Embed Size (px)
Citation preview
Univerzita Palackého v Olomouci
Filozofická fakulta
Katedra Nederlandistiky
Concentratiekampen in Nederland en in het Protectoraat Bohemen en
Moravië
Concentration camps in the Netherlands and in the Protectorate of Bohemia and Moravia
Koncentrační tábory v Nizozemsku a v Protektorátu Čechy a Morava
Bakalářská diplomová práce
Nizozemština pro hospodářskou praxi
Auteur: Jiří Lokvenc
Begeleider: prof. dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt.
Olomouc
2014
Prohlašuji, že jsem svou bakalářskou práci vypracoval samostatně a uvedl v ní
veškerou použitou literaturu a ostatní zdroje.
V Olomouci dne Jiří Lokvenc
Ik verklaar hiermee dat ik deze scriptie zelfstandig heb geschreven en alle gebruikte
literatuur en andere bronnen in de lijst van bronnen heb ik vermeld.
Olomouc, Jiří Lokvenc
Dankbetuiging
Ik wil graag van harte mijn dank betuigen aan prof. dr. Wilken Engelbrecht, cand.
litt. voor zijn geduld en waardevolle adviezen. Tevens aan mevrouw Eva Zelená voor haar tijd
en bereidwilligheid.
Inhoud
INLEIDING .................................................................................................................................. 7
1. DE TWEEDE WERELDOORLOG - ALGEMEEN ................................................................ 9
1.1. Europa na de Eerste Wereldoorlog – Organisatie ......................................................... 9
1.2. De Tweede Wereldoorlog - een korte beschrijving .................................................... 11
2. DE TWEEDE WERELDOORLOG IN TSJECHIË – ALGEMEEN .................................. 13
3. DE TWEEDE WERELDOORLOG IN NEDERLAND – ALGEMEEN ........................... 16
3.1. Nederland onder Duitse bezetting – algemeen ............................................................ 17
4. CONCENTRATIEKAMPEN IN HET ALGEMEEN ........................................................ 19
5. CONCENTRATIEKAMPEN IN HET PROTECTORAAT BOHEMEN EN MORAVIË 20
5.1. Theresienstadt ............................................................................................................. 20
5.1.1. Formatie .............................................................................................................. 20
5.1.2. Theresienstadt tijdens de Tweede Wereldoorlog - het Kleine Fort ..................... 21
5.1.3. Theresienstadt tijdens de Tweede Wereldoorlog - Het concentratiekamp en het
getto Theresienstadt ............................................................................................................ 23
5.1.4. Concentratiekamp Litoměřice ............................................................................. 24
5.1.5. Bevrijding van Theresienstadt ............................................................................. 24
5.1.6. Theresienstadt na de oorlog ................................................................................ 25
6. CONCENTRATIEKAMPEN IN NEDERLAND ............................................................... 26
6.1. Kamp Schoorl ............................................................................................................. 26
6.2. Kamp Vught ................................................................................................................ 28
6.3. Kamp Erika ................................................................................................................. 32
6.4. Kamp Westerbork ....................................................................................................... 36
6.5. Kamp Amersfoort ....................................................................................................... 41
7. INTERVIEW MET MEVROUW EVA ZELENÁ ............................................................. 46
8. CONCLUSIE ...................................................................................................................... 48
LITERATUURLIJST .................................................................................................................. 49
WEBPAGINA’S ......................................................................................................................... 50
BIJLAGEN.................................................................................................................................. 54
RESUMÉ IN HET TSJECHISCH .............................................................................................. 58
ABSTRACT IN HET ENGELS.................................................................................................. 59
ANNOTATIE.............................................................................................................................. 60
7
INLEIDING
De Tweede Wereldoorlog, het fascisme, het nazisme, de genocide zijn tragische ogenblikken
in de geschiedenis van Europa maar ook van de hele wereld. De Tweede Wereldoorlog
beïnvloedde echt tragisch vele naties en veranderde het lot van miljoenen mensen. Het is
heel triest om herinneringen aan dit tijdperk op te halen maar zeer noodzakelijk om niet te
vergeten.
Op het thema van de Tweede Wereldoorlog kwam ik dankzij de films, de documenten, de
literatuur en vooral omwille van het verhalen en de herinneringen van mijn opa en ook van
mijn persoonlijk bezoek van concentratiekampen in Polen – Oświęcim (Auschwitz) en
Birkenau en in Nederland – Amersfoort en Vught.
Het oorspronkelijke idee – de Tweede Wereldoorlog is voor mij als historisch thema zeer
interessant, nu studeer ik Nederlandse taal dus besloot ik om als het thema van mijn scriptie
een verhandeling over de concentratiekampen in NL (voornamelijk Schoorl, Amersfoort,
Westbork, Ommen en Vught) en Tsjechië (voornamelijk Theresienstadt) te kiezen. Helaas is
het een heel triest onderwerp. Concentratiekampen zijn misschien wel de treurigste en de
meeste tragische plaats, waar veel mensen stierven.
Soldaten stierven aan beide zijden van het front in de strijd van man tegen man, tijdens
zware tankgevechten, tijdens luchtaanvallen, op de zee, maar niet alleen soldaten stierven.
De oorlog heeft zelfs de burgerbevolking niet gespaard, die leed aan honger, totaal gebrek
aan alles, maar gewoon helaas alleen in concentratiekampen verloren de mensen meer -
verlies van persoonlijke vrijheid, identiteit, respect, waardigheid, de mensheid. Er waren
mensen uitgeleverd aan de ongenade van de Duitse soldaten, zij verloren al hun rechten en in
de meeste gevallen eindigden hun levens daar maar het kon ook een bevrijding van het zo
ellendig en wreed leven in het concentratiekamp zijn. Maar wie gaf Hitler het recht om
mensen als dieren te behandelen?
Over hoe mensen in de Nederlandse en de Tsjechoslowaakse concentratiekampen werden
behandeld, welke voorwaarden ze hadden voor 'leven', wat was de volgorde van deze
faciliteiten, wat de gevangenen moesten doen, hoe ze overleefden van dag tot dag, wie
waarheen werd gedeporteerd en wat was het doel van elk een kamp. Dat is alles waarover
wil ik in mijn scriptie schrijven. De concentratiekampen Vught en Amersfoort heb ik
persoonlijk bezocht en ik heb besloten om dit onderwerp te verwerken. In het begin zal ik elk
kamp afzonderlijk introduceren en aan het eind zal ik een vergelijking maken.
8
Het concentratiekamp Theresienstadt en de concentratiekampen in Nederland zijn ver van
elkaar ongeveer duizend kilometer, maar toch zijn de kampen zeer vergelijkbaar of zelfs
identiek en er zijn ook bepaalde verbindingen tussen hen. Het gekozen thema is helaas triest,
verschrikkelijk maar ook interessant en informatief voor iedereen die zich deze periode niet
kan voorstellen en ik zou willen dat het meer al beschrijven.
9
1. DE TWEEDE WERELDOORLOG - ALGEMEEN
1.1. Europa na de Eerste Wereldoorlog – Organisatie
Na de Eerste Wereldoorlog werd er in 1918 een nieuwe orde in Europa opgebouwd. Al in
januari 1918 werd de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek (USSR) opge-
richt. De nederlaag van Duitsland heeft bijgedragen aan de ineenstorting van de Oostenrijks-
Hongaarse monarchie, er werden enkele landen geboren: Tsjechoslowakije, Oostenrijk,
Polen, de Hongaarse Sovjetrepubliek (1920 uitgeroepen tot het Koninkrijk van Hongarije) en
het Koninkrijk van Serviërs, Kroaten en Slovenen (in 1929 omgedoopt tot Joegoslavië). Op
28 juni 1919 werd het Verdrag van Versailles ondertekend en de 1920 in Genève werd
gevestigde internationale organisatie Volkenbond.
Duitsland leed de grootste verliezen als gevolg van de Eerste Wereldoorlog. In het land was
chaos en wanorde, de economie werkte niet. Duitsland werd gezien als de belangrijkste
boosdoener van de oorlog en vooral Frankrijk vroeg harde herstelbetalingen. In 1920 werd
de fascistische partij NSDAP in Duitsland opgericht, onder leiding van Adolf Hitler. Het
symbool van partij was een rode vlag met een hakenkruis (swastika). Rusland en Duitsland
vergaven elkaar de herstelbetalingen. Op 16 april 1922 ondertekenden zij het Verdrag van
Rapallo. Sovjet-Unie zoals Duitsland had ook inspanningen om meer grondgebied in Europa
te verkrijgen en in andere landen te domineren. Europa herstelde zich na de oorlog echt
moeilijk en in 1929 sloeg de wereldwijde economische crisis toe en de werkloosheid en
inflatie groeiden, er ontstonden sociale onrust, demonstraties, stakingen. Hitler bereidde de
natie op de oorlog voor. Hij gaf werk aan vele mensen door de bouw van autowegen en het
opbouwen van het leger. Hij had grote steun en goedkeuring van de bevolking. Hij was de
voorstander van:
- De afschaffing van het Verdrag van Versailles vanwege de slechte positie van Duitsland
- Aan alles wat slecht is in Duitsland zijn de Joden schuldig, daarom is het noodzakelijk om
hen te vernietigen – antisemitisme
- Het is noodzakelijk om het communisme, marxisme en de democratie te vernietigen want
die zijn niet natuurlijk voor Duitsers en bovendien komen ook deze theorieën uit een Joodse
achtergrond
- Duitsland moet nieuwe gebieden verwerven en andere inferieure landen veroveren
- Er moet een sterk leger gebouwd worden
10
- Duitsers zijn het Arische ras - bovenmenselijke (Übermensch), bestemd om de zwakkere
rassen te domineren.
Bij de verkiezingen in 1932 kreeg de NSDAP de meeste stemmen (37,3%)1 en op 30 januari
1933 werd Adolf Hitler benoemd tot Rijkskanselier. Hij begon de titel van de leider (Führer)
te gebruiken. Alle politieke partijen werden verboden, de terreur begon, massa-arrestaties.
De vijanden en de tegenstanders werden naar concentratiekampen gestuurd – Dachau,
Buchenwald, Mauthausen. Op 15 september 1935 nam de Duitse Rijksdag in Neurenberg de
Rijksburgerschapswet aan en de wet over de bescherming van het Duitse bloed en de Duitse
eer – de zogenaamde Neurenberger wetten. Dankzij de Neurenberger wetten werden nazi
rassendiscriminatie en genocide in Duitsland en de landen tijdens de bezetting in de Tweede
Wereldoorlog doorgevoerd. Joden werden gedwongen om buiten de maatschappij te zijn –
de 'Kristallnacht', de vernietiging van de Joodse bedrijven, synagogen, vernedering,
moorden, concentratiekampen.
Hitler verzekerde de natie dat voor de suprematie van de Duitse natie de Duitsers zich
verenigen moeten in de toekomst en Europa domineren. Zo kan Oostenrijk toetreden, ze
kunnen Tsjechoslowakije en Polen veroveren en de nederlaag uit de eerste Wereldoorlog
vergelden. In 1935 werd de dienstplicht ingevoerd en in 1936 namen de Duitsers het
gedemilitariseerde Rijnland in. In 1936 vonden de Olympische Spelen in Berlijn plaats,
waarin de bevordering van het fascisme zou moeten zijn. Nazi-Duitsland, Italië en Japan
vormden de gesloten groepering 'Axis'. In dit pact werden later toegevoegd Roemenië,
Hongarije, Bulgarije, Frankrijk met het centrum in Vichy, Kroatië, Thailand, Slowakije, San
Marino, etc. ¨
De eerste Duitse expansie ging naar Oostenrijk en op 13 maart in 1938 werd de vereniging
van de beide landen uitgeroepen. Een ander doel was Tsjecho-Slowakije. In de
grensgebieden, de Sudeten, woonde de Duitse minderheid, die op basis van het Verdrag van
München van op 29 september 1938 een deel van Duitsland werd. Tsjecho-Slowakije moest
zijn grensgebieden aan Duitsland geven. Dit moment betekende voor de Tsjechen verlies van
nationale soevereiniteit. De voormalige president Edvard Beneš nam ontslag uit zijn functie
en ging in ballingschap. Op 15 maart 1939 ondertekende de nieuwe president Emil Hácha
een verklaring van Tsjecho-Slowakije en de Duitse regering dat de Tsjecho-Slowaakse
regering is het eens met de bezetting van Bohemen en ook Bohemen vraagt om door
Duitsland te bezet worden. Op 16 maart 1939 werd een decreet over de oprichting van het
1 “Reichstagswahl 31.07.1932”, URL: http://www.dhm.de/lemo/objekte/statistik/wa19323/index.html
(download: 15 maart 2014)
11
protectoraat Bohemen en Moravië gepubliceerd. Slowakije werd onafhankelijk, het werd een
fascistische staat en op 14 maart 1939 werd de Slowaakse staat onder leiding van Josef Tiso
verklaard.2
1.2. De Tweede Wereldoorlog - een korte beschrijving
Op 23 augustus 1939 ondertekenden de Duitsers met de Sovjet-Unie een niet-aanvals-
verdrag. Het omvatte de verdeling van Polen. Later braken de Duitsers dat contract en vielen
de Sovjet-Unie aan. Op 1 september 1939 viel Duitsland Polen binnen. De Blitzkrieg
verdeelde het land in een Duits deel en de Sovjet-deel. Hitler had zijn ambitie niet verborgen.
Het oorlogsconflict begon in Europa, maar ook in de wereld. In de Winteroorlog bezette de
Sovjet-Unie de Baltische staten agressief en vocht tegen Finland. Groot-Brittannië en
Frankrijk verklaarden tot dusver alleen de oorlog aan Duitsland. Ze werden door de
Maginotlinie beschermd. Op 9 april 1940, vielen Duitse troepen Denemarken en dan
Noorwegen aan. Op 10 mei 1940 vielen ze Nederland, België en Luxemburg binnen en dan
gingen ze uit het noorden naar Frankrijk verder. Frankrijk capituleerde op 22 juni 1940. In de
lente van 1941 werden Joegoslavië en dan Griekenland verslagen. Groot-Brittannië sloot
zich aan bij de oorlog. Er waren gevechten in Afrika in Tunesië, Libië en Egypte. Een
strategisch punt werd het Suezkanaal.
Hitler veroverde zeer snel en relatief gemakkelijk een groot deel van Europa, hij stootte niet
op grote en constante weerstand. Op 22 juni 1941 viel Duitsland de totaal onvoorbereide
USSR binnen. Deze situatie veranderde als gevolg van een blokkade van Leningrad en de
Slag van Moskou, Duitse troepen begonnen zich terug te trekken. Tot de belangrijke slagen
aan het Oostfront behoorden de Slag om Stalingrad en de tankslag bij Koersk. De Verenigde
Staten kwamen in de oorlog na de Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941. In
het gevaar was ook Australië. Het Japanse leger werd in de Slag bij Midway in 1942 gestopt,
in 1943 werd het ook op het eiland Guadalcanal verslagen. De geallieerden (Groot-
Brittannië, Frankrijk, de Sovjet-Unie en andere Europese landen, de VS, Canada, Australië,
enz.), die in de oorlog tegen het fascisme verenigd waren, begonnen op alle fronten te
winnen. Op 6 juni 1944 was de invasie van de geallieerde troepen in Normandië en het begin
van een geleidelijke bevrijding van de bezette gebieden. De Duitse troepen werden
gedwongen om zich terug te trekken, Hitler besefte de nederlaag en ondergang van het Derde
Rijk en pleegde op 30 april 1945 zelfmoord in zijn bunker in Berlijn.3 De Tweede
2 D. Sommerville: World War II – Day by day, Greenwich 1989; “Příčiny druhé světové války”, URL:
http://cs.wikipedia.org/wiki/P%C5%99%C3%AD%C4%8Diny_druh%C3%A9_sv%C4%9Btov%C3
%A9_v%C3%A1lky (download: 15 februari 2014)
3 “Führerbunker”, URL http://nl.wikipedia.org/wiki/F%C3%BChrerbunker (download: 25 februari
2014
12
Wereldoorlog eindigde in Europa met de capitulatie van Duitsers in Berlijn op 8 mei 1945.
