Upload
billg8213
View
272
Download
2
Embed Size (px)
Citation preview
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
1/55
CARL SCHMITT - TEOLOGIA POLITYCZNA
CZTERY ROZDZIAY POWICONE NAUCEO SUWERENNOCI
1. DEFINICJA SUWERENNOCI
Ten, kto decyduje o stanie wyjtkowym, jest suwerenny.
Definicja ta najlepiej okrela pojcie suwerennoci jako pojcie graniczne. W
nieprecyzyjnej terminologii, ktra funkcjonuje w dzisiejszej literaturze naukowej,
pojcie graniczne to czsto pojcie niejasne, gdy tymczasem w istocie dotyczy ono
kwestii ostatecznych. Oznacza to, i odnosi si ono nie do zwykych przypadkw, lecz
do przypadkw wyjtkowych, kracowych. W dalszej czci wywodu wyjani,
dlaczego stan wyjtkowy traktuj jako oglne pojcie z zakresu nauki o pastwie, a
nie jako jakie szczeglnego rodzaju rozporzdzenie lub jako stan oblenia. Przykad
stanu wyjtkowego doskonale nadaje si do wyjanienia definicji suwerennoci, co ma
swoje gbokie systemowe i logiczno-prawne przyczyny. Decyzja o stanie
wyjtkowym to decyzja par excellence. Oglna norma, tak jak sformuowana jest w
obowizujcej zasadzie prawnej, nigdy nie jest w stanie okreli absolutnego wyjtku.
Dlatego te nie moe dostatecznie uzasadni decyzji o tym, czy rzeczywicie nastpi
przypadek wyjtkowy. Mohl1, twierdzc, e na drodze prawa nie jestemy w stanie
sprawdzi, czy naprawd zaistnia stan najwyszej koniecznoci, wychodzi z
zaoenia, i kada decyzja w sensie prawnym powinna cakowicie wynika z treci
danej normy. Ale na tym wanie polega problem. Oglna teza Mohla wyraa jedynie
typowy dla liberalizmu pogld na prawo i pastwo, ktry nie docenia samoistnegoznaczenia decyzji.
Nie ma wikszego praktycznego ani teoretycznego znaczenia, czy przyjmiemy
abstrakcyjn definicj suwerennoci, zgodnie z ktr suwerenem jest ten, kto posiada
najwysz, niezalen od nikogo wadz. Na og nikt nie toczy debat na temat
samych poj, a ju z pewnoci nie w przypadku pojcia suwerennoci. Spr dotyczy
1 Robert von Mohl, Staatsrecht, Vlkerrecht und Politik. Monographien, 1860-69, s.626.
1
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
2/55
tego, w jaki sposb si nim posugujemy. A to oznacza, e fundamentalne pytanie
brzmi: kto w sytuacji konfliktu rozstrzyga, na czym polega interes publiczny i
pastwowy, publiczne bezpieczestwo i porzdek, kwestia ocalenia publicznego itd.
Sytuacj wyjtkow, ktrej nie sposb opisa za pomoc obowizujcych norm pra-wa, mona co najwyej okreli jako stan najwyszej koniecznoci, stan najwikszego
zagroenia dla egzystencji pastwa. Nie mona natomiast opisa jej zgodnie ze
stanem faktycznym. Dopiero stan wyjtkowy stawia nas wobec pytania o podmiot
suwerennoci, a wic o sam istot bycia suwerenem. Nie da si w prostych, jasnych
kategoriach okreli warunkw koniecznych do uznania danej sytuacji za wyjtkow.
Nie da si rwnie dokadnie wyliczy, jakie dziaania s dopuszczalne w sytuacji
naprawd skrajnej, ktr chcemy opanowa. Warunki, jak i tre kompetencji s tu z
koniecznoci nieograniczone. Dlatego z punktu widzenia pastwa i prawa taka
kompetencja w ogle nie istnieje. Konstytucja moe najwyej okreli, kto w sytuacji
wyjtkowej podejmuje dziaania. Jeli dziaania podejmowane w czasie stanu
wyjtkowego nie podlegaj adnej kontroli, nie s przypisane w formie kompetencji
rnym instancjom wzajemnie si rwnowacym i ograniczajcym - tak jak jest to w
praktyce konstytucyjnego pastwa prawa -- wwczas wiadomo, kto jest suwerenem.
Jest nim ten, kto decyduje zarwno o tym, czy wystpia sytuacja wyjtkowa, jak i o
metodach jej przezwycienia. Stoi ponad normalnie obowizujcym porzdkiem
prawnym, a jednoczenie jest z nim zwizany, poniewa do niego naley decyzja, czy
konstytucja moe zosta in toto zawieszona. Rozwj prawa we wspczesnym
pastwie idzie w takim kierunku, aby ten typ suwerena zlikwidowa. Jest to
konsekwencja zastosowania tez Hugo Krabbego i Hansa Kelsena, o ktrych pisz w
nastpnym rozdziale. Przekonanie, e ekstremalna, wyjtkowa sytuacja moe kiedyznikn z ludzkiego ycia, na pewno nie jest kwesti, ktra podlegaaby prawnym
spekulacjom. Wiara i nadzieja, i kiedy ludzko bdzie wolna od takich sytuacji,
zaley od filozoficznych, a zwaszcza historiozoficznych i metafizycznych przekona.
Istnieje kilka ksiek, w ktrych autorzy podejmuj prb opisania historycznej
ewolucji pojcia suwerennoci. Niestety, wszyscy zadowalaj si powtarzaniem
abstrakcyjnej formuy, ktra zawiera podrcznikow, uproszczon definicj
suwerennoci. Mona odnie wraenie, e aden z tych autorw nie zada sobie trudu
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
3/55
i nie przeanalizowa dokadniej pustych frazesw o najwyszej wadzy, powtarzanych
bez koca przez najwybitniejszych teoretykw pojcia suwerennoci. A przecie ju
w pismach Bodina wida dokadnie, e pojcie suwerennoci cile zwizane jest z
moliwoci pojawienia si krytycznego przypadku, to znaczy sytuacji wyjtkowej.To wanie jego uwagi na temat prawdziwych znamion suwerennoci, 2 bardziej
nawet ni cytowana czsto definicja suwerennoci: suwerenno jest absolutn i
nieustajc wadz Rzeczypospolitej3 (la souverainet est la puissance absolue et
perptuelle d'une Rpublique), tworz fundament wspczesnej nauki o pastwie.
Bodin opisuje pojcie suwerennoci na wielu praktycznych przykadach i za kadym
razem powraca do tego samego pytania: jak dalece suweren zwizany jest reguami
prawa i do jakiego stopnia musi liczy si z wol stanw? Na to wyjtkowo wane
pytanie Bodin odpowiada, e zawsze naley dotrzymywa przyrzecze, poniewa sia
zobowiza wynikajcych z danego sowa opiera si na prawie naturalnym. Jednak
powszechne, naturalne zasady przestaj obowizywa w sytuacji wyszej koniecz-
noci. Bodin stwierdza oglnie, e ksi powinien dotrzymywa zobowiza wobec
stanw i ludu, o ile wywizanie si z danego sowa ley w interesie jego poddanych.
Zobowizania ksicia przestaj by dla niego wice w momencie wystpienia nagej
koniecznoci. Tezy te nie s szczeglnie nowe. Decydujcy w rozwaaniach Bodina
jest raczej sposb, w jaki przedstawia relacj midzy ksiciem i stanami. W sytuacji
wyjtkowej ksi staje wobec koniecznoci radykalnego wyboru: albo-albo.
Fundamentalne znaczenie definicji Bodina polega wanie na tym, e suwerenno
traktowa jako niepodzieln jedno i ostateczne rozwizanie kwestii wadzy w
pastwie. Jego pozycja w historii nauki o pastwie oraz sukces, jaki odniosa jego
doktryna, bior si std, e jako pierwszy uzna decyzj za podstaw pojciasuwerennoci. Dzisiaj kady tekst na temat pojcia suwerennoci obowizkowo
zawiera przytoczony ju cytat z Bodina. Nigdzie jednak nie znajdziemy wskazwek,
ktre nasz uwag kierowayby na w kluczowy fragment dziesitego rozdziau O
Rzeczypospolitej. Bodin zastanawia si w nim, czy przyrzeczenia, ktre ksi
2 Jean Bodin, Sze ksig o Rzeczypospolitej, tum. Zygmunt Izdebski, Warszawa
1958, rozdz. X, ks. 1.3 Tame, s. 88.
3
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
4/55
skada stanom i ludowi, stawiaj pod znakiem zapytania jego suwerenno. W
odpowiedzi wskazuje przypadek, kiedy z koniecznoci ksi musi dziaa wbrew
wczeniejszym przyrzeczeniom - zmienia reguy obowizujcego prawa lub
cakowicie je uchyla odpowiednio do zaistniaej sytuacji, czasu lub pod wpywempewnych osb. Gdyby natomiast w podobnej sytuacji ksi musia wpierw zabiega
o zgod senatu lub ludu, oznaczaoby to, e jego poddani udzielaj mu dyspensy,
uchylajcej naoone na niego przez prawo ograniczenia. Bodin uwaa tak sytuacj
za absurdaln. Poniewa stany nie maj wadzy nad prawem, to udzielajc ksiciu
dyspensy, same potrzebowayby od niego zgody na uchylenie prawnych regu.
Suwerenno stawaaby si wwczas gr prowadzon przez obie strony. Wadc raz
byby lud, a innym razem ksi, co jest sprzeczne z rozsdkiem i natur prawa. Dla
Bodina wadza uchylania obowizujcych regu - jako zasada oglna oraz w
pojedynczych przypadkach - jest wyznacznikiem suwerennoci. I dlatego z niej
wanie wyprowadza pozostae atrybuty suwerennoci, takie jak wypowiadanie wojny
i zawieranie pokoju, powoywanie urzdnikw, sprawowanie ostatniej instancji,
prawo aski i wiele innych.
W ksice o dyktaturze4, idc pod prd utartym schematom i historycznym
interpretacjom, staraem si pokaza, e nawet XVII-wieczni teoretycy prawa
naturalnego uwaali suwerenno za kwesti cile zwizan z decyzj o sytuacji
wyjtkowej. Dotyczy to przede wszystkim Pufendorfa. Wszyscy s zgodni, e kiedy w
ramach pastwa pojawiaj si konflikty, kada partia pragnie oczywicie wycznie
dobra powszechnego - tak powstaje sytuacja bellum omnium contra omnes.
Suwerenno, a przez to i pastwo polegaj natomiast na tym, aby w konflikt
rozstrzygn, to znaczy okreli ostatecznie, czym jest porzdek publiczny ibezpieczestwo, a co mu szkodzi. W konkretnych przypadkach spotka moemy rone
wyobraenia, czym jest porzdek publiczny i bezpieczestwo. Decyzja o tym, czy
jakie dziaania s wymierzone w porzdek publiczny i bezpieczestwo moe lee w
4 Carl Schmitt, Die Diktatur - Von den Anfangen des modernen Souveranittsdenkens
bis zum proletarischen Klassenkampf, Mnchen 1921.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
5/55
gestii wojskowej biurokracji, opanowanego przez duch kupiectwa samorzdu lub
jakiej organizacji partyjnej. Kada forma porzdku zrodzona jest przez decyzj.
Nawet pojcie porzdku prawnego - stosowane bez namysu jako co oczywistego -
zawiera w sobie owe dwa sprzeczne elementy prawne, decyzj i norm. Jednak nawetporzdek prawny, tak jak kada inna forma porzdku, nie opiera si na normie, lecz na
decyzji.
