslobodilč korn pokretu.
Za rasturanje vijesti i drugog štampanog materijalabili S;" zaduženi dr Bruno Novak i Husein Kulenović . Oni suto ranili samo u gradu, a u selima to je išlo preko seoskihnarodnih odbora i odanih saradnika narodnooslobodilač kozpokretu. ,-
Kasnije, kad je već i broj č lanova Odbora otišao upartizane, ili bio uhapšen i odveden u Jasenovac, Narodno-oslobodilač ki odbor u Zenici nije prekidao s radom. Dopu-njavan je novim č lanovima1 Iunkciorusao je do kraja rafa.
U poč etku je rad ilegalnog narodnooslobodilač kog od-bora u Zenici bio slab. Tek u proljeć e i ljeto 1944. godineosjetio se njegov rad kroz bolju organizaciju i pojač anu ak-tivnost naroč ito na razbijanju neprijateljeve propagande injegovim pokušajima da mobiliše omladinu za svoje jedi-nice. Kao i ranije, kad god je narodnooslobodilač ki pokretuzimao maha i poč eo da jač a, Nijemci i ustaše su preduzi-mali mjere da to spriječ e i da ga uguše. Tako su i tada po-kušali da, uz pomoć provokatora, prodru u organizaciju, azatim da izvrše hapšenje njenih č lanova.
S tom namjerom je polovinom septembra 1943. go-dine u Zenicu iz Sarajeva došao gestapovski i ustaški agenti u »povjerenju« predstavljao se građ anima i radnicima izŽeljezare kao »partizanski kurir na specijalnom zadatku«.Pokazivao je i partizansku legitimaciju sa štambiljem jednebrigade narodnooslobodilač ke vojske. Obilazio je porodice ko-
IVAN RACKI
55. Sjeć anjaSukrije Uzunavić a Voje Savić a.
271
je su već imale nekog upartizanima, a i one za koje su us-taše mislili da sarađ uju sa narodnooslobodilač kim pokre-tom. U razgovoru pokušao je da nešto više sazna o ilegalnomradu a posebno interesovanje je pokazao za SabahuColakovič '"
I pored toga što mu provokacije nisu uspjeleI što jesvuda nailazio na odbijanje, on je sač inio spisak po kojem.su Nijemci i ustaše koncem septembra1943. godine izvršilihapšenje. Tada su bili uhapšeni: Branko Veseljak,JakubSarnokovlija, Jovo Maksimović , dr. Bruno Novak, AhmetSkr-go, Hanefija Ljuca, Jozo Mandić , Aiša Sadiković , Mijo Đ urići Fikret Filipović ." Svi uhapšeni, osim dr Brune Novaka iAhmeta Škrge, radili su u to vrijeme u Željezari. Kako i nakoji nač in je ovaj provokator uspio da ih otkrije nijeutvr-->neno.
Poslije nekoliko dana provedenih u kaznioni. svi uha-pšeni sprovedeni su u Sarajevo. U centralnom zatvoru, č ijije jedan dio bio rezer visan samo za uhapšenike njemač koggestapoa (Ek-2), otpoč ela je istraga. Njemač ki oficir, poruč nikKoh, uz prisustvo tobožnjeg partizana i provokatora pozivaoje jednog po jednog i vodio sistematsku istragu. Najviše jeinsistirao na tom da oni otkriju svoje veze, od koga suprimali zadatke iko su č lanovi KPJ u ŽeljezariZenica.š''
Međ utim, svi uhapšeni u istrazi su se dobro držali.Niko ništa nije priznao a ni teretio ni optuživao druge.Zbog toga se istražitelj Koh našao u bezizglednompoložaju,pa je predložio svom šefu majoru Linderu da ih pusti. Pos-lije 21 dana provedenog u centralnom zatvoru, svi su bilipušteni i vratili su se u Zenicu.
Nekoliko dana kasnije uslijedio je novi pokušaj ne-prijatelja da uz pomoć provokatora otkrije organizaciju naro-dnooslobodilač kog pokreta. Salih Babić , koji je do rata ra-dio kao nosač (hamal) i kome se poslije prvih dana okupacijeizgubio svaki trag, iznenada se pojavio u Zenici. Obilazio jepoznanike, posebno aktiviste narodnooslobodilač kog pokretai prič ao im izmišljene prič e o svom uč ešć u u partizanima u
57. Sjeć anje !fete Skrgo58. U izvještaju Pete oružnič ke pukovnije (prilog 2) od 23. sep-
tembra 1943. godine u vezi sa ovim hapšenjem stoji: " ... 23. rujna1943. godine otkrivena je kom. organizacija u Zenici. Uhić eno je i uSarajevo poprać eno 10 osoba od strane Njemač ke redarstvene oblasti.Uhić eni su već inom zaposleni u Zeljezari Zenica« ...
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 18, dok. br. 191).59. Sjeć anje dl'. Brune Novaka.
272
,l
Hrvatskoj. Tražio je da ga neko poveže s partijskomorga-nizacijom ili da mu bar kaže na koga bi se radi ovog mogaoobratiti. Tako je naišao na Midhata Mutapč ić a-Mitketa, kojimu je nešto obeć ao, ah je o tome obavijestio Ekrema Šeha-lić a, pa su u razgovoru sa Midhatom Serdarević mzajednič kiocijenili da se radi o provokatoru kojeg najvjerovatnije us-taše pokušavaju daubace međ u aktiviste narodnooslobodi-lač kog pokreta. Na osnovu toga odluč iliSu da Mitke odeu redarstveni ured (policiju) i prijavi »partizana iz Hrvat-ske«fH;
4. Diverzija Treć e krajiškeproleterske udarne brigadeu Zenici
Prvih dana oktobra 1943. godine jedinice Treć eg kor-pusa Narodnooslobodilač ke vojske i partizanskih odreda Ju-goslavije oslobodile su Tuzlu. U to vrijeme to je bila jednaod najveć ih pobjeda koju su partizani izvojevali protiv oku-patora i domać ih izdajnika. Preko 2.000 neprijateljevih voj-nika bilo je zarobljeno azaplijenjen je i veliki ratni plijenII oružju i materijalu. Za Nijemce i ustašku NDH gubitakovog industrijskog i politič kog centra istoč ne Bosne bio je-nenadoknadiv. Zato su nastojali da ga što prije ponovozauzmu i povrate izgubljene pozicije. Iz Sarajeva, BanjaLuke, Doboja i drugih mjesta u kojima su imali svoje je-dinice, izvukli su ih, koncentrisali na pravcu Doboj-Tuzlas ciljem da potisnu snage Treć eg korpusa i što prije ponovouđ u n Tuzlu. I već drugog dana po oslobođ enju Tuzle, naovom pravcu poč ele su žestoke borbe koje su trajale neko-liko dana.
U isto vrijeme Vrhovni štab je usmjerio Prvu prole-tersku i Desetukrajišku diviziju u središnji dio Bosne s ci-ljem da izbiju na komunikaciju Sarajevo - Zenica, po mo-guć nosti da upadnu u Zenicu i na taj nač in privukunjemač kesnage i spriječ e njihovo puno angažovanje u nastojanju dapovrate Tuzlu.
U takvoj situaciji, dok su jedinice Treć eg korpusa us-pješno odolijevale njemač kim napadima,.Stab Prve prole-terske divizije, pod č ijom je privremenom komandom bila iDeseta dvizija, naredio je Treć oj krajiškoj brigadi da izvrši
60. Sjeć anje Ekrema Sehalić a.
273
napad-diverziju u Zenici.Pored rastereć enja jedinica Treć egkorpusa, ovim je trebalo presjeć i glavnu komunikaciju kojaiz Sarajeva vodi na sjever, onesposobiti Željezarui Rudniki tako onemoguć iti okupatoru da vrši eksploataciju industri-jskog potencijala i rudnih bogatstava.s-
Iz Bugojna je Treć a krajiška brigada izvršila pokreti 9. oktobra Izbila na sjeverne padine planine Krušć ice. Oda-vde je u jednom naletu zauzela neprijateljeva uporišta Div-jak i Han-Bilu, onesposobila cestu i željeznič ku prugu ipod zaštitom mraka, prije svanuć a 10. oktobra, stigla uselo Lupac. Radnici Željezare i Rudnika iz ovog sela, kojisu to jutro trebalo da krenu na posao, bili su zaustavljeni,a zabranjeno je bilo i ostalom stanovništvu da se udaljavaiz sela. Ovdje je brigada predanila. Poslije podne izvršenaje poslednja priprema za akciju.
Iako su bile preduzete mjere da se oč uva tajnost po-kreta i boravka u Lupcu, Nijemci u Zenici su bili obaviješ-teni (samo izgleda nepotpuno - P. P.) da se neke grupepartizana nalaze u Lupcu. Tako je i došlo do toga da seoko 50 njemač kih vojnika uputi u izviđ anje i da ispred selanaiđ u pa obezbjeđ ujuć edijelove brigade. U kratkom okr-šaju, u kojem je bilo ubijeno nekoliko Nijemaca, borci bri-gade su se povukli, »a neprijatelj konstatujuć i da je prot-jerao grupu partizana, povratio se uZenicu.e'"
U to vrijeme u Zenici nije bilo već ih neprijateljevihsnaga. Bile su svega dvije č ete Nijemaca iz 369. puka369.legionarske divizije, jedan vod njemač ke feld-žandarmerije,č eta domobrana 17. željeznič kog bataljona, ustaška pripremnabojna, DVZ straža u željezari i Rudniku, žandarmi i poli-cija.v" Ove neprijateljeve snage nisu bile dovoljne za vanjsko
61. U naređ enju koje je štab Treć e krajiške brigade dobio odštaba Prve proleterske divizije8. oktobra u Bugojnu, izmeđ u ostalog,pisalo je:
»... Pokret iz Bugojna izvršiti danom8. oktobra u 13 č asova. Pre-laz komunikacije Busovač a-Travnik izvršiti noć u9/10. ovo mj. Oda-t.le prikupiti podatke o garnizonu u Zenici. Ako se utvrdi da su uslo-vi za napad na grad povoljni, upad izvršiti, i to noć u10/11 ovo mj. Poupadu u grad pred uzeti hitno i korjenito rušenje najveć ih industrij-skih postrojenja, željeznič kog mosta sjeverno od grada i mosta u gra-du ... «
(Zbornik NOR-a, tom. IV, knj. 18, dok. br .. 38).112.Vlado Bajić , »U ofanzivi poslije Sutieske«, Treć a krajiška
brigada, kn], 2, str. 6.63. Hronologija oslob. borbe naro Jugoslavije 1941-1945., str. 571.
274
obezbjeđ enje Zenice pa su bile raspoređ ene za odbranu pri-vredmh objekata u gradu i to uglavnom Željezare i Rudnikai željeznkkog mosta preko rijeke Bosne. Ta č injenica da nijebilo jač eg vanjskog obezbjeđ enja omoguć ila je jedinicamaTreć e krajiške brigade da nesmetano pređ u put od Lupcado Zmajevca, odakle su njihovi borci ugledali osvijetljenu Zeni-cu i glavne objekte koje je trebalo napasti. Izgledalo je kao daje cijeli grad utonuo u miran san. Na ulicama su se moglevidjeti samo patrole neprijateljevih vojnika i grupe radnikakoji su žurili u Željezaru da stignu na rad u noć noj smjeni.
Tač no u 22 č asa, 10. oktobra 1943. godine, č etiri bata-ljona Treć e krajiške brigade, sa lakim naoružanjem, otpoč eli sunapad na neprijatelja u Zenici. Prvo su minobacač i ispalili svojuseriju granata u pravcu nastupanja bataljona i na najvažnijeobjekte u gradu. Uslijedile su eksplozije oko Željezare, Rud-nika, Željeznič ke staniceikaznione. Poslije toga poč eo je jurišbataljona, svakog na svom pravcu nastupanja. U ulič nimborbama žilav otpor pružili su Nijemci, policija i žandariionemoguć ili da se zauzme kazniona, pošta i još neke drugevažnije zgrade.
Prvi bataljon je napadao kaznionu s ciljem da oslobodizatvorenike. Nastojao je da to uč ini na prepad. Politič ki kome-sar Bataljona, Viktor Kuč an, i jedna grupa boraca preobuč eniu njemač ke uniforme, pokušali su da pored stražara krozkapiju kaznione uđ u kao njemač ki vojnici. Međ utim, straža-ri se nisu dali prevariti i otvorili su vatru. Došlo je do borbe,a zatim i do pokušaja Bataljona da uz pomoć jake mitra-ljeske vatre i bombi prodre. unutar kaznionskih zidova. Stra-žari i Nijemci koji su bili unutra pružili su snažan otpor.Iza ogromnih kaznionskih zidova i iz upravne zgrade štitilisu prilaz kapiji. Borci Bataljona pokušali su u nekoliko jurišada ih savladaju ali nisu uspjeli. Tako je oko 200 zatvorenika,već inom zarobljenih italijanskih vojnika, ostalo i dalje unu-tar zidina kazni one.
Drugi bataljon je međ u prvima stigao do svog objektaza napad - Rudnika. Stražari DVZ razbježali su se skorobez .ispaljenog metka. Borci su ušli u Rudnik i uz pomoć4-5 dežurnih rudara, koliko ih je to več e bilo na dužnosti,otpoč eli pripreme za rmniranje i rušenje najvažnijih objekatai uređ aja, Minersko odjeljenje podmetnulo je eksploziv naulaz u »Barbara« jamu, č ime je izvozni stroj do temeljabio uništen. Poslije toga minirano je još nekoliko sporednihuređ aja i nekoliko zgrada.
275
Treć i bataljon takođ e je brzo prodro sa Zmajevca upravc~ Želj~za.re. Borci ?ataljona nisu nailazili na otpor sved?~ msu stI~h pred Željezaru. Iz rovova ibunkera koji subIl~ o~o ~elJ.e~are,. do~e~~a. Ih je jaka neprijatelje~~ y~tra.U juns~ kOJI Je bIO S1.l0d1I uz prasak bombi, KrajISmCI suu~~ak~!1 u .rovov~. i b.un~ere .i likvidirali njihove posade.t-~~.JveCl.broj ~t~'pnJatelJevlh v?Jnika, a to su uglavnom bili~ljel~Cl~ raz!?Jezao se I s.klomo u zgradu »Papirne«. Jednaceta Ih Je drzala u blokadi sve do povlač enja. Ovdje su pogi-nula dva partizana i jedna partizanka. .
Glavnina Bataljona ušla je u Željezaru i izvršila pri-pre,.r:nuza ~ini~anje ~ajvaž~ijih objekata i strojeva. Oko polanocr u Zeljezari su, Jedna Iza druge, poč ele da odjekuju eks-plozije. Tada se i već i broj radnika razbježao i otišao kuć amaa manji dio ih je ostao sa partizanima sklonivši se u rovov~i bunkere ispred Zeljezare.
Cetvrti bataljon spustio se niz rječ icu Koč evu i ušao ugrad. U bivšoj sokolani borci su zarobili jedan dio satnije(1~ ~omobran~l XVII Zeljeznič ke stražarske bojne sa jednim?hC:Iror~1.Posh!e toga. zauzeta je željeznič ka stanica i zapli-jenjen jedan dIO st~č ne z~rade. Na stanici je uništeno višelokon!?tJva, v~gona ~. dru~ih s!~ič nih. ure~aja i njemač koskladište benzma uslijed cega Je Izgorjela1 zgrada osnovneškole.š!
. D~ pe!. ~ati ujutro, ~1..oktobra, borci Treć e krajiškebnga~e ~zv~sIl~~u posta~IJem zadatak. Tada je i otpoč elopovlač enje jedinice, BorCI su u kolonama izlazili na Zrna-jevac, a pratile su ih eksplozije granata ispaljenih iz nje-mač ~i~ topova, k?ji ~~ tukli iz dvorišta »Papirne« i utvrđ enihpoložaja kod željeznič kog mosta. Međ utim brigada odOVe
artiljerijske vatre nije imala gubitaka. '. Ovo je ?ila ~eoma uspješno izvedena akcija u kojoj]~.u pot.pun?st! realizovan o~novni cilj - diverzija nanajvaž-~lJe mdustr~Js~e I druge objekte u Zenici. Ujedno, to je biloI prvo krace I.nepotpun? oslobođ enje ovog grada u tokuNOR-a. ~~ktor Iznena.đ en]a, kao bitan elemenat u partizan-~ko~ n~cmu rat?vanJa, bio je u cjelosti postignut. Ni Ni-]em~I m ustaše, lako su uoč i samog napada »otkrili jednup~rtIZanS~~l ~~pu ~apadn~ od Zenice« i s njom se sukobili,nisu procijenili da je tu bila cijela partizanska brigada i da
64. Vlado Bajić , cit. č lanak, str.16-18, Hronologija osI. borb.naro Jugoslavije 1941-1945,str. 571.
276
,bi o~a mo~;la upasti ~ ~.e~~u. Da je te: bilo potpuno iznena-đ enje,moze se zaključ iti1 po tome sto se brigada u bata-ljonskim kolonama nesmetano i skoro bez ijednog ispalje-nog metka spustila sa obližnjeg brda Zmajevac u grad.
1 posada domobrana bila je zateč ena na spavanju,tako da je po završetku akcije bila izvedena iz grada, svr-~tana u zarobljenič ku kolonu i upuć ena u pravcu Zmajevca.Cak i oprezni njemač ki vojnici bili su iznenađ eni u bunke-rima oko Zeljezare. I njih je uhvatila panika pa su bje-žcć i ispred krajiških proletera jedva uspjeli da se zabari-kadiraju u zgradi »Papirne« i unutar kaznionskih zgrada.Tck tada su pružili organizovan otpor. U panici oni su za-palili i digli u vazduh svoje skladište municije u Rudnikuod č ije se eksplozije Zenica potresla."
I stepen rušenja koji su borci Treć e krajiške brigadepostigli na glavnim industrijskim objektima (Željezari, Ru-dniku, Električ noj centrali) bio je za one prilike relativnovisok. To se vidi iz komisijskih izvještaja koji su već sutra-dan, 11. oktobra 1943. godine, napisani i upuć eni vojnim ipolitić kim vlastima u Sarajevu i Zagrebu. U njima se nabra-jaju sve štete i porušeni objekti i naglašava koja su indu-strijska postrojenja najviše ošteć ena. Tako se u izvještajuiz Zeljezare, izmeđ u ostalog, navodi da su znatno ošteć enivitalni objekti i postrojenja: krupna, srednja i sitna prugaI i II zagrijevna peć valjaonice I, »Gruba pruga«, krovnakonstrukcija Valjaonice I i II, stolarija, tehnič ko skladište,~lektrič na centrala (u Željezari), Kovač nica, Ložionica, prva1 druga SM peć , pumparnica na Bosni, fabrika žice i ekserakao i neke upravne zgrade. U Rudniku su onesposobljeniizvozni stroj u jami »Barbara«, prometna zgrada, skladištematerijala i. pilana. U Električ noj centrali koja je davala ene-rgiju za rad industrijskih objekata u Zenici, Kaknju, Brezii Varešu, ošteć ena su dva generatora, a za uređ aj za uzbunji-vanje kaže se »da je razrušen u komade«. Rasklopna pos.trojenja i cijela kontrolna i upravna aparatura potpuno suuništeni." Uslijed ovih ošteć enja u Rudniku je znatno srna-
65. U izvještaju Zupske redarstvene oblasti Sarajevo piše: •.•Prijeulaska par.tizana u Rudnik Zenica njemač ka vojska zapalila je tri va-gona eksploziva, te su od detonacije uništena sva stakla na prozori makuć a u Zenici ••.
(Zbornik NOR-a, tom. IV, knj. 18. dok. br. 196~.66. Muzej revolucije Sarajevo,F-XU, D-l, str. 255-258.
277
njena proizvodnja uglja, a u Željezari se tek od januara1944. godine otpoč elosa minimalnom proizvodnjom, L\() po-sljcdica oktobarske diverzije i unutrašnje sabotažeradnika."
Pri rušenju postrojenja borcima su savjetima ilič nimangazovanjem pomagalii radnici koji su se zatekli u Zelje-zari, Rudniku i Električ noj centrali. Tako su radnicili Ru-dniku naveli borce da miniraju izvozni stroj jame »Barbarakoji je poslije oslobođ enja, krajem1945. godine, bio ponovoosposobljen za rad.6s
U Zeljezari u valjaonici II vozač dizalice za pu-njene zagrijevnih peć i bio je izmeđ u ostalih i Kojo Vidač ić .On je borcima predlozic da miniraju potporne stubove nakojima je ležala cijela konstrukcija hale i još neka postro-jenja, smatrajuć i da ć e to biti dovoljno da valjaonicaII nepreradi do kraja rata. Poslije krać e konsultacije ovaj prijed-log je prihvać en i hala valjaonice II bila jeuništena."
U električ noj centrali partizani su namjeravalicia uba-ce eksploziv u kotlove koji su bili u radu. Radnici koji suse ovdje zatekli, anaroč ito dežurni uklopnič ar Franjo Bera-nek, objasnili su kakve bi to posljedice imalo. Zbog ek-splozije do koje bi došlo nastradali bi i radnicii parti-zani, a njeno udarna djejstvo bi bilo toliko jako da bi ijedan dio građ anstva Zenice stradao. Franjo je predložioda umjesto toga miniraju vitalne dijelove generatora, jerda je i to dovoljno da elektrana za duže vrijeme ne proiz-vodi električ nu struju. Poslije dužih konsultacija konač no jeprihvać en ovaj prijedlog i dva su generatora ošteć ena. Tekposlije dva i po mjeseca nabavljeni su novi dijelovi od firme»Ellen« iz Austrije, ali dvai po mjeseca Elektrana nije pro-izvodila električ nu energiju. Tada su Franjo Beranek. kojise najviše angažovao oko ovog miniranja, i još neki radniciiz dežurne smjene otišli sa Treć om krajiškorn brigadom.Franjo je kasnije poginuo u ovoj brigadi kao oficir Naro-
67. U izvještaju agenta »555« o prilikama u 2eljezari Zenica ju-na 1944. godine, pored ostalog, kaže se i ovo: »Svi pogoni u Zeljezariiza napada odmetnika 10. 10. 1943. godine skoro su popravljeni. I po-red ovoga proizvodnja je svedena na najmanju mjeru. Sirovine nisurazlog tome smanjenju. Tiha sabotažaje glavni uzroč nik manjoj pro-izvodnji, a ovome dosta doprinosi to što se međ u radnike prot ura kri-latica da Angloarner ikancl neć e mjesto i tvornicu bombardovati dokona ne radi punim pogonom«.
(MGZ, NOR, k-32, dok. 618.)68. Sjeć anje Ivice Križana koje je dao autoru 1974. god.69. Sjeć anje KojeVtdač ič a,dato autoru 1974. godine.
278
,
SKLADISTE ZICE U ZELJEZARI POSLIJE NAPADA TRECE KRAJlSKE BRIGADE
279
KOTLANA žEUEZARE POSLIJE NAPADA TRECE KRAJISKE BRIGADE• lU. tu. 1943. GODINE
dnooslobodilač ke vojske. U vezi sa uništenjem i onesposo-bljavanjem objekata I postrojenja u ovoj akciji, u jednomneprijateljevom izvještaju se, pored ostalog, konstatuje i ovo:»Prilikom napada partizana na Zenicu, isti su imali pomagač aiz Zenice, jer su minirali samo ono što su po planu imaliuništiti ... «70
Cijela akcija Treć e krajiške brigade na neprijatelja ionesposobljavanje privrednih objekata u, Zenici izvedena jeuz manje gubitke. Poginulo je pet boraca, međ u kojima ipolitič ki komesar č ete Treć eg bataljona, Branko ć uk, a osamboraca je bilo ranjeno. S druge strane, neprijatelj je pretrpioznatno već e gubitke, a zarobljena su i 74 njegova vojnika."
Ova akcija Treć e krajiške brigade spada u red najus-pješnijih diverzionih akcija narodnooslobodilač ke vojske utoku rata, ali se nije u dovoljnoj mjeri odrazila i na mobi-lizaciju građ ana i radnika Zenice u partizanske jedinice. »Do-brovoljno se javilo svega nekoliko radnika i toisključ ivo
70. MGZ, NOR, k-32, dok. 254.71. Vlado Bajić , eit. č l., str. 18.
280
gradskih zanatlija, a još toliki br?j č ete su manje više ~obi-lisalc i povele s.a sobom.Međ utim, do dolaska na slobod-nu tcritori iu već ina se usput izvukla i ostalakoristeć i noći našu zauzetost u pokretu, ostalo je svega 27 pravih dob-rovoljaca.« 72
Uzrok malog odziva građ ana i radnika Zenice da sesvrstaju. u ?<:,rač k~ redove i pođ u sa v~~i!?adom teš~o :\esada objasniti. Mozda odgovor trebatražiti I u tome sto Jeova akcija izvedena iznenadno i što je relativno kratkotrajala (od 22 do 5 č asova ujut.ro). ~~la je .i nera~na. ncd~jelja, pa noć na smjena u Rudmku nije radila. U Zel.le~anje bilo znatno manje radnika u odnosu ~a 3.000 k~hkoih je ukupno bilo zaposleno. Pre~a pod:=tcI~a, t';i.da.Je unoć noj smjeni radilo 600-700 radmka .. N<;tJvecIm~lJelom tosu bili nekvalifikovani radnici, seljaci IZ okolmh sela, amanjim dijelom kvalifikovani radnici, koji ~u uglavnom bilirukovodioci, tehnič ari i poslovođ e u pogonima.
U toku priprema i izvođ enja ove akcije nije došlo nido povezivanja jedinica brigade sa aktivistima. i. ileg~lnimradnicima narodnooslobodilač kog pokreta uZenici, Zasto seoni nisu aktivirali u ovoj akciji teško je sada objasniti. Mož-da najpotpuniji odgovor leži u jednom kasnijem dokumentuu kome se daju opšte karakteristike prilika u ovom indus-trijskom mjestu u toku rata. Riječ je o politič kom izvje~ta-ju Sreskog komiteta SKOJ-a za Zenicu od 19. 5. 1945. godmeu kome se, izmeđ u ostalog, konstatuje i ovo: »Kroz protekleč etiri godine na ovom terenu su se nal.azili: okup~~or! us-taše, č etnici, milicija, zeleni kadar i drugi. .. Industrijski ba-zen bio je za neprijatelja od velike važnosti i posvetio muje veliku pažnju. Uslje~ velike pasi~n?stii slab~g ek~no~-skog stanja u ovom kraju, cen~ar paznje sta~?.vmstva bilo .Jvepreduzeć e. Neprijatelju se. radilo o ~ro~ukclJI, ~ stanovms-tvu o zaposlenju, tako da Je preduzece bilo glavm razlog pa-sivizaci je, te nije došlo do znatnijeg aktiviranja masa u NOB.
Treba naglasiti da su ove mase pune 4 !?odin~ živjel~pod uticajem neprijateljeve p.~opag~de, dok J~ .nas uncajbio skoro nikakav, te stanovmstvo nije moglo biti upoznatoni sa najosnovnijim cilievima našegpokreta.e""
72. Isto, str. 19. U neprijateljevom .izvještaju se kaže da su ovomprilikom partizani odveli iz Zeljezare 50 radnika od kojih se 37 vra-tilo.
73. Institut za istoriju, Sarajevo, RP, kat. 5507.
281
Prema tome, nedovoljna aktivnost kaoi oportuni od-nos jednog broja radnika prema narodnooslobodilackoj bor-bi, jedan su od razloga što se već i broj dobrovoljaca nijejavio u partizane."
Istovremeno kad jeTreć a krajiška brigada napala naZenicu, na osnovu iste zapovjesti Prve proleterske divizije,Deveta ki ajiška brigada Desete divizije dobila je zadatak daizvrši napad na željeznič ke stanice Lašva i Busovač a(Kaonik)i na tom sektoru prekine željeznič ku komunikaciju. Ovimje trebalo da se obezbijedi akcija Treć e krajiške brigade odintervencije neprijatelja iz pravca Sarajeva.
Poslije marša koji je započ eo 8. oktobra 1943. godineiz Gornjeg Vakufa, tri bataljona Devete krajiške brigade iz-bila su na komunikacije Busovač a-Travnik iBusovač a-La-šva. Ovdje su 10. oktobra od Staba brigade dobili zapovi-jest da Prvi bataljon sruši komunikaciju izmeđ u Vitezai Busovač e i obezbijedi glavninu snaga brigade od eventu-alne intervencije iz Travnika. Drugi bataljon dobio je za-datak da napadne neprijatelja u stanici Lašva, likvidira gai poruši željeznič ku prugu. Treć i bataijon je upuć en nakomunikaciju izmeđ u Busovač e i Lašve sa zadatkom da naovom sektoru poruši prugu i izvrši napad na neprijatelj evuposadu u Željeznič koj stanici Busovač a.
Poslije priprema koje su izvršene u toku dana, bataljo-ni su 10. oktobra u 19,30 č asova, svaki na svom pravcu, po-~li na izvršenje zadataka. Prvi bataljon je brzo izbio na odre-đ eni dio komunikacija i u toku noć i 10/11. oktobra porušioprugu na svega jedan kilometar ispred Busovač e. Porušivšiprugu, zaposjeo je liniju Dvor-Gradina-Topola i tako obez-bijedio dobiveni pravac. Sutradan oko 9 č asova bataijon jebio napadnut sa tri jake neprijateljske kolone. I poslije bo-rbe koja je trajala do 14 č asova, on je bio prisiljen da se po-vuč e u pravcu Travnika.
Drugi bataijon je, poslije šestoč asovne ogorč ene borbe,likvidirao sva neprijateljeva utvrđ enja u Lašvi i ubio deset,azarobio 20 neprijateljevih vojnika. Zaplijenjen je jedan pu-škomitraljez, 18 pušaka i oko 20.000pušč anih metaka. U sta-nici su zateč ena i dva vagona vojnič ke opreme i drugog rat-nog materijala, ah je samo jedan dio od toga evakuisan. Kod
74. Vlado Bajić u cit. č lanku, str. 19. govoreć i o nedovoljnom uk-ljuč ivanju zenič kih radnika u brigadu, piše: ••Ovakav oportunizam pre-ma NOP-u veoma nas jeiznenadto«.
282
stanice pruga je bila porušena u dužini od oko 400 metara.Osim toga, zapaljeni su dio stanič ne zgrade, zatim magacin,plinara, lokomotiva sa 30 vagona i dva bunkera. Bataljon jeimao dva mrtva i tri ranjena borca. Naroč ito je teška borbavođ enakad je oko 23 č asa iz pravca Zenice stigao oklopni voz.Jaka pušč ana i mitraljeska vatra iz ovog voza spriječ ila je dasav zaplijenjeni materijal bude evakuisan. Ujutro, bataljonse povukao u selo Brdo, zatim uŽivć ić e. ,
I Treć i bataljon je imao uspjeha. Iako nije zauzeo že-ljeznič ku stanicu Busovač a, porušio je prugu u pravcu Lašveu dužini od nekoliko stotina metara. Po izvršenom zadatku,Bataljon se povukao na K. 610 kod sela Dusine, a kasnije uselo Vukelić e.75
Cijela akcija Devete krajiške brigade, kao što se i~ n~-prijed iznijetog vidi, izvedena j.e brzo i uspješno. I. oV~Je.Jeneprijatelj pretrpio znatnegubitke, Jedan od glavmhželjez-nič kih č vorova u srednjem dijelu Bosne bio je skoro po.tpuno
i paralisan i za duže vrijeme onesposobljen za saobrać aj. Gla-vne komunikacije izmeđ u Saraje~a, Z~nicei Travnika ?ile S'1
prekinute." To je bio razlog što IZ OVIhpravaca !lIJe m došlodo intervencije neprijateljevih snaga prema Zenici,
Ove akcije u Zenici i Lašvii na komunikaciji ..u doli~irijeke Bosne nisu bile i konač ne. Iako se Treca krapška bn-,.gada poslije diverzije u Zenici povukla prema Travmku, a De- ",veta na prostor Kozica-Vladić i-č emernic;;t: Štab..Prve .pr?·l=rerske divizije, imajuć i u vidu osnovnu orijentaciju kOJUJedobio od Vrhovnog štaba (povezivanje dejstava Prve proleter-
75. Izvještaj štaba Devete krajiške brigade od12. oktobra 1943. g.(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 18, dok. br. 56).76. U neprijateljevim izvještajima ima dosta podataka o ovoj ~:
Cl]l Devete brigade, ali su vidljiva i nastojanja. da ~e poraz ublaži1
prikaže u nešto drugač ijem svjetlu. Tako u~ZVJe~taJu Zupske re~~r-stvene oblasti Travnik od 31. oktobra 1943. godine,izmeđ uostalog, pise :
" ... 11 listopada jedna grupa partizana od150-200 ljudi sa mje-sta zvano Brdo napala je željezo postaju Lašva. Domobranska posadasa oružnicima pružila je otpor, ali su partizani ipak uspjeli da zapaleželjeznič ku restauraciju, jedan teretni vagon, jedan putnič ki vagon,skladište, zahod, vatrogasno spremište nadzornika pruge, te pilanu. po-slije napada na željeznič ku postaju Lašva partizani su prekinuli pruguizmeđ u Busovač e i Lašve, kao i izmeđ u Modrinja i Lašve. Takođ e suprekinuli brzoglasnu i brzojavnu vezu. Napadnuto] postaji došao je izZenice pancer u pomoć i tako su partizani odbijeni... Prilikom ovognapada partizanima se predalo6-8 domobrana, poginula su 4 parti-zana a ranjeno ih je 8. Na našoj strani nije bilo žrtava«.
(Zbornik NOR-a, tom. IV, knj. 18, dok. br.212).
283
ske i Desete divizije sa dejstvima jedinica Treć eg korpusa udolini Bosne), nastojao je da i dalje održi već započ etu ini-cijativu i da sa jač im snagama izbije na komunikaciju Sara-jevo-Zenica.
Glavnu smetnju u realizaciji ovog plana predstavljaoje neprijateljski garnizon u Travniku. Držanjem Travnika, ne-prijatelj je štitio prilaz glavnoj komunikaciji u dolini Bosne.Osim toga, ovaj njegov garnizon služio je i kao oslonac zadejstvo u pravcu slobodne teritorije prema Bugojnu, DonjemVakufu i Jajcu, gdje se, u to vrijeme, nalazio Vrhovni štab.Da bi se razriješio problem i uklonila ova smetnja, štab Prveproleterske divizije odluč io je da, poslije napada na Zenicu iLašvu, napadne i na neprijatelja u Travniku i da likvidira ovonjegovo uporište. I, već 14. oktobra 1943. godine, njene jedi-nice su dobile naređ enje da se pripreme za napad na Travnik,a istog dana uslijedila je i zapovijest za napad, koji je trebalootpoč eti 15-og uveč e.
U napadu na neprijatelja u Travniku uč estvovale suPrva proleterska i Sedma krajiška brigada, i dva bataljonaTreć e krajiške brigade. Ojač anja su imala u artiljerijskim je-dinicama i tenkovima. Na obezbjeđ enju napada iz pravca Ze-nice preko Vjetrenica bila su dva bataljona Treć e krajiške ibataljon »Garibaldi« iz Prve proleterske brigade. Deveta kra-jlška brigada, kojoj je pridodat bataIjon iz Travnič kog paru-zanskog odreda, dobila je zadatak da ofanzivnim dejstvimaIla prostoru Han-Kompanija-Busovač a-Lašva spriječ i ev-entualni prodor neprijatelja iz pravca Sarajeva i Zenice."
Poslije žestokih borbi koje su trajale cijelu noć napadnije .uspio. Iako }e. neprija~~lt'pretrpio te~ke gu?i!ke, uSJ?jel?mu le da se održi I da sprtjeci prodor bngadaJOS na prilazi-ma gradu. U tome su mu znatno pomogla pojač anja koja ~~pristigla iz Sarajeva i Zenice uoč i samog napada. To su bihdijelovi 369. njemač ke divizije i 92. njemač kog motorizova-nog puka."
16. oktobra ujutro, Štab divizije je obustavio napad iizdao novo naređ enjejedinicama, Deveta krajiška brigada idalje je ostala na zauzeto] liniji i trebalo je da ofanzivno dej-stvuje u pravcu Busovač e i Lašve i na komunikaciji HanKompanija=Zenica." Naređ eno joj je da »dejstvuje partizan-
77. Zbornik NOR-a, tom V, knj. 18, dok. br. 64.78. Oslob. rat, kn], I, str. 610.79. Zbornik NOR-a, tom. IV, mj. 18, dok. br. 82.
284
ski, ne vezujuć i jedinice zapoložaje« i da postavlja aktivnezasjede na pravcima neprijateljevog komuniciranja." Od 14.pa sve do 24. oktobra bataljon~ Devet~. krajiške brig.ade bilisu u stalnim akcijama na manja neprijateljeva uponšta. Za-to je na pruzi izmeđ u Busovač e i Zenice izv~deno nekol~kouspjelih akcija u kojima je ponovo 'pruga bila na nekoh~omjesta prekinuta. Tako je Prvi bataljon 16. oktob.r<l:porusioprugu kod Lašve, a Drugi bataljon 22. oktobra mimrao pru-gu na dva mjesta kod Modrinja. Već v.sutradan (23.. oktobrauveč e) ponovo je Drugi bataljon porus~o pru.gu na. tn mJe~tai napao jedan voz kod stanice Modrmje. OSIm o:'lh, ba~~IJo-ni su, postavljajuć i zasjedu na pravci~a k~et3:~Ja neprIJat.e-lja, imali još nekol!ko ~spješn~ b~r~)l n~Je,:sI neprijateljugubitke. Prvi bataljon Je, u zajednici s~ J~dmm bata.lJonO?lTreć e krajiške brigade, 17. oktobra razbio Jednu neprijatelje-vu kolonu kod sela Osojnice, ia~o je ~a kolona 'potpo~ogl1:u-ta jakom artiljerijskom vatrom IZ Zemce.vI Treć ibataljon Je,19. oktobra, imao uspjesnu borbu sa ust~skom ~r.n0~ le~IJomkod sela Voljevica. Borba nije dugo !~aJala, all Je bII~ zesto-ka i uspješna, jer je t0IIl;prilikom ubijeno oko8~Oustasa, dokje bataljon imao 5 mrtvih I 6 ranjenih boraca.
24. oktobra, na ovaj sektor došla je i Se~~a ..krajiškrbrigada. Ona je, prema naređ enju Staba Des~te divizije od 29.oktobra 1943. godine, trebalo da sa tn batalJ~na IZVrS!napadna Zenicu i po moguć nosti da upadne u ~rad.2 Međ t;tI~, .ovonaređ enje je Štab Sedme brigade priml~ sa z~kasnJenJem,pa zbog toga nije ni došlo do njegovogizvođ enja."
Zajednič kim akcijama Sed~a i ~eveta br!~ada s~alnosu napadale na prugu1 na nepnjatelieva uponsta. duz ko-munikacija. Naroč ito žestoke borbe vođ ene su ~6. I..~7. ?k-
f tobra oko Busovač e i 3. novembra na ko~umkacIJI ~lse~ljak-Busovač a.84 U ovom periodu, i pruga Izmeđ uLašve 1
l,.t
80. Isto, dok. br. 97.81. Isto, dok. br. 158.
82. Isto, dok. br. 156. ..83. U izvještaju Staba Sedme brigade u vezi s. ovim 'plse:.•• U to-
ku noć i izmeđ u 24. i 25. ovo mj. dobili smo naređ enje d~ Izvršimo de~monstrativni napad na Zenicu. Iz tehnič kih razloga msmo ga mogliizvršiti ••.
(Isto, dok. br. 160).
84. Isto, dok. br. 162.
28S
Modrinja je nekoliko puta bila rušena. Naroč ito teška oš-teć enja bila su 10. novembra, kada je napadnut i jedan vazsa dornobranima.w
. ~bog tih napada i pojave dvije brigade na ovom di-Jel';! gdje se nalaze tako važne komunikacije, Nijemci su mo-rali angažovati svoje jač e snage i preduzeti nekoliko ofan-zivnih dejstava. Te njemač ke snage su, u nemoć i da se voi-nič ki suprotstave i spriječ e dejstva partizanskih brigada, n~ovom sektoru izvršile masovna .hapšenja i vješanja talacaduž željeznič kih pruga Lašva-Modrinje-Semizovac iLaš-va-;-Tra,;nik. Yješali su ljude koje su prve pohvatali, ili onekoje su IZ sabirnog logora (kaznionice) u Zenici oklopnim vo-zom dovodili do. mjesta izvršenja. Vješanja su poč ela23. ok-t~~ra 1943. gOdI?: 1, u razl!laku od. tri nedjelje, uz željezoTllc~e.prug~ povJesane. su tn grupe zrtava. U prvoj, koja jepovJes.an~ I~~eđ u ~e.mlzovca i :od~ugova, bila je31 žrtva. Udrugoj, likvidirano] Izmeđ u Lasve1 Busovač e, bilo je29 žr-tava, a u treć oj, obješeno] 11. novembra o telefonske stubo-v.e i~međ ~ željeznič ~i~. stanica Gora i Modrinje, bilo je19ljudi. Obješeni su visili deset dana, a onda su Nijemci na-]edil~ seljacima da ih poskidaju i zakopaju. Imena tih žrta-va l1lSU se mogla ustanoviti. Jedino je utvrđ eno da su utre·ć oj grupi sa područ ja Zenice bili Kosta Manojlović , Vaso Su-botić , Mile Bobić i JozoCeč ura." .
Ova vješanja izvršena su na osnovu naređ enja koman-danta 369. pješadijskog puka, Fišera Kurta, č ije je sjedište
85. AVII. k-l54, reg. br. 10j14-I.
86. ABiH, Komisija za utvrđ ivanje zloč ina ... ,k-238, inv. br.56860.
U izvještaju Župske redarstvene oblasti Sarajevo od12. novem-bra 1943.godine u vezi vješanja treć e grupe piše:
, »Juč e, dne.Il. 11.mj. objesile su njemač ke vojne vlasti radi na-pada na prugu 28 pravoslavaca na pruzi izmeđ u Dobrinje iLašve«,
(AVII, k-154, reg. br. 30/14-1).. O. ovom vješanju talaca, agencija »Nova Jugoslavija« objavila je
sVOJU vijest 21. novembra 1943.godine:»Prije neki dan Nijemci su odveli iz sabirnog logora iz Zenice
2~. ta.o,ca. i se.lja.k:'l.već inom Muslimana iz okolice Zenice, 2epč a i Za-Yldo,:"lca I objestli II: d~ž željeznič ke pruge kod stanice Modrinje. OvoJe .Y1še puta ponovljeni zvjerski postupak njemač ke komande poslijenaših napada na glavnu ~omunikaciju u dolini rijeke Bosne. Prije20dana r-:lJe~Cl. ~u. pohvatah 1~ mirnih građ ana i staraca iz sela poredpruge I obieslli Ih po stubovima kod željeznič ke staniceBusovač a«.
(Zbornik NOR-a, tom. IV, kn]. 19, dok. br. 91).
286 i .~,
bilo u Zenici.'? Njima je trebalo da se stanovništvo ovog po-druč ja zastraši i da mu se pokaže šta je sve spreman oka-pator da uč ini sa onima koji pripadajunarodnooslobodilač -kom pokretu, ili sa onima koji na bilo koji nač in pomažupartizanskim jedinicama u njihovim akcijama. S tim u vezitreba istać i da je u toku NOR-a, prema sumarnom pregleduzloč ina okupatora i njihovih pomagač a, na područ juzenič -kog sreza izgubilo život 857 lica. Zloč ine su vršile ustaše,upravno-policijske i politič ke institucije NDH, njemač ka voj-ska i njeni organi okupacije, te č etnici i pripadnici milicijei zelenog kodra.
5) Pokušaj Treć egkorpusa NOV da formiraZenič ki partizanski odred
U ljeto 1943, godine jedinice Narodnooslobodilač ke voj-ske i partizanskih odreda iz istoč ne Bosne neposredno suugrožavale tuzlanski bazen i druge industrijske centre, Poplanu Vrhovnog štaba, na redu je bilo oslobođ enje Zeniceicijele doline rijeke Bosne. Imajuć i to u vidu, Pokrajinski kc-mitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu dao je 18, avgusta1943.godine direktivu Oblasnom komitetu KPJ za istoč nu Bosnuda svoj rad više orijent iše prema rudarskom bazenu Tuzla,zatim prema Zenici iTrebavi.š"
Međ utim, do poč etka realizacije ove direktive uzenič -kom industrijskom bazenu došlo je tek u oktobru1943. go-dine kad su jedinice Sedamnaeste divizije izbile u doline ri-jeka Krivaje i Bosne i oslobodile Vareš. Tada je Oblasni ko-mitet KPJ za istoč nu Bosnu odredio Nijaza Dizdarević ai VO-ju Ljujić a i dao im zadatak da se na terenu Vareša, Kaknjai Zenice povežu sa č lanovima KPJ i ilegalnim radnicimai ob-nove partijske i skojevske organizacije.
Istovremeno je i Štab Treć eg korpusa (u skladu sa od-lukom Oblasnog komiteta) odluč io da na sektor Zenice upu-ti jednu grupu boraca iz Šeste istoč nobosanske brigade i sta-vio joj u zadatak da pokuša formirati Zenič ki partizanskiodred.
Još dok je Šesta brigada bila kod Careve ć uprije (18.oktobra 1943. godine) iz nje je izdvojena grupa boraca, u ko-joj su najveć im dijelom bili oni koji su još1941 i 1942. go-
87. Zbornik NOR-a, tom. IV, knj. 18,dok. br. 172.88. Zbornik NOR-a, tomIX, knj. 4, dok. br. 19.
287
dine bili borci Zenič kog partizanskogodreda. To su bili:Milivoje i Miloš Piljuga, Luka Nedić , Desa Todić , Mišo Ko-vač ević , Pero Todorović , Jovo Dragić i Žarko Pajkić . Smat-ralo se da ć e ovakav sastav najbolje odgovarati. postavlje-nom cilju, jer su skoro svi bili dobri poznavaoci prilikai te-rena u zenič kom kraju.
Grupu je sa zadatkom upoznao politič ki komesar Tre-ć eg korpusa Vlado Popović . On ih je uputio da preko Visoč -ko-fojnič kog partizanskog odreda pređ u u zenič ki kraj, for-miraju novi Zenič ki partizanski odred, a zatim da nastavesa akcijama na neprijateljeva uporišta u dolini rijeke Bosnei na komunikaciji Sarajevo-Bosanski Brod. Predložio im jeda se povežu sa PekomMilišom, tada nač elnikom č etnič kogštaba, i da ga privole na saradnju.U tom cilju Vlado Popo-vić je dao i jedno pismo u kojem se od Peke tražilo da sesa jednim brojem č etnika, koji nisu ogrezli u zloč inima, pri-druži grupi i zajednič kim snagama formiraju partizanski od-red.89
Zadatak nije bio nimalo lak, ali ga je grupa sa odu-ševljenjem prihvatila. Najviše ih je radovalo što ć e poslijegodinu i nešto više ponovo biti u kraju u kojem su doživje-li radosti prvih pobjeda nad okupatorom i ustašama, ali itugu za najboljim drugovima koje su č etnici pobili u puč u1942. godine. Nadali su se da ć e imati prilike i da kazne iz-dajnike koji su okrvavili ruke krvlju najboljih boraca Zenič -kog partizanskog odreda.
Prvi samostalni pokret grupa je izvršila 28. oktobra1943. godine. Već sutradan prešla je iz Vareša na lijevu stra-nu rijeke Bosne i u selima Žirovnik, Kralupe i Bukovica sas-tala se sa jedinicama Visoč ko-fojnič kog odreda. Ovaj parti-zanski odred formiran je uz pomoć Pete krajiške divizije,17. jula 1943. godine. Kao jezgro poslužila je jedna grupa bo-raca Šeste istoč nobosanske brigade, koji su poslije Pete o-fanzive došli na ovaj teren, i grupe boraca iz Pete divizije,te Travnič kog i Prozorskog partizanskog odreda.w Odred jeizvodio akcije na osjetljivom mjestu za okupatora, u bliziniSarajeva i na glavnoj komunikaciji u dolini rijeke Bosne.No i pored toga uspio je da se održi zahvaljujuć i pokretlji-vosti, dobroj organizaciji na terenu i č vrstoj vezi sa naro-dom. Pored stalne veze sa jedinicama Treć eg korpusa i De-
koliko kanala sa Sarajevom i drugim okolnim mjestima, pr~-ko kojih su se održavale stalne veze i izvršavani obavještaj-ni zadaci. .
Ostajuć i izvjesno. vrijeme ~a t~ritoriji ovog <??reda,zenič ka grupa je nastojala ~a pnk.uI;ll podatke o pnl~~amakod Zenice. Upuć ena su dvoj~~a a~tl~lsta u pravcu Zenice daprikupe obavještenja o nepnjateljevIIll: snagama, a p?~e~~oo č etnicima. U međ uvremenu, grupa je samostalno IZ\!r~Ilajednu akciju na jedno od neprijatelJevi~1 ~porišt~.u SaraJe:'-skorn polju, ali je zbog tog~ pretrpIla} ost~ k.ntlku O~:r::tz-nog komiteta KPJ za Sarajevo. P.oruceno I~1 Je da ~VOjlmakcijama ometaju rad na terenu1 kva.re .ve,: I:ltvrđ em planakcija Visoč ko-fojnič kog odreda i drugih JedImca.91• •
Prvi podaci prikupljeni na zemč kom sektorl:lv~lS.~.b~..li ni malo ohrabrujuć i. Iz njih se vidjelo da su zenič ki cetru-ci jaki, da su se č vrsto vezali sa N.ijel?cima,v.da. slOb?~~10odlaze u Zenicu i od Nijemaca dobivaju oruzje1 municiju.Na terenu su bili zaveli teror. proganjali pristalice na~auno-oslobodilač kog pokretai izrucivali ih njemač kim .vlastIma, ~u Zenici su imali i obavještajnu službu pr~k? ~oje su ~~kn-vali aktiviste i ilegalne radnike i dostavljali Imena Nijem-
cima. Kakva je tada bila situacija na zenič k.om terenu vi.dis,~ i iz izvještaja Voje Ljujić a Oblasno~ komIte~uKPJ ~a IS-toč nu Bosnu, od 26. oktobra1943. godme, u kOJe~ on, lzm~-đ u ostalog, piše: »Zenič ki č etnici kojih pre~a nek~m po.dacl-ma ima oko600 razmiljeli su se skoro po ~vl~m~eh.II?-a~.ne-kada upadnu11 katolič ka sela i nekoga opljač kaju Ih ucijenepa se izgube. . . . ..
Srpska sela koja se nal~ze na ze~l~ko~, teren~ sva sumobilisana od č etnika. Pro bah su mO~lhsat.I I mushmapskasela, ali nisu uspjeli jer su ona naoruza?a I to ..ona koja senalaze blizu rijeke Bosne. Prema P?daClma k?JIma raspola-zerno, naoružana muslimanska sela Imal~ ~~ lJetos. bor~u sač etnicimai nakon toga imaju sada pomlrlpv s~av jedni ~pre-ma drugima, Musli~anska s~l~ ostala su1 dal.Je .nao:uzana,a u ostala nenaoruzana č etnici ponekad upadaju r nesto op-
-------89. Sjeć anja Miše Kovač ević ai Miloša Plljuge,90. Hronologija oslob, borbe naro Jugoslavije 1941-1945, str. 508.
91. U to vrijeme Visoč ko-fojnič ki odred, z.~jed~o sa D~vetom krB::jiškom brigadom, pripremao je napad na nel?rlJatelJa u VISO~O.~, kOJI',' ven" t-» novembra 1943. godine. Međ utim, zbog nadmoć nij ih ne-Je- izvrs -!'-' ... O' tad' d dprijateljevih snaga ovaj napad mje ,USpIO. ,sIm ovog, a. Je o resa Mjesnim komitetom KPJ za SaraJe;,') pnprem~o1 organIzova? za-robljavanje šefa ustaške nadzorne sluze za Sarajevo, Slavka Stimca,koji je 6, novembra i uhvać en.
288 2S')
ljač kaju. Vođ a č etnika zove se Peko, bivši č lanKPJ. Isti vršipregovore sa Nijemcima u Zenici. Odnosi č etnika prema Ni-jemcima su pomirljivi, jedni protiv drugih ne vode borbu.Prema nama imaju još uvijek neprijateljski stav. Milicijamuslimanska prema nama ima stav neutralnosti, tj. na nasne pucaju već se razbježe, a niti kom pristupaju ... Na ze-nič kom terenu moglo bi biti uspjeha kada bi naše jediniceprokrstarile samo 2 do 3 dana kao što je na Ozrenu gdje jesada formiran odred od oko 100 boraca.
Perspektive za stvaranje našeg odreda nisu tako PQ"voljne s obzirom da naše jedinice nisu nikako prošle tim te-renom. .. č im stigne č eta preko Bosne odmah ć emo krenutina teren gdje ć emo ocijeniti situaciju. Ako ništa ne možemo,mi ć emo gerilski djelovati na njihove bande i po moguć nos-ti hvatati veze sa Zenicom i ostalim gradovima kao i mobi-lizacija Muslimana.
U sluč aju da se ne možemo održati, mi ć emo se po-vuć i najbližoj partizanskoj jedinici'.(.Sl!
Iako su podaci govorili da su us lovi za izvršenje pos-tavljenog zadatka vrlo teški, grupa se 3. novembra odvojilaod Oreda i krenula u pravcu Zenice. Bila je privremeno po-jač ana jednom desetinom u kojoj je bio i Ibrahim Č uruko-vić , koji je nešto ranije izašao iz Zenice i stupio uVisoč ko--fojnič ki odred. U međ uvremenu, dok se grupa kretala pre-ma zenič kom kraju, Oblasni komitet KPJ za istoč nu Bosnupromijenio je svoju odluku i povukao Nijaza Dizdarević aiVoju Ljujić a sa vareško-zenič kog bazena. I za grupom sukrenuli kuriri sa naređ enjem da se vrati, ali je nisu pronaš-li.93 Ona se već 6. novembra približila Zenici i stigla u selo
92. Arhiv CK SK BiH, Sarajevo, inv. br. 94/1623.93. Najvjerovatnije da je do ovog došlo zato što je prethodna
orijentacija Sedamnaeste istoč nobosanske divizije, koja je u svojim dei-stvima trebalo da se zadrži na zenič kom sektoru, morala da je mije-nja zbog prodora srbijanskih č etnika na Romanijui drugih planovaDa je ovakva orijentacija Sedamnaeste divizije u to vrijeme bila i daje slanje Zenič ke grupe bilo usko s tim vezano, vidi se iz izvještajapolitič kog komesara divizije od 5. novembra 1943. godine u kome on,izmeđ u ostalog, piše:
». •. Situacija u zenič kom kraju, gdje je bila prvobitna orijen-tacija naše Divizije dala bi se riješiti u našu korist. Pored č isto voj-nič kih zadataka, posjedovanje i rušenje željeznič ke pruge Sarajevo-Ze-nica, razbijanje č etnič kih bandi, zahvatanjem Vareša i okoline, po-voljni su uslovi za mobilizaciju. Naša divizija zbog postojanja u njojVI bos. brigade i XVI muslimanske brigade, imala bi najviše uspjehau tom pogledu, prvo zbog popularnosti VI brigade i drugo zbog mus-
Džindić e i istog dana produžila u Gornju Papratnicu. Ovdjesu od seljaka dobili nešto određ enije podatke o situaciji uokolini Zenice. Saznali su da se jedna č etnič ka komanda na-lazi s druge strane rijeke Bosne u selu Bilješevu, da č etnicislobodno silaze na željeznič ku prugu i zajedno sa domobra-nima č uvaju je od partizanskih napada. Saznali su i da jePeko Miliša nač elnik č etnič kog štaba u Perinu Hanu, da slo-bodno odlazi u Zenicu i da se viđ a zajedno sa Nijemcima.
Poslije dogovora, iako dobiveni podaci nisu ništa do-bro obeć avali, grupa je odluč ila da pokuša izvršiti zadatak.Sutradan, iz Gornje Papratnice krenula je u selo Vidušu,gdje su naišli na Đ uru Sladojević a. On je bio borac u Zenič -kom partizanskom odredu, ali se poslije puč a povukao i vra-tio kuć i. Nagovorili su ga da ode u č etnič ki štab i odnesepismo Peki Miliši. Cijeli dan su oč ekivali da se vrati sa od-govorom. Tek uveč e, pošto se grupa zbog opasnosti od č et-nič kog napada povukla na brdo iznad Viduše, pojavio se Đ u-ro sa odgovorom. Istovremeno, pristizale su i dviječ etnič kekolone i pokušale da napadnu grupu. Poslije krać eg pripuca-vanja, č etnici su se vratili nazad.
U pismu koje je donio Đ uro Sladojević , a koje su pot-pisali Jovo Lakić i Peko Miliša, pisalo je da č etnici pozdrav-ljaju dolazak grupe, da je stigla u pravo vrijeme i da je svi-ma iz grupe mjesto međ u Srbima. Dalje je pisalo da su pra-vi Srbi č etnici, da svima garantuju život i da ih oč ekuju usvom štabu. Nisu propustili da napišu i nekoliko pogrdnihriječ i na rač un partizana i komunista, a kao prilog dodalisu i jedan svoj letak u kome su č etnici prikazani kao zaštit-nici Srba. Na letku je primitivnom tehnikom bio nacrtanpartizan i ustaša kako zajednič ki ubijaju Srbe.94
Luki Nedić u, Miši Kovač ević u, Milivoju Piljugi i osta-lim iz grupe bilo je jasno da imaju posla s okorjelim č etni-cima. Izgubljena je bila svaka iluzija da ć e uz pomoć PekeMiliše i još nekih na koje su rač unali moć i nešto uč initi.Zbog toga su odluč ili da se vrate u sastavšestebrigade.
limanskog stanovništva u tom kraju. Pored toga, time bi se pomoglojač anju i uč vršć enju Zenič kog partizanskog odreda radi č ijeg formira-nja je ostalo nekoliko drugova iz naše VI brigade, rodom iz zenič -kog kraja ..••
(Zbornik NOR-a, tom IX, knj. 4, dok. br. 96).
94. Odlazak grupe u zenič ki kraj i njeni pokušaji da se formiranovi Zenič ki partizanski odred obrađ eni su na osnovu dnevnika Milo-ša Piljuge i sjeć anja Miše Kovač ević a i Luke Nedić a.
290 291
6. Aktivnost narodnooslobodilač kog pokretaod jeseni 1943. do ljeta 1944. godine
da traže kontakte sa nosiocima ilegalnog pokreta i sa parti-zanskim jedinicama na oslobođ enoj teritorij i. Uz radnike ioml~dinu! za ilegalni p~kret vež~ s~ tada i najugledniji gra-đ aniZenice. Pored ranije opredijeljemh - Huseina Kuleno-vić a, dr Brune Novaka, ing. Nikole Vragolova i drugih, za na-rodnooslobodilač ki pokret se izjašnjavaju i Salih Vojvodić ,Sać irKonjhodžić , Mihajlo Č epinac, Ragib Hadžiabdić , Ed-hem Ramadanović ,Hadžo Drinić , Ahmet i Salih Uzunovic,Ahmet Sehalić ,Mustafa Mujagić , Alojz Kurka, Darinka Cub-rić , Mehmedalija Husika, Nikola Dobrić , Mustafa Doglodo-vić , Muhamed Kundalić i drugi. Oni se okupljaju oko ilegal-nog Narodnooslobodilač kog odbora, pomažu mu u radu i ak-tivno se angažuju na sprovođ enju zadataka i politike. Naro-č ito je njihova uloga bila znač ajna u mobilizaciji mladih zanarodnooslobodilač ku vojsku, u pružanju otpora okupatoruiustaškim vlastima da mobilišu omladinu za svoje jedinice ina prikupljanju pomoć i za postradale partizanske porodice.Neki od ovih uglednih građ ana bojkotom su osujetili profeso-ra Mustafu Busulhodžić a, koji je tih dana nekoliko puta do-lazio iz Zagreba u Zenicu i, u zajednici sa još nekoliko ho-dža i građ ana koji su autonomistič ki bili orijentisani, poku-šavao ria uč vrsti organizaciju »El Hidaje« i preko nje mobi-liše Muslimane za ostvarenje autonomistič kih ciljeva.
Oni su preko dr Hinka Forstingera, tada kotarskogpredstojnika u Zenici, i ustaškog logornika Zahida Eminić auč inili mnogo i na spreč avanju ustaša da hapse omladinu,radnike i aktiviste narodnooslobodilač kog pokreta. U tom pe-riodu pa sve do jeseni 1944. godine u Zenici nije bilo već ihhapšenja aktivista narodnooslobodilač kog pokreta.
U to vrijeme, č lanovi ilegalnog Narodnooslobodilač kogodbora u Zenici održavali su u zgradi medrese (današnji Mu-zej grada Zenice) sastanke sa jednim dijelom antifašistič kiorijentisanih građ ana. Na njima su ih upoznavali sa najno-vijim događ ajima u zemlji i na frontovima, č itali radio-vije-sti i postavljali im zadatke ispred Odbora.
Sve već e aktivnosti ovih građ ana i njihovo angažova-nje u narodnooslobodilač kom pokretu nisu ostalinezapaže-ni kod ustaških vlasti. Zbog njihovog ugleda i uticaja kojegSu imali u gradu, kao i zbog č injenice o postojanju paralel-nih težnji za širenjem autonomistič kog pokreta koji je biopod njemač kim pokroviteljstvom, ustaše se nisuusuđ ivaleda otvoreno istupe protiv ovih građ ana i da ih hapse. Slali
Velikim vojno-politič kim uspjesima narodnooslobodi-lač ke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije u jesen 1943.godine u Bosni i Hercegovini stvoreni su bili us lovi za jač a-nje i dalji razvitak NOP-a.