Na een aanval met kernbommen op Hiroshima en Nagasaki capituleerde Japan. Op 15
augustus 1945 maakte keizer Hirohito de capitulatie aan de westerse geallieerden bekend en
op 2 september 1945 werd de capitulatie getekend. Dit is het einde van de Tweede
Wereldoorlog.4
4 D. Sommerville: World War II – Day by day. Greenwich 1989; “Tweede Wereldoorlog”, URL
https://nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog (download: 8 april 2014)
13
2. DE TWEEDE WERELDOORLOG IN TSJECHIË –
ALGEMEEN
Het nieuw opgerichte onafhankelijke Tsjechoslowakije was na de Eerste Wereldoorlog een
relatief economisch en politiek machtige staat. Tsjechoslowakije probeerde de democratie en
het karakter van de Republiek te behouden. Een belangrijke persoonlijkheid van dat tijdstip
was president T.G. Masaryk. Na zijn dood in december 1935 werd Dr. Edvard Beneš
president. Vanwege het feit dat in het grensgebied – het Sudetenland relatief grote Duitse
minderheid woonde, drong Adolf Hitler aan op de verbinding met Duitsland.
Tsjechoslowakije was in gevaar. Op 21 mei 1938 werd gedeeltelijke mobilisatie verklaard en
op 23 september 1938 compleet, Hitler dreigde aan te vallen. In de nacht van 29/30
september 1938 onderhandelden vertegenwoordigers van de vier Europese grootmachten:
Frankrijk (Edouard Daladier), Italië (Benito Mussolini), Duitsland (Adolf Hitler), Verenigd
Koninkrijk (Nelville Chamberlain) over de overname van de Duitstalige grensgebieden van
Tsje-choslowakije door de Duitse - 'over ons zonder ons'. Het betekende voor Tsjecho-
Slowakije het verlies van de soevereiniteit. Beneš nam ontslag en ging in ballingschap. De
nieuwe president werd JUDr. Emil Hacha. Het Verdrag van München verhoogde
eigenwaarde van Hitler, versnelde en ondersteunde Duitse expansionistische plannen en
verkortte dus de weg naar een nieuw militair conflict.
De bedoeling van Hitler was om geheel Tsjecho-Slowakije te krijgen. Op 15 maart 1939
ondertekende Hácha een verklaring van de bezetting van Tsjecho-Slowakije door Duitsland
en op 16 maart 1938 werd het protectoraat Bohemen en Moravië - Protektorat Böhmen und
Mähren opgericht. De Duitse bezettingautoriteiten introduceerden een zeer brutale en
gewelddadige totalitaire dictatuur. In Praag vond een demonstratie tegen de Duitse bezetting
plaats. Het slachtoffer van de onderdrukking van de demonstraties werd student Jan Opletal.
Daarna werden op 17 november 1939 alle Tsjechische universiteiten gesloten. Jongeren
werden voor dwangarbeid naar Duitsland - naar het Reich gestuurd. Alle anti-nazi acties
werden zeer hard behandeld door de Duitse geheime politie - de Gestapo. Slowakije werd
een fascistische staat, een in naam onafhankelijke Slowaakse Republiek met president Tiso.
In de loop van de tijd nam Slowakije aan de oorlog deel en werd een aanhanger van
Duitsland. Actief verzet werd geleid pas na 1940 door de illegale KSS (Communistische
Partij van Slowakije).
Na de bezetting van Tsjecho-Slowakije in maart 1939 werden veel Tsjecho-Slowaakse
burgers leden van het buitenlandse verzet. Ze gingen naar Frankrijk, Groot-Brittannië
(Tsjecho-Slowaakse piloten maakten deel uit van RAF (Royal Air Force), in Groot-
Brittannië zetelde ook de regering in ballingschap met president Beneš. Tsjecho-Slowaken
vochten ook in Afrika (Tobruk) en hadden een grote rol in de gevechten aan het Oostfront.
14
In het bezette Tsjecho-Slowakije begon ook het Tsjecho-Slowaakse binnenlandse verzet
vanaf maart 1939 vorm te krijgen. Er werden guerrillatroepen (Zelený kadr, Štramberští
partyzáni, Partyzánská Brigada Jana Žižky z Trocnova en andere opgericht), er waren
sabotages, destructieve acties op de spoorwegen, bruggen.
De functie van plaatsvervangend Reichsprotektor werd op 27 september 1941 in Praag
aan Reinhard Heydrich gegeven. Onmiddellijk verklaarde hij de krijgswet. Hij drong aan
op de bloedige onderdrukking van het Tsjechische verzet, leidde systematisch de strijd
voor de vernietiging van de Tsjechische natie. Hij slaagde erin om het netwerk van
verzetsorganisaties te breken en verstoren – door arrestaties, executies, deportaties.
Joden werden gedwongen om gele zespuntige ster met een zwarte inscriptie 'Jude' op de
kleding in het openbaar te dragen en samen met zigeuners werden zij geleidelijk naar
concentratiekampen gedeporteerd. Hitler dreef zijn voornemen en plan van de
'Endlösung van het joodse vraagstuk' (definitieve oplossing van het Jodenprobleem)
door. Deze wordt voor altijd met deze plaatsen geassocieerd: Oświecim (Auschwitz),
Majdanek, Treblinka, Chelmno, Belzec, Sobibor en andere. Nazi moord eiste de levens
van meer dan zes miljoen Europese joden, 80.000 van hen waren Tsjechoslowaakse
burgers (89% van de 90.000 joden die bij het begin van de bezetting nog in Tsjecho-
Slowakije woonden).
In het najaar van 1941 verliet het eerste transport van Joden uit Praag via Terezín naar
het getto in Łodź. Terezín werd een gesloten joods kamp - een concentratiekamp.
Tijdens de oorlog gingen door het kamp rond de 140.000 gevangenen en ongeveer
80.000 Tsjechen van Joodse afkomst stierven na hun verblijf in Terezín. De situatie in
het protectoraat was ondraaglijk en in Engeland werd de moordaanslag op Reinhard
Heidrich gepland. Op het grondgebied van het protectoraat werden parachutisten (groep
Silver A, groep Silver B en groep Antropoid) gestuurd. Op 27 mei 1942 deden J. Gabčík
en J. Kubiš een poging om Heydrich te vermoorden, op 4 juni stierf hij aan zijn
verwondingen. Dan kwam de brutale terreur en geweld. De nazi's verklaarden de
krijgswet weer, er werden enkele duizenden mensen vastgehouden en geëxecuteerd.
Daarna volgde het verbranden van dorpen Lidice en Ležáky. De waardering van
moordaanslag was controversieel, maar de uitvoering van deze actie wordt als de
belangrijkste handeling van het Tsjechische verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog
beschouwd.
In februari 1942 begonnen Tsjechoslowaakse militaire eenheden in de Buzuluk (USSR)
vorm te krijgen en in januari 1943 vertrokken de soldaten naar het front.
15
Op 28 mei 1943 werd tussen de Tsjecho-Slowaakse regering en de Sovjet-regering een
document over de deelname van het Sovjet leger bij de bevrijding van Tsjecho-
Slowakije afgesloten. In december ondertekenden regeringen een Tsjechoslowaakse-
Sovjet-verdrag van vriendschap, wederzijdse bijstand, en naoorlogse samenwerking, die
duurde tot 1989.
De geleidelijke bevrijding van Tsjecho-Slowakije begon in het najaar van 1944 met de
Karpaten-Dukla operatie. De belangrijkste rol in de bevrijding had het Rode Leger. Bij
het Rode Leger behoorde ook het 1e Tsjechoslowaakse Legerkorps onder bevel van
generaal Ludvík Svoboda. Een deel van de Zuid- en West-Bohemen werden volgens de
demarcatielijn door het Amerikaanse leger bevrijd, de rest van Tsjechoslowakije werd
door het Rode Leger bevrijd.
Een belangrijke rol in de bevrijding van Tsjechoslowakije had ongetwijfeld de
Slowaakse Nationale Opstand, groeiende guerrillabewegingen in sommige delen van
Bohemen en Moravië en ook aan het einde van mei de opstand in Praag. In
Tsjechoslowakije eindigde de oorlog op 9 mei 1945.1
1 J. Horák: Československé dějiny v datech, Praha 1986.
16
3. DE TWEEDE WERELDOORLOG IN NEDERLAND –
ALGEMEEN
Om de situatie van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog volledig te begrijpen, moeten
we enkele jaren teruggaan. De bekende crisis op Wall Street heeft bijna alle landen
getroffen, Nederland was geen uitzondering. In Nederland brak de crisis volledig uit in 1931.
Het werk was schaars en verlies van de baan was een bedreiging voor iedereen. In deze
periode waren de grote hoogtijdagen van kleine en grote extreme bewegingen, zoals de
linkse CPN - Communistische Partij Nederland of RSAP – Revolutionaire Socialistische
Arbeiderspartij, maar ook de radicale rechtse partij de Nederlandsche Algemene
Fascistenbond geïnspireerd door het beleid van Benito Mussolini. In deze politieke partij was
er echter geen significante politicus. Op 14 december 1931 werd er nog een politieke partij
opgericht, de NSB - Nationaal Socialistische Beweging gesticht door de man voor wie de
voorzitter van de Duitse oppositiepartij NSDAP Adolf Hitler het grootste rolmodel was. Het
was Anton Mussert, die samen met zijn vriend Cornelis van Geelkerken een politieke partij
oprichtte tegen de kapitalisten, de bevordering van het nationaal belang en de noodzaak van
eenheid van het volk, maar niet antisemitisch. Het antisemitisme was kenmerkend voor de
Duitse zusterorganisatie. De NSB accepteerde zelfs de Joden als leden. Toen in 1933 Hitler
Rijkskanselier werd, ging na deze gebeurtenis een golf vluchtelingen naar Nederland vanuit
nazi-Duitsland, niet allen van hen waren joden. Hendrik Colijn was in de jaren 1933-1939
Nederlandse minister-president. Door de grote golf van buitenlanders besloot de Nederlandse
overheid in 1939 een groot kamp voor vluchtelingen in het dorp Westerbork (Drenthe) te
bouwen. Op 10 augustus 1939 werd de minister-president Colijn vervangen door de politiek
ambivalente Dirk Jan de Geer, die met succes Nederland door de oorlog zou moeten leiden.
Maar hij was daartoe niet in staat en van de functie werd hij gedwongen om af te treden.
Toen werd hij vervangen door Pieter S. Gerbrandy met het Londense kabinet.
Nederland was ervan overtuigd dat het net als in de Eerste Wereldoorlog de oorlog kon
vermijden. Voor het leger werden 280.000 mensen opgeroepen, maar het niveau van
bewapening van Nederland was slecht. Zij hadden alleen oude geweren, machinegeweren uit
de Eerste Wereldoorlog, één tank en 39 pantserwagens, met uitzondering van modern
antitankgeschut en luchtafweergeschut geen voor die tijd moderne wapens. De officieren van
de Duitse generale staf verwachtten het. Voor de bezetting van Nederland werden 750.000
Duitse soldaten toegewezen. De oorlog in eerste instantie leek niet zo slecht. Na de
capitulatie van Polen hielden de gevechten effectief op. Overal was het zo stil dat ze in
Groot-Brittannië begonnen over een nep-oorlog (phoney war) te praten, veel mensen
verwachtten een snel einde. Herfst en winter waren zonder grote verstoringen. De minister-
president De Geer beschouwde de hele situatie niet zo ernstig en hij besloot om een vakantie
17
in het Schwarzwald door te brengen. In de lente van 1940, draaide de situatie met 180
graden. Hitler viel Denemarken en Noorwegen tegelijk aan.
Op 9 mei 1940 meldde de Nederlandse Inlichtingendienst verdachte bewegingen van troepen
aan de oostgrens en 10 mei 's ochtends vroeg overvielen de Duitse troepen Nederland. De
Duitsers hadden berekend dat de Nederlanders zich slechts kort zouden verdedigen en dat
daarna heel Nederland net als Denemarken zou capituleren, maar het was niet zo
gemakkelijk voor de Duitsers als ze verwachtten. De Franse troepen, die de verdediging
tegen de Duitsers zouden moeten steunen kwamen helaas niet op tijd en in de slag om de
defensieve linie op de rivier de Grebbe won uiteindelijk de SS. Op 12 mei verliet de konin--
klijke familie na aandringen van opperbevelhebber Winkelman Nederland en voer naar
Engeland. Op 13 mei was Nederland definitief verslagen, maar de gevechten en de
weerstand van de bevolking duurden nog steeds voort. Op 14 mei kreeg de Nederlandse
kolonel Scharroo bericht van de Duitse generaal Schmidt dat als ze niet opgeven, de Duitsers
bommen zouden werpen op Rotterdam. Er werd al over het einde van de gevechten
onderhandeld, maar het was te laat. Hoewel de Duitse generaal probeerde de
bombardementen te annuleren, werden er bommen gegooid op Rotterdam, en werden er 800
mensen gedood. Deze actie werd gevolgd door een definitief einde aan de gevechten en
Generaal Winkelman tekende de capitulatie van de Nederlandse troepen.1
3.1. Nederland onder Duitse bezetting – algemeen
De Partij NSB onder leiding van Mussert begon succes te krijgen dankzij de nieuwe situatie
in het land. Als Reichskommissar van het bezette Nederland werd door Hitler de Moravisch-
Duitse advocaat Arthur Seyss-Inquart (hij is naar het gymnasium in Olomouc gegaan) be-
noemd.
Antisemitisme gebeurde in het begin zelden en alleen anoniem. In Nederland waren er op dat
moment ongeveer 300.000 Nederlanders van joodse afkomst, twee derde in Amsterdam. In
de herfst van 1940 veranderde de situatie toen elke ambtenaar en leraar van Joodse afkomst
werd ontslagen uit het werk. In heel Nederland werd dat gedaan zonder veel weerstand,
alleen de Universiteit Leiden reageerde op het ontslag van professor Eduard M. Meijers met
een staking. Seyss-Inquart reageerde op de staking met de sluiting van de universiteit, die
duurde tot het einde van de oorlog.
Het was de tijd van veranderingen. Duitsers annuleerden vanwege hun volgelingen het
verbod op het dragen van uniformen, veel cafés en restaurants werden uitgerust met een bord
'Joden niet toegestaan' (vanaf 1 april 1941 was het verplicht in alle openbare plaatsen), de
1 H. Van der Horst: Dějiny Nizozemska, Praha 2005.
18
censuur betekende dat radio en kranten alleen door de Duitsers goedgekeurde informatie
mochten brengen, er begon handel met voedsel op de zwarte markt. Later werden alle
bestaande politieke partijen afgeschaft, de enige die overbleef was de NSB onder leiding van
Mussert. Niet iedereen vond het goed en het leidde tot de vorming van verzet. Op 13 mei
1941 werden 18 leden van de verzetsorganisatie 'De Geuzen' ter dood veroordeeld. Volgende
verzetsorganisaties waren voorzichtiger, hielpen met het verbergen van personen, doden van
verraders en ze pleegden sabotage. Deze gebeurtenissen kwamen aan het einde van de oorlog
tegen de Duitsers steeds vaker voor. In de verzetsorganisaties waren vooral communisten en
protestanten. Na de oorlog bleek uit berekeningen dat ca. 2,5% van de bevolking deelnam
aan het verzet op een of andere manier.