Wedug niektrych teorii suwerennoci, suwerennym moe by tylko Bg, a
cilej - ten, kto w wiecie doczesnym uznawany jest za jego reprezentanta. Wedug
innych, suwerenny jest cesarz, ksi albo lud, a dokadniej ci, ktrzy mog
identyfikowa si z wol ludu. Bez wzgldu na rnice, chodzi wci o to samo
pytanie, o podmiot suwerennoci, o zastosowanie pojcia do konkretnego stanu
rzeczy. Prawnicy, zajmujcy si problemem suwerennoci, poczwszy od XVI wieku
tworzyli katalog kompetencji, stanowicych niezbdne cechy suwerennoci, ktry w
zasadzie sprowadza si do cytowanych ju uwag Bodina. Aby by suwerenem trzeba
posiada owe cechy. Wobec niejasnych stosunkw prawnych panujcych w dawnej
Rzeszy Niemieckiej, argumentacja teoretykw pastwa i prawa oparta bya czsto na
konkluzji, e obecno jednej z bezspornych cech suwerennoci oznacza zarazem
obecno innych takich cech. Spr pomidzy nimi toczy si zawsze wok tej samej
kwestii, komu przypadaj kompetencje, ktre nie s okrelone przez pozytywne
reguy lub akty, na przykad takie jak kompetencja podejmowania decyzji o
kapitulacji. Innymi sowy, kto ma prawo dziaa i podejmowa decyzje w sytuacji,
dla ktrej adne reguy nie s przewidziane. Bardziej znana wersja tego samego
pytania brzmi: kto mgby dysponowa nieograniczon wadz? Std wzia si caa
dyskusja na temat stanu najwyszej koniecznoci (extremus necessitatis casus). Tasama struktura logiki prawnej powtarza si rwnie w rozwaaniach na temat
podstaw wadzy monarchy. Take w tym przypadku chodzi o pytanie, kto podejmuje
decyzje w sytuacjach nieregulowanych przez konstytucj, a wic do kogo nale
kompetencje, jeeli obowizujcy porzdek prawny ich nie okrela. Spr, toczcy si
5
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
6/55
wok kwestii, czy poszczeglne pastwa niemieckie byy suwerenne w myl kon-
stytucji z 1871 roku, nie mia wikszego znaczenia politycznego. A przecie i tu
odnale moemy ten sam schemat prawniczej argumentacji. Kiedy Seydel prbowa
udowodni, e poszczeglne pastwa niemieckie s suwerenne, w niewielkim stopniuinteresowa si tym, jakie jest rdo praw zachowanych przez pastwa po
zjednoczeniu Niemiec. Zajmowaa go przede wszystkim kwestia, czy kompetencje
Rzeszy s ograniczone, poniewa zostay okrelone przez konstytucj, podczas gdy
kompetencje poszczeglnych pastw niemieckich w zasadzie nie s niczym
ograniczone. Zgodnie z artykuem 48 obowizujcej konstytucji z 1919 roku prezy-
dent Rzeszy wprowadza stan wyjtkowy, jednak pod kontrol Reichstagu, ktry w
kadej chwili moe zada jego uchylenia. To rozwizanie odpowiada ewolucji i
praktyce pastwa prawa, w ktrym podzia kompetencji oraz wzajemna kontrola
oddala pytanie o suwerenno. Jednake tendencjom charakterystycznym dla pastwa
prawa odpowiada tu jedynie regulacja mechanizmw wprowadzenia stanu
wyjtkowego, podczas gdy z samej treci artykuu 48 mona wywie kompetencje,
ktre zoyyby si na wadz cakowicie nieograniczon. I gdyby nie kontrola
Reichstagu, wadza ta byaby w rwnym stopniu suwerenna co wadza monarchy,
ktry zgodnie z artykuem 14 karty z 1815 roku mg suwerennie decydowa o
sytuacji wyjtkowej. Jeeli wic zgodnie z przyjt interpretacj artykuu 48
poszczeglne pastwa niemieckie nie maj prawa same wprowadza stanu
wyjtkowego, to nie s prawdziwymi pastwami. To wanie ten artyku konstytucji
jest najlepsz podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy niemieckie kraje
zwizkowe s pastwami czy nie.
Jeeli bdziemy potrafili okreli kompetencje niezbdne do wprowadzeniastanu wyjtkowego - czy to wskazujc instytucj kontrolujc, czy wprowadzajc
pewne czasowe ograniczenia, czy wreszcie wyliczajc wyjtkowe kompetencje, jak to
ma miejsce w prawnym uregulowaniu stanu oblenia - wwczas suwerenno
zostanie w zasadniczym stopniu ograniczona. Jednak w adnym razie nie zostanie
zniesiona. W praktyce orzecznictwa sdowego, ktre dotyczy kwestii ycia codzien-
nego oraz spraw biecych, pojcie suwerennoci nie odgrywa adnej roli. Z tego
punktu widzenia wszystko, co nie jest normalne i przyjte, stanowi zakcenie
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
7/55
porzdku. Natomiast wobec wypadkw skrajnych prawodawstwo okazuje si
bezradne. Nie zawsze przyznanie nadzwyczajnych kompetencji, podjcie
wyjtkowych policyjnych rodkw czy te wprowadzenie nadzwyczajnych
rozporzdze oznacza stan wyjtkowy. Taki stan charakteryzuje si raczejnieograniczon wadz. To znaczy, e cay obowizujcy dotd porzdek prawny
zostaje zawieszony. W takiej sytuacji prawo ustpuje cakowicie pastwu. Poniewa
stan wyjtkowy nie oznacza wcale chaosu ani anarchii, jest on w rozumieniu prawa w
dalszym cigu form porzdku, chocia ju nie form porzdku prawnego. Okazuje
si zatem, e istnienie pastwa moe mie wiksz warto ni obowizywanie norm
prawnych. Wtedy wanie decyzje uwalniaj si od zwizku z normami i nabieraj
charakteru absolutnego. W sytuacjach nadzwyczajnych pastwo zawiesza wano
prawa, kierujc si instynktem przetrwania. Dwa elementy, skadajce si na pojcie
porzdku prawnego, porzdek i prawo, wystpuj wwczas w opozycji do siebie jako
zupenie samodzielne pojcia. Podobnie jak w normalnej sytuacji moment decyzji
ulega maksymalnemu ograniczeniu, tak w sytuacji nadzwyczajnej zniesieniu ulega
norma. Pomimo to stan wyjtkowy nie jest kompletnie obcym zjawiskiem dla
prawnego mylenia, poniewa oba elementy, zarwno norma, jak i decyzja,
zachowuj swoje znaczenie w wietle prawa.
Byoby zwykym przeniesieniem schematycznej dysjunkcji socjologii i nauki
prawa, gdyby kto twierdzi, e wyjtek nie ma adnego prawnego znaczenia i
dlatego naley uwaa go za zjawisko socjologiczne. Wyjtku nie mona
podporzdkowa nadrzdnej zasadzie; nie da si go uj w adne oglne ramy.
Jednoczenie to dopiero wyjtek umoliwia w peni podjcie decyzji, ktra jest
specyficznym elementem prawa. Stan wyjtkowy moe zaistnie w swej absolutnejformie dopiero wtedy, gdy wczeniej stworzona zostaa sytuacja, w ktrej mog
obowizywa reguy prawne. Kada oglna regua wymaga istnienia normalnych
form ludzkich relacji, do ktrych si odnosi i ktre podporzdkowuje sobie jako
norma. Potrzebuje jednolitego medium. Taka faktyczna normalno nie jest tylko
zewntrznym uwarunkowaniem, ktre prawnik moe zignorowa; jest ona raczej
immanentnym warunkiem obowizywania regu. adna norma nie stosuje si do
chaosu. Aby porzdek prawny mia sens, wpierw musi zosta ustanowiona normalna
7
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
8/55
sytuacja. Wadza suwerena to wanie wadza decydowania o tym, czy panujca
sytuacja jest rzeczywicie normalna. Kade prawo ma charakter sytuacyjny. Suweren
tworzy sytuacj jako cao i zapewnia jej trway charakter. To on zachowuje
monopol na podejmowanie ostatecznych decyzji. Na tym polega istota suwerennejwadzy w pastwie, ktra z prawnego punktu widzenia nie jest wcale monopolem
stosowania przymusu lub monopolem panowania, lecz dokadnie wycznoci na
podejmowanie ostatecznych decyzji. Przy czym sowo decyzja naley rozumie w
znaczeniu, o ktrym bd pisa w dalszej czci. Sytuacja wyjtkowa najlepiej
ukazuje istot wadzy w pastwie. Na jej przykadzie dokadnie wida, e decyzja jest
niezalena od normy prawnej, i paradoksalnie wadza nie potrzebuje prawa, by
ustanowi porzdek prawny.
Sytuacja wyjtkowa zupenie nie pasowaa do prawnej doktryny pastwa u
Locke'a ani do XVIII-wiecznego racjonalizmu. ywe zainteresowanie sytuacj
wyjtkow, obecne w XVII-wiecznej nauce prawa naturalnego, zanika w wieku
nastpnym wobec ustanowienia stosunkowo trwaego porzdku. Dla Kanta prawo
wyszej koniecznoci w ogle nie jest prawem. We wspczesnej nauce o pastwie
mamy do czynienia z daleko idc polaryzacj stanowisk. Z jednej strony zwolennicy
racjonalizmu skonni s zupenie ignorowa moliwo wystpowania wyjtkw, z
drugiej za zwolennicy idei przeciwnych do racjonalizmu przywizuj do sytuacji
wyjtkowej bardzo wiele wagi. Dla Hansa Kelsena jako zwolennika neokantyzmu
stan wyjtkowy nie ma oczywicie adnego znaczenia. Erich Kaufmann, ktrego
opublikowane dotd teksty ukadaj si w wyran lini rozumowania, w Clausula
rebus sic stantibus5 uczyni z sytuacji wyjtkowej o caego wywodu. Rwnie u
niego nie jest to kwestia przypadku, lecz konsekwencja wynikajca z przyjtego na pocztku punktu wyjcia do dalszych rozwaa. Ale nawet racjonalist musi
interesowa pytanie, jak to si dzieje, e porzdek prawny moe zakada sytuacj
wyjtkow, a wic sytuacj uniewanienia jego wasnych zasad. W ramach tak
pojtego racjonalizmu prawa z atwoci mona sobie wyobrazi, w jaki sposb
5 Erich Kaufmann, Das Wesen des Vlkerrechts und die clausula rebus sic
stantibus - Rechtsphilosophische Studie zum Rechts-, Staats-, Vertragsbegriff,
Tbingen 1911.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
9/55
norma, porzdek lub zasada sama si ustanawia. O wiele trudniej natomiast
wyobrazi sobie, jak jedno systemu i porzdek mog w konkretnej sytuacji
uniewani same siebie. Jest to problem prawny, poniewa stan wyjtkowy rni si
od zwykego chaosu i anarchii. Wyrana tendencja w prawie pastwowym zmierzaj-ca do jak najbardziej szczegowego uregulowania stanu wyjtkowego oznacza
przecie tylko prb dokadnego opisania sytuacji, w ktrej prawo uchyla samo
siebie. Skd prawo czerpie do tego si i jak logicznie mona wytumaczy, e dana
norma obowizuje z wyjtkiem konkretnego przypadku, ktrego treci sama nie jest
w stanie okreli?
Konsekwentny racjonalista powiedziaby, e wyjtek o niczym nie wiadczy i
dlatego przedmiotem naukowego zainteresowania moe by tylko sytuacja normalna.
Wyjtek burzy jedno i porzdek racjonalnego schematu. Podobny argument czsto
znajdujemy w pozytywnej nauce o pastwie prawa. Dlatego na pytanie, jak naley
postpowa w przypadku nieuchwalenia ustawy budetowej, Anschtz moe od-
powiedzie, e zagadnienie to w ogle nie naley do dziedziny prawa. Sytuacja taka
nie wynika z jakiej luki prawnej ani nie jest ona wynikiem niedoskonaoci
konstytucji. Po prostu pastwo prawa milczy wobec takiej sytuacji.6 Take Erich
Kaufmann kieruje si racjonalistycznymi przesankami, kiedy postuluje oddzielenie
sytuacji ekstremalnych od prawa. Rozwaajc problem stanu wyszej koniecznoci,
Kaufmann opisuje sytuacj, w ktrej naprzeciw siebie staj dwa prawa zrodzone z
takiego stanu, zagraajc sobie nawzajem. W obu przypadkach prawo wyszej
koniecznoci usprawiedliwia zagad przeciwnika. W tym kontekcie Kaufmann
zauwaa: Prawo ze swoim systemem norm nie jest w stanie zracjonalizowa lub
uregulowa podobnych sytuacji ekstremalnych, w obliczu takich wydarze musi siniemiao wycofa, nie domagajc si ani odszkodowania, ani kary.7 Kaufmann
mwi o sytuacji wyszej koniecznoci, ktra dotyczy dwch jednostek lub dwch
pastw jako podmiotw w prawie midzynarodowym. Co si jednak stanie, jeeli
skrajny przypadek wyszej koniecznoci wystpi wewntrz pastwa? Czy wtedy
6 Gerhardt Anschtz, Handbuch des deutschen Staatsrechts, Tbingen 1932, s. 906.7 Kaufmann, cyt. wyd., s. 121, por. Untersuchungsausschu, Berlin 1920, s. 77.
9
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
10/55
wanie sytuacja wyjtkowa okrela istot porzdku pastwowego? Kaufmann
przytacza w tym miejscu pogldy Hegla z Filozofii prawa ( 128), ktry uwaa, e
konieczno uwiadamia nam zarwno skoczono, jak i przypadkowo prawa.