Organi narodne vlasti uspostavljeni su na č itavoj slo-bodnoj teritorij i i uspješno funkcionisali na svim poljimasvoje djelatnosti. Jedinstveni narodnooslobodilač ki front(NOF), kao opštenarodna politič ka organizacija, borio se zapolitič ko jedinstvo, bratstvo i ravnopravnost jugoslovenskihnaroda i narodnosti i pobjedu revolucije. Politič ka situacijaje nametala i potrebu osnivanja Zemaljskog antifašistič kogvijeć a narodnog oslobođ enja Bosne i Hercegovine, kao poli-tič kog predstavništva NOP-a. Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-aodržano je 25. i 26. novembra 1943. godine u Mrkonjić Gra-du. U osnovnom dokumentu ovog zasjedanja - Rezoluciji,istaknuto je da su se »prvi put u istoriji Bosne i Hercego-vine sastali predstavnici srpskog, muslimanskog i hrvatskognaroda, povezani č vrstim bratstvom u ustanku s ciljem dana osnovu rezultata oružane borbe naroda Jugoslavije i na-roda Bosne i Hercegovine, donesu politič ke odluke, koje ć eotvoriti put našim narodima da urede svoju zemlju onakokako to odgovara njihovoj volji iinteresimae.šš
U Rezoluciji su bili određ eni i zadaci koje je ZAVNOBiH, kao najviše predstavništvo naroda Bosne i Hercegovi-ne, trebalo da rješava oslanjajuć i se na narodnooslobodilač -ke odbore.
Najvažnije je bilo da se preko narodnih odbora uč vr-šć uje i proširuje narodna vlast i rješavaju sva pitanja eko-n?m~ke, socijalne, prosvjetne i zdravstvene prirode. Ovo jebIO Jedan od odluč ujuć ih koraka u revolucionarnoj borbi na-roda Bosne i Hercegovine.
Ova~ istorijski v ~ogađ aj, kao Drugo zasjedanjeAVNOJ-a, Imah su znacajnog odraza i na aktivnost narodno-oslobodilač kog pokreta u Zenici i zenič kom kraju. Osjetilase nova atmosfera u kojoj su građ ani više nego ranije poč eli
95. Citat iz Rezolucije sa Osnivač ke skupštine ZAVNOBiH-a.(Oslob, rat, knj. I, str. 620).
292 293
su izvještaje uZagreb i obavještavali o njihovom »antihr-vatskom radu«.96
U ljeto 1944. godine, na inicijativu Okružnog komitetaKPJ za Banju Luku, formiran je i partijski aktiv koji su sa-č injavali: Sukrija Uzunović , Ivan Rač ki, Adem Fehimović iNikola Vragolov.v? Ovo je bio prvi pokušaj poslije hapšenjai strijeljanja tetovskih komunista da se preko aktiva priđ etormiranju partijske organizacije u Zenici. Zadatak aktiva..bio je da, djelujuć i u okviru Narodnooslobodilač kog odboraZenice, usmjerava njegov rad u duhu rezolucije ZAVNOBiH-ai AVNOJ-a, da obezbjeđ uje antifašistič ku i narodnooslobodi-lač ku platformu cjelokupnog ilegalnog pokreta u Zenici i dakroz rad, kad uslovi budu sazreli, preraste u partijsku je-dinicu."
Preko ovog aktiva i Narodnooslobodilač kog odbora ta-da se za ilegalni narodnooslobodilač ki pokret u Zenici vezaoširi krug omladine, radnika i žena. Oni su svojom aktivnošć udoprinijeli da oslobodilač ki pokret u ovom kraju dobije širu.osnovu. Pored već nekoliko postojeć ih ilegalnih grupa, formi-rane su nove preko kojih su partijski aktiv i Narodnooslo-
bodilač ki odbor sprovodili svoje odluke. Tada je uspostav-ljeno i nekoliko znač ajnih veza koje su kasnije doprinijelejoš već em povezivanju i uč vršć ivanju narodnooslobodilač kogpokreta u Zenici i izvođ enju raznih akcija. Tako je preko je-dne od ovih grupa u kojoj su bili Londa Beranek, Mišo Cub-rić , Buba Hasanbašić i Avdo Sarač ević uspostavljena veza sazatvorenicima u kaznioni i organizovano im doturanje hranei bjekstvo iz zatvora. Ova veza išla je preko njemač kog ofi-cira, Ninka Knege, koga je Londa Beranek pridobila za sa-radnju. Međ utim, Nijemci su kasnije otkrili saradnju tog svo-ga oficira sa narodnooslobodilač kim pokretom u Zenici, pasu ga nakon toga strijeljali. Londa je preko njega uspjela daizvuč e i trojicu zatvorenih Crvenoarmejacai da ih za nekoli-ko dana skloni u kuć u zubara JureFranulić a koga je prijet-njom prisilila da ih primi. Poslije su Crvenoarmejci izvedenina slobodnu teritoriju.w
Osim ovog, Narodnooslobodilač ki odbor je uspostavioi još jedan vrlo znač ajan obavještajni punkt unutar neprija-teljskih redova (pri komandi njemač ke policije), gdje je uto vrijeme radila Ana Giga Stefani. Ona je sve važnije po-datke do kojih bi dolazila prenosila ilegalnom Narodnooslo-bodilač kom odboru. »Tako je u dva maha na sastanku Od-bora u kuć i Ruseina Kulenović a donosila znač ajne podatke.Jedanput, kad sam ja bio prisutan, podatke je imala u gla-vi i diktirala ih Ivanu Rač kom. Do u detalje je iznosila ras-pored njemač kih jedinica, njihove namjeravane akcije pro-tiv partizana, stanje u kaznioni, broj uhapšenih, itd« - iz-nosi u svom sjeć anju dr Bruno Novak.
Obavještajni podaci koje je Giga Stefani donosila Od-boru bili su dragocjeni pa su na osnovu njih partizanske je-dinice obavještavane o snagama neprijatelja u Zenici i nje-govim namjerama, asaradnici narodnooslobodilač kog pokre-ta o predstojeć im akcijama njemač ke i ustaške policije. Ta-kav sluč aj je, na primjer, bio u apri1u1944. godine kad jeGiga izvijestila da Nijemci, na osnovu prijave Pave Kolara,spremaju već e hapšenje aktivista u Zenici. Ona je tada napa-met izdiktirala sva imena ilegalaca koje su Nijemci i ustaše,na osnovu pomenute prijave, trebali da pohapse.P'
96. U izvještaju ustaškog agenta od 24. 8.1943. godine, zbog »an-tihrvatskog rada« posebno se optužuje uč itelj Mehmedalija Husika kaonajaktivniji ••.u agitacljl protiv Hrvatske- i navodi da mu je sin kaokomunista bio zatvoren u kaznionici.
(Muzej revolucije, Sarajevo, F-X, str.133-134.)97. U izvještaju Okružnog komiteta KPJ za Banju Luku od 6.
avgusta 1944.godine u vezi formiranja ovog aktiva piše:», •• u ZeIllici se nalazi nekohko drugova koji su ranije bili č la-
novi KPJ. O tome ma drugarica Dušanka. Mi njihovo č lanstvo nismomogli priznati iz razloga što su dugo vremena bili van organizacije inije nam dobro poznato njihovo držanje. Mi smo održali sastanak saRivom (Sukrija Uzunovič ), koji drži s nama vezu i dali mu direktivuza formiranje partijskog aktiva od najboljih drugova što je oni. uč i-nio. Zasada taj aktiv broji 4 č lana ...-«
(Institut za istoriju, Sarajevo, kat. br.3494).98. Formiranje partijskih aktiva na neoslobođ enoj teritorij<ii na
teritorij i koju su kontrolisale jedinice narodnooslobodilač ke vojske bilaje jedna od formi partijskog rada koja je praktikovana u zapadnoj icentralnoj Bosni. Do primjene ovog oblika partijskog rada dolazilo jetamo gdje nisu postojali svi uslovi za formiranje partijskih ć elija, agdje se osjeć ala potreba za jednim partijskim tijelom koje je trebaloda osigura provođ enje partijske linije u okviru naraslih antifašistič kih1 oslobodilač kih snaga, Zenič ki partijski aktiv nije tada bio jedini uoyom dijel.u Bosne. I Sreski komiteKPJ za Zenicu, koncem1944. go-dine, formirao je na svom terenu dva takva aktiva i preko njih spro-vodio liniju Partije.
99. Sjeć anje Londe Beranek.100. Sjeć anje dr Brune Novaka ISukrije Uzunović a.
294 295
Narodnooslobodilač ki odbor je preko Ivana Rač kogi Nikole Vragolova uspostavio i č vršć i kontakt saMatom Do-senom, tada satnikom u17_ željeznič kom domobranskom ba-taljonu. Obavezali su ga da prikuplja i dostavlja obavješte-nja o namjeravanim akcijama neprijateljevih snaga protivpartizana u okolini Zenice, o jač ini i rasporedu njemač kih,ustaških i domobranskih jedinica, kao i da iz domobranskogmagazina nabavlja oružje, municiju i drugu ratnu opremui da ovaj materijal dostavlja na određ ene punktove u seluTetovo i Nemila.
Nikola Vragolov i Ivan Rač ki su preko Mate Došenaorganizovali i spašavanje jednog broja partizana koji suuborbama bili zarobljeni ili su se sami predavali. Prve su Ni-jemci svrstali u kategoriju »pravi partizani«, a druge u »pre-bjege«. Giga Stefani, koja je radila na tim spiskovima, uspi-jevala je da što već i broj »pravih partizana« upišeli grupu»prebjega«.Ovo je automatski znač ilo drugi tretman premanjima i moguć nost da ne budu odvedeni u koncentracioni lo-gor i strijeljani. Osim toga, postojala je moguć nost da ihNi-jemci poslije »obrade« prepuste domobranima. Zadatak Ma-te Došena je bio da što već i broj takvih partizana izvuč e iz.kaznio ne i uvrsti u domobranstvo. Koristeć i poznanstvo ne-kih njemač kih oficira, Mato je tražio da mu se preda što vi-še »prebjega«.
Motivacija je bila da mu je nepotpuno brojno stanjesatnije i da treba više ljudi. Tako su i Nijemci u nekolikonavrata predali po grupu zatvorenih partizana koji su uklju-č enjem u domobranstvo dobivali odjeć u, oružje i raspored.Poslije ovog, Mate je izvještavao Ivana Rač kog ili NikoluVragolova, a oni su određ ivali mjesto i vezu za ponovni nji-hov odlazak u partizane. Na ovaj nač in iz Zenič ke kaznionespašeno je nekoliko desetina zarobljenih partizana.l'"
Ilegalni odbor je tada organizovao i prislušnu službuu telefonskoj centrali Zeljezare. Preko Safeta Uzunović a, ko-ji je radio u centrali, registrovan je svaki važniji razgovorkoji je bio od interesa za narodnooslobodilač ki pokret. Na-roč ito su bili prisluškivani razgovori koje je vodio domo-branski potpukovnik Spell, tada komandant garnizona u Ze-nici. Njegova kancelarija bila je u Kasini i telefonski pove-zana sa centralom u Zeljezari.102
101. Sjeć anje Mate Došena, dato autoru 1973.g.102. Sjeć anje Safe ta Uzunović a, dato autoru 1974.g.
296
rt .
rI!
I
I preko nabavno-prodajne zadruge, u kojoj su radiliEjub Mustajbegović i Slavko Mihač ević , organizovana je na-bavka životnih namirnica i njihova podjela partizanskim po-rodicama i porodicama onih koji su bili uhapšenii otjeranili koncentracionc logore. Njih dvojica su u spiskove radnikaza dodjelu sledovanja unosili izmišljena imena i tako dola-zili do određ enih količ ina namirnica. Poslije toga, prema ras-podjeli koju je izvršio Odbor, omladinci Omer Sehović ,Mid-hat Sarajlić , Zuhdija Frndić i drugi raznosili su to po ku-ć ama i predavali porodicama.i'"
Rad Odbora je bio kolektivan i odvijao se na bazi za-duženja č lanova po pojedinim sektorima. Tako su dr BrunoNovak i Husein Kulenović imali zadatak da u svom politič -ko-propagandnorn radu obuhvate sva nadleštva i ustanove ugradu, zatim trgovce i građ ane. Nikola Vragolov bio je za-dužen za rad u Rudniku, alvan Rač ki i Adem Fehimović uŽeljezari. Sukrija Uzunović rukovodio je Odborom i održa-vao vezu sa partijskirn rukovodstvom na terenu. Odbor jeorganizovao i nekoliko punktova u Zenici, gdje su pristizalipošta, materijal, dolazili kuriri, i gdje su pojedini njeni č la-novi i aktivisti dobijali potrebna obavještenja i zadatke. Ta-kvih punktova bilo je nekoliko: u prostorijama društva»Mu-slimanska zajednica«, u alatnici mehanič ke radionice u Ze-Ijezari, u materijalnom magacinu u Rudniku i nabavno-pro-dajnoj zadruzi. Jedan od takvih punktova bila je i brijač ni-ca Mustafe Mujagić a. U njoj je bio jedan zaklonjen prostor,gdje se skupljao j č uvao materijal i gdje je Odbor organizo-vao umnožavanje pisanih materijala. Umnožavan jei likdruga Tita koji je rasturan po gradu. To je bio jedan oti-sak u obliku već egštambilja kojeg je nabavio Adem Fehimo-"ić . Ustaške vlasti su pokušavale da saznaju gdje se izrađ ujei ko ga rastura po gradu, ali nisu uspjeli da išta otkriju.l'"Ovo je bio samo dio sadržajne ilegalne aktivnosti koja semogla saznati od preživjelih uč esnika.
S pouzdanjem se može pretpostaviti da je ova aktiv-nost bila i razuđ enija i već a ako se ima u vidu podatak onemalom broju onih koji su zbog svog ilegalnog rada zavr-šili život u koncentracionim logorima.
Odbor je tada uč vrstio veze i sa selima Lašva, Dusi-na, Gornja Zenica, Pojske, Mošć anica, Stranjani. .. Naroč itosu u Tetovu, Gradišć u, Vranduku, Orahovici iŠerić ima bili
103. Sjeć anja Slavka Mihač ević a i Midhata Sarajlić a.10·4.Sjeć anje MustafeMujagić a,
297
sigurni punktovi preko kojih su otpremani pošta i razni dru-gi materijali na slobodnu teritoriju i partizanskim jedinica-maY15
I u selima koja su bila na teritorij i podč etnič komkontrolom tada je došlo do znač ajnijihpromjena. Mnogi odonih koji su se ranije bili pasivizirali i priklonili č etnicima,okretali su se protiv njih i u poč etku pojedinač no, a kasni-je sve masovnije, prilazili partizanskim jedinicama i narod-.nooslobodilač kom pokretu. Tako je krajem1943. godine ipoč etkom1944. godine jedan broj seljaka iz Bistrice, Tolo-vić a i Osojnice stupio u narodnooslobodilač ku vojsku. Biloje i sluč ajeva da su tada pojedinci a i manje grupe č etnika na-puštali svoje jedinice i prelazili na stranu partizana, Tako suse dvije grupe(5 do 6 č etnika) u oktobru i novembru1943. go-dine predale bataljonima Devete krajiške brigade, a neki odnjih su ušli u sastav njenih jedinica.
Tako se u ovom periodu, koji je trajao od jeseni1943.pa sve do ljeta 1944. godine, u Zenici i njenoj okolini odvi-jao vrlo intenzivan politič ki rad. Organizovanim radom par-tijskog aktiva i Narodnooslobodilač kog odbora stvoreni supreduslovi za još već e angažovanje građ ana, radnika i selja-ka i njihovo masovnije uključ ivanje u borbu za konač no os-lobođ enje.
Tada je i neprijatelj pojač ao svoju propagandu. Navidnijim mjestima u gradu plakatima i karikaturama je nas-tojao da odluke AVNOJ-a i ZAVNOBIH-a i uopšte oslobodi-lač ku borbu naroda i narodnosti Jugoslavije kompromitujei prikaže kaoterorizam i banditizam.
105. Okružni komitet KPJ Sarajevo u svom pismu upuć enomSreskom komitetu KPJ Zenica 16. novembra 1944. godine zagovara č vr-šć e kontakte i nač in korištenja Veze sa Zenicom. S tim u vezi u pismuse kaže slijedeć e: »Uspostavite č vršć e veze sa Zenicom, kontrolišite ihstalno i ne koristite ih za sitnice. Drug sekretar je 1ič no odgovoran zate kanale i njemu trebaju biti samo poznati«.
(Arhiv CK SK BiH, Sarajevo, inv. br. 61/2992).
298
,.,
Osmi dio
BORBE U DOLINI RIJEKE BOSNE
U ljeto 1944. godine saveznici su se iskrcali u Norman-diji a Crvena Armija je izbila na granice Rumunije. Tada sujedinice Narodnooslobodilač ke vojske težište svojih operaci-ja prenosile u istoč ne krajeve naše zemlje, pa su se u tompravcu kretale brojne partizanske divizije. Preko teritorijezenič kog kraja išle su Šesta proleterska (lič ka) i Jedanaestakrajiška NOU divizija i trebalo je da izmeđ u Zenice i Žepč apređ u na desnu stranu rijeke Bosne, gdje ih je oč ekivala Ses-naesta vojvođ anska divizija. Poslije krać eg zadržavanja u se-lima Dogloda, brigade Seste divizije su uspjele da od 26. do28. jula pod borbom pređ u rijeku Bosnu (sem jednog bata-ljona) , a Jedanaestoj diviziji i još nekim jedinicama to nijepošlo za rukom. Neprijatelj je spreč io njihov prelaz i tomprilikom iznenadio Petu kozarač ku brigadu na Mahnjač i (Po-lošnica), koja je posli.y; p~etr:pljeni~ gubitaka bila prisiljenada se povuč e u pravcuLeslič a1Tešnja.!
Poslije oslobođ enja Srbije i Beograda, njemač ka gru-pa armije »E« je bila prisiljena da odstupa preko Kosova.Sandžaka i Crne Gore prema Sarajevu i dalje dolinom Bos-ne na sjeverozapad i u dolinu rijeke Save. U takvoj situacijiuloga njemač kih jedinica svodila se najveć im dijelom na o-siguranje komunikacije koja im je služila zaprevoz trupa i
1. Poslije rata, Okružni sud u Travniku osudio je jednu grupuseljaka iz okolnih sela koji su potkazivanjem otkrih boravak Pete ko-zarač ke brigade na Mahnjač i i naveli njemač ke jedinice u napad ukojem je poginuo komandant brigade - narodni heroj Rade Kondići još oko 90 boraca. Međ u osuđ enim na 7 godina zatvora bio je i HasoHusejnović dz Serić a, koji je u to vrijeme bio jedan od starješina umiliciji, a kasnije je prišao narodnooslobodilač kom pokretu i bio č lanSreskog odbora NOF-a za Zenicu.
299
ratnog materijala prema B. Brodu.Ustaške i domobranskesnage kao stalna posada garnizona imale su defanzivan ka-rakter i služile su pretežno za odbranu utvrđ enih mjesta dužovih komunikacija od kojih su mnoga bila pretvorena u upo-rišta sa jakim fortifikacijskim utvrđ enjima i efikasnim sis-temom vatre.
Zenica je bila jedno od znač ajnih neprijateljskih upo-rišta kojoj je, kao što je već istaknuto, okupator pridavaoposebnu pažnju. Pouč en iskustvom iz oktobra1943. godine,kada je III krajiška brigada upala u Zenicu, neprijatelj je,pored bunkera, rovova i utvrđ enja u gradu i duž željeznič kepruge, organizovao i spoljnu odbranu grada, naroč ito na li-jevoj obali rijeke Bosne. Bile su postavljene stalne posadnejedinice na brdima prema Gornjoj Zenici, Jelinku, Osojnici,Stranjanima i Cajdrašu, zatim na Zmajevcu, u Gradišć u i da-lje prema Vranduku i Nemili. Na desnoj obali Bosne i daljese oslanjao na ustaške položaje, miliciju, zatim č etnike, a ugradu na oružnike, policijui DVZ stražu. Na željeznič kojpruzi Zenica-Nemila i Zenica-Lašva patrolirala su tri ok-lopna voza: »Zenica«, »Lašva« i»Lč we«. Ovim snagama na-stojao je da obezbijedi komunikaciju od napada partizanskihjedinica.
1) Dejstva Č etvrtei Desete divizijeNOVJ u zenič komkraju
Vrhovni štab Narodnooslobodilač ke vojske i partizan-skih odreda Jugoslavije, procjenjujuć i da ć e Nijemci u izvla-č enjusvojih snaga iz južnih dijelova Balkana koristiti i pra-vac preko Bosne, izdao je 17. avgusta 1944. godine direktivuŠtabu Petog korpusa da težište svojih dejstava usmjeri naglavne komunikacije u dolinama rijeke Bosne, Vrbasa i Une,da napada neprijateljeva uporištai parališe saobrač aj,"
U duhu ove direktive Štab Petog korpusa uputio je De-setu diviziju da sa glavnim snagama dejstvuje na komunika-ciji Zenica-Sarajevo-Mostar, a manjim dijelom na pravcimaTravnik-Bugojno i Gornji Vakuf-Prozor-Rama. I već pr-vih dana septembra 1944. godine jedinice ove Divizije zapo-č ele su sa uspješnim akcijama rušeć i komunikacije i ometa-juć i neprijateljev saobrać aj. Tako je već 1. septembra likvi-
:~.Osi. rat, kn]. 2. str. 423.
300
dirane nekoliko neprijateljevih uporišta (Raštelica, Ivan Se-dlo i Tarč in) na pruzi Sarajevo=-Mostar" i oslobođ ena Foj-nica. Poslije toga, 8. septembra, zauzeta je željeznič ka stani-ca Busovač a a stanič na zgrada porušena.' Dva dana kasnijezauzet je Rudnik Kakanj, a ]2. septembra i željeznič ka sta-nica Lašva." Jedan bataIjon Sedme krajiške brigade doč ekaoje 17. septembra iz zasjede na cesti Busovač a-Kiseljak jed-nu neprijateljevu motorizovanu kolonu i nanio joj teške gu-bitke. Ubijena su 32 vojnika, a 20 ih je ranjeno. Uništen je1 automobil, 1 motocikI, a ošteć en 1 kamion i 1tenk," Usko-ro je na ovoj komunikaciji napadnuta još jedna neprijate-ljeva kolona i tom prilikom ubijeno 70, aranjeno 130 nep-rijateljevih vojnika. Ošteć eno je 17 kamiona i 1 tenk.?
Pored ovih akcija, jedinice Desete divizije vodile su ta-da uspješne borbe i protiv neprijateljevih snaga koje su is-pad ima pokušavale da ih odbace sa ovih komunikacija. Ta-ko je Deveta krajiška brigada 2. oktobra 1944. godine odbilanapad jač ih njemač kih i ustaških snaga iz Zenice, Travnikai Busovač e prema Gropkui selu Tolović ima i nanijela imgubitke od 24 mrtva i 51 ranjenog vojnika. Brigada je imalasamo 2 mrtva i 4 ranjena borca." Pet dana kasnije (7. ok-tobra), opet su ustaše iz Busovač e pošle u pravcu Krušč iceinapale ovu brigadu. I ovoga puta su bile odbijene i pretrpiv-ši gubitke od 15 mrtvih i 10 rajenih, vratile su se u Busova-č u."I kasnije su ustaše napadima iz Zenice, Travnika i Bu-sovač e pokušavale da odbace jedinice Desete divizije sa ovihkomunikacija, ali su trpile neuspjehe.
Istovremeno, Pedeset treć a divizija napadala je na dije-lu komunikacije izmeđ u Maglaja, Doboja i Dervente. PoslijeBanjaluč ke operacije,koji' je trajala od 18. do 29. septem-bra, i č etvrta divizija je orijentisana u pravcu Travnika i Ze-nice. Tako su se u oktobru 1944. godine tri partizanske di-vizije Petog korpusa našle na glavnoj komunikaciji u dolini
I
I1li
I
I
3. Hronologija oslobodilač ke borbe naroda Jugoslavije1941-1945,str. 884.
4. Isto, str. 885.5. Isto, str. 886, Na željeznič ku stanicu Lašva napadao je Visoč -
Im-fojnič ki partizanski odred.6. Isto, str. 887.7. Isto, str. 887.3. Isto, sir. 942.9. Isto.
301
10. Isto, str. 945.11. U dnevnom izvještaju Operativnog odjeljenja Ministarstva0-
ružanih snaga NDH od24. oktobra 1944. godine u vezi s ovim napa-dom Osme brigade piše: ••.... Od bacač ke vatre poginula2 njemač kač astnika,1 ustaša, 1 domobran i građ ansko lice«,
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 30, dok. br.149t.12. U izvještaju Staba Desete divizije piše da su se u to vrije-
me u Zenici nalazile sljedeć e neprijateljeve snage: ••.3. i 5. satnija ioklopni vlak »Zenica« 17.željeznič ke bojne,15. i 17. satnija 4. bojnei dijelovi 2. bojne 11. ustaškog stojač kog djelatnog (prometnog) zdruga,782. turkestanski bataljon, 105. izviđ ač ki bataijon 5.SS brdsko-armij-skog korpusa, 7.SS samostalni jurišni divizion 7.SS divizije ••.PrincEugen- i vjerov atno 1. bataljon za osiguranje«.
(Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 30, dok. br. 37).
cije došlo je tek23. oktobra, ali to je bilo kasno. Travnik jeveć bio oslobođ en. Toga dana oko1700 neprijateljevih voj-nika, najveć im dijelom ustaša.P krenulo je iz Zenice u pro-tivnapad prema Travniku. Protivnapad je izvršen preko 0-soj nice (Grahovč ić a), Brajković a, Guč e Gore i Bukovice, za-obilazeć i položaje Osme brigade. U takvoj situaciji Stab Pe-tog korpusa intervenisao je sa dva bataljona Seste brigade,koji su snažnim napadima na padinama Vlašić a zaustavilineprijatelja, a sutradan, uz pomoć dijelova Sedme, Osme iJedanaeste brigade, natjerali ga napovlač enje.v'
I kasnije su ustaše iz Zenice pokušavale da odbace Os-mu krajišku brigadu koja se približila Zenici. Tako je26.oktobra grupa od400 ustaša napala na njene bataljone u se-lima Gradišć e i Obrenovac, ali je u žestokoj borbi, poslijegubitaka od21 mrtvog i IS ranjenih ustaša, ta grupa mora-la da se povuč e uZenicu.P Isto se ponovilo i tri dana kas-nije (29. oktobra), kad je već a grupa ustaša nastupala u prav-cu sela Č ajdraš i Dobriljevo. Borci Osme brigade i ovdje suih doč ekali žestokom vatrom, ubili12 ustaša, a ostale natje-rali da se bjekstvomspašavaju.t"
Padom Travnika, Nijemci i ustaše su nastojali da, u-pornom i aktivnom odbranom ceste Sarajevo-Kiseljak-Bu-sovač a i željeznič ke i drumske komunikacije u dolini Bosne,osiguraju saobrać aj i nesmetano izvlač enje svojih snaga ko-je su se probijale na sjeverozapad. Zato su na brzinu još vi-še utvrdili Kiseljak, Busovač u, Zenicu'i dalje sva mjesta udolini rijeke Bosne. Na ovaj nač in su nastojali da ojač ajusistem odbrane duž ove komunikacije.
Štab Petog korpusa uoč io je namjere okupatora i nje-govih pomagač a, pa je30. oktobra izdao direktivu potč inje-nim jedinicama i usmjerio ih da napadima na komunikacijeSarajevo-Mostar i Sarajevo-Bosanski Brod razbiju njegovodbrambeni sistem i onemoguć e mu saobrać aj duž ovih sao-brać ajnica. Deseta divizija bila je orijentisana prema komu-nikaciji Sarajevo-Mostar i Sali'\jevo-Zenica, a Č etvrta di-vizija na dijelu komunikacije od Zenice premaŽepč u.Sred-njobosanska Pedesettreć a divizija trebalo je da parališe sao-brać aj na dijelovima komunikacije izmeđ u Zavidović a i Der-vente.
Bos~e i izložili je stalnim udarcima. Time je bio ispunjenzahtjev Vrhovnog štaba upornenutoj direktivi da se Peti kor-pus jač e angažuje na ovoj komunikaciji.
Poslije Banje Luke Travnik je bio najveć e neprijate-~je,,:o uporište na operativnom područ ju Petog korpusa. Sajakim utvrđ enjima i snagama služio je kao boč no obezbje-đ enje, štitio prilaz glavnoj komunikaciji i zatvarao pravackoji iz doline Lašve izvodi u dolinu rijeke Bosne. Da bi sestvorili uslovi da jedinice jač e nalegnu na komunikaciju udolini rijeke Bosne, Štab Petog korpusa donio je odluku danapadne i oslobodi Travniki cijelu dolinu rijeke Lašve. Uskladu s tom odlukom razrađ eni su plan i raspored napada,a jedinice Č etvrte i Desete divizije privuč ene su bliže Trav-niku. Travnik su branila tri bataljona ustaša, zatim žandar-merija, policija, ustaška milicija, posadne i arti1jerijske je-dinice, te oklopni voz - ukupno2.600 ljudi.
Poslije dvodnevnih teških borbi,22. oktobra neprija-teljeva posada Travnika bila je likvidirana." Zajedno sa njomlikvidirane su i posade u uporištima u dolini rijeke Lašve svedo Busovač e. Time je bio otvoren put za jač e napade na ko-munikaciju u dolini Bosne.
Za vrijeme napada naših glavnih snaga na Travnik,Osma krajiška brigada i Vlašić ki partizanski odred, raspore-đ eni na položajima Jelinak, Cajdraš, Jagodić i i kod Stranja-na, zatvarali su pravac koji iz Zenice vodi preko Guč e Gore uTravnik. Noć u20/21. oktobra, Osma brigada je sa ovih polo-žaja izvršila demonstrativni napad na Zenicu s ciljem da sezavara neprijatelj i spriječ i njegova intervencija u pravcuTravnika.'! Taj cilj bio je postignut iako su tada u Zenici bi-le vrlo jake ustaške i njemač ke snage. u Do njihove interven-
13. OsI. rat, knj. 2, str. 437.14. Isto, str. 438.15. Hronologija osl, borbe naroda Jugoslavije1941-1945, str. 946.
16. Isto.
302 303
Č etvrtadivizija, č ije je težište dejstva bilo određ enonazenič kom sektoru, započ ela je sa izvršenjem zadataka već pr-vih dana novembra. U poč etku, akcije su izvodili samo Osmabrigada i Vlašič ki odred, ali su brzo u borbu uvedene Šestai Jedanaesta brigada. Tako su noć u 3/4 novembra 1944. go-dine dijelovi Osme brigade napalii zauzeli željeznič ku stani-cu Vranduk, a zatim izmeđ u Zenice i Vranduka porušili pru-gu li dužini 3 kilometra. Prethodno je jedan voz naišao napostavljene mine od kojih su uništeni jedna lokomotiva i petvagona. Na željeznič koj stanici Vranduk zarobljena je posa-da od 14 domobrana, zaplijenjen jedan puškomitraljez, 12 pu-šaka i dosta municije.!?
Dan kasnije, 5. novembra, Prvi bataljon Osme brigadedoč ekao je jednu ustašku grupu kod Gradišć ai natjerao jeda se u neredu povuč e u Zenicu. Gubici ustaša iznosili su '7mrtvih i 11 ranjenih. Zaplijenjen je jedan minobacač .v
Sutradan uveč e,617 novembra, ponovo je izvršen na-pad na prugu u neposrednoj blizini Zenice. Dijelovi brigade,poslije troč asovne borbe, zauzeli su željeznič ku stanicu Vra-ca koju su branili domobrani XVII željeznič ke bojne. Tomprilikom zarobljeno je 12 pušaka i dosta druge ratne opre-me. Poginula su dva, a ranjena tri borca Osme brigade.w
Na pruzi Lašva-Kakanj dijelovi Jedanaeste brigaderazbili su jednu jač u njemač ko-ustašku grupu koja je osigu-ravala ovu komunikaciju. Ubili su 18 aranili 13 neprijatelje-vih vojnika, te porušili prugu u dužini od 500 metara i zanekoliko dana na njoj prekinuli saobrać aj."
Noć u 14/15 novembra jedan vod iz Prvog bataljonaOsme brigade sa minerskom grupom prebacio se preko Bo-sne izmeđ u željeznič kih stanica Vraca i Vranduk i porušiooko 1500 metara pruge."
Ove akcije jedinica Č etvrte divizije na prugu natjera-le su Nijemce i ustaše da prave ispade i pokušaju odbacitibrigade od komunikacije. Tako su 15. novembra pokušali dapod zaštitom jednog tenka izbace Prvi bataljon Osme briga-de iz Gradišć a. Međ utim, bataljon ih je doč ekao žestokom
vatrom i natjerao da se vrate uZenicu.š" I 16. novembra oko600 njemač kih vojnika i ustaša ponovo su napali Prvi bata-Ijon na kosi Negraj i u Gradišć u. Borba je trajala nekolikoč asova. Ubijeno je 28 aranjeno 35 neprijateljevih vojnika.Bataljon je imao 4 mrtva i 6 ranjenih boraca."
Sutradan, 17., a odmah zatim 18. i 19. novembra, Os-ma briaada je odbila još tri slič na napada njemač ko-ustaš-kih i č ~tnič kih snaga iz Zenice i Busovač e. U prvom jač emnapadu njemač ko-ustaške snage pokušale su da se probijuprema Vitezu, ali su uz gubitke od 11 mrtvih i još tolikoranjenih bile primorane da se vrate nazad. U drugom napaduoko 300 ustaša ponovo je iz Zenice pošlo ka Gradišć u. Ovogputa ustaše su pretrpjele nešto već e gubitke (40 mrtvihi 33ranjena). U treć em napadu (19. novembra), sa ustašama suuč estvovali i č etnici (svega oko 300). Iznad sela Podbrežjabataljoni Osme brigade doč ekali su ovu kolonu i potpuno jerazbili. Ubijeno je 19 ustaša i č etnika, a oko 20 ih je biloranjeno."
Dijelovi Osme i Jedanaeste brigade vodili su 23. no-vembra šestoč asovnu borbu protiv jač ih njemač ko-ustaškihsnaga koje su uz podršku tenkova i artiljerije pokušale dase iz Zenice probiju prema Travniku. Na položajima kod Ka-onika ova neprijateljeva kolona je zaustavljena i uz gubitkeod 35 mrtvih i 46 ranjenih prisiljena da se vrati nazad.w po-novo su ove snage dva dana kasnije obnovile isti pokušaj alisu opet bile odbijene."! Tada na ovaj sektor stiže i Šesta !ra-jiška brigada. Ona je, 26. novembra, na putu Busovaca--Lašva, iz zasjede, doč ekala jednu neprijateljevu motorizo-vanu kolonu i nanijela joj teške gubitke. Ubijeno je 16, a ra-njeno 7 njegovih vojnika." I Osma brigada je, 28. novmbraispod Gradišć a, na putu Zenica-Nemila, doč ekala slič nu mo-torizovanu kolonu i ubila 12 neprijateljevih vojnika, a 10 ihranila.v
I u' decembru 1944. godine nastavljena su dejstva Č et-vrte divizije na ovom sektoru, ali je bilo manje neprijatelje-vih ispada iz Zenice, a više akcijai borbi koje su njene je-
17. Isto, str. 993.18. Isto.19. Isto, str. 994.
.20. Isto, str. 995.21. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 30, dok. br. 98.
22. Isto.23. Hronologija osI. borbe naroda Jug~lavije 1941-1945, str. 996.24. Isto.25. Isto, str. 997.26. Isto, str. 998.27. Isto.28. Isto.
304 305
dinice izvodile na komunikaciji i napadale neprijateljeve ko-lone i saobrać aj. Tako je već 1. decembra 1944. godine pos-lije oštre borbe kod sela Banlozi, Šesta brigada razbila jed-nu njemač ku č etu koja je pokušala da se iz Zenice probijeprema Žepč u. Tada je ubijeno okoSO, a u Bosni se utopilo10 njemač kih vojnika." Dva dana kasnije, ponovo je Šestabrigada napala Nijemce kod istog sela i ubila 16 vojnika"IOsma brigada je izvršila nekoliko akcija na prugu od kojihje najznač ajnija bilaS. decembra kod Janjić a. Napadnut jejedan njemač ki transportni voz u kojem se prevozila jednaveć a njemač ka jedinica. Tom prilikom zapaljeno je 16 vago-na, ubijeno i ranjeno više njemač kih vojnika."
I kasnije je bilo ovakvih i slič nih akcija Seste i Osmebrigade na prugu i uporišta duž komunikacije u kojima jeneprijatelj trpio sve već e gubitke. Naroč ito su ga teško po-gađ ale akcije koje su jedinice Č etvrte divizije izvodile u ne-posrednoj blizini Zenice. Zbog toga su Nijemci u ovaj graddovlač ili sve jač e snage i dalje utvrđ ivali uporišta oko njegai duž pruge.
U toku pomenutih borbi, Nijemci, ustaše i DVZ stražasu uništavali sela na lijevoj obali rijeke Bosne (Gradišć e,Stranjani, Vranduk, Pojske i druga). Prethodno su, po nare-đ enju Nijemaca, ova sela bila evakuisana i tuč ena iz flakovai topova, a zatim pljač kana i paljena." Uz ovo vršena su ihapšenja saradnika narodnooslobodilač kog pokreta u gradui selima.
Dejstva i borbe jedinica Desetei Č etvrte divizije na o-vom sektoru, pored gubitaka koji su nanošeni neprijatelju,imali su i velikog politič kog znač aja za cijeli ovaj kraj. Po-neseni OVImuspjesima, . radnici, seljaci i građ anizenič kogkraja u sve već em broju, u grupama od po nekoliko deseti-na, stupali su u partizanske redove i sa oružjem u ruci bo-rili se protiv okupatora i njegovih pomagač a.
2) Formiranje i djelatnost politič ko-partijskih rukovod-stava i organa vlasti na terenuzenič kog kraja
U proljeć e 1944. godine,imajuć i u vidu perspektivurazvoja narodnooslobodilač kog pokreta na teritorij i izmeđ u
29. Isto, str. 1024.30. Isto, str. 1025.31. Isto.32. ABiH, Komisija za utvrđ ivanje zloč ina ... k 238, inv. br. 56860.
Travnika i Zenice i narastanje ilegalnog pokreta u Zenici,Travniku i okolnim mjestima, Okružni komitet KPJ za Ba-nju Luku odluč io je da formira Vlašić ki NOP odred koji bipored borbenih zadataka trebalo da posluži i kao mobilizi-rajuć a snaga za već e uč ešć e naroda ovog kraja u borbi.
Polovinom juna 1944. godine u komandi mjesta u Šip-ragama okupljali su se borci koji su bili određ eni da uđ u uOdred, a nekoliko dana kasnije u selu Kruševo Brdo izvrše-no je i zvanič no proglašenje Odreda. U poč etku, Odred jeimao dvije č ete, svega oko 50 naoružanih boraca, ali je krozborbu vrlo brzo došla do izražaja njegova mobilizatorska sna-ga. Već u avgustu 1944. godine imao je oko 600 naoružanihboraca svrstanih u tri bataljona, Sve su to bili dobrovoljci inajveć im dijelom omladina iz sela izmeđ u Travnika i Zenice.
Od tada, Odred prelazi na izvođ enje krupnijih akcijaprotiv neprijatelja i uč estvuje u zajednič kim dejstvima ve-ć ih jedinica narodnooslobodilač ke vojske (brigada i divizija).Tako je krajem jula pomogao i obezbjeđ ivao prelaz Sestelič ke proleterske divizije preko rijeke Bosne na njenom pu-tu u Srbiju. Kasnije, zajedno sa jedinicama Č etvrte krajiškedivizije, uč estvovao je u mnogim borbama koje su se vodilena sektoru izmeđ u Travnika i Zenice i na komunikaciji Ze-nica-Žepč e. Prilikom prvog oslobođ enja Travnika, 22. ok-tobra 1944. godine, Vlašić ki odred je, zajedno sa Osmom kra-jiškom brigadom, obezbjeđ ivao pravac koji iz Zenice vodiprema Travniku.
Č im je Vlašić ki odred izrastao u jedinicu od oko 700boraca i ispoljio neophodne borbene vrijednosti, odluč eno jeda se od njega formira brigada. Međ utim, kad je i zvanič noto trebalo da se potvrdi, odustalo se od toga u skladu saodlukom Vrhovnog štaba NOV i POJ da se više ne formira-ju brigade, nego da se ljudstvom iz partizanskih odreda po-punjavaju postojeć e. Tada je oko 450 boraca Vlašić kog od-reda prešlo kao popuna u brigade Č etvrte divizije."
Poslije izvršene reorganizacije, kadrovskih promjena ipreformiranja č eta, ponovo je došlo do pri1iva novih boracapa je Odred brojno brzo rastao. Karakteristič no je da su unovembru i decembru 1944. godine u Vlašić ki odred najvišedolazili bivši pripadnici neprijateljevih/ formacija, domobra-ni, milicioneri i č etnici. Ovo je u prvom redu bio rezultatodluke Predsjedništva AVNOJ-a o opštoj amnestiji koja je
33. AVII, k-769a reg.br. 2-2-1/2.
306 307
bila objavljena 21. novembra 1944. godine. Ovaj dolazak no-vih boraca omoguć io je da se još jednom popune jediniceČ etvrte divizije, pa je poč etkom decembra u njihov sastavupuć eno još85 boraca."
Najveć i broj borbi protiv neprijatelja Odred je imaona sektoru izmeđ u Travnika i Zenice i na komunikaciji iz-međ u Zenice iŽepč a. Samo od kraja decembra1944. pa dokraja februara 1945. godine u tim akcijama izbacio je iz stro-ja 228 neprijateljevih vojnika, a imao7 poginulih i 23 ra-njena borca.P
Borbe Vlašić kog odreda na ovim sektorima, njegov ak-tivan politič ki rad i pravilan odnos boraca prema narodu bi-li su uslov za izgrađ ivanje povjerenja i neophodnog jedin-stva koje se stvaralo izmeđ u partizanskih jedinica i pozadi-ne. Iz toga je rezultirao aktivniji odnos prema narodnooslo-bodilač kom pokretu i već e angažovanje naroda ovog kraja uborbi.
U ljeto i jesen 1944. godine. a naroč ito poslije oslo-bođ enja Travnika, kad je Vlašić ki NOP odred u svojim bor-benim dejstvima sve više poč eo da se orijentiše u pravcu se-la koja su bila bliža Zenici, Okružni komitet KPJ za BanjuLuku pred uzeo je i mjere da formira jednu partijsku jedini-cu koja bi uz Odred bila nosilac politič ke aktivnosti i orga-nizator rada u pozadini i na terenu zenič kog kraja. Radi to-ga su pozvani da iz Zenice iŽepč a na slobodnu teritorijuizađ u Šukrija Uzunović i Edhem Pašalić . Pozvana je bila ijoš jedna grupa koja je u Zenici radila odvojeno od partij-skog aktiva i ilegalnog narodnooslobodilač kog odbora. U njojsu bili Jozo Marč inković , Ante Grgić , i AleksandarČ anek.š"Svi su oni tvrdili da su č lanovi KPJ ida su se kao takvi o-dazvali pomenutom pozivu. Okružni komitet nije prihvationjihova uvjeravanja i nije im priznao č lanstvo u Partiji izpoznatih razloga zbog kojih je Jozo Marč inković sa svojomgrupom još prije rata bio isključ en iz KPJ.37 Jedino je saop-
šteno Šukriji Uzunović u da je primljen u KPJ/a pitanje kon-tinuiteta njegovog č lanstva od1941. godine ostavljeno je dase kasnije rješava. Ni Edhemu Pašalić u Okružni komitet nijeodmah priznao č lanstvo u Partiji. To je uč injeno tek poštoje provjereno njegovo držanje poslije zarobljavanja u Petojneprijateljevoj ofanzivi.v
Nekoliko dana kasnije, iz Zenice je izašao i Adem Fe-himović . Na osnovu preporuka Sukrije Uzunović a i Ivana Ra-č kog, Okružni komitet ga je odmah primio u Partiju. Timesu bili stvoreni uslovi da se formira jedna partijska ć elijakoja bi na terenu Zenice pomagala Okružnom komitetu u ra-du na stvaranju organa narodne vlasti, organizacija i odbo-ra NOF-a, i organizacija omladine, AFŽ-a, te održavala vezusa Zenicorn. I već u prvoj polovini oktobra1944. godine tak-va partijska organizacija poč ela je sa radom. U njoj su bili:Marko Zec, Sukrija Uzunović , Edhem Pašalić i Adem Fehi-movie." Marko Zec je bio sa travnič kog terena, ali je kaoiskusni politič ki i partijski radnik (do tada je bio sekretarSreskog komiteta SKOJ-a za Travnik) - pridodat ovoj ć elijiiprivremeno postavljen za njenog prvog sekretara. Ovu duž-nost obavljao je kratko vrijeme, a onda je, umjesto njega,za sekretara izabran AdemFehimović .t"
34. Isto, reg. br. 3-21-2/3.35. Isto, k-771a, reg. br. 5-9-3/5 i 6-16-2/6.36. U pismu Okružnog komiteta za Banju Luku, od 12. novembra
1944. godine, u vezi s pozivom drugova iz Zenice piše: ••... Prije 4-5mjeseci pozvali smo sve naše simpatizere da izađ u, da u gradu ostanutri druga, koji ć e dalje raditi. Drugovi koji su izlazili na naš pozivai oni koje su oni slali već inom su odlazili uVlašić ki odred ...«
(Arhiv CK SK BiH, Sarajevo, 42/2973).37. Sjeć anje Voje Savić a, tada sekretara O. K. KPJ za Banju Lu-
ku, koje je 1974. godine dao autoru.
38. U pismu Okružnog komiteta KPJ za Banju Luku od 12. no-vembra 1944. godine piše:
»..• Drugi č lan ć elije je Edhem Pašalić . Taj drug je bio u jednojnašoj brigadi i tu je primljen u Partiju. Za vrijeme V neprijateljskeofanzive bio je zarobljen i intervencijom prijatelja, a obzirom da jebIO kadija, oslobođ en je. Poslije toga izašao je k nama. U prvo vri-jeme nismo mu priznali č lanstvo, jer nismo imali o njemu podataka,a kad smo provjerili a i na radu se pokazao dobar, primljen je ...«
(AVII, !RP, BiH, 10/777).39. U pismu sekretara Okružnog komiteta KPJ za Banju Luku
od 20. oktobra 1944. godine o tome piše sljedeć e:». .. Za zenič ki teren formirao sam [edno tijelo koje ć e imati
zadatak da radi na terenu Zenice koliko može i da se preko njih drživeza sa gradom. To su: Marko Zec, Kadija, Riva i Fehimović . Fehi-mović a i Rivu sam primio u Partiju i s njima održao sastanak. Pošlisu zadovoljni na teren ... "
U drugom pismu Okružnog komiteta KPJ za Banju Luku od 12.novembra 1944. godine više se ne govori da je »formirano jedno tije-10« nego da je to bila partijska organizacija. (AVI!, IRP, BiH 10/2829i 10/7777).
40. Sjeć anje Sukrije Uzu:nović a. U pomenutom pismu OK za Ba-nju Luku o partijskom iskustvu č lanova partijske organizacije kaže seslijedeć e: »Dakle, svi ti drugovi, osim Marka Zeca, nemaju iskustva upartijskom radu i samostalno bi teško rukovodili«, I
309308
Rad ć elije vrlo brzo se osjetio naterenu. Na konfe-rencijama koje su održavane po selima, osnovan je već i brojseoskih narodnih odbora i odbora NOF-a, a priliv novih bo-raca u brigade i Vlašić ki partizanski odred bio je sveveć i.Građ ani, radnici i omladinauključ rvali su se u Narodnoos-lobodilač ku vojsku. Tako je u ljeto i jesen 1944. godine, pre-ma podacima SUBNOR-a Zenica i sjeć anja već eg broja ak-tivista, samo u Vlašić ki partizanski odred stupilo oko stotinugrađ ana, najveć im dijelom omladine i radnika iz Željezarei Rudnika.
Najveć i broj ovih drugova, kao i drugih koji su direk-tno stupali u brigade, izašli su iz Zenice preko postojeć ih i-Jegalnih kanala koji su vodili na oslobođ enu teritoriju. Takoje, na primjer, grupa u kojoj su bili: Ivica Križan, AndrijaKnez, Vinko Ivanović , Albin Kenda i Anton Bilić , izašla pre-ko sela Lokve. Ovdje ih je sač ekala veza (jedan radnik iz Že-ljezare) na koju ih je uputio Ivan Rač ki. Ovaj radnik ih jeodveo u selo Kljake, a odatle su, u pratnji dvojice seljaka,stigli u Mehurić e i stupili u Vlašić ki partizanski odred." Is-to tako, i grupa od 25 drugova u kojoj su bili: Ekrem Šeha-Iić , Slavko Mihač ević , Ejub Mustajbegović , Ivo Šunjić i drugi,izašla je preko Raspotoč ja, Gnjusa i Gumanaca. Ovdje suprenoć ili, a sutradan, u koloni, nastavili preko Vjetrenice uBilu. Ova grupa je imala i oružje koje je u kolima pokrive-nim ugljem iznijela iz grada.« Grupa u kojoj su bili AnteGrgić , Jozo Marč inković i Aleksandar č anek, izašla je prekoŠerić a. Seid Skrgo, a poslije njega i drugi, izašli su prekoOrahovice. Jedino je grupa u kojoj su bili Rudi Beranek,Zdravko Erić , Ljubo Maksimović i još neki, uhvać ena odstrane DVZ straže pri izlasku iz Zenice. Sve ostale grupe subez već ih poteškoć a izašle na slobodnu teritoriju.
U septembru 1944. godine iz Zenice je izašla i jedna već agrupa domobrana (oko 120) na č elu sa MatomDošenom. Onisu sa sobom donijeli 3 bacač a mina, 2 mitraljeza, 12 puško-mitraljeza, oko 110 pušaka i automata. Pored ovog, iznijelisu i kompletnu opremu jedne domobranske satnije i velikukolič inu municije, naroč ito minobacač ke. Izlazak ove grupedomobrana pripremio je Ivan Rač ki, a bio je vezan za iz-lazak jedne već e grupe domobrana iz XVII željeznič ke boj-ne. Ovaj izlazak su organizovali Okružni komitet KPJ za Sa-
rajevo i Visoč ko-fojnič ki partizanski odred. Nij.emci ~u po:kušali da spriječ e izlazak ove grupe domobrana IZ Zemce, ahim to nije uspjelo. Oni su se, uz pomoć oklopnog voza, pro-bili do Nemile, a onda preko Orahovice izišli na slobodnu te-ritoriju i stupili u Vlašić ki odred.v' Dolazak ove. grupe domo-brana u Vlašić ki odred znač io je mnogo. Tako Je Odred zna-tno ojač ao u ljudstvu, a naroč ~to u naoružar;tju. ~orJ?iranaje č eta prateć eg oružja, a za njenog komandira bIO Je pos-tavljen Mato Došen.
Veza izmeđ u partijske organizacije na terenu i ilegal-nog narodnooslobodilač kog odbora održavana je preko istihkanala i kurirskih veza o kojima je ranije bilo govora. Naj-više se saobrać aj odvijao preko Vranduka, Orahovice i Šerić a.U Zenici je ilegalni Odbor uspješno rukovodio cjelokupnimnarodnooslobodilač kim pokretom. Preko njega i veza koje jeodređ ivao sve grupe Zenič ana su izašle na slobodnu teritori-ju. Tada su iz Zenice i okolnih s~la stuppe u partizansk.e j~-dinice nove grupe omladine, radmka, zatim domobranaI mi-licionera. Samo iz sela Šerić a u jednoj je grupi bilo okoSOseljaka. I svi su, sa oružjem, stupili u ylašić ki .odred. I izdrugih sela takođ e se u grupama odlazilo u parnzane. Takosu popunjavane jedinice Č etvrte divizije i Vlašić ki odred.Prema nepotpunim podacima Opštinskog odbora SUBNOR-a,iz sela na lijevoj obali rijeke Bosne (a koja su pretežno bilasastavni dio slobodne teritorije zenič kog sreza), u toku no-vembra idecembra 1944. godine u narodnooslobodilač ku voj-sku je stupilo preko SOO novih boraca, što je rezultat uticajaopštih politič kih i vojnih prilika u zemlji, znač ajnog dopri-nosa Č etvrte divizije i djelovanja ilegalnih partijskih i dru-gih antifašistič kih grupa i pojedinaca u Zenici, a posebno se-kretara partijske organizacije Ivana Rač kog.
On je, poslije izlaska Šukrije Uzunović a na slobodnuteritoriju, rukovodio ilegalnim odborom i angažovao velikibroj aktivista na ovom i drugim zadacima. Tada je od par-tijskog aktiva formirao i novu partijsku organizaciju u Ze-nici, koja se nešto kasnije vezala za Sreski komitet KPJ zaZenicu. Iz raspoloživih dokumenata ne može se utvrditi kadje ona formirana,a nema podataka ko su, osim Rač kog, bilinjeni č lanovi. Međ utim, da je ona u novembru 1944. godinepostojala, može se zaključ iti iz dva sač uvana izvještaja Sres-
41. Sjeć anje Ivice Križana koje je dao autoru 1974. godine.42. Sjeć anje EkremaSehali ć a. 43. Sjeć anje Mate Došena.
310 311
kog komiteta KPJ za Zenicu od29. novembra i 15. decembra1944. godine. U prvom se javlja da» ••• o partijskoj jediniciu Zenici ovaj Komitet nema podataka ...«, a u drugom pi-še: » ..• Prije nekoliko dana uhapšen je i sekretar partijskeJedinice drug Ivan Rač ki ...«44
Nema ni preživjelih koji bi sada svojim svjedoč enjempomogli da se utvrdi ko su, osim Rač kog, bili č lanovi ove or-ganizacije, odnosno koji su to još č lanovi KPJ rukovodili ile-galnim radom u Zenici. Najvjerovatnije da su to bili neki odonih koji su u decembru 1944. godine zajedno sa IvanomRač kim bili uhapšeni i ubijeni u Jasenovcu.
Jedino Londa Beranek u svom sjeć anju navodi da jeu novembru 1944. godine primljena u KPJ. To joj je saopš-tio Ivan Rač ki poslije jednog uspješno izvršenog zadatka, aliodmah poslije toga bila je uhapšena. Zbog toga nije prisus-tvovala ni jednom sastanku, niti je znala ko su ostali č lano-vi partijske organizacije.
Istovremeno, dok je Okružni komitet KP! za BanjuLuku ulagao napore i nastojao da u svom djelokrugu radaobuhvati Zenicu, i Okružni komitet KPJ za Sarajevo pokuša-vao je da jedan dio zenič kog sreza pokrije svojim radom.Do ovoga je došlo poslije nekoliko kontakata izmeđ u SmajeMandžuke, tada č lana Okružnog komiteta KPJ za Sarajevo,i Duška Dobrić a. Poslije toga, na jednom od sastanaka Ok-ružnog komiteta, zbog predstojeć ih dejstava Visoč ko-fojničkog odreda na komunikaciji Visoko-Zenica, donesena je od-luka da se u partijsko-politič kom radu prodre dublje premaZenici, naroč ito u sela koja su ležala u trouglu izmeđ u rijekaLašve i Bosne. Tada je Okružni komitet formirao jednu gru-pu u kojoj su bili: FajoJbrulj, Marko Sopić i Senka Cerna-lović . Oni su dobili zadatak da, u selima prema Zenici, poli-tič kim radom stvore uslove za boravak i dejstvo Visoč ke--fojnič kog odredai da se po moguć nosti vežu sa ilegalnimorganizacijama u Zenici. Data im je i veza sa Zenicom prekoDuška Dobrić a.45
Rad ove grupe brzo se osjetio. Skoro sva sela u trou-glu Lašve i Bosne još č vršć e su se vezala za narodnooslobo-dilač ku borbu i pomagala jedinicama Desete divizije i Viso-
ć ko-Fojnič kogodreda u akcijama na prugu i željeznič ke sta-nice. Formirano je nekoliko novih narodnooslobodilač kih od-bora i odbora NOF-a koji su vrlo dobro organizovali pozadi-nu jedinica koje su dejstvovale na tompodruč ju.: Neovisnood O\',~ grupe, a po direktivama Okružnog komiteta KPJ zaSarajevo, na ovom terenu radio je i politič ki radnik Đ orđ eGaković . On je prelazio na desnu stranu rijeke Bosne i for-mirao skojevske i omladinske aktive po selima. Tako je, uzpomoć EsadaBibanovič a, formirao aktiv SKOJ-a u selu Moš-ć anici. U njemu su bili: Vaso Hrvač i EsadŠehić .Poslije
ovoga, u selima Gorica i Putović i bio je formiran još jedantakav aktiv. U njemu su bili: Šerif Beganović , Nezir Kovač iAvdo Kaknjo." Ovi aktivi su bili organizatori i nosioci ak-tivnosti međ u omladinom na ovom područ ju.
Međ utim, veza i kontakti sa ilegalnim radnicima u Ze-nici nisu otišli dalje od nivoa koji je još ranije postigao Srna-jo Mandžuka. To je bilo zato što se grupa orijentisala naglavni dio zadatka, tj. na rad u selima, a manje je posveć i-vala pažnje uspostavljanju kontakata i veza sa pripadnicimaNOP-a u Zenici. Na takvu orijentaciju u radu aktivista, sko-jevaca i omladinaca iz Mošč anice, Gorice i Putovi ć a uticaloje i to što su se, u to vrijeme, i ilegalni odbor Zenice i IvanRač ki kao njegov rukovodilac i sekretar partijske organizaci-je, u svom radu bili č vršć e vezali za slobodnu teritoriju sje-verozapadno od Zenice i na Okružni komitet KPJ za BanjuLuku.
Uporedo sa formiranjem partijske ć elije na terenu, O-kružni komitet KPJ za Banju Luku namjeravao je da for-mira Sreski komitet KPJ za Zenicu. Međ utim, to nije uč inioOkružni komitet KPJ za Banju Luku, već Okružni komitetKP.J za Sarajevo. Do ovoga je došlo tek u novembru 1944.godine kada 'je cijeli zenič ki 'sektor prešao u nadležnost Ok-ružnog komiteta KPJ za Sarajevo. Do ove promjene je došlona zahtjev Banjaluč kog okružnog komiteta koji nije bio ustanju da, zbog velič ine teritorije i obimnosti zadataka, upotpunosti obuhvati ciieli zenič ki sektor. Naravno, prethodnoje Sarajevski okružni komitet putem pisama upoznat sa pri-likama na ovom terenu i sa situacijom u samoj Zenici. Ok-ružnom komitetu KPJ za Sarajevo je saopšteno da postoje
44. Avn !RP, BiH 1/240-243 i Institut za istoriju, Sarajevo, kat.4416.
45. Sjeć anje Smaje Mandžuke, dato autoru 1974. godine, 46. Sjeć anje Đ orđ a Gaković a, dato autoru iste godine.
312 313
314 315
us lovi za formiranje Sreskog komiteta KPJ za Zenicu i dau tom cilju pošalju jednog druga da preuzme teren, uđ e uSreski komitet i rukovodi njegovimradom.v
Sarajevski okružni komitet prihvatio je ovaj prijedlog.Naime, poslije oslobođ enja Travnika preuzeo zenič ki teren iformirao Sreski komitet KPJ zaZenicu." Č lanoveKomiteta,u prisustvu sekretara OK KPJ za Jajce-Travnik, Gojka Ro-dić a, imenovao je sekretar Sarajevskog okružnog komitetaSmajo Mandžuka. Č lanovi Komiteta su bili: Kadrija Kreso,Edhem Pašalić i MarkoSopič ."
Istovremeno, formiran je još jedan Sreski komitet KPJza Zenicu. U oslobođ enu Fojnicu bili su pozvani Edhem Pa-šalić , Šukrija Uzunović i Adem Fehimović . Na sastanku, ko-jim je rukovodio č lan Okružnog komiteta KPJ za SarajevoAnđ elko Tvrtković , reč eno im je da su oni č lanovi novogSreskog komiteta, a za sekretara je bio određ en Marko So-pić .š?
Odmah po formiranju ovog komiteta, njegovim č la-novima su data i uputstva za rad. Reč eno im je da krenuprema Zenici i otpoč nu sa radom. Međ utim, usput su naišlina Nijemce i poslije dosta teškoć a i pokušaja da se probij uII određ enom pravcu, vratili su se nazad. U Fojnici su saz-nali da je Okružni komitet Sarajevo anulirao formiranje o-vog komiteta, a njima je reč eno da se pridruže Sreskom ko-mitetu kojeg je formirao Smajo Mandžuka u Travniku.
Do formiranja dva Sreska komiteta za Zenicu najvje-rovatnije je došlo zbog nastalog nesporazuma i zbog velikeprostorne razdaljine na kojoj su bili razdvojeni č lanovi Ok-ružnog komiteta, tako da oni nisu uvijek mogli koordinirati
svoj rad. Međ utim, greška je brzo ispravljena inije imalanikakvih posljedica.