De Tweede Wereldoorlog is het meest met de Holocaust geassocieerd. Ook Nederland bleef
niet gespaard. Tijdens de oorlog zijn er vele andere antisemitische acties geweest,
bijvoorbeeld: het was Joden niet toegestaan om land te bezitten, de Joodse studenten werden
uitgesloten van de niet-joodse scholen, Joden waren ook verplicht om al hun geld naar de
rekening van Duitse banken over te maken. Later begon het verbod van het zitten op bankjes
in het park, het gebruik van het openbaar vervoer en sinds 1942 moesten Joden ook een gele
Joodse ster dragen. In november 1943 verdwenen de Joden helemaal uit het publieke leven
en de meesten van hen werden gedeporteerd naar kampen in het oosten. Vanwege de
perfecte bevolkingsregistratie in Nederland2, overleefde ongeveer 74 %
3 van de Nederlandse
joden de Holocaust niet. Dit is het hoogste percentage van heel Europa met uitzondering van
Duitsland, Oostenrijk en Tsjechië. In de Nederlandse bevolkingsregistratie werd namelijk
automatisch de kerkelijke gezindte geregistreerd.
In het midden van september 1944 werd het zuidelijk deel van Nederland bevrijd door
Amerikaanse troepen en zo begonnen de gevechten op het grondgebied van Nederland. In
reactie op een staking van de Nederlandse Spoorwegen, kondigde Seyss-Inquart een voedsel-
blokkade aan. Dit veroorzaakte grotendeels de hongersnood in de laatste zes maanden van de
oorlog. Deze periode werd de Hongerwinter genoemd en zij eiste meer dan 20.000
slachtoffers. In de vroege lente van 1945 duurden de gevechten voort, Canadese troepen
bevrijdden het noorden en oosten van het land. Op 5 mei 1945 trad de onvoorwaardelijke
overgave van de Duitse troepen in Nederland in werking.4
2 “Holocaust v Nizozemí”, URL http://www.holocaust.cz/cz2/history/countries/neth (download: 15
maart 2014)
3 “Hollandsche Schouwburg”, URL http://www.jhm.nl/cultuur-en-
geschiedenis/amsterdam/hollandsche-schouwburg (download: 1 april 2014)
4 H. Van der Horst: Dějiny Nizozemska, Praha 2005.
19
4. CONCENTRATIEKAMPEN IN HET ALGEMEEN
Een concentratiekamp was een plaats die diende voor gedwongen verblijf, isolatie, opsluiting
en intimidatie van mensen. Mensen werden in concentratiekampen geplaatst zonder de juiste
rechtbank of andere juridische redenen. Vroeger was een concentratiekamp de naam voor de
interneringskampen die voor de burgerbevolking in de 19e eeuw werden gebouwd (in de
Verenigde Staten voor de inheemse bevolking, tijdens de Tweede Boerenoorlog in Zuid-
Afrika). De meeste mensen hebben deze uitdrukking alleen met de Tweede Wereldoorlog
geassocieerd, waar het synoniem werd voor de ergste schendingen van de mensenrechten en
genocide.
Een concentratiekamp was de manier waarop de nazi's hun politieke tegenstanders
wegwerkten en zorgden dat mensen geen volledige rechten kregen. Het eerste
naziconcentratiekamp werd in Dachau in 1933 opgericht. Oorspronkelijk werd het kamp
voornamelijk ontworpen voor politieke tegenstanders, maar de gevangenen waren ook
homoseksuelen, Jehova's Getuigen, Roma en Joden. Sinds 1935 werd een wet over de
minderwaardigheid van 'niet-Arische' leden van de bevolking van Duitsland aangenomen.
De nazi's begonnen Joden in grote aantallen naar de concentratiekampen te sturen. Later
werden er gescheiden stadsdelen - getto’s gemaakt, waar de nazi's Joden concentreerden.
Dan werden de Joden tijdens de oorlog uit de getto's ook naar concentratiekampen
getransporteerd.
Na het begin van de Tweede Wereldoorlog steeg het aantal van concentratie-, arbeids-, tran-
sit-, maar ook vernietigingskampen in heel Europa zeer snel. De meest bekende
concentratiekampen zijn waarschijnlijk Auschwitz-Birkenau (in het Pools: Oświecim),
Kulmhof (in het Pools: Chełmno), Treblinka, Majdanek (nu een voorstad van Lublin) en
Mauthausen. In de naziconcentratiekampen werden meer dan 18 miljoen mensen gevangen,
meer dan 11 miljoen mensen werden vermoord, ongeveer 6 miljoen van hen waren Joden1.
'De overlevingskansen waren in het ene kamp geringer dan in het andere.'2
1 “Concentratiekamp”, URL http://nl.wikipedia.org/wiki/Concentratiekamp (download: 11 maart
2014) ; “Lijst van naziconcentratiekampen”, URL
http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_naziconcentratiekampen (download: 11 maart 2014);
“Nacistické koncentrační tábory a ghetta”, URL http://www.holocaust.cz/cz2/history/camps/camps
(download: 11 maart 2014); “Nástin typologie koncentračních táborů”, URL
http://www.fronta.cz/nastin-typologie-koncentracnich-taboru (download: 11 maart 2014)
2L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 eerste helft, Amsterdam
1978, p. 117.
20
5. CONCENTRATIEKAMPEN IN HET PROTECTORAAT
BOHEMEN EN MORAVIË
Tijdens de tweede Wereldoorlog bouwden de Duitsers in het protectoraat Bohemen en
Moravië veel kleine concentratie-, arbeid-, interneringskampen als Bernsdorf (in het
Tsjechisch: Bernartice, vrouwenwerkkamp), Trautenau (in het Tsjechisch: Poříčí-Trutnov),
Kratzau (in het Tsjechisch: Chrastava), Neurohlau (in het Tsjechisch: Nová Role), Lety
(vooral Roma) en vele anderen, maar de meeste waren onder het bestuur van grote
concentratiekampen als Flossenburg, Ravensbrück, Gross-Rosen (in het Pools: Rogoźnica)
en anderen. Deze kleine concentratiekampen worden vaak vergeten, maar vaak waren de
levensomstandigheden in deze concentratiekampen niet beter dan in andere kampen. Het
grootste concentratiekamp in Tsjechië was Theresienstadt (in het Tsjechisch: Terezín).1
5.1. Theresienstadt
5.1.1. Formatie
Theresienstadt (Terezín) werd op bevel van keizer Jozef II aan het einde van de 18e eeuw
opgericht. Het fort werd Theresienstadt genoemd ter ere van koningin en keizerin Maria
Theresia en de eerste steen werd op 10 oktober 1780 door Jozef II zelf gelegd. De impuls om
dit fort te bouwen in het noorden van Bohemen was een verdediging tegen de Pruisen. Maar
het leger van de Habsburgse monarchie vocht er nooit direct met de Pruisen. Het fort werd
strategisch gebouwd in het gebied van de dorpen Travčice en Německé Kopisty, nabij de
samenvloeiing van de Elbe en Ohří. De inlijving van deze twee gemeenschappen was echter
niet zonder militaire druk en de inwoners van deze dorpen werden gecompenseerd. Tijdens
deze elf jaar werd het meest perfecte fort van de 18e eeuw gebouwd. Het hele gebied werd
slim gebouwd en bestond er uit drie delen: groot fort, klein fort en de onderste en bovenste
retranchementen (vestingwerk). Zowel het hoofd als het kleine fort hebben de fortificatie in
de vorm van sterren. In 1782 bekroonde de keizer Theresienstadt met een status van een vrije
koninklijk stad. Mensen begonnen hun bedrijven in de stad te vestigen. Theresienstadt
vervulde als fort nooit zijn doel. In de hele geschiedenis van de Theresienstadt waren er
alleen een paar kleine en zinloze gevechten. In 1879 werd de functie van Theresienstadt als
het fort beëindigd en het fort raakte in de vergetelheid. Vanaf het midden van de 19de eeuw
werd het fort als gevangenis gebruikt. Gavrilo Princip, de moordenaar van aartshertog Franz
1“Nucená práce v pobočných koncentračních táborech na území České republiky”, URL
http://www.terezinstudies.cz/projects/subcamps.html (download: 9 maart 2014); “Ženský
koncentrační pracovní tábor v Bernarticích , Žacléři na Trutnovsku”, URL
http://schatzlar73.jex.cz/menu/zensky-koncentracni-pracovni (download: 9 maart 2014);
“Koncentrační tábor Gross-Rosen”, URL http://www.panzernet.net/php/index.php?topic=1532.0
(download: 9 maart 2014)
21
Ferdinand in Sarajevo, stierf in 1918 ook in Theresienstadt. In die tijd wist niemand dat deze
plaats een symbool zou worden van het enorme lijden van tienduizenden onschuldige
mensen tijdens de Duitse bezetting.2
5.1.2. Theresienstadt tijdens de Tweede Wereldoorlog - het Kleine Fort
Op 15 maart 1939 bezetten Duitse troepen Tsjecho-Slowakije. Met het bezettingsleger vielen
op het grondgebied van Tsjecho-Slowakije ook veel eenheden van Gestapo en SS binnen.
Politiële en justitiële gevangenissen werden gevuld en na de gebeurtenissen van 1 september
(arrestatieronde 'Albert der Erste'), op 28 oktober (openbare demonstraties) en op 17
november (sluiting van universiteiten, veel mensen werden gearresteerd, negen mensen
werden geëxecuteerd, 1200 studenten werden naar concentratiekampen gedeporteerd) werd
gevuld zelfs de capaciteit van de concentratiekampen in Duitsland. Op 10 juni 1940 riep de
leider van de Praagse Gestapo dr. Geschke daarom Jindřich Jöckel (voormalig hoofd van
interneringskamp in Skochovice nabij Opava) op om een politie-gevangenis van de Gestapo
in het Kleine Fort in Theresienstadt op te zetten en te onderhouden. De dag erna werden hier
al de eerste gevangenen heen vervoerd, die werkten aan de bouw van de gevangenis. Het
waren meestal Tsjechische en Moravische patriotten, leden van het verzet en soortgelijke
organisaties, daarna werden hier burgers van de Sovjet-Unie, Slowaken, Polen, Italianen,
Fransen en Engelse krijgsgevangenen, maar ook meer dan 1500 Joden en vele anderen
mensen vastgehouden. De gevangenen in Theresienstadt waren niet voortdurend in hechtenis
als in concentratiekampen, maar tijdelijk. De disciplinaire orde was hier erg vergelijkbaar
met de orde in de rechterlijke gevangenissen. Er werd geen mishandeling van gevangenen
toegestaan (Waarschijnlijk, omdat Theresienstadt ook als modelconcetratiekamp werd
gebruikt om aan het Rode Kruis te laten zien. Alle officieren en bewakers, waaronder het
hoofd van de gevangenis Jöckel waren zich daarvan bewust. Intrekking van warm eten één
keer per vier dagen, intrekking van kleding en het aanhaken in de poging om te ontsnappen,
konden de strengst mogelijke straffen zijn. De uitzonderingen waren de Joodse gevangenen,
voor hen was de verordening van Himmler geldig d.w.z. dat Joodse gevangenen op het vuile
werk toegewezen worden en alleen in groepen. Er waren geen andere verordeningen. Het
Kleine Fort in Terezín was meestal een doorvoerstation, maar met het niveau van wreedheid,
meedogenloosheid en geweld was zelfs vergelijkbaar met de Duitse vernietigingskampen.
Tijdens het functioneren van de gevangenis werden er ongeveer 32.000 mannen en vrouwen
vastgehouden.
2 P. Kypr: Malá pevnost Terezín, Praha 1950; “Historický přehled”, URL http://www.pamatnik-
terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie (download: 11 maart 2014); “Historie města Terezín”,
URL http://www.terezin.cz/historie-mesta-terezin/d-136455/p1=2361 (download: 15 maart 2014)
22
De levensomstandigheden verslechterden geleidelijk tijdens de oorlog. De meeste
gevangenen werkten buiten het fort in verschillende bedrijven in het gebied. Andere
gevangenen werden gedwongen om harde slavenarbeid in het kamp te doen. Zogenaamde
binnencommando's waren verantwoordelijk voor het onderhoud en beheer van de
gevangenis, de opdracht van het werk en de bouw van de nodige faciliteiten.
Sinds 1943 voerden de Duitsers ook executies in het Kleine Fort uit - op basis van
'Sonderbehandlung' - zonder proces. Deze executies werden alleen in het geval uitgevoerd,
'als de rechtbank de gevangene ter dood veroordeelde, maar het proces te zou lang duren.'
Deze regels werden niet opzettelijk gevolgd en het Kleine Fort in Theresienstadt werd
eigenlijk het eerste concentratiekamp in Tsjechië. Er werden meer dan 250 gevangenen
doodgeschoten. De laatste executie vond plaats een week voor de bevrijding van Praag, toen
werden er 51 gevangenen geëxecuteerd.
Bekende personen werden in het Kleine Fort gevangen ook genomen, zoals
vertegenwoordiger van verzetsorganisatie Ústřední vedení odboje domácího (Centraal
beheer van binnenlandse weerstand) doc. Vladimír Krajina, de leiders van de organisatie
Obrana národa (Defensie van de Natie) gen. Hugo Vojta, gen. Viktor Spěváček, gen.
František Kravák, gen. František Melichar. De Chef van de Generale Staf van
Tsjechoslowakije gen.Ludvík Krejčí werd ook naar het Kleine Fort gedeporteerd, de leden
van de Commissie verzoekschriften 'Věrni zůstaneme' (We blijven trouw) prof. Vojtěch
Čížek, JUDr. Milada Horáková of schrijver K.J. Beneš, van de Communistische Partij
bijvoorbeeld Eduard Urx of Marie Zápotocká. De minister van Buitenlandse Zaken professor
Kamil Kroft werd hier ook gevangen gehouden, verslaggever van Radio Praag František
Kocourek en vele anderen. In 1942, tijdens de Heydrichiade, werden studenten van het
gymnasium van Roudnice naar het Kleine Fort vervoerd, evenals assistenten en familieleden
van Gabčík, Kubiš een Valčík, die Heydrich vermoordden. 252 van deze mensen werden in
Mauthausen in oktober 1942 geëxecuteerd.
Het Kleine Fort diende echter vooral als een transitgevangenis. Mensen werden vanuit
Theresienstadt naar de rechter of naar concentratiekampen verzonden. Gedurende de oorlog
gingen door het Kleine Fort meer dan 32.000 mensen. Als gevolg van de honger,
mishandeling, gebrek aan medische zorg en hygiëne stierven in het Kleine fort 2600 mensen,
duizenden mensen stierven na deportatie uit Theresienstadt.3
3 P. Kypr: Malá pevnost Terezín, Praha 1950; “Policejní věznice v Malé pevnosti”, URL
http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/policejni-veznice-v-male-
pevnosti (download: 11 maart 2014) ; “Historie města Terezín”, URL http://www.terezin.cz/historie-
mesta-terezin/d-136455/p1=2361 (download: 15 maart 2014)
23
5.1.3. Theresienstadt tijdens de Tweede Wereldoorlog - Het concentratiekamp en het
getto Theresienstadt
Een deel van de nazi-plannen voor een nieuwe orde van Europa was de 'definitieve oplossing
van het Joodse vraagstuk'. Ook Joden in de bezette gebieden van Bohemen en Moravië
werden vervolgd en sinds november 1941 werden Joden naar het nieuw opgerichte getto in
Theresienstadt (het Grote fort) gedeporteerd. Theresienstadt was geen vernietigingskamp
maar een doorgangskamp. De Joden moesten hier geconcentreerd worden tot de vernie-
tigingskampen in het Oosten klaar zijn voor hun definitieve verwijdering.
Joodse gevangenen woonden aanvankelijk in barakken en na het uitzettingbevel van de
bevolking van Theresienstadt in het midden van 1942 woonden de gevangenen ook in alle
civiele huizen. Het getto was overbevolkt (gemiddelde ruimte voor een persoon was 1,6 m2).