Mona doda, e uwiadamia nam jeszcze znaczenie pastwa oraz jego prawnycharakter. Zwaszcza filozofia konkretnego ycia nie moe nie dostrzega wyjtku
oraz sytuacji wyjtkowej. Kwestie te powinny stale znajdowa si w centrum naszej
uwagi. Z punktu widzenia tej filozofii wyjtek moe by waniejszy od reguy, i to nie
ze wzgldu na romantyczn ironi rozmiowan w paradoksach, lecz z ca powag
przekonania gbszego ni budowane na statystyce jasne uoglnienia. Wyjtek jest
bardziej interesujcy ni normalna sytuacja. Normalno o niczym nie wiadczy,
wyjtek wiadczy o wszystkim; regua istnieje tylko dziki wyjtkom, ktre j
potwierdzaj. Wyjtki s wyrazem prawdziwego ycia, przeamujcym rzeczywisto
skostnia w mechanicznej powtarzalnoci. Pewien protestancki teolog, ktry
udowodni, e nawet w XIX wieku moliwa jest ywa, autentyczna teologiczna re-
fleksja, powiedzia: Wyjtek wyjania to, co oglne i sam siebie. () I jeli kto
pragnie waciwie studiowa to, co oglne, musi tylko rozejrze si za rzeczywistym
wyjtkiem. Wyjania on wszystko znacznie lepiej ni oglno. () Nieskoczone
mwienie o oglnoci nudzi; istniej wyjtki. Jeli nie mona ich wyjani, take
oglno pozostanie niewyjaniona. Zwykle nie zauwaa si tej trudnoci, poniewa
zazwyczaj nie myli si oglnoci z pasj, lecz z wygodn powierzchownoci.
Wyjtek natomiast myli to, co oglne energicznie i z intensywn namitnoci.8
2. PROBLEM SUWERENNOCI JAKO KWESTIA FORMY PRAWNEJ I
DECYZJI
Jeeli teorie i pojcia pastwowo-prawne zmieniaj si pod wpywem
politycznych wydarze i procesw, to oznacza to, e ludzie w dyskusjach kieruj si
przede wszystkim praktycznym punktem widzenia biecych spraw i modyfikuj
8 Sren Kierkegaard, Powtrzenia, tum. Bronisaw widerski, Warszawa 1992, s. 34.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
11/55
przekazane wyobraenia polityczne, dostosowujc je do jakiego zrozumiaego dla
nich celu. Nieoczekiwane wydarzenia mog rozbudzi zainteresowanie socjologw i
dostarczy argumentw przeciwko formalistycznej metodzie, stosowanej przez
niektrych teoretykw zajmujcych si problemami pastwa i prawa. Ale moe byrwnie odwrotnie - prawnicy mog dy do tego, by ich analiza zmieniajcej si
rzeczywistoci politycznej uzyskaa w peni niezaleny status i dziki
konsekwentnemu stosowaniu formalnej metody miaa charakter naukowego
obiektywizmu. Jak widzimy, ta sama polityczna sytuacja moe prowadzi do rnych
tendencji w nauce.
Przykad najnowszej niemieckiej literatury z dziedziny pastwa i prawa
pokazuje, e stopie teoretycznego zainteresowania jest tu w dalszym cigu niewielki.
Dlatego w kwestii pastwa i prawa wci panuje w Niemczech teoretyczny chaos i
wyrany brak precyzyjnych, jasnych poj. Sami prawnicy w niewielkim stopniu s
zainteresowani t problematyk. Zapewne dlatego bardzo wana ksika Ericha
Kaufmanna, w ktrej autor przeprowadza dogbn krytyk neokantowskiej filozofii
prawa, zostaa z beztrosk przyjta przez wikszo wyksztaconych prawnikw,
zupenie jakby chodzio o jeszcze jedn prac naukow powicon abstrakcyjnym
zagadnieniom teorii poznania i metodologii. Natomiast Kurt Wolzendorff, ktry nie
straci jeszcze swojego naukowego entuzjazmu, otwarcie domaga si wyjanienia
duchowych podstaw pastwa i prawa. Twierdzi rwnie, e nowa teoria
pastwowoci musi mie swoje korzenie w nowej idei pastwa. O ile wic ksika
Ericha Kaufmanna ogranicza si tylko do krytyki i na pozytywn wykadni nowej
nauki o pastwie bdziemy musieli jeszcze poczeka, o tyle u Wolzendorffa znaj-
dziemy tylko zarys nowego programu. Nikt nie sprbowa do tej pory oceni, jakieznaczenie dla nauki o pastwie i prawie ma ogromny socjologiczny materia, zebrany
w pismach Maxa Webera.
Ze wszystkich poj prawnych suwerenno cieszy si dzisiaj najwikszym
zainteresowaniem. Zwykle rde tego pojcia szuka si w teorii Bodina. Trudno
byoby jednak przedstawi histori pojcia suwerennoci jako logiczny proces
rozwoju i ksztatowania si pewnego pojcia poczwszy od XVI wieku. Etapy
11
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
12/55
rozwoju suwerennoci nie wynikaj z wewntrznego, dialektycznego rozwoju pojcia,
lecz znaczone s rozmaitymi politycznymi walkami o wadz. Pojcie suwerennoci
Bodina powstaje w XVI wieku w zwizku z ostatecznym podziaem Europy na
pastwa narodowe i walk absolutnego ksicia ze stanami. Uwiadomionapastwowo powstaych w XVIII wieku nowych pastw znajduje swj wyraz w
nowej formule suwerennoci Vattela, odnoszcej si do prawa midzynarodowego. W
nowo powstaej Rzeszy Niemieckiej po 1871 roku pojawia si potrzeba
wypracowania zasady, wedug ktrej mona by oddzieli pozycj wadcy w krajach
zwizkowych od wadzy federalnej w Rzeszy. Z tej potrzeby zrodzia si w
niemieckiej nauce o pastwie rnica midzy pojciem suwerennoci i pojciem
pastwa. To dziki niej mona byo uratowa pastwowy charakter krajw
zwizkowych Rzeszy bez przyznawania im suwerennoci. Przy wszystkich tych
wariantach suwerennoci wci obecna bya jej stara definicja, zgodnie z ktr
suwerenno oznacza najwysz, niezalen od prawa, ostateczn wadz.
Tak definicj suwerennoci mona zastosowa do rnych politycznych i
spoecznych sytuacji, mona j wykorzysta do rnych politycznych celw. Nie jest
ona bowiem wcale adekwatnym wyrazem jakiej rzeczywistoci, lecz formu,
symbolem, znakiem. Jest nieskoczenie wieloznaczna, a przez to w praktyce zalenie
od sytuacji wyjtkowo przydatna lub pozbawiona jakiejkolwiek wartoci.
Wykorzystana w niej formua wadzy najwyszej ma okrela pewn realn
wielko, chocia w wiecie rzdzonym zasad przyczynowoci nie mona wyrni
takiego zjawiska, ktre byoby w peni suwerenne. W politycznej rzeczywistoci nie
istnieje wadza, ktrej nie mona by si oprze, dziaajca z nieuchronnoci godn
praw natury, a wic wadza najwysza. Wadza nie ma dla prawa znaczenia,albowiem, jak wyrazi si Rousseau: sia jest potg fizyczn, jest pistoletem
trzymanym w rku przez bandyt, ktry napada na nas w lesie.9 Zwizek midzy
faktycznie i prawnie najwysz wadz stanowi podstawowy problem suwerennoci.
Tutaj tkwi wszystkie trudnoci z okreleniem tego pojcia. Chodzi bowiem o
znalezienie definicji, ktra objaniaaby owo podstawowe dla orzecznictwa sdowego
9 Zob. Jean Jacques Rousseau, Umowa spoeczna, tum. Bohdan Strumiski, Warszawa1966, I, rozdz. 3.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
13/55
pojcie nie za pomoc oglnych tautologicznych predykatw, ale precyzujc to, co
istotne z punktu widzenia prawa.
Najdokadniejsza analiza pojcia suwerennoci, jakiej dokonano w ostatnich
latach, opiera si na prostszym rozwizaniu. Socjologia i nauki prawne zostaj przeciwstawione, dziki czemu proste albo-albo pozwala oddzieli zjawiska
spoeczne i prawne. T wanie drog poszed Hans Kelsen w swoich dwch
ksikach Das Problem der Souvernitt und die Theorie des Vlkerrechts
(1920) i Der soziologische und der juristische Staatsbegriff (1922). Prawne
pojcia zostaj tutaj cakowicie uwolnione od wszelkich elementw socjologicznych,
by powsta mg niezafaszowany, czysty system normatywnych powiza, ktre w
konsekwencji prowadz nas do normy podstawowej. Dawne przeciwstawienie tego
co jest i co by powinno, przeciwstawienie wiata przyczynowo-skutkowego
wiatu normatywnych sdw, przeniesione zostaje do socjologii i nauk prawnych z
jeszcze wikszym rygoryzmem i naciskiem, ni to uczynili wczeniej Georg Jellinek i
Bogdan Kistjakovski, ale z t sam bezpodstawn pewnoci siebie. Widocznie tak ju
musi by, e przedstawiciele innych dziedzin nauki oraz teoretycy poznania zawsze
bd stosowa w naukach prawnych podobne rozrnienia. W ten sposb Kelsendochodzi do wcale nie zaskakujcego wniosku, e w prawnym ujciu pastwo musi
by tworem czysto prawnym, a wic obowizujcym normatywnie, nie za jak tam
rzeczywistoci lub koncepcj wymylon poza porzdkiem prawnym. Pastwo nie
jest zatem niczym innym, jak tylko samym porzdkiem prawnym, oczywicie jako
normatywna jedno (fakt, e wanie w takim ujciu pastwa tkwi zasadniczy
problem najwyraniej w niczym mu nie przeszkadza). Tak wic, dla Kelsena, pastwo
nie jest ani rdem, ani twrc porzdku prawnego. Wszelkie tego typu wyobraenie
pastwa uwaa za personifikacj, hipostaz i podwojenie podmiotw jednorodnego i
spjnego porzdku prawnego. Pastwo, a wic porzdek prawny, jest systemem
odniesie do ostatecznej normy podstawowej. Obecna w pastwie zasada
podporzdkowania i zwierzchnoci polega na tym, e poczwszy od centralnego
punktu systemu a po najniszy szczebel rozchodz si wszelkiego rodzaju kompe-
tencje i uprawnienia. Najwaniejsze kompetencje nie s przypisane do jakiej
13
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
14/55
konkretnej osoby ani do jakiego kompleksu wadzy (w spoeczno-psychologicznym
sensie), lecz do samego, suwerennego porzdku w jednolitym systemie norm. Z
perspektywy prawa nie ma prawdziwych lub fikcyjnych osb, s tylko punkty
odniesienia. Pastwo jest wanie ostatecznym punktem odniesienia, a wic punktem,na ktrym odniesienia, jako istota prawnego ujcia, mog si zatrzyma. Ten
punkt jest jednoczenie porzdkiem, ktrego nie mona ju wywie z adnych
innych norm. W ten sposb powstaje system skadajcy si z rnych porzdkw,
ktre wszelako odnosz si wszystkie do jednej, pierwotnej, ostatecznej i najwyszej
normy, uzasadniajcej wszystkie normy niszego rzdu. Decydujcym argumentem,
ktry z uporem przywoywany jest w kadym takim naukowym sporze, jest
stwierdzenie, e podstaw obowizywania jakiej normy moe by tylko jaka inna
norma. Dlatego pastwo jest tutaj identyczne ze swoj konstytucj, to znaczy z
jednolit norm podstawow.