Tek kada su se Edhem Pašalić i Marko Sopić sastalisa Kadrijom Kresom, Komitet je bio kompletan i poč eo jesa radom. Kao pripomoć dodati su im Adem Fehimović i Su-krija Uzunović . Nakon nedjelju dana, Marko Sopić je biopovuč en od strane Okr~žn0!?i komiteta S~raj~vo, a na njeg~-vo mjesto, za rad orgamzacije SKOJ-a kOJUJe trebalo formi-rati, došao je Đ orđ eGaković .š! Nešto kasnije, za rad. sa že-nama Komitetu je bila dodijeljena i Nevenka škanca. UzKomitet je tada bila formirana nova partijska organizacijau kojoj su bili: Adem Fehimović , sekretar, te č lanovi Sukri-ja Uzunović , Jozo Perič ević , rudar iz Zenice i Milan Stoja-nović , rodom saKozare.P
Rad Sreskog komiteta Zenica i rad partijske organi-zacije na terenu bio je usmjeren na rješavanje zadataka k?-je im je, svojom dire~tivom ?d 16. ~ovem?~a 19~:vg ..' uputioOkružni komitet Sarajevo. TI zadaci su bili: politič ki rad sanarodom; okupljanje i privlač enje na stranu narodnooslobo-dilač kog pokreta uglednih i politič kih neokaljanih ljudi; po-maganje u mobilizaciji boraca; formiranje organizacija ~ od-bora NOF-a; formiranje organizacija omladine, AFŽ-a I or-gana narodne vlasti (seoskih NOO); ~rganiz~)VanJe po~din~;pomoć jedinicama Narodnooslobodilač ke VOjske I održavanjeveza sa Zenicom. U direktivi je posebno bio naglašen rad naformiranju odbora NOF-a, a o tome se kaže:
» ••• Osnovno č ime treba da se pozabavite je organiza-cija NOF-a. Zato vam šaljemo druga Fadila Imamović a koji
51. u pis~u Okružnog komiteta KPJ za Saraj~vo od16. novem~-la 1944. godine, koje je bilo upuć eno Sreskom komitetu KPJ za Zeni-CU, piše:
». .. Za vaš Komitet šaljemo druga Đ orđ u (Gaković a - P. A.),koji ć e tamo raditi po SKOJ-u. On ć e biti sekretar Sreskog komitetaSKOJ-a dok isti bude formiran. Kao takav on treba da uđ e u vaš ko-mitst« (Arhiv CK SK, Sarajevo,Inv, br. 6.)
52. Institut za istoriju Sarajevo, kat.4162. U izvještaju Okružnogkomiteta KPJ za Sarajevo od29. novembra1944. godine piše: ••.Komi-tet ima tri č lana. Postoji jedna partijska jedinica sa č etiri č lana. Opartijskoj organizaciji u Zenici Komitet ne raspolaže sa podaciII.1a:..Komitet djeluje na jednoj treć ini zenič kog sreza ... !Partijnost jedInICe(organizacije) slaba, politič ka svijest prosječ na, ima grešaka zbog n~-iskustva. Nema skoro nikakvih organizovanih jedinica SKOJ-a.ImaJUtri odbora USAOJ-a koji su tek formirani i to 8 ženskih i 7 muškihč lanova. Izgledi su da ć e se omladinske organizacije moć i povoljnot azvijati «,
47. U cit. pismu Voje Savić a od20. oktobra 1944. godine u vezis ovim piše:»..• Napisao sam Sarajevskom okružnom komitetu i pre-dložio im da pošalju jednog druga do nas kojega imaju u vidu da uđ ev SK za Zenicu, da mu predam teren i da on rukovodi radom i držis njima vezu.v .«
(AVI!, IRP, BiH 10/2892).
48. Prema izvještaju Okružnog komiteta KPJ za Banju Luku od30. novembra, vidi se da je ova primopredaja izvršena poslije oslobo-đ enja Travnika(22. oktobra 1944. godine) i da je tada formiran Sres-hi komitet KPJ za Zenicu.
(AVII, IRF-BiH, U/581-583).49. Isto, 1l/24G-243.
50. Marko Sopić , »Pred vratima Sarajeva«, Sarajevo,1970. str.427 i sjeć anje Sukrije Uzunović a.
treba zajedno s vama da radi po tomepitanju. Okupite okosebe najuglednije ljude, politič ki neokaljane do danas, aktiv-ne na strani NOPi formirajte od njih Sreski inicijativni od-bor NOF-a za vaš srez s tim da se ti ljudi aktiviraju na stva-ranju seoskih i opštinskih odboraNOF-a. Vi treba da bude-te kič ma tog odbora i da u njemu obezbjeđ ujete dosljednosti pravilan politič ki stav po svim pitanjima. Taj odbor nekazajedno s vama i drugom Fadilom broji najviše10 ljudi, stim dau njemu budu pravilno zastupljeni Srbi, Hrvati i Mu-slimani. Ponavljamo: zadatak tog odbora je organizacija ni-žih odbora NOF-a, seoskih i opštinskih, gdje su za to stvo-reni uslovi, a gdje nisu pripremanje masa za tu organiza-
•• 51CIJU ..• « .
Na osnovu ovih direktivnih zadataka već u novembru1944. godine formiran je Inicijativni privremeni odbor NOF-aza srez Zenicu. U njega su ušli: Fadil Imarnović , Musliman,pravnik iz Zenice, kao predsjednik; Bariša Marković , Hrvat,seljak, potpredsjednik; Kadrija Kreso, Musliman, sekretarSreskog komiteta KP za Zenicu, sekretar; Marko Marić , Sr-bin, radnik, potpredsjednik; Mustafa Ahmić , Musliman, rad-nik, blagajnik; te č lanovi: Haso Husejnović , Musliman, se-ljak izŠerić a; JankoNedić , Srbin, seljak iz Bistrice; OsmanHuseinagić , Musliman, seljak iz Vranduka; Niko štrbac, Hr-vat, seljak iz Č ajdraša i Salih Smajlović , Musliman, seljakiz Orahovice.š!
Aktivnost Inicijativnog odbora NOF-a brzo se osjetilai došla do izražaja. Tač nije, do15. decembra 19.:1,1. «odtne. Il
selima gdje je to dozvoljavala vojna situacija, formirano je17 seoskih NOO odbora i isto toliko odbora NOF-a. Tako jeNOO bila obuhvać ena jedna treć ina bivšeg zenič kog sreza ijoš pet sela s područ ja Žepč a. Tada je Sreski komitet;KP] zaZenicu osnovao i dva partijska aktiva na terenu Orahovič keopštine. Imali su po tri č lana i bili su nosioci cjelokupnepolitič ke aktivnosti i inicijatori formiranja seoskih odboraNOF-a, narodne vlasti i omladinskihorganizacija.šš U ova dva
53. Isto, kat. 4162.54. Isto, kat. 4264 i AVII, JRP BiH, 1/240-243.55. U izvještaju Sreskog komiteta KPJ za Zenicu od15. decem-
bra 17.44. godine, izmeđ u ostalog, piše:»~••. 'Na terenu Orahovič ke opštine formira1i smo dva partijska
aktiva od kojih ć e jedan vrlo brzo prerasti u partijsku jedinicu. Ak-tivi imaju po tri č lana. U izgledu je formiranje treć eg aktiva na teri-toriji Stranjanske opštlne-.
Institut za istoriju, Sarajevo, kat.4416.
aktiva ušli su najagilniji ljudi sa ovog terena koji su se posvom doprinosu i požrtvovanju najviše približili liku č lanaKPJ. Ubrzo su, na osnovu odluke Sreskog komiteta, ovi akti-vi prerasli u partijske ć elije.
Rad seoskih odbora NOF-a i partijskih aktiva osjetiose u još č vršć em povezivanju jedinica Narodnooslobodilač kevojske sa narodom. Tada se najuspješnije izvodila mobiliza-cija novih boraca za partizansku vojsku. JO~ n~~oliko ~tot.i-na dobrovoljaca javili su se u partizanske jedinice, ~oJ.e Jenarod, koliko je mogao, i materijalno pomagao. SeIJ~~l s~odvajali rezerve hrane i preko narodnih odbora. snabdlJ~\'~lIIbrigade i Vlašić ki NOP odred. Uz hranu, davah suodjeć u,obuć u i sve što je moglo biti od koristi za borce i ranjenike.Koliko su seljaci uopšte i pojedinci posebno bili spremni damaterijalno pomažu borce ovih jedinica, vidi se iz izvještajaSreskog komiteta KPJ za Zenicu od15. decembra 1944. go-dine. U njemu se o tome kaže slijedeć e: »NOO iako mladi ineiskusni pokazali su se vrlo dobro naroč ito prilikom dostavelike potražnje za vojsku kao i mobilizaciju ... Na pri-mjer, u selu Vrselje samo jedan č ovjek dao je82 m:ce od100 koliko ih je imao a u selu Šerić ima jedan č ovjek Je dao16 metara hrane i25 ovaca za jedan dan. Ljudi se nimalone bune na davanje i razrez Odbora i ako ć e za najkrać e vri-ieme sami ostati bez hrane. Iz ovog se najbolje vidi pravilanrad Odbora i oduševljenje naroda za naš pokret. ..«5G U is-tom izvještaju za rad Inicijativnog odbora NOF-a kaže se iovo: »Odbor kao cjelina nije još uspio da se u masama pot-puno uč vrsti. Č lanovi Odbora suli selima poznati kao vrlopošteni ljudi i kao takvi uživaju ugled ... Rad OdbOJ;a je uispomaganju i uzdizanju seoskih odbora NOF-a kao1 u po-maganju NOO u snabdijevanju vojske hranom, što je za sa-da najaktuelnije na našem terenu. Preko č lanova Inicijativ-nog odbora NOF-a kao uticajnih ljudi nastojimo izvuć i iz ne-prijateljskih redova prisilno mobilisane ili zavedene ljudekoji se nisu okaljali o interese naše borbe, što ima već do sa-da izvjesnog uspjeha.«
Uz izvršavanje ovih zadataka, Sreski komitet KPJ, Sre-ski odbor NOF-a i pokretna partijska organizacija radili sui na razbijanju neprijateljeve propagande koja je i!l1a1a raz-lič ite efekte, što se vidi iz izvještaja Sreskog komiteta KPJ
56. Isto.
316317
za Zenicu."?Ona se nešto jač e osjeć ala u hrvatskim i srpskimselima i predstavljala je smetnju široj mobilizaciji ovihmasa u narodno oslobodilač kuborbu. Zbog ovakvog stanja upojedinim selima, č lanovi Sreskog komiteta i Sreskog odbo-ra NOF-a prema njima su više usmjeravali svoju agitacijuipropagandu. Držali su konferencije, razrađ ivali č lanke, anaroč ito odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a iZAVNOBiH-a.Raznosili su štampane vijesti i objašnjavali uspjehe Narod-nooslobodilač ke vojske u borbama protiv okupatora i doma-ć ih izdajnika.š" Na slobodnoj teritorij i, na konferencijamaNOF-a birani su novi organi vlasti, a na neoslobođ enoj teri-toriji samo odbori NOF-a. Ovim, i biranjem rukovodstva om-ladinskih organizacija, sve se već i broj pojedinaca uključ i-vao u aktivan rad. To je bio težak i mukotrpan politič ki rad,ali s njim se najefikasnije suprotstavljalo neprijateljevoj pro-pagandi. U vezi sa ovim radom, u pomenutom izvještaju Src-skog komiteta stoji zabilježeno i slijedeć e: »Kao protumje-
57. U cit, izvještaju Sreskog komiteta od15. decembra 1944. go-dine u vezi s opredjeljenjem narodnih masa za narodnooslobodilač kipokret piše:
""... Politič ka situacija na sektoruzenič kog sreza je sljedeć a: Mu-slimanski živalj, koji je na sektoru ovog sreza u već ini(65%) raspo-ložen je u ogromno] već ini za našu borbu. Ovo naroč ito važi za sektorgdje djelujemo, gdje smo uspjeLi okupiti100% muslimanke mase, štose najbolje vidi u potpunom odzivu svih sposobnih u naše redove kaoi. svesrdne materijalne pomoć i iako relativno siromašnih seljaka ... Or-ganizovane javne zborove još nijesmo održavali jer se na ovom krajustalno vodi borba. Sasvim je tač no da smo na sektoru gdje djelujemovrlo uspješno suzbili neprijateljsku propagandu, naroč ito kod musli-mana, kod pravoslavnih dosta dobro, no kod katolika neštoslabije«.
58. Arhiv CK SK BiH, Sarajevo, inv. br. 6'1/2992.U pismu Ok-ružnog komiteta KPJ Sarajevo Sreskom komitetu KPJ Zenica kaže seda mu se šalje po4 primjerka slijedeć eg materijala:»Nova Jugoslavi-ja«, »Jama«, »0 antifašistič kom frontužena«, »Došla je Crvena armi-[a«, »Pod zastavom NOF-a Bosne iHercegovine«, »Našikrupni uspje-si«, »Aktuelni č lanci«, svezak I, II i III i odluke Drugog zasjedanjaZAVNOBiH-a«. Pored ovog, upuć eno je i nekoliko primjeraka knjigai to: »Država i revolucija«, »Dvdje taktdke«, "0 omladini«, »Bkonom-ski razvitak društva«, »0 masovnom partijskom radu«, »Fašizam i ra-dnič ka klasa«,»Uč enie o partlji«, »Najosnovnije stvari koje treba dazna svaki skoievac«, "Osnovi lenjinizma«. O ovom materijalu koji jeKomitetu dostavljen za ideološko-politič ku izgradnju svojih č lanova ipolitič ki rad u masama kaže se i slijedeć e: »Partijsk] materijal zadr-žite za vaš Komitet, a šlrokopropagandni za NOF. Ujedno vam šalje-mo 10 komada »Oslobođ enja«, 38 komada »Uputstava ...«. Nastojte sesnabdjeti kod susjednih komiteta sa materijalima koji je do danas iz-lazio«,
318
'.
ra ustaškoj i č etnič koj propagandi uzima se: obrazloženjeciljeva borbe, razrađ ivanje odluka kao i popularnih č lanakaiz naše štampe. Na desnu obalu rijeke Bosne gdje je težišteč etnič kepropagande upuć eno je nekoliko primjeraka Tito-vog obrazloženja o Amnestiji č etnika i domobrana«.
3) Hapšenje aktivista narodnooslobodilač kog pokretau Zenici koncem 1944. i poč etkom194.5.godine
Dok su jedinice Č etvrte divizije iVlašić ki partizanskiodred u jesen 1944. godine uspješno paralisali neprijateljevsaobrać aj na komunikaciji Lašva-Zenica-Nemila i vodiliborbe u neposrednoj blizini Zenice, došlo je do niza konta-kata izmeđ u ovih jedinica i aktivista ilegalnog pokreta u Ze-nici i seoskog stanovništva najbiližih okolnih sela. Pored ma-terijalne pomoć i, jedinice Č etvrte divizije iVlašić ki odreddobijati su i znatnu pomoć uobavještenjima o jač ini, kre-tanju i namjerama neprijateljevih snaga.š" To je olakšavalopreduzimanje akcija i organizovanje napada na neprijatelj-ski saobrać aj i uporišta.
Da bi onemoguć ili te veze i spriječ ili izlazak građ anai radnika u partizane, njemač ke i ustaške vlasti su preduze-le masovna hapšenja i odvođ enja ljudi i žena u koncentra-cione logore. U ovim zloč inima naroč ito su se isticali podru-č ni sudija Stefan Hainke, šef odjeljenja GESTAPO-a EK-2oficir Majer i ustaško redarstvo. U policijskomi obavještaj-nom aparatu zapaženu ulogu imao je i Pavo Kolar. Tako su,polovinom novembra 1944. godine, uhapsili grupu građ ana.uglavnom aktivista narodnooslobodilač kog pokreta, od kojihje njih 25 otpremljeno u koncentracioni. logor. Uhapšeni su:Petar Kovač ević , Vera i Branko Veseljak, Mehmedalija Husi-ka, Đ orđ e Ljubibratić , Hadžo Drinić , Cazim Spahić , Edhemi Alija Ramadanović , MustafaOpanović , Kojo Jeftić , HuseinKulenović , Salih Vojvodić , Ahmed Uzunović , Ante Mostić , Ra-gib Hadžiabdić , Sać irKonihodžič , Ejub Gradinč ić , HamdijaMujič ić , Rifat Kaknjo, Muhamed i IbrahimKundalić , Ham-
59. General major Petar Vojinović , tada komandant Cetvrte u-darne divizije NOVJ, u svom sjeć anju (••Našariječ «, Zenica, broj1013-1014, 12.apri1a 1975. godine) navodi da su:»..• ti ljudi, žene idjeca (su) nastojali da nam pomognu na svakom korakui u svakojprilici, poč ev od smještaja i ishrane boraca dotač nih obavještenja okretanju neprijatelja, pai njegovoj snazi«.
319
dija Selesković , Alija Sabović ,Misir1ija Smriko i Stipo. Pa-vlinović . Osim njih, uhapšena su još trojica građ ana, ah susutradan pušteni.
Poslije nekoliko dana ispitivanja u jednoj od bivšihkaznionskih kuć a (u današnjoj Solajinoj ulici), spremili suih za transportovanje u jedan od logora u Njernač koj.w Svisu bili potrpani u jedan vagon i u transportu potjerani pre-ma Bosanskom Brodu i dalje prema Zagrebu. Sa prekidimazbog porušene pruge u Maglaju i Doboju putovanje je tra-jalo 7 dana." U Zagrebu, grupa transport ovan ih je zaust~v-ljena i bila zatvorena u gestapovskom zatvoru u Jankomirukraj Zagreba. Ovdje je, na intervenciju građ ana iz ZeniceiSarajeva, zatvorenicima dolazio Alija Suljak i»dušebrižnič ki«obeć ao da ć e sve uč initi da budu predati u nadležnost us-taškog redarstva.
Iz Jankomira su svi uhapšeni odvedeni u Zagreb, u zlo-glasni ustaški zatvor na Savskoj cesti, i u Petrinjskoj ulici.Ovdje su ustaše, poslije ispitivanja i selekcije prema»težinikrivice«, izvele jedan broj zatvorenika pred sud, pa ih je je-danaest bilo osuđ eno na razne kazne od deset i više godinarobije do strijeljanja. U Zagrebu su strijeljali Đ orđ a Ljubi-bratić a i Mustafu Opanović a, a ubrzo su bili ubijeni i oni ko-ji su bili otpremljeni u logore Jasenovac i Gradiška. U pome-nutim gubilištima ubijeni su još i ovi zatvorenici: Alija Sa-bović , Kojo Jeftić , Mehmedalija Husika, Husein Kulenović ,Branko i Vera Veseljak, Salih Vojvodić , Rifat Kaknjoi EjubGradinč ić ."
Jedan broj uhapšenika je preživio zatvor na Savskojcesti i Petrinjskoj ulici. To im je uspjelo uz pomoć jakih inter-vencija i podmić ivanja. Dakle, .h.ili su pušteni. Tako. ,su se,~Zenicu vratili: Ahmet Uzunović , Mehmed Kundahc, Sać irKonjhodžić , Edhem i Alija Ramadanović , Ragib Hadžiabdić ,Hamdija Mujič i~, Hadžo prinić ,. Misir1ija. ~mriko i Sti~<? P~-vlinović . Cdvonca mlađ ih: Cazim Spahić ,Anto Mostić , Ib-rahim Kundalić i Petar Kovač ević , bili su raspoređ eni u do-mobranstvo.v'
Iza ove grupe, Nijemci i ustaše su pripremili još je-dan transport uhapšenika za logore smrti. U njima je, po~~dZenič ana Ljube Maksimović a, Rudi Beraneka, Joze ~arcm-ković a Zdravka Erić a i još nekih, bilo dosta građ ana IZ Tra-vnika, 'žepč a i okolnih mjesta. Pred kaznionom su ih utrpa-li u vagone i transport je krenuo prema Bosansko~ Brod~:Već ina Zenič ana, koji su bili u ovoj grupi, uhvać em su biliod ustaša i pripadnika DVZ straže prilikom pokušaja da iz Ze-nice izađ u u partizane. Jedino je Jozo Marč inković bio zaro-bljen kao partizan i doveden u kaznionu. Njega su ustaše uh-vatile kad je po zadatku došao u Zenicu i pokušao da uspo-stavi vezu sa Ivanom Rač kim.
Kad je ovaj drugi transport zat~orenika ~renuo ~~~e-nice, za njim su, po nalogu ~va~a ~ackog, prvI~, put~I~k~mvozom pošle Londa Beranek I Ljubinka Kovač 7vI~. Rač ki I~llje dao 20.000 kuna i rekao da prate transportI VIde.kuda cezatvorenici biti odvedeni, a za novac da usput kupuju hranui da je na usputnim stanicama doturaju zatvorenicima.
U Bosanskom Brodu saveznič ki avioni bombardovaliSu željeznič ku stanicu pa je zbog toga transport bio zausta-vljen. Č ekalo se da se pruga popravi, a za to vrijeme zatvo-renici su bili iskrcani iz vagona i zatvoreni u jednom impro-vizovanom logoru ograđ enom žicom. Londa i Ljubinka su ovoiskoristile i stupile s njima u kontakt. Jozo Marč inković ihje tada uputio u neku vezu u selu Podvinje preko koje jetrebalo organizovati njihovo bjekstvo. One su to uč inile i su-tradan uveč e zenič koj grupi je uspjelo da pobjegne iz logorai svi su stupili u partizanske jedinice u Slavoniji. Londa i Lju-binka su poslije ovog pješice stigle u Derventu, a onda, u ne-koliko etapa, vozom do Zenice. Tada je Rač ki saopštio LondiBeranek da je primljena u Partiju i da pripada partijskojć eliji u gradu.e
60. Prema sjeć anju Ante Mostić a, prilikom ispitivanja najgore jeprošao Salih Vojvodić . Kod njega su u džepu našli jednu cedulju kojumu je neposredno pred hapšenje donio jedan od kurira - iz Busova-č e.U njoj se tražilo da se pošalju podaci o neprijateljevim snagamaL1 Zenici. Zbog ove cedulje su ga tukli i tražili da otkrije druge sa-radnike. Međ utim, on je ć utao i nikoga nije odao.
(ABiH, Komisija za utvrđ ivanje zloč ina ... ,kut, 5, inv. br. 48 ikut. 239, inv. br. 9061/8).
61. U cit. izvještaju Sreskog komiteta KPJ za Zenicu od 15. de-cem bra HH4. godine u vezi sa hapšenjemi trasportovanjem ove gru-pe piše:
»U Zenici je zatvorena grupa od nešto preko 35 najuglednijihljudi pretežno Muslimana. Pošto su proveli nekoliko dana na postav-ljanju pruge kod Maglaja, odvedeni su u Zagreb, njihova sudbina nijepoznata. Međ u njima, ima Jjudi u potpunosti nama naklonjenih. Naprimjer, Husejinbeg Kulenović ...«
62. ABiH, Komisija za utvrdo zloč ina ... kut. 238, inv. br. 56860j kut. br. 48.
63. Sjeć anje Ante Mostić a.64. Sjeć anje Londe Beranek.
320321
Međ utim, ovo nije bio i kraj otpremanja uhapšenihpripadnika narodnooslobodilač kog pokreta u logore smrtikoje su Nijemci i ustaše započ eli u jesen 1944. godine. I da-lje je Župska ispostava ustaškog redarstva u Zenici nastojalada pohapsi sve na koje je sumnjala da sarađ uju sa narodno-oslobodilač kim pokretom i da ih otpremi u Jasenovac. Uovom se isticao šef ove ustaške ustanove Alojz Cukman," ko-ji je poslije oslobođ enja Travnika izbjegao u Zenicu. Dobioje pomoć nike koji se po krvoloč nosti nisu razlikovali od nje-ga i bili su mu desna ruka u borbi protiv ilegalnog narodno-oslobodilač kog pokreta. To su bili Ismet Hadžić , Seid Bega-gić , Mustafa Gelja, Hakija Saran. agenti i redarstveni izvid-nici (policijski isljednici) koji su se još ranije u Bihać u, Sa-rajevu, Travniku i Zenici istakli brutalnošć u i primjenomnajgorih metoda muč enja uhapšenih pripadnika narodnooslo-bodilač kog pokreta.
Oni su u decembru 1944. i poč etkom januara 1945. go-dine, po spisku i skoro nepogrešivo, pohapsili najbolje i naj-aktivnije saradnike narodnooslobodilač kog pokreta. Uhapšenoje bilo preko stotinu ljudi, žena i omladine.
Najviše ih je uhapšeno u prvoj polovini decembra 1944.godine (68 lica)." Sve zatvorske sobe i hodnici bili su pu-ni. Već ina zatvorenika je, doonesvješć ivanja,morala da stojina jednoj nozi okrenuta licem prema zidu. Izmeđ u zatvore-nika su stajali ustaški stražari. I svakog zatvorenika koji bipokušao da promijeni položaj, ili da se okrene, udarali sukundacima. č ukman, Hadžić iBegagić uveč e su ispitivaliuhapšene, Stražari su prozivali zatvorenike i odvodili ih uisljednič ke sobe. Vezane zatvorenike su podvrgavali najtežimmukama: davili su ih, prebijali polugama i polijevali vo-
115. Dr Bruno Novak u svom sjeć anju navodi da je postavljenjuAlojza Cukmana za šefaove ustaško-policijske ustanove prisustvovaoi Maks Luburić , koji je tom prilikom dva dana boravio u Zenici. »Pogradu se kretao sa Cukmanomi još nekoliko njegovih pristalica, pasu se građ ani koji bi se zatekli na ulici ispred njih sklanjali u kuć e iustanove.«
66. U cit. izvještaju Sreskog komiteta KPJ za Zendcu od 15; de-cembra·1944. godine u vezi s ovim hapšenjem piše: ••... Prije nekoli-ko dana poč elo je ponovo hapšenje, te je, izmeđ u ostalih, uhapšen, isekretar partijske organizacije drug Ivo Rač ki. Kako je došlo do toga,nije poznato. Vjerovatno se ne radi o provali, jer na primjer Rač kogje zatvorio njegov šegrt Seid Begagić , poznati koljač sa Lašve. Pod-robnije o tome šta se događ a u Zenici za sada još nemamo podatakaveć prema svemu izgleda da ć e Sve što je pošteno bitiuhapšeno.«
dom. Povrh toga, prisiljavali su ih da gutaju već e količ inesoli i iznuđ ivali da priznaju djela koja u najveć em broju slu-č ajeva nisu poč inili. Na osnovu toga, a u administrativnompostupku, donosili su odluke ko ć e biti pušten, a koga trebatransportovati u Jasenovac.
Ustašama se žurilo, pa su ubrzano radili na otprema-nju zatvorenika u Jasenovac. Na brzu ruku sastavljali su spiskove za transport u kojima je, pored osnovnih podataka, bi-lo navedeno i vrijeme za izdržavanje kazne. Od 68 uhapšenihpustili su 39, a najaktivniji u ilegalnom radu u Zenici otprem-ljeni su 16. decembra u Jasenovac. To su bili: Ivan Rač ki,Slavko i Zora Stolić , Risto Mitrović , Stipo Keserovič , NadaKonić ,Lina, Borka i Mira Ditrih, Tomislav i Dragica Jovano-vić , Alija Repč ić , Janja i Marica Krišto, Mirano Jonjić , Niko-la Dobrić , Ante Jurić , Franjo Alupa, Slavica Markoni, FranjoBašić , DejanKozomarić , Camil Dizdarević , Irfan Cehajić , An-t~ Tonč iKristović , Tonč o=-Anton Marinč ić , Anto Bilić , De-sa Vesić , Mustafa Balta i dr Dragica Vajnberger. Svi su stra-dali u logoru Jasenovc, osim Stipe Keserović a, kome je us-pjelo da preživi ovo zloglasno gubilište.š? Najveć i broj ljudiiz ove grupe izgubio je život pred samo oslobođ enje, kad suustaše strijeljale grupu od 600 logoraša na ušć u Une u Savu.To je bilo samo šest dana pred oslobođ enje. Starom Ditrihuzloč in su isprič ali preživjeli logoraši kad je on poslije oslo-bođ enja došao u Jasenovac da traži svoje tri kć eri.68
Ustaše su u toku januara 1945. godine, po nalogu č uk-mana, uhapsile i otpremile u Jasenovac još jednu grupu gra-đ ana iz Zenice (31 lice). I, kao što je to bilo sa prethodnomgrupom, ustaše su svakog uhapšenog optužile za saradnjusa narodnooslobodilač kim pokretom, napisale presudu i uzosnovne generalijske podatke sastavili spisak osuđ enika. Ponjemu su 20. februara 1945. prozvali 22 zatvorenika, postro-jili ih pred zgradom bivšeg sreza i pod naoružanom prat-njom odveli na željeznič ku stanicu.
. Tada je iz Zenice, Travnika i okolnih mjesta otprem-ljeno u logor oko 40 zatvorenika. Zenič ani su bili: Ludmila
67. ABiH, Komisija za utvrđ . zloč ina ... , k-238, inv. br. 56.860i 3.181.
68. »U tri maha moje kć erke su se pismom javile iz Jasenovca-. prič ao je kasnije otac sestara Ditrih. Pisma su im bila puna brigaza nas, njihove roditelje i za drugove!«
(»Naša riječ «, 17. maja 1961. godinel).
322 323
prernljcna je uJasenovac6. aprila gdje su i stradali.Dva da-na pred oslobođ enje Zenice ustaše su ubilei pravoslavnogsveštenika Anatolija Parodijeva.
L' zloč instvima vršenim do posljednjeg dana okupaci-nog sistema isticala su se i ozloglašena imena zenič kih usta-ških vlasti ~ Alojz Cukrnan, Ismet Hadžić , Seid Begagići Mustafa Gelja. Oni su djelovali i u politič kom odjelu redar-stva u Sarajevu, gdje su uč estvovali i u izvršenju zloč ina vje-šanja na Marijin Dvoru koje je organizovao Maks Luburić ."
4) Borbe Č etvrte divizijeNOV Jli zimu 1944 - 1945.godine
SESTRE DITRIH: LINA, MIRA I BORKA
Za Nijemce je situacija u dolini rijeke Bosne bila svenepovoljnija. Jedinice Petog bosanskog korpusa stalno su na-padale njemač ke kolone na drumskoj i željeznič koj komuni-kaciji Sarajevo-Zenica-Doboj. Te akcije usporavale su po-kret neprijatelja i demoralizirajuć e djelovale na premorenei iscrpljene njemač ke trupe."
U to vrijeme i njemač ki front u Sremu bio je u povla-č enju. Prijetila im je opasnost i od prodora snaga Narodno-oslobodilač ke vojske ka Slavonskom Brodu jer bi time iz-vlač enje njemač kih trupa dolinom rijeke Bosne bilo otežano..U takvoj situaciji, komunikacija koja iz Zenice preko Trav-nika vodi u dolinu Vrbasa i dalje ka Banjoj Luci bila bi jedi-ni put za njihovo povlač enje. Procjenjujuć i takvu moguć nost,komadant grupe armije »E«, general Ler, je polovinom decem-bra 1944. godine naredio ela se preduzme jedna operacija ko-jom je trebalo da se zauzme Travnik i otvori put u dolinu Vr-basa.
Pandža, Dofa Braun, Boško Jović , SalihŠišić , Ante Jurić ,Franjo Balić , Londa Beranek, Ć amil Alić , Ivan Lekovski, Alo-jz i Ladislav Kurka, Darinka Dobrić , Dojo Radić , Đ uro Dražić ,Ahmet Škrgo, Franc Pavlić , AhmetSehalić , Stana Miliša,Bogdan Avramović i Marta Vuković . Ova grupa bila je u Ja-senovcu 25 dana, a zatim je, zbog toga što su usput bili iz-gubljeni spiskovi i presude, otpremljena u Zagrebli zatvorna Savinjskoj cesti. Ovdje je 8. maja doč ekala oslobođ enje.Svi su se vratili kuć i osim Ante Jurić a, koji je umro u Jase-novcu, i Alojza Kurke koji je umro u Zagrebu.w
Zadnja grupa uhapšenih, u kojoj su bili Ismet Mutap-č ić , Raif Serdarević , MunibNadžaković i Marko Devč ić , ot-
69. ABiH, Komisija za utvrdo rat. zloč ina ... , k-238, inv. br.56.860.
Sjeć anja Franca Pavlić a i Londe Beranek.Londa Beranek u svom sjeć anju opisala je kako je doživjela bo-
ravak u Jasenovcu. U njemu ona, izmedu ostalog, navodi: -Upoznalasam mnogo divnih ljudi, ali i vidjela ljude zvijer! u crnim uniforma-ma Pavelić evih ustaša. Vidjela sam ljude aveti, žive kosture. Ti nes-
reć n ici su jedva vukli nogu za nogom. Vidjela sam i starce i djecukoji nisu znali da objasne ko s kim ratuje i zbog č ega su u logoru.Ako je neko našao neku praznu konzervu, mogao je na kazanu dobitizasoljenu vodu sa kukuruznim brašnom. Noć u su u barake upad alepij ane ustaša i odvodile mlađ e logorašice na krvavi pir. Poslije silo-vanja. one se nisu vrać ale - Savom su plovili leševi. ,I sad se ledimod užasa kad se sjetim svih tih prizora«.
70. ABiH, Komisija za utvrdo rat. zloč ina ... , k-238,inv, br. 56.860.71. Ovo se konstatuie u ratnom dnevniku grupe armije »E« od
29. decernbra 1944. godine.(AVlI. Arhiv Vašington, film 191. snime] 543-547).
324325
Nijemci su zamislili da tu operaciju izvedu u dvije fa-ze i dali joj šifrovani naziv »Lavina«. U prvoj fazi je trebaloda sa dvije kolone iz Zenice i Busovač e naprave prodor u pra-vcu Travnika i,vezujuć i snage Č etvrte krajiške divizije, stvo-re uslove za napredovanje krilnih grupacija u njihovu poza-dinu. U drugoj, namjeravali su uvesti svježe snage i brzimprodorom uništiti opkoljene snage Č etvrte divizije, a zatimzauzeti Travnik.
Za izvršenje ove operacije u Zenici je bila skoncentri-sana borbena grupa koja je po prezimenu svog komadantadobila naziv »Eberlajn«, Njene ukupne snage iznosile su8-10hiljada vojnika sa oko50 topova, 8 tenkova i 4 borna kola."
Prije poč etka te operacije, Č etvrta krajiška divizija jebila raspoređ ena na lijevoj i desnoj obali rijeke Lašve na li-niji: Šafradini, D. Rovna, Pipić i, Sušanj, Kratine, G. Č ajdraš ,Paljike i duž komunikacije Lašva-Zenica-Nemila na polo-žajima: Lokvine, Obrenovci,Jagodić i, k. 570 i Negraj k. 795.73
Desno od jedinica Č etvrte divizije, na liniji Busovač a-Kisfen,nalazila se Sedma krajiška brigada Desete divizije koja je uovoj operaciji neposredno uč estvovala. Artiljerijski divizionbio je na željeznič koj stanici Han-Bila sa jednom isturenombaterijom u pravcu Han-Kompanije. Pored toga, štab Č etvrtedivizije tada je izdvojio jednu grupu od tri bataljona (iz svakebrigade po jedan) i uputio je na desnu stranu rijeke Bosne sciljem da razbije ustašku vlast i č etnike na sektoru Visoko--Vareš-Zenica i poveže se sa jedinicama Treć eg bosanskogkorpusa NOVI. Ova grupa bataljona28/29 decembra 1944. go-dine (noć uoč i poč etka neprijateljeve operacije »Lavina«) pre-bacila se preko Bosne kod sela Busić -Mahalai već 1. januara1945. godine oslobodila Vareš. Pet dana kasnije, izbila je nasektor Zenicei započ ela sa č išć enjem desne strane rijeke Bos-ne od ustaša, č etnika imilicije.t- Sa ovih položaja, i sa je-
dne i sa druge strane rijeke Bosne, brigade Č etvrte divizijebile su na domaku Zenice. Povezivale su se i sa aktivistimanarodnooslobodilač kog pokretai vršile neposredni politič kiuticaj na stanovništv? g~~d~ i o~oline. ~vojim smjelim ak-cijama u neposrednoj blizini Zemce unosile su pamku u re-dovima neprijatelja, pa je i ovo imalo uticaja na odluku ne-prijateljskog komandovanja da preduzme jednu već u opera-ciju na ovom sektoru.
Napadna dejstva neprijatelja započ ela ~u29. ~e~e~-bra 1944. godine. U7 č asova otvorena Je vrlo Ja~a a:tIIJenJ-ska vatra na položje Č etvrte divizije, a graD:at<:1 .mm~?ac.a-č kemine najavljivale su skori nastup oklopmh Ipješadijskihjedinica. Po prestanku cu:tiljerij~~e pripreme, .neprijateljevesnage su poč ele nastupanje na CIjelom frontuI odmah ISpO-ljile tendenciju napada na č etiri pravca.:..od Buso~ač e ka se-lu Ravno od Kaonika ka Han Kompaniji, od Zemce ka seluCajdraš i' od Podbrežja prema Stranjanima.P
Prvi dan borbi u ovoj operaciji karakteristjč an je. :požestokim napadima neprijatelja uz masovnu pod~sk~ .artIIJe-rije i oklopnih vozila kao i upornom odbr~?~ jedinica Č e-tvrte divizije koja je bila potpomognuta divizionom topova75 mm i treć im divizionom artiljerijske brigade Petog ~or-pusa. Borci, uz pomoć . artiljerije i .~inobaca,č a, doč ~kal.l sujuriše Nijemaca, puštah Ih na najbliže moguce o~~toJanJ.e, ~onda otvarali vatru iz pušaka i a~tomatsko~ oruzja. P?JedI-ni položaji su, naroč ito na sektonma Šeste1.OSII?ebrigade,po nekoliko puta prelazili iz ruku u ruke. Kohko Je ova bor-ba bila žestoka, svjedoč i i podat~ iz izvj~štaja Štaba Os~ebrigade, gdje se kaže da ~u borci DI1!gog lv.~etvrtog ~ataIJo-na na položajima Kuber1 selo Strpci utrošili svu zahhu ru-č nih bombi.
Žestoke borbe nastavljene su i slijedeć a dva dana, paje Nijemcima, poslije teških i upornih borbi, pošlo.~ rukomda se u dolini Lašve probiju do pred Han-Kompaniju, a pre-ko Brajković a i Radić a u Guč u Goru.I kad je izgledalo dać e ostvariti postavljeni cilj, došlo je do naglog preokreta. Te-
72. U sastavu ove borbene grupe bile su sljedeć e jedinice: 273,845, 516, 743 i 322. bataljoni osiguranja 4. i 5. puk ruskog zaštitnogkorpusa, 819. art. divizion 105 mm, dvije baterije italijanskih topova75 mm, 1. i 4. bataljon u. ustaške brigade i 5. vazduhoplovni bataijonosiguranja.
(AVII, k-772, reg. br. 6/241 ,i operativni dnevnik grupe armije'·E« od 31. decembra 1944. godine, Arh.Vašington, serija 311, film 191,snimci 551-554).
73. Operativni izvještaj Cetvrte krajiške divizije za januar 1945.~odine (AVII, k-771 ,reg, br. 5/36).
74. Izvještaj grupe udamih bataljona za period od 29. decembra1944. godine do 8. januara 1945. godine.
(AVII, k-771, reg, br. 5/29).
75. AVII, k-771, reg. br. 5/36-1 i k-409, reg. br. ~7/3-8.U depeši Staba Petog korpusa u~uć enoj Stabu Treceg korpusa
NOVJ, od 31. decembra 1944.godine, piše: :P.oč ev od 29. ovo.mJ. vl?-dima žestoke borbe sa jakimnjemač ko-ustaškim snag~~a, .koJe.S~ li-nije Zenica-Busovač a napadaju ka Travniku. Neprijatelj trpi Jakegubitke«.
(AVI!, k-409, reg, br. 17/3-8).
326 327
.ški gubici koje su pretrpili, kao i žestoka zimai premoreno-st jedinica, doveli su do popuštanja pritiska, a ubrzo i do'preokreta situacije u kojoj su jedinice Č etvrtedivizije, posli-je pregrupacije snaga, prešle uprotivnapad. U slijedeć imborbama koje su sa prekidima trajale sve do8. januara 1945.godine, jedinice Č etvrte divizije potisnule su neprijatelja nacijelom frontu, izuzev na krajnjem lijevom krilu i u doliniLašve."
Prema procjeni Štaba Č etvrte divizije u ovim borbamaneprijatelj je imao oko 400 mrtvih i 600 ranjenih vojnika, agubici Č etvrte divizije bili su 70 mrtvih, 7 nestalih i 263 ra-njena borca."
Za veliku borbenost i uspješno rukovođ enje jedinica-ma u ovim borbama, Štab Petog korpusa NOVJ naredbombroj 4, od 7. januara 1945.godine, pohvalio je sve borce iru-kovodioce Č etvrte divizije, istič uć i naroč ito drugi bataljonŠeste brigade i dva Č etvrta bataljona Osme i Jedanaeste bri-gade. Posebno je bila pohvaljena grupa udarnih bataljona zauspješno forsiranje rijeke Bosne i oslobođ enje Vareša."
Dok su se jedinice Č etvrte divizije pregrupisavale ipripremale za nova ofanzivna dejstva u dolini Bosne, u Ze-nici je vrilo kao u košnici. Razbijena borbena grupa»Eber-lajn« povukla se ne postigavši uspjeh. Grad je bio pun ranje-nih i promrzlih Nijemaca, Č erkeza i ustaša. Za njihov smje-štaj bile su zaposjednute sve javne zgrade i već i broj priva-tnih stanova. Zbog toga što je pruga Zenica-Žepč e-Maglajbila na više mjesta prekinuta, u gradu su se nagomilale njl:-mač ke jedinice koje su se povlač ile prema Bosanskom Bro-du. Ovakva situacija i neuspjeh grupe»Eberlajn« izazvali supaniku, pa je Štab 21. njemač kog korpusa ocjenio stanje kri-tič nim. Zbog toga je naređ eno 104 diviziji, koja je oko novegodine pristigla u Sarajevo, da pomogne borbenu grupu»Eberlajn« u borbi za Travnik, a da dijelom snaga prokrč iput ka Žepč u i Maglaju. Prvi dijelovi ove njemač ke divizijeveć su 2. januara 1945. godine stigli u Zenicu, a6. januarastigao je i njen Štab divizije. Još dok se divizija prikupljala
u Zenici, general Fon Ludinger preuzeo je komandu na ze-nič kom sektoru, izvršio novi raspored snaga i. podijelio ih udvije grupe: .
U sjevernoj grupi »Veker« (Wecker) bio je 734. puk104. divizije ojač an sa tri artiljerijska diviziona. Ona je za-posjela front od Debelog Meja pa južno sve do Č ajdrašaiPoč ulice.
Južna grupa »Eberlajn« , ojač ana 819. artiljerijskim di-vizionorn, preuzela je front južno od Poč ulice do Lašve i selaLađ ice, Kovač ić i i Krnjač a."
U tom rasporedu njemač ke jedinice su se branile,šti-tile prilaz komunikaciji sve do 19. januara 1945. godine ibile u išč ekivanju povoljnog momenta da pređ u u napad. Zato vrijeme jedinice Č etvrte divizije uspijevale su da sta~nimnapadima ometaju njihov saobrać aj i da im nanose gubitke,
Kad je cijela 104. divizija pristigla na prostor Zenice,njen Štab je grupi sao sve snage za predstojeć i napad na Tra-vnik. U tom cilju formirane su č etiri napadne grupe:»Veker«,»Majer«, »Dorner« i »Eberlajn« i podgru~a »Ajhole«. U dr:t-goj fazi operacije »Lavina« bilo je predVIđ en? dauč estvujeoko 12-13 hiljada vojnika, 72 topa, 8 ~enkova I 4 borna ~ola.U Zenici, kao rezerva, bili su Č etvrti puk ruskog zaštitnogkorpusa i Jedanaesta ustaška brigada."
Uoč i poč etka operacije»Lavina 2«, glavnina snaga Č et-vrte divizije bila je raspoređ ena zapa~~o i jugozapa~~~ o~Travnika na liniji sela: Podovi,Brajković i, L~pac, Ahmić i I .v~-dović i. Rač unajuć i dva bataljona Sedme bngade Desete dIVI-zije i grupa udarnih bataljona na desnoj obali Bosne, ove sna-ge iznosile su oko 8.200.~oracai 12 topova.?5 m.m:81l. poredtoga, u brojnom i tehmckom po~ledu neprijatelj )~~~?zna-tno nadmoć niji. Odnos snaga je bIO 1,5 : 1, a u artiljerij17 : 1u njegovu korist.
Kako se iz ovog vidi, položaj jedinica Č etvrte divizijenije bio nimalo povoljan. Pored to~a, ~tab div~zije. nije b~oni blagovrerneno obaviješten o gruprsanju krupmhnjemač kih
79. Ratni dnevnik majora Behmea nač elnika veze 21. njemač kogkorpusa (u daljem tekstuBeheme), str. 3.
(AVII, k-6, dok. br. li5).80. Zapovijest komandanta arti1jerije 104. njemač ke divizijeod
10. [anuara 1945. godine.(AVII, k-13, reg, br. 8/17).81. AVII, k-642, reg, br. 4/3-2.
76. Operativnd izvještaj Cetvrte krajiške divizije za period od28. decembra 1944. do 19. januara 1945. godine.
(AVII, k-771, reg. br. 5/36-1).77. Isto.78. Naredba Staba Petog korpusa od 7. januara 1945. godine.(AVII, k-856, dok. br. 2/20).
328 329
snaga, naroč ito na sjevernompravcu. Nije se pretpostavljaloda ć e one preduzeti obilazak lijevog krila Divizije pomoć uskijaških jedinica i preko planinskih i teško prohodnih te-rena. Jaka zima i duže oklijevanje s napadom stvorilo je bi-lo uvjerenje da neprijatelj, poslije pretrpjelog neuspjeha uprvom pokušaju zauzimanja Travnika, neć e preduzimati sli-č ne ofanzivneakcije. S drugestrane, izgleda da ni obavješ-tajna služba nije uoč ila pregrupisavanje i namjere neprija-telja. Sve je to omoguć iloNijemcima da postignu taktič koiznenađ enje, naroč ito na težištunapada.
Neprijateljeve snage su otpoč ele sa napadom19. janu-ara 1945. godine u č etiri sata ujutro. Već prvog dana borbesu bile žestoke i u njima su pojedini položaji po nekolikoputa prelazili iz ruke u ruku. Naroč ito žestoke borbe vodilesu se kod sela Brajković i, Han-Bila, ispred Guč e Gore na po-ložajima Orlac-Lađ ice i na liniji Han Kompanija-Krušč ica.Iako su Nijemci bili brojno i tehnič ki nadmoć niji, nisu po-stigli već i uspjeh. Nije im pošlo za rukom da razbiju bor-beni poredak Divizije i da izoluju ili okruže pojedine jedini-ce. Uz to, trpili su osjetne gubitke, a gubici jedinica Cetvrtedivizije bili su relativno mali: 26 mrtvih i 38 ranjenih.v Islijedeć a dva dana borbe su nastavljene nesmanjenom žesti-nom u kojima su nadmoć nije neprijateljeve snage poslijebrojnih gubitaka stigle pred Travnik.
Posljednje borbe na prilazima Travnika odvijale su se22. januara 1945. godine. Snage Cetvrte divizije, iznurene udanonoć nim borbamai jakom zimom, nisu ni namjeravaleda ga odsudno brane. Pružale su samo jač i otpor neprijate-lju, usporavale njegovo nastupanje i nanosi1e mu gubitke.U popodnevnim č asovima jedinice 104. njemač ke divizijeiborbene grupe »Eberlajn« ušle su u Travnik. Grad je bioblagovremeno evakuisan, tako da su Nijemci ušli u potpunoprazan grad ne zadobivši nikakav ratni plijen. Ovdje se ne-prijateljev napad i ugasio. Njegovi prednji dijelovi prodrlisu nešto zapadnije od Travnika, ali već sutradan bili su pro-tjerani od jedinica Osme krajiške brigade.
Time je bila okonč ana operacija »Lavina«, od koje jenjemač ka komanda za Jugoistok oč ekivala jedno duže raste-reć enje komunikacija i nesmetan saobrać aj dolinom rijeke
Bosne. Pored toga, Nijemci su smatrali da iz Travnika moguuspješno intervenisati u odbrani Zenicei važne komunikaci-je izmeđ u ova dva grada, a u sluč aju potrebe da mogu otvo-riti i put dolinom Vrbasa za Banju Luku.- Bilans borbi u ovoj operaciji nije moguć e sasvim ta-č no utvrditi. U izvještaju 104. njemač ke divizije od 26. janu-ara 1945. godine navodi se da je ona u operaciji »Lavina«imala 33 mrtva, 131 ranjena, 87 promrzlih i č etiri nestala voj-nika.83 Međ utim, nedostaju podaci o gubicima koje je imalaborbena grupa »Eberlajn«, koji su vjerovatno bili isto takoveliki. Što se tič e gubitaka Č etvrte divizije, oni su, s obziromna veliku nadmoć nost neprijatelja, naroč ito u artiljeriji, iz-nosili 6. mrtvih, 203 ranjena, 23 nestala i tri promrzla bor-ca.84 Međ u poginulima bio je i komandant bataljona DušanKošutić , narodni heroj.
Kad su Nijemci zauzeli Travnik, zavladalo je zatišjena ovom frontu. Koristile su ga obje strane. Cetvrta divizijase pripremala za protunapad, a Nijemci za obezbjeđ enje iz-vlač enja 104. divizije i njen odlazak na sjever. Zapovijest zaodstupanje svih njenih dijelova u pravcu Zenice izdata je 25.januara 1945. godine." Tada je otpoč elo njeno neprimjetnoizvlač enje sa dostignutih linija i završilo se 27. januara uve-č e. Sve položaje koje su do tada držale jedinice ove njemač kedivizije preuzeli su 639. puk za osiguranje (»Eber1ajn«), rus-ki zaštitni korpus i ustaše. Takođ e je bilo predviđ eno da pri-vremeno u Travniku ostane 724. lovač ki puk kao rezerva zaprotivnapade.š" U Zenicu su tada pored njemač kih jedinicapristizale i brojne ustaške i domobranske snage koje su sepovlač ile iz Hercegovine i istoč ne Bosne.
U vrijeme dok su se jedinice Č etvrte divizije, poslijeteških borbi, odmarale i pripremale za nova ofanzivna dejstva,grupa udarnih bataljona, koja je dejstvovala na desnoj stra-ni rijeke Bosne, imala je nekoliko znač ajnih akcija na spo-ljna uporišta oko Zenice i na pruzi izmeđ u Kaknja i Zenice."
82. Operacijski izvještaj Cetvrte divizije za januar 1945. g.(AVII, k-771, reg, br. 6/36).
83. Izvještaj Njemač ke 104. lovač ke divizije o operaciji »Lavina«,(VII, k-13, reg. br. 16/2-3).84. AVII, k-771, reg, br. 5/36.85. AVII, k-13, dok. br. 29/8-a.
- 86. Ovaj puk je samo nekoliko dana kasnije (31. januara) izvu-č en iz Travnika i prebač en u Zenicu (Behme, str. 27).
87. Izvještaj grupe udarnih bataljona za februar 1945. godine.(AVII, k-771 , reg, br. 8/1-7).
330 331
Pošto je krajem januara likvidirala ustaško uporište u Kra-ljevoj Sutjesci, istoč no od Zenice, ona je usmjerila svoje ak-cije na neprijateljeva uporišta oko Zenice i na željeznič ku pru-gu. Prvo je u februaru uništila neprijatelja(ustaše i Cerkeze)u selima Klopč e i Crkvice, a u Donjoj Grač anici do nogu po-tukla 811. njemač ki bataljon za osiguranjei zarobila 29 vojni-ka. U isto vrijeme jedan bataljon je podmetnuo mine na pru-zi izmeđ u Kaknja i Modrinja na koje je naišao voz natovarennjemač kom protivavionskom artiljerijom. Od eksplozije, viševagona sa topovima survalo se u rijeku Bosnu, asaobrać ajzbog razorene izakrč ene pruge bio je dva dana u prekidu.Drugi bataljon prekinuo je prugu u dužini okoSOO metara,u neposrednoj blizini Zenice u visini sela Tetovo. U svim ovimakcijama grupa bataljona zagospodarilaje desnom stranom ri-jeke Bosne od Visokog do Nemile, i izbacila iz stroja oko 400,azarobila 80 neprijateljevih vojnika.š" Svojim akcijama gru-pa je unosila paniku u neprijateljskim redovima u Zenici, pasu njihovi vojnici poč eli da prebjegavaju na stranu partiza-na. Zbog ovog je njemač ka komanda preduzela stroge disci-plinske i druge mjere. Sami su masakrirali lješeve svojih pogi-nulih vojnika, a onda ih donosili u Zenicu, pokazivali vojni-cima, pripisujuć i ovaj zloč in partizanima.
Sa grupom bataljona na desnu stranu Bosne prešao jetada i Sreski komitet KPJ za Zenicu i jedan broj boraca Ze-ni č ana koji su bili u Vlašić kom odredu i jedinicama Č etvrtedivizije. Sa njima je pošlo i nekoliko č lanova Odbora NOF-aza srez Zenicu. Za kratko vrijeme oni su na ovom terenu for-mirali seoske odbore narodne vlasti, NOF-a i omladine. Vrlobrzo su bila izabrana i dva opštinska narodna odbora u Bri-zniku i Brnjicu.š" Razvili su intenzivan politič ki rad, organi-zovali analfabetske teč ajeve, kurseve za zdravstvenoprosvjeć i-vanje naroda, radne akcije za popravak mostova i puteva, kul-turno-zabavne priredbe i dr. Novoformirani narodni odbori,pored. drugih redovnih zadataka, vršili su i popis ratne štete,~rg~.Ill:ov<l:liseoske straže a bilo je i sluč ajeva da su obavlja-II vjencanja. Pored ovog, Sreski komitet i ostali aktivisti ra-dili su na mobilisanju ljudstva, pa je, prema izvještaju Stabagrupe udarmh bataIjona, već u februaru u partizanske jedini-
ce stupilo preko 200 dobrovoljaca." U izvještaju Sreskog ko-miteta kaže se: »Mobilizacija kao glavni zadatak je u potpu-nosti uspjela. Sva milicija je uključ ena u naše redove ... Na-ši izgledi su dosta dobri naroč ito u pogledu Muslimana. Sasrpskim življem stvari slabo stoje. Cetnici su ih uspjeli mo-bilisati u svoje redove. Oko 40 pravoslavnih mobilisano je unaše redove.e'"
Nakon javnog odricanja i osude Draže Mihailović a injegove »Jugoslovenske vojske uotadžbini« od strane kra-ljevske vlade, došlo je i do raspadanja č etnič kih formacija.Neke su nastojale da uz pomoć njemač kih trupa razbiju sna-ge Narodnooslobodilač ke vojske i obezbijede intervenciju spo-lja, a bilo je i pokušaja da se podrška i pomoć od strane za-padnih saveznika osigura i manjim akcijama protiv Nijema-ca. Tako su se ove kontrarevolucionrane snage sredinom se-ptembra 1944. godine i na prostoru od Zenice do Maglaja zakratko angažovale u borbi protiv njemač kih i NDH oružanihsnaga. Tada su (20. septembra) milicija iz Gornje Zenice,Obrenovaca, Pojska, Tetova i drugih sela, ustašei oružniciprešli na desnu stranu rijeke Bosne i protjerali č etnike. Je-dan manji dio sklonio se u selo oko Srednjeg i na Ozren, aveć i dio Zenič ke č etnič ke brigade smjestio se u selo Stoja-nović i-Prilog (11 km jugoistoč no od Žepč a), gdje se oslo-njao na Nijemce. Od njih su primili materijalnu pomoć , a zaprotuuslugu dostavljali im obavještenja o jač ini i kretanji-
88. Isto.
89. Izvještaj Sreskog komiteta KPJ za Zenicu od 7. februara1945.s.
(AVII, IRP, BiH, 6/248).
90. Izvještaj grupe udarnih bataljona za februar1945. g.
91. Izvještaj Sreskog komiteta KPJ za Zenicu,7. februara 1945.
(AVII, !RP, BiH, 6/248).U prvoj polovini novembra 1944. godine na ovom područ ju su
bile koncentrisane kontrarevolucionarne snage koje su borci Narodno-oslobodilač ke vojske Jugoslavije protjerali iz Srbije(3 korpusa nedi-ć evacai nekoliko korpusa č etnika). Podokriljem ovih snaga domać ič etnici su pojač alipropagandu i izvršili mobilizaciju sposobnog sta-novništva, jednim manjim dijelom i muslimanskog, u svoje jedinice.O tome u izvještaju Sreskog komiteta KPJ za Zenicu od15. decembra1944. godine, pored ostalog, kaže sei ovo: »Na desnoj ob~li I'ijekeBosne jedan manji dio Muslimana ostao je pod uticajem č etmč ke pro-pagande i privržen č etništvu. Kad je muslimanska milicija izbacivala č e-tnike sa ovog sektora izvjestan manji broj Muslimana sa perifernthsela na desnoj obali rijeke Bosne ostao je sasvim po strani, a neki suse sa kokardom na glavi sklonili ispred milicije. Cetnič ka propagandaodražava se u pozivanju Muslimana na saradnjui zajednič ku borbu«.
(Institut za istoriju, Sarajevo,kut, br. 4416).
332 333
ma jedinica Narodnooslobodilač kevojske.ššOvdje ih je 12. i13. novembra posjetio i održao im govor DražaMihailovič .s"Naredio im je da se prikupe i vrate na svoj teren, ali je sa-mo manji dio izvršio ovo naređ enje. Poč etkom decembra, iz-bjeglice i mobilisani vratili su se svojim kuć ama, kao i jedanbroj pripadnika brigade, ali ne kao organizovana vojnič kajedinica, nego pojedinač no i u manjim grupama. Krili su sepo selima i iskopanim zemunicama.
Aktivnost grupe bataljona i drugih jedinica Cetvrte di-vizije na sektoru Zenice snažno su uticali na moral i raspolo-ženje građ ana i radnika prema narodnooslobodilač kom po-kretu. Iako tada nije bilo partijske organizacije, Ivana Ra-č kog i drugih č lanova KPJ i č lanova SKOJ-a, građ ani su podrukovodstvom č lanova ilegalnog odbora samoinicijativno or-ganizovali i pružali otpor mjerama ustaške vlasti. Tako suu toku februara 1945. godine odbili pokušaje ustaša da iz-vrše mobilizaciju za svoje i domobranske jedinice. Organizo-vali su sakrivanje po kuć ama, ukopanim skrovištima i od-lazak na slobodnu teritoriju svih koji su bili sposobni za oru-žje. Zbog toga su ustaše u Zenici zavele još već i teror i došloje do novih hapšenja. Prvog marta 1945. godine uhapšena jejedna već a grupa građ ana Zenice, uglavnom Srba, i poslije is-pitivanja pripremljena za upuć ivanje u Jasenovac. Međ utim,i pored nekoliko intervencija od Nijemaca, nisu mogli dobitivagone za transport, pa je cijela ova grupa zadržana još neko-liko dana u zatvoru, a onda su, na intervenciju drugih građ a-na kod njemač kih vlasti, bili pušteni.
Deveti dio
BORBE ZA KONACNO OSLOBOĐ ENJE ZENICE IZENICKOG KRAJA
U vrijeme dok su se jedinice Cetvrte divizije pripre-male za nova ofanzivna dejstva u pravcu Zenice i na komu-nikaciju, Dvadesetdeveta divizija i Osmi korpus NOVJ raz-bili su 369. njemač ku diviziju i oslobodili Mostar (14. februa-ra 1945. godine). Jedinice Treć eg ~orp~sa NO":J vo~ile s~ .t~-ške borbe u dolini Drine oko uništenja 22. njemač ke dIVIZI-je, koja se probijala ka sjeveru.' Snage Petog bosanskogkorpusa napadale su na komunikaciju u dolini Bosne južnoisjeverno od Zenice. Deseta divizija u rejonu Kiseljaka, a Pe-desettreć a urejonu Žepč e-Maglaj usporavale su i ometaleneprijateljev saobrać aji nano sile mu gubitke.š U Zenici setada stalno poveć avao broj neprijateljevih vojni~a. Po:ed. ~perativnih jedinica, gomilale su se razne pozadinske jedini-ce, komorei bolnice.
92. Izvještaj Cetvrte divizije (obavještajni odsjek) od 14. marta1945. godine.
(AVII, k-772, reg. br. 6/12).93. U depeši Staba Petog korpusa Treć em korpusu NOVJ, od 15.
[anuara 1945. godine, navodi se da na prostoru oko Zavidović a ••... na-lazi se č etnič ka grupacija oko 4.000 č etnika, nedić evacai gardista 1 daje sa ovom grupom vjerovatnoi Draža«.
(AVII, k-409, reg. br. 17/6-8).
1) Udari č etvrte divizije
Nakon povlač enja 104. njemač ke divizije, neprijatelje-ve snage na sektoru Travnik-Busovač a-Zenica. z~atno ~uoslabile. Uoč ivši to, štab Petog korpusa je zaključ io da Jenastupio povoljan momenat da sa Cetvrtom divizijom, kojojje ostavio Sedmu a pridodao joši Trinaestu krajišku ~riga-du Tridesetdevete divizije, pređ e u protivnapad, razbije ne-prijatelja na ovom sektoru i eventualno oslobodi Zenicu.
1. Zbornik NOR-a, tom IV,kn], 32, dok. br.U5.2. Operativni izvještaj Desete divizije za februar .1945.. godine(AVII, k-1417, reg. br. 1/8).
334335
•
Prije poč etka tih dejstavaizvršena je predislokacijaje-dinica pa su tri brigade (Šesta, Jedanaesta i Trinaesta) zat-vorile pravac koji iz Travnika izvodi ka Turbetu i DonjemVakufu, a dvije brigade (Sedma i Osma) postavile se boč no1.1 odnosu na komunikaciju u dolini Lašve. Naređ eno im jeda izviđ aju i prikupljaju podatke o neprijatelju u cilju do-nošenja odluke u vezi sa predstojeć imzadatkom,"
Do polovine februara sve jedinice su izvršile svoj za-datak i. na osnovu prikupljenih podataka ustanovljeno je dana sektoru Travnika, Busovač e i Zenice (ne rač unajuć i gar-nizan u Zenici) neprijatelj raspolaže sa oko 5.000 vojnika, 28topova i 4 tenka.'
Ojač ana Č etvrta divizija sa ukupno pet brigada, VIa-šić kim NOP odredom i Drugim artiljerijskim divizionom Pe-tog korpusa imala je oko 13 hiljada boraca i 12 brdskih to-pova,"
Odnos snaga bio je bitno promijenjen u korist Č etvr-te divizije, naroč ito u brojnom stanju ljudstva, što je pruža-lo povoljne izglede u predstojeć im akcijama.