Mensen woonden ook op zolders, in kelders en kazematten in de wallen. Theresienstadt was
het grootste concentratiekamp op het grondgebied van Tsjechië geworden. In de
kampcommandant functie waren tijdens de oorlog drie SS'ers: Siegfried Seidl, Anton Burger
en Karl Rahm. Transporten van duizenden Joden waren uit het protectoraat, Duitsland,
Nederland, Oostenrijk, Denemarken en aan het einde van de oorlog ook uit Slowakije en
Hongarije. Uit Nederland werden bijna 5000 mensen naar Theresienstadt gedeporteerd.
Meer dan 140.000 gevangenen - mannen, vrouwen en kinderen gingen door Theresienstadt
in bijna 4 jaar. In de laatste dagen van de oorlog kwamen nog 15.000 gevangen uit andere
concentratiekampen. 35.000 gevangenen stierven in Theresienstadt aan stress, de verschrik-
kelijk slechte accommodatie, honger, marteling en hygiënische omstandigheden. In het
concentratiekamp werden slechts 2 executies uitgevoerd, beide in 1942.
Het kamp was onder leiding van de nazi's die instructies gaven voor het Joodse zelfbestuur
(Ältestenrat) – in de functie tijdens de oorlog: Jakob Edelstein, dr. Paul Eppstein en dr.
Benjamin Murmelstein. Het Joodse zelfbestuur zorgde voor de interne werking van het
kamp. Rechtstreeks toezicht op de gevangenen voerden Tsjechische politieagenten uit. Deze
politieagenten hielpen vaak de gevangenen. In het kamp waren veel strenge regels. De nazi’s
verboden om op het voetpad te lopen, winkelen, fluiten, zingen of het onderwijs van
kinderen in het kamp, maar kinderen werden in het geheim onderwezen.
De transporten kwamen naar het kamp en verlieten ook het kamp. Vanaf oktober 1942
kwamen bijna alle transporten naar Auschwitz-Birkenau. Er waren 63 transporten met meer
dan 87.000 mensen, helaas overleefden maar 3800 mensen. Het lot van de kinderen uit het
concentratiekamp Theresienstadt was tragisch, van de 7590 gedeporteerde kinderen
overleefden tot de bevrijding maar 142 kinderen. De kans voor het leven hadden alleen
kinderen die in Theresienstadt bleven. Op de dag van de bevrijding waren in Theresienstadt
24
ongeveer 1.600 kinderen tot 15 jaar. In het kamp werden duizenden tekenen van het leven
van kinderen gevonden. (zie bijlage 1)
Sommige Tsjechische personaliteiten en kunstenaars in Theresienstadt: Karel Poláček, Pavel
Haas, Leo Strauss, Norbert Frýd, Hans Krása, Karel Ančerl en vele anderen.4 Sommige
Nederlandse personaliteiten en kunstenaars in Theresienstadt: David Cohen, Bertha Nort, Jo
Spier, Maup Mendels en anderen.5
5.1.4. Concentratiekamp Litoměřice
Nabij Theresienstadt werd in de laatste twee jaar van de oorlog het concentratiekamp
(werkkamp) Litoměřice - Arbeitslager Leitmeritz opgericht. De belangrijkste reden was de
verhuizing van een deel van de productie (wapenindustrie) naar een andere plaats. In de lente
van 1944 begonnen de gevangenen (vooral Polen, Russen, Belgen en Fransen) met de bouw
van de twee fabrieken (bekend onder de codenamen Richard I en Richard II) onder de grond
en niet ver van de fabrieken werd het concentratiekamp gebouwd. Het concentratiekamp
Litoměřice behoorde tot het beheer van het kamp Flossenbürg.
Het doel van de fabrieken was de productie van motoronderdelen voor tanks, zware militaire
voertuigen en schepen. De meeste gevangenen werkten buiten de fabrieken (het graven van
tunnels, het bewerken van het terrein) en speciaal geselecteerde personen waren met de
dwangarbeiders in fabrieken. Na een paar maanden werkten hier ook veel gevangenen uit het
Kleine Fort.
Van 18.000 gevangenen die werden naar Litoměřice gedeporteerd, stierven binnen minder
dan een jaar 4500 mensen (onmenselijke behandeling, honger, slavenarbeid, tyfus).6
5.1.5. Bevrijding van Theresienstadt
Vanaf 20 april tot 6 mei 1945 arriveerden er in Theresienstadt evacuatietransporten met
duizenden ernstig zieke gevangenen. Helaas brachten deze gevangenen naar het kamp de
vlektyfus. De vroegere gevangenen werden snel met vlektyfus geïnfecteerd. De vlektyfus
werd ook in het Kleine Fort ontdekt. Vanaf 2 mei werd Theresienstadt door het Interna-
tionale Rode Kruis beschermd. Op 4 mei 1945 organiseerden de Tsjechische artsen een
4 M. Kučerová, Samospráva a velení SSv ghettu Terezín. (Magisterská diplomová práce), Brno 2013;
“Historický přehled”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie
(download: 11 maart 2014); “Vítejte v Terezíně!”, URL http://www.mesto-terezin.cz/ (download: 11
maart 2014)
5 “De Nederlandse overlevenden van Theresienstadt”, URL http://www.vernoeming.nl/de-
nederlandse-overlevenden-van-theresienstadt (download: 1 april 2014)
6 “Koncentrační tábor v Litoměřicích”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-
vyzkum/historie/koncentracni-tabor-v-litomericich (download: 10 april 2014)
25
hulpactie om de gevangenen uit Theresienstadt te helpen (hoofd van de operatie - dr. Karel
Raška). Op 8 mei in de avond gingen door Theresienstadt in de richting naar Praag de eerste
eenheden van het Rode Leger.
In de daaropvolgende dagen namen moedige Tsjechische artsen, gezondheidswerkers,
voormalige gevangenen en veel vrijwilligers met behulp van de Sovjettroepen deel aan de
vernietiging van de tyfusepidemie. Aan het eind van mei werd de ergste epidemie
geëlimineerd, 30.000 mensen werden gered. De repatriëring van bevrijde gevangenen vond
plaats tot 21 augustus 1945. Dan kwamen de gevangenen terug naar hun thuis in 30 landen
van de wereld.7
5.1.6. Theresienstadt na de oorlog
In de jaren 1945-1948 werd het Kleine Fort het interneringskamp voor de krijgsgevangenen
en later voor de Duitse bevolking met het uitzettingsbevel uit Tsjechoslowakije.
De Tsjechoslowaakse regering besloot op 6 mei 1947 om een memorial te maken. Elke
heilige plaats is in de staat waarin was ten tijde van de nazi-bezetting. Theresienstadt
Memorial bestaat uit enkele heilige plaatsen, het is niet alleen een locatie.
Theresienstadt Memorial: Kleine Fort van Theresienstadt, Nationale begraafplaats, Museum
van het getto, de voormalige Magdeburg barak, oratorium van het getto periode, Joodse
begraafplaats met crematorium en Russische begraafplaats, Monument voor Russische
soldaten, Gedenkplaat bij de voormalige spoorwegemplacementen, Herdenkingplaats bij
Ohře, columbarium met een deel van de vestingwerken, ceremoniële zaal en mortuarium en
de voormalige ondergrondse fabriek Richard in Litoměřice en crematorium.8
7 “Osvobození”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-
vyzkum/historie/osvobozeni (download: 11 maart 2014)
8 “Vznik Památníku Terezín”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-
vyzkum/historie/vznik-pamatniku-terezin (download: 11 maart 2014);“Národní hřbitov”, URL
http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/narodni-hrbitov (download: 11
maart 2014)
26
6. CONCENTRATIEKAMPEN IN NEDERLAND
Evenals in het protectoraat Bohemen en Moravië werden ook in Nederland veel joodse
werkkampen als Beugelen, Conrad, Echten, Linde, Ruinen en vele andere gebouwd. Maar
als ik over de concentratiekampen in de ware zin van het woord praat, moet ik over deze vijf
praten: Schoorl, Amersfoort, Ommen, Vught en Westerbork.1
6.1. Kamp Schoorl
Het concentratiekamp Schoorl ligt in de gemeente Bergen, in de Nederlandse provincie
Noord-Holland. Het kamp Schoorl werd aan het begin van najaar 1939 door het Nederlandse
leger gebouwd. Het kamp was ingericht als legerkamp. Op 25 november 1939 werd Schoorl
geopend. Na de capitulatie werd het kamp korte tijd door een deel van de Werhmacht
gebruikt. Dan werd het kamp Schoorl als interneringskamp voor het interneren van in
Nederland wonende Engelse, Franse en Belgische staatsburgers gebruikt. Na twee maanden
werden de Belgen en Fransen vrijgelaten. Later werden Engelsen tot 18 jaar vrijgelaten.
Oudere Engelsen werden aan het begin van 1941 naar een Duits interneringskamp in Tost bij
Gleiwitz overgebracht. Toen de Verenigde Staten met Duitsland in oorlog was, werden aan
die Engelse mannen in 1942 een paar Amerikaanse mannen toegevoegd. De Engelse en
Amerikaanse vrouwen werden naar interneringskamp in Liebenau aan het Meer van
Konstanz gedeporteerd. Ruim 400 mannen en vrouwen uit Engeland en uit Verenigde
Staten.2 Het kamp behoorde tot de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD en SS
Officier Arnold Schmidt was de eerste commandant van het Interneringskamp (Internie-
rungslager) Schoorl. Hij was de commandant van het kamp van juli tot december 1940. De
tweede commandant van het kamp was SS-Untersturmführer Johann Stöver van december
1940 tot augustus 1941.3
Op 22 en 23 februari 1941 werd een razzia op het Jonas Daniël Meyerplein in Amsterdam
uitgevoerd. Ongeveer 425 arrestanten werden naar Schoorl gebracht. Na 4 dagen werden 389
mensen naar concentratiekamp Buchenwald en dan in mei naar Mauthausen gedeporteerd.4
Aan het begin van maart werden 200 inwoners (van 18 tot 30 jaar) van Sommelsdijk in
1 “Overzicht”, URL http://www.joodsewerkkampen.nl/ (download: 14 maart 2014)
2 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam
1978.
3 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamparchieven.nl/nl/kampen-in-nederland/schoorl (download:
14 maart 2014)
4 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 14 maart 2014)
27
hechtenis genomen. Ze waren veroordeeld tot één maand detentie voor het beledigen van het
Duitse leger en de Nederlandse politie.5
Voor 6 weken detentie waren bijna honderd officieren van 1ste
luchtvaartregiment aan het
begin van mei veroordeeld voor de samenwerking aan drie piloten te ontsnappen. Op 11 juni
1941 kwamen naar Schoorl 310 joodse mannen die in Amsterdam waren opgepakt. De
meeste Joden werden op 26 juni naar Mauthausen gedeporteerd. Alleen twee van bijna 650
joodse mannen overleefden.
Aan het einde van juni werden 90 voormannen van de Anti-Revolutionaire Partij en het
Christelijk Nationaal Vakverbond opgepakt. Na twee maanden werden 50 mannen vrij-
gelaten en 40 mannen naar Buchenwald gedeporteerd. Op 25 en 26 juni 1941 werden
ongeveer 600 communisten naar aanleiding van de Duitse inval in de Sovjet-Unie gearres-
teerd. In de daaropvolgende weken werden ongeveer 200 van hen vrijgelaten. De rest van de
mensen werd via kamp Amersfoort naar Duitse concentratiekampen (voornamelijk concen-
tratiekamp Neuengamme) gedeporteerd.6
Na het vertrek van J. Stöver kreeg het kamp een andere benaming. Nu had het camp officiële
functie van het Doorgangskamp Schoorl (Polizeiliches Durchgangslager) en commandant
van het kamp was nu SS-Untersturmführer Karl Peter Berg. De manschappen van de
Ordnungspolizei bewaakten het kamp. Maar in feite was het kamp toen al maanden een
concentratiekamp (doorgangskamp).7
Hoewel het kamp vier wachttorens had en was omgeven door een dubbele
prikkeldraadversperring, was het regime binnen het kamp niet streng. Gevangenen van het
kamp konden post en pakketten ontvangen. Zij hoefden geen zwaar werk te doen.
Gevangenen aten hetzelfde voedsel als de bewakers. Maar werden er ook pesterijen en mis-
handelingen van joden en communisten gemeld.8
Het was het eerste Duitse gevangenenkamp in Nederland, in 1941 opgericht. Aan het eind
van oktober 1941 werd het concentratiekamp gesloten. Er waren meerdere redenen voor het
5 “Concentratiekampen in Nederland”, URL http://www.tweede-wereldoorlog.org/kamp-schoorl.html
(download: 15 maart 2014)
6 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 15 maart 2014)
7 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam
1978.
8 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamparchieven.nl/nl/kampen-in-nederland/schoorl (download:
15 maart 2014)
28
sluiten. Het kamp was te klein, te ver van een spoorweg, te weinig uitbreidings-
mogelijkheden en te dicht bij de kust.9
Tijdens de werking van het kamp gingen door het kamp Schoorl ongeveer 1.900 mensen, een
groot deel van de mensen waren communisten en Joden. De meesten van hen werden
gedeporteerd naar kampen in Duitsland of Oostenrijk, sommigen werden vrijgelaten of
overgebracht naar Kamp Amersfoort. Er waren ook 25 vrouwen (kaderleden van de CPN).
Ze werden via een van de Amsterdamse Huizen van Bewaring naar Ravensbrück
gedeporteerd.10
'Daar is het niet zo prettig als hier', zei de Lagerkommandant Berg tegen een
van de vrouwen.11
Dan werden in Schoorl eenheden van de Werhmacht en de Organisation
Todt geplaats tot het eind van de oorlog.12
Na de bevrijding werd het kamp Schoorl voor het
interneren van NSB'ers en collaborateurs gebruikt. Van eind 1946 tot september 1947 werd
het kamp nog als legerkamp voor het Nederlandse leger gebruikt en in de zomer van 1948
werd het Internationaal Congres voor Jeugdige Esperantisten in het kamp gehouden. Aan het
begin van 1949 werd het kamp definitief gesloten. Tegenwoordig staat op de locatie van het
kamp het bezoekerscentrum Het Zandspoor. Men kan een monument ter nagedachtenis aan
het kamp bezoeken.
De tekst op de voorkant van het monument:
'Op deze plaats bevond zich het 'kamp Schoorl', waar de Nazi-bezetter tussen december 1940
en oktober 1941 Joodse en politieke gevangenen vasthield, voordat zij naar andere kampen
werden overgebracht.
Voor hen begon hier een lijdensweg waarvan de meesten niet terugkeerden.'13
(zie bijlage 2)
6.2. Kamp Vught
Het concentratiekamp Vught was het enige SS-concentratiekamp buiten Duitsland. De door-
gangskampen Amersfoort en Westerbork konden niet zo veel gevangenen verwerken daarom
had de SS besloten om een nieuw kamp te bouwen. In vergelijking met andere 'buitenlandse'
kampen werd het kamp Vught als de andere kampen in nazi-Duitsland gebouwd en Vught
behoorde ook tot het commando van het SS-hoofdkantoor in Berlijn.
9 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 16 maart 2014); L. De Jong: Het
Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978.
10 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978
11 D. Walda: Terug in de tijd, Amsterdam 1974, p. 99.
12 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 16 maart 2014)
13 “Kamp Schoorl”, URL http://nl.tracesofwar.com/artikel/4674/Kamp-Schoorl.htm (download: 16
maart 2014); “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 16 maart 2014)
29
In mei 1942 werd met de bouw van het concentratiekamp Vught begonnen. De officiële
naam van het kamp was Konzentrationslager Herzogenbusch, omdat het dicht bij de stad
Den Bosch in de provincie Noord-Brabant ligt. 14
Er wordt verondersteld, dat Rauter (de
hoogste vertegenwoordiger van de SS) zeer geïnteresseerd in het nieuwe kamp was, daarom
werd het kamp in de buurt van de Aussenstelle-Den Bosch gebouwd. Waarschijnlijk was de
bouw van het hele kamp gefinancieerd uit de gelden welke aan de Joden ontnomen waren.