Sowo jedno jest kluczowe dla takiego sposobu rozumowania. Jedno
poznawczych punktw widzenia wymaga w rnych dziedzinach monistycznego
wgldu. Metodologiczny dualizm socjologii i nauk prawnych koczy si wic
monistyczn metafizyk. Jedno porzdku prawnego, to znaczy pastwo, pozostaje
wszake w prawnym ujciu cakowicie wolne od elementw socjologii. Czy tak
jedno porzdku prawnego mona przyrwna do jednoci systemu obejmujcego
cay wiat? Jak to moliwe, e zbir pozytywnych okrele mona sprowadzi do
jednoci posiadajcej ten sam punkt odniesienia, skoro nie chodzi tu ani o jedno
systemu prawa naturalnego, ani o adn ogln teori prawa, tylko wanie o jedno
obowizujcego, pozytywnego porzdku? Porzdek, system, jedno to tylko sowa
okrelajce jeden i ten sam postulat. Naleaoby pokaza, w jaki sposb moe on byw swej idealnej postaci zrealizowany. Jak to moliwe, e na fundamentach kon-
stytucji (ktra jest albo kolejnym tautologicznym okreleniem jednoci, albo
stanowi brutalny fakt spoeczno-polityczny) moe powsta system? Jedno systemu
wynika, wedug Kelsena, z wolnego aktu prawnego poznania. Odejdmy na chwil
od tej interesujcej, matematycznej mitologii, zgodnie z ktr punkt jest porzdkiem,
systemem, i jednoczenie jest tosamy z norm. Zastanwmy si, skd bierze si owo
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
15/55
przekonanie o koniecznoci i obiektywnym charakterze odniesie, z ktrymi mamy do
czynienia w przypadku rnych punktw odniesienia w ramach systemu, skoro on
sam nie opiera si na adnej normie pozytywnej, a wic na rozkazie? Wci mwi si
o jednoci i porzdku systemu prawnego, tak jakby chodzio o co najbardziejoczywistego pod socem, jakby istniaa jaka wczeniej ustalona harmonia midzy
rezultatem wolnego aktu prawnego poznania i jakim kompleksem regu, ktre
jedynie w konkretnej politycznej rzeczywistoci zostay powizane w cao. Mwi
si rwnie o hierarchii wyszych i niszych porzdkw, ktr mona jakoby we
wszystkim odnale, a co w naukach prawnych ma by widoczne na przykadzie
pozytywnych regu. Normatywna nauka, do rangi ktrej Kelsen chciaby podnie
nauki prawne, nie moe by normatywna w tym sensie, e sdzia bdzie wyrokowa
na podstawie wasnego wolnego aktu. Moe tylko odwoywa si do danych mu
wartoci (danych pozytywnie). Wydaje si, e t drog mona doj do
obiektywnoci, ale nie do koniecznego zwizku z pozytywnoci. Wartoci, na ktre
powouje si sdzia, s mu wprawdzie dane, ale podchodzi on do nich z wyszoci
relatywisty. Ze wszystkiego bowiem, co jest dla niego prawnie interesujce, moe
skonstruowa jedno, pod warunkiem, e zachowa czysto procedur. Postulat
jednoci i czystoci staje si wszake zupen bahostk, jeli kto cakiem zignoruje
wszelkie problemy, ktre napotka na swej drodze, i z przyczyn formalnych
wszystko, co nie pasuje do systemu, traktowa bdzie jako bd. Jeeli kto
konsekwentnie pozostaje na paszczynie metodologicznej i nie chce nawet na jednym
konkretnym przykadzie pokaza, w czym jego nauki prawne rni si od
uprawianych dotd, atwo mu wwczas krytykowa. Metodologiczne zaklcia, wy-
ostrzanie poj i dogbna krytyka maj warto tylko jako sposb przygotowaniagruntu pod konkretn propozycj. Jeeli jednak uzasadnienie, e nauki prawne s
czym wycznie formalnym, nie posuwa nas nawet o krok naprzd, wwczas, mimo
caego intelektualnego wysiku, nie znalelimy si dalej ni tylko w przedpokoju
jurysprudencji. Erich Kaufmann (w swej krytyce neokantowskiej filozofii prawa)
mwi wyrozumiale o jednowymiarowoci takiego sposobu mylenia. Rzeczywicie,
jak na razie mamy w przypadku pozytywnych nauk prawnych do czynienia z
jednowymiarowoci.
15
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
16/55
Kelsen rozprawia si z pojciem suwerennoci, po prostu je negujc. Wniosek
jego rozumowania jest taki: Pojcie suwerennoci musi zosta cakowicie
wyrugowane.10 W rzeczy samej jest to typowa, stara, liberalna negacja pastwa na
rzecz prawa oraz ewidentny przykad zignorowania oczywistego problemu stosowania prawa. Ten punkt widzenia znalaz swoj wykadni u Hugo Krabbego. Jego
koncepcja suwerennoci prawa (w tekcie Die moderne Staatsidee z 1919) oparta
jest na tezie, e suwerenne jest prawo, nie pastwo. Wydaje si, e dla Kelsena teza
Krabbego jest dobrym punktem wyjcia, prowadzcym go wprost do stwierdzenia, i
pastwo jest tosame z porzdkiem prawnym. W rzeczywistoci jednak teoria
Krabbego zdradza wiatopogldowe powinowactwo z wnioskami, do jakich dochodzi
Kelsen; ale akurat tam, gdzie Kelsen jest naprawd oryginalny, w swojej metodologii,
nie zachodzi aden zwizek midzy holenderskim teoretykiem prawa a niemieckim
neokantyst i jego epistemologicznymi i metodologicznymi rozrnieniami. Nauka o
suwerennoci prawa - jak zauwaa Krabbe - jest zalenie od punktu widzenia albo
opisem jakiego faktycznego stanu, albo postulatem, ktry chcemy zrealizowa.
Nowoczesna idea pastwa zastpuje, zdaniem Krabbego, wadz osoby (krla,
zwierzchnika) wadz duchow. Nie yjemy ju pod wadz osb, czy to naturalnych
czy sztucznych osb prawnych, lecz pod wadz norm, duchowych si. W tej zmianie
wanie przejawia si nowoczesna idea pastwa. Siy te panuj w dosownym
znaczeniu, skoro bowiem ich rdem jest duchowa natura czowieka, to ludzie
dobrowolnie bd im posuszni. Podstaw, rdo porzdku prawnego znale
moemy jedynie we wraliwoci i wiadomoci prawnej naszych wspobywateli.
O podstawie porzdku prawnego nie da si wicej nic powiedzie: tylko ona posiada
warto jako rzeczywisto. Chocia Krabbe zapewnia, e nie bdzie zajmowa sisocjologiczn analiz form panowania, to jednak do dokadnie opisuje
organizacyjn struktur nowoczesnego pastwa, w ktrym zawodowa kadra
urzdnicza staje si samodzieln zwierzchni wadz utosamiajc si z pastwem.
Relacje w ramach wadzy urzdniczej staj si specyficznym zjawiskiem z zakresu
prawa publicznego, co zasadniczo odrnia je od zwykych relacji podlegoci i
10 Hans Kelsen, Das Problem der Souvernitt, 1920, s. 320.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
17/55
zwierzchnictwa. Przeciwiestwo prawa publicznego i prywatnego, o ile opiera si na
rnicy rzeczywistych podmiotw, zostaje odrzucone. Postp w decentralizacji i
samorzdnoci we wszystkich obszarach powinien coraz lepiej wyraa ide
nowoczesnego pastwa. To nie pastwo, ale prawo powinno sprawowa wadz.Odwieczna, wci przywoywana, cecha pastwa - wadza, oraz tradycyjna definicja
pastwa jako formy wadzy, mog nadal funkcjonowa, pod jednym wszake
warunkiem. Wadza ta musi wyraa si przez prawo, a wic roszczenie do jej uznania
jest uzasadnione tylko przez stanowienie norm prawnych. Pastwo poznajemy tylko
przez pryzmat stworzonego przez nie prawa, czy to w formie prawodawstwa, czy
prawa opisowego, a nie przez sposb, w jaki stosuje te prawa lub realizacj jakich
publicznych interesw. Jedynym zadaniem pastwa jest wic tworzenie prawa, to
znaczy ustalenie prawnej wartoci interesw.
Rne interesy nabywaj prawn warto nie dziki wadzy, ale wycznie
dziki samoistnemu, poprzedzajcemu wszystko rdu prawa. Rola i znaczenie
pastwa zostaj w ten sposb ograniczone do samej tylko produkcji prawa. Nie
oznacza to jednak, e pastwo przesdza rwnie o treci prawa. Ono jedynie
stwierdza, jaka jest warto prawna rnych interesw, wynikajca z prawnej
wiadomoci wspobywateli. Kryje si w tym podwjne ograniczenie. Po pierwsze
ograniczenie do samego prawa, w przeciwiestwie do interesw i dobrobytu, a wic
do tego, co w kantowskiej nauce o prawie nazywane jest materi; po drugie
ograniczenie roli pastwa jedynie do deklaratywnego, w adnym razie nie
konstytutywnego, aktu okrelenia prawnej wartoci interesw. Jak si jednak okae, to
wanie ten akt okrelenia jest zasadniczy z punktu widzenia prawa jako substancjalnej
formy. Naley oczywicie pamita, e dla Krabbego przeciwiestwo prawa iinteresw nie jest tosame z przeciwiestwem formy i materii. Kiedy mwi, e
wszystkie publiczne interesy podlegaj prawu, to znaczy to, i wedug niego, w
nowoczesnym pastwie interes prawa jest najwyszym interesem, warto prawa naj-
wysz wartoci.
Wsplna opozycja, jak jest centralistyczne pastwo oparte na zasadzie
zwierzchnictwa, zblia teori Krabbego do teorii stowarzysze (Ge-
17
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
18/55
nossenschaftstheorie). Jego walka ze zwierzchnoci pastwa oraz uzasadniajc j
nauk prawn przypomina troch tezy goszone przez Hugo Preussa. Sam Otto Gierke,
twrca teorii stowarzysze, formuujc swoj definicj pastwa, stwierdzi, e wola
pastwa, ewentualnie wola panujcego, nie moe by ostatecznym rdem prawa.Jest nim powoany do tego organ ludu, ktry wyraa prawn wiadomo obecn w
yciu ludu.11 Osobista wola panujcego staje si w pastwie czci organicznej
caoci. Dla Gierkego prawo i pastwo s tworami bliniaczymi. Na zasadnicze
pytanie o ich wzajemn relacj Gierke odpowiada, e oba s samodzielnymi
zjawiskami wsplnego ycia ludzi, i chocia jedno jest nie do pomylenia bez
drugiego, nie s od siebie zalene, ani te adne nie jest pierwotne. Rewolucyjna
zmiana konstytucji zawsze oznacza zamanie prawa, zerwanie cigoci prawnej. I
nawet jeeli taka zmiana jest etycznie wskazana lub historycznie uzasadniona,
pozostaje zamaniem prawa. Mona je oczywicie naprawi i prawnie post factum
uzasadni w jakikolwiek sposb, zgodny ze stanem prawnej wiadomoci ludu, na
przykad za pomoc nowej umowy konstytucyjnej lub powszechnego referendum albo
po prostu uwicajc moc przyzwyczajenia. Istnieje tendencja, aby godzi prawo i
wadz, dziki czemu przezwyciony zostaje nieznony stan napicia midzy nimi.
Bliniaczy charakter pastwa i prawa ulega jednak wwczas zachwianiu, bowiem
zgodnie z pogldem Gierkego pastwowe prawodawstwo staje si jedynie ostatni
formalnie wymagan pieczci, ktr pastwo przybija prawu. Jego warto jest
zewntrzna wobec prawa i czysto formalna. Rola pastwa zostaje sprowadzona do
tego, co Krabbe nazywa zwykym ustaleniem wartoci prawnej, co wszake nie ma
adnego znaczenia dla treci samego prawa. To dlatego Gierke uwaa, e prawo
midzynarodowe moe obowizywa, nawet jeli nie jest prawem pastwowym. Jeelijednak pastwo staje si jedynie heroldem obwieszczajcym reguy prawne, przestaje
by suwerenne. Preuss posuy si teori stowarzysze Gierkego, aby definitywnie
odrzuci pojcie suwerennoci jako rezyduum pastwa opartego na wadzy
zwierzchniej. Dla niego organizujca si oddolnie spoeczno moe obej si bez
monopolu wadzy i dlatego nie potrzebuje adnego pojcia suwerennoci.
Wolzendorff chcia na gruncie teorii stowarzysze rozwiza, jak si sam wyrazi,
11Otto Gierke, Die Grundbegriffe des Staatsrechts und die neuen Staatstheorien, 1915, s. 31.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
19/55
problem nowego etapu w historii pastwa. Z jego licznych tekstw12 warto
przypomnie przede wszystkim ostatni, Der reine Staat. Wolzendorff stawia tam
tez, e pastwo potrzebuje prawa i prawo potrzebuje pastwa, jednak w ostatecz-
nym rozrachunku to pastwo jest uzalenione od prawa jako zasady waniejszej.Pastwo to pierwotna forma wadzy, ale te kada wadza wyraa jaki porzdek, jest
form ycia narodu, dlatego nie mona jej myli ze zwykym przymusem
wyraajcym dowoln przemoc. Oczekuje si, e wadza ingeruje tylko w tych
przypadkach, kiedy wolne dziaania wolnych jednostek lub stowarzysze nie s z
jakich powodw moliwe. Wadza jako ultima ratio musi trzyma si na uboczu.
Zasada porzdku nie moe by zwizana z gospodarczymi, spoecznymi lub
kulturalnymi interesami, te bowiem podlegaj ju dziaaniom samorzdu. Jest
oczywiste, e kady samorzd wymaga pewnego rodzaju dojrzaoci obywateli, ale
akurat ten argument Wolzendorff odrzuca zdecydowanie jako wyjtkowo
niebezpieczny. W rzeczywistoci tego typu historyczno-pedagogiczne postulaty
prowadz bowiem najczciej od dyskusji do dyktatury. Wedug Wolzendorffa,
idealne pastwo to takie pastwo, ktrego funkcja ogranicza si wycznie do
ustanawiania porzdku. Obejmuje ona take tworzenie prawa, kade prawo bowiem
czy si z kwesti zachowania porzdku pastwowego. Tak wic pastwo powinno
dba o zachowanie prawa, jest bowiem strem, a nie wadc. Ale jako str
pastwo nie jest po prostu lepym sug, lecz odpowiedzialnym i ostatecznym,
rozstrzygajcym gwarantem p rawa. W idei rad Wolzendorff dostrzega ow
tendencj do tworzenia wsplnotowego samorzdu i tym samym do ograniczenia roli
pastwa do jego naturalnych funkcji.