Napadna dejstva poč ela su 15. februara 1945. godine u22 sata.U to vrijeme zima je već bila nešto popustila, snijegse djelimič no otopio i moglo se lakše kretati po besputnimterenima. U prvom naletu brigade su uspjele da istjeraju Ni-jemce sa pojedinih isturenih položaja. Trinaesta je zauzelabrdo Konjska i selo Suhi Dol, Šesta je upala u selo Bilić i iRadić i na zapadnoj ivici Travnika, Jedanaesta je u prvom na-letu zauzela k-1030, 789 i selo Visoković e, Osma je poslijeosmoč asovne borbe potpuno razbila 273. njemač ki bataljon,zauzela uporišta Ranković i, Lazine i brdo Kuki zaplijenilapo jedan top i minobacač , 8 mitraljeza, 30 pušakai već u ko-lič inu municije. Sedma brigada je poslije troč asovne borbezauzela položaje .Mošunj i G. Več erinska.
Tako je već u prvom naletu bila nač eta neprijateljevaodbrana na cijelom frontu.U toku noć i 15/16. februara isutradan brigade su nastavile sa napadima. Još tri dana vo-dile su se žestoke borbe duž cijelog fronta u kojima su Ni-
jemci i ustaše protivnapadima pokušavali da povrate izgub-ljene položaje. Na kraju, uz velike gubitke, bili su prisiljenida se povlač e. Uveč e 19. februara, oko 19 č asova, Šesta, usadejstvu sa Jedanaestom brigadom, oslobodile su Travnik iizbile u Dolac. Sutradan, nastavile su gonjenje neprijateljakoji se povlač io dolinomLašve."
Poslije kratkog predaha, napad Č etvrte divizije nasta-vljen je 21. februara frontalnim nastupanjem jedinica pre-ma Zenici i Busovač i. Trinaesta brigada i Vlašić ki odred lik-vidirali su neprijatelja u selu Lupac, na brdima Pecarnica iGoli Brijeg i izbili pred selo Stranjani. Jedanaesta brigadanapala je na uporište Guč a Gora, ubila 40 i zarobila 28 ne-prijateljevih vojnika, zaplijenila 3 topa, 4 minobacač a, 3 mi-traljeza i 43 puške. Šesta brigada je nastupala desno od Tri-naeste i likvidirala njemač ke zaštitnice u Han Biloj i Krem-niku. Poslije slamanja otpora u D. Več erinskoj i selu Divjak,Osma brigada je produžila s gonjenjem niz dolinu Lašve, asa jednim bataljonom pomogla Sedmoj brigadi u likvidacijineprijatelja u Krušč ici. Tako su obje ove brigade izbile udolinu Lašve izmeđ u Han-Kompanije i Viteza. Nastavlja-juć i zatim gonjenje razbijenih dijelova 639. njemač kog i 4.ruskog puka, zaposjele su svoje stare položaje kod sela Hra-sno, Kopč ić i na Drum Brdu. Istovremeno je i Šesta bri-gada, nastupajuć i prema Gornjoj Zenici, zauzela sela Tolovi-ć i, Kratine i Pirić e i izbila na Golu Kosu (k-816). Tako sei ona uz Sedmui Osmu brigadu našla u dolini rijeke Lašve.
Trinaesta brigada i Vlašić ki odred nastupali su sjever-nim pravcem. Iako razvuč eni na širokom frontu, likvidiralisu neprijatelja na položajima kod sela Stranjani, Osojnica,Poč ulica i na visovima Poljike i Lađ ice i izbili na 5. kilome-tara zapadno od Zenice. Tom prilikom razbijeni su dijelovi4. ruskog puka, zaplijenjena su po2 brdska i protivtenkov-ska topa, 17 mitraljeza, 50 pušaka i druga oprema.
Iduć eg dana Štab divizije ubacio je Jedanaestu briga-du u centar borbenog poretka, č ime se udar Divizije još vi-
6. U depeši ŠtabaPetog korpusa od19. februara 1945. godine pi-še da je: ••Poslije trodnevnih i žestokih borbi, na sektoru Travnika na-še snage ponovo su oslobodile grad Travnik i likvidirale uporišta: Ban-dol, Radojč ić i, Radonjić i, Guč a Gora, Krpeljić i, Um ac i Dolac istoč nood Travnika. Borbe se nastavljaju na pravcu Zenice i Busovač e gdjese produžava likvidacija pojedinih opkoljenih uporišta. Neprijateljevigubici u ljudstvu i materijalu suveliki«.
(AVn, k-409, reg, br. 17/14-8).
3. Naređ enje Staba Petog korpusa od10. februara 1945. godine.(AVII, k-1281, reg. br. 4/7).4. A VII, 462, reg. br. 4/3-2.5, U ovaj broj nije urač unata grupa udarnih bataljona koja je
LI to vrijeme bila na desnoj strani rijeke Bosne.
336 337
•
še pojač ao. I Štab korpusa uveo je u borbu svo~~ tenk?v~kuč etu. Ona je nastupala cestom o?- Han Ko~p~~Je ~a ~elJez-nič koj staniciBusovač a.' I gIav~ma. snaga divizije bila J~ us-mjerena u tom pravcu, pa sutrr bnga~e (Šesta, S~d~a I <?s-ma) 24. februara izbile na cestu Kaoruk-Busovaca I na ze-Ijeznič ku prugu Kaonik-v-Lašva, gdje ~~ ~ast~erale jednu ve-ć u grupu neprijateljevIh vojnika, zaphJe':lIle Jed~n tenk, dvatopa, č etiri mitraljeza i drugu opremu I porušile prugu nanekoliko mjesta.
Jedanaesta i Trinaesta brigada i Vlašić ki odred tako-đ e su napredovali na svojim pravcima. Jedan~est~ je slo~i-la otpor neprijatelja u G. i.?' Č ~.jdrašu, a s. Je?-mm ba~.aIJo-nom izbila u Obrenovac. NIJemcI su zadržah njen dalji na-pad na položaju Grm i brdu !-maj~v~c. T~a~sta bri~~~a jebila zaustavljena ispred sela Kozarci I Jagodić i a Vlašić ki od-red ispred Gradišć a.
Na taj su nač in ~ed~nice č e.tvrte divizi)~ :ponovo i~b~~le na domak Zenice, ah msu uspjele napraviti Iodluč ujuć iprodor. Štab Divizije forsirao je napad ka Busovač i i Lašviti težnji da presječ e komunikaciju južno od Zenice, a o~dada okrene snage prema njoj. Tako je 25. februara nastavljennapad na Busovač u,željeznič ke stanice u Buso.v~č i i. Lašv~ iu pravcu Gornje Ze~Ice. U OVIm.borbam~. z.nacaJna.}e
v• bila
akcija Č etvrtog bataljona Šeste bngade kOJI Je, poruSIVSIpru-gu kod sela Grablja, iz zasjede doč ekao oklopni voz i uz po-moć protivtenkovskog topa prisilio njegovu posadu na pre-daju. Tom prilikom zarobljeni su št~b 639. njemač kog p~k~s pukovnikom Rihterom fon E?~rlaJ?o~, 28. ,,:oJruk~ I of~~I-ra, a u borbi je preko 30 neprijateljevih vOJruka bIlo. ul:)l~e-no. Uništeni su oklopni voz, 4 tenka, oklopm automobil1 Je-dan top, azaplijenjeno 16 mitraljeza, vagon razne municij~i bacač kih mina. Ovo je bio veliki uspjeh boraca Šeste bri-gade.
Jedinice Č etvrte divizije još dva dana vodile su bor-be s neprijateljem na dostignutim linijama, a Sedma. i Os~ma brigada i dalje su pokušavale da oslobode Busovacu, ahse u njoj neprijateljev garnizon, dobivši pojač anje, ogorč e-no branio.
7. Na sektor Zenice stigla je njemač ka borbena grupa ••Fan derHort« (von der Hordt). Ona je 26. februara pojač ala i preuzela odbra-nu Zenice, Lašve i Busovač e, a razbijene ostatke 639. i 4. i 5. ruskogpuka stavila pod svoju komandu.
(Behrne, str. 58).
338
S ovim je ofanziva Č etvrte divizije bila završena, anjeni rezultati bili veoma povoljni. Dijelom su bili uništeni irazbijeni borbena grupa »Eberlajn« sa 920. i 322. bataljonomza osiguranje, 4. iS. puk ruskog bjelogardijskog korpusa, je-dan bataljon Italijana i već i dio 11. ustaškog zdruga. Velikibroj neprijateJjevih vojnika bio je izbač en iz stroja. Samo za-robljenih bilo je 130, međ u njima Stab borbene grupe »Eber-lajn«. I ratni plijen je bio impozantan. Za 14 dana zaplije-njeno je 19 raznih topova, 15 teških i 10 lakših bacač a mina,126 mitraljeza, 451 puškai velika količ ina municije i opre-me. Uništena su 4 tenka, 2 kamiona, oklopni voz i pokidanooko 500 metara željeznič ke pruge,"
Č etvrta divizija u ovom periodu imala je samo 11 mr-tvih i 31 ranjenog borca. Iako je bio postignut veliki uspjeh,glavni cilj nije bio ostvaren. Nije bila presječ ena komunika-cija u dolini rijeke Bosne i nije bio likvidiran neprijateljevgarnizon u Zenici. Glavne snage Divizije bile su usmjerene udolinu Lašve i uvuč ene dosta duboko na jugoistok, amanjesnage su orijentisane u pravcu Zenice. Njihov lijevi bok os-tao je dosta otkriven i nedovoljno obezbijeđ en, pa su ovuslabost Nijemci uskoro iskoristili i vrlo brzo odbacili snageČ etvrte divizije sa zenič kog sektora.
Dok je Č etvrta divizija vodila ove borbe oko Zenice iBusovač e, jedinice Drugog i Treć eg korpusa sve više su sepribližava le Sarajevu. Štab 21. njemač kog korpusa ocijenioje da bi u takvoj situaciji pad Zenice znač io katastrofu, paje od Komande Grupe armije »E« (generala Lera) tražio dau dolinu Bosne hitno uputi 7. SSdiviziju,? koja se u to vri-jeme nalazila u Slavoniji. General Ler je odobrio ovaj zah-tjev, pa su prvi dijelovi ove divizije već 23. februara poč elistizati u Zenicu.10 U slijedeć ih nekoliko dana cijela divizijaje stigla na zenič ki sektor i iz pokreta prešla u napad. Njen13. puk u zajednici sa borbenom grupom »fon der Hordt«napao je 1. marta Šestu i Osmu brigadu, odbacili ih na za-pad, a zatim su uspostavili vezu sa 369. protivtenkovskim ba-
8. Opis dejstava Cetvrte divizije, kao i rezultati, dati su na os-novu operativnog izvještaja njenog Staba za februar 1945.g.
(AVII, k-771, reg. br. 7/16) idepeša Staba Petog korpusa NOVJ(AVII, k-409, reg, br. 17/14-8i 15-8.)9. Behme, str. 50.10. Prvo je stigao Stab divizije sa dvije č ete koje su odmah
bile upuć ene na položaje zapadno od Zenice.
339
taljonom koji je bio opkoljen u Busovači.'! Istovremeno jeiz Nemile 14. SS puk izvršio obilazni marš preko planinskihmasiva Golić a Brda i Kobilje Glave i 1. marta neprimjetnoizbio u bok jedinica Č etvrte divizije uBrajković ima.w Vlašić -ki odred, koji je bio u rejonu Orahovice, i Č etvrti bataijonTrinaeste brigade, koji je bio na položajima Negroj-Buko-vica, nisu primijetili, a ni ozbiljno shvatili namjere ove ne-prijateljske grupacije i nisu izvijestili o njenom prodoru, paje pojava 14. SS puka ujutro 1. marta u Brajković ima bilapotpuno iznenađ enje za sve jedinice Č etvrte divizije. Poredtoga, Nijemci su i sa ostalim svojim snagama započ eli na-padom iz Zenice i Busovač e. Trebalo je da obuhvatnim ma-nevrom sa sjevera presjeku odstupnicu brigadama Č etvrtedivizije u dolini Lašve i jednovremenim udarom iz Zenice iBusovač e opkole ih u rejonu Viteza i Han Kompanije i uni-šte. U tom cilju oni su nastavili nastupanje i, poslije žesto-kih borbi, uspjeli da potisnu skoro sve jedinice Č etvrte di-vizije i da 2. marta prodru u Vitez iDivjak.P Tako se 14. SSpuk našao iza leđ a Sedme i Osme brigade i razdvojio snageČ etvrte divizije na dvije grupe: Sedma i Osma brigada bilesu na sektoru Kuber, Sarač evica, Kaonik, Busovač a, a Šesta,Jedanaesta i Trinaesta od sela Maline do ušć a rijeke Bile.Međ utim, snage Č etvrte divizije vrlo brzo su manevrom iz-bjegle ovo razdvajanje i zauzele polukružni raspored oko Vi-teza. Tada je Štab divizije (3. marta) naredio jedinicama dabrane pravac prema Travniku i da jedinice na lijevom krilu(Šesta i Trinaesta brigada) pređ u u protivnapad.'+ Poslijedvodnevnih borbi, u kojima je neprijatelj pretrpio brojnegub.itke, Šta~ d~v~zije i~dao je novu zapovijest u kojoj je na-redio da sve ~edmlce OSImJedanaeste brigade, koja je ostavlje-na u rezervi, zatvore pravac prema Travnikui energič nopređ u u nastupanje.P
11. (Isto) Depeša Štaba Petog korpusa NOVJ od 4. marta 1945. g.(AVII, k-409, reg. br. 17/17-8) i Behme, str. 62.12. Isto
. 13. Prilikom upada SS jedinica u Vitez, Nijemci su ubili 9 a ra-nili ~5 b?raca Cetvrte ~ivi~ije. Pored toga, zaplijenili su 2 t~pa, 23bacaca mina, 23 puškomitraljeza, 111 pušaka i druge opreme. Zbog ovenebudnosti povede na je istraga.
(AVII, k-771, reg, br. 4/17 i depeša Petog korpusa, AVII, k-409,reg. br. 17/17-8).
14. Zapovijest Staba Cetvrte divizije od 3. marta 1945. godine15. AVII, k-771, reg. br. 1/21.
340
, Napad je poč eo uveč e5/6. marta i borbe su se vodileciJelu. noć i. slijedeć i dan. Trinaesta brigada, koja je nastu-pIla. sjevernim pravcem preko Grahovč ić a, Đ ukić a, Osojnice iJanjca, ne nailazeć i na jač i otpor, izbila je na Debelo Melo i~ ~ela Pojske iKonjević i. Oko 12 sati 5. marta, neprijateljJe IZ Obrenovca izvršio protivnapad, ali je bio odbijen.P Je-dinice Šeste brigade su ovladale visovima Orlac, Prelac i Po-ljike, ali ih je neprijatelj u protivnapadu odbacio pa su bileprisiljene da se povlač e u pravcu Grahovč ić a. Sedma i Osma?rigada. prešle su u napad na položaje južno od Viteza, kojeJe bramo 14. SS puk. Naroč ito teške borbe vodili su bataljo-ni ovih brigada na položajima kod sela Č erkez i Gođ ice. Tekkada su ova uporišta bila zauzeta, Nijemci su bili potisnutiprema Han Kompaniji. Oni su se tada povukli u Vitez i HanKompaniju i duž puta Vitez-Busovač a se utvrdili i nisu vi-še ispoljavali ofanzivne namjere. I jedinice Č etvrte divizije,takođ e premorene od dugotrajnih borbi, prešle su u odbranuna dostignutim linijama. Takvo stanje zatišja potrajalo je svedo 12. marta kad su Nijemci iznenadno napustili Vitez i HanKompaniju. Njihov odlazak bio je vezan za predstojeć e č iš-ć enje prostora i druma izmeđ u Kiseljaka i Visokog koji sukontrolisale jedinice Desetedivizije.t?
Dok su se zapadno od Zenice vodile ove teške borbe.sa 7. SS divizijom, grupa udarnih bataljona Č etvrte divizijenastavljala je sa borbenim dejstvima. Jedan od bataljona je5. marta minirao prugu kod Vranduka i napao voz koji jetom prilikom iskoč io sa šina. Tri dana kasnije (8. marta),ovaj bataljon je porušio most na cesti, 4 kilometra sjevernood Nemile. Jedinice drugog bataljona su 13. marta srušile jošjedan most na pruzi južno odCatić a. Na postavljenu minuispred mosta naišao je teretni voz i survao se u rijeku Bos-nu. Noć u 15/16. marta Treć i bataijon je srušio drveni mostna drumu, 8 kilometara sjeverno od Zenice. Iduć eg dana č etaovog bataljona minirala je prugu izmedu Vranduka i Nemi-le na koju je naletio oklopni voz sa dva vagona. Voz je biouništen i poginulo je 12 njemač kih vojnika. Noć u16/17. mar-
16. Bojna relacija Trinaeste brigade za mart-apri1 1945. godine
(AVII, k-1281, reg. br. 4/8).
17. Behme, str. 74.
341
ta jedinice udarne grupebataljona potjerale su neprijatelje-ve posade iz selaKlopč e i Gornja Vraca koje su branili di-jelovi 5. bjelogardijskog puka.t"
Tako je grupa bataljona sve do kraja marta imala stal-nu inicijativu na desnoj obaJi rijeke Bosne. Njene patrole idiverzantske grupe skoro svako več e silazile su na komuni-kacije, rušile prugu i mostove i na taj nač in onesposoblja-vale i ometa le neprijateljev saobrać aj.
2- Borbe grupe brigada »Zenič kog sektora«
U martu 1945. godine snage Drugog, Treć eg i Petogkorpusa NOVJ sve više su stezale obruč oko Sarajeva. Zbogtoga položaj 21. njemač kog korpusa bio je sve teži, pa jeHitler poslije nekoliko urgencija konač no odobrio njegovoizvlač enje iz Sarajeva i doline Bosne na sjever.P Međ utim,to naređ enje izdato je prilič no kasno jer su snage ovih kor-pusa NOVJ vršile snažan pritisak na Sarajevo i dolinu Bos-ne, pa je izvlač enje njemač kih i ustaških snaga bilo ugroženo.
Imajuć i to u vidu i da bi se onemoguć ilo povlač enjeovih neprijateljevih snaga, Generalštab Jugoslovenske armi-je20 formirao je 17. marta Operativni Štab grupe korpusa ina!:edio. mu da i~vrši sve pripreme za konač ni napad na ne-prI~'!-teIJa u Sarajevu." Do 24. marta je sastavljen plan ope-racija za oslobođ enje Sarajeva. U njemu je bilo predviđ enoda Drugi korpus napada Pravcem Jablanica-Ivan Sedlo-Pa-le, Treć i pravcem Sokolac-Mokro, a Peti da sa operativnomgrupom od pet brigada forsira rijeku Bosnu i napade vrši
18. U nedostatku podataka dz drugih izvora o akcijama i bor-b'ln:~ grupe ~darnih bataljona u martu 1945. godine, korišteni su po-dact lZ Dnevnika njemač kog majora Behme-a, str. 62-79.
19. Naređ enje za povlač enje 21. njemač kog korpusa izdato je 20.marta. (AVI!, E.S. Richberg: Der End Kampf aut. den Balkan, KurtVowinckel Verlag, Heidelberg 1955, str. 106).
20. Naredbom vrhovnog komadanta Maršala Jugoslavije JosipaBroza. :rita O? 1. marta 1945. godine Narodnooslobodilač ka vojska Ju-goslavlje preimenovana je u Jugoslovensku armiju, a Vrhovni štab uGeneralštab Jugoslovenske armije.
(Zbornik NOR-a, tom. II, knj. 1. str. 623).21. Depeša Maršala Tita Stabu Drugog korpusa od 17. marta
1945. g.(AVII, k-396, reg. br. 16/81-1).
342
preko Kaknja, Brezei Rajlovca." U sastavu te operativnegrupe Petog korpusa bila je Deseta divizija (Sedma, Devetai Sedamnaesta brigada) i dvije brigade Č etvrte divizije (Ses-ta i Osma). '
Stab Petog korpusa formirao je24. marta i grupu bri-gada »Zenič kog sektora« u č ijem sastavu su bile: Osamnaes-ta brigada Pedesettreć e divizije, Trinaesta brigada Trideset-devete divizije i Jedanaesta brigada Č etvrte divizije. Za ko-mandanta sektora određ en je Petar Vojnović , do tada ko-mandant Č etvrtekrajiške divizije. Pod njegovu komandu sta-vljena je i Artiljerijska brigada (dva diviziona) i tenkovskač etakorpusa." Zadatak brigada»Zenič kogsektora« bio je dauporno brane pravce koji iz Zenice i Busovač e izvode kaTravniku i da prema situaciji dejstvuju samoinicijativno upravcu Zenicei željeznič ke i drumske komunikacije."
Na osnovu takvih zadataka, brigade su već25. i 26.marta zauzele raspored: Osamnaesta na Negraju i u selimaStranjani i Janjac, Trinaesta u selima Lupac, Preoč ica i To-lović i, a Jedanaesta brigada zatvarala je pravac od Busova-č e i Kaonika ka Travniku i držala položaje na liniji sela Ba-re, Hrasno i Safradini."
Ispred ovakvog rasporeda brigada»Zenič kog sektora«bile su dosta jake neprijateljeve snage pod komandom Šta-ba 969. njemač ke tvrđ avske brigade, koji se nalazio u Zenici.
Na odsjeku Busovač a-Kaonik bila je borbena grupa»Berlin« sa oko900 vojnika, na zapadnom dijelu»Zenič kogsektora« na položajima Kaonik, Drum Brdo i sela Kratine,Vrhovine, Poč ulica i Gađ ice borbena grupa »fon Hordt«, saoko 1300 vojnika.
Na centralnom sektoru, na položajima od sela Lupac,pa preko Preoč ice i brda Orlac bio je 3. bataijon 13. puka 7.SS divizije sa oko700 vojnika, u sjevernom odsjeku frontana liniji sela Lokvine, Kozarci, Jagodić i 11. ustaška brigadai 920. njemač ki bataljon za osiguranje.
22. Zapovijest Staba Petog korpusa od 27. marta 1945. godine(AVII, k-462, reg. br. 1/6).23. Zapovijest Staba Petog korpusa od 24. marta 1945. godine,
(A VII, k- 462, reg. br. 1/6).
24. Isto.25. AVII, k-1421, res, br. 7/22, k-1281, reg. br. 4-8 i k-761, reg.
br.8/10.
343
. Na položajima istoč no od Zenice, u selima Donja iGornJ~ Vra~a.' D. G~ač anica, ~Uč ice,.Cr~vice i Klopč e, bili su~1.t. nJemack.I bataljon za osiguranje, Jedan ustaški bataijonI .Jedan bataljon 17. domobranskog puka sa ukupno1600 voj-mka.
~ru?u od Zenice. pre~a Žepč u obezbjeđ ivali su 4. bje-logardijski puk, dva njemač ka bataljona za osiguranje i us-taško-dornobranski željeznič ki bataljon,
.. ~ .Zenici. su tako~e bile mnogobrojne neprijateljeve je-dIl!-Ice 1 štabovi: Stab 909. tvrđ avske brigade Bjelogardejskogzaštitnog korpusa, borbene grupe »Fon Hordt«,11. ustaške~ri~a~e, a od 3~. marta i Stab 7. SS divizije. Od njemač kihJ~d.mIca u garmzonu Zenica bile su:369. protivtenkovski di-VIZIOn,287. bataljon za osiguranje, konjič ki eskadron»Grč -k~(~, 1. divizion 7. SS artrljerijskog puka, protivavionski di-yIZ~0r;t7. SS divizije i još nekoliko samostalnih č eta i manjihJedm~ca. Od ustaško-domobranskih snaga su bile: izviđ ač kibataljon 11. ustaške brigade, ustaška policijska č eta, jednač eta žandarmerije, DVZ i druge manjejedinice."
. Ukupne neprijateljeve snage na spoljnoj odbrani Zeni-ce I u samom gradu brojale su oko10.000 vojnika a od teš-kog .naoružanj~ imale su 23 topa, 42 protivavionska topa, 14protIvt:?kovskIh topova i20 flakova. U odnosu na tri briga-de Zemckog sektora, odnos snaga u ljudstvu bio je 1,5:1,au teškom naoružanju 3: 1, što znač i da su neprijateljeve sna-g~. i po .broju i na~ružanju bile znatno jač e. Takav odnosnije pruzao skoro mkakvu šansu brigadama »Zenič kog sek-t~ra« ~a. ev~ntual?-~ oslobode Zenicu i presjeku odstupnicunJeJ?1ackIm I ustask~!ll snag~ma koje su se tada i poč etkomap.nla 1945. g. probijale dohnom Bosne. Zato su brigade»Ze-lllC~Og sektora« uglavnom bile orijentisane da napadima iaktIv~om odbranom vežu za sebe ove neprijateljeve snage i.na taj nač in pomognu operaciju grupe korpusa za oslobo-đ enje Sarajeva. .
I upravo kad su jedinice Č etvrte i Desete divizije28/29.ma.rta p~ešle cestu. Kiseljak-Busovač a i prodrle prema Ka-knju, brigade »Zenič kog sektora« izvršile su napad na cije-lom frontu s ciljem vezivanja neprijatelja i sadejstva u ofan-
26. Podaci o neprijateljskim snagama uzeti su iz Dnevnika ma-jora Behrne-a, knjiga E.S. Richberga, AVII k-7'm reg, br. 5/24 6/126/17. i izjava ratnih zarobljenika, k-77 reg. 'br. 3/ioi 3/27 i k-75 reg'br. 1/32i 5/11 fond njemač ke arhive. ' , .
344
zivnim ..~kcija~a ove. korpus ne g:upacije. Tada je Jedanaes-ta krajiška bngada direktno sadejstvovala sa ovim snagamakod Busovač e i sa ~\'a bataljon~ izvršila napad na položajebor?ene &rupc »Berhn~(. Tom pr~likom oni su izbacili Nijem-ce IZ prvih rovova, ah su u sehma Granice i Jazvina naišlin~ .mins~a .pol~~ i jač i <;>tporpa se zbog toga nisu mogli pro-bItI. do željeznič ke stamce Busovač a. Ipak je neprijatelj pre-trpio d?st~ teš.ke g.ubitke. Imao je okoSO mrtvih i ranjenihet batalJo~ll su Imal~ samo č etiri mrtva i 11 ranjenih boraca."
Trinaesta bngada napadala je na centralnom dijelufronta. Njen Prvi bataljon napao je neprijatelja na brdu Or-~a~: Drug! .b~taljon na Preku a Treć i na Dubovcu. Ovi polo-zaji su bili Jako utvrđ eni a branio ih je ojač ani 3. bataijon13. SS puka. Brigada je poslije jake minobacač ke vatre us-pjel~ da ovlada .tim ~isovima. Međ utim, Nijemci su prešli uprot~vr;t~pad p~ Je doslo do b~r?~ prsa u prsa u kojoj su ovip~~ozaJ~ nekol.Ik<;>puta pr~lazIh IZ ruke u ruku. Kasnije jeNijemcima pristigla pomoc, pa su uspjeli da zadrže ove is-taknute položaje, a bataljoni brigade su sepovukli.š"
Osamnaesta brigada je samo sa jednim bataljonomnapala na uporište u selu Kozarci, ali ovo nisu bile dovolj-ne sn~ge da. ga, i pore.d ~ekoliko uzastopnih juriša, i osvojeU ovoj borbi bataljon je Imao 3 mrtva i11 ranjenih boraca."
. Sutradan (29. marta), sve brigade »Zenič kog sektora«bile su na svojim polaznim položajima i minobacač kom vat-rom t~k~e neprijatelja. Jedino je Prvi bataIjon Trinaeste bri-gadejurišao na brdo Prelac i osvojio ga. Tom prilikom zap-lijenjena su 2 mitraljeza, 4 puške i nešto vojnič ke opreme.Bataljon je imao 4 mrtva i16 ranjenih boraca. Nešto kasni-je i Č etvrti bataljon ove brigade poslije oštre borbe likvi-dirao je neprijatelja na brdu Poljica i zaplijenio jedan mit-raljez. Gubici bataljona bili su jedan mrtav i pet ranjenihboraca.
Na ovaj nač in i brojnim kasnijim napadima lomila seodbrana neprijatelja i jedno po jedno njegovo uporište pre-lazilo je u ruke jedinica »Zenič kog sektora«. Međ utim, nep-
27. Bojna relacija Jedanaeste krajiške brigade od 28. marta.(AVII, k-776, reg, br., 8/10).28. Bojna relacija Trinaeste brigade od 22. februara do 13. ap-(AVII, k-1281, reg. br 8/4).29. Izvještaj Staba Osamnaeste brigade od 26. marta do 13. ap-
rtla 1945. godine.(AVII, k-1421, reg, br. 7/22).
345
rijatelj se i dalje žilavo i upornobranio. Znao je da od odr-žanja ovog fronta zavisi sudbina jedinica u Zenici i sudbina21. njemač kog korpusa, koji je bio napadnut na prostoru odIvan Sedla do Sokoca. Zbog toga su Nijemci vršili stalneprotivnapade. Nastojali su pod svaku cijenu da povrate iz-gubljene položaje. Tako su 30. marta dijelovi 359. puka po-kušali da povrate položaje koje su prethodnih dana bili zau-zeli bataljoni Trinaeste brigade. Preko OrIaca i Preoč ice na-pali su na položaje Prvog i Treć eg bataljona i prisilili ih napovlač enje. U protivnapadu bataljoni su ponovo ovladali ovimpoložajima. Istovremeno, Č etvrti bataljon ove brigade napaoje na ustaše u selu Obrenovac i protjerao ih u Zenicu." Ina ostalim sektorima Nijemci su pokušavali da protivnapa-dima odbiju isturene jedinice brigada »Zenič kog sektora«ali u ovome nisu uspjeli.
Svi ovi napadi neprijatelja i njegova upornost u od-brani na centralnom dijelu fronta bili su i izraz straha odjač eg napada na Zenicu. Bojao se koordiniranih dejstava je-dinica »Zenič kog sektora« sa jedinicama operativne grupe Pe-tog korpusa koje su već bile na sektoru Kaknja. Zbog togaje svakodnevno vršio ispade s ciljem da ne dozvoli koncen-traciju jedinica radi napada na Zenicu. Međ utim, grupa bri-gada koja je imala zadatak da veže ove neprijateljeve snagenije se upuštala u krupnije akcije nego je primjenjivala sko-ro istu taktiku kao i Nijemci: vršila napade isturenim gru-pama, postavljala zasjede i odbijala protivnikove ispade.
Krajem marta 1945. godine komanda 21. njemač kogkorpusa odluč ila je da napusti Sarajevo i da svoje snage pos-tepeno izvlač i na sjever. Ovu svoju namjeru Nijemci su kriliod ustaških vlasti sve do 2. aprila plašeć i se nemirai panike.Tada su se iz Sarajeva poč eli kretatii stizati u Zenicu tran-sporti vojske i izbjeglica. I operativni dio 21. njemač kog kor-pusa već 3. aprila bio je u Zenici. Mnoge od ovih iedinicanastavljale su povlač enje, a neke su se zadržavale u Zenici iubacivale na zapadni zenič ki front kao pojač anje već iznure-nim borbenim grupama »Berlin«, »Fon Hordt« i drugim. Ta-ko je na položajima prema Trinaestoj brigadi ubač en jedanbataljon iz puka Bergman (Kavkaski), koji je stigao sa sek-tora Jablanice. .
30. Cit, Bojna relacija Trinaeste brigade.
346
Brigade »Zenič kog sektora« nastavljale su sa aktivnomodbranom i u prvim danima aprila vršile su stalni pritisakna njemač ke i ustaške položaje oko Zenice. TakoSll jedini-ce Osamnaeste brigade koje su bile u odbrani prema selimaGradišć e, Jagodić ii Kozarci vršile i akcije na komunikacijui napadale neprijateljeve kolone koje su se kretale u kanjo-nu Bosne, sjeverno od sela Banlozi, i na njegova uporištali
selima Lokvine, Kozarci i Obrenovac."Trinaesta brigada i dalje je bila na centralnom dijelu
zenič kog fronta. Ovdje su Nijemci bili najaktivniji i stalnosu vršili ispade i pritisak. Tako su 2. aprila poslijedvoč aso-vne borbe uspjeli da zbace Prvi bataljon ove brigade sa brdaPrelac, ali u protivnapadu ovi položaji su vrać eni. Istog da-na neprijatelj je napao i na Treć i bataljon kod sela Pustinje,ali je ovaj napad odbijen. Žestoke borbe vodili su Prvi i Cet-vrti bataljon 6. aprila protiv jake njemač ke grupacije kojaje pokušavala da ih potisne i zbaci sa njihovih položaja. Uprotivnapadu dijelovi Prvog bataljona uspjeli su da zauzmunajveć i neprijateljev položaj Orlac a Drugi bataljon je likvi-dirao neprijatelja na isturenim položajima ispred sela Kra-tine i na brdu Gornja Kosa.S2 Ovog dana cijela Trinaesta bri-gada vodila je teške borbe i imala je sedam mrtvih i oko 50ranjenih boraca.
Jedanaesta brigada za sve ovo vrijeme opsjedala je inapadala položaje oko Busovač e koje su branili dijelovi 359.njemač kog puka i borbena grupa »Berlin«. Ovi položaji subili dobro utvrđ eni i zapreč eni bodljikavom žicom i minskimpoljima, pa su jedinice brigade u napadima od 1. do11. ap-rila imale znatne gubitke." Tako su Nijemci zajedno sa us-tašama sve do 11. aprila uspijevali zadržati uglavnom sve naj-važnije i dobro utvrđ ene položaje na sektoru Zenica-Buso-vač a. I pored toga, uspjeh grupe brigada »Zenič kog sektora«bio je veliki. One su svojom aktivnošć u naroč ito za vrijemeizvođ enja operacija za oslobođ enje Sarajeva vezale za sebevrIo jake neprijateljeve snage i nanosile im teške gubitke.
31. Izvještaj Osamnaeste brigade od 26. marta do 13. aprila 1945.godine (AVII, k-1421, reg. br. 7/22).
32. Drugom bataljonu Trinaeste brigade se tada predaoi 41 voj-nik i 1 oficir iz Kavkaskog puka Bjelogardijskog zaštitnog korpusa.
33. Bojna relacija Jedanaeste brigade od 28. marta do 12. apri1ai, 1948. godine (AVII, k-776, A, reg. br. 8/10).r
347
3) Oslobođ enje Zenice
Poslije oslobođ enja Sarajeva, 6. aprila, neprijateljeve"nage izvlač ile su se prema Zenici. Koristile su dvije komuni-kacije: dolinom Bosne preko Visokog i Kaknja odstupale su181. i 7. SS njemač ka divizija, 8. i 17. ustaška divizija i 81.njemač ki bataljon za osiguranje, a druga grupacija, u ko-Joj su bile 369. divizija, 964. i 909. njemač ka brigada i9. usta-ško-domobranska divizija, povlač ila se drumom preko Kise-ljaka i Busovač e. Iza njih išle su druge brojne ustanove i ra-zne komande sa već im brojem izbjeglica i ranjenika. Na pra-vcu Visoko-Kakanj gonila ih je glavnina Desete divizije (Se-dma i Deveta brigada), a na pravcu Kiseljak-Busovač a Se-damnaesta brigada i jedan bataljon iz Osamnaeste brigadePedesettreć e divizije.
U planu je bilo da jedan dio ovih neprijateljevih sna-ga ispred Zenice organizuje jač u zapreč nu liniju. Na njoj jetrebalo da zadrže jedinice koje su ih gonile, spriječ e njihovulazak u Zenicu i na taj nač in omoguć e svojoj glavnini ured-nije povlač enje na sjever. Ta linija, kojoj su dali šifrovani na-ziv »Tigar«, protezala se desetak kilometara južno od Zenice,a njene najjač e utvrđ ene tač ke bile su na položajima Sara-č evica-Janjič ki Vrh. Određ eno je bilo da cijela 7. SS divizi-ja, č iji je Štab još 4. aprila stigao u Zenicu, zaposjedne tepoložaje.
Kroz položaje »Tigar« linije, jedinice 7. SS divizije pro-puštale su njemač ke i ustaško-domobranske snage koje suse probijale preko Kaknja i Busovač e ka Zenici. Za to vrije-me u Zenici je vladalo haotič no stanje. Ogromne kolone sakomorama, bolnicama i izbjeglicama kretale su se kroz grad.Veliki broj raznih neprijateljevih jedinica slivao se sa obapravca u Zenicu i poslije krać eg zadržavanja nastavljao po-vlač enje. Pri tom stvarala se zbrka koja je još više pojač anakad je 9. aprila u 16 č asova devet aviona bombardovalo nje-mač ko-ustaške kolone na putu izmeđ u Zenice i Tetova. Udrugom naletu oko 18 č asova ponovo je pet jurišnika tukloneprijatelja na ovom putu i nanijelo mu teške gubitke."
I građ ani Zenice su tada doživljavali teške trenutke.Niko nije smio da izađ e na ulicu. Grad je bio pun Nijemaca,ustaša, domobrana, pripadnika DVZ, oružnika i milicije koji
34. Behme, str. 103-106.
348
su ulazili u kuć e radi smještaja i uzimali hranu i druge vri-jedne stvari. Ni ustaška vlast, koja je prethodno uništavalaarhivu i druga materijalna sredstva po nadleštvima ikance-larijama, nije više postojala. Pored toga, pojedine ustaškegrupe pri prolasku kroz Zenicu pokušavale su da mobilišugrađ ane u svoje jedinice. Ovo je bio posljednji pokušaj s ci-ljem nadoknađ ivanja gubitaka koje su pretrpili i ojač anjasvojih snaga za predstojeć i proboj na sjever. Tako su usta-ški pukovnik Sudar i njegova grupa ustaša organizovali haj-ku na ljude po Zenici. Hvatali su ih i u zgradi bivšeg Hrvat-skog doma oblač ili im uniforme i uvrštavali u svoje redove.Pokušavali su da pokupe i sve medicinsko osoblje koje sezateklo u Zenici. Iz bolnica i ambulanti odvodili subolnič a-re i ljekarske pomoć nike i pod prijetnjom strijeljanja tjera-li ih sa sobom."
U to vrijeme ni jedna radnja nije bila otvorena a mno-ge su nasilno bile obijene. I Zeljezara je prestala da radi. Sa-mo jedna grupa radnika bila je u njoj i to uglavnom onihkoji su bili iz grada. Bili su pripremljeni da brane preduze-ć e ako bi Nijemci pokušali da onesposobe njegove instalaci-je i postrojenja. I radnci u Rudniku sklonili su u podze-mne hodnike dio osnovnih sredstava i rezervnih dijelova ka-ko bi ih obezbijedili od eventualnog razaranja.
Povlač eć i se iz Sarajeva, na zač elju svojih jedinica kre-tao se Odred za rušenje 21. njemač kog korpusa. Sa specijal-nim mašinama za trganje željeznič kog kolosijeka stigli su uZenicu ostavljajuć i pustoš za sobom. Ovdje su porušili 2 put-na i 1 željeznič ki most i onesposobili električ ne i telefonskecentrale, 9 lokomotiva, željeznič ku prugu i ložionieu, rezer-voar za vodu na stanici i instalacije u Rudniku. Zbog deto-nacija nastalih ovim miniranjem i mnoge su kuć e ošteć ene,naroč ito prozori ikrovovi."
Za to vrijeme borba za Zenicu ulazila je u odluč ujuć ufazu. Deseta Divizija, nakon oslobođ enja Visokog (7. aprila),stigla je do rječ ice Trstenice južno od Kaknja. Sedamnaestabrigada kretala se drumom od Kiseljaka prema Busovač i.Sve jedinice vodile su žestoke borbe sa njemač kim zaštitni-cama. Demoralisane ustaško-domobranske snage nisu pruža-
35. Sjeć anje dr Bruna Novaka.36. Behme, str. 104. i ABiH, komisija za utvrdiv. ratnih zloč ina ... ,k-238, dok. 56.860
349
le jač i otpor. Mahom su se predavale ili u panici bježale. Dvabataljona Sedme brigade, ojač ani č etom minobacač a, 9. ap-rila prešla su kroz naseljaZgošć ai izbili pred Rudnik Orasi.Ovdje su naišli na položaje13. puka 7. SS divizije. Došlo jedo ogorč ene borbe. Kolika je to bila žestoka borba, može seocijeniti po tome što je iz ova dva bataljona tada poginulo14 aranjeno 18 boraca.
Istog dana jedan bataijon Desete brigade slomio je ot-por Nijemaca u selu Bijele Vode kod Kaknja. Ostali bata-ljoni Devete brigade izbili su u Modrinje. Sutradan, nasta-vljale su se teške borbe, pa su Sedma i Deveta brigada pre-šle na desnu obalu rijeke Ribnice i na položajima Rogoz, se-lo Mišković i, Paljevina, selo Mioč i ponovo se sukobile sa je-dinicama 13. SS i 5. bjelogardijskog puka. Sedmoj brigadije poslije žestokih borbi, koje su trajale sve do15 č asova,uz podršku artiljerije pošlo za rukom da odbaci neprijate-lja u pravcu sela Mošć anica. Deveta brigada sa dvabataljo-na, iako je bila doč ekana jakom vatrom i poslije borbe ko-ja je trajala cijeli dan, natjerala je Nijemce da se povuku pre-ma Zenici. Tog dana ove dvije brigade su imale 7 mrtvih i34 ranjena borca, a zarobile su40 neprijateljevih vojnika.š?
I brigade »Zenič kog sektora« vodile su žestoke borbe.Jedanaesta brigada presjekla je komunikaciju Busovač a--Kaonik, pa je njemač ka borbena grupa»Berlin« ostala izo-lovana i nije uspjela na vrijeme da se izvuč e. Poslije toga,Prvi i Č etvrti bataljon ove brigade nastavili su nastupanjelijevom stranom ceste Kaonik-Lašva i izbili pred Janjič kiVrh i Starč evicu. Drugi bataijon poslije osobođ enja Busova-č e nastavio je prema Kaoniku i spojio se sa dijelovima Tri-naeste brigade koji su nastupali preko sela Gumanci i Zago-na. .
Dok su jedinice »Zenič kog sektora« vodile ove borbena »Tigar« liniji, a glavnina Desete divizije lomila otpor ne-prijatelja na desnoj obali rijeke Bosne i približavala se Zeni-ci, grupa oficira Petog NOU korpusa ušla je 10. aprila uveč eu Zenicu. To su bili uglavnom obavještajci sa majorom Sti-pom Bilanom na č elu. Oni su se nesmetano provukli izme-du položaja i travnič kom cestom ušli u grad i sa sobom. do-nijeli radio-stanicu. Bili su u njemač kim uniformama, pa ih,u opštem metežu koji je vladao u Zenici, niko nije zaustavioni legitimisao. Povezali su se sa grupom radnika u Željezari i
37. Operacijski izvještaj Desete divizije zaapril 1945. g.(AVII, k-855, reg, br. 2/13).
350
Električ noj centrali i zajedno s njima organizovali odbranuovih industrijskih objekata od neprijateljevog rušenja. Osimtoga, ova grupa je svojim obavještenjima, koja je slala pu-tem radio-stanice o situaciji u Zenici, rasporedu i jač ini ne-prijateljevih snaga, znatno doprinijela i olakšala dejstva ope-rativnih jedinica pred vratima Zenice."
I građ ani Zenice, kad su Nijemci izazvali požar u rud-nić koj električ noj centrali, zajedno sa radnicima gasili su va-tru i spriječ ili da dođ e do već ih ošteć enja."U Željezari i Ru-dniku grupe naoružanih radnika danonoć no su dežurale upogonima i bili spremni da ih oružjem štite od razaranja.
U samom gradu građ ani su se pripremali za doč ek svo-jih osJobodilaca. Nekoliko preostalih č lanova ilegalnogOdbo-ra i aktivista obilazili su kuć e, obavještavali građ ane o us-pješnim borbama jedinica i skorom dolasku partizana. Pokuć ama se od posljednjih zaliha pripremala hrana za borcei ranjenike. Iz skladišta Rudarske i Nabavljač ke zadruge gra-đ ani su podigli sve namjernice koje su olakšale ishranu os-lobodilaca grada.t? Sač uvane su zastave (jugoslovenske i cr-vene) koje su po nalogu ilegalnog Odbora bilesašivene šestmjeseci prije oslobođ enja Zenice. Sa njima su građ ani Zeni-ce izašli na ulice i doč ekali oslobođ enje svog grada.v
Građ anima Zenice najteže je bilo zadnja dva-tri danapred oslobođ enje grada. Nijemci, ustaše, domobrani i polici-ja, oružnici, DVZ, milicija i bjelogardejci bili su svuda; svisu se nekuda kretali, odlazili, dolazili i u agoniji terorisalii pljač kali stanovništvo, vodili ga na kopanje rovova i maltre-tirali.
Tada su u kaznioni (sabirnom logoru) ubijeni svi za-tvorenici.P Pored toga, ustaše su nastoj ale da zastraše narod
:38.Sjeć anje Stipe Bilana, dato autoru 1974. godine.39. U svom sjeć anju Novica Stolić , otac Slavka i Zore koji su
ubijeni u Jasenovcu, kaže da je i onuč estvovaou gašenju požaraIl
Električ noj centrali. »Kad je zapucala, ja sam bio u Rudniku. Nekome je pozvao da idemo da gasi mo Centralu, što su je Nijemci zapalili.Bilo nas je dosta, pa, iako je vatra bila velika, brzo je Iokallzovana-.
(»Naša riječ ",14. aprila 1965. godine).40. Marija Vas iljević u svom sjeć anju navodi da je tadasač u-
vana jedna već a količ ina hrane iz Nabavljač ke zadruge.. (»Naša rtječ «, 28.avgusta 1965. godin~.41. Isto.42. U feljtonu »Ubijanje je bio njihov zanat ••, koji su u»Našo]
riječ i« od20. januara 1965. godine objavili Jeremija Perić i LjublšaPopović , piše da je Cetvrti bataljon Sedme brigade, koji je oslobodioKaznionu, naišao na preko200 rodoljuba vezanih u lance I ubijenih.
351
lobožnjim terorom koji ć e komunisti zavesti nakon ulaska ugrad. Na taj nač in htjeli su da nama me što već i broj građ a-na da pođ u s njima i da ih uvrste u svoje jedinice.
U takvim uslovima, kada je samo izlazak iz kuć e naulicu mogao da znač i smrt, građ ani Zenice su imali snage dase odupru ovakvim pokušajima neprijatelja i da se organi-zuju za odbranu objekata i doč ek boraca i jedinica koje suse borile na prilazima grada.
Ujutro 11. aprila otpoč eo je opšti napad svih jedini-ca Desete divizije i brigada»Zenič kog sektora«. Odluč ujuć eborbe vodile su se na Sarač evici, Debeloj Međ i, Janjič komVrhu i na desnoj obali rijeke Bosne na liniji Gornja Vraca--Gaj ić i-Radić i. Pored toga, jedinice»Zenič kog sektora« vo-dile su žestoke borbe na Orlacu (k-843) i na visovima istoč nood sela Poč ulice i napadale neprijateljeva uporišta u selimaKozarci iNegraju.
Do uveč e juriši su se smjenjivali jedan za drugim. po-jedini položaji su po nekoliko puta prelazili iz ruke u ruku.Neprijatelj se žilavo branio i na svaki napad naših boracaodgovarao svojim protivnapadom i vrać ao izgubljene polo-žaje. Iz razorenih rovova i bunkera, koje je artiljerijska iminobacač ka vatra efikasno tukla, odgovarao je ubitač nomvatrom i zaustavljao juriše brigada Desete divizije i »Zeni-č kogsektora«. Naroč ilu upornost neprijatelj je ispoljio u od-brani položaja na brdu Orlac i visovima istoč no od Poč ulice,zatim na sektoru napada Desete divizije na liniji G.Vraca--Gaj ić i-Radić i. Tek uveč e, poslije brojnih gubitaka koje jepretrpio, njegov otpor je poč eo slabiti i u toku noć i je biopotpuno slomljen. Jedinice Desete divizije i»Zenič kog sek-tora«, progoneć i njegove zaštitne dijelove, ušle su u Zenicui oslobodile grad.v Neprijatelj se još jedino branio u nase-ljima sjeverno od Zenice, prema Tetovu iGradišć u,U stvari,sa ovih položaja branio je odstupnicu svojim jedinicama ko-je su se izvlač ile iz grada i omoguć avao im da zaposjednunovu zapreč nu lniju (»Iltis«), koja se protezala od sela Gra-č anice, preko visova Kum i Gradac do sela Bukovice. Na ovojliniji borbe su se nastavile i 12. aprila.
Iz rejona Zenice gonjenje je produžila samo 18. bri-gada 53. divizije, koja je 15. aprila oslobodila Žepč e.
43. Izvještaj Desete divizije za april 1945. godine. (AVII, k-855,reg. br. 7/13), cit. Bojne relacije Jedanaeste i Trinaeste brigade l Iz-vještaj Osamnaeste brigade (AVH, k-1421, reg. br. 7/32).
352
Noć izmeđ u 11. i 12. aprila bila je posljednja u kojojje okupator zanoć io u Zenici, ali ne i osvanuo. To je prvazora u kojoj su građ ani Zenice doč ekali slobodu poslije č etvo-rogodišnjeg mraka, terora i stradanja. I dok su se Nijemcipovlač ili prema Podbrežju i Vranduku, građ ani, ženei dje-ca izašli su na ulice i suzama radosnicama doč ekali partiza-ne, grlili ih i klicali Titu, Partiji i oslobodiocima.
Tako je osvanuo 12. april, sunč an i lijep dan, pun ra-dosti. U istoriji radnič ke Zenice i srcima njenih građ ana tajdatum je zapisan zlatnim slovima kao dan slobode i poč e-tak novog života u zbratimljenoj socijalistič koj Jugoslaviji.
r;RUPA BORACA JEDANAESTE KRAJIšKE BRIGADE NA TENKUl: TEK OSLOBOĐ ENOJ ZENICI
353
IBRAHIM PERVIZ
JOSIP JOVANOVIĆ
Rođ en je 1902. godine uMutniku kod Bihać a. Radioje kao rudar u Trepč i i Ze-nici. Već u ranoj mladosti seopredijelio za revolucionarniradnič ki pokret i izrastao uorganizatora radnič kih štraj-kova i demonstracija. Zbogtoga je više puta hapšen, za-tvaran, proganjan i otpuštans posla. Č lan KPJ je postao]935. godine, a po direknviPartije u Zenicu je došao1938. godine, gdje je svojimdjelovanjem dao znač ajandoprinos obnovi, uč vršć ava-nju i aktivnostima partijskei skojevske organizacije. Bio
je jeda~. od najagilnijih u pripremama zenič ke partijske or-gamzaCIJe za ustanak. Šestog avgusta 1941. godine, braneć iodstupnicu grupi drugova pri izlasku iz grada, bio je ranjenu stomak i noge. Da ne bi živ paoustašama u ruke izvršioje samoubistvo. r
IBRAHIM PERVIZ, NARODNI HEROJ
Rođ en je 13. novembra1917. godine u Zenici. Joškao uč enik Srednje tehnič keškole II Sarajevu upoznao jeideje naprednog pokreta.CIan KPJ je postao 1941. go-dine. Uč estvovao je u pripre-mama oružanog ustanka napodruč ju Tuzlei Doboja. UOzrenskom partizanskom od-redu bio je jedan od Istaknu-tih politič kih radnika, a utreć em istoč nobosanskom u-darnom bataljonu, formira-nom od boraca Ozrenskog iZenič kog NOP odreda, bio je
JOSIP JOVANOVIC, NARODNI HEROJ poli!ič ki komes~r č ete. U VI• • • • • V • istoč nobosanskoj proleterskoj
b~Iga~h~~?Je P?h~ICkI komesar č ete II bataljona, jedi-mce IZ č ijih borač kih redova je proglašeno 12 narodnih he-~oja. Zrač io je l?rimj.e~om izvanredno smionog, pronicljivogI hrabrog borca I politič kog rukovodioca, istič uć i se posebnou borbam.a protiv ~~tnika na Ozrenu. Poginuo je 15. avgusta1~42. go~m~ na Miljkovcu .kod Kladnja, prilikom prebaciva-nja VI istoč nobosanske bngade na Majevicu.
.354355
Rođ en je 21. novembra1913. godme u Mrkonjić Gra-du. Kao kovač ki radnik, os-nove svog politič kog formira-nja i pripadništva napred-nom pokretu stekao je u Jaj-cu. U sarajevskoj Željezni-č koj radionici, gdje se zapo-slio 1937. godine, isticao seu radu URS-ovih sindikata. Uč lanstvo KPJ primljen je po-č etkom 1939. godine sa naj-šire steč enim ugledom ista-knutog sindikalnog radnika.Polovinom septembra 1941.godine, po direktivi Pokra-jinskog komiteta KPJ za BiH,
OMER MASU~. NARODNI HEROJ došao je u Zenicu sa zada-tkom da, poslije poznate avgustvovske provale, for!llira novupartijsku organizaciju: Radi<? je.i dao k.rupan doprmos na or-ganizovanju ustanka I vf~rmlranJu. Partl~~nskog odr~d~ u ze-nič kom kraju, a u znacajnom broju akcija Odreda isticao .selič nim požrtvovanjem, hrabrošć ur vještinom urukovođ enju.U VI istoč no bosanskoj brigadi bio je zamjenik komesara IIIbataljona. Poginuo je u borbi s č etnicima, oktobra 1942. go-dine, kod sela Bukovice, u blizim Tuzle.
356
OMER MASLIĆ
R/JEC IZDAVACA
U okviru priprema za štampu i objavljivanje, rukopis"Zenica u oružanoj revoluciji« bio je duže vremena predmetrazmatranja, raspravai konsultacija u struč nim, društvenimi društveno-politič kim institucijama, organima i tijelima sre-dine koju istoriograjski tretira.
Polazište i ishodište interesa i pažnje tako širokog kru-ga društvenih subjekata sadržano je u jedinstvenoj težnji dase što potpunije i vjerodostojnije predstavi razvoj radnič kogi komunistič kog pokreta Zenice do oružane revolucije, kaoitok, širina i domašaji narodnooslobodilač kog pokreta na pod-ruč ju ovog industrijskog centra.
Temeljena na tim motivima, šira raspravao rukopisuznač ila je nezaobilazan doprinos u procesu njegovog obliko-vanja. Naime, polazeć i od prezentovanih interpretacija, re-gistra istepena relevantnosti korištene građ e, odnosno isto-rijskih izvora, u javnoj raspravi je posebno ukazivano na po-trebu potpunije izvorne zasnovanosti date rekonstrukcije po-jedinih događ aja i pojava. U organskoj vezi s tim, insistira-no je na nužnosti dosijednog provođ enja principa kritič kogodnosa prema korištenim. istorijskim izvorima, a osobitoonim memoarskog karaktera, utoliko prije što su ponegdjepredstavljali i isključ ivo izvorište rekonstrukcije, ocjena izaključ ivanja. Pri tome se, u prvom redu, mislilo na neopho-dnost kritič nijeg odnosa u korištenju izvorai tretiranju ile-galne aktivnosti u Zenici 1942. i 1943. godine i, u tom sklopu,dimenzioniranja uloge i djelovanja pojedinih. lič nosti.
I neki drugi aspekti razmatranog rukopisa, kao, na pri-mjer, tretman muslimanske milicije, pojavai uloga Narodno-oslobodilač kog odbora, generirali su pitanjima i preporuka-ma č iji je zajednič ki imenitelj bio potreba dubljeg, svestra-nijeg i dokumentovanijeg pristupa u obradi. Relativnoširo-
357
.1
ku. skalu konkretnih primjedbi, prijedloga i sugestija, kaoinekoliko preporuka kapitalne prirode, datih u širim konsul-tacijama o rukopisu, autor je, uglavnom, uvažio i akceptirao.
Ocjenjujuć i cjelinu knjige znač ajnom rezultantom do-sadašnjeg istraživač kog radao ovoj temi, izdavač ka tijelanjenu pojavu videi kao neposredan poticaj za dalja istorio-grafska istraživanja u ovoj oblasti, pogotovo u onim segmen-tima i događ ajima koji iziskuja širuidublju dokumentar-nu fundiranost.
Muzej grada Zenice, u funkciji izdavač a knjige, izra-žava zahvalnost č lanovimaIzdavać kog savjeta, Redakcionogodbora i radne grupe ovog tijela na intenzivnomi veomakonstruktivnom angažmanu u procesu nastajanja rukopisa,njegove redakture i priprema za objavljivanje. Istovremeno,izdavač se zahvaljuje Samoupravnoj interesnoj zajednici zakulturu, Skupštini opštine i organizacijama udruženog radaZenice koji su, stvaranjem materijalnih uslova, dali izuzetnoznač ajan doprinos objavljivanju knjige.
Muzej grada Zenice
358
PREDRATNI Č LANOVI KPJ I SKOJ-a, UČ ESNICI NOR-a I
POGINULI BORCI NA PODRUČ JU OPŠTINE ZENICA
j.;~..... h' ..' ,':'
, ,'.