Alle kosten van de bouw van het kamp waren ca. 15 miljoen gulden, maar de kwaliteit van
de barakken was slecht. Ten slotte werden 36 barakken en 26 werkbarakken in het kamp ge-
bouwd. Het hele kamp werd door de betonnen palen en prikkeldraadversperring begrensd en
achter die prikkeldraadversperring was een gracht waarvan de hellingen ook al met prikkel-
draad bespannen waren en het volgde nog een tweede hoge prikkeldraadversperring.(zie
bijlage 3) Om de 50 meter hadden Duitsers een wachttoren met een zoeklicht en een
mitrailleur. De manschappen van het SS-Wachbataillon bewaakten het kamp. Buiten de
prikkeldraadversperring waren de kazernegebouwen, ontkleedruimte, badruimte, keuken-
gebouw, een wasserij. In 1943 werden het kampziekenhuis, een gevangenis en ook een
crematorium gebouwd.
De eerste commandant van het kamp was Karl W. Chmielewski.15
In januari 1943 kwamen
de eerste gevangenen uit het concentratiekamp Amersfoort, maar het kamp was nog niet
klaar. De gevangenen moesten zelf het kamp afbouwen. Vanwege deze situatie stierven in de
eerste maanden al enige honderden mensen. Ongeveer 31.000 mensen werden vanaf januari
1943 tot september 1944 in het kamp opgesloten. In het kamp waren niet alleen Joden, maar
er waren ook politieke gevangenen, verzetsstrijders, Roma, Sinti, Jehovah’s Getuigen,
zwervers, criminelen (illegale slachters en zwarthandelaren) en anderen, daarom het systeem
met gekleurde driehoek op de gevangenenpak van elke gevangene. Joden hadden een gele
driehoek, politieke gevangenen en verzetsstrijders een rode, misdadigers een groene, de
‘criminelen’ (illegale slachters en zwarthandelaren) een zwarte driehoek en in andere
kampen hadden homoseksuelen een roze, Sinti en Roma een bruine driehoek.16
In het kamp waren verscheidene aparte gedeelten: doorgangkamp voor Joden (Judendurch-
gangslager), voor jongeren (Studentenlager), Schutzhaftlager, Polizeilager, aparte barak
hebben ook de strafgijzelaars (Geisellager) en later ook voor vrouwen met jonge kinderen
14
“Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16
maart 2014)
15 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
16 “Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16
maart 2014)
30
(frauenlager).17
420 kinderen, vrouwen en mannen stierven door de honger, ziekte en
mishandeling, 329 gevangenen werden buiten het kamp op de fusilladeplaats geëxecuteerd.
(zie bijlage 4) Veel gevangenen werden vanuit het kamp Vught naar vernietigingskampen
gedeporteerd, voornamelijk de joodse gevangenen. Op zaterdag 5 juni 1943 werd aangemeld
dat alle joodse kinderen uit het kamp moeten vertrekken, een dag later werden de kinderen
tot 3 jaar met hun moeder gedeporteerd en nog een dag later kinderen van 4 tot 16 met hun
vader of moeder. Nazi‘s zeiden tegen de gevangenen dat de kinderen naar een kinderkamp in
de nabijheid van Vught gingen. De treinen met de kinderen gingen naar Westerbork en uit
Westerbork werden niet minder dan 1269 joodse kinderen naar Sobibor in Polen getrans-
porteerd, waar ze bijna direct na aankomst werden vermoord. Tegenwoordig is in het kamp
het kindergedenkteken aan deze verdrietige gebeurtenissen, zij worden jaarlijks in juni her-
dacht.
In de latere oorlogsjaren werd industrie voor Duitsers meer en meer belangrijk.18
In het
concentratiekamp Vught werd een groot aantal Aussenkommandos (deze gevangenen werk-
ten in de werkkampen in de buurt) opgericht. Er waren drie soorten van Aussenkommando:
voor dienstverlening, voor werk op de Duitse vliegvelden en voor werk aan de Duitse
versterkingen.19
'Daarnaast waren er in Vught de 'normale' Kommandos die er toe dienden,
het kamp zelf in stand te houden'.20
Het grootste Kommando in het kamp was het Phillips-
Kommando met ongeveer 1200 gevangenen en zij moesten de producten als knijpkatten (een
zaklamp zonder batterijen), radio’s, scheerapparaten en dooscondensators produceren. Het
tweede grootste werd het Luftwaffe-Kommando met ca. 500 gevangenen en het moest Duitse,
Engelse en Amerikaanse neergeschoten of neergestort vliegtuigen slopen.21
De vliegtuig-
wrakken werden per trein naar het kamp getransporteerd, want een spoorlijn ging door het
kamp. Nu nog is de spoorlijn zichtbaar in de gracht bij de gereconstrueerde barakken.
Werkplekken van Phillips in het kamp werden door de directie van Phillips opgericht na
17
L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
18 “Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download 16
maart 2014)
19 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978,
20 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978, p. 667.
21 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
31
lange aarzeling.22
'Het lukte de Philips-leiding de situatie van de gevangenen die er werkten
aanzienlijk te verbeteren, maar uiteindelijk kon het transport van de joden onder hen niet
worden voorkomen.' In oktober 1943 begon het regime in het kamp nog scherper te worden
(zware straffen, verboden contact tussen mannen en vrouwen, het controleren...). De tweede
commandant van het kamp was SS-Sturmbannführer Adam Grünewald.23
Een voorbeeld van
de gruweldaad in het kamp is het 'bunkerdrama'. Een aantal vrouwen protesteerde tegen het
opsluiten van een vrouw uit barak 23B in de kampgevangenis (de bunker).(zie bijlage 5) Na
deze actie besloot de kampcommandant Grünewald om zoveel mogelijk vrouwen in een cel
samen op te sluiten. Ten slotte werden in cel 115 op een oppervlakte van 9 m2 74 vrouwen
opgesloten. In de cel was bijna geen ventilatie. Na 14 uur werd de deur van de cel op 16
januari 1944 geopend. Tijdens de nacht stierven 10 vrouwen. Deze actie werd snel bekend
buiten het kamp en werd ook in allerlei verzetsbladen gepubliceerd. Een SS-rechter
veroordeelde Grünewald voor deze actie door tot drieëneenhalfjaar, maar Himmler
annuleerde dit vonnis. Grünewald werd tot gewoon soldaat gedegradeerd. Hij stierf in 1945
in Hongarije en tot de functie van de nieuwe commandant van Vught werd SS-
sturmbannführer Hans Hüttig benoemd.
Één van de vrouwen in cel 115, Tineke Wibaut: 'Toen het licht uitging barstte de paniek in
volle hevigheid los. Het was een vreemd aanzwellend geluid, dat af en toe wat wegebde en
dan weer opnieuw aanzwol. Het werd voortgebracht door biddende, gillende en schreeu-
wende vrouwen. Sommigen probeerden er doorheen te roepen om de vrouwen tot kalmte te
manen en geen zuurstof te verspillen. Soms hield dat, heel even, maar dan begon het weer.
Het hield niet op, die hele nacht niet, het werd alleen minder geluid. De hitte werd ver-
stikkend.'
Het concentratiekamp Vught werd in september 1944 geleegd. Na de bevrijding werd het
complex door het leger gebruikt en bovendien werd deel van het kamp voor de internering
van collaboratie verdachte Nederlanders gebruikt. Nu blijft op plaats van het voormalige
kampterrein met een oppervlakte van 350.000 m2 alleen het Molukse woonoord Lunetten,
twee kazernes, een penitentiaire inrichting en het Nationaal Monument Kamp Vught. Het
Nationaal Monument Kamp Vught werd in 1986 opgericht. Op 18 april 1990 werd het
22
“Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16
maart 2014)
23 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
32
Nationaal Monument door Koningin Beatrix opengesteld en op 25 oktober 2002 werd door
Prins Bernhard het herinneringscentrum officieel geopend.24
6.3. Kamp Erika
In 1923 gaf de baron Philip Van Pallandt zijn kasteel van de 18de eeuw met 2000 hectare
bos van zijn landgoed Eerde aan de Brits-Indiër Jiddu Krishnamurti. Het kasteel ligt in de
Overijsselse gemeente Ommen. Deze man was hoofd van de organisatie Orde van de Ster,
het was een theosofische beweging. In de zomer van 1924 werd in de bossen van dit
landgoed de eerste bijeenkomst (Sterkamp) georganiseerd. In de volgende jaren werden in de
Besthemerberg (in de gemeente Ommen) grote barrakken en houten huisjes gebouwd.
Krishnamurti verdween, maar de bijeenkomsten werden tot 1939 georganiseerd en in 1940
werd de bijeenkomst tijdelijk opgeschort vanwege de oorlogsdreiging.25
Aan het einde van 1940 werd het kamp niet vernield maar overgedragen aan de leider van de
uitvoerende instantie Referat Internationale Organisationen, Werner Schwier, een voor-
malige oud-paardenslager uit Duitsland die zich als 'Herr Doktor' liet aanspreken. In de lente
van 1941 had hij o.m. de organisatie van Nederlandse Theosofen beëindigd en op de plaats
van het Sterkamp te Ommen van de theosofisme beweging begon hij in juni 1941 een nieuw
kamp te organiseren. Het begon met de uitbreiding van het kamp en het kamp werd 'Arbeits-
einsatzlager Erika' genoemd.
Karel Lodewijk Diepgrond (een voormalig politieagent en NSB'er) werd door Schwier als
kampcommandant aangesteld.26
Op 13 juni 1941 begon hij met 48 bewakers met de inrich-
ting van het nieuwe kamp. Het merendeel van de bewakers werden de werklozen uit
Amsterdam en zij zouden een Nederlands kamp voor 'asociale Joden' gaan beheren.
De bepaling van het kamp was nog onduidelijk. Diepgrond begon met het bouwen van de
barakken, bomen werden gekapt en prikkeldraadversperringen geplaatst. De bewakers
hadden uniformen van het Nederlandse leger met knopen, kraagspiegels met daarop KK
(Kontroll Kommando), veldmutsen met de doodskop en een zwarte band op de linkermouw
met daarop KK. Vanaf 20 juli 1941 werden er ook oefeningen van het schieten
georganiseerd. Dan kwamen nog 22 bewakers (tussen hen waren de eerste Nederlandse
SS'ers) en ten slotte waren 100 bewakers in het kamp.
24
“Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16
maart 2014)
25 “Inleiding”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm (download: 20 maart 2014)
26 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
33
De eerste gevangenen in het kamp waren 15 NSB'ers voor 'heropvoeding'. Zij vernederden
de burgemeester van Rotterdam. De lange leegstand en onzekerheid over de existentie van
het kamp zorgde voor een exodus van de KK. 38 bewakers werden voor de Waffen-SS
goedgekeurd en ze gingen naar Durchgangslager Amersfoort, waar ze ook als bewakers
werkten.27
In april 1942 werd besloten, 28
dat het kamp Erika voor de gevangenen van de Nederlandse
justitie en dan de delinquenten van de economische sector als illegale slachters, zwarthande-
laren en andere gebruiken zal. Het was een Justizlager. De gevangenen zouden zware
lichamelijke arbeid moeten doen (in de toekomst ook in Duitsland). Het uitgedunde KK
werd weer aangevuld, ook met de mannen van de NSB-afdeling te Assen.
Op 19 juni 1942 kwamen de eerste gevangenen aan in het kamp, de capaciteit van het kamp
was slechts 800 mensen. Op 1 juli 1942 werden in het kamp 368 gevangenen gehouden en
over een maand later al 1380 gevangenen. 29
Vanaf juni tot begin oktober 1942 werden er in
totaal ruim 2300 gevangenen gehouden, ongeveer 800 van hen werden dan naar het kamp in
Heerte gedeporteerd. Ongeveer 500 gevangenen werkten in andere kampen in Duitsland (bij
Siegburg, Wesseling en Keulen). In het kamp waren niet alleen economische criminelen
maar ook zware misdadigers en 120 Joden.30
Drie van hen werden niet justitieel in het kamp
opgesloten.
Naar Justizlager Erika moesten de gevangenen drie kilometer uit het station Ommen
marcheren. Na de aankomst naar het kamp werden de gevangenen geregistreerd.31
Veel
gevangenen werkten in de bossen in de buurt (de bomen sjouwen).32
Het kamp Erika was de
plaats van het constante pesterijen, afranselingen en intimidaties. De gevangenen moesten
tussen het eerste en tweede fluitsignaal (niet meer dan 5 minuten) eten en er waren heel veel
andere psychische en fysieke straffen voor de gevangenen. De publieke afranselingen waren
27
“Opbouw en opening van kamp Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-
Erika.htm?page=2 (download: 20 maart 2014)
28 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
29 “Opbouw en opening van kamp Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-
Erika.htm?page=2 (download: 20 maart 2014)
30 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
31 “Het leven en de mishandelingen in Justizlager Erika”, URL
http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=3 (download: 20 maart 2014)
32 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
34
elke dag aan de orde. In het kamp was ook een zogenaamde 'schandpaal' waar de
gevangenen aan vast werden geboeid en 'de bunker', het was een betonnen laag gat in de
grond en daar stond altijd water met uitwerpselen en urine. In het kamp was ook
zogenaamde Straf Kompanie, van tien tot twintig gevangenen die werden regelmatig
mishandeld. Zij hadden minder voedsel, harder werk en werden geslagen en geschopt, heel
vaak in de geslachtsdelen. De joodse gevangenen werden apart gehuisvest in een oude
legertent en soms moesten zij in de kou zonder kleren slapen. Bij de dependances in
Duitsland was de situatie niet anders.33
In september en oktober 1942 werd door de illegale krant Het Parool een artikel over de
misstanden in Erika gepubliceerd en de mensen riepen tot actie van de rechterlijke macht op
maar voor de rechterlijke macht was het niet genoeg, zij wilden nog een bewijs. In januari
1943 gingen 4 rechters in kleren van artsen 30 patiënten uit Erika naar het ziekenhuis in
Hengelo bezoeken. De rechters waren geschokt. Eindresultaat van deze zaak was het bevel
van Arthur Seyss-Inquart dat alle gevangenen van de Nederlandse justitie tot 31 mei 1943
Erika verlaten moesten hebben. Schwier wilde niet meewerken, maar aan het einde van 1943
werden de laatste gevangenen getransporteerd. Vanaf juni 1942 tot mei 1943 waren in het
kamp Erika 2978 gevangenen. Ongeveer 200 gevangenen stierven in Erika en in haar
dependances tijdens deze periode. Dan werd het kamp voor 'asocialen', 'contractbrekers' en
weigeraars van de Arbeitseinsatz gebruikt.34
De eerste gevangenen waren voor enkele weken de studenten die de oproep tot de Arbeits-
einsatz weigerden. Vanwege het kleine aantal van gevangenen werden 74 mannen van het
KK ingezet bij het opsporen van onderduikers ten behoeve van de Arbeitseinsatz. Deze
bewakers waren vaak de NSB'ers en de SS'ers. Zij droegen een zwart uniform en een pistool
en zij namen ook deel aan razzia's. Het is niet zeker hoeveel gevangenen als resultaat van
deze acties opgesloten en naar Amersfoort gedeporteerd werden (vermoedelijk ca. 3000
mensen en het aantal van 'asociale' gevangenen ca. 500) De situatie van de gevangenen was
beter dan tijdens de voorgaande periode. Er was een duidelijk verschil tussen de gevangenen
van Arbeitseinsatz en de 'asocialen'. De 'asocialen' hadden slechtere omstandigheden. Nog
enkele gevangenen stierven, maar niet zoveel als in de periode van het Justizlager.35
33
“Het leven en de mishandelingen in Justizlager Erika”, URL
http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=3 (download: 20 maart 2014)
34 “Einde van het Justizlager”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=4
(download: 20 maart 2014)
35 “Arbeitseinsatz – und Durchgangslager Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-
Erika.htm?page=5 (download: 20 maart 2014)
35
In september 1944 als resultaat van het resoorteren onder de Ordnungspolizei werd van het
kamp een strafkamp, niet al meer een Durchgangslager und Arbeitseinsatzlager. Er waren
ca. 450 gevangenen (onderduikers, verdachten van illegale activiteiten en overtreders van de
distributiewetten).