Nie sdz, aby Wolzendorff zdawa sobie spraw z tego, jak bardzo jego teza o
pastwie jako ostatecznym i rozstrzygajcym gwarancie prawa zblia go do teorii
pastwa autorytarnego, koncepcji skrajnie przeciwnej do stowarzyszeniowego,
demokratycznego ujcia pastwa. To dlatego ten ostatni tekst Wolzendorffa jest tak
wany, szczeglnie w kontekcie pogldw Krabbego oraz innych przedstawicieli
12 Kurt Wolzendorff, Deutsches Vlkerrechtsdenken, 1919; Die Lge des Vlkerrechts,
1919; Geist des Staatsrechts, 1920; Der reine Staat, 1920.
19
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
20/55
teorii stowarzysze. Sprowadza on bowiem ca dyskusj do zasadniczego pojcia
substancjalnej formy. Wadzy porzdku samej w sobie zostaje przypisana tak ogromna
warto, a funkcji gwaranta taka samodzielno, e w kocu pastwo przestaje by
jedynie zewntrznym, formalnym regulatorem prawa, instancj okrelajc wartoprawn. W nieunikniony sposb pojawia si pytanie, do jakiego stopnia takie formalne
okrelenie prawa lub jego regulacja z koniecznoci wewntrznej logiki prawnej
zawieraj element konstytuujcy tre prawa, a wic decyduj o wewntrznej wartoci
formy. Wolzendorff mwi o formie jako o spoeczno-psychologicznym fenomenie,
oddziaujcym czynniku ycia historyczno-politycznego. Znaczenie tego czynnika
polega na tym, e dziki niemu wanie przeciwstawne siy polityczne dziaajce w
pastwie mog odnale w strukturze konstytucji stay element konstrukcyjnej
kalkulacji. Tak wic pastwo jest form ksztatujc ycie. Niestety, Wolzendorff nie
odrnia dokadnie formy, ktra suy przewidywalnemu funkcjonowaniu, od formy
w sensie estetycznym, w znaczeniu, w jakim sowem tym posuguje si na przykad
Hermann Hefele.
Przykad Ericha Kaufmanna i jego Kritik der neukantischen Rechtsphi-
losophie13 pokazuje wyranie, e obecnie w nauce o pastwie i prawie chodzi o form
substancjaln w przeciwiestwie do pustej, apriorycznej moliwoci, ktr proponuje
neokantowska filozofia prawa. Kaufmann susznie podkrela, e przeciwiestwo
formy i treci jako czysto pojciowe jest z koniecznoci wzgldne i suy konkretnym
celom poznawczym. Dlatego kady element moe by uznany za form. Neokantyzm,
ktry w przeciwiestwie do filozofii samego Kanta nie ma by metafizyk, lecz jedy-
nie teori poznania, za spraw dokonanego podziau midzy form i treci
doprowadzi do ugruntowania si empirycznego realizmu. Zadziwiajce to doprawdyzjawisko, kiedy transcendentalny idealizm czy si z paskim pozytywizmem, a caa
filozofia prawa, pomimo goszonej z patosem czystoci poj i narzucajcej si
wewntrznej logiki, staje si po prostu wulgarnym empiryzmem. Wedug Kaufmanna,
bierze si to std, e neokantowska filozofia prawa rezygnuje z ujcia realnego ycia i
wychodzi z bdnego zaoenia, i mona bezkarnie porzuci pojcie natury, ow
metafizyczn podstaw, na ktrej, zdaniem Kanta, wartoci na powrt cz si z
13 Kaufmann, Kritik der neukantischen Rechtsphilosophie, Tbingen 1921.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
21/55
rzeczywistoci. Na gruncie nauk o pastwie i prawie odpowiednikiem pozytywizmu
szkoy Labanda i jej konstruktywistycznego formalizmu s te tendencje w
neokantowskiej filozofii prawa, w myl ktrych wszystkie zastane historyczne i
spoeczne formy, bdce rdem prawa, traktuje si jako zjawiska meta-prawne, takwic nie przynale one do pojcia prawa. Jednoczenie uwaa si, zgodnie ze starym
racjonalistycznym przesdem, e nawet najbardziej wyzuta z treci i jednowymiarowa,
uproszczona forma jest z punktu widzenia metodologii, a czasami nawet take z
punktu widzenia metafizyki i etyki, czym wyjtkowo wartociowym. Taki rodzaj
racjonalizmu okazuje si wyjtkowo bezbronny wobec kadej metafizycznej
koncepcji, pozbawionej ducha historiozofii, historiozofii ekonomicznego
materializmu. Nie potrafi odpowiedzie na metafizyczne pytania swoich czasw.
Brakuje mu wiary w racjonalno empirycznej rzeczywistoci, w nieskoczon
doskonao czowieka oraz w nieprzerwany postp historii, a wic w to, co stary
racjonalizm uczyni podstaw wasnej metafizyki.
Rwnie i ta krytyka neokantowskiego racjonalizmu prowadzi nieuchronnie do
problemu formy. Po tym, jak Kaufmann susznie przeciwstawi neokantowskiemu
formalizmowi relatywizm pojcia formy i treci, dochodzi do wniosku, i
neokantowska, racjonalistyczna, wolna od metafizyki teoria poznania nie potrafi
zapanowa nad ywioem ycia, nie jest w stanie przeksztaci chaosu w porzdek. W
tym tkwi, jego zdaniem, wielkie niebezpieczestwo, poniewa - mwi Kaufmann -
potrzebujemy formy, aby y. Musi to by jednak forma ywa, nawet jeeli cen tego
bdzie jej miertelno, a wic przemijalno. Formy stworzone przez racjonalne
mylenie s sztywne i twarde, nie mog przemin, poniewa ju s martwe.
Czy wic Kaufmann proponuje nam znalezienie zotego rodka midzy dwiemaskrajnociami: formalizmem i nihilizmem, odwoujc si do starego rozrnienia na
to, co ywe i martwe, organiczne i mechaniczne? Mona odnie takie wraenie,
chocia, jak na razie, Kaufmann nie przedstawi wasnej wykadni, czym jest dla niego
filozofia irracjonalizmu i filozofia ycia. Pomimo e jego pisma s przede wszystkim
krytyczne i mimo aforystycznego stylu, ktry sprawia, e wiele zda przypomina ra-
czej skondensowane studium monograficzne, mamy tutaj do czynienia z naprawd
wyjtkowo gbok i now refleksj nad duchowoci i rzeczywistoci, nieobecn w
21
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
22/55
publikacjach innych, wspczesnych prawnikw. Max Weber, ktry w porwnaniu z
Erichem Kaufmannem jest racjonalist, chocia na pewno jego racjonalizm nie jest
czysto formalny i pozbawiony treci, straci cierpliwo, jeszcze zanim objawione
zostay puste truizmy Stammlerowskiej filozofii prawa. Teraz Kaufmann prbuje podej do kwestii pastwa, wychodzc od cakiem innej duchowej orientacji.
Neokantowska filozofia prawa zawsze zajmowaa si tylko zagadnieniem prawa i
zupenie pomijaa pastwo. Jedyna systemowa prba rozwizania problemu
suwerennoci w pozytywnych naukach prawnych, podjta przez Kelsena,
doprowadzia do tego, e w ogle zanegowano rnic midzy pastwem i prawem i
cakowicie utosamiono pastwo z porzdkiem prawnym. Kaufmann, ktrego myl
ma charakter wybitnie krytyczny, nie mg stworzy adnej pozytywnej teorii
suwerennoci. A przecie filozofia ycia, do zwizkw z ktr Kaufmann si
przyznaje, powinna pastwo jako realnie istniejce zjawisko uczyni orodkiem
swoich zainteresowa, tak samo jak neokantowska filozofia prawa skupia si na pra-
wie jako obowizujcym porzdku. Poniewa dzisiaj dyskusja na temat tak zwanej
metodologii jest zdominowana przez rne mechaniczne i prymitywne rozrnienia, z
atwoci mona sobie wyobrazi, e krytycy Kaufmanna zarzuc mu, i uprawia
socjologi i jeszcze poucz go o normatywnym charakterze nauk prawnych. O ile
jednak mona sdzi na pod- stawie jego dotychczasowych tekstw, Kaufmann nie
jest adnym socjologiem, lecz przede wszystkim filozofem historii. W jego ksice
Clausula rebus sic stantibus znajdziemy pogld, e penia ycia pastwa wyraa si
w jego historii i w jego wiecznym stawaniu si. Czasami rozumowanie Kaufmanna
opiera si jeszcze na racjonalistycznych przesankach. Na przykad stwierdza on, e
przymus prawny moe by nieodwoalnie uprawniony tylko wwczas, jeeliwsplnota posugujca si rodkami przymusu czyni to w susznym celu. Jest to
typowy dla racjonalizmu sposb rozumienia pojcia susznoci oraz uprawnienia do
uycia przymusu. W przypadku konkretnej wsplnoty naleaoby si wpierw pyta nie
o to, jaka tre wypenia w suszny cel ani jaka tre kryje si za uytym przymusem,
ale o to, kto posuy si rodkami przymusu i wobec kogo. Wedug Kaufmanna,
warto wsplnoty pastwowej polega na tym, e potrafi ona zgromadzi wszystkie
indywidualne siy i uporzdkowa je we wsplnym planie ludzkiego ycia
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
23/55
kulturalnego, ktry stanowi osnow caego procesu historii wiata. W jakim stopniu
wizja ta rni si od racjonalistycznej historiozofii? Racjonalizm heglizmu, ktry stale
pobrzmiewa , w wywodach Clausula rebus sic stantibus, jest w ujciu Kaufmanna
wyjtkowo odwany, nie cofa si bowiem nawet przed trudnym zagadnieniem historii.Natomiast ju w tekstach krytycznych na temat neokantowskiej filozofii prawa oraz w
najnowszych pracach14 co jaki czas do gosu dochodzi wyrany irracjonalizm, nawet
jeli autor posuguje si nim tylko polemicznie. Kaufmann nie posuwa si a tak
daleko jak George Sorel, dla ktrego formy ycia politycznego oraz pojcia z teorii o
pastwie byy jedynie znakami i sztandarami, unoszcymi si nad bezmiarem
irracjonalnej rzeczywistoci; ich tre nie miaa adnego zwizku z faktycznymi
zjawiskami. Wedug Kaufmanna, prawdziw form mona raczej odczyta z we-
wntrznych praw materii. Dlatego wci naley wystrzega si niebezpieczestwa,
kiedy uwolniona od prawniczego racjonalizmu rzeczywisto pada ofiar
irracjonalizmu.
Wolzendorff stanowi dokadne przeciwiestwo Kaufmanna, zarwno pod
wzgldem struktury argumentacji, politycznych pogldw, filozoficznych podstaw, jak
i materiau bada. To, e obaj byli gorcymi zwolennikami teorii Gierkego o
stowarzyszeniach, dowodzi, i tego typu koncepcje mog prowadzi do wielu
odmiennych politycznych i prawnych wnioskw oraz e mona je wyprowadzi z
cakiem przeciwstawnych zaoe metafizycznych. Wolzendorff pozostaje wiernym
wyznawc humanizmu i niezachwianie wierzy w postp. Mimo swojej teorii stowa-
rzysze, duchem naley do XVIII wieku. Wida to doskonale na przykadzie jego
entuzjastycznego stosunku do myli Condorceta. Wprawdzie oceny Wolzendorffa nie
zawsze s spjne i czsto jedynie oglnikowe, ale w przypadku myliciela, ktry gosi pochwa konkretnoci ycia, nie jest to akurat najciszy zarzut. Nawet w
momentami nieporadnych lub powierzchownych sdach moe si przecie kry
ogromna, witalna sia. Kaufmann bdzie si wic musia z tym pogodzi, e
zestawiamy go tutaj z Wolzendorffem. Jak si okazuje, obaj, mimo wszelkich rnic,
jednakowo postuluj potrzeb formy w yciu. Gierke twierdzi jeszcze, e dziaalno
pastwa ma jedynie pozornie formalny charakter. Dla Wolzendorffa taka teza nie jest
14 W Untersuchungsausschu und Staatsgerichtshof, Berlin 1920, oraz w mistrzowskim,krtkim tekcie o formowaniu rzdw w Rzeszy Niemieckiej i Prusach z 1921.
23
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
24/55
ju wystarczajca, wedug niego bowiem, pastwo ma warto wanie jako forma,
ktra nadaje bezksztatnej materii ksztat, a przez to rwnie warto. Kaufmann
koczy za swoj krytyk neokantowskiej filozofii prawa postulatem ywej formy.