Č LANOVI KPJ I SKOJ-a U ZENICIIZMEĐ U DVA RATA
ABINUN ALBERT, č lan SKOJ-a od 1941;ABINUN NAUM, č lan SKOJ-a od 1941;ALEKSIĆ SIMO, č lan KPJ od 1941, prvo-borac Zenič kog NOP odreda. poginuo1943. godine kod V1asenice kao politič kikomesar č ete6. istoč oobosanske proleter-ske brigade;ALIBEGOVIĆ MUHAREM, č lan SKOJ-aod 1941, strijeljan 22. jula 1942. u njemač -kom koncentracionom logoru Bajsfjordkod Norvika, sjeverna Norveška;ALTARAC SADO, č lan SKOJ-a od 1940,borac NOV-e od 1943, umro 1945. od za-dobjjenih rana u borbi na Rijeci;ARPADŽiĆ OMER., č lan KPJ od 1941;ARSENOVlĆ ing DUŠAN, predratni č lanKPJ, poginuo u aprilu 1941. u č apljini kaorezervni oficir u borbi protiv ustaša;
BAJRAMOVIĆ HASAN, č lan partijske or-ganizacije selaTetovo, strijeljan ujanuaru1943. u Kaznionici Zenica;BAJRAMOVIĆ NAZIF, sekretar partijskeorganizacije sela Tetovo, strijeljan ujanua-ru 1943. u Kaznionici Zenica;BERANEK RUDI, č lan KPJ od 1941;BEŠLAGIĆ SALIH,č lanKPJod 1941,po-ginuo 1944, kod Breze kao politič ki kome-sar bataIjona;BJEKOVIĆ SLAVKO, č lan SKOJ-a od1940. poginuo 1941. kao borac Romanij-skog NOP odreda;
BJELOŠ OBREN, č lan KPJ od 1941, č etni-ci su ga zaklali kao ilegalnog partijskogradnika u Srbiji 1942;BJELOGRLIĆ -BUHA KRSTO, č lanSKOJ-a od 1941;BOŠNJAK MELENTIJE. č lan KPJ od1941, jedan od organizatoraustanka u ze-nič kom kraju,poginuo u martu 1943. kodV1asenicekao zamjenik komandanta bata-ljona u 6. istoč nobosanskoj proleterskojbrigadi;BRENJO DUŠKO, č lan SKOJ-a od 1941;BULAJIĆ DUŠAN. č lan KPJ od 1941,ubijen od ustaša u avgustu 1941.u koncen-tracionom logoru Krušč ica;BURAZEROVlĆ Đ EMAL, č lan SKOJ-aod 1941;BUTINA TODOR., č lan KPJ od 1941,je-dan od organizatora ustanka u zenič komkraju, komandir Prve zenič ke partizanskeč ete, poginuo u borbi protiv č etnika kra-jem 1942. u selu Rič ice, Zenica;
Č ALIJA NIKOLA, č lan SKOJ-a od 1941;Č AVlĆ MARKO, č lan SKOJ-a od 1940,prvoborac Zenič kog NOP odreda. pogi-nuo u decembru 1941. kod Zavidović a uborbi protiv ustaša;Č ERKEZ IBRAHIM, č lan SKOJ-a od1941;Č OLAKOVIĆ RIFET. č lan SKOJ-a od1939, č lan ilegalne partijske organizacijeTetova, strijeljan u januaru 1943;
361
Č OLAKOVlČ IBRAHIM, č lan SKOJ-aod1941, prvoborac zenič kog NOP odreda,poginuo u martu 1943.na Han Kramu kaopuškomitraljezac VI istoč nobosanske pro-leterske brigade;Č OLAKOVIC SABAHA., č lan SKOJ-a od1941;Č UBRILOVIC NEĐ O" č lan SKOJ-a od1941;Č URUKOVlC EDHEM, č lan SKOJ-a od1941. poginuo 1944. godine kao borac 7.krajiške udarne brigade:Č URUKOVlC MEHO. č lan SKOJ-a od1941, prvoborac Zenič kog NOP odreda.poginuo 1943. u Vneprijateljsko] ofanzivikao puškomitraljezac u6. istoč nobosan-skoj proleterskoj brigadi:
Č ULUM DUŠAN,predratni č lan KPJ,je-dan od organizatora ustanka u visoč komsrezu, uhvać enkrajem 1941. od ustaša iotpremljen u koncentracioni logor Jaseno-vac, poginuo na Kozari 1942. godine kaopolitič ki komesar č ete;Č UPOVlC MILAN. č lan SKOJ-a od 1940,poginuo poč etkom 1944. godine kod Sla-vonskog Broda kao borac NOV-e;
DAMJANOVIC MILOŠ. č lan SKOJ-a od1941, prvoborac Zenič kog NOP odreda.ubili ga č etnici u maju 1942.godine na Ko-njskom brdu:DAVlDOVlC MIRKO, predratni č lan KPJi č lan MK Zeniee. prvoborac NOP odreda..Zvijezda". č etnici ga zaklaliaprila 1942.kao politič kog komesara bataljona:D1TRIH (Vilima) TIHOSLAVA., rođ ena1925, Bistrič ak, Zenica. č lan SKOJ-a od1941, ubijena u Jasenovcujanuara 1945:D1TRIH (Vilima) MIROSLAVA., rođ ena.1928, Pale. č lan SKOJ-a od 1941.ubijena uJasenovcu januaru 1945:DITRIH (Vilima) BORISLAVA., rođ ena1927. Pale. č lan SKOJ-aod 1941,ubijena uJasenovcu januara 1945:DOŠEN Đ URO. predratni č lan KPJ. usta-še ga ubile septembra 1941:
362
DRINIC DŽEMAL. č lan SKOJ-a od 1940,prvoborac Zenič kog NOP odreda, u jesen1942. godine kao ranjenik zarobljen i likvi-diran u koncemracionorn logoru Jaseno-vac;
DŽAKULA-PERENDIJA NADA, č lanSKOJ-a od 1941;
Đ lKIC MAHMUT, predratni č lan KPJ ič lan MK Zenice, jedan od organizatoraustanka u Hercegovini, ubiliga č etnici kra-jem 1942. godine u Bišini kod Nevesinja;
RJKS KATICA., č lan SKOJ-a od 1941,umrla 1942.u Zenici po izlasku iz zatvora;RJKS FRANJO, č lan KPJ. poginuo 1945.u koncentracionorn logoru Polarni krug,sjeverna Norveška;
GAMBEUĆ RADE. predratni č lan KPJ.ubile ga ustaše avgusta 1941. u Zenici;GANIBEGOVlĆ MUSTAFA., predratnič lan KPJ i č lan MK Zenica, prvoborac Ze-nič kog NOP odreda, č etnici ga ubili maja1942. na Kraljevinama: .GAON DAVID, predratni č lan KPJ, ubi-jen od ustaša krajem 1941. u Jasenovcu;GETING ALBERT, č lan SKOJ-a od 1941;GOLOŠ IBRAHIM. predratni č lan KPJ,ubile ga ustaše augusta 1941;GOLUBIC STJEPAN, predratni č lan KPJi č lan MK Zenica, 1943. godine pobjegaoiz njemač kog koncentracionog logora uAustriji, poginuo 1944. na Papuku kao po-litič ki komesar bataijona;GRABIC MUSTAFA., č lan partijske orga-nizacije Tetova, poginuo 1944.godine kaooficir NOV-e;
GUŠiĆ DUŠAN. č lan SKOJ-a od 1940.poginuo 1943.u Mostaru kao ilegalni par-tijski radnik:GUŠIC MANOJLO, č lan SKOJ-a od1941;
, HADŽlABDlC TAHIR, č lan SKOJ-a od1941, prvoborac Zenič kogNOP-a odreda,poginuo nesretnim sluQUem u aprilu1942. uStojanović ima;HADŽISELIMOVIC SALIH, č lan SKOJ-
;~:'. a od 1941;"~" .HANUMIC IBRAHIM, č lan SKOJ-a, po-'~i}ginuo u oktobru 1942. u selu Gradišć u u!~~:borbi sa žandarima; .':i,t .HEN FRANJO, predratni č lan KPJ, č lan.jf~;MK Zenica, ustaše ga ubile avgusta 1941;
;~~'IGNJATOVlC MIŠO, č lan SKOJ-a od'.,' '1941, prvoborac Zenič kog NOP odreda,
poginuoujanuaru 1942. kaokomandirč e-te;IMAMOVlĆ DERVIŠ, č lan KPJ od 1941'IMAMOVIC ZUO, č lan SKOJ-a od 1941:ISAKOVlĆ FUAD, č lan SKOJ-a od 1941':prvoborac Zenič kog NOP odreda, pogi:nuo u 5. neprijateljskoj ofanzivi kao borac
:6. istoč nobosanskeproleterske brigade;
IVKOVIĆ DANILO, č lan SKOJ-a od, 1940, prvoborac 10.hercegovač ke brigade,
poginuo 1945. u oslobodenju Trsta kao\}»f~r NOV-e;IVKOVIĆ MARKO, č lan SKOJ-aod 1940prvoborac I.hercegovač kog udarnog bata:Jjona, poginuo 1942. u Nevesinju;
.. MOVlC VLADO, č lanSKOJ-a od 1941;
JALOVlCAJOVO, č lan SKOJ-a od 1941,·umro u oktobru 1942. u njemač kom kon-
.' c:entracionom logoru Osen, sjeverna Nor-.' : vešsa;_.' JEFITĆ RADA, predratni č lan KPl
:JEmc ZORA VKO, č lan SKOJ:a od1941'JEREMIĆ NIKOLA., predratni č lan KPJ,ubile ga ustaše jula 1941;JOVANOVIĆ JOSIP, predratni č lan KPJ,
·jedan od organizatora ustanka na Ozrenu,· poginuo kao Icomandir č ete u avgustu1942. na Koniuhu, proglašen narodnimberojem;
J.ff;;..·..:.•.;- .-,~;
i,v~
JOVANOVIĆ DRAGICA, č lah SKOJ-aod1941, ubijena u Jasenovcu 1945'JOVANOVIĆ TOMISLAV, Č Ia~ SKOJ-aod 1941, ubijen u Jasenovcu 1945;
KARAC MIRKO, č lan SKOJ-a od 1940,prvoborac Radnič kog bataijona Užič lcogNOP odreda, uč esnik bitke na Kadinjaa,poginuo kraiem 1942. kao puškomitralie-zac u selu Dvorci - Srem u 6. istoč nobo-sanskoj proleterskoj brigadi;KATIC MILOŠ, predratni č lan KPJ, 1942.godine pobjegao iz koncentracionog logo-ra Jasenovac, poginuo 1943. godine kaokomandir č ete kod SkenderVakufa;KAZAZOVlĆ Ć AMIL, č lan SKOJ·a od1941;KNEŽEVIC BRANKO, predratni č lanKPJ;KNEZ IVAN, č lan SKOJ-a od 1940, umrou februaru 1943. godine u niemač komkoncentracionom logoru Osen, sjevernaNorveška;KOKARUŠ MARKO, č lan SKOJ-a od1941;KONIĆ NADA,č lanSKOJ-aod 1941,ubi-jena u Jasenovcu 1944;KOPRIVICA VIDOJE, predratni č lanKPJ, PQBinuo 1944. kao borac NOV;KOMUSANAC IVAN, č lan SKOJ-a od1939, umroufebruaru 1943.godineuqje-rnač kom koncentracionom logoru Osen,sjeverna Norveška;K01LICA HASAN, predratni č lan KPJ,prvoborac Romanijslcog NOP odreda, po-ginuo u aprilu 1942. kao politič lcikomesarč ete'KOVAČ EVIC BOŠKO, predratni č lanKPJ, ubile ga ustaše avgusta 1941;KOVAČ EVIĆ MIŠO, č lan SKOJ-a od1941;KOVAČ EVIĆ RAJKO, č lan SKOJ-a od1941;KOVAČ EVIĆ VIĐ EN, č lan SKOJ-a od1940, prvoborac 10.hercegovač ke brigade,poginuo 1945. godine kod Mostara;
363
LEKI HELA, č lan SKOJ-a od 1941;LEKI VINKO, č lan SKOJ-a od 1941;LEVI RAFAEL, č lan SKOJ-aod 1941, b0-rac 7. banijske divizije, poginuo kod Siska1944. kao politič ki komesar č ete;LOGOMERAC inž. VLADO, predratnič lan KPJ;
LJEŠEV1C JOVAN, predratni č lan KPJ,prvoborac Crmnič kog NOP odreda, pogi-nuo ujulu 1942;UEŠEVIC PETAR, predratni č lan KPJ,prvoborac Crrnnič kog NOP odreda, pogi-nuo u julu 1942. kao komandir č ete;
MALI RUDOLF, predratni č lan KPJ,španski borac;MALKOČ IBRAHIM, č lan SKOJ-a od1941, prvoborac Zenič kog NOP odreda,poginuo kao zamjenik politič kog komesa-ra č ete u 5. neprijateljskoj ofanzivi na Tro-vrhu u sastavu 6. istoč nobosanske prole-terske brigade;MANDIC JOZO, č lan KPJ od1941;MARIC 1OMO, č lan SKOJ-a od 1940, pr-voborac 1. hercegovač kog udam og bata-Ijona, poginuo 1942. kod Nevesinja;MARKIČ EVIC ing. VOJO, predratni č lanKPJ ubile ga ustaše avgusta 1941;MA.ŠLIC OMER, predratni č lan KPJ, je-dan od organizatora ustanka u zenič komkraju, sekretar Okružnog komiteta KPJ zazenič ki kraj, poginuo u oktobru 1942. go-dine na Majevici u borbi sa č etnicima kaopolitič ki komesar č ete 6. istoč nobosanskeproleterske brigade, proglašen narodnimherojem; .MAŠKOVIC MILIC, predratni č lan KPJ,poginuo 1943. kod Jajca kao politič ki ko-mesar bataljona 4. crnogorske proleterskebrigade;MILIČ EVIC MILAN, č lan SKOJ-a od1941;MIKLIČ ANIN ILIJA, predratni č lan KPJ,španski borac, ubijen ujulu 1941. od ustaša na željeznič koj stanici Lašva;
364
MIŠČ EVIC DRAGOSLAV, č lan KPJ od1941;MIŠURA MARKO, č lan KPJ od 1941, pr-voborac Zenič kog NOP odreda, strijeljaliga č etnici januara 1943. kod Zenice;MRĐ A NIKOLA, predratni č lan KPJ;MUČ lBABIC MILAN, č lan SKOJ-a od1941;MUJBEGOVIC AVDO, č lan KPJ od1941;MUJBEGOVIC MUHAREM. č lan KPJod 1941;
NESTOROVIC JOVO, predratni č lanKPJNINČ lC 1ODOR, č lan SKOJ-a od 1941,ubili ga č etnici kao ilegalnog partijskog .radnika 1943. uNevesinju;
OREB ANTON, č lan SKOJ-a od 1941;OSTOnC VELJKO, predratni č lan KPJ;
PAPICOORĐ E, predratni č lan KPJ, ubilega ustaše u augustu 1941;pAPIC DRAGO, predratni č lan KPJ, prvo-borac 10. hercegovač ke brigade, poginuo1943. godine kao komandant bataljona;PAPICSAVO, predratni č lanKPJ, ubile gaustaše u avgustu 1941;PERENDIJA RA1OMIR, predratni č lanKPJ, prvoborac Zenič kog NOP odreda,poginuo prilikom bjekstva iz koncentra-cionog logora Jaser•ovac 1943;PERKOVIC MILE, predratni č lan KPJ;PERVlZ IBRAHIM, č lan KPi od 1935,č lan MKZenica, poginuo u Zenici 6. avgu-sta 1941. u borbi protiv ustaša, proglašenza narodnog heroja 24. jula 1953;PIUUGAMILIVOJE, predratni č lan KPJ,prvoborac Zenič kog NOP odreda, pogi-nuo 1944. godine kao obavještajni oficirkod Kragujevca u sastavu 6. istoč nobosan-ske proleterske brigade;PIUUGA Č EDO, č lan SKOJ-a od 1941;POPICMANOJLO, č lan KPJ od 1941,je-dan od organizatora ustanka u zenič komkraju, politič ki komesar Zenič kog NOP ba-
taljona, č lan Okružnog komiteta KPJ za'zenič ki kn\i, poginuo u borbi sa ustašamau maju 1942;POPOVIC inž. TADIJA, predratni č lanKPJ;PREMOVIC OORĐ E, č lan KPJ od 1933,prvoborac ijedan od organizatora ustankau Nikšić u, streljali ga č etnici u martu 1943.na Planama kod Bileć e kao zamjenika ko-mandanta bataljona 5. crnogorskeprele-terske brigade, proglašen za narodnog he-roja;PRODANOVIC NIKOLA, predratni č lanKPJ;
RAČ KI IVAN, saradnik NOP-a od 1941,sekfetar ilegalne partijske organizacije uZenici od 1943. godine, ubijen u Jasenov-QJ knijem 1944;RADANOVIČ VLADO, č lan SKOJ-a od1941;RADIC NEDELJKO, č lan KPJ od 1935,č lan MK Zenica, strijeljale ga ustaše u sep-tembru 1941. na Vranicarna kod Sarajeva;RADIC SIMO, č lan SKOJ-a od 1939, ubi-jen u Jasenovcu 1941;RADOVANOVIC DANILO, č lan SKOJ-aod 1940, prvoborac 1. proleterske brigade,poginuo 1943. godine kod Užica;RAnC MARKO, predratni č lan KPJ;REBAC REMZUA, č lan KPJ od 1936, se-kretar ilegalne partijske organizacije u ze-nici od septembra 1941. do marta 1942, se-kretar MK Zenica i č lan Okružnog komite-
ta KPJ za zenič ki kraj, obješen u Jasenovcuu septembru1944.kao rukovodilac logor-ske partijske organizacije;
SAFIC ALEKSEJ, č lan SKOJ-a od 1941,poginuo 1945. kao borac7. knijiške briga-de:smcPETAR, predratni č lan KPJ, ubilega ustaše 1941. u koncentracionom logoruGospić ;SAMARDŽiC BRANKO, predratni č lanKPJ, ubile ga ustaše u avgustu 1941;
SAMARDŽiC DRAGO, predratni č lanKPJ, poginuo uNevesinju ujunu 1941;SOLDO MILORAD, predratni č lan KPJ;SOLDO NIKOLA, č lan SKOJ-a od 1941;SOLDO VOJIN, predratni č lan KPJ, ubilega ustaše u avgustu 1941;STANOJEVIC RADE, predratni č lanKPJ;STOJAKOVIC VOJO, č lan SKOJ-a od1940, prvoborac Majevič kog NOP odreda,poginuo ujanuaru 1944. na Romaniji kaokomandant bataljona 6. istoč nobosanskeproleterske brigade;STOJAKOVIC BOŠKO, predratni č lanKPJ, prvoborac č ač anskog NOP odreda,poginuo u aprilu 1942. kao politič ki kome-sar č ete;STOJANOVIC NADA, predratni č lanKPJ·ST(lJANOVIC inž. BOŽO, predratni č lanKPJ, prvoborac, poginuo 1944. kod Zaie-č arau borbi protiv Nijemaca;ŠARIC NIJAZ, predratni č lan KPJ, jedanod organizatora ustanka u Hercegovini,poginuo 1943. u borbi protiv č etnika naBorač kom jezeru;ŠATOR mso, č lan KPJ od1941;ŠEHALIC EKREM. č lan SKOJ-a od 1941;ŠESTICALUA, č lan SKOJ-a od 1941, ubi-jen u Jasenovcu 1942;ŠEŠLIJA GOJKO, č lan SKOJ-a od 1941;ŠIPOVAC BORO, č lan SKOJ-a od 1940,strijeljan 22. jula 1942. u njemač kom kon-centracionom logoru Bojsfjord kod Narvi-ka, sjeverna Norveška;ŠIPOVAC MIJO, č lan SKOJ-a od 1941;ŠIŠIC MEHMEDALIJA, č lan KPJ od1941;ŠIŠIC HASAN, č lan partijske organizacijesela Tetovo, strijeljan u januaru 1943. uKaznionici Zenica;ŠKRGO SEAD, č lan KPJ od 194i,Tuko-vodilac u Zenič kom NOP odredu, č lanOkružnog komiteta KPJ za zenič ki kra],ubili ga č etnici8. mija 1942. u šumi Orlo-vac;ŠPIKA IVAN, č lan SKOJ-a od 1941;
365
TAHMISCIJA PAŠO. č lan SKOJ-a od1941, umro u februaru 1943. u koncentra-cionom logoru Osen, sjeverna Norveška;TAMINDŽIJA VLADO, predratni č lanKPlTAAAsAR IBRAHIM. č lan SKOJ-a od1941;TERZlt ANĐ ELKO, č lan SKOJ-a od1940, prvoborac 10.hercegovač ke brigade,poginuo 1943. godine uS. neprijateljsko]ofanzivi;romeDESANKA, prvoborac Zenič kogNOP odreda. č lan SKOJ-a od 1941. pogi-nula 1944. godine kod Kragujevca kao po-litič ki kornesar č ete 6. istoč nobosanskeproleterske brigade;TODOROVIt LAKO, predratni č lan KPJ,ubile ~ ustaše u avgustu 1941;TOMSIt TALINKA, č lan SKOJ-a od1941;TVRTKOVIt REMZIJA, č lan KPJ od1941,jedan od organizatora ustanka u ze-nič kom kraju, politič ki komesar č ete Ze-nič kog NOP odreda, poginuo 1943. godi-ne u Sremu u sastavu 6. istoč nobosanskeproleterske brigade;
UZELAC GOJKO, predratni č lan KPJ, pr-vak Jugoslavije u rvanju, jedan od organi-zatora ustanka u zenič kom kraju, č lanOkružnog komiteta KPJ za Zenicu, pogi-nuo u č etnič kom puč u u Bijelim Vodama9. maja 1942. kao politič ki komesar č ete;UZUNOVIt ŠUKRlJA, č lan KPJ od1941;
VESEUAK BRANKO, č lan SKOJ-a od1941, ubijen u koncentracionom logoruLepoglava 1945;VESEUAK VERA, č lan SKOJ-a od 1940,ubijena u koncentracionom logoru lepo-glava 1945;VlŽRAL IVICA, predratni č lan KPJ, prvo-borac Romanijskog NOP odreda, poginuokrajem 1942. godine kao rnitraljezac 6.istoč nobosanske proleterske brigade;VRANlt STEVO, zvani BRKO, predratnič lanKPI, č lan MK Zenice, prvoborac Ro-man ijskog NOP odreda, poginuo u janua-ru 1944. na Romaniji kao komandant bata-ljona 6. istoč nobosanske proleterske briga-de'vUJASINOVIt TODOR, predratni č lanKPJ'VUilNlC NEĐ O, predratni č lan KPJ, pr-voborac Romanijskog NOP odreda, pogi-nuo 1941;VUKADIN MARKO, č lan SKOJ-a od1941, poginuo 1944. kao borac NOV;VUKALOVIt MILAN, predratni č lanKPJ'VUKCEVlt DUŠAN, predratni č lanKPI,prvoborac 5. crnogorske proleterske briga-de, poginuo 1943. kao intendant brigade;VUKOVlt MLAĐ EN, predratni č lan KPJi č lanMK SKOJ-a Zenica, prvoborac Ro-manijskog NOP odreda, poginuo 25. au-gusta 1941. u napadu na Sokolac;
ŽILIt DUŠAN, predratni č lan KPJ, ubilega ustaše u avgustu 1941;
xx x
Spisak obuhvata sve dosad utvrdene č lanove KPJi SKOJ-a koji so izmedu dvarata kraČ f'ili dufe vrijeme tlvjelj, ndili i cljelcmli o Zenici.
366
'~I;'< ,j'
,'.,!.
UČ ESNlCI NOR-a I AKTIVISTINOP-a SA PODRUč JA OPŠflNE ZENICA
A8INUN NAUM, predratni č lan SKOJ-a,- uč esnikNOR-a od 1941, Zenič ki NOPod-
red;AGACEVlt (Kasima) A.JAD, roden1922, Zenica, uč esnik NOR-a od 28. 10.1944.u Komandi mjesta Travnik;AGANOVlt (Šabana) HUSO, rođ en1915, Željezno polje, Žepč e, uč esnikNOR-a od I. 3. 1945,9. krajiška brigada;xorc (Hasana) HASIB, roden 1926, Vra-nović i, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945;AHMETSPAHlt (Mule) AVDO, rođ en1912, Gladović i, Zenica, uč esnik NOR-aod 12. 2. 1944. godine, 6. krajiška brigada;AHMETSPAHIt (tamila) MUNIB, ro-đ en 1927, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 1.1945, 6. krajiška brigada;AHMETSPAHlt (Saliha) SULEJMAN,rođ en 1922,Gladović i, Zenica, uč esnikNOR-a od 23.4. 1945,Artiljerijski divizionXdivizije;AHMETSPAHlt (Mahmuta) SULEJ-MAN, roden 1925, Zenica, uč esnik NOR-aod 10.4. 1945, 18. sredniobosanska briga-da;AHMETSPAHlt (Šefika) RIFET, roden1928, Gladović i, Zenica, uč esnik NOR-aod 10. 10. 1944,6. knijiška NOUB;AHMETSPAHlt (Mehmeda) ALIJA, ro-đ en 1922. Gladović i, Zenica, uč esnikNOR-a od avgusta 1944. godine, 6. kraji-ška brigada, poginuo u novembru 1944.godine kod Pepelara, Zenica;
AHM ETSPAHlt (Zaima) Đ EMIL, roden1912, Gladović i, Zenica, uč esnik NOR-aod septembra 1944.godine, 6. krajiška bri-gada;AHMETSPAHlt (Hasana) HASAN,r0-đ en 1925, Gladović i, Zenica, uč esnikNOR-a od aprila 1944. godine, 6. lič ka bri-gada, poginuo 1944. godine u Glini;
AHMETSPAHlt (Zaima) ISMET, roden1928, Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 4.1945. godine, 18. srednjobosanska briga-da, poginuo 26. 4. 1945. godine kod Šipra-ga;AHMETSPAHIt (Avde) IZET, rođ en1922, Gladović i, Zenica, uč esnik NOR-aod aprila 1944,6. lič ka brigada;
AHMETSPAHlt(Camila) RAŠID, roden1920, Gladović i, Zenica, uč esnik NOR-aod septernbra 1944,9. brigada;AHMETSPAHlt (Zajko) ZAJKO, roden1906, Gladović i, Zenica, vodič Vrhovnogštaba prilikom prelaska preko rijeke Bosnejula 1943. godine;AHMETSPAHlt IBRAHIM, rođ en u Ze-nici, u NOB od 1941, Zenič ki NOP odred,poginuo maja 1942. kod Nemile;AHMETSPAHlt (Mehmeda) FEHIM,roden 1924, Ponirak, Zenica, uč esnikNOR-a od 15.4.1945. godine, 18. srednjo-bosanska brigada, 53. divizija;AHMlt (Huse) ŠEtO. roden 1914, Lo-kvine, Zenica, u NOR od 29. 10. 1944,8.krajiška brigada;
367
AHMlt (Alije) IBRAHIM, roden 1921.Lokvine, Zenica, uč esnik NOR-a od7. 9.1944. god., Timarski odred;AHMlt(1usufa) MEHMED, roden 1925,Zenica, uč esnik NOR-a 29. 10. 1944, 8.krajiška brigada;AKRAPOVIt (Mije) PETAR, roden 1908,
/ Raspotoč ie, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4.1945. godine, Il. krajiška;AKVIt (Hasana) HUSNIJA, rode n 1926.u Zenici, uč esnik NOR-a od 12. 4. 1945.godine, II. krajiška brigada;ALAGIt (Jusufa) ENIZ, roden 1921. Ze-nica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945.9. kra-jiška brigada;ALAGIC (Idriza) ISMET, 1927. Zenica,uč esnik NOR-a od 6.8. 1944. god., Vlašić -ki odred i 11. krajiška brigada;ALAJBEGOVIt (Hasana) MUSTAFA,rode n 1914, G. Zenica, u NOB od 29. II.1941. Poginuo 25. 6. 1942. na Han Pogle-du kod Vlasenice;ALEKSItSIMO, č lan KPJ od 1941.PIVO-
borac Zenič kog partizanskog odreda, pogi-nuo 1943. kod Vlasenice kao politič ki ko-mesar č ete6. istoč no-bosanske proleterskebrigade;ALEKSIt (Đ ure) LAZAR, roden 1903, D.Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 18.4. 1945;ALEKSIt (Đ ure) SIMO, rođ en 1913, Do-nja Grač anica, Zenica, u NORod 1941, Ze-nič ki partizanski odred, poginuo na Sutjes-ci 1943. kao politič ki komesar č ete;ALEKSIt (Marka) RISTO, rođ en 1924,Donja Grač anica, Zenica,uč esnikNOR-aod 14. 4. 1945,9. krajiška brigada;ALEKSIt (Marka) MILOVAN, rođ en1927, Donja Grač anica, Zenica, uč esnikNOR-a od 21. 4. 1945, lzviđ ač ka č eta 41.divizije;ALIBEGOVIt (Mustafe) REMZO, roden1904, Prozor, uč esnik NOR-a od 3. 9.1944. godine, Il. krajiška brigada;ALIBEGOVIt MUHAREM, č lan SKOJ-aod 1941. strijeljan 22. jula 1942, u njemač -
368
kom koncentracionom logoru Bajsfjordkod Narvika, sjeverna Norveška;ALIČ EHAJlt (Huse) AGAN, rođ en1924, u Orahovici, Zenica, uč esnik NOR-aod 10. 9. 1944. godine u 11. brigadi;xuc (Muniba) PAŠO, rođ en 1922. Teto-vo, Zenica, uč esnik NOR-a od 30.9. 1944;xuc (Ibrahima) KASIM, rođ en 1926, Te-tovo, Zenica, uč esnik NOR-a od 29. 9.1944. god., 8. krajiška brigada;ALIt (Nu me) SALIH, rođ en 1905,Teto-vo, Zenica,uč esnikNOR-a od 12. 4. 1945.godine, 8. krajiška brigada;ALlt(Ha1ila) RASIM, rođ en 1925, Plaho-vič i, Zenica, uč esnik NOR-aod 5. 4. 1945,7. krajiška brigada;xuc (Halila) SMAJO, rođ en 1923, Pla-hović i, Zenica,uč esnikNOR-a od 15.1.1945, 8.krajiška brigada;xuc (Mustafe) IBRAHIM, rođ en 1904,D. Grač anica,uč esnikNOR-a od 12.4.1945,9. krajiška;xuc (Osmana) HUSEIN, rode n 1924,Tetovo, Zenica,uč esnikNOR-a od 28. 8.1944,8. krajiška;xuc (Muharema) HAMZA, rođ en 1927,Tetovo, Zenica, u NOR od 13.4. 1945, 18.srednjobosanska brigada;ALIt (Omera) SULEJMAN, roden 1929,Tetovo, Zenica, u NOR od 12.4. 1945,18.srednjobosanska brigada;xuc (Agana) HUSEIN, roden 1914, Te-tovo, Zenica, u NOR od 14.4. 1945, 18.srednjobosanska brigada;xuc AHMET, saradnik NOP-a od 1941.godine, strijeljan ujanuaru 1943.godine, ukaznioni Zenica;ALIĆ (Sulje) HAZlM, rođ en 1922, Teto-vo, Zenica, uč esnik NOR-a od 7. 11. 1944.godine, 8. krajiška brigada;ALIt(Agana) ZAHID, rođ en 1927, Teto-vo, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 11. 1944.godine, 8. krajiška brigada;ALIHODŽlt (Hasana) JUSUF, roden1920, Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 2. 8.1941;
ALISPAHlt (Zaima) IZET, rođ en 1928,Zenica, uč esnik NOR~a od 1944. godine,18. srednjobosanska brigada, poginuo1944. godine na Šipragama;ALISPAHIt (Smaje) REDŽO, rođ en1925, G. Zenica, Zenica, uč esnik NOR-aod 15.3. 1945, 13. krajiška brigada;ALISP AHIt (Mehmeda) MEHMED ALI-JA, rođ en 1928, Gornja Zenica,uč esnikNOR-a od 12. 4. 1945,II. krajiška brigada;ALISPAHlt (Derviša) MULO, roden1914, Vražale, Zenica,uč esnikNOR-a od12. 4. 1945, Il. krajiška brigada, poginuo5. maja 1945. godine u Ivanjskoj kod Prije-dora;ALISPAHIt (Šać ira) HALID, roden1919, Vražale, Zenica, uč esnik NOR-a od20. 10. 1944, 11. kraiiška;ALISPAHlt (Rasima) RAIF, rođ en 1925,Gornja Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4.1945, II. krajiška;ALISPAHIt (Šać ira) RAMO, rođ en 1923,Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 9. 1944,8.krajiška brigada;ALISPAHIt (Šernse) HUSEIN, rođ en1917, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 8.1943, 7. krajiška brigada;ALISPAHIt (Adema) R1FET, rođ en1921, Gornja Zenica, uč esnik NOR-a od1944, 13. hercegovač ka brigada;ALTARAC SADO, č lan SKOJ-a od 1940,borac NOV od 1943;ANDRIt (Ivana) ZVONKO, rođ en 1921.godine, Zenica, uč esnik NOR-a od 20.8.1944. godine pri štabu 53. divizije;ANTIC FRANJO, borac 7. krajiške briga-de, poginuo 10.4. 1945. godine, Poniho-vo;ANTUNOVIt (Marka) DOMINIK, rođ en1913, Bugojno, uč esnikNOR-a od 9. 9.1944, 7. krajiška brigada;ARAPOVIt (Mehmeda) RAMIZ, rođ en
1927, Zenica, uč esnik NOR-a od 1945,8.krajiška brigada, poginuo 1945;ARlFOVIt (Saliha) ŠEFlK, rođ en 1923,Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od 2.3.1945. godine, 8. krajiška brigada;
ARNAUT (Ibrahima) NEŠAD, u NOB od1943,6. istoč no-bosanska proleterska bri-gada;ARNAUT (Muharema) OMER rođ en1924, Arnauti, Zenica, uč esnik NOR-a od10. lO. 1944,6. krajiška brigada;ARNAUT(Salke) MULO, roden 1912, Ar-nau ti, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 1.1945. godine, 1i. krajiška brigada;ARNAUT(Dede) SAKIB, roden 1922, Ar-nauti, Zenica, uč esnikNOR-a od I. 6.1944;ARNAUT (Derviša) ŠAtIR rođ en 1923,Amauti, Zenica, uč esnik NOR-a od 29. 12.1944. god., Il. krajiška brigada, poginuo 2.5. 1945.godine kod Duge Rese - Karlovac;
AŠtERlt(Mustafe) RASIM, rođ en 1927,Orahovica, Zenica,uč esnikNOR-a od 12.8. 1944, 8. krajiška brigada;AŠtERlt (Halila) EDHEM, rođ en 1924,Orahovica., Zenica, uč esnik NOR-a od1944, 6. krajiška brigada;AŠtERlt (Agana) FEHIM, rođ en 1920,Orahovica, Zenica, u NORod 10.10.1944,Vlašić ki odred, Il. krajiška brigada, pogi-nuo koncem 1944. u Guč oj Gori;AŠtERlt (Hasana) OMER roden 1925.u Orahovici, Zenica, uč esnik NOR-a od25.12.1944. god., Il. brigada;AŠtERlt (Hasana) MEHMED, rođ en1921. u Orahovici, Zenica, uč esnik NOR-aod 10. 6. 1944, 11. brigada;AŠtERlt (Šeć e) HALIL, rođ en 1928. uOrahovici, Zenica.,uč esnikNOR-a od 22.10. 1944,6. brigada;
AVOIC (Derviša) MUSTAFA, rođ en1914, Bileć a, uNOR od 14.4. 1945;Avnrć (Omera) SALIH, rođ en 1913, Ši-blić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 12.1944, ~. krajiška brigada;AVOIC(Ramo) ENlZ, rođ en 1919, Šibli-ć i, Zenica, uč esnik NOR-a od 8.I. 1945,6.krajiška brigada;AZIFOVIĆ (Sadika) SAFET, rođ en 1925,Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.10. 1944, Vlašić ki odred;
369
BABAHMETOVIĆ (Alije) OMER, roden1927, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9.1944, 7. krajiška brigada;BABANOVIĆ (Hašima) RAMO, rođ en1912, Lupac, Vitez, uč esnik NOR-a od 24.10. 1944, 8. krajiška brigada;BABIĆ (Nikole) LUKA, roden 1925, Ko-niević i, Zenica, uč esnik NOR-a od 6. 4.1945, 6. krajiška brigada;
.BAHIĆ (Mehmeda) MEHMED, rođ en1922, Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 10. 1944;BABIĆ (Saliha) ŠABAN, rođ en 1925,Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od 7. 7.1944, 8. krajiška brigada;BABIĆ (Adema) ABDULAH, rođ en1925, Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a odl. 7. 1944, V1ašić kiodred;BABIĆ (Ahmeta) ŠABAN, rođ en 1911,Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od 21.10. 1944, 11. krajiška brigada;BABIĆ (Muje) AHMET, roden 1916,Stra-njani, Zenica, uč esnik NOR-a od aprila1944, Il. krajiška brigada, poginuo kao de-setar u maju 1945. godine kod Duge Rese- Karlovac;BABIĆ (Alije) ALIJA, rođ en 1919, Stra-njani, Zenica, uč esnik NOR-a od novem-bra 1944, Il. krajiška brigada;BABIĆ (Ibrahima) ASIM, rođ en 1916,Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od okto-bra 1944, Il. krajiška brigada, poginuo ja-nuara 1945. kod Zenice;BAČ EVINA (Šerifa)RAšm, rođ en 1912,Plevlje, uč esnik NOR-a od- 18. 4. 1945;BAĆ (Mehe) OSMAN, rođ en 1907, Janii-ć i, Zenica, uč esnik NOR-a od 7. 7. 1943,Il. krajiška brigada;BAJRAMOVIĆ (Ibrahima) OMER, rođ en1925, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a od3. 11.1944, 7. krajiška;BAJRAMOVIĆ (Fehima) RAMADAN,rođ en 1921, Tetovo, Zenica, uč esnikNOR-a od 22. 10. 1944, Drvarsko-petro-vač ki odred;BAJRAMOVIĆ (Sulejmana) ASIM, ro-đ en 1925, Jurjević i, Zenica, u NOR od 14.L 1945;
370
BAJRAMOVIĆ (Rašida) ŠEFII<. roden1924, Tetovo, Zenica, u NOR od 4. 6.1944;BAJRAMOVIĆ HASAN, č lan partijskeor-ganizacije Tetovo, Strijeljanjanuara 1943.u kaznioni Zenica;BAJRAMOVIĆ NAZIF, sekretar partijskeorganizacije sela Tetovo, strijeljan januara1943. u kaznioni Zenica;BAJRAMOVIĆ (Ibrahima) HUSNIJA, ro-đ en 1928, Tetovo, Zenica, u NOR od 15.11. 1944;BAJRAMOVIĆ (Nezira) HASAN, roden1922, Tetovo, Zenica, u NOR od 15. 9.1944, V1ašić kiodred;BAJRAMOVIĆ (Uzeira) ALIJA, rođ en1928, Zenica, u NOR od 10. 10. 1944,8.krajiška brigada;BAJRAMOVIĆ (Mustafe) TEUFIK. ro-đ en 1909,Tetovo, Zenica, u NOR od 12.4.1945;BAJRAMOVIĆ (Hasana) SAKIB, rođ en1913, Tetovo, Zenica, u NOR od I. 10.1944, V1ašić kiodred;BAJRAMOVIĆ (Mujage) MEHMED, ro-đ en 1925,Tetovo, Zenica, u NOR od 12.4.1945, 18. srednjobosanskoj brigadi, pogi-nuo 1945. kod sela Prut, Odžak;
BAJRAMOVIĆ (Mehmeda) MUJAGA,rođ en 1927, Tetovo, Zenica, uč esnikNOR-a od 10. 4. 1945,8. krajiška brigada,poginuo 1. 5. 1945. kod Odžaka;BAJRAMOVIĆ (Husage) MUSTAFA, ro-đ en 1921,Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-aod marta 1944, 8. hercegovač ka brigada,poginuo 1945. kod Nevesinja;
BAJRAMOVIĆ (Omera) KASIM, rođ en1913, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, 9..kfl\iiška brigada;BAJRAMOVIC (Šefke) SIRADŽ, rođ en1924, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a odI. 10. 1944, V1ašić kiodred i Il. krajiška bri-gada;BAJRAMOVIĆ (Osmana) ZAlM, rođ en1921, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a odJ 12. 1944, 2~. dalmatinska brigada;BAJRAMOVIC (Fehima) IZET, roden
1914, Tetovo, Zenica. uč esnik NOR-a od1944, Vlašić ki odred i 6. krajiška;BAJRAMOVIĆ (Ahmeta) SALIH, rođ en1924. u Zenici, uč esnik NOR-a od 7. II.1944, 8. krajiška brigada;BAJRAMOVIĆ (Saliha) ŠEFlK. rođ en1923, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 4. 1945, 7. krajiška brigada;BAJRAMOVIĆ (SuIejmana) NEĐ IB, ro-đ en 1909, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-aod 20. 10. 1944, 8. krajiška;BAJRAMOVIĆ (Avde) FERlD, rođ en1922, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 7. 1944, Vlašić ki odred;BAJRAMOVIĆ (Avde) ŠERIF, roden1927. u Zenici, uč esnik NOR-a od I. 1.1945, 13. krajiška brigada;BAJRAMOVIC (Džemala) HAMZA, ro-đ enInI, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-aod 1. 10. 1944,8. krajiška brigada;BAJRAMOVIC (Nazifa) ZUHDIJA, ro-đ en 1921, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-aod 10.4. 1945, 18. srednjobosanska briga-da; poginuo I. 5. 1945. Gluva Bukovicakod Travnika;
BALTA (Alije) MUSTAFA, roden 1907,Mostar, uč esnik NOR-a od 1944, Visoč ko- fojnič ki odred, poginuo u Jasenovcu1945;BANOZA(Nikole) DRAGO, roden 1927,Č ajdraš, Zenica, uč esnik NOR-a od okto-bra 1944,8. krajiškabrigada, poginuo u de-cembru 1944. kod Grahovč ić a;
BAREŠIĆ (Ive) MIJO, rođ en 1920, Zeni-ca, uč esnik NOR-a od 2. Il. 1944,9. kraji-ška brigada;BARJAKTAREVIĆ SALEM, rođ en u Be-gov Hanu, u NOB od 1941, Zenič ki NOPodred, poginuo 1942. u selu Bijele Vode,Zenica;BARUČ IJA (Mehmeda) OSMAN, roden1925. Dusina, Zenica, uč esnik NOR-a od8. 4. 1945, 7. krajiška brigada;BARUČ IJA (Osmana) REFIK. rođ en1926, Dusina, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, 7. krajiška brigada;
BAšIĆ (Atifa) REFIK. rođ en 1923, Dobri-lieno, Zenica, uč esnik NOR-a od 3. 12.1944, Udarna dalmatinska'BAšiĆ FRANJO, sarad~ik NOP-a od1941. godine, ubijen u koncentracionomlogoru Jasenovac, 1944;BAŠiĆ (Mahmuta) ASIM, rođ en 1928,Dobriljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 1.Il. 1944, 8. krajiška brigada;BAšIC (Omera) DERVIŠ, roden 1911,Dobriljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od I.11. 1944, 8. krajiška;BAŠIC (Omera) SALIH, rođ en 1923,00-briljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 4.1945, 11. krajiška brigada;B.A.<~IĆ (Saliha) HUSEIN, rođ en 1908,Dobriljeno, Zenica, uč esnik NOR-a I. 11.1944, 8. krajiška brigada;BAšIĆ (Edhema) RAHMO, rođ en 1926,Dobrilieno, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945, 11. krajiška brigada;BAŠIC(Hase) MEHO, rođ en 1920, Gradi-šć e, Zenica, uč esnikNOR-aod I. 10. 1944,poginuo 1945. u Kaknju;
BEĆ IROVIĆ (Hamida) SULJO, rođ en1917, Vražale, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, 9. krajiška brigada;BEGAGIC (Ejuba) RASIM, rođ en 1904.uZenici, uč esnik NOR-a od 18. 4. 1945,Xdivizija;BEGAGIC (Sulje) NEZIR, rođ en 1916. uZenici, uč esnik NOR-a od 14. I. 1945,9.krajiška brigada;BEGAGIC (Ejuba) OSMAN, rođ en 1914.u Zenici, uč esnik NOR-a od Il. 4. 1945, 9.krajiška brigada;BEGANOVIC MULO, saradnik NOP-aod 1941. godine, umro u novembru 1942.u njemač kom koncentracionom logoruOsen, sjeverna Norveška;
BEGANOVlC (Latifa) ZULFO, rođ en1922, Gorica, Zenica, uč esnik NOR-a od17. 1. 1945, 6. krajiška;BEGANOVIC (Mehmeda) REDŽO, ro-đ en 1927, Gorica, Zenica, u NOR od 13.7.1944, Visoč ke-fojnič ki odred;
371
BEGANOVlC (Uzeira) Đ EMIL. rođ en1916, Gorica, Zenica, u NOR od 15. 9.1944, Il. krajiška brigada;BEGANOVlC (Hasana) ASIM, roden1921, Rič ice, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 10. 1943, 7. banijska divizija, 2. briga-da;BEGANOVlC (Bege) RASIM, rođ en1921, Rič ice, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 1. 1945, 8. krajiška brigada;BEGANOVIC (Arifa) SAFET, rođ en1918, Gorica, Zenica, uč esnik NOR-a od8. 9. 1944, borac 53. divizije;BEGANOVIC (Fehima) SALIH, roden1928, Gorica, Zenica, uč esnik NOR-a od14. 1. 1945, 6.krajiška brigada;BEGIC (Muniba) AZIZ, rođ en 1924. uZenici, uč esnik NOR-a od 8.6. 1944, Vla-šić ki odred i Il. krajiška brigada;BEGIC (Saliha) OSMAN, rođ en 1926,Varošište, Zenica, uč esnik NOR-a od Il.Il. 1944,9. krajiška brigada;BEGIC (Zaima) IBRAHIM, rođ en 1926,Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.4.1945, Il. krajiška brigada;BEGIMAMOVIC MEHMED, saradnikNOP od 1941, ubijen u Jasenovcu 1945,kao zarobljeni oficir NOV-e;BEKAN (Alije) FElllM, roden 1925. uBi-strici, Zenica, uč esnik NOR-a od 1944,V1ašić ki odred;BEKTAš (Ibrahima) ZAlM, rođ en 1926,Poč ulica, Zenica, u NOR od 15. 10. 1944,Il. krajiška brigada;BENCUN (Branka) MIHAILO, rođ en1924, Luč ani, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, poginuo 1. 5. 1945. kod Kar-lovca;BENCUN (Đ oke) JOVO, rođ en 1907. uGnusima, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945, 9. krajiška brigada;BENCUN (Nike) VESEUKO, rođ en1926, Gornji Luč ani, Zenica, uč esnikNOR-a od 13. 1. 1945,6. krajiška brigada;BERANEK(Alojza) OLGA, rođ ena 1914.u Sarajevu, uč esnik NOR-a od 21. 2.1942;BERANEK (Alojsa) FRANJO, rođ en
372
1913. u Sarajevu, uč esnik NOR-a od 10.10. 1943, III krajiška brigada, poginuo 30.novembra 1944;BERBIC (Omera) HUSO, roden 1924, Ne-mila, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9.1944,8. krajiška brigada;BEŠLAGIC AVDO-BRICO, roden u Be-govom Hanu, u NOB od 1941,poginuo naZavijatu u V ofanzivi;BEŠLAGICSALIH, č lan KPJod 1941, po-ginuo 1944. kodBreze, kao politič ki kome-sar bataIjona;BIJELIC (Riste) Đ URO, rođ en 1921, Ja-njić ki vrh, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.4.1945, 5. kraiiška brigada;BILČ EVIC (Huse) MEHO, rode n 1928,Orahovica, Zenica, u NOR od 12. 9. 1944,V1ašić kiodred;BILČ EVlC (Osmana) NEZIR, roden1925, Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-aod 7. 8. 1944, Vlašić ki odred;BILIC (Ibrahima) MUSTAFA, roden1924, Zenica, u NOR od 8.10.1944,8. kra-jiška brigada;BILlC (Ivana) STIPO, roden 1919, Crkvi-ce, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 5.1944;BILIĆ (Alije) SALKO, roden 1922, č aj-draš, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. Il.1943, VII slovenska NOUB "Franc Pre-šern";BILOGLAVA (Ibrahima) OMER, roden1907, Gornja Zenica, uč esnikNOR-a od 2.10. 1944, 11. krajiška brigada;BILJEVlĆ (Halila) OSMO, roden 1910,Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 7. 9.1944, 15. krajiška brigada;BIRDAlllĆ (Hasana) HASAN, roden1927, Straniani, Zenica, uč esnikNOR-aod10. 10. 1944, V1ašić kiodred;BJELOGLAVlĆ (Ahmeta) HAZIM, ro-den 1910, Gornja Zenica, uč esnik NOR-aod Il. Il. 1944, Il. kraj iška brigada;BJELOGLAVlĆ (Hasana) KASIM. rođ en1916, Gornja Zenica, uč esnik NOR-a od1944;BJELOGRLIĆ - BUHA (Mitra) KRSTO,roden 1925, Gacko, uč esnik NOR-a od
J '.
'~ j'
1941, komandir č ete u 6. istoč nobosanskojproleterskoj brigadi;BLAŽEVIĆ (Mate) IVO, roden 1924, Ze-nica, uč esnik NOR-a od 12. 4. 1945;BLAŽEVIC (Stjepana) ANTO, roden1924, Č ajdraš, Zenica, u NOR od 7. 9.1944, 13. krajiška brigada;BLAJIĆ (Stipe) MARKO, rođ en 1922. Cr-kvice, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 3.1945,9. krajiška;BOJIĆ (Bajre) MUHAMED, roden 1928.u Klopč u, Zenica, u NOR od 9. 1. 1944,8.krajiška brigada;BOJIĆ (Vejsila) IBRAHIM, roden 1924,KJopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 9.1943, 17. rnajevič ka brigada;BOŠKIĆ (Pere) MARKO, rođ en 1913, Ze-nica, uč esnik NOR-a od 10.9. 1944,9. kra-jiška brigada;BOŠKOVIĆ (Riste) STANKO, roden1918, Putović i, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 1. 1945, Il. krajiška brigada, poginuokod Duge Rese - Karlovac, 1945;BOŠNJAK (Rasi rna) NEZIR, roden 1926,D. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 1. 1945, 8. krajiška brigada, poginuomarta mjeseca 1945. godine u Crkvicama,Zenica;BOŠNJAK (Zajke) AZIZ, roden 1915, Do-nja Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 1. 1945, 8. krajiška brigada;BOŠNJAK MELENTIJE, č lan KPJ od1941, jedan od organizatora ustanka u ze-nič kom kraju, poginuo u martu 1943. kodVlasenice kao zamjenik komandanta bata-1jona u VI istoč nobosanskoj proleterskojbrigadi;BOŠNJAK (Hazima) NEZIR, roden 1922,
. Gornja Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-aod oktobra 1944,8. krajiška brigada, pogi-nuo u selu Crkvice 1945;BOŠNJAK (Muje) LATIF, rode n 1925,Šerić i, Zenica, u NOR od 7. 2. 1945, Il.krajiška brigada;BOŠNJAK (Hamida) IBRAHIM, roden1926, D. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 12. 1944,8. krajiška brigada;
BOŠNJAK (Alije) SALIH, roden 1925.Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945,9. krajiška brigada;BOŽIĆ (Dake) MILOVAN, roden 1923,Dolipolje, Zenica, uč esnik NOR-a od 13.1. 1945, 6. krajiška brigada;BOŽiĆ (Anđ elka) NIKOLA, roden 1912,Gradišć e, Zenica. uč esnik NOR-a od 7.10.1944, poginuo koncem 1944, Želeć a, Žep-č e;BRATIĆ MLAĐ EN, prvoborac NOP od-reda Zvijezda, poginuo marta 1942. kodVareša;BRKIĆ (Osmana) EJUB. roden 1915,Gornja Višnjica, Zenica, uč esnik NOR-aod 14. 4. 1945,13.krajiška brigada;BRKIĆ (Ibrahima) AHMET, roden 1926,Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od 4. 1.1945,8. krajiška brigada;
BUCALO (Lazara) MIHAJLO, roden1911, Osojnica, Zenica, uč esnikNOR-aod11. 10. 1944, 6.krajiška brigada;BUKOVAC (Sime) MILOVAN, roden1909. u Zenici, uč esnik NOR-a od 13.3.1945;BURIĆ (Saliha) HASAN, rođ en 1920. Ze-nica, uč esnik NOR-a od 5. 4. 1944;BUREKOVIĆ (Osmana) ŠEFlI(, roden1923. u Mošć anici, Zenica, uč esnik NOR-aod 12. 4. 1945. 9. krajiška brigada;BUREKOVIĆ (Osmana) MEHMEDALI-JA, roden 1922, Mošć anica, Zenica, uč e-snik NOR-a od 1.9.1944, poginuo februa-ra 1945, kod Travnika;BUREKOVIĆ (Salke) SElO, roden 1929,Mošć anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 1.12. 1944,6. krajiška brigada:
BURO (Šemse) OSMAN, roden 1919, Ze-nica, u NOR od 15. 10. 1944, 8. krajiškabrigada;BUTINA(Uroša) MIHAJLO, roden 1926,Svić e, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 4.1945, 8. krajiška brigada;BUTINA(Uroša) VASO, roden 1922, Svi-ć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 1. 1945;BUTINA (Bogdana) NEDEUKO, roden
373
1925, Perin Han, Zenica, u NOR od 12. 3.1944, Visoč ko-fojnič ki odred;BUTINA TODOR, č lan KPJ od 1941.je-dan od organizatora ustanka u zenič komkraju. komandir Prve zenič ke partizanskeč ete, poginuo u borbi sa č etnicima krajem1942. u selu Rič ice;
CICVARA (Nurne) RASIM, roden 1925,Gornja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a odjanuara 1945, 8. krajiška brigada;COGO (Mehmeda) ŠERIF, roden 1917,Gornja Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-aod 1943, 18. hrvatska brigada, poginuo1944. godine u Trebinju;COGO (Beć ira) FADIL, roden 1925, D.Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 8.4.1945,9. krajiška brigada;COGO (Mehe) SALIH, roden 1914, D.Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945,9. krajiška brigada;COGO (Agana) IZET, roden 1919, Grač a-nica, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945,9. krajiška brigada;
Č AJLAKOVlČ (Hrustana) IBRAHIM, ro-den 1928. u Šerić ima, Zenica, uč esnikNOR-a od 7.I. 1944,Il. krajiška brigada;Č AJLAKOVlČ (Hrustana) HASO,rođ en1921, Šerić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 6.8. 1944, 11. krajiška brigada;Č AJLAKOVlČ (Zejnila) HASO,rođ en1919, Vukotić i, Zenica, u NOR-u od 15.9.1944;Č AJO (Osmana) MEHMED,rođ en1921,Labuč ila - Zvornik, uč esnik NOR-a od1944, 8. krajiška brigada;Č AMDŽIČ (Sulejmana) AHMET,rođ en1926, Zenica, u NOR od 9.5.1944, Vlašić -ki odred, 6. krajiška brigada;Č AMDŽIČ (Saliha) SALIH,rođ en1929.Vranduk, Zenica, u NOR od 12. 4. 1945,18. srednjobosanska brigada;Č AMDžIČ (Ibre) RAMO,rođ en 1912,Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-a od 30.10. 1944,8. krajiška brigada, poginuo 4. 4.1945. Rič ica kod Kaknja;
374
Č AMDŽIČ (Smaje) RASIM, roden 1920,Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-a od 30.10. 1944, 8. krajiška brigada, poginuo umaju 1945. kod Karlovca;Č AMDŽ!Ć Č AMIL, roden 1922, Obre-novci, Zenica, uč esnik NOR-a od 31. 10.1944,8. krajiška brigada;Č AMDŽIČ (Ibrahima) IBRAHIM, roden1918, Vranduk, Zenica, uč esnikNOR-aod12.9. 1944, Virovitič ka brigada;Č ANČ AR (Osmana) ADŽI-SALIHU,ro-den 1905, u Tišini, Zenica, uč esnik NOR-aod 8. 8. 1944, Visoč ko-fojnič ki odred;Č ANČ AR (Omera) MUSTAFA, roden1925. u Tišini, Zenica, uč esnik NOR-a od2. 2. 1945, 8. krajiška brigada;Č ANČ AR (Fehima) ZULFO,rođ en1923.u Tišini, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 3.1945,8. krajiška brigada;Č ANČ AR (Saliha) HASAN, rođ en 1926. uTišini, Zenica, uč esnik NOR-a odI. I.1945, 8. krajiška brigada;Č ANČ AR (Smaje) HILMO, rođ en 1920. uTišini, Zenica, uč esnik NOR-a od 25. 12.1944, 11. krajiška brigada;Č ANDRAPIČ (Redže) EŠREF, rođ en1924, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a odnovembra 1944, Vlašić ki odred;Č ANDRGIČ (Redže) EŠREF, rođ en1925, Nemila, uč esnik NOR-a od 1. 7.1944, 11. krajiška brigada;Č AVlČ MARKO, č lan SKOJ-a od 1940,prvoborac zenič kog NOP odreda, poginuou decembru 1941. kod Zavidović a u borbisa ustašama;Č EHIČ (Huse) DERVIŠ, roden 1914. Vu-kotić i, Zenica, u NOR od 10. 1. 1944, Vla-šić kiodred, 6. krajiška brigada;Č ELENKA (lbre) OSMAN, roden 1926,Šerić i, Zenica, u NOR od 8. 10. 1944,Il.krajiška brigada;Č ELENKA (Mustafe) HALIL, roden1917, Šerić i, Zenica, u NOR od 10.1.1945,Vlašić ki odred;Č ELEBIČ (Derviša) RASIM, roden 1927,Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 5.10. 1944,8. krajiška brigada;
I,'
I';"~'
.!."" t'7.:' •....••..': 'V,
.~. , .I,' '\:
Č ELEBIČ (Ibrahima) ABAZ, roden 1924,Gornja Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-aod 1944,8. krajiška brigada, poginuo 1945.kod Kaknja;Č IČ AK (Mahmuta) HIMZO, roden 1919,u Mošć anici, Zenica, uč esnik NOR-a odja-nuara 1945,Il. krajiška brigada, poginuo1945. u Babinu kod Zenice;Č IČ AK(Č amila) BEČ IR, roden 1928. uMošć anici, Zenica, uč esnik NOR-a od 5.I.1945,6. krajiška brigada;Č IČ AK (Salima) SAKIB, rođ en 1922. uMošć anici, Zenica, uč esnik NOR-a od 5.I.1945,6. krajiška brigada;Č IČ AK (Muharema) BEČ IR, roden 1927,Mošć anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.I. 1945, Il. krajiška brigada;
Č IŠIČ (Ibre) HASAN,rođ en1922. u Ora-hovici, Zenica, uč esnik NOR-a od 7. 9.1944. 13. brigada;Č OGO (Muharema) OSMAN, roden1924. Dusina, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 9. 1944, 7. krajiška brigada;Č OLAK(Saliha) MUSTAFA, roden 1916,Gorica, Zenica, u NOR od 14.I. 1945,Il.krajiška brigada. poginuo 1945. kod Ka-knja;Č OLAK (Salke) SAKIB, roden 1913, Go-rica. Zenica, uč esnik NOR-a od 14.I.1945. Il. krajiška brigada;
Č OLAKOVlČ (Mustafe) Č AZIM, roden1925. u Zenici, uč esnik NOR-a od 12.4.1945, II. krajiška brigada, poginuo 5. 5.1945. na Karlovcu;
Č OLJ\KOVIČ (Muje) Č AMIL. rođ en1918, Orahovica. Zenica, u NORod 10.10.1944. Il. krajiška brigada. poginuo kon-cem 1944. u Lokvinama, Zenica;Č OLAKOVlČ MUSTAFA, roden 1892.Mostar. u NOR od avgusta 1943. godine;Č OLAKOVlČ (Tahira) HUSEIN. rođ en1926. Orahovica, Zenica, u NOR od 5. 2.1945. II. krajiška brigada;Č OLAKOVlČ (Mustafe) SABAHA, rođ e-na 1919. Sarajevo. č lan SKOJ i KPJ.II
NOR od avgusta 1943;
Č OLAKOVIČ MUSTAFA., saradnikNOP-a od 1941. godine;Č OLAKOVIČ IBRAHIM, č lan SKOJ od1941. prvoborac zenič kog NOP odreda,poginuo marta 1943. kao puškomitraljezac6. istoč no bos. proleterske brigade;Č OLAKOVIČ RlFET. č lan SKOJ-a od1939, č lan ilegalne part. organ. sela Teto-vo. Strijeljan u januaru 1943. u kaznioniZenica;Č OLAKOVIČ (Muje) HASO, roden 1910.u Orahovici. Zenica, uč esnik NOR-a od 7.9. 1944, zmijaniski odred i 15. brigada;Č OLAKOVIČ (Osmana) AVDO.rođ en1926. u Orahovici, Zenica, uč esnik NOR-aod 22. 10. 1944. u 6. brigadi;Č OLAKOVIČ (Zajke) EDHEM. roden1915. Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, 18. srednje-bosanska;Č OLAKOVIČ (Dede) AHMET. roden1928, Orahovica. Zenica. uč esnik NOR-aod 27. 10. 1944, Vlašić ki odred i 6. krajiškabrigada;Č OLAKOVIČ (Mustafe) HAZIM. rođ en1918. u Zenici, uč esnik NOR-a od I. 10.1944, Vlašić ki odred i8. krajiška brigada;
Č O LOMAN (Ibrahima) ENIZ, rode n 1926.Živković i, Zenica, uč esnik NOR-a od 7. I.1944,8, krajiška brigada;Č OLOMAN (Sinana) FERlD, roden1927, Vrhpolje, Zenica, uč esnik NOR-aod15. I. 1945.8. kraiiška brigada;Č OLOMAN (Muharerna) MUHAMED.rode n 1932, Živković i, Zenica, uč esnikNOR-a od I. l. 1945.6. krajiška brigada;Č OLOMAN (Sinana) FERlD. rođ en1927,Vrhpolje, Zenica, uč esnik NOR-aod17. 12. 1944, 8. krajiška brigada, poginuo ujanuaru 1945;Č UPA VIČ MILAN, č lan SKOJ-a od 1940.poginuo poč etkom 1944. kod SlavonskogBroda, kao borac NOV-e;Č UPOVIČ HABIB, Pepelari, Zenica, uNOB od 1941. Zenič ki NOP odred, pogi-nuo maja 1942, u selu Bijele Vode kod Ze-nice;Č UPOVIČ RAMO, odbornik isaradnikNOP-a od 1942;
375
Č URUKOVIČ MEHO, č lan SKOJ-a od1941, prvoborac Zenič kog NOP odreda,poginuo 13. 6. 1943.u 5. nepr. ofanzivi, uselu Trebič ina, kao puškomitraljezac6.istoč nobosanske proleterske brigade;Č URUKOVIČ (Ibrahima) MUHAMED,roden 1921. u Zenici. uč esnik NOR-a od20. 12. 1944, 13.lič ka divizija;Č URUKOVIČ EDHEM, č lan SKOJ-a od1941,poginuo 1944.kao borac VIIkrajiškeudarne brigade;
Č ATIČ (Omera) MEHMED, roden1922,Mulić i, Zenica, uč esnik NOR-a od27. 12.1944, 11.krajiška;Č ATIČ (Zaima) UZEIR, roden1924,Mu-lić i, Zenica,luč esnik NOR-a od5.~.;1945. :godine;Č ERJM (Ibrahima) EDHEM, roden1927,Č ajdraš, Zenica, uč esnik NOR-a od20. 10.1944, 8. krajiška brigada, poginuo1. 5.1945. kod Karlovca;Č ERJM (Ibrahima) SULEJMAN, rode n1926, Grm, Zenica, uč esnik NOR-a od1.11. 1944.godine;Č ERJM (Rasima) MULO, roden1924,Grm, Zenica, uč esnik NOR-a od1. Il.1944. 8.krajiška brigada;Ć ERJM (Omera) HUSEIN, roden1921,Grm, Zenica, uč esnik NOR-a od29. Il.1944, 7.banijska brigada;Č ERJM (Saliha) HASIB, roden1914,Grm, Zenica, uč esnik NOR-a odIl. II.1944, krajiška brigada;Ć IŠIĆ (Abdulaha) SAFET, roden1929,Mostar, uč esnik NOR-a od9. 4. 1945,9.krajiška brigada, poginuo10. 5. 1945.uSloveniji;Ć ORJĆ (Saliha) DERVIŠ, roden1928,Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 1.1945, Vlašić ki odred;tORJĆ (Saliha) MEHO, roden1923,Stra-njani, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 10.1944,Vlašić ki odred;Ć OSIĆ (Tad ije) IVAN, roden1928.u Ze-nici, uč esnik NOR-a od2. Il. 1944,7. Kra-jiška brigada;
376
Ć OSIĆ (tamila) AHMET, roden1919.uBistrici, Zenica, uč esnik NOR-a od1944,Il. krajiška brigada;Ć OSIĆ (Ah meta) ŠERJF, roden1914. uBistrici, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 10.1944,6. krajiška brigada;Ć UK MUSTAFA, roden u Nemili, Zeni-ca, u NOB od 1941,Zenič ki NOP odred,poginuo kao puškornitraljezac maja1942.u selu Bijele Vode, Zenica;Ć ULUM DUšAN, predratni č lan KPJ,je-dan od organizatora ustanka u visoč komsrezu; uhvać en krajem1941. od ustaša iposlan u Jasenovac. Poginuo na Kozari1942. kao politič ki kom esar č ete;(::URČ IĆ (Stjepana) JOSIP, roden1910,Kozarci, Zenica, uč esnik NOR-a od31. 10.1944,8. krajiška brigada;Ć URJĆ (Hajdera) AHMET, roden1922,Gornja Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-aod 15. 1. 1944,8.krajiška brigada i9. kraji-ška brigada;
DAČ IĆ (Nike) DRAGOMIR,rođ en1924,Lopate, Zenica, uč esnik NOR-a od20. 2.1945, 8.krajiška brigada;DAMJANOVIĆ VLADO, roden u Zenici,uč esnik NOR-a od1944.godine;DAMJANOVIĆ MIWŠ, č lan SKOJ-a od1941,prvoborac zenič kog NOP-a odreda.Ubijen od č etnika u maju1942.na Konj-skom brdu;DA VIDOVIĆ MIRKO, č lan KPJ i č lan MKZenica, prvoborac NOP odreda "Zvije-zda", ubijen u aprilu1942.od č etnika kaopolit, komesar bataljona;DEDIĆ (Hamida) SMAJO, roden1919,Rič ice, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 1.1945,8. krajiška brigada;DELABELA MILAN, roden u Zenici,uč esnik NOR-a od1944, Il. krajiška briga-da, zarobljen i ubijen u logoru;DELIĆ (Mehe) FERJD. roden1922,Janji-ć i, Zenica, uč esnik NOR-a od29. 4. 1945,Il. krajiška brigada;
DELIĆ (Saliha) RAGIB,rođ en1920,Ja-!\iić i, Zenica, uč esnik NOR-a od1.4. 1945,11. krajiška brigada;
DELIĆ (Saliha) BAJRO, roden1924,Ja-njić i, Zenica, uč esnik NOR-a od13. 4.1945, Il. krajiška brigada;DELIĆ (Šem se) ISMET, roden1925,Ja-njić i, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 10.1944,7. krajiška brigada, poginuonaZrna-jevcu, Zenica, 194~.godine;DELIC (Sabita) SABAN, roden 1925.Gradišć e, Zenica. uč esnik NOR-a odI. 6.1944,Vlašić ki odred i8. krajiška brigada;DELIĆ (Mehmeda) HASO, rode n1920.Gradišć e, Zen ica, uč esni k NOR-a odI. Il.1944, 8.krajiška brigada;
DELIĆ (Bajre) IBRO, roden1925,Gradi-šć e, Zenica, uč esnik NOR-a od7.9. 1944,II divizion artiljerijske brigade, IV divizije;DELIĆ (Šem se) HUSEIN, roden1927,Svić e, Zenica, u NORod15. 1. 1945.godi-ne;DELIĆ (Omera) OSMAN. roden1928.Konjević i, Zenica, u NOR-u od12. 7.1944,VIlI krajiška brigada;DELIĆ (Huse) MUNIB. rođ en1915.Ze-nica, uč esnik NOR-a odio. I. 1945.VIlikrajiška brigada;DELIĆ (Bege) MUSTAFA, roden1918.Zenica, uč esnik NOR-a od29. 10. 1944.VIlI krajiška brigada;DELIĆ (Muje) HASAN, rođ en1922.Ko-njević i, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 5.1944,Vlašić ki odred;DELIĆ (Avde) MUNIB, rođ en1908,Ko-njević i, Zenica, uč esnik NOR-a od20. 6.1944, Vlašić ki odred;DELIĆ (Ibre) AHMET, roden1927. Ko-njević i, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 10.1944,VIli krajiška brigada;DELIĆ (Hasana) KEMAL, roden1928,Zenica, uč esnik NOR-a od12.4. 1945.go-dine;DELIĆ (Avde) RlFET, rođ en1924,Janjić -ki Vrh, Zenica, uč esnik NOR-a od7. 8.1944.godine;DELIC(Arifa) HAMID, rođ en1921,Stra-
njani, Zenica, uč esnik NOR-a od 5. 8.1944, 11.krajiška brigada;DELIĆ SABIT, Tetova, saradnik NOP-aod 1941,strijeljan ujanuaru 1943.u kaz-nionici Zenica;DELIĆ (Sabita) MUJO. roden1917.Gra-dišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od20. 10.1944, lzvidač ka č eta8. krajiške brigade;DELIĆ (Zaima) SALIH, roden1912.u Bi-strici, Zenica, uč esnik NOR-a od6. 10.1944, 8.krajiška brigada;DELIĆ (Ibre) SMAJO, roden1920,Stra-njani, Zenica, uč esnik NOR-a od aprila1944,9. krajiška brigada, poginuo u aprilu1945.kod Kaknja;DERLIĆ (Zajke) ZAJKO, roden1929. uStari ni, Zenica, uč esnik NOR-a od7. 10.1944.Vlašić ki odred iIl. krajiška brigada;DERONJA (Omera) ALIJA, roden1909,Šiblić i, Zenica. uč esnik NOR-a od1945,9.krajiška brigada. poginuo na Odžaku1945.godine;DERONJA (Omera) ALIJA, roden1912.Šibiić i, Zenica, uč esnik NOR-a od25. 4.1945, 7. krajiška brigada, poginuo kodOdžaka 1945.godine;DERVENTIĆ (Derviša) HAMDO, roden1930, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 3.1944,6. krajiška brigada;DlLAVER (Salke) AVDO, rode n 1923,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 10.1944, 8.krajiška brigada;DlLAVER (Salke) MUlO, roden 1917,Gradišć e, Zenica, u NOR-u odI. 10.1944,8. krajiška brigada;DlLBER(Jure) PERO, roden1910,Crkvi-ce, Zenica, uč esnik NOR-a od10.3. 1945,9. krajiška brigada;DlREKOVIĆ (Junuza) SAKIB,rođ en1924, Klopč e, Zenica, u NOR od4. I.1945, 6. krajiška brigada. Poginuo4. 4.1945.na Kaknju;DlTRlH (Vilima) TIHOSLAVA, rodena1925,Bistrič ak, Zenica, č lan SKOJ-a:ubi-jena u Jasenovcu januara1945;DITRlH (Vilima) BORISLAVA, rodena1927,Pale, Sarajevo, č lan SKOJ-a, ubijenau Jasenovcu januara1945;
377
DITRIH (Vilima) MIROSLAVA, rodena1928, Pale, Sarajevo, č lan SKOJ-a, ubijenau Jasenovcu januara 1945;D1ZDAR (Šač ira) ASIM, roden 1921, D.Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945,9. krajiška brigada;D1ZDAR (Šač ira) REDŽIB, roden 1923,D. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a odseptembru 1943, V1ašić ki odred, poginuokrajem 1944. kod Travnika;D1ZDAREVlC (Mehmeda) ABDULAH,roden 1922,Vrselje, Zenica, uč esnik NOR-a od 5. 9. 1944, Vlašić ki odred;D1ZDAREVlC (Mehmeda) FADIL, ro-den 1926, Zenica, uč esnik NOR-a od 13.4.1944, II. krajiška brigada;D1ZDAREVlC (Hasana) DERVIŠ, roden1926, Vrselje, Zenica, uč esnik NOR-a od 9.10. 1944, Vlašić ki odred, poginuo 1945.kod Karlovca;D1ZDAREVlC (Hašima) SMAJO, roden1911, Vrselje. Zenica, uč esnik NOR-aod I.II. 1944. godine;DIZDAREVlC (Mehe) IBRAHIM, roden1916, Vrselje, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 7. 1944,8. krajiška brigada;DIZDAREVlC (Šač ira) ŠAČ IR, Zenica,uč esnik NOR-a od 20.iO. 1944, II. kraji-ška brigada;D1ZDAREVlC (Ibrahima) NEZIR, rođ en1923, Rebrovac,Zenica, uč esnik NOR-a I.II. 1944, V1ašić ki odred;D1ZDAREVlC (Mehmeda) BECIR, ro-den 1913,Vrselje, Zenica, uč esnik NOR-aod I. II. 1944, Vlašić ki odred;D1ZDAREVlC (Omera) MAHMUT, ro-den 1928, Vrselje, Zenica, uč esnik NOR-aod I. 3. 1945, 6. krajiška brigada;D1ZDAREVlC (Adema) OMER, roden1905, Vrselje, Zenica, uč esnik NOR-a od20. 2. 1945. godine;D1ZDAREVlC CAMIL, saradnik NOP-aod 1941, ubijen u koncentracionom logo-ru Jasenovcu 1945. godine;D1ZDAREVlC (Raši da) ASIM, roden1922, Vrselje, Zenica, uč esnik NOR-a od I.II. 1944, 8. krajiška brigada;
378
DIZDAREVlC (Huse) DERVIŠ, roden1927, Vrselje, Zenica, uč esnik NOR-a odnovembra 1944, II. krajiška brigada, pogi-nuo u maju 1945, kod Karlovca;D1ZDAREVlC (Agana) MEHMED, ro-den 1922,Vrselje, Zenica, uč esnik NOR-aod novembra 1944,6. krajiška brigada, po-ginuo aprila 1945. kod Busovač e;DOBRIC NIKOLA, saradnik NOP-a od1941, ubijen u koncentracionom logoruJasenovac, 1945. godine; .DOGLOD (Osmana) AHMET, roden1926, Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a odaprila 1944, II. krajiška brigada, poginuou maju 1945, Duga Resa - Karlovac;DOGLOD (Ibrahima) AVDO, rođ en1925, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od9. 5. 1945.god., 18. brigada;DOG LOD (Hajdera) IBRAHIM, rođ en1914, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-aod12. 4. 1945, 7. krajiška brigada;DOGLOD (Zajke) HIMZO, rođ en 1922,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 30.10.1944, 8. krajiška brigada;DOGLOD (Avde) MEHO, roden 1905,Gradišć e, Zenica, u NOR od 29. 10. 1944,8. krajiška brigada;DOGLOD (Rame) RAMO, rođ en 1925,Gradišć e, Zenica, u NOR od 29.10.1944,8. krajiška brigada;DOKAZA (Smaila) EDHEM, rođ en 1928,Glarnoč , uč esnik NOR-a od 6. II. 1944,17. krajiška brigada;DORIC(Paše) ŠEHO, roden 1917,Gnusi,Zenica, uč esnik NOR-a od 3.8. 1944. godi-ne;DORIC (Saliha) ASIM, roden 1912, Ras-potoč je, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 10.1943. godine;DOŠEN (Jove) ILIJA, rođ en 1925, u Ko-van ić ima, Zenica, uč esnik NOR-a od avgu-sta 1944, 6. krajiška brigada, poginuo umaju 1945, Kotor Varoš;DRAPIC(Muje) AVDO, rođ en 1922, Ko-lić i, Zenica, uč esnik NOR-a odjula 1944,II. krajiška brigada, poginuo u maju 1945.kod Karlovca;
l,,;.. DRAPIC (Muje) AVDO, roden 1920,'f Smajić i, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 10.~::. 1944, II. krajiška brigada, poginuo kod
Karlovca 3. 5. 1945. godine;DRAPIC (Ibrahima) HASAN, rođ en1927, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 10. 1944, II. krajiška brigada;DRAPIC (Avde) SALIH, rode n 1924,Smajić i, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 10.