In de laatste periode van het kamp stierven nog enkele gevangenen als gevolg van een
executie en verder stierven 3 mensen bij een geallieerde luchtaanval op 14 januari 1945.
Hoeveel slachtoffers het kamp eiste in totaal is onbekend.
Op 5 april 1945 werden ca. 450 gevangenen op mars gestuurd. De bewakers arriveerden in
Hoogeveen met ongeveer 300 gevangenen en volgende dag marcheerden zij naar
Westerbork. In het concentratiekamp Westerbork kwamen 113 gevangenen aan (tijdens
diverse luchtaanvallen ontsnapten veel gevangenen). Op 10 april 1945 werden door de Eerste
Poolse Pantserdivisie en de Prins Bernhard Brigade van de Nederlandse Binnenlandse
Strijdkrachtenen gevangenen in het kamp Westerbork bevrijd.36
Onmiddellijk na de bevrijding op 11 april 1945 tot 31 december 1946 kreeg het de functie
van bewaringskamp. Ook voormalig Lagerführer Diepgrond, Bikker en andere bewakers van
Erika werden hier vastgehouden. Zoals in Theresienstadt was ook er een vlektyfusepidemie.
120 mensen stierven door de vlektyfus en het duurde een jaar om de vlektyfus onder controle
te krijgen.
Daarna werd het kamp met het land aan zijn voormalige eigenaar Baron Van Pallandt
teruggegeven. Hij gaf het gebied in 1948 aan Stichting Eerde. Dan werd het gebied aan de
stichting Besthemerberg verkocht. Hier is daar één van de grootste campings van Ommen en
alleen een eenvoudig monument (een houten kruis, een steen, een klein informatiebord en
een bankje).37
Eén van de gevangenen die ook de beruchte kampen in Polen en Duitsland heeft beleefd zei
over Erika: 'Nergens ben ik zo systematisch lichamelijk mishandeld, namelijk iedere dag, als
in Ommen.'
36
“Strafkamp Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=6 (download:
21 maart 2014)
37 “Na de Tweede Wereldoorlog”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=7
(download: 21 maart 2014)
36
6.4. Kamp Westerbork
Toen in 1933 Hitler in Duitsland aan de macht kwam, startte de strijd met politieke
tegenstanders. Het leven voor de Joden was steeds harder: zij werden geleidelijk geïsoleerd.
Veel mensen vluchtten naar Nederland. Een grote stroom vluchtelingen kwam naar
Nederland na de eerste publiek vervolging (de Reichskristallnacht) van de Joden op 9
november 1938.
10.000 Duitse vluchtelingen werden voor het begin van de Tweede Wereldoorlog gedoogd.
Er waren te veel mensen en niet genoeg ruimte voor de vluchtelingen. De regering moest dit
probleem oplossen. Het eerste idee was om een centraal vluchtelingenkamp op de Veluwe in
de buurt van Elspeet te bouwen, maar dit idee stoote op enorm protest van omwonenden. Het
volgende probleem was met deze locatie. Het feit dat een centraal vluchtelingenkamp zo
dicht bij paleis ‘t Loo zou liggen. De tweede mogelijkheid was volgens de regering om in
provincie Drenthe een vluchtelingenkamp te bouwen, waar bij Westerbork een grote lap land
lag. Het was eenzaam, leeg, woest en ook heel perspectieve plaats met mogelijkheden voor
akkerbouw, tuinbouw, veeteelt, kippenhouderij en met mogelijkheid om te werken in de
toekomst. Het was ideaal voor de bouw van het Centraal Vluchtelingenkamp.38
De regering
besloot om kamp te bouwen maar de Nederlandse Joodse gemeenschap moest meer dan 1
miljoen gulden voor de bouw van kamp in termijnen terugbetalen.
Arbeiders begonnen met de bouw van kamp in augustus 1939. De eerste Joodse vluchte-
lingen uit Duitsland (22 mensen) kwamen op 9 oktober 1939 in het Centraal Vluchte-
lingenkamp Westerbork aan.39
Werner Bloch was een van de eerste bewoners van het
vluchtelingenkamp Westerbork en hij beschreef het kamp als: 'Des te verder we kwamen, des
te eenzamer werd het. Op een gegeven moment zag je alleen nog maar heidevelden. Af en toe
bosjes. En waar uiteindelijk het vluchtelingenkamp zou komen, was een enorme grote vlakte
waar alleen hei en zand zich bevonden en wat erg troosteloos was.' De eerste bewoners
moesten meteen na aankomst naar Westerbork met de bouw helpen. De barakken stonden er,
maar het was nog nodig veel werk aan de uitrusting te doen. De bewoners van Westerbork
waren dankzij de geïsoleerde locatie van elkaar afhankelijk. In het begin was er alleen klein
aantal mensen, aan het eind van januari 1940 waren al binnen de barakken 167 mensen en
vanaf februari wordt aantal groter en groter. Reeds aan het eind van april waren in
38
“Voorgeschiedenis”, URL
http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/voorgeschiedenis/index.html#/ind
ex (download: 8 april 2014)
39 “Bouw”, URL
http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/bouw/index.html#/index
(download: 8 april 2014)
37
vluchtelingenkamp al 749 mensen.40
Het kamp was nog zonder prikkeldraad omgeven en
zonder bewaking.41
Mensen waren bang, omdat ze wisten dat de Westerbork niet zo ver van
Duitsland is.42
De Duitse aanval begon op 10 mei 1940. De Nederlanders konden niet lang weerstaan. Op
14 mei lieten Duitsers Rotterdam bombarderen en dreigden met het bombarderen van
Utrecht. Daarom besloot opperbevelhebber generaal Winkelman op 15 mei in de vroege
ochtend te capituleren.
De Joodse vluchtelingen in Westerbork wilden geen tijd verspillen. Zij vreesden wat zal er
gebeuren. Ze wilden een vooraf bereid evacuatieplan in geval van een invasie gebruiken. Het
evacuatieplan was om naar Zeeland en vanuit Zeeland naar Engeland gaan, maar de
vluchtelingen konden niet verder dan naar Zwolle, omdat de IJsselbrug was vernietigd. Na
de mislukte evacuatie gingen de mensen via de Afsluitdijk naar Leeuwarden, waar de
gezinnen op de vluchtelingen wachtten en na enkele dagen besloten de Nederlandse
autoriteiten om alle Joodse vluchtelingen te vinden en naar Westerbork terug te brengen.43
Met de komst van vluchtelingen terug in het kamp begonnen veel veranderingen. Het kamp
was onder leiding van de nieuwe commandant Jacques Schol. De regels in het kamp waren
strenger. Fietsen in het kamp werd verboden, ingaande en uitgaande post werd gecensureerd,
het verlaten van het kamp alleen met vergunning en in plaats van een paar mannen hield nu
een afdeling van vijftien marechaussees toezicht.
De meeste vluchtelingen waren voornamelijk Duitsers, daarom werden alle regels en
voorschriften in de Duitse taal uitgebracht. Alle vluchtelingen boven de veertien jaar werden
in de werkgroepen ingedeeld. Elke barak in het kamp had een eigen barakleider. Het kamp
had een uitstekende organisatie. Commandant Schol was anti-Duits en hoewel zijn regels in
het kamp waren streng, trad hij nooit onmenselijk op. Dit feit beviel de Duitse autoriteiten
niet: 'Ik heb de indruk dat de Joden hier veel te humaan behandeld worden en dat, door de
houding van de kampcommandant, de Joden zich hier zeer op hun gemak voelen. (...) Het
zou vóór alles noodzakelijk zijn, hier een andere kampcommandant aan te stellen.' Aan het
begin van 1942 had beslissing van Hitler over systematische uitroeiing van de Joden de
40
“Eerste bewoners”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/eerste-
bewoners/index.html#/index (download: 8 april 2014)
41 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
42 “Eerste bewoners”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/eerste-
bewoners/index.html#/index (download: 8 april 2014)
43 “Mei 1940”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/mei-
1940/index.html#/index (download: 10 april 2014)
38
gevolgen voor heel Europa, Westerbork was geen uitzondering. In het kamp werden 24 grote
barakken en nog andere kleinere gebouwen gebouwd. In elke barak woonden ongeveer 300
mensen.44
Aan het einde van mei 1942 kwamen naar Westerbork ook sommige Tsjechische
en Slowaakse Joden. Op 1 juli werd het vluchtelingkamp als Polizeiliches Judendurch-
gangslager hernoemd en de kampcommandant werd Erich Deppner.45
Schol bleef tot januari
1943 in functie, maar dan kon hij helaas alleen onder de bevelhebber van de Sicher-
heitspolizei (SD) dienen.46
Toen Westerbork door Duitsers overgenomen werd, kwamen er prikkeldraadomheining, 7
wachttorens en een compagnie SS-Wachbataillon. De Ordedienst van de Joodse kamp-
organisatie en Nederlandse marechaussees bewaarden de orde in het kamp (in zomer 1944
werden ze door het Politiebataljon Amsterdam vervangen).47
De tweede commandant van het kamp werd voor zes weken Dischner en vanaf oktober 1942
tot het einde werd SS-Obersturmführer Albert Konrad Gemmeker de Lagerkommandant.48
Vorige commandanten voldeden niet aan de eisen aan het werken van Westerbork. Het
functioneren van het kamp was in de handen van Gemmeker zonder grote problemen,
wrijving en incidenten. De belangrijkste taak van Gemmerker was om een toereikend aantal
Joden naar de kampen in het Oosten te sturen. In het kamp kwamen veel Joden uit Duitsland
die wisten dat de situatie in Westerbork is beter dan in de kampen in Duitsland.
In het kamp werd voor de organisatie en bewaking binnen het kamp een Joodse ordedienst
(OD) gevormd, bekend als de ‘Joodse SS'.
Louis de Wijze (holocaustoverlevende) zei over de vernedering van de Joden: 'Dat moet een
hele bittere gewaarwording zijn geweest voor die Amsterdamse Joden. Je moet niet vergeten
dat je opgehaald werd door je eigen mensen, dan is dat een heel verwerkingsproces voordat
je kunt begrijpen dat er voor deze mensen geen andere mogelijkheid was. Immers, als ze
weigerden, gingen ze zelf op transport. Dat was een grote innerlijke strijd. Dat was
misschien wel een van de meest gruwelijke wreedheden van die SS'ers om dat zo te doen. Dat
44
“1940-1942”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/1940-
1942/index.html#/index (download: 10 april 2014)
45 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
46 “1940-1942”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/1940-
1942/index.html#/index (download: 10 april 2014)
47 “Verdeel en heers”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/verdeel-
en-heers/index.html#/index (download: 10 april 2014)
48 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
39
verhoogde dus de controverse met die Alte Lagerinsassen ook.' 49
Het leven in het kamp was
zwaar. In de barakken was te weinig ruimte en vanwege slechte hygiëne ook luizen en
vlooien. Westerbork zou als een normaal dorp moeten functioneren, sommige mensen
hadden ook banen50
(bijv. dienstpersoneel van Gemmeker waren Joden).51
Het kamp had
eigen 'geld' (speciale biljetten) en een wisselkantoor waar gevangenen hun geld voor biljetten
omwisselen konden. Voor deze biljetten konden de gevangenen in het Lagerwarenhaus en
de Lagerkantine winkelen. Culturele evenementen vonden op dinsdagavonden in de
registratiebarak plaats (concerten, toneelstukken). De sportwedstrijden werden ook in het
kamp gehouden (voetballen, boksen en atletiek) Voor de kinderen was de situatie draaglijker
dan voor de volwassenen. Alle kinderen tot 15 jaar hadden net als thuis leerplicht, kinderen
van 1 tot 6 jaar gingen naar de crèche en naar de kleuterschool.52
Al deze activiteiten en
mogelijkheden hadden echter geen ander doel dan het scheppen van illusies. Vroeger of later
werd bijna ieder gedeporteerd.53
In de vergelijking met andere Nederlandse of Tsjechische
kampen was de ziekenzorg in Westerbork zeer goed. In een periode waren in het ziekenhuis
ruim 1725 bedden, 120 artsen en ongeveer 1000 mensen in personeel maar de kwaliteit van
de accommodatie in barakken was verschrikkelijk.54
'Op die britsen nu leeft men en sterft
men, eet men, ligt men ziek of slapeloos, omdat er zoveel kinderen huilen door de nacht of
omdat men zich steeds weer afvraagt, waarom er toch nauwelijks berichten komen van de
vele duizenden, die al van deze plek vertrokken zijn.’ 55
De angst van de deportatie was permanent, in 1942 voerden de nazi's een systeem met stem-
pels in die uitstel van deportatie naar het Oosten betekenden. Deze stempels in hun persoons-
bewijzen hadden vaak de mensen met de belangrijke functies in het kamp (in de organisatie,
49
“Verdeel en heers”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/verdeel-
en-heers/index.html#/index (download: 10 april 2014)
50 “Stad op de heide”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/stad-op-
de-heide/index.html#/index (download: 10 april 2014)
51 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
52 “Stad op de heide”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/stad-op-
de-heide/index.html#/index (download: 10 april 2014)
53 “Valse hoop”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/valse-
hoop/index.html#/index (download: 10 april 2014)
54 “Stad op de heide”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/stad-op-
de-heide/index.html#/index (download: 10 april 2014)
55 E. Hillesum: Het Werk, Amsterdam 2012, p. 628.
40
het ziekenhuis e.d.). 56
Tijdens de hele tijd van de werking van het kamp werd een laag aantal
ontvluchtingen (210 mensen) geregistreerd.57
De hoofdreden is waarschijnlijk het systeem
van de nazi's en de angst. Als iemand ontsnapte, werden de mensen uit de barak van de
vluchteling vaak als strafmaatregel gedeporteerd.58
De eerste gevangenen (2030 mensen)
vertrokken naar Oświęcim (Auschwitz) op 15 en 16 juli 1942 , in totaal werden 93 treinen uit
Westerbork naar de kampen in Oost-Europa verzonden. Aan het begin van transporten werd
de trein twee keer per week georganiseerd, vanaf 1943 werden alleen een keer per week
verzonden. De selectie van de Joden die gedeporteerd werden, deed de kampcommandant.
Het aantal gedeporteerde Joden werd in Berlijn door A. Eichmann bepaald. De laatste trein
vertrok richting naar op Bergen-Belsen op 13 september 1944 met 279 gevangenen. Naar de
kampen in het Oosten werden ca. 107 000 Joden (merendeels via het Kamp Westerbork),
dan 245 Sinti en Roma en nog enkele mensen van verzet gedeporteerd. Het grootste deel van
gevangen vertrokken naar Oświęcim (Auschwitz), maar dan ook naar Sobibor, Terezín,
Bergen-Belsen, Buchenwald en Ravensbrück. Ongeveer 5000 mensen overleefden.59
Canadese soldaten bevrijdden het kamp op 12 april 1945. In het kamp waren toen nog 876
Joden.60
Net als de meeste concentratiekampen na de oorlog werd ook Westerbork een interne-
ringskamp voor NSB’ers, SS’ers en collaborateurs (89 mensen stierven daar in eerste
maanden). Westerbork fungeerde als een interneringskamp tot 1 december 1948.61
Tot sep-
tember 1949 werd het kamp tot september 1949 als het militaire kamp gebruikt.62
Dan
fungeerde het kamp als repatriëringskamp voor Indische Nederlanders en vanaf 1951 tot
56
“Valse hoop”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/valse-
hoop/index.html#/index (download: 10 april 2014)
57 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
58 “Valse hoop”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/valse-
hoop/index.html#/index (download: 10 april 2014)
59 “Transporten”, URL
http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/transporten/index.html#/index
(download: 10 april 2014)
60 “Kamp Westerbork voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog”, URL
http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/kamp_westerbork_voor_en_tijdens_de_tweede_wereldoorlog/
(download: 10 april 2014)
61 “Interneringskamp”, URL
http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/interneringskamp/index.html#/index (download: 10
april 2014)
62 “Militair Kamp”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/militair-
kamp/index.html#/index (download: 10 april 2014)
41
1971 was het kamp de woonplaats voor enkele duizenden Molukkers.63
In 1970 werd door
koningin Juliana het Nationaal Monument (een spoorlijn) geopend en vanaf 12 april 1983
werd door koningin Beatrix het Herinneringscentrum Kamp Westerbork geopend.64
(zie
bijlage 6)
6.5. Kamp Amersfoort
Voor het concentratiekamp Amersfoort werden barakken van het Nederlandse leger gebruikt.
