7/24/2019 cigiller

1/4

ri

iGiLER'Do. Dr. Eref BUHARAL

Bilindii zere Kagarl Mahmud'un byk abidevi eseri olan

Divan Lgati't- Trk'de igiller bir Trk ili olarak zikredilmekte-

dir. Bu arada Kagarl .bir de rivayet mikletmektedir: Zlkameyn, .

Argu yurduna vardnda yamurdan yollaramur iindeydi. ektj-

i glk yznden o, Farsa .... .:;.-.1, J5 ~ ifti yani "Bu neamurdur, bundan kurtulamyoruz" demi ve orada bir bina yapl-

masn emretmiti. Bunun zerin~ bugnk igil denilen kale ya-

plm ve kalede oturan Trkler "igil" ad ile anlmlardr. Bun-

dan sonra bu ad yaylmtr. (1) Mucmel ut-tevarih ve 'l-ksas, adl' ,

eser ile Ebul gazi. Bahadr Han'n ecere-i terakiine'sinde igil,

Trk'n drt olundan birinin ad olduu kaydedilmitir.(2)

igller Kirluklar'a(3) mensup olup, X. yzyldan itibaren mtis-takil bir il olarak bilinmektedir.(4) Mervezi ve A vfi'ye gre dokuz

koldan meydana gelen Karluklar'n boyunu igiller tekil ,et-mekteydi.(5) Kagarl'da igil'in Trk oymann ismi olduunu

sylemekle(6) Mervezi ve Avfi'hin ifadelerini dorulamaktadr.

(1) Divanu Lgati't-Trk, Yaynlanan Kilisli Rfat, stanbul, 1333-1335C.I, s.330.(2) V.Barthold, Turlestan I: Turkestan VI Epohu Monogolskago Naestviya I (metin-

ler) S.Petersburg, 1898, s. 19; ecere-i terakime (Trklerin Soy Kt) Tercman1001Temel Eser 33, Hazrlayan ve yaynlayan M.Ergin, s.11.

(3) in kaynaklarna gre, Karluklar Gktrkler'in bir kolu:olup, Petinin (Bebalk) ku- ,zey-batsnda, Kin-an'n (Altnda,=Altay) batsnda, Pu-Ku-Chen (Kara' rti?)nehri yolu zerinde ve Ta-ta (belki de Tarabaatay?) da evresinde yayorlard.'V.MinorsKv,Hududal-'alam, The Regions of the World (GMNS) London, 1937, s.286 Karluklar, Gktrkler devrinde u boydan meydana geliyrlard: Mou-lo/

Mou/la, e-seIP'olfu/, Ta-e-li. .Kafesolu, Trk Milli Kltr, Ankara, 1977, s.126. haiye 495. '(4) Hudud al-'alam,mine'l-marq ile 'l-magrib; yaynlanan M. Sutude, Tahran, 1340, s.

83. . .(5) Mervezi'ye gre Karliklar, Tunus (Tles) danda oturuyorlard. Bu da Altn-

da'dr. Onlar eskiden Dokuz Ouzlar'n kleleri idiler. Daha sonra isyan ederek el-Trkesiye (el-Trkeiye) lkesine geldiler ve sultanlirryenerek oray ele geirdi-ler. Oradan da slam memleketiregirdiler. Dokuz koldan meydana gelirler, i-gil Ba'sek, biri,Bulak, biri Kkerkin, biri de Tuhsi'd!r. Sharaf alcZaman TahirMavraz, On Chine, The Turks .and India, yay. ve Ingilizceye tercme denV.Minorsky, London, 1942, metin s. 19; Avfi'de ayn bilgileri vermekte, ancak i-gil ve Tuhsi dndaki dier Karluk bylarn farkl bir ekilde kaydetmitir. Turkes-tan I, s. 100 .

(6) '

59

7/24/2019 cigiller

2/4

Hudud al-alam'da igil ler hakknda u bilgiler verilmektedir . m,"igiller aslnda arluklar'dandr. Nfuslar kalabalktr .. igilm em lek etinin do usund a ve gneyin de K arluk yu rdu , batsnda

Tuhsi lkesi kuzeyinde iseKrg z Memleketi bulunmaktayd. Kar-luk ve Krgz memleketlefinde ise Krgz memleketi bulunmaktay-d. Karluk ve Krgz memleketlerinde var .olan her eyin igil yur:-du nda da ayns vardr. Servetler pek oktur. igillerin ounluuadr ve kee kulbelerde yaarler. ehirleri ve kyleri azdr. zen-ginlikleri s r, koyun ve attr. Bazlar gnee ve yldzlara tapar-lar. (kanaatimizce gne ve yldzlar kutlu. saymaktadr lar.) Bunlar iyi tabiatl ve mfiktirler. Hkmdarbn kendilerinden.dir. Sikll(?)igil ve karluk lkeleri arasnda byk bir ehirdir. Islam dn-

yasna yakndr. Tccarlar'n(8) blunduklar mamur .ve bolluk iin-de bir ehirdir" . Bu kaynak tuhsiler'den bahsedeTken de lkenin ku-zey ve dousunda igil yurdunur yer aldn kaydetmektedir .(9)