. 1944, 6. krajiška brigada;DRlNIC (Abdurahmana) SAFET, roden1924, Kamberović i, Zenica, uč esnik NOR-a od 6. 8. 1944, 8. krajiška brigada;DRlNIC (Remzije) ESAD, rođ en 1922,Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9. 1944, Vla-šić ki odred;DRlNIC DŽEMAL, č lan SKOJ-a od 1940,prvo borac, zenič kog NOP odreda. U jesen1942. kao ranjenik zarobljen i likvidiran uJasenovcu;DRlNIC(Mehe) HAZIM, roden 1920, Ze-nica, uč esnik NOR-a odjula 1944, 8. kraji-ška brigada, poginuo 18. 12. 1944. kodTravnika;DRUGOVIC (Šefke) ŠEFII<, roden 1928,Zenica, uč esnik NOR-a od 6. 1. 1945,6.krajiška brigada;DUBIČ KI (Avde) REFIK. roden 1924, G.Zenica, uč esnik NOR-a od 10.4. 1945, 7.krajiška brigada;DUDIC (Hasana) RAMIZ, rode n 1927,Drugavci, Zenica, uč esnik NOR-a od ja-nuara 1945, 8. krajiška brigada, poginuo umaju 1945. kod Karlovcu;DURMIC (Mehmeda) AHMET, rođ en1924, Gomja Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, II. krajiška brigada;DURMIC (Alije) HAMID, rode n 1905,Gornja Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10.1944, 11. krajiška brigada;DURMIG (Mujo) ŠABAN, roden 1918,Zahić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 5.1944, 18. srednjobosanska brigada;DURMIC(Mehmeda) ASIM, rođ en 1930,Urije, G. Zenica, uč esnik NOR-a od 2. II.1944, Il. krajiška brigada;DURMIC (Č amila)ŠERIF, roden 1924,
Urije, Zenica, uč esnik NOR-aod 1944,13.krajiška brigada;DURMIC (Saliha) KEMAL, rođ en 1925,Janjić i, Zenica, u NOR od 13. 4. 1945, II.kraj iška brigada;DURMIC (Šemse) IBRAHIM,. rođ en1910, Gornja Zenica, uč esnik NOR-a od 2.10. 1944, II. krajiška brigada;DURMIC (Saliha) BAJRO, roden 1928,Gornja Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4.1945, II. krajiška brigada;DURMIC (Hasana) FERID, roden 1910,Urije, Zenica, uč esnik NOR-a od 18.4.1945,9. krajiška brigada;DURMIC (Avde) CAZIM, rode n 1922,Urije, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4.1945, 11. krajiška brigada;DURMIC (Avde) SALlH, rode n 1911,Gornja Zenica, uč esnik NOR-a od2. 4.1945, II. krajiška brigada;DURMIC (Sinana) ADEM, roden 1922,Gradina, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. I.1945,6. krajiška brigada;DURMO (Omera) OSMAN, rođ en 1911,Vražale, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.aprila 1945, 9. krajiška brigada;
DURMO (Mustafe) SIDII<, rođ en 1917,Janjić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 29. 3.1945,9. krajiška brigada;DURMO (Jusufa) HUSEIN, roden 1920,Janjić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 26.4.1945, 11. krajiška brigada;
DUVNJAK (Omera) ALIJA, roden 1925,K.lopč e,Zenica, uč esnik NOR-a odjanuara1945,6. krajiška brigada, poginuo u maju1945. kod Karlovca;DUVNJAK (Muhameda) ASIM, rođ en1925, Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 1. 1945,6. brigada, poginuo 1945. kodKarlovca;DUVNJAK (Emina) DERVIŠ, rode n1923, Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od5. 12. 1944, 8. krajiška brigada;DUVNJAK (Jusufa) NEZIR, rode n 1924,Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9.1944, Vlašić ki odred;
379
DUVNJAK (Ahmeta) SULEJMAN, ro-đ en 1925, Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-aod 10. 4. 1945, 9. krajiška brigada;DŽANAN (Hamida) RASIM, rođ en 1924,Lokvine, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9.1944, 8. krajiška brigada;DŽANAN (Ah meta) MUHAREM, rođ en1909, Lokvine, Zenica, uč esnik NOR-aodI. 10. 1944, 18. srednjobosanska brigada;
Đ ELM1C(Jove) MILAN, rođ en 1925, Bu-gojno, uč esnik NOR-a od 1943,3. krajiškabrigada;Đ ERAHOVlC (Rame) ASIM, rođ en 1925,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od I. 10.1944, 8. krajiška brigada;Đ ERAHOVlĆ (Šerifa) RAMO, rođ en1929, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a odI. 10. 1944, 8. krajiška brigada;Đ ERAHOVlĆ (Šehe) PAŠO, rođ en 1925,Gradišć e.Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10.1944, 8. krajiška brigada;Đ ERAHOVlĆ (Halila) BAJRO, rođ en1914,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a odI. 10. 1944, 8. krajiška brigada;Đ ERAHOVlĆ (Halila) MUHAREM, ro-đ en 1918, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 30. 10. 1944,8. krajiška brigada;Đ ERAHOVlĆ (Derviša) ENIZ, rođ en1922, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a odI. 10. 1944, 8. krajiška brigada, poginuokoncem 1944;Đ ERAHOVlĆ (Hasana) HASIB, rođ en1908, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a odII. 10. 1944, 8. krajiška brigada;Đ IDIĆ (Arifa) SULEJMAN, rođ en 1922,Rič ice, Zenica,uč esnik NOR-a od 13. 4.1945, 9. krajiška brigada;Đ lOIĆ (Ibre) MEHMED, rođ en 1927,Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.6.1943, Vlašić ki odred, a zatim 8. krajiškabrigada;Đ IKIĆ MAHMUT, predratni č lan KPJ,č lan MK Zenica, jedan od organizatoraustanka u Hercegovini, ubijen od č etnikakrajem 1942. u Bišini kod Nevesinja;
380
Đ ORDIC (Mehmeda) SAKIB, rođ en1920, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9.1944, 7. krajiška brigada;Đ UKIĆ (Stojana) MANOJLO, rođ en1921, Klopač ki Vrh.Zenica, uč esnik NOR-aod 9. 1. 1945, 8. krajiška brigada;Đ UKIĆ (Save) STEVO, rođ en 1926, Mut-nica, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.I.1945, 6. krajiška brigada;Đ UKIĆ (Đ oke)MLADEN, rođ en 1921,K!opač ki Vrh, Zenica, uč esnik NOR-a od1942, poginuo na Sutjesci 1943;Đ UKIĆ (Sime) ALEKSA, rođ en 1921,Svić e, Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 4.1945;Đ UKIĆ (Petra) VELIMIR, rođ en 1926,Osojnica, Zenica, uč esnik NOR-a od 20.I.1945,6. krajiška brigada;
Đ ULAN (Hamida) RAMIZ, roden 1920,Tišina, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 5.1944. godine, 7. krajiška brigada, poginuo1944. kod Fojnice;Đ ULAN (Ibrahima) SALIH, rođ en 1920,Završje, Zenica, uč esnik NOR-a od 27. 7.1941. do 28. 1. 1942. Zenič ki NOP odred iod 15. 10. 1944. 7. krajiška brigada;Đ ULAN (Sali ha) ZULFO, rođ en 1925,Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od I. I.1945, 6. krajiška brigada;Đ ULIĆ (Saliha) ASIM, rođ en 1926, Gu-marici, Zenica, uč esnik NOR-a od 26. 4.1945, Il. krajiška brigada;Đ ULIĆ (Medana) HUSEIN, rođ en 1923,Gurnanci, Zenica, uč esnik NOR-a od 9.4.1945, 3. brigada 7. divizije;Đ ULIĆ (Saliha) UZEIR, rođ en 1922,Gu-manci, Zenica, uč esnik NOR-a od 28. 10.1944, Il. krajiška brigada;Đ ULIĆ (Medana) RASIM, rođ en 1907,Gurnanci, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945,7. krajiška brigada;Đ URASOVlĆ LAZAR. boracX hercego-vač ke udarne brigade, poginuo 1945. uoslobođ enju Stoca;Đ URIĆ (Steve) BOGDAN, rođ en 1924,Loznik, Zenica, uč esnik NOR-a od I. I.1944, Il. krajiška brigada;
--~.'>,••-}'l_o
.. EKlNOVlĆ FADIL, borac zenič kog NOP: odreda od 1941, i VI KNOUB;
fAZLIĆ (Muje) HAM DO, rođ en 1924,. Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.12. 1944, V1ašić ki odred;FAZLIĆ (Osmana) FEHIM, rođ en 1913,Stranjani, Zenica, uč esnikNOR-a od 31.10. 1944,8. krajiška brigada;FAZLIC(Muje) SALIH, rođ en 1918, Stra-JUani, Zenica, uč esnik NOR-a od10.10.1944, 8. krajiška brigada;FAZLIC(Muje) ŠAĆ IR, rođ en 1922, Stra-njani, Zenica, uč esnik NOR-a od15.2.1945,17. krajiška brigada;FAZLIC (Ahmeta) DERVIŠ, rođ en 1915,Stranjani, Zenica uč esnik NOR-a od okto-bra 1944, 6. krajiška brigada, poginuo maja1945. kod Karlovca;FAZLIC (Omera) HASAN, rođ en 1928,Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od okto-bra 1944, 6. krajiška brigada, poginuo umaiu 1945. kod Karlovca;FEHIMOVlC ADEM, borac Vlašič kogNOP odreda od 1944;FEJZIC HASAN, Starina, Zenica,ti NOBd 1941, poginuo maja 1942. u selu BijeleVode kod Zenice;FEJnC (Hasana) SALIH, rođ en 1922,Kolić i, Zenica, u NOR od 1.10. 1944. 6.k~iška brigada;FEJZIĆ (Fejze) E1HEM, rođ en 1927,Gnjusi, Zenica, u NOR od 12.4.1945, 9.krajiška brigada;FEJZIĆ (Zajke) ASIM, rođ en 1926, Stari-na, Zenica, uč esnik NOR-a od 25.11. 1944,Vlašić ki odred i 6. krajiška brigada;FEJZIĆ (Osmana) OMER, rođ en 1924,Topč ić Polje, Zenica, uč esnik NOR-a od7.9. 1944,8. krajiška brigada;FETIĆ (D) OMER, rođ en 1921, Stranjani,Zenica, uč esnikNOR-aod7.7.1944,8. kra-[iška brigada;FRNOIC(Agana)ZUHDIJA, rođ en 1924.u Zenici, uč esnik NOR-a od 10.4.1943,V1ašić ki odred;
FUKS FRANJO, č lan KPJ, poginuo 1945.u koncentracionom logoru Polarni krug,sjeverna Norveška;FUKS KATICA, č lan SKOJ od 1941, umr-la 1942. u Zenici po izlasku iz zatvora;
GABRlŠEK (Franje) MAKSIM, rođ en1928, Rogatica, uč esnik NOR-a od 12.4.1945, 17.krajiška brigada;GAK S. AVOO, rođ en 1925. u Zenici, po-ginuo kao borac NOV-e 29. 3. 1945. kodKaknja;GAK(Mehe) HAZIM, rođ en 1920, Gradi-šć e, Zenica, u NORod 23. 2.1945, dalma-tinska brigada;GAK(Saliha) SALIH, rođ en 1925, Gradi-šć e, Zenica, u NORod 1. 10. 1944,8. kraji-ška brigada, poginuo 1945. na Kaknju;GAK (Mehe) MUJO, rođ en 1922, Gradi-šć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10. 1944,8. krajiška brigada;GAKOVlĆ (Saliha) SAFET, rođ en 1931,Gradišć e, Zenica, u NOR od 1. 10. 1944,XI krajiška brigada;GANIBEGOVlĆ MUSTAFA, predratnič lan KPJ i č lan MK Zenica, prvoborac Ze-nič kog NOP odreda, ubijen od č etnika umaju 1942. na Kraljevinama, Zenica;GANIBEGOVIĆ (Agana) SAFET, rođ en1905, Zenica, uč esnik NOR-a od 1941, Ze-nič ki NOP odred i VI istoč oobosanska bri-gada, poginuo 1943. na Zelengori;'GANIĆ (Ibre) DŽEMIL, rođ en 1913, Go-rica, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 8.1944, Visoč ke-fojnič ki odred, poginuo kaoborac NOV-e u novembru 1944. na Ubi-nju kod Kaknja;GARANOVIĆ (Hašima) SALKO, rođ en1926, Šerić i, Zenica, uč esnik NOR-a odavgusta 1944, 11. krajiška brigada, pogi-nuo decembra 1944. na Kaknju;GA VRlĆ BOGDAN, prvoborac Ozren-skog NOP odreda, poginuo krajem 1941. unapadu na Maglaj;GA VRANOVIĆ (Mustafe) HAJRO, rođ en1926, Lokvine, Zenica, uč esnik NOR-a od17. 10. 1944,8. krajiška brigada;
381
GAZIĆ (Šerifa) ALIJA, rođ en1922.Vran-duk, Zenica, uč esnik NOR-a od13. 4.1945, 18.srednjobosanska brigada. pogi-nuo 1945;GAZIĆ (Šerifa) MAHMUT. rođ en1927.Vranduk, Zenica, uč csnik NOR-a od14.4.1945, II. brigada;9AZIĆ (Osmana) RAMO, rođ en1913,Zeljezno Polje, Zepč e, uč esnik NOR-a od10. IL. 1944, 8.krajiška brigada;GAZIC (Sulejmana) SULEJMAN, rođ en1910,Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od8. 4. 1?45, 18.srednjobosanska brigada;GELlC (Fabijana) JURE, rođ en1927. uZenici, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, 7.krajiška brigada;GLIJAŠEVlĆ (Hamdije) BESIM, rođ en1925,Tešanj, u NOR od8. 9.1944.19. bri-gada, 53. divizija;GLUŠAC NEĐ O, prvoborac Zenič kogNOP odreda, poginuo poč etkom1942;GOLUB (Alije) NEZIR, rođ en1920,Gu-manci, Zenica, uč esnik NOR-a od 3L12.1944. I I. krajiška brigada;GOLUB (Arifa) Đ EMIL. rođ en1927,Gu-manci, Zenica, uč csnik NOR-a od15. 4.1945, 7.srpska brigada;GOLUBIC STJEPAN, predratni č lan KPJi č lan MK Zenica,1943. pobjegao iz nje-mač kog koncentracionog logora u Austri-ji. poginuo 1944.na Papuku kao politič kikom esar bataljona;GOLUBOVIĆ (Arifa) KASIM. rođ en1923, Busovač a, uč esnik NOR-a od1. 8.1944,Vlašić ki Odred, poginuo1945;~~IC MUSTAFA, č lan partijske orga-ruzacue Tetovo, poginuo1944, kao oficirNOV;GRAČ IĆ (tamila) DERVIŠ. rođ en1907,Starina, Zenica, uč esnik NOR-a od I.10.1944,Vlašić ki odred;GRAČ IĆ (tamila) MEHMED, rođ en1924. Starina, Zenica, uč esnik NOR-a od7. 10. 1944,Vlašić kiodred i Il. krajiška bri-gada; .GRADAšEVIĆ ABAZ, rođ en1913 Mod-rič a, uč csnik NOR-a od1944, 8. k~ajiška
382
brigada, bio zastavnik, poginuo januara1945.kod Busovač e;GRADINCIC EJUB, saradnik NOP-a od1941, ubijen u koncentracionom logoruJasenovac krajem1944' .GRADINČ IĆ (Salke) iBRAHIM, rođ en1910.u Travniku, uč esnik NOR-a od10.9.1944, 7.krajiška brigada;GRAH_OVlC (Hašima) SMAJO, rođ en1928, Serić i, Zenica, u NOR od23. Il.1944, ~.krajiška brigada;GRGlC (Stjepana) VERA, rođ ena1928Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 8:1943;GUnĆ (Stevana) MIHAJLO, rođ en1924,Drivuša, Zenica, uč esnik NOR-a d12.4.1945,p. krajiška brigada;GUJIC (Mile) MLAĐ EN, rođ en1921,Drivuša, Zenica, uč csnik NOR-a od12.4.1945,p. krajiška brigada;GUJIC (Sime) MARKO, rođ en1925,Dri-vuša, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4.194~, !7. krajiška brigada;~USIC DUSAN, č lan SKOJ od1940,po-ginuo 1943.u Mostaru kao ilegalni partij-ski radnik;
HADŽiABDIĆ TAHIR, č lan SKOJ od194~, prvoborac Zenič kog NOP odreda,poginuo u aprilu 1942.u Stojanović irna;HADZlMAHMUTOVIĆ (Halila) OMER,rođ en1921. u Zenici, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945,9. krajiška brigada;HAJDAR (Omera) SULEJMAN, rođ en1921.Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od14. 1. 1945,6. krajiška brigada;HAJDER (Ome) SULEJMAN, rođ en1922,Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a odaprila 1945,9. krajiška brigada, poginuo umaju 1945.kod Karlovca'HAJDIN (Hamida) ESNAF rođ en1928Janjić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. I:1945, 7.kraji~ka brigada;HAKANOVIC (Saliha) OSMAN, rođ en1923, Dusina, Zenica, uč esnik NOR-a od5. 3. 1945,IL krajiška brigada;
1HAKANOVlĆ (Saliha) ASIM, rođ en1922, Dusina, Zenica, uč esnik NOR-a od7. 4. 1945, 7.krajiška brigada;HALAĆ (Rasima) REFIK, rođ en1927,Poratje, Zenica, uč esnik NOR-a od 2.12.1944, Il. krajiška brigada;HALAĆ (Hasana) HUSEIN, rođ en1921.Pojske, Zenica, uč esnik NOR-a od9. 9.1944, 7.krajiška brigada;HALIĆ (Sadika) ŠEMSO, rođ en1927,PO-ratje, Zenica, uč esnik NOR-a od9. 10.1944,V1ašić kiodred;HALILOVIĆ (Halida) ABDULAH, rođ en1923, Poratje, Zenica, uč esnik NOR-a od8. 4. 1945, 18.srednjobosanska brigada;HALILOVIĆ (Ahmeta) OSMAN, rođ en1925,Šerić i, Zenica, uč csnikNOR-aod I L10. 1944;HALILOVIĆ (Hasana) MUJAGA, rođ en1920,Kolić i, Zenica, uč esnik NOR-a od1.10. 1944. V1ašić ki odred, poginuo1. 12.1944.kod Travnika;HALILOVIĆ (Huse) ŠABAN, rođ en1926,Smaiić i, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 10.1944, Il. krajiška brigada;HALILOVIĆ (Zajke) MEHO, rođ en1910,Smajić i, Zenica, borac13.krajiške brigade,poginuo 1944;HALILOVIĆ (Tahira) KADIR, rođ en1924. Donja Višnjica, Zenica, uč esnikNOR-a od15.4. 1945,7. krajiška brigada;HALILOVIĆ (Fehima) SUUO, rođ en1928,Šerić i,Zenica, uč esnik NOR-a od10.3. 1944,6. krajiška brigada;HALILOVIĆ (Ahmeta) ASIM, rođ en1929, Šerić i, Zenica, uč esnik NOR-a odoktobra 1944. Il. krajiška brigada, pogi-nuo aprila 1945.kod Kaknja;HALILOVIĆ (Zaima) IBRAHIM, ro-đ en1928.u Kovanić irna, Zenica, uč esnikNOR-a od 12. 4. 1945, 18.srednjobosan-ska brigada;HALILOVIĆ (Hasana) HASO, roden1920, Orahovica, Zenica, u NOR od de-cembra 1944,V1ašić kiodred iXI kraiiškabrigada, poginuo kod Travnika1945;HALILOVIĆ (Rame) MEHMEDALIJA,
rođ en 1916, Porajje, Zenica, uč csnikNOR-a od 18. 9. 1944, 16.muslimanskabrigada;HAMZIĆ (Alije) HASAN, rođ en1927,Osredak, Zenica, uč esnik NOR-a od18.1.1945,6. krajiška brigada;HAMZIĆ (Ibrahima) OMER, roden1922,Živković i,Zenica,uč csnikNOR-aod15.1.1945,6. krajiška brigada;HAMZIĆ (Sali ha) MEHO, rođ en1918,Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od12.4.1945, 18.srednjobosanska brigada;HAMZIĆ (Osmana) MUNIB, roden1928,Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od12.4.1945, 18.srednjobosanska brigada;HAMZIĆ (Saliha) SULEJMAN, rođ en1915, Zenica, uč esnik NOR-a od7. 7.1944,V1ašić kiodred;HAMZIĆ (Omera) AVOO, rode n1915,Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od12.4.1945, 18.srednjobosanska brigada;HAMZIĆ (Omera) ALIJA, rođ en1924,Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od 5. 4.1945, 18.srednjobosanska brigada;HANUMIĆ (Ahmeta) ABDULAH, roden1928,Doboj, uč esnik NOR-a12. 4. 1945,13. krajiška brigada;HANUMIĆ IBRAHIM, č lan SKOJ-a, po-ginuo u oktobru 1942.u selu Gradištu uborbi sa žandarmirna;HANJALIĆ (Avde) MAHMUT-MAŠO,rođ en1917,Foč a, Zenič ki NOP odred i6.istoč no-bosanska proleterska brigada, po-ginuo kao komesar č ete17.5.1943.na Me-taljci;HARAMANDIĆ (Sulejmana) HAMDI-JA, rođ en1918.u Zenici, uč csnik NOR-aod 12. 4. 1945,9. krajiška brigada;HASANBEGOVIĆ (Adema) HASAN, ro-den 1914,Gacko, uč esnik NOR-a od12.4.1945,9. krajiška brigada;HASANICA HAMDO, saradnik NOP-aod 1941,strijeljan u kaznionici Zenica ja-nuara 1943;HASANICA (Muje) HASAN, rođ en1920,Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a od1944,18. srednjobosanska brigada, poginuo;
383
HASANICA (Muje) MUHAREM, roden1924, Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a od1943, Maslovač ka brigada, poginuo;HASEUIC (Nazifa) RAMO, roden 1927,Vjetrenica, Zenica, uč esnik NOR-a od 4.9.1944,8. krajiška brigada;HASEUIC (Šefke) ASIM, roden 1921,Vjetrenice, Zenica, uč esnik NOR-a od 26.10. 1944; 8. krajiška brigada;HECO (Muje) ŠERIF, roden 1921, Hece,Zenica, uč esnik NOR-a od 23. 3. 1945,3.krajiška brigada;HECIMOVlC (Derviša) OMER, roden1920. u Zenici, uč esnik NOR-a od 13. 5.1944, Vlašić ki odred;HECIMOVlC (Hasana) MUSTAFA, ro-den 1921, Orahovica, Zenica, uč esnikNOR-a od 1944,8. krajiška brigada;HECIMOVlC (Hasana) Đ ULAGA, roden1915, Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-aod 9. 12. 1944, 8. brigada;HECIMOVlC (Hasana) ZAJKO, roden1917, Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-aod 1945, 1I. brigada;HECIMOVlC (Emina) HASAN, roden1921, Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-aod 28. 7.1944, II. brigada;HELVlDA (Nazifa) ZAHID, roden 1922,Dusina, Zenica, uč esnik NOR-a od 14. 4.1945, 7. krajiška brigada;HEL VIDA (Osmana) ISMET, rođ en1920, Dusina, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, 7. krajiška brigada;HELVlDA(Mustafe) HUSO, roden 1916,Dusina, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945, 7.krajiška brigada;HERCEGOVAC (Miloša) Đ OKO, rođ en1925,Janjić ki Vrh, Zenica, uč esnik NOR-aod 10. 10. 1944, 8. krajiška brigada;HERCEGOVAC (Pere) MLAĐ EN, roden1911, Janjić ki Vrh, Zenica, uč esnik NOR-aod oktobra 1944, poginuo koncem 1944.kod Travnika;HIBIC (Rašida) AHMET, roden 1919. uPutović ima, Zenica, uč esnik NOR-a od 7.I. 1945, II. krajiška brigada, poginuo1945. kod Duge Rese, Karlovac;
384
HIBIC (Mehe) ZULFO, roden 1924. u Pu-tović ima, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.7.1944, Visoč ko-fojnič ki odred;HILlC (Ibre) NADIJA, roden 1928, Zeni-ca, uč esnik NOR-a od 1944,8. krajiška bri-gada, poginuo maja 1945. kod Karlovca;HILlC (Hamde) DERVIŠ, roden 1915,Zenica, uč esnik NOR-a od 25. 4. 1945, 11.krajiška brigada;HINOVlC (Đ ulage) LATIF, roden 1922,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10.1944, 8. krajiška brigada;HINOVlC (Huse) HASAN, roden 1925,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.4.1945, 13. krajiška brigada;HADŽIC(Muje) OSMAN, roden 1914. uMošć anici, Zenica, uč esnik NOR-a od10.1.1945, 6. krajiška brigada;HODŽiC (Muhameda) ASIM, roden1924, Konjević i, Zenica, u NOR od14.4.1944, 6. krajiška brigada;HODŽiC (Adila) VEFIK, rode n, 1924,Konjević i, Zenica,il NOR od 17.9.1944,Pionirski bataijon;HODŽiC (Mehmeda) OMER, roden1926, Zenica u NORod 10.11.1944,6. kra-jiška brigada;HODŽIC(Salija) ALIJA, roden 1924, Ne-mila, Zenica, uč esnik NOR-a od 30. 6.1943;HODŽiC (Omera) HASAN, rođ en 1929,Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 4.1945, 9. krajiška brigada, poginuo 1945.kod Karlovca;HODŽiC (Ibrahima) Avoa, rođ en 1924,Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 4.1945,9. krajiška brigada;HODŽIC (Osmana) REFIK, rođ en 1925,Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od 24. 4.1945, 18. krajiška;HODŽiC (Šemse) SALEM, roden 1920,Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od 14. 1.1945,8. krajiška brigada;HODŽiC (Vejsila) ŠEMSO, roden 1909.G.Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 4. 1945;HOPEK RUDOLF, uč esnik NOR-a od1941, nosilac partizanske spomenice;
HORlC (Saliha) OMER, roden 1918,Vranduk, Zenica, u NOR od 20.9. 1943,III Albanska brigada;HASIC (Šemse) MEHMED, rođ en 1920,Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od 14. 1.1945;HASIC (Hazima) ABDULKADIR, rođ en1922, Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od14. 1. 1945, 11. krajiška brigada;HASIC (Hasana) OSMAN, rođ en 1928,Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od 14. 1.1945, Il. krajiška brigada;HREUA KEMAL, rode n u Zenici, boracV1ašić kog NOP odreda odseptembra
19~4;HRGlC(lve) ILIJA, rođ en 1924, Konjevi-ć i, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 12. 1944,Brigada "Matija Gubec";HRGlC (Stipe) GRGA, roden 1911, Kor-jenica, Zenica, u NOR od marta 1945, 18.srednjobosanska brigada;HRNJIC(A1ije) SALIH, roden 1922, Gori-ca, Zenica, uč esnik NOR-a odIl. 9. 1944,6. kraiiška brigada;HRNJIC (Sulje) IBRAHIM, roden 1927,Gorica, Zenica, uč esnik NOR-a od I. I.1945, Il. krajiška brigada;HRNnC (Salke) DŽEMIL, roden 1923,Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 4.1945, 11. krajiška brigada;HRNnC(A1ije) HAĐ O, roden 1924, Gori-ca, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 1. 1945,6.krajiška brigada;HRNnC(Bege) SALIH, roden 1917,~-rica, Zenica, u NOR od 9.2.1945,8. kraii-ška brigada;HRNJIC(Jusufa) MUJO, roden 1912, Te-tovo, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 1. 1945,8. krajiška brigada;
HRUSnC (Šemse) CAŠIF, rođ en 1914,Klopč e, Zenica, u NOR od 7. 3. 1945, 8.krajiška brigada, poginuo 1945, u Klopč u,Zenica; •HRUSnC (Šemse) SERlF, roden 1926,Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 8.1944 Vlašić ki odred;HRUSnC (Muharema) MAHMUT, ro-
den 1918, Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-aod I. I. 1945;HRUSTlC (Rasima) ISMET, rodenl926,Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 25.12.1944,8. krajiška brigada;HRUSnC (Šefke) HASAN, roden 1926,Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 3. 3.1945, 6. krajiška brigada;HRUSTlC (Mehmeda) IBRAHIM, roden1911, Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 1. 1945, 8. krajiška brigada;HRUSTlC (Šemse) CAZIM, roden 1918,Klopč e, uč esnik NOR-a od januara 1945,~. krajiška brigada, poginuo 1945. u Rada-kovu, Zenica;HRVAČ (Cvijana) MARKO, roden 1927,Mošć anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.1. 1945, 11. krajiška brigada;HRVAČ (Cvije) BORKO,rođ en1925, Ze-nica, u NOR od 1942, VI istoč nobosanskaproleterska brigada, poginuo 1943. na Su-tiesci;HUKlC (lbre) IBRAHIM, roden 1926,Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9.1944, Vlašić ki odred;HUSAGIC (Eniza) FADIL, rođ en 1926.uZenici, uč esnik NOR-a od 13.8. 1944,Vla-šić ki odred i 6. krajiška brigada;HUSAKOVIC (Sakiba) ISMET, roden1927, Zenica, uč esnik NOR-a od 18. 4.1945;HUSAKOVIC (Sinana) NUMO, roden1923, Bilimišć e, Zenica, uč esnik NOR-aod 6. 2. 1944, 11. krajiška brigada;HUSAKOVIC (Muje) KASIM, roden1922. u Putović ima, Zenica, uč esnik NOR·a od 16. 7. 1944, Visoč ko-fojnič ki odred;HUSEINOVIC (Hašima) HUSO, roden1929. u Nemili, Zenica, uč esnik NOR-a odaprila 1945, poginuo u maju 1945. kodGluhe Bukovice;HUSEINOVIC (Mehmeda) MEHMEDA-LIJA, roden 1927,Gladović i, Zenica, uč e-snik NOR-a od 28. 9. 1944, 11. krajiška bri-gada'HUSEINOVIC (Mehe) MEHO, roden1928, Zenica, u NOR od 10. 11. 1944,6.krajiška brigada;
385
•
HUSEINSPAHIC (Zaima) Đ EMIL. ro-đ en 1927, Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-aod 7. 4. 1945,9. krajiška brigada;HUSEINSPAHIC (Abdurahmana) KA-SIM, rođ en 1927, Gnjusi, Zenica, uč esnikNOR-a od 8. 4. 1945, 13. krajiška;HUSEINSPAHIC (Omera) ASIM, rođ en1925, Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 4. 1945, 9. krajiška brigada;HUSEINSPAHIC (Hasana) MUSTAFA,rođ en 1924,Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 4. 1945,9. krajiška brigada;HUSEJINOVlC (Haširna) HUSO, rođ en1925, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od13. 4. 1945, 18. srednjobosanska brigada;HUSEUlC (Avdije) NAZIF, rođ en uGnjusima, Zenica, uč esnik NOR-a od1945, 9. krajiška brigada;HUSEUIC (Nazifa) HUSO, rođ en 1926,Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945,9. krajiška brigada;HUSEUlC H. HUSEIN, rođ en 1927,Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od februa-ra 1945, Il. krajiška brigada, poginuo apri-la 1945. u Zenici;HUSKANOVIC (Mehe) MUSTAFA, ro-đ en 1925,Putović i.Zenica, uNORod8. 7.1944, Visoč ko-fojnič ki odred;HUSKANOVIC (Muje) KASIM, rođ en1920, Putović i, Zenica, uč esnik NOR-aod16. 7. 1944,6. krajiška brigada;
IBRAIDMAGIC (Z) HALU .., rođ en 1922,Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od 27.10. 1944, Il. krajiška brigada;IBRAIDMAGIC (Husejina) ZAlM, rođ en1924, Liubetovo, Zenica, uč esnik NOR-aod 27. 6. 1944, Vlašić ki odred i 8. krajiškabrigada;IBRAIDMAGIC (H) ŠECO, rođ en 1921,Ljubetovo, Zenica, uč esnik NOR-a od 1.9.1944,8. krajiška brigada;IBRAHIMAGlC (Abdulaha) RAMO, r0-đ en 1923, Ljubetovo, Zenica, uč esnikNOR-a od 27. 10. 1944,8. kraiiška brigada;
386
IBRA.KOVlC (Nurne) KEMAL, rođ en1927, Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 1. 1945, 8. krajiška;IBRA.KOVlC (Saliha) HAKIJA, rođ en1926, Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od9. 9. 1944, Vlašić ki odred;IGNJATOVlC MIŠO, č lan SKOJ od 1941,prvoborac Zenič kog NOP odreda, pogi-nuo u januaru 1942. kao komandir č ete;IMAMOVlC DERVlŠ, č lan KPJ, uhapšen1942. i odveden u koncentracioni logor Ja-senovac, a zatim u koncentracioni logor uS. Norveškoj;IMAMOVlC (Ibrahima) VEJSIL, rođ en1920, Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od27. 9. 1944,4. krajiška;IMAMOVlC (Rašida) ABDULAH, rođ en1910, Rič ice, Zenica, uč esnik NOR-a od1943. 17. majevič ka brigada, poginuo1944, Bijeljina;IMAMOVlC (Osmana) HASAN, rođ en1926, Ponirak, Zenica, uč esnik NOR-a odavgusta 1944,6. krajiška brigada, poginuou oktobru 1944. kod Kaknja;IMAMOVlC (Rašida) SALEM, rođ en1916. Rič ice, Zenica, uč esnik NOR-a od1943, 17. majevič ka brigada, poginuo1944, Simin Han, Tuzla;IMAMOVlC (S) IBRAHIM, rođ en 1922,Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od 14. S.1945, 11. krajiška brigada;IMAMOVlC (Ibrahima) ZEJNIR, rođ en1920, Ponirak, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 4. 1945, 18. srednjobosanska brigada;IMAMOVlC (Ibrahima) HASAN, rođ en1924, Ponirak, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, 18. srednjobosanska brigada;IMAMOVlC (Muharema) ZAlM, rođ en1921, Janiić i, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, Il. knijiška brigada;IMAMOVlC (Sulje) ŠEAK, rođ en 1919,Janjić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 4.1945, 11. krajiška brigada;IMAMOVlC (Mehmeda) AMIRA, rođ ena1926. u Zenici, uč esnik NOR-a od IS. 4.1945. Vlašić ki odred;
IMAMOVlC (Osme) SUUO. rođ en 1927,Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-li od 20.1. 1945. Il. krajiška brigada;IMAMOVlC MUJO, rođ en u Zenici, uNOB od 1942;iMAMOVlC (Osme) IBRO, rođ en 1924,Orahovica, Zenica, u NOR od septembra1944, Vlašić ki odredi l l. krajiška brigada,poginuo koncem 1944. u Vranduku;IMAMOVlC (Mehe) OMER, rođ en 1912,Janiić i, Zenica, u NOR od 15. 8. 1944, Vi-soč ko-fojnič ki odred;IMAMOVlC(Huse) SALKO. rođ en 1926,Ponirak,Zenica. uNORod 10.4.1945.18.srednjobosanska brigada;IMAMOVlC (Zajke) HASAN. rođ en1921, Orahovica, Zenica, u NOR od 9. 9.1944, 8. krajiška brigada;IMAMOVlC (Mule) FADIL. rođ en 1912,Zenica, u NOR od 3.9. 1944, Vlašić ki od-red i Udarna grupa IV divizije;
ISAKOVlC FUAD. č lan SKOJ od 1941,prvoborac Zenič kog NOP odreda, ..pog~-nuo kao puškomitraljezac u V neprijatelj-skoj ofanzivi u sastavu VI istoČ 1lobosanskeproleterske brigade;ISAKOVlC (Muje) ABDULAH, rođ en1916 Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 'oktobra 1944, 29. bosanska brigada;ISAKOVlC (Avde) MEHO, rođ en 1910.Vraca. Zenica, uč esnik NOR-a od novem-bra 1944,9. krajiška brigada, poginuo kon-cem 1944. kod Rječ ana;ISAKOVlC (Saliha) ŠERIF, rođ en 1920,Spahić i, Zenica, uč esnik NOR-a od aprila1942, S. krajiška brigada; _ISAKOVlC (Mehmeda) DERVIS, rođ en1926, Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4. 1945,9. krajiška brigada;
ISAKOVlC (Avdije) MUHAMED, rođ en1909 Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-aod 9'. 4. 1945, 9. krajiška brigada, poginuona Karlovcu 1945;ISAKOVlC(Alije) MUNIB, rođ en 1925,Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 4. 1945.9. krajiška brigada;
ISAKOVlC (Fehima) ABDULAH. rođ en1913, Donja Vraca, Zenica. uč esnik NOR-a od 12.4. 1945,9. krajiška brigada;ISAKOVlC (Hasana) AHMET, rođ en1921. Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.4. 1945,9. krajiška brigada;ISAKOVlC (Ahmeta) OSMAN, rođ en1913, Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945,9. krajiška brigada;ISAKOVlC (Jusufa) ZAlM, rođ en 1914,Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 3. 1945,9. krajiška brigada;ISAKOVlC (Ahmeta) OMER, rođ en1925. u Orahovici, Zenica, uč esnik NOR-aod 15.9. 1944.8. brigada;ISMIC (Sulje) AHMET, rođ en 1922, Gra-dišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 1945.8.krajiška brigada, poginuo maja 1945. kodKarlovca;ISMIC(Derviša) MAHMUT. rođ en 1921,Gradišć e, Zenica, uNORod 1. 10. 1944,8.kraj iška brigada; .ISMIC(Sulje) HAĐ Q, rođ en 1922, Gradi-šć e. Zenica, u NOR od 1945, 13. krajiškabrigada. poginuo kod Bosanskog Novog1945;ISMIC (Avde) OSMAN, rođ en 1926, Gra-dišć e, Zenica, u NORod 1.10. 1944,8. kra-jiška brigada;ISMIC (Sulje) SMAJO, rođ en 1918, Gra-dišć e. Zenica. uč esnik NOR-a od 29. 10.1944. 8. krajiška brigada;ISMIC MEHO, saradnik NOP-a od 1941,strijeljan u kaznionici Zenica u januaru1943;ISMIC(Smaje) SMAJO. rođ en 1916, Gra-dišć e. Zenica, uč esnik NOR-a 17. 9.1944,16. brigada 27. divizije;ISMIC (Emina) RASIM, rođ en 1906, Gra-dišć e, Zenica, uč esnik NOR-aod 1942, Ze-nič ki NOP odred;ISMIC (Muharema) AGAN, rođ en 1924,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 4.1945, 19. brigada 25. divizije;IVANOVlC (Lovre) VINKO. rođ en 1925,Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 9. 1944. Vla-šić ki odred i kasnije 11. krajiška brigada;
387
IVANOVIĆ (Franje) BLAŽ, roden 1910,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945,9. krajiška brigada;
JAHIĆ (Mustafe) DŽEVAD, roden 1924.u Zenici, uč esnik NOR-a od 17. 4. 1945,Komanda mjesta Tuzla'JAHIĆ (Huse) IBRAHIM, rode n 1922,
. Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. I.1945,f>. krajiška brigada;JAHIC (Huse) ZAlM, rođ en 1908 Klop-č e, Zenica, uč esnik NOR-a od 18. 4~1945;JALIMAN (Edhema) SALIH, rođ en 1908Zenica, uč esnik NOR-a od 26. 10. 1944 6'krajiška brigada; , .JALOVICA JOVO, č lan SKOJ od 1941umro u oktobru 1942. u njemač kom kon:centracionom logoru Osen, sjeverna Nor-veška;JANKOVIĆ (Mitra) VEUKO, rođ en1924, Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od20. 4. 1945, 8. krajiška brigada;
JANJUŠIĆ ALEKSA, prvoborac Zenič -kog NOP odreda, poginuo u borbi na Ora-č ić u u decembru 1941'JAŠAREVIĆ (Mustafe) RASIM, roden1920, G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a o~ 21. I. !945, 8. krajiška;JASAREVIC (Mule) UZEIR, rode n 1922G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od16.)0. 19~, 8. krajiška brigada;JASAREVIC (Saliha) IZET, roden 1922G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od1944, 8. krajiška brigada, poginuo u D.Grač anici 1944;
JEFIĆ (Pere) BOGDAN, rođ en 1910Osojnica, Zenica, uč esnik NOR-a od 24~10. 1~44, Il. krajiška brigada:JERC (Manojla) SAVO, r\1i:'.T 1908Osojnica, Zenica, u NOR od')1 U. ''}.J.! 8'krajiška brigada' ..J~~Ć (J~fte) BORO, rođ en I'.:IJ. u Ze-ruci, uč esnik NOR-a od 1944'JEF':fĆ (Koste) DRAGAN, ~odcn 1927,Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od 22. 10.1944. stupio u NOVu Kraljevu;
388
JHllĆ (Jove) NENAD, roden 1925 Ze-nica, uč esnik NOR-a od 15.9. 1944 8' kra-jiška brigada; , .
JEFTlĆ (Jovana) ZDRAVKO roden1920, Zenica, č lan SKOJ-a, u NOB od 15.8.. 1941, 6. istoč nobosanska proleterskabrigada;JEFfIĆ (Kuzmana) SLOBODAN roden1919, Zenica, uč esnik NOR-a od '15. 10.1944, 5. voivođ anska brigada'lELICA (Pe~e~ STIPO-STJEPAN, roden\923, u ZenICI, uč esnik NOR-a od 5. 3.1943, Visoč ko-fojnič ki odred i V1ašić kiod-red, bio vodnik, poginuo nesretnim sluč a-jem 1946. u Petrovaradinu'JE~Ć . (Per~) FRANJO: roden 1931,Straniaru, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. I.1944,8; krajiška brigada;JE~C. (Franje) LEONKO, roden 1926,Stranjani, Zentca, uč esnik NOR-a od 8 91944; ..
JERKIĆ (Pere) MATO, roden 1929 Stra-njani, Zenica, uč esnik NOR-a od' l. l.1944, II. ~ajiška brigada;J~RKOVlC (Stipe) NIKO, rođ en 1924, Ja-njac, Zenica, uč esnik NOR-a od I. 10.1944, 8. krajiška brigada;JE~<?VIC (Paše) HASAN, roden 1910,Trebinje, uč esnik NOR-a od 1944, V1ašić kiodred, f> . krajiška brigada;!ONJlC MIRON, č lan SKOJ od 1942, ubi-jen u Jasenovcu 1944'JOSIPOVIĆ (Nike) MARKO roden 1903K10pač ki Vrh, Zenica, uč esnlk NOR-a od27. 2. 1945) 8. krajiška brigada;JOSIPOVIC (Nike) ZARIJA, rođ en 1916K10pač ki Vrh, Zenica, uč esnik NOR-a od8. 1. 1945, 8; krajiška brigada;JOVANOVIC SPASOJE, rođ en u Zenici,u NOB ~ 1941,6. istoč nobosanska prole-~erska brigada, poginuo maja 1942. kodSeković a;JOVANOVIĆ (Stanka) BOGDAN rođ en1923, Svić e, Zenica, uč esnik NOR:a od 6.I. 1945,8. krajiška' .JOVANOVIĆ (Luke) BLAGOJA, rođ en1926, Svić e, Zenica, uč esnikNOR-aod 19.3. 1945, 7. krajiška brigada;
JOVANOVIĆ (Mitra) PERO, roden 1922,Svić e, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 11.1944, 8. krajiška brigada;JOVANOVIĆ (Vase) ALEKSA, roden1910, Svić e, Zenica, uč esnikNOR-aod 13.4. 1945,9. krajiška brigada;JOVANOVIĆ (Spasoje) DEJAN,rođ en1914, Svić e, Zenica, uč esnik NOR-aod 19.I. 1945, 8. krajiška brigada;JOVANOVIĆ (Petra) JOSIP, roden 1917.u Zenici, č lan KPJ od 1941, poginuo 15.avgusta 1942. na Konjuhu kao borac VIistoč nobosanske proleterske brigade, na-rodni heroj;JOVANOVIĆ DRAGICA, č lan SKOJ-a od1941, ubijena u Jasenovcu 1945;JOVANOVIĆ TOMISLAV, č lan SKOJ od1941, ubijen u Jasenovcu 1945;JOVANOVIĆ (Mihajla) VASO, roden1924, Svić e, Zenica, uč esnik NOR-a od 1.6. 1943, I proleterska brigada;JOVANOVIĆ MILETA, rođ en 1911. uStranjanima, Zenica, poginuo kao boracNOV-e 29. 3. 1945. kod Kaknja;JOVANOVIĆ (Pere) BOŠKO, roden 1915.u Doboju, uč esnik NOR-a od 1941,Zenič -ki NOP odred, poginuo kod Grač anice(nepoznat datum);JOVANOVIĆ (Ljubomira JOVO, rođ en1920. Kovanić i, Zenica, uč esnik NOR-aod31. 7. 1943, I proleterska brigada, poginuo25. maja 1944. izmedu Oštrelja i Drvara;JOVANOVIĆ : (Ljubana) JOVO, roden1920. u Kovanić ima, Zenica, uč esnikNOR-a od 1943, poginuo u martu 1944.kod Drvara;JOVANOVIĆ (Vlade) MILETA, roden1927, Bijele Vode, Zenica, uč esnik NOR-aod decembra 1944, 8. krajiška brigada, po-ginuo 1945. na Kaknju;JOVELJlĆ (Laze) MLADEN, roden 1913,Osojnica, Zenica, uč esnik NOR-a 14. 10.1944, Il. krajiška brigada;JOVELJlĆ OBRAD, iz Obrenovaca,Zeni-ca, poginuo kao borac NOV-e kod Kaknja29. 3. 1945;JONJIĆ (Ante) ANTO, roden 1918, Zeni-
ca, uč esnik NOR-a od 3. 10. 1943, 11. divi-zija;JUKIĆ (Nike) ANTO, roden 1918, Zenica,uč esnik NOR-a od 20. 8. 1944, Visoč ko-fojnič ki odred; .JUNUZ (Mustafe) FERID, roden 1928,Gradišć e, Zenica, u NOR od 15. II. 1944,V1ašić ki odred, 8. krajiška brigada, pogi-nuo 1945. u selu Vranić , Travnik;JUREŠIĆ : (Pere) AGUSTIN, roden 1907,G. Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4. 1945,11. krajiška brigada;JUREŠIĆ : (Rudolfa) MCA, roden 1926,Zenica, uč esnik NOR-aod I. 8.1943, pogi-nuo 1943;JURIĆ (Lovre) VINKO, roden 1921, D.Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 7.12. 1944, Sekcija partizanske željeznice uJajcu;JURIŠiĆ : (Mate) RUDOLF, rođ en 1900. uZenici, uč esnik NOR-a od 18. 4. 1945, 7.krajiška brigada;JURIŠIĆ : (Rudolfa) MCA, roden 1926. uZenici, zemljoradnik, uč esnik NOR-a od1943,In vojvodanska brigada; II bataljon,delegat III voda, poginuo 28.4. 1945. u se-lu Đ urin Lug, Podravska Slatina;
KADRIĆ (Zaima) FEHIM, roden 1924,Rič ice, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 3.1945, 8. krajiška brigada, poginuo 17. 3.1945. u selu Jezero;KADRlĆ (Ahmeta) HASAN, roden 1913,Donja Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-aod 8. 4. 1945, 9. krajiška brigada;KADRlĆ :(Saliha) IBRAHIM, roden 1926.u Zenici, uč esnik NOR-a od 9. 4. 1945,IXkrajiška brigada;KADRIĆ (SUlejmana)ŠERIF, roden 1921.D. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, 9. krajiška brigada;KAFEDŽIĆ (Emina) IBRAHIM, rođ en1915, Zvornik, uč esnik NOR-a od I. 8.1944, 8. krajiška brigada;KAHRIĆ (Ragiba) KASIM, rođ en 1928,Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-a od 4.12. 1943, Vlašić ki odred;
389
KAHRIC (Ragiba) HADŽO, roden 1911,Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.10. 1944,8. krajiška brigada;KAHRIC (Ragiba) MUJO, roden 1926,Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-a od 24.10. 1944,8. krajiška brigada;KAHRIC (Redže) MEHMEDALIJA, ro-den 1925, Obrenovci, Zenica, uč esnikNOR-aod 24. 10. 1944,8. krajiška brigada;
. KAHRIMAN (tamila) HUSEIN, roden1926. u Topč ić Polju, Zenica, uč esnikNOR-a od 13. 4. 1945,8. krajiška brigada;KAHRIMAN (Sulejmana) ISMET, roden1927. u Topč ić Polju, Zenica, uč esnikNOR-a od 13. 4. 1945, 8. krajiška brigada;KAHRIMAN (Selima) SALIH, roden1925. u Starini, Zenica, uč esnik NOR-a od1944, Vlašić ki odred;KAHRIMAN (Šehe) ISMET, roden 1916,G. Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4. 1945,17. krajiška;KAHRIMAN (Ruse) SULFJMAN, roden1916, Topč ić Polje, Zenica, uč esnik NOR-a od aprila 1945, 18. srednjobosanska bri-gada, poginuo u maju 1945. na Odžaku;KAHRIMAN (Šehe)RIFET, roden 1926,Gornja Zenica, uč esnik NOR-a od 25. 5.1944, Il. krajiška brigada;KAKNJO (Hasana) KASIM, roden 1912.u Zenici, uč esnik NOR-a od 7. 1. 1945,š-tab IV divizije;KAKNJO (Saliha) ENIZ, roden 1921, Go-rica, Zenica, uč esnik NOR-a od 6. 1. 1945,8. krajiška brigada;KAKNJO (Ibrahima) SABRIJA, rođ en1924, Gorica, Zenica, uč esnikNOR-aod 1.1. 1945, Il. krajiška brigada;KALAJDŽIC (Sime) DORĐ E, roden1918, Dusina, Zenica, uč esnik NOR-a od9. 9. 1944, 7. krajiška brigada;KALAJDŽIC (Stevo) SIMO, rođ en 1926,Gumanci, Zenica, uč esnik NOR-a od 18.4. 1945, 11. krajiška brigada;KALAJDŽIC (Milana) TRIFKO, roden1929. u Zenici, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945, 17. krajiška brigada;KALAJDŽIC (Marka) LUKA, roden
390
1906, Gumanci, Zenica, uč esnik NOR-aod oktobra 1941,Zenič kipartizanski od-red, poginuo 4. januara 1942. na Drač ić u;KALINIC (Stipe) PERO, roden 1916,Novo Selo, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945, 18. srednjobosanska brigada, po-ginuo 22.4. 1945. kod Sremskih KarIova-ca;KALINIC (Jure) ANUŠA, rođ ena 1922,Ć ajdraš, Zenica,uč esnikNOR-a od 12.4.1945, 18. srednjobosanska brigada;KAMBER (Abdulaha) SELIM, roden1915, Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od22. 12. 1944, 6. krajiška brigada;KAPETANOVIC (Abdulaha) ENVER, ro-đ en 1917, Č apljina, uč esnik NOR-a od 3.9.1944,4. krajiška divizija;KARACMILOŠ, rođ en 1916, Zenica, uč e-snik NOR-a od 15. 12. 1943, Kozjanski od-red;KARAČ (Sime) MIROSLAV, rođ en 1926,Zenica, uč esnik NOR-a od 1943,29. divizi-ja;KARAČ (Sime) MOMCILO, roden 1929,Zenica, uč esnik NOR-a od 11. 4. 1945, 18.srednjobosanska brigada;KARAC MIRKO, č lan SKOJ od 1940, pr-voborac radnič kog bataljona Užič kogNOP odreda. Poginuo krajem 1942. u seluDvorci u Sremu u VI istoč nobosanskojproleterskoj brigadi;KARAHASANOVIC (Mule) SULEJ-MAN, rođ en 1924, Zenica, uč esnik NOR-aod 18. 8. 1944,9. kraiiška brigada;KARAHASANOVIC (Emina) SELIM, ro-den 1924, Starina, Zenica, u NOR od 1. 4.1945, 8. krajiška brigada;KARAHMET (Huse) DERVIŠ, roden1909, Banlozi, Zenica, uč esnik NOR-a od6. 9. 1944, 8. krajiška brigada;KARAHMET (Derviša) MEHMED, ro-den 1923, Banlozi, Zenica, uč esnik NOR-aod 1. 1. 1944, 8. krajiška brigada;KARAHMET (Derviša) OSMAN, roden1912, Banlozi, Zenica, uč esnik NOR-a od27. 9. 1944, 8. krajiška brigada;KARAHMET (Ahmeta) SALIH, roden
1926, Banlozi, Zenica, uč esnik NOR-a?d1. 10. 1944, poginuo u martu 1945. na Ka-knju;KARAMAN (Luke) RATlSLAV, rođ en1908, Janiac, Zenica, uč esnik NOR-a od31. 10. 1944, 8. krajiška brigada;KARAMAN (Petra) NEDO, rođ en 1911,Osojnica, Zenica, uč esnik NOR-a?dokto-bra 1944, 8. krajiška brigada, pogmuo Il.1. 1945, Dubravice, Vitez;KARAMAN (Pere) NEDO, rođ en 1911,Janjac, Zenica, uč esnik NOR-a?~ okto.bra1944,3. č eta 1. bataijona, 8. krajiška briga-da, poginuo Il. I. 1945. kod Viteza;
KARAMUJA (Omera) EKREM, roden1923, Zenica, u NOR od oktobra 1944,Vlašić ki odred i 7. kraiiška brigada;KARAN (Muje) ASIM, rođ en 1924, Zeni-ca, uč esnik NOR-aod 15. 10. 1944, 11. kra-jiška brigada;KARIC(Alije) HAŠIM, roden 1928, G. Vi-šnjica, Zenica, u NOR od 8. 1. 1944, VIIkrajiška brigada;KARIC (Hasana) ALIJA, roden 1915, Pu-tov ić i, Zenica, u NOR od 1. 7.1944, Visoč -ko-fojnič ki odred;KAHRIC (Ragiba) MUJO, rođ en 1925,Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-a od 30.10. 1944, 8. krajiška brigada, poginuo u fe-bruaru 1945, Ranković i kod Travnika;
KARIC (Salke) ASIF, rođ en 1927. u Mo-šć anici, Zenica, uč esnik NOR-a od 4. I.1945,6. krajiška brigada;KARIC(Avde) AHMET, roden 1922. uPutović irna, Zenica, uč esnik NOR-a od 30.8. 1944, Visoč ko-fojnič ki odred;KARIC(Ruse) NEZIR, rođ en 1916. u Pu-tović ima, Zenica, uč esnik NOR-a od I. 6.1943, Visoč ko-fojnič ki odred;KARIC(Mule) LATlF, roden 1924. u Pu-tović irna, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 7.1944, Visoč ko-fojnič ki odred;KARIC (Mule) IBRAHIM, rođ en 1919. uPutović ima, Zenica, uč esnik NOR-a od 7.1. 1945, Il. krajiška brigada;KARIC (Alije) SAKIB, roden 1927. u Pu-
tović ima, Zenica, uč esnik NOR-a od1I. 9.1944, Visoč ko-fojnič ki odred;KARIC (lbre) BAJRO, rođ en 1926. u Pu-tov ić ima, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 9.1944, Visoč ko-fojnič ki odred;KARIC(Avde) ADEM, roden 1926. u Pu-tović ima, Zenica, uč esnik NOR-a od 30. 8.1944, Visoč ko-fojnič ki odred;KASAP(Muje) SALIH, rođ en 1920, Šibli-ć i,Zenica, uč esnikNOR-a od 6. 1. 1945;KATlC MILOŠ, predratni č lan KPJ, 1942.pobjegao iz koncentracionog logora Jase-novac, poginuo 1943. kao komandir č etekod Skender Vakufa;KAVAZ (Smaje) MEHO, rođ en 1912, Lo-kvine, Zenica, uč esnik NOR-a od 27. 10.1944, 8. krajiška;KAVAZ(Redže) SALIH, rođ en 1918, Lo-kvine, Zenica, uč esnik NOR-a od 20.IX1944,8. krajiška brigada;KAZAZOVIC (Saliha) CAMIL, rođ en1920, Travnik, uč esnik NOR-a od 1941,Zenič ki partizanski odred;KELEŠ1URA (Šabana) JUSUF, roden1926, Gornja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. I. 1945, 8. krajiška brigada;KNEZ IVAN, č lan SKOJ-aod 1940, umrou februaru 1943. u njemač kom koncentra-cionom logoru Osen, sjeverna Norveška;KNEZ (Rudolfa) RUDOLF, roden 1924. uZenici, uč esnik NOR-a od I. 9. 1944, Vla-šić ki odred;KNEZ (Andrije) ANDRIJA, rođ en 1925. uZenici, uč esnik NOR-a od1.9. 194.4,Vla-šić ki odred, a kasnije 6. krajiška bngada;KOBAČ IC (Ivana) FRANJO, rođ en 1930,Kiseljak, uč esnik NOR-a od 4.4. 1945, 17.brigada; .• 'KOBIC(Šehe) SAKIB, roden 1920. u RiC!-cama, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 4.1945,9. krajiška brigada;KOBIC(Islama) OMER, roden 1927, Gra-dišć e, Zenica, u NOR od 20. 10. 1944, Il.krajiška brigada;KOBIC (Osmana) OSMAN, rođ en 1922,Lokvine, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 10.1944, 8. krajiška brigada;
391
KOKIĆ (Ive) PERO, roden 1927, Stranja-ni, Zenica, uč esnik NOR-a od 30. 10. 1944,8. krajiška brigada;KOKIĆ (Ante) JURE, roden 1912, Stra-njani, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945, 18. srednjobosanska;KOLIĆ (Sulje) MUNIB, roden 1923, Pali-nović i, Zenica, uč esnik NOR-a od 1943,8.krajiška brigada, poginuo 1945. uLugovi-ma, Busovač a; -KOLIĆ (Jusufa) HAMID, roden 1920,Varda, Zenica, uč esnik NOR-a od 5. 1.1945, 6. krajiška brigada;KOLIĆ (Saliha) MUSTAFA, roden 1917,Vražale, Zenica, uč esnik NOR-a od 23. 10.1944, 11. krajiška brigada;KOMUŠANAC IVAN, č lan SKOJ-a od1939, umroufebruaru 1943. u njemač komkoncentracionom logoru Osen, sjevernaNorveška;KONIĆ NADA, č lan SKOJ-a od 1941, ubi-jena u koncentracionorn logoru Jasenovac1944;KOPRIVICA VIDOJE, predratni č lanKPJ, poginuo 1944. kao borac NOV-e;KORDIĆ Z. EMIN, roden 1904.u Stranja-nima, Zenica, poginuo kao borac NOV-e29. 3. 1945. kod Kaknja;KOTLICA HASAN, č lan KPJ, prvoboracRomanijskog NOP odreda, poginuo uaprilu 1942. kao politič ki komesar č ete;KOVAĆ (Vejsila) HUSO, roden 1921, Go-rica, Zenica, u NORod 14. 1. 1945,VI kra-jiška brigada;KOVAĆ (Avde) MU HAREM, roden1922, Gradišć e, Zenica, u NOR od 10. 10.1944, 11. krajiška brigada, poginuo kon-cem 1944. kod Viteza;KOVAČ (Hasiba) ABDULAH, roden1929, Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-aod 7. 7. 1944, 9. krajiška brigada;KOVAČ (Agana) HUSO, rođ en 1914, Bo-rač , Gacke, uč esnikNOR-aod 15. 4.1945,9. krajiška brigada;KOVAČ (Muje) ENIZ, roden 1919, Gori-ca, Zenica, uč esnik NOR-a od 14. 1. 1945,11. krajiška brigada;
392
KOVAČ (Vejsila) SALIH, roden 1928,G0-rica, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 8.1944, Visoč ko-fojnič ki odred;KOVAČ (Mule) HASAN, roden 1923,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-aod 17.8.1944,8. krajiška brigada;KOVAČ (Mule) HUSEIN, rođ en 1928,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.11. 1944, 11. krajiška brigada;KOVAČ MULO,saradnikNOP-aod 1941,strijeljan u januaru 1943. u kaznionici uZenici;KOVAČ (Alije) RAŠID, roden 1905, Stra-njani, Zenica, uč esnik NOR-a od 2. 9.1944, 7. krajiška brigada;KOVAČ EVIĆ BOŽIDAR, č lan SKOJ-a od1941, jedno vrijeme bio u koncentracio-nim logorima u Njemač koj;KOVAČ EVIĆ MILOŠ, predratni č lanSKOJ-a, uč esnik NOR-a od 1941, Zenič kipartizanski odred;KOVAČ EVIĆ VIĐ EN, č lan SKOJ od1940, prvoboracX hercegovač ke brigade,poginuo 1945. kod Mostara;KOVAČ EVIĆ (Stjepana) PERO, roden1912. Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945, 17. krajiška;KOVAČ EVIĆ (Vojislava) RAJKO, roden1924. u Nevesinju, nosilac "Partizanskespomenice 1941";KOZLIĆ (Osmana) SALKAN, roden1927, Vukotić i, Zenica, u NOR od 1. 8.1944, Vlašić ki odred, 6. krajiška brigada;KOZOMARIĆ DEJAN, saradnik NOP-aod 1941, ubijen u koncentracionom logo-ru u Jasenovcu 1944;KRAJIŠNIK (Sime) JOVO, roden 1921,Mošć anica, Zenica, u NOB od 1941, VIistoč nobosanska proleterska brigada, po-ginuo 13. 6. 1943. na Košuru, Sutjeska;KRATlNA (Derviša) HUSEIN, roden1915, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 3.1944,9. krajiška brigada;KRATlNA (Mule) AHMED, roden 1920,Zenica, uč esnik NOR-a od 9.8. 1944, Vla-šić ki odred;KRATlNA (Derviša) EDHEM, roden
1:1918, Prijepolje, uč esnik NOR-a od 22. 9.~ 1944. godine, Visoč ko-fojnič ki odred i 2.