Het kamp ligt niet precies in Amersfoort maar op de grens van de gemeenten Amersfoort en
Leusden. Aan het begin van 1939 werd voor infanterie-eenheden het kamp 'De Boskamp'
gebouwd. Er waren alleen enkele kleine barakken voor administratie, een eetbarak en ook
vier slaapbarakken. Tijdens de mobilisatie werden in het kamp delen van een infanterie-
bataljon overgebracht.
In de lente 1941 besloten de nazi’s op de plaats van 'De Boskamp' een concentratiekamp te
maken. Volgens de nazi’s was het kamp te klein (slechts voor ca. 600 gevangenen). Daarom
werd het kamp gedurende het jaar 1942 uitgebreid (de barakken en ook de loodsen voor het
werk). In vergelijking met andere concentratiekampen werd het concentratiekamp Amers-
foort door de arbeiders (van meer dan 20 Nederlandse bedrijven) gebouwd, niet door de
gevangenen. Nu waren in het kamp ca. 4000 slaapplaatsen. Na de uitbreiding kreeg het kamp
ook de omheining (twee dubbele prikkeldraadversperringen van 4 m hoog), tussen de ver-
sperring waren de barakken van de SS. In het kamp waren 8 wachttorens en nog enkele
honderden meters verder was een derde omheining.
In de zomer 1941 werd tot de functie van de eerste Lagerkommandant SS-Obersturmführer
Walter Heinrich benoemd.65
De officiële naam van het kamp was ‘Polizeiliches Durchgangs-
lager Amersfoort’.66
Op 18 augustus 1941 werden naar Amersfoort uit Schoorl de eerste
gevangenen (ca. 200 communisten) overgebracht.67
'..en na 10 minuten hadden verschillende
gevangenen geen tanden meer in hun mond. '68
Aan het begin van september kwam een
63
“Repatriëringkamp”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/indische-
nederlanders/index.html#/index (download: 10 april 2014)
64 “Afbraak en herinrichting”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/afbraak-en-
herinrichting/index.html#/index (download: 10 april 2014)
65 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
66 “Kamp-SS”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/kamp-ss (download: 16 april 2014)
67 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
68 R. Valkenburg: Een mens in haatuniform, Amsterdam 1974, p. 21.
42
transport met ongeveer 130 gevangenen.69
'De gevangenen moesten zich vervolgens midden
op de appèlplaats ontkleden en tussen twee rijen SS'ers doorrennen. Ze zijn met stokken
gewapend en slaan ons waar ze kunnen.'70
Volgens alle informatie was W. Heinrich tegen de
alle mishandelingen van de gevangenen maar hij was heel vaak buiten het kamp, in
Amsterdam. Daarom werd hij aan het begin van 1943 door Karl P. Berg (in 1941 de
commandant van Schoorl) vervangen. Karl Peter Berg was zeer bekend voor zijn wreedheid
en brutaliteit.71
'Een van zijn specialiteiten was dat hij zich, gezeten op de rug van kruipende
gevangenen, die hij uit alle macht schopte en met een zweep afranselde, dwars over de
Appellplatz liet rijden.'72
In het kamp waren enkele categorieën van gevangenen. In totaal
werden in Amersfoort ca. 8500 gevangenen vanaf 18 augustus 1941 tot 8 maart 1943 vast-
gehouden. Van 8500 gevangenen werden 1800 mensen vrijgelaten, 7 gevangenen vluchtten,
2850 mensen naar Vught gedeporteerd, ongeveer 800 Joden naar Mauthausen en vele
honderden Joden naar Westerbork getransporteerd, ca. 1400 niet-joodse gevangen naar
Duitse concentratiekampen (400 communisten naar Neuengamme) gedeporteerd, enkele
honderden 'contractbrekers' naar Arbeitserziehungslager gestuurd, een onbekend aantal
illegale werkers bij het kamp gefusilleerd, tijdens deze periode stierven in het kamp 142
gevangenen plus nog ca. 100 Russische krijgsgevangenen (23 krijgsgevangenen overleden
aan dysentrie en uithongering en de rest van de gevangenen werden gefusilleerd).73
De
hygiëne in het kamp was zeer slecht. Alleen één keer per week konden de gevangenen
douchen en schoon ondergoed kregen zij ook één keer per week.74
Alle gevangenen in het kamp moesten werken. Er waren zogenaamde 'binnencommando's'
en 'buitencommando's'. De meeste gevangenen van de 'binnencommando's' werkten in de
loodsen maar ook in de schrijfkamer, de keuken, het kledingmagazijn, de smederij, de
kleermakerij, de schoenmakerij, slotenmakerij en andere. De gevangenen werkten ook als de
timmermannen, de aardappelschillers, de sokkenstoppers of de stenenbikkers. Kaalgeschoren
gevangenen waren van de commando’s van de kappers. De gevangenen werkten negen uur
per dag en zij hadden een pauze tijdens middag. De 'buitencommando’s werkten buiten het
69
L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
70 B. Genuchten: Vier jaren achter prikkeldraad, Oudewater 1957, p. 7-8.
71 L. De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
72 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978, p. 589.
73 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
74 “Verzorging”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/verzorging (download: 16 april 2014)
43
kamp (de uitbreiding van het kamp). Dan was er ook het Judenkommando die het zwaarste
werk had.
Het concentratiekamp Amersfoort werd van augustus 1941 tot maart 1943 een hongerkamp.
Aan het begin kregen de gevangenen meestal een stukje brood en twee keer of drie keer per
week een klein stuk margarine met kaas of jam. Een koolsoep was heel vaak als het
middageten maar het was te weinig voor werkende gevangenen. Als gevolg van honger had
ca. 30 % van gevangenen hongeroedeem. Heinrich besloot om de rantsoenen te verhogen.
Het was ook niet genoeg, maar het aantal zieke gevangenen was dan wel lager.
De gevangenen konden een keer per maand een brief sturen en ontvangen (behalve Joden).
In een brief per maand konden de gevangenen van familie 20 gulden krijgen om iets in de
kampkantine (fruit, koekjes, sigaretten etc.) te kopen. Het was niet genoeg en de gevangenen
werden door de honger gedwongen om de muizen te vangen en te eten.
In Amersfoort was ook een ziekenafdeling, het Revier, maar de dokter besteedde weinig
aandacht aan de zieke gevangenen.
Wat betreft de straffen. De meest gebruikte straf was dat de gevangenen vele uren of een
nacht zonder eten bij de ingang moesten staan. Aan het einde van juni 1942 moest een
gevangene voor 24 uur staan. Een andere straf was bijv. 'Fünf-und-zwanzig auf dem Arsch'.
De 'officiële' straffen werden tijdens het avondappèl gemeld.75
Op 6 december 1941 (Sin-
terklaas) moesten de gevangenen naakt op appèl staan.76
In het algemeen werden de Joden
het meest gestraft.
Na het overbrengen van bijna 3000 gevangenen naar Vught in de eerste drie maanden van
1943 was Amersfoort enkele maanden leeg. In mei 1943 werd het kamp (onder de naam
'Erweitertes Polizeigefängnis') vanwege het groeiende aantal arrestanten weer heropend en
kwamen de eerste gevangenen (ongeveer 70 Joden uit het Judendurchgangslager Vught en
voor korte tijd ook 600 Joden uit Westerbork). Op 10 juni 1943 kwamen de eerste gevangen
('contractbrekers' en 'weigenaars') voor de arbeidinzet en ca. 40 Joden (5 van hen stierven
door de mishandelingen). In augustus werden in het kamp 400 gevangenen gehouden en aan
het einde van 1943 al bijna 4000 mensen. In totaal werden vanaf mei 1943 tot 1945 bijna
27000 mensen (veelal Joden) vastgehouden. Ongeveer 13 240 gevangenen van hun werden
75
L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
76 F. J. Hunsche: P.D.A., Amsterdam 1946.
44
naar Duitsland gedeporteerd (dwangarbeid), ca. 3150 politieke gevangenen werden naar een
ander concentratiekamp overgebracht, ca. 9230 gevangenen werden vrijgelaten.77
De volgende kampcommandant was Josef Johann Kotälla (veel problemen met de psyche, 14
keer in een psychiatrische inrichting).78
'Hij was een bezeten werker, kon zich in perioden
van hoogspanning overigens alleen op de been houden door pervitine te slikken en liters
jenever te drinken – hij haatte de gevangenen omdat zij zijn gezag niet erkenden.'79
Hij was
erg wreed, maar het was geen uitzondering tussen de kampcommandanten. Hij stelde 5
minuten voor eten, hij provoceerde de gevangenen met honden, hij sloeg gevangenen en
schopte hen tussen de benen. 80
'Liever schiet ik ze allemaal kapot, dan heb ik er tenminste
geen omkijken meer naar.'81
In de zomer van 1943 kwamen de pakketten van de Rode Kruis met het voedsel voor de
gevangenen. Dankzij deze hulp kregen de gevangenen enige tijd meer eten. In vergelijking
met de concentratiekampen in Duitsland was Amersfoort een beetje wanordelijk en
ordeloos.82
'...bij ons te Vught alles ordelijk, hier een chaos, ieder doet maar wat hij wil...
Ook het soort mensen is hier anders, hier een allegaartje van alle mogelijke gestraften, in
Vught het overgrote deel politieke gevangenen.'83
Vanaf 1941 tot 1945 werden in Amersfoort meer dan 35.000 gevangenen vastgehouden. In
totaal 133 gevangenen overleden en 361 gevangenen werden geëxecuteerd.84
Op 5 mei 1945 werd het kamp Amersfoort door de Canadese en Britse eenheden bevrijd. In
het kamp waren nog ca. 579 gevangenen. Na de capitulatie werd het kamp tot augustus 1945
als ‘Repatriëringkamp’ gebruikt. Te zieke of te zwakke gevangenen verbleven in het
77
“1943-1945 Haftlinge”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/1943-1945-haftlinge
(download: 16 april 2014)
78 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
79 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978, p. 621.
80 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft.
Amsterdam 1978.
81 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978. (BG-Amsterdam: p.v. van proces tegen J.J. Kotälla (20 nov. 1948), p. 10, (getuige
J. van den Hoek).
82 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft,
Amsterdam 1978.
83 P. Galis: Hel van Brabant. Acht maanden in gijzeling in het concentratiekamp te Vught, Groningen
1946.
84 “Kamp-SS”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/kamp-ss (download: 16 april 2014)
45
voormalige kamp (in het kamp was ook een tyfusepidemie). Dan werden nog de gevangenen
uit Duitsland naar Amersfoort getransporteerd. Van september 1945 tot september 1946
werd het kamp als Bewaringskamp en Verblijfskamp voor mensen die van collaboratie
verdacht werden. Dan werd het kamp door het Ministerie van Defensie als het lagerkamp
gebruikt. In 2000 werd de Stichting Nationaal Monument Kamp opgericht.85
(zie bijlage 7)
85
“Bevrijding en nasleep”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/bevrijding-en-nasleep
(download: 16 april 2014)
46
7. INTERVIEW MET MEVROUW EVA ZELENÁ
Op 19 april 2014 had ik een grote gelegenheid met een uitzonderlijke mevrouw over de
concentratiekampen en de oorlog praten. De naam van deze mevrouw is Eva Zelená (geb.
1928). Mevrouw Eva Zelená woont in Česká Skalice en zij werd vanaf december 1942 tot
mei 1944 met haar hele familie in Theresienstadt vastgehouden, dan 6 weken in Oświęcim
waarin zij haar ouders en jongere zus verloren had. Uit Oświęcim werd zij naar het vrouwen-
werkkamp in Hamburg gedeporteerd en vanaf het begin van april tot het eind van de oorlog
in het concentratiekamp Bergen-Belsen. Het hele interview was erg emotioneel en voor mij
was het een enorme ervaring.
Het interview duurde bijna 2 uren. Mevrouw Zelená was heel aardig en op haar hoge leeftijd
zag zij er erg goed uit. Uit onze interview heb ik enkele delen gekozen die ik daarvan de
meest interessante vind.
In Theresienstadt waren veel Joden uit Nederland. Hebt u in Theresienstadt Joden uit
Nederland ontmoet?
In Theresienstadt heb ik niet zoveel Nederlanders ontmoet. Zij waren nogal de kaste en nog
waren zij onder de bescherming van het Rode Kruis. Voor ons, Slavische mensen en nog
Joden was de situatie nog erger.
Wist u wat is er gebeurd in de concentratiekampen in Polen?
Nee. Wij dachten dat de transporten voor het werk zijn. Uit Theresienstadt werden aan het
begin alleen gezonde mensen naar Oświęcim gedeporteerd. Als een familie ziek was, kon de
familie niet uit Theresienstadt vertrekken. Aan het begin werden wij op de transportlijst
ingeschreven maar ik was in de tijd van transport ziek. Het heeft onze levens gered.
Was de situatie in Oświęcim veel slechter dan in Theresienstadt?
Alle onze dingen moesten wij in de trein laten. De SS 'ers met de gevangenen met stokken
zogenaamde 'Kanada' openden de wagons en maakten lawaai. 'Alles niederlegen!' riepen zij.
Wij hadden alleen wat wij droegen. Zes weken zonder douchen, zes weken wist ik niet was
koud of warm water is, zes weken wist ik niet wat de zeep is, wat het toiletpapier en de
tandenborstel zijn! Zes weken had ik wat ik droeg. In het kamp werd veel gestolen, weet u.
Zes weken sliep ik met mijn schoenen.[...]
Naar het werkkamp in Hamburg konden mensen tussen 15-50 jaar oud gaan. Ik was 15 maar
mijn zus had alleen 13 jaar. Mijn moeder moest besluiten. Zij kon met mij naar het
werkkamp gaan en haar leven redden maar zij besloot met de jongere zus blijven. Zij werden
47
naar Stutthof gedeporteerd en dan zij stierven, waarschijnlijk 3 dagen na aankomst. Mijn
vader was 51 jaar oud maar dankzij mijn neef die in de kantoor werkte, kon hij met mij naar
Hamburg gaan. Aan het eind weigerde hij het. Hij zei dat hij niet een plaats van een jongere
man nemen wil. Hij stierf waarschijnlijk op 9 juli 1944 in de gaskamer.
Welke kamp was het slechtste?
Bergen-Belsen. In het kamp ligt een hoop van lichamen, alleen huid en botten. Het is niks
wat ik ergens hoorde maar ik zag het met mijn eigen ogen!
Heeft u na de oorlog Theresienstadt, Oświęcim, Hamburg of Bergen-Belsen bezocht?
Ik was na de oorlog in Theresienstadt dan ook in Hamburg en in Bergen-Belsen.
In Oświęcim niet?
Nee.
Voelt u het haat of de woede tegen de Duitsers?
Het haat is zeer sterk woord. Nogal onverschilligheid. Weet u, alle materiële dingen zijn
substitueerbaar maar gebroken familiebanden zijn onmogelijk om weer te formeren.