Minorsky, Hudut al-'alam'da igil ler'in s nr larna dair verilenbilgileri .eksik ve yanl tercme etmitir.(o) Bundan dolay sz ko -:-nusu kaynaktaki ilgili bilgiler in elikili olduunu ileri srmtr (ll). H udut al-'alam 'da, Isg Grn ig il yurdunu D okuz O uz-lar'dan ayrd kaydedilmitir(12). Kzgzlar'n bazlarnn Tihsi-ler'in batsnda ve igil yurdunun kuzeyinde olduklarndan bahse-dilmesi V. M inorsky'e gre T les (A ltay) dalarnn yanlanlalmasndan ileri gelmektedir(13). Ayrca Sikl ehrinin IsgGrn kuzeyinde olabileceini de sylemektedir(14) .

. e l-Muqaddesi'ye gre Taraz'clan (Talas) bir bamllk mesafe-de igil adl kk bir ehir bulunmaktadr. Etraf surlarla evrili

(7) Hududal- 'alam,.83-84,ngilizcetercm es,s. 98-99.(8) Kagarl,bir tccarnevindemisafrolarakkalan tccara"bista"denildiinive ev

sahibininmisafirtccarnkoyunlarnve dierticaretmallarnsattn;bununkar-lnda,satther yirmikoyunkarlndabirkoyunaldnsyleyerek;bu uy-gulam ayTuhsi,Yamave igiller'degrdnyazmaktadr.C.III, s.S2.

(9) Hudud-al 'alam,s. 84. " (10) V. Minorsky 'nintercmesiyledir:" East and south of it are the limitsof theTukhs,northof it, the Khirkhizcountry " The Regionsof the world,s. 98-99.Mi-norsky,Hudud aralam' dan yapttercmedeigil lkesinindou ve gneyindeTuhsiyurdununbulunduunusylemektedir.Ancakbu yanltr.nkad geenkaynaktaigillkesinindousundave gneyindeTuhsi yurdudeilKarluk lkesi-nin ismi g emektedir.Ayrca Tuhsillerinlk

7/24/2019 cigiller

3/4

olup, kalesi ,vardr. Camisi ardadr(15). Kagarl da Taraz'm yak-

nnda bulunan bir ehirde oturanlara igil denildiini belirlemekte-dir(l6). ESmer, Hudud al-alam'de geen Sikl ehrinin slam hu-

duduna yakn olmas sebebiyle burann "igil" ehri olabileceiniileri srmektedir(17) .

Gerdizi, igillerin oturduklar blgelere dair u bilgileri ver-. ,mektedir;(l8) Barshan yolu igil zerinden, Neviket'ten(19) Kum-

berket'e(20) doru gider, oradan il'e(21) vanlr. Buradan bin kii-

lik b ir k yolan Yar'a 12 fersahIk bir mesafe vardr. Buradaigillerin adrlan bulunmaktadr. Solda Isg Gl'e giden bir yol

vardr. Isg Gl ile Tting (Tong)(22) aras 5 fersah o!up, buradanBarshan'a (Barsgan) gnlk bir yol vardr. Bu yolda igillerinadrlanndan baka hibir eye rastlanmayp, ]sg Gl'n evresi

. igiller ile meskundu. Mellif blgedeki kutsal bir dadan bahse-derken; bu dan arka&nda sol tarafta Tuhsi ve Azyanlar'n(23) bu-lunduu Trkistan vilayeti vardr diyerek yle devam etmektedir:

(15)

(16)

(17)(18)(19)

, (20)

(21)

(22)

(23)

"..-" v' ~c,.JIJ j..4...J'; .:.- ~ jl~ .:; ...,.... ~ .~ J,S.oJ(Kitab ahsen il-tekasimc imarifet il-akalim, yay, M. .De Coeji, Leiden, 1894, s. 274).Kagarl I, s. 330..