~.:. bataljon 9.krajiške brigade; .>: KRDžALIĆ (Saliha) ŠEFIK, roden 1927,) Zenica, uč esnik NOR-a od 21. 10. 1944,
11. krajiška brigada;KREHMIĆ (Salke) IBRO, roden 1922, Bi-ljurina, Žepč e, uč esnik NOR-a od 19. 11.1944, Vlašić ki odred, 11. krajiška brigada;
;' KRIŠKOVIĆ SAVO, roden u Zenici,u. NOB od 1941, VI istoč nobosanskaprole-. terska brigada, poginuo u jesen 1942. kodV1asenice;KRIŠTO (Jure) IVO, roden 1920, Stranja-ni,Zenica, uč esnikNOR-aod31.1O.1944,8. krajiška brigada;xmšro(Nikole) ANTO, roden 1930, Vi-tez, uč esnik NOR-a od 12. 4. 1945, 11. kra-jiška brigada;KRIŠTO (Andrije) STIPO, roden 1926,La-šva, Zenica, u NOR od 8. 8. 1944,XI udar-na'KIiIVIt (Tahira) ARSLAN, roden 1920,Mošć anica, Zenica, u NOR od 25. 12.1944,6. krajiška brigada;KRIŽAN (Franje) IVICA, roden 1921. uZenici, uč esnik NOR-a od 5. 6. 1944, Vla-lić ki odred'KRUŠKO (Salke) ZAlM, roden 1921, Jas-trebac, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 7.1944, V1ašić kiodred;KRžALIĆ (Krste) LJUBKO, roden 1914,Loznik,Zenica, u NORod9. 7.1944,6.kra-jiška brigada;KUBAT (Saliha) REDŽO, roden 1923,Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 2. 1945, ŠtabXI konjič ke brigade;KUBAT(Avde) ZAJKO, roden 1917,[)0-
rija Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 6. 4.1945,21. brigada 38. divizije;KUBAT (Mehmeda) MUSTAFA, roden1925, Donja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 28.4. 1945,11. crnogorska brigada;KUBAT(Dede) RAMIZ, roden 1921, Rič i-ce, Zenica, uč esnik NOR-a od 9.4. 1945,9.krajiška brigada;KUBAT (Ibrahima) HASAN, roden 1926,
Zenica, uč esnik NOR-a od 28. 4. 1945,8.crnogorska brigada;KUBAT (Kasima) Ć AMIL, roden 1921,Donia Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 8.3. 1945,9. krajiška brigada; .KULAč IĆ (Zulfe) RAMO, roden 1928,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 29.10. 1944,8. krajiška brigada;KULAČ IĆ (Zulfe) MEHMED, roden1923, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-aod18. 12. 1944, 8. krajiška brigada;KULAč IĆ (Mehmeda) MENSUR, roden1926, Vranović i, Zenica, uč esnik NOR-aod 1. 2. 1945, 11. krajiška brigada;KULAč IĆ (Rame) SADIK, rođ en 1918,Vranović i, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 1.1945, 11. krajiška;KULALIĆ (Salke) MUHAMED, roden1922, Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-aod 3. 7. 1944, V1ašić kiodred i13. krajiškabrigada;KULALIĆ (Hasana) SALKO, roden 1894,Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-a od1943, poginuo 1943;KULENOVIĆ HUSEIN, saradnik NOP-aod 1941, ubijen u koncentracionom logo-ru Jasenovac poč etkom 1945;KULUŠIĆ (Alije) HASAN, roden 1919,Šerić i, Zenica, u NOR od 20. 7. 1944;KUNDALIĆ (Hilmije) HASAN, roden1927, Zenica, uč esnik NOR-a od 6. 9.1944,6. krajiška brigada;KUPUSOVIĆ PERO, kurir zenič kog NOPodreda, strijeljan u julu 1942. u njemač -kom koncentracionom logoru Bajsfjordukod Narvika, sjeverna Norveška;KUS1URA (Ive) JOZO, roden 1905, Bili-vode, Zenica, u NOR od 14. 4. 1945,XIkrajiška brigada;KUS1URA (Ive) PETAR, roden 1927,Gornja Zenica, uč esnik NOR-a od 16. 4.1945, 15. majevič ka brigada;
LAZIĆ (Ilije) RADOMIR, roden 1925,Kozarci, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4.1945, Inžinjerijska č eta 39. divizije;
393
LAZIC (Ilije) MILISAV, rođ en 1922, Ko-zarci, Zenica, uč esnik NOR-a od 3 I. 10.1944,? krajiška brigada;LAZIC (Ilije) MILENKO, rođ en 1924,Kozarei, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4.1945, Inžinjerijska č eta 39. divizije;LAZIC(Bogd.1na) LUKA, rođ en 1921 Vi-duša, Kakanj, uč esnik NOR-a od 1.' 10.1944, ~. krajiška brigada;LEKlC (Jove) STEVO, rođ en 1927, Zeni-ca, uč esnik NOR-a od I. 2. 1944,6. krajiškabrigada;LEVI (Jakova) EZRA, rođ en 1912, Zenica,uč esnik NOR-a od I. 5. 1942,20. krajiškabrigada, 39. divizija;LEVI RAFAEL, č lan SKOJ-aod 1941, bo-rac VII banijske divizije, poginuo kod Si-ska 1944. kao politič ki komesar č ete'LEVI (Jozefa) RAFO, rođ en 1923, Z~nica,uč esnik NOR-a od 1943,7. banijska divizi-ja, poginuo 1944. kod Otoč ca, Babin Po-tok;LUKlC (Mile) SEKULA, rođ en 1928Mutnica, Zenica, uč esnik NOR-a od april~1945,6. krajiška brigada, poginuo 1945. uKaknju;
LUKlC (Nike) RISTO, rođ en 1921 Gor-nja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 31. 3.1945, !I. krajiška brigada;LUKlC BORKO, prvoborac, Zenič kogNOP odreda, poginuo ujanuaru 1942. naDrač ić u u borbi sa ustašama:LUŽIC (Nezira) EDHEM, 'rođ en 1913Orahovica, Zenica, u NOR od 1944xikrajiška brigada' •
LUŽIC (Sulje) IBRO. rođ en 1923 Oraho-vica, Zenica, uč esnik NOR-a od 7.'4. 194414. brigada; ,
LU~IC (Sulje) REDŽO, roden 1913, Ora-hovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 10.1944;LUŽIC (Ibre) MUJO, rođ en 1925 Oraho-vica, Zenica, uč esnik NOR-a od 13. I.1945. Vlašić ki odred'LUŽIC (Mehe) HUSEIN, rođ en 1926Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 1:10. 1944.8. krajiška brigada;
394
LUŽIC (Alije) OSMAN. rođ en 1921 Ne-mila, Zenica. uč esnik NOR-a od 10. 9.194~. Vlašić ki odred i Il. kraiiška brigada;LUZIC (Hasana) ŠEFKO, rođ en 1921,Orahovica, Zenica, u NOR od 9. 7. 1943,2.moslovač ka;LUŽIC (Smaje) SMAJO. roden 1923 Ne-mila, Zenica, u NORod 1. 10.1944, viašić -ki odred;
UUBIBRATIC Đ ORĐ E, saradnik NOP-aod 1941, obješen od ustaša u Zagrebu1945;f.:1UBIČ I~ (Mije) PERO. roden 1922, Du-srna, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945. 7. kraiiška brigada;
MAESlRO (Sadika) SARA, rođ ena 1902Zenica, uč esnik NOR-a od 1943, 7. banij~ska divizija, poginula 1944. kod Otoč ca,Babin Potok;
MAHMIC (Jusufa) ŠABAN, rođ en 1911,Palinović i. Zenica, u NOR od IS. I. 1945.8. krajiška brigada'MAHMIC (MusWe) DŽEMIL, rođ en1923, Gorica, Zenica, u NOR od 14. I.1945, 8. krajiška brigada, poginuo 1945,Duga Resa kod Karlovca;
MAHMIC (Avde) OMER, rođ en 1927Plahović i, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 3:1945, 7. krajiška brigada;MAHMIC (Beć ira) ABDULAH, rođ en1922, Gorica, Zenica, uč esnik NOR-a odIl. 8. 19~, Visoč ko-fojnič k.i odred;MAHMIC (Mehmeda) IBRAHIM, rođ en1921, P1ahović i, Zenica, uč esnik NOR-aod 12. I. 1945, ~. krajiška brigada;MAHMUTOVIC (Hajdara) MUHAREMrođ en 1923, Drugavci, Zenica, uč esnik.NOR-a od 15. 1. 1945,6. krajiška brigada'MAJSTOROVIC (Stanka) SARAFIN rr:-đ en 1921, Raspotoč je, Zenica, u~nikNOR-a odjula 1943, I proleterska, IVbata-
Ijon, radnič ka č eta, poginuo 19. 5. 1944.kod Lisine;MAKSIMOVIC SIMO, rođ en u Zenici, uNOB od 1941, VI istoč nobosanska prole-terska brigada, poginuo 1944. kod sela Ka-ljina na Romaniji;MALIDŽA (Jove) SRETO, rođ en 1928.Nemila, Zenica, u NOR od 8. 4. 1945, Vla-šić ki odred;MALKICASIM, rođ en 1914,Gora,Zenica,uč esnik NOR-a od 23. 10. 1944,8. kraiiškabrigada;MALKOČ IBRAHIM, Nemila, Zenica,č lan SKOJ-a od 1941, prvoborac Zenič kogNOP odreda, poginuo kao zamjenik poli-tič kog komesara č ete VI istoč nobosanskeproleterske brigade u V neprijateljskojofanzivi na Trovrhu;MANGAFIC (Muje) HADŽO, rođ en1920, Bugojno, uč esnik NOR-a od 10.5.1944, 1I. krajiška brigada;MANGIC (Alije) DŽEVAD, rođ en 1928,Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945,9.krajiška brigada;MARČ lNK.OVIC ANKICA, saradnik Ze-nič kog NOP odreda od 1941;MARČ INKOVIC JOZO, uč esnik NOR-aod 1941;MARIC S. ILIJA, rođ en 1921, Bukovica,Zenica, poginuo kao borac NOV-e 29. 3.1945;MARIC (Pere) Đ ORĐ E, rođ en 1922, Bu-kovica, Zenica. uč esnik NOR-a od I. 10.1944, 8. krajiška brigada;MARIC (Nikole) ILIJA, rođ en 1917,Bu-kovica, Zenica, u NOR od 1941, Zenič kiNOP odred, poginuo 1942. u 8egov Hanu;MARIC (Ilije) ILIJA, rođ en 1928, Gradi-šć e, Zenica, u NOR od 15.11.1944, VIkra-jiška brigada, poginuo 1945. na Busovač i;MARIC(Jove) MARKO, roden 1926, Bu-kovica, Zenica, u NOR od 10. 10. 1944,8.krajiška brigada;MARICTOMO, č lan SKOJ od 1940, prvo-borac I. hercegovač kog udamog bataljo-na, poginuo 1942. kod Nevesinja; •MARIC (Riste) SPASOJA, rođ en 1928,
Mutnica, Zenica, u NOR od 15. 1. 1945;MARIC(Jove) PERO, rođ en 1926. Mutni-ca, Zenica, uč esnik NOR-a od aprila 1945,6. krajiška brigada, poginuo 1945. u Ka-knju;MARIC (Nikole) ILIJA - ILKO, rođ en1918, Bukovica, Zenica, uč esnik NOR-aod 1941, Zenič ki NOP odred. poginuo fe-bruara 1942. kod 8egov Hana;MARKOVIC (Bariše) VLADO, rođ en1922, Šušanj, Zenica, uč esnik NOR-a od 9.9. 1944, 19. srednjobosanska brigada;MASLENJAK (Sime) VOJIN, rođ en1923, Svić e, Zenica, uč esnikNOR-aod 15.3. 1944,8. krajiška brigada;MASLENJAK (Sime) PETAR, rođ en1922, Svić e, Zenica, u NOB od 1941, pogi-nuo 15. avgusta 1942. na Miljkovcu,Ko-njuh, kao borac VI istoč nobosanske prole-terske brigade;MASUC MILAN, prvoborac Zenič kogNOP odreda, poginuo od č etnika u maju1942. u Bijelim Vodama;MASUC OMER, predratni č lan KPJ, je-dan od organizatora ustanka u zenič komkraju, sekretar Okružnog komiteta KPJ zazenič ki kraj, poginuo u oktobru 1942. naMajevici kao politič ki komesar č ete VIistoč nobosanske proleterske brigade. na-rodni heroj;MASUC (Muje) IBRAHIM, rođ en 1927,Pojske, Zenica, uč esnik NOR-a od I. 5.1944, Vlašić ki odred i Il. krajiška brigada;MAšIC(Mehmeda) HAZIM, rođ en 1920,Vrh polje, Zenica, uč esnik NOR-a od 13.10. 1944,6. krajiška brigada;MAŠIC (Nazifa) NUMO, rođ en 1916,Vrh polje, Zenica, uč esnik NOR-a od 25. 4.1945, 7. krajiška brigada;MAšIC (Hasana) ALIJA, rođ en 1926,Vrh polje, Zenica, uč esnik NOR-a od 17.\O. 1944, Il. krajiška brigada;MAšIC (Nazifa) HALIM, rođ en 1923, Pu-hovac, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 12.1944, Il. krajiška brigada;MAšKOVIC MILIC, predratni č lan KPJ,poginuo 1943. kod Jajca kao politič ki ko-
395
mesarbataljona IV crnogorske proleterskebrigade;MAVRIĆ (Franje) FRANJO, rođ en 1926,Bol, uč esnik NOR-aod 15.4. 1945,6. kraji-ška brigada;MECAN (Šefke) NUSRET, rođ en 1919,Zenica, uč esnik NOR-a od 18. 7. 1944;MEHIĆ lĆ (Ibrahima) HASAN, rođ en1924, G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od oktobra 1944, 8. kraiiška brigada;MEHIĆ (Sulje) SULEJMAN, rođ en 1916,Jastrebac, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9.1944, V1ašić kiodred;MEHIĆ (Sulje) ŠEFIK. roden 1923, Jas-trebac, Zenica, u NOR od 1944;MEHMEDlĆ (Avde) ADEM. rođ en 1924,Zenica, uč esnik NOR-a od 27. 7. 1944,8.krajiška brigada;MEHMEDOVlĆ (Abaza) SALIH, rođ en1912, Tuzla, uč esnik NOR-a od 14. 4.1945, II. krajiška brigada;MENZILOVlĆ (Ibre) SALIR, rođ en1922, Bistrica, Zenica, uč esnik NOR-a od10.7. 1944, V1ašić kiodred iII. krajiška bri-gada;MEŠINOVlĆ (Huseina) Ć AMIL, rođ en1927, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a odI. 10. 1944, 6. krajiška brigada;MEŠINOVlĆ (Ibre) OSMAN, rođ en uSmajić ima, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.I. 1945, 6. krajiška brigada;MEŠINOVlĆ (Zaima) AVDO, rođ en1925, Srnaiić i, Zenica, uč esnik NOR-a od6. 10. 1944, V1ašić ki odred;MEŠINOVlĆ (Zaima) SALIR, rođ en1922, Srnajić i, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 5. 1944, ŠtabX divizije;MEŠINOVlĆ (Omera) OSMAN, roden1928. u Šerić irna, Zenica, uč esnik NOR-aod 8. 4. 1944, V1ašić kiodred i II. kraiiškabrigada;MEŠKOVlĆ (Bege) ENIZ. roden 1923,Gumanci, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.10. 1944, II. krajiška brigada;MIJAt (Nike) ANTO, rođ en 1930, Dobri-ljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945, 7. krajiška brigada;
396
MIČ EVlĆ MILAN, prvoborac 10. herce-govač ke brigade, poginuo u IV neprijatelj-skoj ofanzivi 1943;MIČ EVlĆ RADOSLAV, prvoboracBišin-skog NOP bataljona, poginuo 1942. u Ne-vesinju;
MILANOVIĆ (Mate) IVAN, rođ en 1924.u Zenici, uč esnik NOR-a odaprila 1945,Il. brigada, poginuo u aprilu 1945;MILEŠIĆ (Todora) Đ URO, rođ en 1915,Drivuša, Zenica, u NOR od 1941, Zenič kiNOP odred, poginuo januara 1943, PerinHan, Zenica;MILEŠIĆ (Mladena) BOŠKO, rođ en1924, Drivuša, Zenica, uč esnik NOR-a od12.4. 1945, 17. krajiška brigada;MILEšIĆ (Vase) MIHAJLO, rođ en 1925.u Drivuši, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4.1945, 17. krajiška brigada;MILEŠIĆ (Zaharije) OBREN, roden1919. u Drivuši, Zenica, uč esnik NOR-aod 20. 4. 1945, 17.krajiška brigada;MILEŠIĆ (Riste) SIMEUN, roden 1925,Drivuša, Zenica, uč esnik NOR-a od 21. 4.1945, izviđ ač kač eta IV divizije;MIUĆ (Stojana) MILOVAN, roden 1915,Janjić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 29.\O.1944, II. krajiška brigada;MILKOVIĆ (Manojla) MILAN, rođ en1925, Kula, Zenica, uč esnik NOR-a od 18.12. 1944,8. krajiška brigada;
MILOŠEVIĆ (Srete) SRETO, rođ en 1924,Svić e, Zenica, uč esnik NOR-a od aprila1945, 8. krajiška brigada;MILOŠEVIĆ (Nedeljka) SRETO, rođ en1927, Svić e, Zenica, uč esnik NOR-a od 8.I. 1945,8. krajiška brigada;MILOŠEVIĆ (Ilije) VEUKO, roden 1903,Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4. 1945, 7.krajiška brigada;MiŠČ EVIĆ DRAGOSLAV, č lan KPJ od1940, prvoborac Zenič kog NOP odreda;MiŠIĆ (Ivana) ANTO, rođ en 1914, Zeni-ca, u NOB od I. 10. 1943, VI istoč nobosan-ska proleterska brigada;MIŠURA (Blagoje) ŽARKO, rođ en 1927,
Svić e, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. I.1945,8. krajiška brigada;MIŠURA(jevte) PAVLE, rođ en 1912, Svi-ć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 11. 1941,Zenič ki NOP odred;MIŠURA MLADEN, prvciborac Zenič kogNOP odreda, ubijen od č etnika u januaru1943. u Perinom Hanu;MIŠURA (Marka) DIVNA, rođ ena 1928,Zenica, u NOB od 1941, VI istoč nobosan-ska proleterska brigada;MiŠURA PERO, kurirZenič kog NOP od-reda, ubijen u Jasenovcu 1944;MIŠURA MARKO, č lan KPJ od 1941, pr-voborac Zenič kog NOP odreda, ubijen odč etnikajanuara 1943. kod Zenice;MITROVIĆ (Manojla) DANICA, rodena1924, Loznik, Zenica, uč esnik NOR-a odmaja 1942, I dalmatinska brigada;MITROVIĆ (Sime) SIMO, rođ en 1926,Lo-znik, Zenica, uč esnik NOR-a odI. 8. 1944,Konjič ki odred;MITROVIĆ MILOVAN, roden 1919, Ze-nica, uč esnik NOR-a od 1941, VI istoč no-bosanska proleterska brigada, poginuo1943. na Zelengori;MITROVIĆ RISTO, č lan SKOJ-a od 1942,ubijen u Jasenovcu 1944;MUHAREMOVlĆ (Ibre) ENIZ, rođ en1922, Jastrebac, uč esnik NOR-a od 1. 11.1944, V1ašić ki odred;MUHAREMOVlĆ (lbre) ARIF, rođ en1920, jastrebac, Zenica, u NOR od 9. 6.1944, V1ašić ki odred;MUJAGIĆ (Sulejmana) EŠREF, roden1925, Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 8.1944, V1ašić ki odred;MUJAGIĆ MUSTAFA, roden 1909, Ze-nica, aktivni saradnik NOP-a;MUJAGIĆ (Ibrahima) KASIM, rođ en1918, Gladović i, Zenica, uč esnik NOR-aod septembra 1944, 11. krajiška brigada,poginuo u maju 1945, kod Karlovca;MUJAKOVlĆ (Rame) SUUO, roden1920, Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 4. 1945, 13. krajiška brigada;MUJAKOVlĆ (Avde) SALIH, rođ en
'/
1919, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a odaprila 1945, 18. srednjobosamka brigada,poginuo u maju 1945. kod Gluhe Bukovi-ce;MUJAKOVlĆ (Rame) IBRAItIM, rođ en1917, Stranjani, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 8. 1944, Vlašić ki odred;MUJAKOVlĆ (Huse) SAtIH, rođ en1914, Nemila, Zenica,U NOR od 13. 4.1945, 18. bosanska brigada;MUJČ INOVlĆ (Rame) SINAN, rođ en1926, Trešnjeva Glava, Zenica, uč esnikNOR-a od I. 9. 1944, 11. krajiška brigada·MUJČ INOVlĆ (Ibrahima) SAKIB, rođ e~1926, Trešnjeva Glava, Zenica, uč esnikNOR-a;MUJEZINOVlĆ (Saliha) HUSO, rođ en1905, Banlozi, Zenica, uč esnik NOR-a odseptembra 1944, V1ašić kiodred, poginuo ufebruaru 1945, kod Ranković a, Travnik;MUJIĆ (Fehima) REFIK, roden 1926, Ja-sika, Zenica, uč esnik NOR-aOd 1.I. 1945,8. krajiška brigada, poginuo kod Karlovcamaja 1945;MUJKANOVlĆ (Derviša) DERVIŠ, ro-đ en 1914, Poratje, Zenica, uč esnik NOR-aod l. 9. 1944, 6. krajiška brigada;MUJKANOVlĆ (Huseina) SJ\LIH, rođ en1914, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a odaprila 1945, 18. srednjobosanska brigada,poginuo;
MUJKANOVlĆ (Sabita) ŠERIF, rođ en1910, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a odnovembra 1944, Vlašić ki odred;MUJKANOVlĆ (Hasana) EDHEM, ro-đ en 1904, Nemila, Zenica,uč esnikNOR-aod 12.4. 1945, 18. srednjobosanska briga-da;MUJKANOVlĆ (Avde) SALIR, rođ en1918, Nemila, Zenica, uč esrnk NOR-a od13. 4. 1945, 18. srednjobosanska brigada;MUJKANOVlĆ (Smaje) UlEIR, rođ en1920, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 4. 1945, 16. muslimanska brigada;MUJKANOVlĆ (Ah meta) MEHMED,rođ en 1925, Janjić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 3. 1945, 11. krajiška brigada;
397
MUJKANOVIC (Hasana) ARIF, roden1910, Nemila, Zenica, u NOR od 13. 4.1945, 18. srednjobosanska brigada;MUJKIC (Mustafe) HUSEIN, roden1916, Zenica, u NORod 12.4. 1945, arti ije-rijska brigadaX divizije;MULIC (Derviša) SUUO, rođ en 1914,Mulić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 3.1945, 17. krajiška;MULIC (Salke) HASAN, rođ en 1920,Mulić i, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 1.1945,6. krajiška brigada;MURAČ EVIC (Mule) BEGAN, roden1923, Pešević i, Zenica, u NOR od IS. 2.1945, III tenkovska brigada;MURAČ EVIC (Ibrahima) ISMET, rođ en1928,Pešević i,Babino, Zenica, u NOR od20. 1. 1945,8. krajiška brigada;MURAČ EVIC (Ibrahima) HAMID, r0-đ en 1906, Pešević i, Zenica, uč esnik NOR-a od aprila 1945, 8. krajiška brigada, pogi-nuo u maju 1945.na Šipovu;MURAČ EVIC (Saliha) ALIJA, roden1920, Pešević i, Zenica, uč esnik NOR-a odio. 2. 1945,8. kraiiška brigada;MURAČ EVIC (Ibrahima) ALIJA, roden1923, Pešević i, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 1. 1945, 8. kraiiška brigada;MURAČ EVlC (Šemse) ŠERIF, rođ en1923, Pešević i, Zenica, uč esnik NOR-a odIS. 12. 1944, 8. krajiška brigada;MURATOVIC (Z.) OMER, rođ en 1926,Zenica, uč esnik NOR-a od 27. 10. 1944,Il. krajiška brigada;MUSLIC (Murata) HASAN, rođ en 1926,Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od 14. 1.1945, Il. krajiška brigada;MUSLIC (Ibre) SALKAN, roden 1917,Poratje, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 10.1944. V1ašić kiodred;MUSUC(Salke) MAHMUT. rođ en 1916.Briznik, Zenica, uč esnik NOR-a od IS. 1.1945. II. krajiška brigada;MUSTAJBEGOVlC EJUB, uč esnikNOR-a od septembra 1944, V1ašić kiNOPodred i VI KNOUB;MUTAPČ IC (Sulejmana) EDHEM, ro-
398
đ en 1924. u Zenici,uč esnikNOR-a od1.9.1944;MUTAPč IC MIDHAT, uč esnik NOR-aodjula 1944. u Vlašić kom NOP odredu;MUT APČ IC (Eniza) NEZIR, rođ en 1924,Zenica, u NOR od 9.9. 1944,6. krajiška bri-gada i Vlašić ki odred;MUTAPČ IC (Eniza) ISMET, rođ en 1912,Zenica, saradnik NOP-a, ubijen u Jasenov-cu poč etkom 1945;
NADZAKOVIC (Muharema) MIDHAT,rođ en 1925, Zenica, uč esnikNOR-a od 20.7. 1944, Sremski odred;NAJATOVIC (Avde) HADŽO, rođ en1926, Jagodić i, Zenica, uč esnik NOR-a odoktobra 1944, 8. krajiška brigada, poginuokrajem 1944. u Dubrovici, Vitez;NAJATOVIC (Ragiba) OSMAN, rođ en1924. Jagodić i, Zenica, uč esnik NOR-a odoktobra 1944, 3. batalion, 8. krajiške bri-gade;NAJATOVIC (Derviša) SALIH, rođ en1922, Jagodić i, Zenica, uč esnik NOR-a odoktobra 1944, 8. krajiška brigada;NAJATOVIC (Ragiba) DERVIŠ, roden1926, Jagodić i, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 10. 1944,8. krajiška brigada;NAJATOVIC (Derviša) EDHEM, rođ en1927, Jagodić i, Zenica, uč esnik NOR-a od9. 7. 1944. 8. krajiška;NAKIC(Hase) SULEJMAN, roden 1922,u Orahovici, Zenica, uč esnik NOR-a od 1.12. 1944, Il. krajiška brigada;NASTlC (Branka) JOVO. rođ en 1928, Ze-nica, uč esnik NOR-a od 12. 4. 1945, 17.krajiška brigada;NEDIt (Jove) LUKA., rođ en 1921. Poni-hovo, Zenica, u NOB od 4. 8. 1941, VIistoč nobosanska proleterska brigada;NEDIC (Bože) JANKO, rođ en 1911, Bi-strica. Zenica, uč esnik NOR-a od 1944, 13.krajiška brigada, poginuo u februaru 1945.kod Guč e Gore, Travnik;NINČ IC TODOR, č lan SKOJ-a od 1941,ubijen od č etnika kao ilegalni partijski rad-nik 1943. u Nevesiniu;
1NINKOVlC GA VRO, kurir Zenič ko,~!' NOP odreda, strijeljan u njemač kom kon-f*,: centracionom logoru Osen, sjeverna Nor-W veška;), NOVAK dr. BRUNO, saradnik Zenič kog
NOP odreda od 1941;NOVALIC (Mehe) ADEM, rođ en 1924, u
;l,' Stari ni, Zenica, uč esnikNOR-a od 7. 7., :1; 1944, V1ašić kiodred i Il.kraiiška brigada;
NOVALIC(A1ije) NA!M, rođ en 1922, PO-ratje, Zenica, uč esnik NOR-a od 1.9. 1944,V1ašić ki odred;
OKAN (Muje) IBRAHIM, rođ en 1906,Gradišć e, Zenica, u NOR od 10. 10. 1944,Il. krajiška brigada;OKAN ZULFO, Tetovo, Zenica, saradnikNOP-a od 1941, strijeljan u kaznionici Ze-nica u januaru 1943;OMERAGlC (Salke) SALIH, roden 1923.u Zenici, uč esnik NOR-a od 15. 4. 1945,11. hercegovač ka brigada;OMERAGIC (Hamde) FADIL, roden1918. u Zenici, uč esnik NOR-a od 22.4.1944, Banjaluč ko vojno područ je;OMEROVIC (Huseina) SALIH, rođ en1925. u Bistrici, Zenica, uč esnik NOR-aod1944, Il. krajiška brigada;OMIC (Avde) Đ EMIL, rođ en 1921. u Pu-tović ima, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 1.1945, Il. krajiška brigada;OMIC(Muje) ENIZ, roden 1925, Klopč e,Zenica, u NOR od 9. 9. 1944, V1ašić kiod-ted'OMIC (Ibrahima) EMIN, rođ en 1926,Ba-bino, Zenica, uč esnik NOR-a od I. I. 1945,Il. kraiiška brigada;OMIC (Mustafe) FEHIM, rođ en 1922,Smajić i, Zenica, u NOR od 1. 10. 1944,11.krajiška hrigada;OPANOVIC (Derviša) MUHAMED, ro-đ en 1928, Zenica, uč esnik NOR-a od Il. 4.1945,9. krajiška brigada;OP ANOVIC (Mustafe) MUHAMED, ro-đ en 1925, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 8.1944, 7. krajiška brigada;ORLIC(Omera) MUSTAFA, roden 1918,
,'t
. ~.
.'I'
Kovanić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.4.1945. 18. srednjobosanska brigada;ORMANOVlC (Bege) ISMET, rođ en1926. Luka. Zenica, uč esnik NOR-a od IS.1. 1945, II. krajiška brigada;ORUČ (Saliha) OMER, roden 1921. Ne-mila. Zenica. uč esnik NOR-aod 9. 9.1944,V1ašić kiodred;ORUČ (Šerifa) MUSTAFA, rođ en 1927. uOrahovici, Zenica. uč esnik NOR-a od 4.3.1945, komanda mjesta;ORUČ (Hamida) VEJSIL, rođ en 1925, Bi-strica, Zenica, uč esnik NOR-aod 1944, 11.krajiška brigada;OZMO (Elijasa) ALBERT, rođ en 191~,Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 9.1943, VOJ-na kod Topuskog;
PALAVRA (Marka) MARKO, roden1920. u Zenici, uč esnik NOR-a od 9. Il.1943,53. divizija;PALAVRA (Petra) ANTO, rođ en 1906, Ja-njac, Zenica, uč esnik NOR-a od 1944,8.krajiška brigada, poginuo u novembru1944. u Gradišć u;PALAVRA (Ante) PERO, rođ en 1913,Grahovč ić i,Travnik, uč esnik NOR-a od1945;PALKIC (Harnida) TEUF1K, roden 1924.u Zenici, uč esnik NOR-a od 9.9. 1944,7.kraj iška brigada;PAŠALIC (Derviša) JUNUZ, roden 1920,Klopč e, Zenica, u NOR od 13. 9. 1943, IIkorpus;PAŠALiC (Hakije) SULEJMAN, rođ en1922, Dolipolje, Zenica, u NOR od 15.8.1944,X divizija;PAŠALIC(Beć ira) HILMIJA, roden 1914,Dolipolje, Zenica, u NOR od 9.4. 1944,Xdivizija;PAŠALIC(Muharema) MUHAMED, ro-đ en 1925, Putović i, Zenica, u NOR od 15.7. 1944, Visoč ko-fojnič ki odred;PAŠALIC (Omera) DERVIS, rođ en 1911.u Putović ima, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 1. 1945, Il. krajiška brigada;
399
PAšALIC(Hasana) AHMET. roden 1909.u Putović irna, Zenica, uč esnik NOR-a od12..I1. 1?44. 8. krajiška brigada;PASALIC (Latifa) Č AŠIF rode n 1914Dolipolje. Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 8:1944. Visoč ko-fojnič ki odred'p~ŠALIC (Izeta) GALIB. roden 1922, Ze-OIca.uč esnik NOR-aod 5. 5.1944. Vlašić kiodred i 6; krajiška brigada;PASALIC (Nezira) DŽEVAD. rođ en1929. Putović i, Zenica, uč esnik NOR-a od14.). 1945.8. krcyiška brigada;PASANBEGOVIC (Huseina) SIDII<.ro-den 1928. Zenica, uč esnik NOR-a Od I. 3.1945, Il. krajiška brigada'PAšANBEGOVIC (Salih~) SALEM. ro-den 1927. Gornja Zenica. uč esnik NOR-ao.~27. 4. 1945.4. brigada KNOJ-a. 1. divi-ZIJa;PAšAN~.EGOVIĆ (Salke) MUJO. roden1905. Urije, Zenica, uč esnik NOR-a odJ 2.4. 1..945,Il. krajiška brigada;PASAN~.EGOVIĆ (Mehe) ASIM. roden1925.Urije, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945. Inženjerij~ki bataijon. 39. divizija;PAšANBEGOVIC(Seć e)DERVIŠ roden1917. G. Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4.194? 11. krajiŠka brigada;PASANBEGOVIĆ (Avde) ABDULAHrođ en 1907. Vražale, Zenica. uč esnikNOR-a od 20. 10. 1944.Il. krajiška briga-da;
PAŠANBEGOVIĆ (Avde) ŠEFII(. roden1914. Vražale, Zenica uč esnik NOR-a od1944; •
PATKOVIĆ (Hamida) NEZIR, roden1926. u Orahovici. Zenica. uč esnik NOR-aod 15. 1. 1?44. VI odred;PATKOVIC (Halila) SULEJMAN. roden1926. u Orahovici. Zenica, uč esnik NOR-aod 9. 9. 1914. 14. brigada;PATKOVIC (Ibrahima) IBRAHIM. rođ en1918. u Orahovici. Zenica, uč esnik NOR-aod 1944.8., brigada, poginuo 1945;PATKOVIC (Halila) SALIH, roden 1921Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9:1944, 14. srednjobosanska brigada;
400
PATKOVIĆ (Ah meta) ŠABAN. roden1918. Orahovica, Zenica, u NOR od 10. 101944. 11. krajiška brigada' .PA~VIĆ (Jove) Đ ORĐ E.rođ en 1922.u Ljubetovu, Zenica, uč esnik NOR-a od15.6. 1944. Vlašić ki odred i 8. krajiška bri-gada;P~ VLOVIĆ (P~vla) LAZAR, rođ en 1920.Ljubetovo, Ze OIca,uč esnik NOR-a od 20.10. 1944. Vlašić ki odred i 8. krajiška briga-da;PERENDIJA RATOMIR, predratni č lanKP1.. Prvob.o.rac Ze~ič kog NOP odreda,poginuo prilikom bjekstva iz Jasenovca1943;PERVIZ IBRAHIM. č lan KPJ od 1935č lan MK Zenice. poginuo u Zenici 6. avgu~sta 1941. narodni heroj;PETKOVIĆ (Maksima) SIMO roden1911. Osojnica, Zenica, uč esnik NOR-aod?ktobra 1944, 8. krajiška brigada, poginuojanuara 1945. kod Zenice;PE~K?VIĆ (Laze) STEVO, roden 1908.Osoinica, Zenica, uč esnik NOR-a od 29.10. 1944,8; krajiška brigada;PE~KOVIC NIKOLA, rođ enu Osojnic~Zenica, prvoboracX hercegovač ke briga-de, poginuo 1944. u Gacku'PETR.0YI~ (Pere) RADOVAN. roden1925, Bistrica, Zenica, uč esnik NOR-a odfebruara 1.944, II. krajiška brigada, pogi-nuo u maJu 1945. kod Karlovca'~ETR<?VIC (ime se ne zna) rod;n u Zeni-CI, poginuo 1942. u Visovici, Romanija,ka? borac VI istoč nobosansks proleterskebngade;PETROYI~ (Krste) STANKO, rođ en1921, Bistrica, Zenica, uč esnik NOR-a od1944, Il. krajiška brigada. poginuojanua-ra 1945. kod Zenice'PE~OYI~ (Krste) STANKO, roden192'), Bistrica, Zenica, uč esnik NOR-a odfeb~ara 1944, II. krajiška brigada, pogi-nuo januara 1945. Gornja Zenica'P!!~OVlĆ ~Srete) VLADO, rod~n 1926,Bistrica, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 101944, Vlašić ki odred iXI KNOB; . .~'
"
PEZEROVIC MIROSLAV, saradnik NOPod 1941, poginuo 1944, kao borac NOV;PlUUG (Sulje) ZUHDIJA, roden 1926.Putović i, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 8.1944, Visoč ko-fojnič ki odred;PIUUGA (Milivoja) MILOŠ. roden 1926,Zenica, u NOB od 1941, VI istoč nobosan-ska proleterska brigada;PIUUGAMILIVOJE, predratni č lan KPJ,prvoborac Zenič kog NOP odreda, pogi-nuo 1944. kod Kragujevca kao obavještajnioficir VI istoč nobosanske proleterske bri-gade;PIVIC (Mustafe) OMER, roden 1923. uZenici, uč esnik NOR-a od 25. 10. 1944,8.krajiška brigada;PIVlC (Nezira) ZAlM. roden 1927. Pali-nović i, ~enica. uč esnik NOR-a od 1. 12.1944, 11. krajiška brigada;PIVIĆ (Sulje) HUSO, roden 1895, Starina,Zenica, uč esnik NOR-a od 1943, 13. kniji-ška brigada, poginuo 21. 3. 1945. u seluSmajić i, Nemila;PIVlC(Sulje)HUSO,roden 1917.u Stari ni,Zenica, uč esnik NOR-a od 1944, Vlašić kiodred, poginuo u martu 1945. u selu Srna-jić i;PMĆ (Salke) SALIH, roden 1918, Palinović i,Zenica, uč esnik NOR-a od februara1945, 11. krajiška brigada, poginuo aprila1945, kod Kaknja;PJANIĆ (Halila) MUHAREM, rođ en1912, Urije, G. Zenica, uč esnik NOR-aod26. 11. 1944, 6. krajiška brigada;PJANIĆ (Mehmeda) NAZIF, roden 1919,Vražale, Zenica, uč esnik NOR-a od 3. 11.1944. 11. krajiška brigada;PJANIĆ (Šemse) IBRAHIM. rođ en 1925,Urije, Zenica, uč esnik NOR-a od 24. 6.1944, Vlašić ki odred;PJANIĆ (Muje) OMER, roden 1907, G.Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945,11.krajiška brigada;PJANIĆ (Halila) SALIH, roden 1905, G.Zenica, uč esnik NOR-a od 15.4. 1945, Il.krajiška brigada;PLEVLJAK (Ibrahima) ALIJA, rođ en
1908. Foč a, uč esnik NOR-a od 18.4.1945,7. krajiška brigada;PODOJAKMUSTAFA, roden 1913,Gra-dina, Zenica, uč esnik NOR-a od 25. 4.1945, 7. ~ra)iška brigada;POGARCIC (Ivana) ZVONKO. roden1918. uč esnik NOR-aod 15. 12. 1944, Vla-šić ki odred;POJSKIC (Halila) ABDULAH. roden1924. u Zenici. uč esnik NOR-a od 12. 4.1945. 9. krajiška brigada;POJSKIC(Muharema) RAIF. roden 1920.u Zenici, uč esnik NOR-a od 6. 1. 1944, 11.krajiška brigada;POJSKIC (Ha1i1a) SALIH, roden 1921.Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 4. 1945. Š-tab X divizije;POJSKIC (Smaje) RASIM. roden 1928.uZenici, uč esnik NOR·a od I. 4. 1945, 9.krajiška brigada;POLETAN LAZAR, prvoborac Zenič kogNOP odreda. poginuo u januaru 1942. naDrač ić u;POPIC MANOJLO, iz Podlugova, č lanKPJ od 1941.jedan od organizatora ustan-ka u zenič kom kraju, politič ki komesar Ze-nič kog NOP odreda, poginuo u borbi saustašama u maju 1942;POPOVIĆ (Marka) VILIM, rođ en 1915. uZenici, uč esnik NOR-a od 9. 12. 1944;PORČ A(Avde) HASIB. roden 1919, Mo-šć anica, Zenica, u NOR od 12. 1. 1945;PRODANOVIĆ NIKOLA, č lan KPJ. prvikomandant Zenič kog NOP odreda;PUUĆ (Hame) IBRO.rođ en1923. Zeni-ca, uč esnikNOR-aod 1944, poginuo 1944.kod Busovač e;PURIC (Srnaje) AVDO. roden 1916. Ora-hovica, Zenica. u NOR od 9.9. 1944. Il.krajiška brigada;PURIC (Hasana) MEHO. rode n 1922,Orahovica, Zenica, u NOR od 1944,Il.krajiška brigada;
RAČ KI IVAN, saradnik NOP od 1941.ubijen u Jasenovcu krajem 1944;
401
RADIĆ NEDELJKO, č lan KPJ od 1935,strijeljan od ustaša u septembru 1941. naVracama kod Sarajeva;RADIĆ SIMO, č lan SKOJ od 1939, ubijenu Jasenovcu 1941;RADIĆ (Riste) MILE, roden 1926. u Zeni-ci, poginuo kao borac NOV~ (prema po-dacima iz Istorijskog arhiva Titovo Užice,broj 290/69);RADIĆ (Todora) MIHAJLO, roden 1927,Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 18. 4.1945, U. krajiška brigada;RADIC (Dušana) RADOVAN, roden1924, Svić e, Zenica, nč esnik NOR-a od 13.4. 1945, 9. krajiška brigada'RADOVANOVIĆ DANILO, č lan SKOJod 1940, prvoborac, 1.proleterska brigada,poginuo 1943. kod Užica;RAIF.ADA, saradnik NOP od 1941;RAJIC(Marijana)MARKO,roden 1913.uMostaru, u NOB od 1941, VI istoč nobo-sanska proleterska brigada;REBAC REMZIJA, sekretar ilegalne par-tijske organizacije u Zenici od septembra1941. do marta 1942, ubijen u Jasenovcu1944. kao rukovodilac logorske partijskeorganizacije;~DŽIĆ (Hajdera) HUSO, roden 1929,Serić i, Zenica, uč esnik NOR-a od oktobra1944, 11. krajiška brigada, poginuo u apri-lu 1945. kod Karlovca;REDŽ!Ć (Osmana) MUSTAFA, roden1926, Serić i, Zenica, uč esnik NOR-a odoktobra 1944, 11. krajiška brigada, pogi-nuo u maju 1945. kod Karlovca'REDŽIĆ (Mustafe) MUSTAFA, roden1916, Pojske, Zenica, uč esnikNOR-aod8.8. 1944, V1ašić kiodred;REŠIĆ (Mehmeda) SULEJMAN, roden1926, Šerić i, Zenica, u NOR od 3.4. 1944,9. krajiška brigada;RIHIĆ (Osmana) ISMET, roden 1923. uMošć anici, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.1. 1945,6. krajiška brigada, poginuo 1945.kod Karlovca;IUZVIĆ (Begana) RAMO, roden 1925,Konjević i, Zenica, uč esnik NOR-a od
402
1942, 8. krajiška brigada, poginuo aprila1945. u selu Sarajlić i, Busovač a'RUŽIĆ IĆ (Pere) JOVAN, rođ en 1924,K!opač ki Vrh, Zenica, uč esnik NOR-a od10.1- J945, 6. krajiška brigada;RUZIC (Pere) MILOVAN, roden 1911,Klopč e, Zenica, u NOR od 1945;
S~IĆ (Saliha) OSMAN, roden 1924, Po-rane, Zenica, uč esnik NOR-a od oktobra1944, V1ašić ki odred, poginuo u martu1945, Guč a Gora;SAFIĆ PETAR, predratni č lanKPJ, ubijenod ustaša 1941. u koncentracionom logoruGospić ;SAFIĆ ALEKSEJ, č lan SKOJod 1941,po-ginuo u martu 1945. kao borac VII KNOVbrigade u Krušć ici, Vitez;SAFIĆ (Saliha) SALIH, roden 1920, Pora-tje, Zenica, u NORod 1. 10. 1944, V1ašić kiodred;SAKIĆ (Hasana) SULEJMAN, roden1921, Rič ice, Zenica, uč esnik NOR-a od19. 4. 1945, 3. brigada;SALČ INOVIĆ (Derviša) FERID, roden1924, Zenica, uč esnik NOR-a od 24. 5.1944, 5. ~jiška brigada;SALENTIC (Šabana) HADŽO, roden1918, Palinović i, Zenica, u NOR od 15. 1.1945, 8..krajiška brigada;SALKIC (Hasana) SABAN, roden 1912,Preoč ica, Travnik, uč esnik NOR-a od 27.10. 1944,6. krajiška brigada'SALKIĆ (Muje) ŠEFII<, ~oden 1922,Preoč ica, Zenica, uč esnik NOR-a od Il. 9.1944, Zagorski odred;SALKOVIĆ (Bajre) RAMO, roden 1915,Bukovica, Zenica, uč esnik NOR-a odavgusta 1941, Zenič ki NOP odred, pogi-nuo u septembru 1942. u selu Bradin:SAMARDŽIĆ (Todora) VOnSLAV, ' ro-den 1917, Zenica, uč esnik NOR-a od 7.8.1944, 6. lič ka proleterska brigada;SARAJLIC (Ismeta) JUSUF, roden 1926,Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945,17.krajiška brigada;
SARAJLIĆ MIDHAT, roden 1924, Zeni-ca, borac Vlašić kog NOP odreda od sep-tembra 1944;SARAJLIĆ (Ahmeta) RIFET, roden 1925,K!opč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 1.1945,6. krajiška brigada;SARAJLIĆ (Sulejmena) ZULFO, roden1913, Lokvine, Zenica, u NOR od 24. 10.1944,8. krajiška brigada;SELIMOVIĆ (Mehmeda) PAŠO, roden1925. Zenica, u NOR od 28.2. 1945; .SELIMOVIĆ (Derviša) OSMAN, roden1929, Zenica, u NOR od 12.4. 1945, 18.srednjobosanska brigada;SELIMOVIĆ (H.) IBRAHIM, roden 1924,Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 11.1944, 8. krajiška brigada;SELIMOVIĆ FEHIM, roden u Tetovu,Zenica, saradnik NOP od 1941, strijeljan ujanuaru 1943. u kaznionici Zenica;SELIMOVIĆ (Osmana) HAMID, roden1927, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-aod5. 6. 1944, 8. krajiška brigada;SELIMO\1Ć (Ibre) IBRO, roden 1915,Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 10. 1944,8.krajiška brigada;SELIMOVIĆ (Osmana) MUSTAFA, ro-den 1912, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 11. 1944, 8. krajiška brigada;SELIMSPAHIĆ (Ibrahima) OMER, ro-den 1925, Mošć anica, Zenica, uč esnikNOR-a od 7. 1. 1945, 6. krajiška brigada;SEMERAD (Ede) FRANJO, rođ en 1911,Zenica, uč esnik NOR-a od 28. 8. 1944,Vla-šić ki odred;SERDAREVIC (Saliha) MENSUR, roden1923. u Zenici, uč esnik NOR-a od 7. sep-tembra 1944, VI vojvođ anska brigada;SERDAREVIĆ (Ahmeta) MUHAMED,rođ en 1926. u Zenici, uč esnik NOR-a odjula 1944,6. krajiška brigada;SILAJDŽIJA (Nezira) NEZIR, roden1925,Janjić i,Zenica, uč esnik NOR-a od 6.I. 1945, 11. krajiška brigada;SIMIĆ BLAGOJE, prvoborac OzrenskogNOP odreda, poginuo krajem 1941. kodDoboja;
SINANOVIĆ (Ibre) IBRO, roden 1926,Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 4.1945,9. krajiška brigada;SINANOVIĆ (Saliha) ISLAM, roden1924, Ponirak, Zenica, uč esnik NOR-a odoktobra 1944, 11. krajiška brigada, pogi-nuo u maju 1945. kod Karlovca;SKELO (Stipe) IVO, roden 1912, Radako-vo, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.4. 1945,1. č eta 4. bataljona, 9. krajiška brigada, po-ginuo 6. maja 1945. kod Brežica;SKELO(Stipe) PETAR, roden 1914. u Ze-nici, uč esnik NOR-a od 10.4. 1945,9. kra-jiška brigada, poginuo u maju 1945. kodKarlovca;
SKENDER (Agana) RAŠID, rođ en 1925,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od1944, 8. krajiška brigada, poginuo 1945,G.Vraca, Zenica;SKENDER (Sulje) JAHIJA, roden 1929,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945, 8. krajiška;SKENDER(Mehe) OSMAN, roden 1916,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 1. 1945, 8. krajiška brigada;SKENDER (Salke) IZET, roden 1926, G.Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 1.1945, 11. krajiška brigada;SKENDER (Avde) ESAD, roden 1923, D.Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 21.4. 1945, 11. hercegovač ka brigada;SKENDER(Đ ulage) ISMET, roden 1922,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a odmarta 1945, 11. krajiška brigada, poginuou maju 1945. kod Karlovca;SKENDER (Agana) ŠERIF, rođ en 1905,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a odfebruara 1945, 8. krajiška brigada, poginuo1945. Gornja Vraca;
SKOMORAC AVDO, saradnik NOP od1941, strijeljan ujanuaru 1943. u kaznioni-ci Zenica;SKOMORAC SALIH, saradnik NOP od1941, strijeljan ujanuaru 1943.u kaznioni-ci Zenica;SKOMORAC SEJFO, saradnik NOP od
403
1941, strijeljanjanuara 1943. u kaznioniciZenica;SKOMORAC (Ahmeta) MUHAREM, ro-đ en 1928,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 3. Il. 1944, Il. krajiška brigada;SKOMORAC (Salke) SAFET, rođ en1927, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-aod15. 3. 1945, 18. hrvatska brigada;SKOMORAC (Avde) ABDURAHMAN,rođ en 1921, Gradišć e, Zenica, uč esnikNOR-a od 15. 11. 1944, Il. krajiška briga-da;SKOMORAC (Avde) FEHlM, rođ en1918, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-aod1944, 8. krajiška brigada;SKOMORAC (Sulejmana) MEHO, rođ en1912, Gradišć e, Zenica, uč esnikNOR-aod10. 10. 1944, 8. krajiška brigada;SKOMORAC (Avde) ZAJKO, rođ en1916, Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-aod4. 3. 1945, 18. srednjobosanska brigada;SKOMORAC (Suleimana) SMAJO, ro-đ en 1917,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od I. 10. 1944, 8. krajiška brigada;SKOMORAC (Salke) PAŠO, rođ en 1921,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 31.10. 1944, 8. krajiška brigada;SKOMORAC (Avde) OMER, rođ en 1916,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10.1944,8. krajiška brigada;SKOPUAK (Harnde) FIKRET, rođ en1924, Zenica, uč esnik NOR-a odl2. I.1945, 21. brigada, 38. divizije;SKOPUAK HAMDO, saradnik NOP od1941, poginuo kao boracVIIKNOUbriga-de:SKOPUAK (Huse) DERVIŠ, rođ en 1925,Poratje, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10.1944, V1ašić kiodred i 9. krajiška brigada;SKOPUAK (Šabana) SUUO, rođ en1922, Poratje, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 9. 1944, V1ašić kiodred;SKOPUAK (Naima) MUHO, rođ en1920, Topč ić Polje, Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 4. 1945, V1ašić kiodred i 8. krajiškabrigada;SKOPUAK (Zaima) ŠERIF, rođ en 1924,
404
Topč ić Polje, Zenica, uč esnik NOR-a od 6.5. 1945, V1ašić kiodred;SKOPUAK (Anđ elka) RISTO, rođ en1927, Svić e, Zenica, uč esnik NOR-a od 20.4. 1945, Il. krajiška brigada;SMAJIĆ : (Šefke) MEHMED, rođ en 1923,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od1944,8. krajiška brigada;SMAJIĆ :(Mehe) HIMZO, rođ en 1920, G.Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.6. 1944, 11. krajiška brigada;SMAJIĆ :(ŠefKe)ABDULAH, rođ en 1917,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od1944, 8. krajiška brigada, poginuo 1945.kod Karlovca;SMAJLOVIĆ : (Saliha) SALIH, rođ en1912, Obrenovci, Zenica, uč esnik NOR-aod 24. 10. 1944,8. krajiška brigada;SMAJLOVIĆ : (Đ ulage) MUHAMED, r0-đ en1927, Pojske, Zenica, uč esnik NOR-aod 20. 10. 1944, V1ašić kiodred;SMAJLOVIĆ : (Saliha) SALIH, rođ en1917, Pojske, Zenica, uč esnikNOR-aod 1.10. 1944, Il. krajiška brigada;SMAJLOVIĆ : (Mehe) MUNIR, rođ en1922, Pojske, Zenica, uč esnik NOR-a odnovembra 1944, Il. krajiška brigada, pogi-nuo 1945. kod sela Plać ice;SMRIKO (Hamida) SALIH, rođ en 1900,Lokvine, Zenica, uč esnik NOR-aod 15. 10.1944, Il. kraiiška brigada;SMRIKO (Mustafe) OSMAN, rođ en1925, Kozarci, Zenica, uč esnik NOR-a od30. 10. 1944, 8. krajiška brigada;SMRIKO (Mehmeda) MEHO, rođ en1917, Kozarci, Zenica, uč esnik NOR-a odoktobra 1944, 8. krajiška brigada, poginuou decembru 1944, Gradišć e, Zenica;SMRIKO (Rasima) RASIM, rođ en 1924,Lokvine, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 10.1944;SMRIKO (Omera) ŠEFIK, rođ en 1921. uZenici, uč esnik NOR-a od 1. 11. 1944, 8.krajiška brigada;SMRlK.O (Muje) EMIN, rođ en 1916, Ko-zarci, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 11.1944, 8. krajiška brigada;
I-
I!