48
8. CONCLUSIE
In mijn scriptie wilde ik aan de lezers over de concentratiekampen in Nederland en in
Tsjecho-Slowakije respectievelijk in het Protectoraat Bohemen en Moravië informeren.
Waarschijnlijk brengt mijn scriptie geen nieuwe informatie en kennis over de concen-
tratiekampen maar herinnert aan de alle belangrijkste feiten wat betreft de concen-
tratiekampen tijdens deze periode. Het is echt nodig om deze gebeurtenissen niet te vergeten
en ook ervan te leren.
Tijdens het schrijven van mijn scriptie realiseerde me ik hoe uitgebreid dit thema is. Aan het
begin had ik de vrees dat ik niet genoeg bronnen zal hebben maar het tegendeel is waar. Het
was een beetje moeilijk om me aan het voorgeschreven pagina-aantal te houden en was
helaas onmogelijk over alle feiten en gebeurtenissen te informeren maar volgens mij werden
de doelen van mijn scriptie bereikt.
Aan het begin van mijn scriptie laat ik de lezers kennis maken met de situatie na de Eerste
Wereldoorlog, algemene informatie over Tweede Wereldoorlog, met de gebeurtenissen in
Nederland en in Tsjecho-Slowakije die leidde tot de Tweede Wereldoorlog, dan een
beknopte maar grondige beschrijving van de loop van de oorlog in beide landen. Wat betreft
de concentratiekampen, is in deze scriptie een gedetailleerde beschrijving van het elk kamp
(Theresienstadt, Schoorl, Vught, Amersfoort, Ommen en Westerbork). De beschrijving bevat
het vormen van de kampen, wat voor soort elk kamp is, het leven van de gevangenen achter
prikkeldraad, wreedheid en meedogenloosheid van de nazi's in de kampen, statistische
gegevens ( aantal van gevangenen, slachtoffers), het functioneren en het lot van het kamp na
de oorlog tot nu. Het laatste hoofdstuk is aan een gesprek met ooggetuigen van de Tweede
Wereldoorlog gewijd, die de oorlog in concentratiekampen bracht door.
Aan het eind besloot ik om geen vergelijking aan het einde van mijn scriptie doen want de
verschillen en gelijkenissen zijn duidelijk uit de tekst.
De concentratiekampen Vught en Amersfoort heb ik persoonlijk bezocht. Dankzij het
schrijven van mijn scriptie had ik de kans om de omgeving van de joodse gemeenschap te
beleven en een getuige van deze periode te ontmoeten. Ik ben zeer dankbaar voor de
mogelijkheid met mevrouw Zelená te praten en naar haar verhalen te luisteren.
Toen ik met deze scriptie begon, wist ik niet hoe erg de situatie in Nederlandse kampen en in
Theresienstadt was. Hoe meer ik weet over dit thema, hoe minder ik in staat ben om het te
begrijpen. Hoe kon een persoon aan andere persoon iets zo kwaad doen?
49
LITERATUURLIJST
De Jong, Loe. (1978). Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 eerste
helft. Amsterdam, Sdu.
De Jong, Loe. (1978). Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.8 tweede
helft. Amsterdam, Sdu.
Galis, Pieter. (1946). Hel van Brabant. Acht maanden in gijzeling in het concentratiekamp te
Vught. Groningen, J. Niemeijer's Uitgeversmaatschappij.
Van Genuchten, Benvenutus. (1957). Vier jaren achter prikkeldraad. Oudewater, Centraal
Bureau Derde Orde "De Rees.
Hillesum, Etty. (2012). Het Werk. Amsterdam, Balans.
Hunsche, J., F. (1946). P.D.A. Amsterdam, ´t Koggeschip.
Horák, Josef. (1986). Československé dějiny v datech. Praha, Svoboda.
Kučerová, Michaela. (2013). Samospráva a velení SS v ghettu Terezín. (Magisterská
diplomová práce). Brno, Masarykova univerzita.
Kypr, Pavel. (1950). Malá pevnost Terezín. Praha, Mír.
Sommerville, Donald. (1989). World War II – Day by Day. Greenwich, Dorset Press.
Valkenburg, Rik. (1974). Een mens in haatuniform. Franeken, Wever.
Van der Horst, Han. (2005). Dějiny Nizozemska. Praha, Lidové noviny
50
WEBPAGINA’S
“1940-1942”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/1940-
1942/index.html#/index (download: 10 april 2014)
“1943-1945 Haftlinge”, artikel zonder datum
URL: http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/1943-1945-haftlinge (download: 16
april 2014)
“Afbraak en herinrichting”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/afbraak-en-
herinrichting/index.html#/index (download: 10 april 2014)
“Arbeitseinsatz – und Durchgangslager Erika”, artikel van 27 juni 2009
URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=5 (download: 20
maart 2014)
“Bevrijding en nasleep”, artikel zonder datum
URL: http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/bevrijding-en-nasleep (download: 16
april 2014)
“Bouw”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/bouw/index.h
tml#/index (download: 8 april 2014)
“Concentratiekamp”, Wikipedia. De vrije encyklopedie.
URL: http://nl.wikipedia.org/wiki/Concentratiekamp (download: 11 maart 2014)
“Concentratiekampen in Nederland”, artikel zonder datum
URL: http://www.tweede-wereldoorlog.org/kamp-schoorl.html (download: 15 maart
2014)
“De Nederlandse overlevenden van Theresienstadt”, artikel van 16 semtember 2010 URL: http://www.vernoeming.nl/de-nederlandse-overlevenden-van-theresienstadt
(download: 1 april 2014)
“Eerste bewoners”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/eerste-
bewoners/index.html#/index (download: 8 april 2014)
“Einde van het Justizlager”, artikel van 27 juni 2009 URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=4 (download: 20
maart 2014)
“Führerbunker”, Wikipedia. De vrije encyklopedie.
URL: http://nl.wikipedia.org/wiki/F%C3%BChrerbunker (download: 15 maart 2014)
“Het leven en de mishandelingen in Justizlager Erika”, artikel zonder datum
URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=3 (download: 20
maart 2014)
“Historický přehled”, artikel zonder datum
URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie (download:
11 maart 2014)
51
“Historie města Terezín”, artikel van 17 augustus 2008
URL: http://www.terezin.cz/historie-mesta-terezin/d-136455/p1=2361(download: 15
maart 2014)
“Historische informatie”, artikel zonder datum
URL: http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16 maart 2014)
“Hollandsche Schouwburg”, artikel zonder datum
URL: http://www.jhm.nl/cultuur-en-geschiedenis/amsterdam/hollandsche-schouwburg
(download 1 april 2014)
“Holocaust v Nizozemí”, artikel van 24 semptember 2014
URL: http://www.holocaust.cz/cz2/history/countries/neth (download: 15 maart 2014)
“Inleiding”, artikel van 27 juni 2009
URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm (download: 20 maart 2014)
“Interneringskamp”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/interneringskamp/index.html#/ind
ex (download: 10 april 2014)
“Kamp Schoorl”, artikel zonder datum
URL: http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 14 maart 2014)
“Kamp Schoorl”, artikel zonder datum
URL: http://www.kamparchieven.nl/nl/kampen-in-nederland/schoorl (download: 14
maart 2014)
“Kamp Schoorl”, artikel zonder datum
URL: http://nl.tracesofwar.com/artikel/4674/Kamp-Schoorl.html (download: 16 maart
2014)
“Kamp-SS”, artikel zonder datum
URL: http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/kamp-ss (download: 16 april 2014)
“Kamp Westerbork voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog”, artikel zonder datum
URL: http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/kamp_westerbork_voor_en_tijdens_de_twe
ede_wereldoorlog/ (download: 10 april 2014)
“Koncentranční tábor v Litoměřicích”, artikel van 26 augustus 2010
URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a
vyzkum/historie/koncentracni-tabor-v-litomericich (download: 10 april 2014)
“Lijst van naziconcentratiekampen”, Wikipedia. De vrije encyclopedie.
URL: http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_naziconcentratiekampen (download: 4
april 2014)
“Mei 1940”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/mei-
1940/index.html#/index (download: 10 april 2014)
“Militair Kamp”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/militair-kamp/index.html#/index
(download: 10 april 2014)
“Na de Tweede Wereldoorlog”, artikel van 27 juni 2009
URL:http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=7 (download: 21
maart 2014)
“Nacistické koncentrační tábory a ghetta”, artikel van 18 februari 2012
URL: http://www.holocaust.cz/cz2/history/camps/camps (download: 11 maart 2014)
52
“Národní hřbitov”, artikel zonder datum
URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum (download: 11
maart 2014)
“Nástin typologie koncentračních táborů”, artikel van 21 mei 2005
URL: http://www.fronta.cz/nastin-typologie-koncentracnich-taboru (download: 11
maart 2014)
“Opbouw en opening van kamp Erika”, artikel van 27 juni 2009
URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=2 (download: 20
maart 2014)
“Osvobození”, artikel van 26 augustus
URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/osvobozeni
(download: 11 maart 2014)
“ Policejní věznice v Malé pevnosti”, artikel van 26 augustus 2010
URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/policejni-
veznice-v-male-pevnosti (download: 11 maart 2014)
“Příčiny druhé světové války”, Wikipedia. De vrije encyclopedie.
URL: http://cs.wikipedia.org/wiki/P%C5%99%C3%AD%C4%8Diny_druh%C3%A9_s
v%C4%9Btov%C3%A9_v%C3%A1lky (download: 15 februari 2014)
“Reichstagswahl 31.07.1932”, artikel zonder datum
URL: http://www.dhm.de/lemo/objekte/statistik/wa19323/index.html (download: 15
maart 2014)
“Repatriëringkamp”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/indische-
nederlanders/index.html#/index (download: 10 april 2014)
“Stad op de heide”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/stad-op-de-
heide/index.html#/index (download: 10 april 2014)
“Strafkamp Erika”, artikel zonder datum
URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=6 (download: 21
maart 2014)
“Transporten”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/transporten/inde
x.html#/index (download: 10 april 2014)
“Tweede Wereldoorlog”, Wikipedia. De vrije encyclopedie.
URL: https://nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog (download: 8 april 2014)
“Valse hoop”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/valse-
hoop/index.html#/index (download: 10 april 2014)
“Verdeel en heers”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/verdeel-en-
heers/index.html#/index (download: 10 april 2014)
“Verzorging”, artikel zonder datum
URL: http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/verzorging (download: 16 april 2014)
“Vítejte v Terezíně!”, artikel zonder datum
URL: http://www.mesto-terezin.cz/ (download: 11 maart 2014)
53
“Voorgeschiedenis”, artikel zonder datum
URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/voorgeschied
enis/index.html#/index (download: 8 april 2014)
“Vznik Památníku Terezín”, artikel van 22 november 2010
URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/vznik-
pamatniku-terezin (download: 11 maart 2014)
54
BIJLAGEN
Nr. 1: Tekening uit Theresienstadt 1
Nr.2: Herdenkingsmonument2
1 URL http://newsletter.pamatnik-terezin.cz/zivotni-osudy-mlade-malirky-z-ghetta-terezin/
(download: 10 april 2014)
2 URL http://nl.tracesofwar.com/artikel/4674/Kamp-Schoorl.htm (download: 11 april 2014)
55
Nr.3: Gracht en prikkeldraadversperringen in Vught3
Nr.4: Fusilladeplaats in Vught4
3 Jiří Lokvenc, 5 september 2014
4 Jiří Lokvenc, 5 september 2014
56
Nr. 5: Bunker 5
Nr. 6: Monument in Westerbork 6
5 Jiří Lokvenc, 5 september 2014
6 URL http://nl.wikipedia.org/wiki/Kamp_Westerbork (download: 11 april 2014)
57
Nr.7: Kamp Amersfoort7
7 Jiří Lokvenc, 7 september 2014
58
RESUMÉ IN HET TSJECHISCH
Tématem této bakalářské práce jsou Koncentrační tábory v Protektorátu Čechy a Morava a
v Nizozemsku. Práce se podrobně věnuje popisu konkrétních koncentračních táborů a života
v nich během druhé světové války.
Práce je rozdělena do několika kapitol. V prvních třech kapitolách práce seznamuje
s událostmi vedoucími k druhé světové válce. Pak se dále zabývá situací během války
v bývalém Československu a v Nizozemsku a mapuje všechny důležité momenty války.
Další kapitola se již věnuje samotné definici koncentračního tábora, kterou následuje detailní
popis všech koncentračních táborů (Terezín, Schoorl, Amersfoort, Ommen, Vught a
Westerbork). Charakteristika zahrnuje vznik těchto táborů, o jaký typ tábora se jedná, život
vězňů za ostnatými dráty, krutost a bezohlednost nacistů uvnitř táborů, počty vězňů a obětí
v průběhu války a také fungování a osud táborů po válce až do současnosti. Poslední kapitola
je věnována rozhovoru s pamětnicí druhé světové války, která prožila válku a holocaust
v několika koncentračních táborech.
Cílem bakalářské práce bylo představit koncentrační tábory na území Protektorátu Čechy a
Morava a v Nizozemsku, rozdíly a podobnosti těchto táborů a poukázat na jistá spojení a
souvislosti mezi nimi. Tato práce má také upozornit a připomenout hrůzy druhé světové
války, na které by se nikdy nemělo zapomenout.
59
ABSTRACT IN HET ENGELS
The topic of this thesis is concentration camps in the Protectorate of Bohemia and Moravia
and in the Netherlands. The thesis focuses on the detailed description of concentration camps
in the Protectorate of Bohemia and Moravia and in the Netherlands and on life in them
during the World War II.
Thesis is divided into several chapters. In the first three chapters, the thesis deals with events
leading to the World War II, it focuses on the situation during the war in the Protectorate of
Bohemia and Moravia and in the Netherlands and it maps all the important moments. Next
chapters talk about the definition of a concentration camp, followed by a detailed description
of all the concentration camps in these two countries (Terezín, Schoorl, Amersfoort,
Ommen, Vught and Westerbork). The description includes the formation of these camps,
what kind of camps they were, life of prisoners behind barbed wire, cruelty and ruthlessness
of the Nazis inside the camps, numbers of prisoners and victims during the war, then also the
functioning and fate of these camps after the war until now. The last chapter is devoted to an
interview with eyewitness of World War II, who spent the war in several concentration
camps.
The goal of this thesis is to introduce the concentration camps in the Protectorate of Bohemia
and Moravia and in the Netherlands, the differences and similarities of camps and point out
certain connections and relationships between these camps. This work should also highlight
and recall the horrors of the World War II.
60
ANNOTATIE
Jméno: Jiří Lokvenc
Název katedry a fakulty: Katedra nederlandistiky FF UP v Olomouci
Název diplomové práce: Concentratiekampen in Nederland en in het Protectoraat Bohemen
en Moravië
Vedoucí diplomové práce: prof. dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt.
Počet znaků: 101 067
Počet příloh: 7
Klíčová slova: druhá světová válka, Nizozemsko, Československo, koncentrační tábory,
Terezín, Vught, Ommen, Amersfoort, Schoorl, Westerbork
Krátká charakteristika: Tématem této bakalářské práce jsou koncentrační tábory
v Nizozemí a v bývalém Československu. Mapuje všechny důležité momenty a události
během fungování tábora od vzniku až do současnosti. Podrobně se věnuje událostem
vedoucím k vybudování koncentračních táborů na území těchto států, detailní popis táborů,
života v nich, krutost Němců uvnitř tábora, počty vězňů a obětí.
![Ze komen niet… · 2020. 5. 16. · •Kunsteducatie met focus op weinig gehoorde stemmen en urban arts fuseert met gevestigde organisatie [UW] •Van vindplaatsgericht naar bovenlokaal](https://img.pdfslide.tips/doc/110x75/5febce8d228cb528345025dd/ze-komen-2020-5-16-akunsteducatie-met-focus-op-weinig-gehoorde-stemmen-en.jpg)