Zamieszanie, ktre panuje w filozofii wok pojcia formy, jest jeszcze bardziejwidoczne i zgubne na gruncie socjologii i nauk prawnych. Forma prawna, forma
techniczna, forma estetyczna, w kocu take pojcie formy w filozofii
transcendentalnej, odnosz si do zasadniczo rnych rzeczy. W socjologii prawa
Maxa Webera znajdziemy trzy rne pojcia formy. Po pierwsze, pojciowe
sprecyzowanie treci prawnej jest jej prawn form, normatywn regulacj, jak
powiada Weber, ale tylko jako przyczynowy komponent dziaania poprzedzonego
porozumieniem. Po drugie, wtedy, kiedy Weber pisze o zrnicowaniu dziedzin,
posuguje si okreleniem formalny w znaczeniu zracjonalizowany,
specjalistycznie wyuczony, wreszcie przewidywalny. I tak, stwierdza, e
rozwinite formalnie prawo jest zespoem wiadomie przyjtych zasad podejmowania
decyzji i e ze spoecznego punktu widzenia o poziomie rozwoju prawa decyduje
stopie wyksztacenia odpowiedniej wiedzy prawniczej, ktra jest w posiadaniu
stojcych na stray prawa zawodowych urzdnikw. Specjalistyczne szkolenieoznacza (sic!) racjonalne szkolenie. Jego potrzeba bierze si z coraz wikszej
czstotliwoci spoecznych relacji. Std za wynika nowoczesna racjonalizacja prawa
jako specyficznie prawnego zjawiska oraz coraz silniej artykuowany postulat
formalnej jakoci prawa.15 Forma moe wic by, po pierwsze, zewntrznym
warunkiem prawnego poznania; po drugie, moe oznacza uregulowanie ludzkich
zachowa dziki powtarzajcemu si szkoleniu i fachowemu namysowi. W kocu ten
drugi rodzaj formy dziki rwnomiernoci i przewidywalnoci przechodzi w trzeci ro-
dzaj racjonalistycznej formy, czyli doskona technik opart na ideale perfekcyjnej
funkcjonalnoci i przewidywalnoci. Ten trzeci rodzaj formy jest nieuniknion
konsekwencj dwch poprzednich i wynika z coraz bardziej skomplikowanej struktury
spoecznych relacji, ale te ley po prostu w interesie rozwinitej, prawnej biurokracji.
Nie bdziemy tutaj rozwaa pojcia formy w neokantowskiej filozofii prawa.
15 Max Weber, Rechtssoziologie, II, 1 (prawdopodobnie Schmitt korzysta z rkopisuprzed ukazaniem si pierwszego wydania).
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
25/55
Jeeli za chodzi o techniczn form, to oznacza ona w istocie precyzyjne okrelenie
danej materii. Forma ta jest cile zwizana z pewnymi wyobraeniami dotyczcymi
celowoci, dlatego mona j doskonale wykorzysta w ramach zorganizowanego
aparatu wadzy pastwa. Nie da si jednak zastosowa wobec dziedzinyksztatowanej przez prawo. Rozkaz w wojsku ze wzgldu na swoj precyzj
bardziej odpowiada ideaowi techniki ni prawa. To, e mona przypisa rozkazowi
warto estetyczn, na przykad jako elementowi ceremoniau, w niczym nie zmienia
jego technicznego charakteru. Stare arystotelesowskie rozrnienie midzy
deliberare i agere zakada istnienie dwch rnych form: deliberare czy si z
form prawn, agere dotyczy za wycznie technicznego uformowania danej kwestii.
Forma prawna przepeniona jest ide prawa i wie si z koniecznoci zastosowania
tej idei do konkretnego przypadku, a wic urzeczywistniania prawa. Poniewa jednak
idea prawa nie moe si urzeczywistni samoistnie, dlatego kade jej zastosowanie do
konkretnego przypadku wymaga specjalnego rodzaju przykrojenia i uformowania.
Dotyczy to zarwno przeformuowania oglnej idei prawa w konkretn pozytywn
regu prawn, jak i zastosowania pozytywnej, oglnej normy prawnej przez wymiar
sprawiedliwoci lub administracj. Jest to punkt wyjcia przy kadej prbie
scharakteryzowania formy prawnej.
Jak mona rozumie sytuacj, w ktrej z jednej strony kto zdecydowanie
odrzuca formalizm neokantowskiej nauki o pastwie, a z drugiej sam domaga si
formy? Czy mamy tutaj do czynienia z jeszcze jednym przykadem nieustannego
podmieniania idei i poj, w ktre tak obfituje caa historia filozofii? Jedno jest
wszake jasne w tym deniu, ktre obserwujemy we wspczesnych naukach o
pastwie: forma powinna by uwolniona od sfery subiektywnej i ulec obiektywizacji.W rozwaaniach Laska o kategoriach pojcie formy ma jeszcze charakter
subiektywny, zgodnie z typowym dla kadej krytyki poznania przekonaniem. Kelsen
natomiast popada w wyran sprzeczno, z jednej bowiem strony przyjmuje
subiektywny charakter formy za punkt wyjcia swoich rozwaa i traktuje wolny akt
prawnego poznania jako podstaw dla jednoci porzdku prawnego, z drugiej za,
przyznawszy si do okrelonego wiatopogldu, domaga si obiektywnoci i nawet
heglowskiemu kolektywizmowi zarzuca subiektywizacj pastwa. Obiektywizm, do
25
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
26/55
ktrego Kelsen tak wytrwale dy, sprowadza si w efekcie do odrzucenia wszelkich
personalistycznych elementw i oparcia porzdku prawnego na samym fakcie
obowizywania bezosobowej normy.
Najrniejsze koncepcje pojcia suwerennoci - Krabbe, Preuss, Kelsen -zakadaj taki wanie rodzaj obiektywnoci. Przy czym wszyscy ci autorzy zgadzaj
si, e pojcie pastwa powinno by wolne od wszelkich elementw osobowych.
Najwyraniej utosamiaj oni osob z rozkazem. Wedug Kelsena, przekonanie, e
danej osobie przypisane jest prawo do wydawania rozkazw, stanowi podstawowy
bd teorii o suwerennoci pastw. Tez o prymacie porzdku prawnego w pastwie
nazywa subiektywizmem i negacj idei prawa. Uwaa bowiem, e mamy tutaj do
czynienia z zastpieniem obowizujcej, obiektywnej normy przez subiektywny
rozkaz. Dla Krabbego, przeciwiestwo midzy pojciami osobowy i bezosobowy
jest rwnoznaczne z opozycj midzy tym, co konkretne i oglne, indywidualne i
powszechne. Idc dalej tym tropem, dochodzi si do przeciwiestwa midzy wadz
zwierzchni i zasad prawa, autorytetem i treci reguy prawnej. W kocu, w swych
oglnych filozoficznych rozwaaniach postuluje wyrane rozdzielenie osoby i idei.
Taki sposb przeciwstawienia rozkazu wydanego przez konkretn osob
obowizujcej, abstrakcyjnej normie zgodny jest z ca tradycj nauki o pastwie i
prawie. W XIX-wiecznej filozofii prawa zasad t bardzo precyzyjnie i w inspirujcy
sposb wyoy Heinrich Ahrens. Dla Preussa i Krabbego, wszystkie osobowe
wyobraenia obecne w nauce o pastwie i prawie s, historycznie rzecz biorc,
pozostaoci dawnej idei monarchii absolutnej. Co ciekawe, rwnie Erich Kaufmann
w swej krytyce formalnego autorytetu posuguje si tym samym, kantowskim
argumentem o pozostaych jeszcze resztkach absolutystycznego rozumienia pojciaprawa w teorii wadzy zwierzchniej w pastwie. Wszystkie te interpretacje pomijaj
jedn zasadnicz kwesti, mianowicie to, e owe rne wyobraenia osoby w naukach
prawnych i ich zwizek z formalnym autorytetem wynikay z bardzo wanego dla
prawa pytania o istot prawnego fenomenu decyzji.
Fenomen decyzji jest w najwyszym stopniu kwesti prawn. Kada myl
prawna przetwarza ide prawa, ktrej przecie nigdy nie da si urzeczywistni w jej
idealnym ksztacie. Takie przeksztacenie powoduje, e idea prawa zostaje
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
27/55
przeniesiona do konkretnej sytuacji, co zmienia jej struktur, poniewa doczony
zostaje do niej pewien istotny element, ktry nie wynika ani z treci samej idei prawa,
ani z treci zastosowanej pozytywnej normy prawnej. Kadej decyzji prawnej
towarzyszy moment specyficznej neutralnoci wobec jej treci, poniewa skutek takiejdecyzji nie jest w stu procentach zaleny od przyjtych na samym pocztku zaoe.
Sytuacja, w ktrej konieczne staje si podjcie decyzji, take pozostaje samodzielnie
dziaajcym czynnikiem. Nie chodzi tutaj bowiem o jakie przyczynowe lub
psychologiczne wytumaczenie decyzji, chocia naturalnie nie mona nie docenia
znaczenia abstrakcyjnego rozumienia tego fenomenu, lecz o okrelenie prawnej
wartoci konkretnej decyzji. Z socjologicznej perspektywy szczeglne
zainteresowanie takim prawnym okreleniem decyzji wynika z intensywnoci
spoecznych relacji w gospodarce. Bardzo czsto w takiej sytuacji wiksz wag
przywizuje si do ich dajcej si przewidzie regulacji ni do samej ich treci oraz
sposobu ich uksztatowania. (Czsto bardziej interesuje nas funkcjonalno rozkadu
jazdy, ktrym si posugujemy, ni to, w jaki sposb w konkretnym przypadku
okrelona zostaje godzina odjazdu i przyjazdu pocigu.) W relacjach prawnych ten
rodzaj zainteresowania i preferencji wyraa si na przykad w tzw. formalnym
rygorze wekslowym prawa wekslowego. To, e w prawie tak wielk wag
przywizuje si do tego typu przewidywalnoci, na pewno nie zastpi prawnego
zainteresowania dla fenomenu decyzji. Normatywno ze swej istoty rodzi i uzasadnia
zarazem konieczno oceny konkretnego faktu, jakkolwiek miar tej oceny jest
jedynie oglna i generalna zasada prawna. Std za kadym razem pojawia si
konieczno dokonania swoistej transformacji normy przez jej zastosowanie. Idea
prawna nie moe urzeczywistni si sama z siebie, bowiem nie zawiera ona adnychwskazwek co do osoby, ktra moe j w praktyce zastosowa. U podstaw kadego
przeksztacenia ley auctoritatis interpositio. Na podstawie zwykej prawnej treci
danej zasady w aden sposb nie da si ustali, jaka konkretnie osoba lub instancja
moe pretendowa do miana takiego autorytetu. Ten zasadniczy problem Krabbe
konsekwentnie ignoruje.
Decyzja podejmowana jest przez odpowiedni instancj lub osob. To czyni j
relatywnie, a w niektrych okolicznociach absolutnie niezalen od tego, czy w swej
27
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
28/55
treci jest ona suszna, czy nie. Definitywnie koczy to te dalsze dyskusje nad
wtpliwociami, ktre wyraano przed podjciem decyzji. Decyzja momentalnie staje
si niezalena od uzasadniajcej j argumentacji i uzyskuje samoistn warto. Wida
to doskonale zarwno od strony teoretycznej, jak i praktycznej, na przykadzie bdnych aktw pastwowych. Bdne i niewaciwe decyzje maj prawne
konsekwencje. Niewaciwa decyzja zawiera pewien moment konstytuujcy wanie
ze wzgldu na swoj nieodpowiednio. Jednoczenie z samej idei decyzji wynika, e
nie moe mie ona absolutnie deklaratywnego charakteru. Z punktu widzenia treci
normy lecej u podstaw decyzji ten konstytuujcy, specyficzny moment jest czym
nowym i obcym. Decyzja w sensie normatywnym powstaa z niczego. Prawna moc
decyzji jest czym innym ni rezultat jej uzasadnienia. To nie dziki normie mona
odnale waciwy punkt odniesienia dla decyzji, lecz odwrotnie: dopiero wychodzc
od jakiego punktu odniesienia, moemy okreli, co jest norm, co jest normatywnie
suszne. Z normy nie wynika aden punkt odniesienia, lecz tylko rodzaj jej treci.
Formalizm, w specyficznie prawnym sensie, stanowi przeciwiestwo substancjalnej
jakoci, a nie ilociowej substancjalnoci zwizku przyczynowego. Rozumie si samo
przez si, e to ostatnie przeciwiestwo nie moe by przedmiotem rozwaa w
naukach prawnych.