Eski Trklerde ehireilik, s. 80, haiye 163.Gerdizi, Zeynu'l-ahbar, yay. Abd al-Hay Habibi, Kabil, 1324, s. 265-266, 279.bn Hurdadbih, Neviket'i Trge Hakannn.ehrinderi (Ordu?) 4 fersah tede gs-termektedir. kitabu'l Mesalik ve'l Memalik, ya)'. M..De Coeji (BGAVI), Leiden,1889, s. 29. .Kumberket, Hudud al-alam'da geen Karluklara ait olan "Kerminketh" adndaki b-yk kye tekabl edebilir. Kaynaa gre "Kenrminketh", kendilerine "Laban" deni-len az sayda Karluun yaad byk bir kydr ve her taraftan gelen.tccarlar bu-rada otururlar. s. 82; Aynca Qudama b. Cafer'in zikretmiolduu. iJJ"'...r-5 adlyerin Kumberket'in deiik bir yazl olsa gerektir. V.Minosky, The Regions ofthe world, s. 298, haiyel. _ V.Minosky'e gre Cil, Cul ile ayn yerdir. s.292; V.Barthold "Cu" kelimesinin belkiTrke l (bozkr)'dan geldiini ve burann muhtemelen bugnkAlamedin ky-

nn yerinde olduunu ileri srmektedir.four studies on The History of Central Asi~a, Leiden 1962, s. 88; Aynca baz bilginler bu ~ehri~ipek'in batsnda yer alan o-la-Kazak harabeleri ile bir tutmaktadrlar. B. Ogel, slamiyetten nce Trk KltrTarihi, Ankara, 1962, s. 323.Tonl (Tong), bir kyolup, Isg Grn yaknnda igil ve Karluk snrndaki dalararasnda bulunmaktadr. Halk cesur ve cengaverdir. Hudud al-alam, s. 82-83; Muc-mel ut-tevarih ve 'I-ksas'ta Trkn drt olundan birinin ismi Totl olarak kayde-dilmitir. Turkestan i, s.19; Aynca ecere-i Terakime'de bu ad Ttek eklinde ge-mektedir. s.11.Bu kaynaklarda geen Tonl, Totil ve Ttek, Gerdizi'deki Tun(Tong)karlnda kullanlm olsalar gerektir;V.Barthold, Tong'un bugnk Ton olduu-nu ve burann Isg Grn gney b~tsnda yer aldn sylemektedir. V.Minorsky,The Regions of the world, s. 292V.Barthold, bu ismi Orhun Kitabelerinde geen Az Bduri ile karlatrmaktadr.

V. Minorsky, The Regions of the world, s.302.

61

7/24/2019 cigiller

4/4

Orada: 20.000 kiilik Suyan(24) adl bir ky vardr ve bu kye yaknbir yerde Yabgu'nun kardeinin orturduu Bekli(25) ky bulun-maktadr. Yabgu'nun kardeinin 500 askeri vardr. Ancak ihtiya

durumunda etrafndan 3.000(26) svari toplanrd. Bu kye yakn7.000 nfuslu b ir ky daha vardr k i Dihkanna (beyine) BedenSanku denilirdi. Kyn yaknlarnda bir nehir vardr. Nehir geil-dikten sonta iil Trklerinin adr ve keeden yaplm kulbeleri

grlrd .

.Kagarl 'ya gre igil Trk oymann addr.

1- Gebe olup, Barsgan tesinde bir ehir olan Kuyas'ta (Ku-

ya) yayanlat(21). li Nehri'nin gneyinde yer alan Kuyas, Moaldevrinde aatay'n baehri olmakla n kazanmtr(28). Kuya.Trkede "Gnein iddetle vurmas" demektir(29). Ayn mellif ,

. Kuyas'tan ili 'ye akan iki dereden bahsetmekte, bunlardan ilkine K-k Keykan, ikincisine Ulu Keykan denildiini yazmaktadr(3O). 'Aynca Kagarl, iil ve Tuhsi lkelerinde Kuyas ad;!nda kalebulunduunu kaydetm ektedir. Bunlar Sabl Kuyas, Uring Kuyasve Kara Kuyas'tr(31): ' .

2- igillerin bir kolu 'da Taraz'n yaknnda buhnan "igil"

.kasabasnda oturur1ardl(32). Bunlar el-Mukaddesi'nin kaydettii Ta-raz'dan bir banm mesafede igil kasabasnda yayan igillerdir.

3- Kagar'da bulunan bir takn kylerde oturan haka da igildenilir(33). '

(24) V.Minorsky,Gerdizi'degeenSuyan'nnfusunuyanlokuyarak1.000kiiyaz-,

mtr.The Regionsof the world,s.298. '"(25) Beklig ky Hudud al-alam'daBegliligeklindegemektedir.Bu kaynaagreBegliligbykbir kydr.BurayaSodcaS-m-kna(?)denilir.DihkanYnalBer-kin(YinalBekTegin)'dir.Onun3.000askerivardr.TheRegionsof thewor~d,s.99.

(26) V. Minorsky,Gerdizi'ninbelirttiisayyyanlokuyarakL O O O kii olarakbelirt-mitir.s.298.

(27) KagarlI,s.330(28), V.Barthold,Orta AsyaTrk TarihihakkndaDersler,yaynahazrlayanlar:K. Y.

Kopraman,t.Aka,ankara,1975,s. 101.(29) Kagarlm, s. 129.(30) Kagarlm, s. 132.(31) Kagarlm,s. 129.(32) KagarlI, s.330.

(33) KagarlI, s.330.

62