SMRIKO (Mehe) BEGO, rođ en 1927, Ko-zarci Zenica, uč esnik NOR-a od31. 10.1944: 8. krajiška brigada;SMRIKO (Ibrahima) MEHMED, rođ en1927, Kozarci, Zenica, uč esnik NOR-a od30. 10. 1944,8.kraiiška brigada;SMRIKO (Hasana) HUSO, rođ en 1922,Kozarci, Zenica, uč esnik NOR-a od 30. 10.1944, 8. krajiška brigada;SMRIKO (Selima) VEJSIL, rođ en 1924,Kozarci, Zenica, uč esnik NOR-a od 30. 10.1944,8. krajiška brigada;SMRIKO (Tahira) FEHlM, rođ en 1926,Lokvine.Zenica, uč esnik NOR-a od 18. 10.i944, 8. krajiška brigada;SOFIĆ :(Saliha) SINAN, rođ en 1921, Pora-tje, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 10.1944, V1ašić kiodred i 8. krajiška brigada;SOFflĆ : (Omera) MEHMED, rođ en1925, Mutnica, Zenica, u NOR od 15. 7.1944, 17. majevič ka brigada;SOFflĆ : (Huseina) ISMET, rođ en 1924,Zenica, uč esnik NOR-a od 10.4. 1945,9.krajiška brigada;SOFflĆ : (Mehmeda) AZIZ, rođ en 1914,Orah polje, Zenica, uč esnik NOR-a odaprila 1945,6. krajiška brigada, poginuo umaju 1945. kod Teslić a;SOFflĆ : (Huse) IDJSEIN, rođ en 1919,Pojske, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10.1943, V1ašić kiodred, poginuo 9. 5. 1945.u Brežicama u Sloveniji;SPAHIĆ :(Nume) ISMET, rođ en 1923, Pu-hovac, Zenica, u NOR od 10. 1. 1945,8.krajiška brigada;SPAHIĆ : (Nezira) RABIJA, rođ ena 1924,Nemila, Zenica, u NOR od Il. 5.-1944, 5.kozarač ka brigada;SPAHIĆ : (Mehe) NEZIR, rođ en 1920,Orahovica, Zenica, u NOR od 10.10.1944,8. krajiška brigada;SPAHIĆ :(Alije) SINAN, rođ en 1910, Ora-hovica, Zenica, u NOR od 1. 1. 1944, 8.krajiška brigada;SPAHIC (Omera) NAlM, rođ en 1924,Orahovica, Zenica, u NORod 3. 6.1944,6.krajiška brigada;
SPAHIĆ :(Avde) SULJO, rođ en 1924, Ora-hovica, Zenica, u NOR od I. Il. 1944, Il.krajiška brigada;SPAHIĆ : (Mustafe) RASIM; rođ en 1924,Pojske, Zenica, uč esnik NOR-a od oktobra1944, Il. krajiška brigada, poginuo u mar-tu 1945. kod Zenice;SPAHIĆ : (Nezira) AKIF, roden 1908,Poj-ske, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 10. 1944,V1ašić kiodred;SPAHIĆ : (Hasana) MUHAREM, rođ en1910, Pojske, Zenica, uč esnik NOR-a od29. 4. 1944, 11: krajiška brigada;SPAHIĆ : (Hasana) HAZIM, rođ en 1926,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od14. 3. 1945, 8. krajiška;SPAHIĆ :(Hasana) SINAN, rođ en 1922,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od6.4. 1945;SPAHIĆ : (Huseina) MEHO, rođ en 1920,Pojske, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 4.1945, Samostalni bataljon 3. divizije;SPAHIĆ : (Mustafe) ASIM, rođ en 1920,Pojske, Zenica, uč esnik NORca od 9. 4.1945, 18. srednjobosanska brigada;SPAHIĆ :(Huseina) HASAN, rođ en 1928,Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.2. 1945,6. brigada;SPAHIĆ : (Saliha) RAMIZ, rođ en 1925,Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.9. 1944, V1ašić kiodred;SPAHIĆ :(Briše) HALlO, rođ en 1928, Ora-hovica,Zenica, uč esnikNOR-aod 1944,6.brigada; _SPAHIĆ : (Briše) DERVIS, rođ en 1920,Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 8.10. 1944, Il. brigada;SPAHIĆ : (Briše) IBRAHIM, rođ en 1917,Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.10. 1944, V1ašić kiodred;SPAHIĆ : (Huseina) MEHO, rođ en 1918,Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.6. 1944. u 8. brigadi, poginuo 1944. na Po-č ulici kod Zenice;SPAHIĆ : (Nezira) RASIM, rođ en 1926,Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od 29. 3.1944, VI krajiška brigada;
405
SPAHIC (Nezira) NAŠlO. roden 1923,Pojske, Zenica, uč esnik NOR-a od 7. 5.1945, Varaždinska brigada;SPAHIC (Huseina) IBRAHIM, rođ en1913, Pojske, Zenica, uč esnik NOR-a od29. 10. 1944, Il. krajiška brigada;SPAHIC (Adema) FEHIM, roden 1925,Arnauti, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 9.1944, 6. krajiška brigada;SPAHIC (Sulje) ENIZ, roden 1922, Ar-nauti, Zenica, uč esnik NOR-a od 6. 1.1944,6. krajiška brigada;SPASOJEVIC (Save) MILAN, roden1924, Bistrica, Zenica, uč esnik NOR-a od21. 9. 1944, V1ašić kiodred i 8. krajiška bri-gada;SPREMO Đ ORĐ E, prvoborac BišinskogNOP bataIjona, poginuo 1941. u Bišini;SPREMO MIRKO, prvoborac X hercego-vač ke brigade, poginuo 1945. u Istri;SPREMO SAVO, prvoborac BišinskogNOP bataliona, poginuo 1941. u Bišini;SPREMO M. PETAR, roden 1924, Lije-ske, Zenica, poginuo kao borac NOV kodKaknja 29.3. 1945;STANIC BOŽO, prvoborac OzrenskogNOP odreda, poginuo krajem 1941. u na-padu na Doboj;STANKOVIC (Riste) MILOVAN, roden1922,1ihaljine, Zenica, uč esnikNOR-aod2. 4. 1945, 8. krajiška brigada;STEVANOVIC (Sime) OBREN, roden1927, D. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4. 1945, 9. krajiška brigada;STJEPANOVIC (Luke) MILE, roden1918, Banlozi, Zenica, uč esnik NOR-a odjanuara 1945;STOJAKOVIC VOJO, č lan SKOJ-a od1940, prvoborac Majevič kog NOP odreda,poginuo ujanuaru 1944. na Romaniji kaokomandant bataljona VI istoč nobosanskeproleterske brigade;STOJAKOVIC BOŠKO, predratni č lanKPJ, prvoborac č ač anskog NOP odreda,poginuo u aprilu 1942. kao politič ki kome-sar č ete;STOJANOVIC inž. BOŽO, predratni č lan
406
KPJ, prvoborac, poginuo 1944. kod Zaje-č ara;STOJANOVIC (Laze) STANKO, roden1924, Loznik, Zenica, uč esnik NOR-a od 9.4. 1945, 8. krajiška brigada;STOJANOVIC (Ilije) LJUBICA, rodena1921, Topč ić Polje, uč esnik NOR-a od 1.8.1944, V1ašić ki odred;STOJANOVIC (Steve) STEVO, roden1925, Loznik, Zenica, uč esnik NOR-a odoktobra 194~, I dalmatinska brigada, pogi-nuo aprila 1943. u Gacku;STOJANOVlC(Bože) PERO, roden 1927,Loznik, Zenica, uč esnik NOR-a od novem-bra 1944, V1ašić ki odred, poginuo u fe-bruaru 1945. kod Travnika;STOLIĆ SLAVKO, č lan SKOJ od 1942,ubijen u Jasenovcu 1945;STOLlC ZORA, iz Zenice, č lan SKOJ od1942, ubijena u Jasenovcu 1945;STRIKA (Zaima) ALIJA, roden 1917,Klopč e, Zenica, u NOR od 12. Il. 1944,6.krajiška brigada;STRIKA (Zaima) HAKIJA, roden 1924,Klopč e, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9.1944, V1a~ić kiodred;STRIKA (Hadže) ALIJA, roden 1914, G.Zenica, uč esnik NOR-a od 28. 10. 1944,Il. krajiška brigada;STUPAR (Ise) ISO, rode n 1916,Jastrebac,Zenica, u NOR od 8. 9. 1944;SUBOTIC NIKO, Bijele Vode, Zenica, uNOB od 1941, VI istoč nobosanska prele-terska brigada, poginuo 1944. kod Han Pi-jeska;SUKNJOV (Joze) KARLO, roden 1926,Šušanj, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 4.1945, Virovitič ka brigada;SUKNJOV (Franje) IVO, roden 1925, Šu-šanj, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945,3. dalmatinska brigada;SULJIC(Saliha) PAŠO, roden 1920. u Ze-nici. uč esnik NOR-a od 14.9. 1944, Vlašić -ki odred i 16. krajiška brigada;
ŠABANOVIĆ (Huse) AGAN, roden 1923.G. Grač anica, Zenica. uč esnik NOR-a od
1944,8. krajiška brigada, poginuo 30. maja1945. kod Karlovca;ŠABANOVIC (Huse)ALIJA, roden 1923,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od15. 10. 1944, 8. krajiška;ŠABANOVIC (Hasana) RASIM, roden1925, G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 22. 12. 1944,8. krajiška brigada;ŠABANOVIC (Selima) HASAN, roden1922, Putović i, uč esnik NOR-a od 15. 1.1945, Il. krajiška brigada;ŠABANOVIC (Adema) OMER, roden1929, Putović i, Zenica, uč esnik NOR-a odLS. 1. 1945, II. krajiška brigada;ŠABANOVIC (Muje) IZET, rođ en 1919,Putović i, Zenica, uč esnik NOR-a od 14. I.1945, Il. krajiška brigada;ŠABIC(Mehe) NUMO, roden 1925, Zeni-ca,uč esnikNOR-aod7.1.1945,8.krajiškabrigada;ŠABIC (Salke) MEHMED, roden 1916,Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 2. 1945,11.krajiška brigada;ŠARANOVlC (Hade) SALIH, rođ en1924, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945;ŠARlC (Emina) BAJAZIO, roden 1923,D. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od1. 1. 1945, 8. krajiška brigada;ŠABIC (Sinana) ISMET, roden 1926, Ze-nica, uč esnik NOR-a od 7. 1. 1945,6. kraji-ška brigada;ŠAHDAN (Rame) SALIH. roden 1928,Jagodić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.10. 1944,8. krajiška brigada;ŠAHDAN (Avde) MUJO, rođ en 1925, Ja-godić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 9.1944, 7. krajiška brigada;ŠAHMIC (Atifa) AHMED, roden 1918,Foč a, uč esnik NOR-aod 15.8.1944,7. kra-jiška brigada; .ŠANTIC (Pere) MIRKO, roden 1924, Ze-nica, uč esnik NOR-aod 7. 9.1944, V1ašić kiodred;ŠARlC (Jusufa) HADŽO, roden 1927, D.Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od 16.2. 1945, 13. krajiška brigada;
ŠARIC (Zaima) SMAJO, roden 1928, Ze-nica, uč esnik NOR-a od 14.4. 1945;ŠARIC(Muniba) RIFET, roden 1928, Da-nja Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od12. 4. 1945. 9. krajiška brigada;ŠCETIC (Ahmeta) IBRO, roden 1926, Ja-godić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 10.1944, krajiška brigada;ŠEFRADIN (Ive) STJEPAN, roden 1922.u Č ajdrašu, Zenica, uč esnik NOR-a od 29.I. 1943,6. maslovač ka divizija;ŠEHALIC (Ah meta) EKREM, roden1921. u Zenici, č lan SKOJ-a isaradnikNOP-a od 1941, uč esnik NOR-a od 3. 9.1944, V1ašić ki odred i 8. krajiška brigada;ŠEHALIC(Avge) REMZIJA, roden 1929,Zenica, uč esnik NOR-a od 10.4. 1945,17.krajiška brigada;ŠEHIC (Osmana) ŠERIF, roden 1926. uVranduku, Zenica, uč esnik NOR-a od 16.4. 1945,9. krajiška brigada;ŠEHIC (Redže) OSMAN, roden 1926,Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od 14.4.1945. 11. krajiška brigada;ŠEHIC(Hasana) ESAD, roden 1923, Mo-šć anica, Zenica, uč esnik NOR-a od l. 1.1945,6. krajiška brigada, poginuo kod Mo-šć anice marta 1945;ŠEHIC (Osman) HALIL, roden 1928,Vukotić i, Zenica, uč esnik NOR-a od sep-tembra 1944, V1ašić ki odred, poginuo naLiscu, Zenica;ŠEHIC (Saliha) OSMAN, roden 1928. uStarini, Zenica, uč esnik NOR-a od 28. 3.1945, 8. krajiška brigada;ŠEHIĆ (Omera) HAZlM, roden 1910,Orahovica, Zenica, uNORod25.12. 1944,Il. krajiška brigada;ŠEHIC (Edhema) OMER, roden 1917,Orahovica, Zenica, u NOR od I. 1. 1945;ŠEHIC (Osmana) DERVIŠ, roden 1921,Vranduk, Zenica, u NOR od septembra1944, XI kraiiška brigada, poginuo u maju1945. kod Karlovca;ŠEHIC (Hasana) ASIM, roden u Vrandu-ku, Zenica, poginuo 1945. kao borac
NOV-e;
407
ŠEHIC (Omera) SALIH, roden 1927,Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od 13.4.1945, 18. srednjobosanska brigada;ŠEHIC (Ibrahima) KASIM, rođ en 1928,Dobriljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 1.1. 1944,8. krajiška brigada., poginuo 1945.kod Duge Rese, Karlovac;ŠEHIC (Jusufa) SEJDO, roden 1908, Do-briljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. Il.!944, ~. krajiška brigada;
.SEHIC (Hasana) CAMIL, rođ en 1902,Dobriljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 1.Il. 1944, 8. krajiška brigada;ŠEHIC(Saliha) RAGIB, roden 1910, Do-briljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 11.1944,8. krajiška brigada;ŠEHIC (Jusufa) ZAlM, rođ en 1910, Do-briljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. Il.1944,8. krajiška brigada;
·ŠEHIC (Abida) HASO, roden 1927, Do-briljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 9. 10.1944,8. krajiška brigada;ŠEHIC (Hamida) REŠIO, roden 1928,Dobriljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 1.Il. 1944, 8. krajiška brigada;ŠEHIC (Hamida) REDŽO, roden 1926,Dobriljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.10. 1944, 17. majevič ka brigada;ŠEHIC (Abida) AHMET, roden 1919, Do-briljeno, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. Il.1944,8. krajiška brigada;ŠEHIC (lbre) RASIM, rođ en 1924, Vran-duk, Zenica, uč esnik NOR-a od 14. 4.1945, 11. krajiška brigada;ŠEHOVlC (Omera) SALIlI, rođ en 1911,Gradina, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 1.1945,6. krajiška brigada;
ŠEKEROVlC (Nike) RISTO, roden 1915,Kovač ić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 7. 1.1945, Il. krajiška brigada;ŠEKEROVlC (Jove) SPIRO, roden 1927,Kovač ić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 1.1945, II. krajiška brigada;ŠEKEROVlC TIHOMIR, kurir Zenič kogNOP odreda, 1941, uhvać en i odveden ukoncentracioni logor u Njemač ku;
408
ŠEKEROVIC (Neđ e) RATKO, roden1924, Kovač ić i, Zenica, u NOB od 21. 11.1941, VI istoč oobosanska proleterska bri-~da;_SERlC (Hašima) ISLAM, roden 1922. uZenici, uč esnik NOR-a od 6. 10. 1944, Il.krajiška brigada;ŠESTAN (Josipa) STANKO, rođ en 1927,Zenica, uč esnik NOR-a od 20.10.1944,9.krajiška brigada;ŠESTIC ALIJA, č lan SKOJ od 1941, ubi-jen u Jasenovcu 1942;ŠESTIC (Omera) MUHAMED, rođ en1922, Zenica, uč esnik NOR-a od 24. 4.1945, Artiljerijska brigada X divizije;ŠESTIC (Ibrahima) ISMET, roden 1921,Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 4. 1945,9.k~iška brigada;ŠISIC (Smaje) DERVIŠ, roden 1914, Gra-dišć e, Zenica, u NORod I. 10. 1944,8. kra-jiška brigada, poginuo 15. 1. 1945. na Ra-đ akovu, Zenica;ŠIŠIC (Abdulaha) MUSTAFA, rođ en1921, Tetovo, Zenica, u NOR od 5. Il.1943, i8. brigada;ŠIŠIC(Huse) EMlN, rođ en 1924, Tetova,Zenica, u NOR od 15. 10. 1944,8. krajiška .brigada;ŠIŠIC (Sulje) HASAN, roden 1909, Teto-vo, Zenica, u NOR od 20. 4. 1945, dopun-ski bataIjon;ŠIŠIC (Rami za) ŠERIF, rođ en 1920, Gra-dišć e, Zenica, u NORod 1. 10.1944,8. kra-jiška brigada;ŠIŠIC HASAN, č lan partijske organizacijeTetovo, Zenica, striieljan u kaznionici Ze-nica, januara 1943;ŠIŠIC (Muje) ALIJA, rođ en 1907, Gradi-šć e, Zenica, u NOR od 1. 10. 1944,8. kraji-ška brigada;ŠIŠIC SAFET, roden 1929, Rič ice, Zenica,uč esnikNOR-aod februara 1945,4. divizi-ja, poginuo maja 1945. kod Karlovca;ŠIŠIC(Camila) NEZIR, rođ en 1906, Zeni-ca., uč esnik NOR-a od 16. 5. 1943;ŠIŠIC (Srnaje) DERVIŠ, rođ en 1912. uGradišć u, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.3.
\1945, 8. krajiška brigada, poginuo u Gor-njoj Grač anici, Zenica;ŠIŠIC (Harnde) FERlD, rođ en 1925, La-šva, Zenica, uč esnik NOR-aod 12.4.1945;ŠIŠIC (Omera) MUSTAFA, roden 1923,Tetovo, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10.1944, 8. krajiška brigada;ŠIŠ1C(Sulje) HAMZA, rođ en 1918, Teto-vo, Zenica, uč esnikNOR-aod 10. 2.1945,Vlašić ki odred;ŠIŠIC(Zajke) SALKO;rođ en 1925, Gradi-šć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 27. 10.1944, 8. krajiška brigada;ŠIŠIC (Briše) DERVIŠ, roden 1925, Gra-dišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 10.1944,8. krajiška brigada;ŠIŠIC (Ahmeta) MULO, rođ en 1921, Gra-dišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 2.1945, 8. krajiška brigada;ŠIŠIC (Ahmeta) NEZIR, rođ en 1922~Teto-vo, Zenica, uč esnik NOR-a od 1944, Vla-šić kiodred i 8. krajiška brigada;ŠIŠIC (Salke) HAMOO, rođ en 1922, Te-tovo, Zenica, uč esnikNOR-aod 1944, Vla-šić ki odred;ŠIŠIC(Sulje) SALIH, roden 1917, Zenica,uč esnik NOR-a od 20 12. 1944;ŠIŠIcKAbdulaha) HAZIM, rođ en 1924, Te-tovo, Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 4.1945, 18. srednjobosanska brigada;ŠIŠIC(Nazifa) ISMET, rođ en 1921,:Lašva,Zenica, uč esnik NOR-a od 10.9. 1944, Il.k~iška brigada;ŠISMAN (Bege) HAKlM, rođ en 1922;Ra-dinović i, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 10.1944, 7. krajiška brigada;ŠiŠMAN (Zaima) SAKIB, rođ en 1926,Puhovac, Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 1.1945, Il. krajiška brigada., poginuo 15. 3.1945. kod Perin Hana;ŠiŠMAN (Saliha) FEHIM, roden 1923,:Ra·dinovič i, Zentee, uč esnik NOR-aod 15. 10.1944,8. krajiška brigada;ŠIŠM.AN (Derviša) MUHAREM, roden1927, Radinović i, Zenica, uč esnik NOR-aod 17.'12. 1944,8. krajiška brigada, pogi-.nuo 9. 4. 1945. kod Kaknja;
,!
I'
ŠKAUO (Muharema) CAMIL, rođ en1911. u Mošć anici.Zenica, uč esnik NOR-aod 1. 4. 1945, 18. hrvatska brigada;ŠKORO (Adema) MIRALEM, roden1928, Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od 9.I. 1945, 8. krajiška brigada;ŠKORO (Hamida) IZET, rođ en 1923,Gornja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od8. 1. 1945, 8. krajiška brigada;
ŠKRGO SEAD, iz Zenice, č lan KPJ od1941. i sekretar OKSKOJ-a, rukovodilacuZenič kom NOP odredu, poginuo u č etnič -kom puč u 6. maja 1942. u šumi OrIovac;ŠKRGO (Ahrneta) SElO, roden 1923, Do-boj, uč esnik NOR-a od 9.8. 1944, Vlašić kiodred;
ŠOKIC (Beć ira) MUSTAFA, rođ en 1926,Zabrđ e, Zenica, u NOR od 7.8. 1944, 17.majevič ka brigada;ŠTADO HALIM, roden 1915, Janiić i.Ze-hica, uč esnik NOR-a od oktobra 1944, II.krajiška brigada, poginuo koncem 1944.kod Busovač e;
ŠTRBAC (Nike) JOZO, roden 1927, č aj-draš, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 10.1944, 8. krajiška brigada;ŠTRBAC (Nike) ANDRIJA, rođ en 1927,Č aidraš, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 10.1944,8. krajiška brigada., poginuo 5.janua-ra 1945. u Janicu, Zenica;ŠTRBAC (Mate) ILIJA, roden 1922, Jago-dić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 24. 10.1944, 8. krajiška brigada;ŠTRBAC (Ive) ANTIJN, roden 1913, Ja-godić i, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10.1944, 18. srednjobosanska;
ŠUNnC IVAN, uč esnik NOR-a u Vlašić -kom NOP odredu od septembra 1944;ŠUTlC (Huseina) HASO, roden 1927,Orahovica, Zenica, u NOB od 1944, Vla-šić ki odred, poginuo u januaru 1945. kodGuč e Gore, Travnik;ŠUVALIC (Saliha) NEZIR, roden 1916,G. Zenica, uč esnik NOR-a od 27. 9. 1944,8. krajiška brigada;
409
TABAKOVIt (Jusufa) RAŠID, roden1920, Pljevlja, uč esnik NOR-a od I. 8.1943, Visoč ko-fojnič ki odred i Vlašić ki od-red, poginuo februara 1945. kod Fojnice;TABAKOVIt (Jusufa) ŠEFKIJA, roden1907, Pljevija, uč esnik NOR-a od 18. 4.1945, 10. krajiška brigada;TAHIROVIt (Osmana) HAŠIM, roden1919,Vukotić i, Zenica, uč esnik NOR-aodIl. 8. 1944, Vlašić ki odred i 6. krajiška bri-gada;TAHMIŠČ IJA (Abdulaha) ABDU-LAH, roden 1918. u Zenici, uč esnik NOR-a od 1.9. 1943,4. krajiška brigada, V divizi-ja;TALAM (Muharema) DERVIŠ, roden1925, Zenica, uč esnik NOR-a od 10.1.1945, 8.krajiška brigada;TALAM(Avde) DERVIŠ, roden 1905,Ze-nica, uč esnik NOR-aod 12.4.1945,8. kra-jiška brigada;TALIt(Jbre) SMAJO, roden 1918, Gradi-šć e, Zenica, uč esnikNOR-aod 1. 10. 1944,8. krajiška brigada;TALIt(Sulje) RAMO, roden 1910, Gradi-šć e, Zenica, u NOR od 1. 10. 1944, 8. kraji-ška brigada;TALIt(Š3č ira) VEJSIL, roden 1910, Gra-dišć e, Zenica, u NOR od I. 10. 1944,8. kra-jiška brigada;TALIt(Rame) MUHAMED, roden 1924,G. Grač anica, Zenica, uč esnik NOR-a od1944,8. krajiška brigada, poginuo 1945. naSmetovima, Zenica;TALIt (Adema) ZAHIM, roden 1926,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 23.10. 1944, Il. krlijiška brigada;TALIt (Adema) HADŽO, roden 1918,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10,1944,8. krajiška brigada;TALIt(Bajre) MUHAMED, rođ en 1914,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 10.1944,8. krajiška brigada;TALIt (Islama) SAKIB, roden 1923, Lu-pac, Vitez, uč esnik NOR-a od 7. 9, 1944,6.krajiška brigada;TAHIROVIt (Osmana) MUSTAFA, ro-
410
den 1926, Doglodi, Zenica, uč esnik NOR-a od 1. 9. 1944. Vlašić ki odred;TANASlt (Marka) MITAR, roden 1913,Gora, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 9.1944, 7.krajiška brigada;TANASUEVIt PERO, prvoborac 10. her-cegovač ke brigade, poginuo na Sutjesci1943;TASAHUA (Jusufa) ŠERIF, roden 1925,.Poč ulica, Vitez, uč esnik NOR-a od 15. 9.1944,9. krajiška brigada;TARANOVIt (H.) SALKO, roden 1924,Doglodi, Zenica, poginuo kao borac NOV-e 29. 3. 1945. kod Kaknja;TATAREVIt (Sadika) ILUAS, roden1926, Zenica, uč esnik NOR-a odIl. 9.1944, Vlašić ki odred iIl. krajiška brigada;TELALOVIt (Rame) ADEM, roden1927, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od1944, 8. krajiška brigada;TELALOVIt (Rame) SELVETA, rodena1925, Nemila, Zenica, uč esnik NOR-a od1944,8. krajiška brigada;TELALOVIC (Saliha) HASAN, roden1929. uKoprivno], Zenica, uč esnik NOR-aod aprila 1945, 18. srednjobosanska briga-da, poginuo u maju 1945, G\uha Bukovi-ca, Travnik;TELALOVIt (Redže) MUNIB, roden1929. u Koprivne], Zenica, uč esnik NOR-aod aprila 1945,18. srednjobosanska briga-da, poginuo u maju 1945, G\uha Bukovi-ca, Travnik;TELALOVIt (Osmana) ZAlM, roden1922, Gradina, Zenica, uč esnik NOR-a od8. 1. 1945, 6. krlijiška brigada;TELALOVIt (Mehmeda) NEZIR, roden1926, Topč ić , Polje, Zenica, uč esnik NOR-a od 13. 4. 1945, Vlašić lti odred i 8. krajiškabrigada;TELALOVIt (S.) MEHMED, roden1916,Koprivna,'Zenica, uč esnikNOR-aod12. 4. 1945, 18. srednjobosanska brigada;TERZIC(Dede) MUJAGA, rođ en 1925. uVranduku, Zenica, uč esnik NOR-a odoktobra 1944, 6.lmqiška brigada, poginuou maju 1945. kod Karlovca;
TERZIt (Derviša) MUSTAFA, roden1925,Vranduk, Zenica, uč esnik NOR-a od10. 9. '1944, Il. kraiiška brigada;TERZlt ANĐ ELKO, č lan SKOJ-a od1940, prvoborac lO.hercegovač ke brigade,poginuo 1943;
TESKEREDŽIt (Avde) HILMJJA, roden1922, Gornji Vakuf, u NOR od 15. 7.1944,Vlašić ki odred;TEŠN~AK SIMO, iz Zenice, borac;TODIC (Sime) TRIVO, roden 1907, Bistri-ca, Zenica, u NOR od 20. 10. 1944, Il. kra-jiška brigada;TODIt(Nedjeljka) MITAR, rođ en 1926,Bistrica, Zenica, u NOR odIS. 10. 1944,Vlašić ki odred;TODIt DESANKA, iz Zenice, č lan SKOJod 1941, prvoborac Zenič kog NOP odre-da, poginula 1944. na Kragujevcu kao po-lit. komesar č ete 6. istoč nobosan. prole-ter. brigade;TODIC(l1ije) PETAR, roden 1908, Bistri-ca, Zenica,uč esnikNOR-a od 15. 9. 1944,Il. krajiška brigada;
TODOROVIt (Pere) MITAR, rođ en1911, Jal\iič ki Vrh, Zenica, uč esnik NOR-aod oktobra 1944, poginuo 1945. na Kube-ru:,TOKALIt (Jašara) HAMID, rođ en 1926,Gumanci,Zenica, uNORod 1944,7. kraji-ška brigada;TOKALIC (Jašara) NAZIF, rođ en 1923,Gumanci, Zenica, u NOR-u od 1944, Il.kraiiška brigada, poginuo 12. 4. 1945, kodKarlovca;TOKIt (Petra) VLADO, roden 1911. uZepč u, uč esnik NOR-a od 10. 9. 1944, 9.krajiška brigada;TOMIt (Tad ije) IVO, rođ en 1924, GornjiCajdraš, Zenica, u NOR-u od 30. 10. 1944,8. krajiška brigada;TOPALOVIt (Ibre) FEHIM. rođ en 1910.Gladović i,Zenica, uč esnik NOR-a od maja1944, Il. krajiška brigada. poginuo u mar-tu 1945. kod Kaknja;TOPIt LAZAR, prvoborac Zenič kog
NOP odreda, poginuo u februaru 1942. uselu Vukanović i;TOPOLJAK (Sulejmana) MUJO, roden1924,Lupac, Vitez, uč csnik NOR-a od 27.9. 1944,6. krajiška brigada;TORBICAZDRAVKO, rođ en 1921, Ka-kanj, prvoborac Zenič kog NOr odreda'TRAKIt (Avde) HUSEIN, roden 1926,Luka, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. 1.1945,6. krajiška brigada;TRAKIt (Fehima) HASAN, rođ en 1927,Luka, Zenica, uč esnik NOR-a od 15.I.1945, 11.krajiška brigada;TRAKO(Sulje) HASAN, roden 1914, Bri-znik, Zenica, uč esnik NOR-a od 20. 4.1945, 17. krajiška brigada;TRIFKOVIt (Pere) JOVO, roden 1918,Tišina, Zenica, uč esnik NOR-a od 1941,Zenič ki NOP odred, poginuo 1942. u Be-govom Hanu;.TRIFUNOVIt (Mihajla) MILUTIN - MI-LE, rođ en 1904, Modrič a, uč esnik NOR-aod 14. 4. 1945, 17. krajiška brigada;fRINKI ALBERT, rođ en 1912. u Zenici,č lan KPJ od 1941, prvoborac, komandantVlašić kog NOP odreda;TUCO (Vukosava) BRANKO, roden1925, Zenica, uč esnik NOR-a od 5. 9.1944, Vlašić ki odred;TUFEKČ IC (Zejnila) SAKIB, rođ en 1926,Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 26.11. 1944, Il. krajiška brigada;TUFEKČ IC (Bajre) HUSO, roden 1915,Orahovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 12.7.1944;TUFEKČ lt (Hasana) AHMET, rođ en1921, Orahovica, Zenica, u NOR od 9. 9.1944, 8. krajiška brigada;TUTMIt (Mehe) HUSO, rođ en 1920,Orahovica, Zenica, u NORod 10.10. 1944,11. krajiška brigada;TUTMIt(Ibre) NEZIR, rođ en 1926, Ora-hovica, Zenica,uč esnikNOR-a od 18. 12.1944, Il. brigada;TUTMIt(Ibre) SMAJO, roden 1920, Ora-hovica, Zenica, uč esnik NOR-a od 16. 7.1944, 11. brigada;
411
TIJTMIC (Uzeira) SULEJMAN, rođ en1921, Orahovica. Zenica, uč esnik NOR-aod 10. 9. 1943, Il. krajiška brigada;TIJTMIC (Uzeira) JUNUZ, rođ en 1928,Zenica. uč esnik NOR-a od 1. 11. 1944, 8.krajiška brigada;TIJTMIC(Mehe) HALIL, rođ en 1926, Ze-nica. uč esnik NOR-a od 9. 7. 1944, 14.srednjobosanska brigada;TIJRČ INOVIC (Sulejmana) BAJRO, ro-đ en 1927, Briznik, Zenica, uč esnik NOR-aod 14. 1. 1945, 8. krajiška;TIJRSANOVIC (Ibrahima) MEHO, ro-đ en 1928, Starina. Zenica. uč esnik NOR-aod 4. 10.1944, Vlašić ki odred iii. krajiškabrigada;TIJRSANOVIC (Redže) SALIH, rođ en1921, Starina. Zenica, uč esnik NOR-a od9. 5. 1944, Vlašić ki odred i Il. krajiška bri-gada;1VRTKOVIC REMZUA, č lan KPJ od1941, jedan od organiz. ustanka u zenič -kom kraju, polit komesar č ete Zenič kogNOP odreda. poginuo 1943. u Sremu usastavu 6. istoč nobos. proleterske brigade;
UBIPARlPOVIC NEĐ O, prvoborac Ze-nič kog NOP odreda. poginuo u februaru1942. u napadu na Begov Han;UDOVČ lC(Stjepana) IVICA, rođ en 1926,Donja Grač anica, Zenica. uč esnik NOR-aod 7. 9. 1944,9. krajiška brigada;UZELAC GOJKO, iz Sarajeva, predratnič lan KPJ, jedan od org. ustanka u Zenič -kom kraju, poginuo u č etnič kom puč u uBijelim Vodama. 9. maja 1942;UZUNOVIC ŠUKRIJA, č lan KPJ, uč esnikNOR-a;
VAlS OlD, saradnik NOP od 1941, ubijenod ustaša 1943. u Zenici;VALENTIC(Saliha) SUUO, rođ en 1921,Orahovica, Zenica, u NOR od 8. 4. 1945,II. krajiška brigada;VALENTlC (Avde) AVDO, rođ en 1916,Orahovica, Zenica, u NOR od IS. 4.1944,Vlašić ki odred;
412
VALENTlC (Hasana) SULEJMAN, ro-đ en 1920, Nemila. Zenica, uč esnik NOR-aod 10. 9. 1944, 8. krajiška brigada;VARDA(Muniba) OSMAN, rođ en 1925,Varda.Zenica, uč esnik NOR-a od 15. 12.1944, 6. krajiška brigada;VARDA (Muniba) AVDUA, rođ en 1920,Zenica. uč esnik NOR-a od 25. 11. 1944, 6.krajiška brigada;VARDA (Muniba) SULEJMAN, rođ en1922, Zenica, uč esnik NOR-a od 10. I.1945,6. krajiška brigada;VARDA (Mule) MEHMED, rođ en 1910,Zenica, uč esnik NOR-a od 4. I. 1945,6.krajiška brigada;VARDA (Ragibov) HASIB, rođ en 1928,Briznik, Zenica. uč esnik NOR-a od 14. 1.1945, 8. krajiška brigada. poginuo 1945.kod Karlovca;VARDA (Smaila) HASAN, rođ en 1926,Briznik, Zenica; uč esnik NOR-a od 14.1.1945,6. krajiška brigada;VEHABOVIC (Ibrahima) MEHMEDA-LIJA, rođ en 1914, D. Grač anica. Zenica,uč esnik NOR-a od 7. 3. 1945, 8. krajiškabrigada;VESELJAK BRANKO, č lan SKOJod1941, ubijen u konc. logoru Lepoglava1945;VESIC NIKOLA, kurir Zenič kog NOP od-reda, ubijen u Jasenovcu 1942;VESEUAK VERA, č lan SKOJ od 1940,ubijena u konc. logoru u Lepoglavi 1945;VIDAČ AK (Pante) BOGDAN, roden1920, Klopač ki Vrh, Zenica, u NOB od1941, 6. istoč nobos. proleter. brigada. po-ginuo 1943. na Sutjesci;VIDAtAK (Milana) NEĐ O, rođ en 1925,Gornja Vraca, Zenica, uč esnik NOR-a od7. I. 1945, 8. krajiška brigada;VIDAtAK TODOR, iz Zenice, borac;VIDOŠEVIĆ (Ante) ANTO, rođ en ~918,Šušan],Zenica, uč esnik NOR-a od1. lO.1944, Vlašić ki odred;VIDOVIC (Riste) MlCO, rođ en 1906, Do-lipolje, Zenica. uč esnik NOR-a od IS. 4.1945;
e...;
VIŽRAL MCA, predratni č lan KPJ, prvo-borac Romanijskog NOP odreda. poginuokrajem 1942. kao rnitraljezac 6. istoč no-bos. prolet. brigade;VONODIC SALIli, saradnik NOP-a od1941, ubijen u konc. logoru Jasenovac po-č etkom 1945;VRANICSTEVO, predratni č lan KPJ, č lanMK Zenica, prvoborac Romanijskog NOPodreda, poginuo u januaru 1944. na Ro-maniji kao komandant Bataljona 6. istoč -nobos. proleter. brigade;VRANIC VELJKO, uč esnik NOR-a od1944;VRŠIC (Hasana) RASIM, rođ en 1923,Gnjusi, Zenica. uč esnik NOR-a od IS. 4.1945, 5. dalmatinska brigada;VRŠKIC (Hasana) REDŽIB, rođ en 1927,Gnjusi, Zenica. uč esnik NOR-a od 10. 4.1945,9. krajiška;VRŠKIC (Ibrahima) ISMET, rođ en 1929,Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od 12. 4.1945,9. krajiška brigada;VRŠKIC (Alije) UZEIR, roden 1926,Gnjusi, Zenica, uč esnik NOR-a od 1944. 8.krajiška brigada. poginuo 1945, kod Ka-knja;VUJINOVIC (Mile) LUKA, rođ en 1910,Gradišć e, Zenica u NOR od 30. 10. 1944,8. krajiška brigada;VUnNOVIC (Steve) KRSTO, rođ en 1915,Gradišć e, Zenica, u NOR od 30.10. 1944,8. krajiška brigada;VUJINOVIC (Mitra) RADOVAN, rođ en1925, Gradišć e, Zenica u NOR od 1. 10.1944, 8. krajiška brigada, poginuo 25.11.1944, Vraca, Zenica;'VUJINOVIC (Save) VASO, rođ en 1928,Gradišć e, Zenica, uč esnik NOR-a od okto-bra 1944, 8. krajiška brigada;VUKADIN MARKO, č lan SKOJ od 1941,poginuo 1944, kao borac NOV-e;VUKOSAV MILAN, prvoborac BišinskogNOP bataliona, poginuo 1942. kod Neve-sinja;
1:
...,
VUKOVIC MLADEN, predratni č lanKPJ i č lan MK SKOJ-a Zenice, prvoboracRomanijskog NOP odreda, poginuo 25. 8.1941, u napadu na Sokolac;
ZADIC (Hilmije) FARUK, rođ en 1922, uZenici, uč esnik NOR-a od 9. 9. 1944, Vla-šič ki odred;ZEC (Alije) EDHEM, rođ en 1923, Zenica,uč esnik NOR-a od 10.9. 1944, Vlašić ki od-red i 8. krajiška brigada;ZEJNIC(Mustafe)SABRUA, rođ en 1923,Zenica. uč esnik NOR-a od 19. 9. 1944,5.korpus, armijska bolnica Banja Luka;ZEKANOVIC (Manojla) CVIJO, rođ en1929, Zenica. uč esnik NOR-a od januara1945, Il. krajiška brigada, poginuo 1945.kod Karlovca;ZEKANOVIC (Pere) VASO, rođ en 1920,Gornja Vraca, Zenica. uč esnik NOR-a od10. 1. 1945, 8. kraiiška brigada. poginuo1945, kod Karlovca;ZEKANOVIC (Stojana) RADOVAN, r0-đ en 1929,Go rnja Vraca, uč esnikNOR-aod10. 1. 1945, 8. krlijiška brigada. poginuo1945. kod Karlovca;ZEKANOVIC (Sime) Đ URO, rođ en 1929,Gornja Vraca. Zenica, uč esnik NOR-a od10. 1. 1945, 8. kraiiška brigada, poginuo1945. kod Karlovca;ZEKANOVIC (Lazara) UROŠ, rođ en1923, Gornja Vraca, Zenica. uč esnik NOR-a od 8. 1. 1945, Il. krajiška brigada;ZELIC (Mate) MATO, rođ en 1921, NoviŠeher, uč esnik NOR-a od oktobra 1944, 8.krajiška brigada. poginuo 1945. u Dubra-vici, Vitez;ZELJKO ILIJA, prvoborac Zenič kogNOP odreda. poginuo krajem 1941. kodBegov Hana;ZLATAREVIC (Fehima) FERJZ, rođ en1920, Palinović i, Zenica, uč esnik NOR-aod 9. 1. 1945,8. krlijiška brigada, poginuo1945, kod Gornjeg Vakufa;
413
ZULIĆ (Muharema) IBRAlllM, rođ en1927. u Zenici, uč esnik NOR-a od2. 4.1945, 11.kraiiška brigada;ZUROVAC PERO, prvoborac10. herce-govač ke brigade, poginuo1943;
414
~EPAČ KlĆ (Franje) PERO, rođ en1916,Cajdraš, Zenica, uč esnik NOR-a od 8. 9.1944,9. krajiška brigada; -ŽERAJIĆ ILIJA, prvoborac10. hercego-vač ke brigade. poginuo1945. kod č aplji-ne;
BORCI NARODNOOSLOBODILAČ KE VOJSKEPOGINULI U TOKU RATA NA PODRUČ JU
ZENICE
AVDAGIĆ IBRAlllM, rođ en1925, Bu-gojno, borac 6. krajiške brigade, poginuo1944;
BABIĆ (Tode) MILAN, rođ en1914,Ključ , borac13. krajiške brigade, poginuo1945;BABIĆ (Laze) RAJKO, rođ en1925,Svod-na, Bosanski Novi, borac11. krajiške bri-gade, poginuo februara1945;BABIĆ (pere)saero,rođ en1921,Ključ ,borac 13. krajiške brigade, poginuo1945;BANOVIĆ (Peje) NIKOLA, rođ en1924,Karanovci, Bosanska Gradiška, borac11.krajiške brigade, poginuo marta1945;BASTABRANKO, rođ en u Sanskom Mo-stu, borac 4. bataljona13. brigade, pogi-nuo aprila 1945;BAŠIĆ (Omera) AVDO, rođ en1910, Te-šanj, vodnik 13. krajiške brigade, poginuo1944;BAŠIĆ (Vida) DUŠAN, borac1.bataljona13. brigade, poginuo februara1945;BEGIĆ AVDO, rođ en1921, Zagrađ e.Ka-kan], borac 11. krajiške brigade, poginuofebruara 1945iBLAGOJEVIC JEFTO, Doboj, borac;BOGUNOVIĆ DUŠAN, rođ en1918, Bi-hać , borac8. brigade, poginuo1945;BUNGUR JUSUF, ModriQj, borac;
Č ELIĆ (Mihajla) NIKOLA, borac1. bata-!jona 13.kraiiške brigade, poginuo februa-ra 1945;
Č IRIĆ (Đ orđ a) VOJIN, rođ en1927, Raz-boj, Srbac, borac2. bataljona 18. brigade,poginuo aprila 1945;
Ć ATOVIĆ HIMZO, Mostar, politič ki ko-mesar; -
DAKIĆ (Đ ure) JOSIP, rođ en1923,Ključ ,komesar č ete,13. krajiška brigada, pogi-nuo Il. aprila 1945;DAKIĆ (Laze) SAVO, rođ en u Bos. Gra-dišci, borac 11. krajiške brigade, poginuomarta 1945;DEMIROVIĆ (Halila) HASAN, borac3.bataljona 13. krajiške brigade, poginuo fe-bruara 1945;DENJAK (Rade) SmJAN, rođ en1926,Dragotinja, Prijedor, borac11.krajiške bri-gade, poginuo marta1945;DERONJA DUŠAN, rođ en u Mostaru,poruč nik 8. kraiiške brigade, poginuo mar-ta 1944;DOMINIK (Italijan), borac puškomitralje-zac 7. krajiške brigade, poginuo]0. 4.1945. u Ponihovu, Zenica;DRLJAČ A(lve) LUKA, rođ en1926,Ora-ško Brdo, Kulen Vakuf, borac 1. č ete 4. ba-taljona, 8. krajiška brigada, poginuo okto-bra 1944;DUCENAC (Ive) MILAN, rođ en 1922,Nebojani, Petrinja, borac 1. č ete 3. bataljo-na, 8. brigada, poginuo novembra1944;DULOVIĆ HlMZO, rođ en19]8, Dulovi-ć i, Bugojno, borac 3. č ete 4. bataljona, 7.brigada, poginuo aprila1945;
415
Đ INDO HAMED, iz Rogatice, borac;Đ UMIĆ (Stojana) Đ ORĐ E, rođ en 1927,Razboj, Srbac, borac 53. divizije, poginuoaprila 1945;Đ URĐ EVIĆ (Marka) JOVO, roden 1925,Lomovita, Prijedor, borac Il. krajiške bri-gade, poginuo februara 1945;
FLAMIĆ (Gabrijela) IVAN, borac 1. bata-Ijona, 13. krajiške brigade, poginuo fe-bruara 1945;
GLEDIĆ (Milosava) MCA, rođ en u Be0-gradu, borac 4. bata1jona Il. brigade, pogi-nuo decembra 1944;GORONJA MILAN, iz Mostara, borac 8.krajiške brigade, poginuo 1944;GRAšIĆ (Mahmuta) ATIF, borac1. bata-Ijona 13. brigade, poginuo aprila 1945;GRIGORIĆ MARKO, rođ en 1920, Sinj,borac 3. bataljona 7. brigade, poginuo apri-la 1945;
HAFlZOVIĆ AHMET, iz Rogatice, borac;HALKIĆ (Džafera) MUHAREM, roden1917, Stijena, Cazin, borac 8. krajiške bri-gade, poginuo maja 1945;HANUMIĆ (Ah meta) IBRO, iz Doboja,poginuo 1942;HASANOVIĆ (Asifa) SAKIB, rođ en 1<)25,Bosanska Krupa, borac 3. č ete prvog bata-Ijona, 7. brigada, poginuo aprila 1945;HAURDIĆ (Adema) AGO, iz Doboja, bo-rac 13. srednjobosanske brigade, poginuo1945;HODŽIĆ (Saliha) EJUB, rođ en 1926, Ga-č ice, Vitez, borac 8. krajiške brigade, pogi-riuo februara 1945;HRENOV (Josipa) STANKO, roden 1922,Kostel Pregrada, borac Il. brigade, pogi-nuo decernbra 1944;HUDEC(Pavla) IVAN, borac 3. bataljona13. brigade, poginuo aprila 1945;
IVANIĆ JOVO, rođ en u Bjelaju, BosanskiPetrovac. borac 3. proleterske brigade, po-ginuo 1943;
416
JAGUČ IN (Ivana) FRANJO, rođ en 1926,Ivanić , Jastrebarsko, borac 18.brigade, po-ginuo aprila 1945;JAJINOVIĆ (Steve) STEVO, rođ en 1919,Rogolji, Bos. Gradiška, borac 11. krajiškebrigade, poginuo februara 1945;JAZIĆ (llije) RAJKO, rođ en 1919, Ljubija,Prijedor, borac 3. č ete, 2. bataijona, 8. kra-jiška brigada, poginuo novembra 1944;JELAČ A (Vida) ILIJA, rođ en 1914, Prito-ka, Bihać , borac 8. krajiške brigade, pogi-nuo novembra 1944;JELIĆ (Andrije) IVAN, rođ en u Sikirevci-ma, Županja, borac 11. brigade, poginuodecembra 1944;JELIČ IĆ (Đ urđ a) LUKA, rođ en 1920,Bos. Petrovac, komesar bataljona13..kraji-ške brigade, poginuo 25. februara 1945;JELIĆ (Vase) PERO, borac izviđ ač ke č ete13. brigade, poginuo marta 1945;JOSIPOVIĆ SAVO, iz Kaknja, borac;
KNEŽEVIĆ (Janka) MARKO, rođ en1927, borac 2. bata1jona 18. brigade, pogi-nuo aprila 1945;KNEžEVIĆ (Nikole) MIRKO, rođ en1926, Vidove Selo, Drvar, borac 3. batalio-na 8. brigade, poginuo januara 1945;KNEŽEVIĆ (Đ orđ a) OSTOJA, rođ en' uMaglaianima, Bos. Gradiška, borac Il.kraiiške brigade, poginuo februara 1945;KOČ lĆ (Lazara) Đ URAĐ , roden 1914,Ključ , borac13. krajiške brigade, poginuo25. marta 1945;KOVAČ EVIĆ STJEPAN, iz Kaknja, poli-tič ki komesar;KRAMOVIĆ (Martina) ANTON, borac 3.bataljona 13. brigade, poginuo februara1945;KRČ MARPETAR., rođ en 1925, Krnjeuša,8os. Petrovac, borac 8. krajiške brigade,poginuo decembra 1944;KRKEUAS SIMO, iz Kaknja, borac;KRLJIĆ (Save) BRANKO, rođ en 1924, Li-pa, Bihać , borac 8. krajiške brigade, pogi-nuo februara 1945;
,
LAKlĆ (Save~.?OJKO, rođ en 1920, Ključ ,borac p. krajiške brigade, poginuo 1944;LAKlC VASO, iz Ključ a, borac13. briga-de, poginuo februara 1945'LATINČ IĆ (Ostoje) MILOŠ, roden 1927Maglaiani, Bos. Gradiška poginuo april~1944; ,
LEPIR (Derviša) MUSTAFA, roden 1923Mosor, Travnik, borac VIašić kog odreda:poginuo 23. oktobra 1944'LONĆ AREVIĆ (Mehe) 'ALIJA,rođ en1924, Ulog, Nevesinje, borac Il. kraiiškebrigade, poginuo marta 1945'LOVRENČ EVIĆ (Ivana) MATO roden1923, Posarevina, Karlovac, bora~ 3. č ete2. bataljona, 8. brigada, poginuo januara1945;
M~~R FRANJO, rođ en 1924, Ulog, Ne-vesinje, borac 11. krajiške brigade, pogi-nuo marta 1945'MALI RUDI, i~ Kaknja, politič ki kome-sar;MARJANOVIĆ IVO, iz Tuzle, husinjskirudar, borac;MATUVIN9VIĆ PETAR, iz Tuzle, borac;M!JATOVIC (Stanka) MILE, boracI. ba-taljona 13. brigade, poginuo februara1945;MILADINOVIĆ (Glige) MILAN, rođ en1922, Ko~rac, Prijedor, borac 3. bataljo-na, II~ brigada, poginuo decembra 1944;MILICEVIC LAZAR, rođ en u KoziciSanski Most, borac I. bataljona 3. krajišk~proleterske brigade; poginuo oktobra1943;M~OČ ANTO, roden 1919,Livno, borac 7.brigade I~. divizije, poginuo aprila 1945;M~TREJIC (Dušana) RADE, roden u Raz-boju, Srbac, borac4. bataljona, Il. krajiškabrigada, poginuo decembra 1944'MITROVIĆ . MILOŠ, iz Sanskog Mosta,borac 13. brigade, poginuo februara 1945'MOSKOPAPO '
rI''I!
NAK<?MČ IĆ BLAGOJE, iz Ključ a, borac13. brigade, poginuo februara 1945;
NOVAKOVIĆ (Đ orda) Đ ORĐ Erođ en1916, Lepenica, Srbac poginu~ aprila1945; ,
N~VAKOVIĆ STEVO, borac8. krajiškebrigade, poginuc 1944;
P~RIĆ IVAN, puškomitraljezac7. krajiškebng~de, poginuo 10.4. 1945.u PonihovuZenica; ,PETKOVIĆ (Maksima) SIMO rođ en191r, Osojnica, borac 8. krajiške 'brigadepoginuo 30. 12. 1944' 'PILJAK NIKOLA, iz' Glamoč a borac 8krajiške brigade; ,.P,IPO (Hih~le) HILMO, rođ en1927, Zgo-šca~.~ka~j, borac 1. č ete 3. bataljona, 8.krajiška bngada, poginuo marta 1945'PRO~ICA IVO, roden 1923, Priknj,~U.b~?VĐ lk,borac 9. brigade 4. baterije,I.diVIZIJa,poginuo februara 1945'PROnĆ VUKOSAV, iz MrkonjiĆ Gradaborac 13. brigade, poginuo februara 1945:
SAMARDŽIJA (Luke) VID, poginuomarta 1945;S~TRAČ (Sime) GOJKO, roden 1913,Ključ , komandir č ete13. krajiške brigade,poginuo novembra 1944'S~VI~VIĆ (Ivana) MATO, rođ en 1916,PI~amlca, Bjelovar, borac 2. bataljona 8.brigade, poginuo januara 1945'SIMUNO~Ć ANTO, roden ~ Zabrdu,Kotor:'aros, borac 2. bataljona 3. proleter-ske brigade, poginuooktobra 1945'SMAJIĆ H. MUHAMED, rode n ' 1918Gornii Vaku~,borac 7. brigade, 4. bataljon:poginuo aprila 1945'SPAHIĆ (Salke) NAlIF, roden 1909 Hra-s~o, Kakanj, borac 7. krajiške brigad~, po-grnuo februara 1945'STAKLAR (Franje) ALOJZ, roden 1917,Ivano~o Polje, Daruvar, borac2. bataljonaII. brigade, poginuo decembra 1944'ST~IĆ (Ive) JURE, desetar 4. batalJona13. brigade, poginuo januara 1945'SllJAK (Jovana) DUŠANKA, ;odena1922, N. Topola, borac 6. krajiške brigade
•poginula februara 1945; ,
417
STIVIČ EVIt (Ferde) MARKO, roden1909, Vinkovci, borac 8. krajiške brigade;STOJAKOVIt (Svetka) BRANKO, roden1912, Omarska, Prijedor, borac Il. kraji-ške brigade, poginuo februara 1945;STOJAKOVIt (Jure) RADE, rođ en 1926,Č itluk, Bosanski Novi, borac 1. bata!jona,6. brigade, poginuo januara 1944;STOJANOVIC BRANKO, vodnik 8. kraji-ške brigade, poginuo 1945;STOJNIt (Mile) MILAN, roden 1912,Omarska, Prijedor, borac 2. bata!jona 11.brigade, poginuo deeembra 1944;STIJPAR(Bože) OBAAD, rođ en 1922, Ri-sovac, Banja Luka, borac 2. č ete 2. batalio-na, 8. kraiiška brigada, poginuo februara1945;SUŠIt EšREF, roden 1918, Banja Luka,borac 8. kraiiške brigade, poginuo novem-bra 1944;
ŠEHlt(Mehmeda) SUUO, borac 3. bata-!jona 13. brigade, poginuo februara 1945;ŠESTAREVIt (Rašida) HASIB, rođ en1915, Krč marica, Banja Luka, borac 18.brigade, poginuo marta 1945;ŠINIK (Riste) Č EDO, rođ en 1922, Osov-nik, Sarajevo, borac 3. č ete, 4. bataljona,Il. brigada, poginuofebruara 1945;ŠOJIt (Pere) DMIT AR, poginuo februara1945;ŠPANAC UUBO, politič ki radnik;ŠPANAC RUŽA, politič ki radnik;ŠUPE KOSTA, roden u Šibeniku, borac 1.proleterske brigade, poginuo decernbra1943. u Nemili;ŠUŠTIJM (Dake) TODOR, borac 4. bata-)jona, 13. brigada, poginuo marta 1945;
TATAREVIt (Save) MLADEN, rođ en uPodrašnici, Mrkonjić Grad, borac 4. bata-ljona 13. brigade, poginuo aprila 1945;TESNJAK SIMOTOMAš DUŠAN, rođ en u Prniavoru, bo-rac 1. proleterske brigade, poginuo jula1943;
TOMIC (Spasoje) NEĐ O, borac 3. bata-!jona 13. brigade, poginuo februara 1945;TOMIC-PEKMEZ MIJO, iz Tuzle, husi-njski rudar, borac;TRAUB STANISLAY, iz Kaknja, politič kiradnik;TRKUUA (Simeuna) GOSPA YA, rođ enau Međ uvodu, Bosanska Dubica, borac 2.bataljona Il. krajiške brigade, poginuladecembra 1944;TRTICA (Nikole) SRDO, roden 1922, V.Rodić ,Bosanska Krupa, poginuo januara1945;
VESELIt BEBA, iz Doboja, borac;vorvooic VELISAY, borac 1. proleter-ske brigade, poginuo decembra 1943;YONODlt (Vida) VID, roden 1919,Ključ , komesar č ete 13. kraiiške brigade,poginuo jula 1944;VULETIt GOJKO, iz Ključ a, borac 13.brigade; .VRAČ AR (Todora) DRAGO, rođ en 1924,Ključ , komandir odjeljenja 13. krajiške bri-gade, poginuo 15. marta 1944;VULETIt (Sime) MILE, roden 1921,Ključ , borac 13. krajiške brigade, poginuo1944;VUNJAKRADOMlR, rođ en u Rihać u, Bi-hać , borac 1. bata)jona 3. krajiške brigade,poginuo oktobra 1943;
ZGONJANIN MILAN, komandir č ete 8.krajiške brigade, poginuo 1945;ZATAGlt OMER, rođ en u Omarskoi,Prijedor, borac 11. krajiške brigade, pogi-nuo marta 1945;ZELENIKA (Milana) JOYO, roden 1926,Maghyani, Bos. Gradiška, borac 11. krnji-ške brigade, poginuo februara 1945;ZUKIC MATO, rođ en 1922, Tovarnik,Šid, borac 8. krajiške brigade, poginuooktobra 1944;ZIMIt SAFET, poruč nik - komesar č ete,Il. krajiška brigada, poginuo oktobra1944;
Spiskovi su sač h\ieni prema raspoloživoj evide:ndji mjesnih i opštinske organizacijeSUBNOR-a Zenica, zakijuč no sa novembrom mjesecom 1984. godine.
418
SADRZAJ
I
Uvodne napomene
stvaranje i razvoj radnič kog pokreta u Zenici do 1941. go-dine1. Nastanak i razvoj radnič kog pokreta Zenice do 1918.godine2. Revolucionarna aktivnost radnika Zenice u perioduod
1918. do 1929. godine3. Aktivnost radnič kog pokreta Zenice u uslovima šestojanu-
arske diktature '4. Revolucionisa:nje radnič ke klase, ~on~oU?acija Partijske
organizacije i aktivnost na stvaranju Jedmstvenog fronta(1935-1941)
II Okupacija zemlje i priprema za oružani ustanak
1. Uspostavljanje okupacione i ustaške vlasti2. Teror okupatora i ustašail Zenici 1941. godine
3. Pripreme za oružanu borbu
III Poč etak oružane borbe i formiranje partizanskih jedinica uzenič kom kraju
1. Pripreme za ustanak2. Formiranje Prve zenič ke partizanske č ete3. Formiranje Druge č ete i borbe do sredine januara 1942.
g~ine .4. Formiranje zenič kog NOP bataljona i borbe u drugo] po-
lovini januara 1942. godine5. Napad na neprijatelja il Begovom Hanu
IV Formiranje Zenič kog partizanskog odreda
Borbe na sektoru Zavidović a i u dolini Krivaje2. Reorganizacija Zenič kog bataljona3. Dolazak Prvog istoč nobosanskog proleterskog bataljona4. Cetnič ki puč il Treć em udarnom bataljonu i Zenič kom
NOP odredu
Strana5
"I
9
13
28
31
47
486475
91
9397
111
129142
1\1"1
148151
163
176
$Zi. 3,2--.C±
V Mjere okupatora I njegovih pom~ Da pAenju ustanka 191
1. Privremeni prestanak oružane borbe 1932. Nastojanja okupatora i njegovih pomagač ada ojač aju
svoj položaj 198
VI Borba komunista ZeDice Tetova krajemUNI. J pcH!etkom1943. godine ze9
1. Aktivnooti komunista na oži'Vljavanju narodnooslobodi-lač ke borbe 210
2. Pogibija grupe Rasima Ismi6ai 1'OOoraButine 216J. Borba Treć e divizije NOVJnazenič kom sektoru 2254. Pogibija komunista i saradnika NOP-a izTetova Gra-
dišć a 233
VII Narodnooslobođ ilaC!kipokret u ljetoI JeseDlN3. godine W
1. Borbe Pete krajl&ke divizije u Z~n.tć Iromkraju 2442. Vrhovni komandant NOV i POJ drug Titosa proleter-
skim jedimcama u Zen.ič kom kraju i njihov bOir!lvakuSertč fma 254
3. Formiranje ilegalnog narodnoo8lobodilač kogodbora uZenici 267'
4. Diverzija Treć e krajiške proleterske udarne brtgađ e uZenici 273
5. Pokušaj Treć eg korpusa NOV da formirazenič ki parti-zanski odred 287
6. AktiV'IlOStnarodnooslobodila&og pokreta od jeseni 1~.do ljeta 1944. godiJIle 292
VIlI Borbe u doliDI rijeke Bosne zet,1. Dejstva CetJvrte i Desete divizije NOVJ u Zenič kom kraju3002. Formiranje i djelatn<J6t polibiČ lko-partijsk.ihrukovodstava
i organa vlasti na terenu ZeniČ 'lrogkraja 3063. Hapšenje aktivrsta narodnooslobodilač kog pokreta uze--
nici koncem 1944. i poč etkom1940. godine 319
4. Borbe Cetvrte divizije NOVJ u zimu UH4 -UM5. godine 325
IX Borbe za konač no oslobođ enje ZeDlee I ZeIlN!kor kraja 335
1. Udari Cetvrte divizije 3.35
2. Borbe grupe brigada Zenič kog sektora 3423. Oslobođ enje Zenice 348
Riječ izdavač a 357Predratni č lanovi K.PJ i SKOJ-a. uč esnici NOR-a I po-ginuli borci na područ ju opštine Zenica 359