Musimy wydoby ca czysto prawn natur specyficznego charakteru formy
prawnej. Nie ma tutaj miejsca na spekulacje co do filozoficznego znaczenia prawnej
mocy decyzji lub na temat staego, niezalenego od miejsca i czasu, wiecznego
charakteru prawa, ktre znajdziemy na przykad u Merkla.16 Kiedy Merkl stwierdza,
e naley wykluczy moliwo rozwoju prawnej formy, poniewa podwaaoby to
jednorodno prawa, to kryje si za tym zdaniem bardzo oglne, ilociowe wyobrae-nie formy. I to wanie taki rodzaj formy uniemoliwia zrozumienie, skd w naukach
prawnych bierze si element personalistyczny. Zgodnie ze star tradycj w myleniu o
pastwie i prawie tylko jedna generalna zasada prawna moe by miarodajna. Prawo
daje wadz - powiada Locke. Dla niego prawo stanowi oczywiste przeciwiestwo
commissio (walki, dziaania, decyzji), to znaczy osobistego rozkazu monarchy.
Jednak Locke nie dostrzega, e regua prawna nie przesdza o tym, k t o ma ten auto-
16 Adolf Merkl, Archiv des ffentlichen Rechts, 1917, s. 19.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
29/55
rytet. Przecie nie kady czowiek moe wprowadza dowoln zasad prawn. Regua
prawa jako norma przesdza jedynie o tym, jak powinno podejmowa si decyzj, ale
nie kto j podejmuje. Gdyby nie byo ostatecznej instancji, wwczas kady mgby
powoywa si na suszno swojego postpowania. Ostateczna instancja nie jest jednak wytworem jakiej normy okrelajcej istot decyzji. To samo dotyczy
problemu kompetencji, ktrego nie mona rozwiza na podstawie samej treci jakiej
reguy. Rozstrzygnicie kwestii kompetencji przez odwoanie si do prawa
materialnego byoby zwyk kpin.
Istniej wic przynajmniej dwa rodzaje nauki prawnej, ktre odrniamy na
podstawie tego, czy s one wiadome normatywnego charakteru prawnej decyzji, czy
te nie. Typowym przedstawicielem decyzjonistycznej (jeli mona tak zdefiniowa)
nauki prawnej jest Hobbes.17 Klasyczna formua Auctoritas non veritas facit legem
w sposb naturalny wynika z przyjtych zaoe, na ktrych oparto wanie taki typ
nauk prawnych. Przeciwiestwo midzy auctoritas i veritas jest o wiele bardziej
radykalne i precyzyjne ni zaproponowane przez Stahla przeciwstawienie autorytetu i
wikszoci. Hobbes wypracowa podstawowe argumenty, ktre uzasadniay zwizek
midzy decyzjonizmem i personalizmem, a jednoczenie odsaniay zasadniczy bd
wszelkich prb zastpienia konkretnej suwerennoci przez abstrakcyjny porzdek
norm. Dokadnie przeanalizowa take postulat podporzdkowania wadzy pa-
stwowej wadzy duchownej, ktra uwaana bya za rodzaj wyszego porzdku.
Hobbes odpowiada, e jeli jedna wadza (power, potestas) ma podlega innej, to
oznacza to jedynie, i ten, kto ma jedn wadz, podlega temu, kto ma drug. Hobbes
nie rozumie, jak mona mwi o istnieniu nadrzdnego i podrzdnego porzdku i
jednoczenie pozostawa na poziomie cakowitej abstrakcji. Podporzdkowanie,rozkaz, uprawnienie i wadza, s to cechy, ktre nie przynale wadzom, ale osobom
stwierdza w 42 rozdziale Lewiatana.18 Tez t ilustruje prostym przykadem, ktry
jak zwykle u niego odwouje si do zdrowego rozsdku: jedna wadza moe by
podporzdkowana innej, tak jak sztuka siodlarza jest podporzdkowana sztuce
jedca. Istotne jest to, e pomimo abstrakcyjnej hierarchii porzdkujcej rne
wadze, nikt nie uwaa, e siodlarz zobowizany jest sucha kadego jedca.
17 Por. Thomas Hobbes, Lewiatan, tum. Czesaw Znamierowski, Warszawa 1954, rozdz. 19.18 Tame, s. 515.
29
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
30/55
Zastanawiajce jest, e akurat jeden z najbardziej konsekwentnych
przedstawicieli abstrakcyjnych nauk przyrodniczych w XVII wieku tak ogromn wag
przypisywa personalizmowi. Prawdopodobnie Hobbes jako teoretyk prawa chcia
uchwyci efektywn stron rzeczywistoci ycia spoecznego tak samo, jak w naukachprzyrodniczych i filozofii chcia wyjani rzeczywisto natury. Natomiast nie zdawa
sobie sprawy z tego, e moe istnie prawna rzeczywisto, ktra wcale nie musi
odpowiada realnoci nauk przyrodniczych. Wida tu take lad matematycznego
relatywizmu i nominalizmu. Czsto wydaje si, e Hobbes moe uzasadni jedno
pastwa z dowolnego punktu widzenia. Jednak w jego czasach myl prawna nie bya
jeszcze do tego stopnia opanowana przez nauki przyrodnicze, aby mg on, przy
caym swym przywizaniu do zasady naukowoci, po prostu przej obojtnie obok
specyficznego dla prawnej rzeczywistoci fenomenu ycia wyraajcego si za spraw
formy prawnej. Forma, ktrej poszukuje, powstaje w wyniku decyzji podjtej przez
konkretn instancj. Zarwno tre decyzji, jak i podmiot decyzji zachowuj swoje
niezalene znaczenie. Pytanie, kto podejmuje decyzj, bezporednio dotyka fenomenu
ycia w rzeczywistoci prawnej. Oprcz pytania o wewntrzn suszno decyzji,
musimy take zapyta o uprawnienie do jej podjcia. Problem formy prawnej dotyczy
bowiem zarwno przeciwiestwa midzy treci i podmiotem decyzji, jak i
samodzielnego znaczenia podmiotu. Forma prawna nie ma nic wsplnego z
aprioryczn pustk formy transcendentalnej, poniewa jest ona wytworem prawnego
konkretu. Rni si take zasadniczo od formy technicznej precyzji, ktra opiera si
na z istoty swej rzeczowej, bezosobowej celowoci. W kocu jest te czym zupenie
innym ni forma estetyczna, ktra nie ma nic wsplnego z fenomenem decyzji.
3. TEOLOGIA POLITYCZNA
Wszystkie istotne pojcia z zakresu wspczesnej nauki o pastwie to
zsekularyzowane pojcia teologiczne. Dowodzi tego nie tylko historyczna ewolucja
tych poj, ktre zostay przeniesione z teologii do nauki o pastwie - w ten sposb na
przykad wszechmocny Bg sta si wszechmocnym prawodawc - lecz wiadczy o
tym rwnie ich systemowa struktura, ktrej znajomo konieczna jest do ichsocjologicznego ujcia. Stan wyjtkowy ma dla nauki o prawie analogiczne znaczenie
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
31/55
jak cud w naukach teologicznych. Dopiero kiedy uwiadomimy sobie takie analogie,
moemy w peni zrozumie rozwj rnych idei z zakresu filozofii pastwa, ktry
dokona si w ostatnich stuleciach. Wspczesna idea pastwa prawa pojawia si
razem z deizmem, a wic wynikaa z przekona teologicznych i metafizycznych, ktrewykluczay moliwo wystpowania cudw w realnym wiecie. Tak wic w teologii
porzucono wiar w bezporedni bosk ingerencj, ktra przeamywaa prawa natury,
tworzc wyjtek (wiar t wyraao wanie pojcie cudu), tak jak w naukach
prawnych odrzucono moliwo bezporedniej ingerencji suwerena w obowizujcy
porzdek prawny. Owieceniowy racjonalizm w ogle nie dopuszcza myli o
pojawieniu si sytuacji wyjtkowej. Dlatego w dobie kontrrewolucji konserwatywni
pisarze starali si ideologicznie uzasadni suwerenn wadz monarchy, odwoujc si
do teistycznej teologii.
Od dawna ju zwracaem uwag na fundamentalne systemowe i metodologiczne
znaczenie zwizku midzy teologi i prawem.19 Dokadny opis tego, jak wielkie
znaczenie miao teologiczne pojcie cudu dla nauk prawnych i polityki, musz
odoy na pniej. Dla naszych obecnych rozwaa istotne jest przede wszystkim
pytanie, jak dalece owe analogie i zwizki midzy teologi i prawem determinuj dzi
sposb ujcia poj prawnych w socjologii? Katoliccy filozofowie pastwa w czasach
kontrrewolucji, Louis de Bonald, Joseph de Maistre i Donoso Corts, czsto
wykorzystywali politycznie analogi midzy teologi, prawem i polityk i do dzi
pozostaj dla nas pod tym wzgldem bardzo inspirujcy. W ich pismach ju na
pierwszy rzut oka wida, e mamy tu do czynienia z pojciowo przejrzyst,
systematyczn analogi, nie za z mtn gr poj tak charakterystyczn dla wszelkiej
mistyki, filozofii natury i romantycznego sposobu mylenia, ktre zawsze, a zatemtake w odniesieniu do pastwa i spoeczestwa, niosy ze sob natok symboli i
niejasne wyobraenia. Spord niemieckich prawnikw chyba tylko Erich Kaufmann
potrafi w peni zrozumie jedno czc wszystkie duchowe formy wyrazu danej
epoki, dziki czemu postrzega kwestie prawne w uniwersalnym zwizku z innymi
sferami duchowego ycia. Jednak to w Nova Methodus Leibniza ( 4, 5) znajdziemy
najbardziej dobitne filozoficzne wskazanie analogii czcej teologi i nauki prawne.
19 Schmitt, Der Wert des Staates, 1914; Politische Romantik, 1919; Die Diktatur, 1921.
31
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
32/55
Leibniz odrzuca wszystkie te teorie, ktre wi nauki prawne z medycyn i
matematyk i wyranie podkrela systemowy zwizek nauki o prawie z teologi:
Merito partitionis nostrae exemplum a Theologia ad Jurisprudentiam
transtulimus, quia mira est utriusque Facultatis similitudo. Zarwno naukiprawne, jak i teologia maj podwjn zasad (duplex principium): rozum, czyli
ratio (dlatego istnieje naturalna teologia i naturalne nauki prawne), oraz scriptura, to
znaczy zapis pozytywnego objawienia i pozytywnych regu.
Adolf Menzel stwierdza w tekcie Naturrecht und Soziologie,20 e dzisiaj
socjologia przeja funkcje, ktre w XVII i XVIII wieku penio prawo naturalne:
zawiera postulat sprawiedliwoci, konstrukcje historiozoficzne oraz ideay. Wydaje si
wic, e dla Menzla socjologia jest podrzdna wobec nauk prawnych, ktre stay si
pozytywne, i dlatego stara si udowodni, e wszystkie dotychczasowe systemy
socjologiczne wyraaj jedynie polityczne tendencje przebrane w pozr naukowo-
ci. Jeeli jednak zada sobie troch trudu i dokadnie zbada pojcia i argumenty
caej literatury pozytywnych nauk prawnych z zakresu pastwa i prawa, okae si, e
pastwo ingeruje w kad spraw: raz jako deus ex machina, moc pozytywnego
prawodawstwa, aby rozstrzygn dan kontrowersj, ktra nie pozwala odnie
wolnego aktu prawnego poznania do jakiej oglnej, wyjaniajcej normy, innym
znw razem jako uosobienie miosierdzia i dobrotliwoci, za spraw uaskawienia lub
amnestii okazujc wyszo wobec swych wasnych praw. W kadym przypadku
mamy do czynienia z t sam niewytumaczaln jednoci pastwa, ktre jest
prawodawc, wykonawc praw, stranikiem, instancj aski i zarazem opiekunem.
Dlatego kto, kto jako zewntrzny obserwator spojrzaby z pewnego dystansu na
dzisiejsze nauki prawne, mgby je uzna za wielk teatraln maskarad, w ktrej pastwo jako jedna osoba wystpuje w wielu przebraniach. Wszechmoc
wspczesnego prawodawcy, o ktrej pisze si w kadym podrczniku prawa
pastwowego, nie jest tylko jzykowym zapoyczeniem z teologii. W naukach
prawnych nawet drobne szczegy argumentacji zdradzaj wyrany zwizek z
teologi.
Najczciej ten zwizek ma polemiczny charakter. W epoce nauk
20 Adolf Menzel, Naturrecht und Soziologie, Wien 1912.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
33/55
pozytywistycznych czsto wysuwa si pod adresem przeciwnika zarzut, e uprawia on
teologi lub metafizyk. Jeeli zaoymy, e zarzut taki jest czym wicej ni tylko
zwyk obelg, to warto rozway pytanie, skd bierze si taka skonno do
teologicznych lub metafizycznych odchyle? Naleaoby wpierw dokadnie zbada,czy jest ona wynikiem jaki historycznych uwarunkowa, na przykad pozostaoci
nauki o pastwie z czasw monarchii, ktra identyfikuje teistycznego Boga z osob
krla? A moe u podstaw tej skonnoci ley jaka systemowa i metodologiczna
konieczno? Chtnie zgodz si z pogldem, e dla niektrych prawnikw, ktrzy nie
potrafi poradzi sobie ze wszystkimi sprzecznociami i wtpliwociami, pojcie
pastwa jest jedynie wytworem uomnego ludzkiego umysu. Przypominaj oni tych
metafizykw, ktrzy, bezradni wobec pewnych poj, naduywali imienia Boga. To
jednak nie wyjania jeszcze w peni owej metafizycznej i teologicznej skonnoci w
nauce o pastwie. Dotd czsto zadowalano si tylko oglnymi uwagami na ten temat.
Wiele rnych zarzutw wysuwano na przykad wobec nauki o pastwie Paula
Labanda. Jednak byy one cakowicie sprzeczne z krytyk, jakiej z kolei Erich
Kaufmann poddawa t szko prawn, twierdzc, i brakuje jej jakiegokolwiek
metafizycznego ugruntowania. W tekcie na temat prawa formalnego i materialnego
Albert Hnel przytacza znane zastrzeenie, e postulat skupienia wszystkich funkcji
pastwowych w jednym jedynym organie ze wzgldu na konieczno zachowania
jednorodnego i planowego charakteru woli pastwowej jest wyrazem metafizyki
(chocia sam Hnel nie neguje takiej koniecznej jednorodnoci i planowoci pastwa).
Take Preuss broni swego opartego na teorii stowarzysze pojcia pastwa, zarzucajc
przeciwnikom mylenie w kategoriach teologicznych i metafizycznych. Za spraw
pojcia suwerennoci u Labanda i Jellinka oraz teorii o niepodzielnej wadzypastwa pastwo ze wzgldu na monopol swej wadzy, zrodzony w icie mistyczny
sposb, staje si czym w rodzaju abstrakcyjnego indywiduum, jest unicum sui
generis. Wedug Preussa jest to po prostu aska Boa przebrana w skrojony przez
nauki prawne kostium; powtrka nauk Maurenbrechera, z t jedn modyfikacj, e w
miejsce fikcji religijnej pojawia si fikcja prawna. Tak wic przedstawiciele
organicznej nauki o prawie czsto zarzucali swoim przeciwnikom, e ci teologizuj.
Sami jednak nie byli wolni od podobnych zarzutw. Bernatzik w swej krytycznej
33
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
34/55
analizie pojcia osoby prawnej21 formuuje identyczne zastrzeenie pod adresem
organicznej nauki o prawie. Szyderczo odnosi si do pogldw Steina, Schulzego,
Gierkego i Preussa, stwierdzajc, e jeeli rne organy pastwa jako jednej osoby
miayby by traktowane take jako odrbne osoby, wwczas kady urzd, kady sditd. miaby status osoby prawnej niezalenie od tego, e pastwo jako cao rwnie
miaoby identyczn pozycj. W porwnaniu z tym zrozumienie dogmatu o jednoci
Trjcy witej byoby drobnostk - stwierdza Bernatzik. Odrzuca rwnie pogld
Otto Stobbego, jakoby rne formy spek miay status osoby prawnej, uzasadniajc,
i nie rozumie tego typu pomysw, ktre nawizuj bezporednio do dogmatu
jednoci Trjcy witej. W kocu sam owiadcza: Ju w samym pojciu zdolnoci
prawnej kryje si pogld, e porzdek prawny pastwa sam siebie ustanawia pod-
miotem wszelkiego prawa, a wic jest osob prawn. Ten pogld, owo
samoustanowienie si, wydaje mu si tak proste i przekonujce, e kade odmienne
przekonanie uwaa za kuriozalne. W ogle nie zadaje sobie pytania, dlaczego
rdo zdolnoci prawnej, mianowicie porzdek prawny, a do tego porzdek prawny
pastwa, ma by swoim wasnym wytworem, dlaczego wanie w tym tkwi logiczna
konieczno, a nie na przykad w tezie Friedricha Juliusa Stahla, i tylko jaka osoba
moe uprawomocni inn osob.
Podkrelenie metodologicznego powinowactwa midzy teologi i nauk prawa
jest jedn z zasug Kelsena, ktry czyni to we waciwy sobie sposb od mniej wicej
1920 roku. W jego ostatniej pracy na temat socjologicznego i prawnego pojcia
pastwa znajdziemy wiele rozproszonych przykadw tej analogii, ktre wszelako
wynikaj z gbszej refleksji nad histori idei, z wewntrznej spjnoci
reprezentowanej przez niego teorii poznania oraz z demokratycznego wiatopogldu.U podstaw Kelsenowskiej tezy o tosamoci pastwa z porzdkiem prawnym ley
metafizyczny pogld, ktry identyfikuje prawa natury z prawami normatywnymi.
Pogld ten jest w caoci wytworem mylenia pozytywistycznego i polega na
odrzuceniu wszelkiej arbitralnoci, jest wic wyrazem przekonania, i mona
wykluczy z ludzkiej duchowoci wyjtek. Pogld ten doskonale uwidacznia si w
pismach Johna Stuarta Milla, ktre stanowi wany etap w caej historii ksztatowania
21 Bernatzik, w: Archiv des ffentlichen Rechts, V, 1890, s. 210, 225, 244.
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
35/55
si relacji midzy teologi i naukami prawnymi. Take on domaga si bezwarunko-
wego uznania kadego rodzaju prawa z obawy przed arbitralnoci oraz w imi
zachowania obiektywizmu. Ale w przeciwiestwie do Kelsena nie zakada, e wolny
akt prawnego poznania moe z kadego dowolnego zespou pozytywnych prawstworzy kosmos wasnych regu, poniewa w ten sposb wanie zakwestionowana
zostaaby obiektywno.
To, czy bezwarunkowy pozytywizm trzyma si bezporednio przypisanej mu
reguy, czy te sam prbuje tworzy swj wasny system, nie ma wikszego znaczenia
wobec metafizyki popadajcej w patos obiektywnoci. Kelsen, kiedy wykracza poza
ramy metodologicznej krytyki, posuguje si pozytywistycznym pojciem przyczyny.
Wida to dokadnie na przykad tam, gdzie twierdzi, e Hume'owska i Kantowska
krytyka pojcia substancji da si zastosowa w naukach o pastwie, 22 w ogle nie
uwzgldniajc faktu, e pojcie substancji w tradycji scholastycznej oznaczao co
zupenie innego ni w naukach matematyczno-przyrodniczych. Rozrnienie midzy
substancj prawa a wykonaniem prawa, ktre odgrywa fundamentaln rol w historii
dogmatw i pojcia suwerennoci,23 nie daje si uj w ramy pozytywistycznych
schematw, chocia stanowi przecie zasadniczy element prawnej argumentacji. Styl,
w jakim Kelsen uzasadnia swoje uznanie dla demokracji, zdradza charakterystyczny
dla niego matematyczno-pozytywistyczny sposb mylenia o konstytucji24:
demokracja jest wyrazem politycznego relatywizmu oraz wolnej od dogmatw i wiary
w cuda naukowoci, ugruntowanej w ludzkim rozumie i krytycznym nastawieniu.
Jasno poj z zakresu socjologii prawa jest niezbdna dla zrozumienia
socjologicznego pojcia suwerennoci. Systemowa analogia midzy pojciami teologii
i nauk prawnych jest podnoszona w tym kontekcie wanie dlatego, e pojciasocjologii prawa zakadaj konsekwentn i radykaln ideologi. Byoby fatalnym
nieporozumieniem uwaa, e chodzi tutaj o spirytualistyczn historiozofi w
odrnieniu od historiozofii materialistycznej. Teza postawiona przez Maxa Webera w
krytyce filozofii prawa Stammlera, w myl ktrej radykalnie materialistycznej
22 Kelsen, Der soziologische und der juristische Staatsbegriff, s. 208.
23 23 Zwracam na to uwag w mojej ksice Die Diktatur, s. 44, 105, 194.24 Archiv fr Sozialwissenschaften, 1920, s. 84.
35
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
36/55
historiozofii bez trudu mona przeciwstawi rwnie radykaln historiozofi
spirytualistyczn, odnajduje wszelako bardzo trafn ilustracj w teologii politycznej
doby kontrrewolucji. Myliciele kontrrewolucyjni tumaczyli przyczyn politycznych
zmian zmian wiatopogldw i czyli rewolucj francusk z filozofi owiecenia.Dlatego pogld radykalnych rewolucjonistw, ktrzy z kolei uwaali zmiany w
sposobie mylenia za prosty wynik zmian spoecznych i politycznych stosunkw,
mona uzna za antytez pogldw kontrrewolucjonistw. Ju w latach 20. XIX wieku
powszechny by we Francji dogmat, e przemiany w sferze religii, filozofii, sztuki i
literatury s cile zwizane ze zmian stosunkw politycznych i spoecznych. W
marksistowskiej historiozofii zwizek ten zosta wyraony w sposb jeszcze bardziej
radykalny przez swoist ekonomizacj mylenia oraz gruntownie usystematyzowany,
dziki podporzdkowaniu mylenia - rwnie tego o zmianach spoecznych i
politycznych - ekonomii jako staemu punktowi odniesienia. Taki typ
materialistycznego wyjaniania uniemoliwia traktowanie ideologicznych zjawisk w
sposb wyizolowany, poniewa s one zawsze refleksem, odzwierciedleniem,
wyrazem stosunkw ekonomicznych. Dlatego materializm dziejowy konsekwentnie
posuguje si psychologicznym wyjanieniem, a - w swojej wulgarnej formie - zwyk
technik podejrze. To wanie ze wzgldu na swj przemony racjonalizm moe
bardzo atwo przeksztaci si w cakiem irracjonaln koncepcj historii, poniewa
wszelkie formy myli ludzkiej chce traktowa jako funkcj i emanacj witalnych
procesw. W ten sposb Georges Sorel wiadomie prbowa czy filozofi ycia
Bergsona z ekonomicznym ujciem historii Marksa, dajc podstaw koncepcji
socjalizmu anarcho-syndykalistycznego.
Spirytualistyczne wyjanianie materialnych procesw oraz materialistycznetumaczenie duchowych fenomenw opiera si na tym samym poszukiwaniu
zwizkw przyczynowych. Jeden i drugi punkt widzenia dekretuje wpierw istnienie
dwch przeciwstawnych sfer po to, by je pniej cakowicie uniewani, redukujc
jedn sfer do drugiej. Taki sposb postpowania musi z koniecznoci wyrodzi si w
form wasnej karykatury. Skoro na przykad Engels uwaa, e dogmat predestynacji
u Kalwina jest odzwierciedleniem bezsensownej i nieobliczalnej konkurencji w
wiecie kapitalizmu, to dlaczego nie uzna wspczesnej teorii relatywizmu za wyraz
8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC
37/55
stosunkw panujcych na rynku walutowym, wskazujc w ten sposb jej ekonomiczne
podstawy? Zwykle taki sposb wyjaniania nazywa si dzisiaj socjologi jakiego
pojcia lub jego teori. Tym jednak nie bdziemy si tu zajmowa. Czym innym jest
natomiast taka metoda socjologiczna, gdzie dla pewnych idei i form intelektualnychprbuje si ustali typowy krg osb, ktre ze wzgldu na swoje spoeczne pooenie
dochodz do okrelonych postaw ideowych. Kiedy Max Weber wyjania
zrnicowanie rzeczowych obszarw prawa przez fakt wyksztacenia si krgu ludzi
posiadajcych wiedz prawnicz, kadry urzdnikw stojcych na stray prawa i
prawnej elity,25 wwczas mamy do czynienia z socjologi poj prawnych w tym
drugim sensie. Socjologiczna charakterystyka danego krgu osb, ktre zawodowo
zajmuj si ksztatowaniem prawa determinuje okrelone metody postpowania oraz
przykady stosowane w prawnej argumentacji. Ale nawet takiego ujcia nie mona
jeszcze nazwa socjologi jakiego prawnego pojcia. Przypisanie pojcia okrelonej
grupie spoecznej to psychologia, wskazanie pewnego rodzaju motywacji w ludzkim
dziaaniu. Jest to ju co prawda problem socjologiczny, nie jest to jednak socjologia
pojcia. Jeeli zastosujemy tak metod do duchowych fenomenw, wwczas
bdziemy je tumaczy rodowiskowo lub po prostu w kategoriach psychologii
ducha, ktr lepiej znamy pod postaci socjologii okrelonych typw - biurokraty,
prawnika, mianowanego przez pastwo profesora. W ten sposb moglibymy
stworzy socjologi Heglowskiego sytemu. Okrelilibymy j jako filozofi uprawian