i

Dnem: 24

(S. Says: 376) : Yasama Y 3 Yl:

TRKY BY MLL YE K LET ME ECLS

lkemi izde Dem mokrasiye Mdaha Eden T e ale Tm Dar ve rbe Muht ralar ile Demokra asiyi lev Klan Dier B vsiz n Btn Girii ve Sr im relerin T Tm Boyu utlar ile A Aratrla arak Alnm Gere mas eken nle emlerin B Belirlenm Amac mesi cyla Kurulan K

MECLS ARAT M TIRMASI KOM SYONU U RAPORU R U

CLT 2 CKasm 2012 2

Trkiye B yk Millet Me eclisi

(S. Says: 37 76)

.

707

7. Darbe ncesi ve Sonras Dnemin Demokratik Deerlendirilmesi12 Eyll Darbesinin yaratt en byk maliyet kukusuz Trk Demokrasisine vurduu darbe suretiyle hissedilmi ve demokrasi alannda yaanmtr. Egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu ilkesiyle yeeren ve gelien Trk demokrasisi daha nce 1960 ihtilalini ve 1971 muhtrasn yaamt. Ancak demokratik dzenin bir daha kesintiye urama ihtimalinin olmadn dnenler, demokratik dzen iinde 12 Eyll ncesi ortaya kan sorunlarn zlmesini bekleyenler 12 Eyll darbesi ile bir kez daha yanldklarn anlam oldular. Demokratik dzenin bir paras gibi hareket etmesi beklenen ve gereken askerler, rejimi koruma ve kollama yetkilerinin olduunu ileri srdkleri bir meruiyeti kendilerine atfederek demokrasiye ve demokratik sisteme mdahalede bulunmulardr. Bulunduklar mdahalenin etkisi; bata demokrasinin beii olan ve Kurtulu Savanda dahi ak olan ve bu sava idare eden TBMMyi feshederek, demokratik sistemin vazgeilmez unsurlar siyasi partileri kapatarak, demokratik rgtlenme biimleri olan sendika ve konfederasyonlar kapatp malvarlklarna el koyarak, basn ve yayn kurulularnn faaliyetlerine yn vererek ok ynl ve boyutlu olarak gereklemitir. 12 Eyll Darbesinin demokrasimizde yaratt tahribat kapsaml irdeleyebilmek iin hem 12 Eyll ncesinin hem de 12 Eyll sonrasnn deerlendirilmesinde fayda vardr.

Darbe ncesi Ortamn Demokratik DeerlendirilmesiTrkiyede 12 Eyll 1980e yaklaan dnemde 1977 ylndan itibaren yaanan sre genel siyasal yaps bakmndan ele alndnda aslnda bu dnemin, 1970lerin ilk yarsnda balayan siyasal, sosyal ve ekonomik gelimelerin ekillendirdii daha uzun bir srecin devam olduu grlmektedir. Yine bu sre, sadece Trkiyenin i koullaryla aklanamayacak kadar karmak ve evresel unsurlarla etkileim iinde olumu bir yap arz etmektedir. 5 Haziran 1977de yaplan genel seimlerin galibi Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) olmutur. 7 Haziranda aklanan seim sonularna gre; CHP 213, Adalet Partisi (AP) 189, Milli Selamet Partisi (MSP) 26, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) 16, Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) 3, Demokratik Parti (DP) 1 ve bamszlar 4 milletvekili karmtr. Bu sonular zerine iktidarda bulunan Milliyeti Cephe koalisyon hkmetinin Babakan olan Sleyman Demirel 13 Haziranda istifa etmitir. Cumhurbakan tarafndan hkmeti kurmakla grevlendirilen CHP Genel Bakan Blent Ecevit hkmeti kurmu ve Cumhurbakan Korutrk yeni hkmeti onaylamtr. Ancak, Ecevit Hkmeti 3 Temmuzda Meclisten gvenoyu alamaynca bu kez hkmeti kurma grevi AP lideri Sleyman Demirele verilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

708 AP Genel Bakan Demirel, MSP ve MHP ile anlaarak 21 Temmuz 1977 tarihinde, siyasal hayatmza II. Milliyeti Cephe Hkmeti olarak geen koalisyon hkmetini kurmutur. Milliyeti Cephe Hkmetinin ite ve dta gvenlii salayamad, cephecilik anlayyla milli btnl sarst, halk fakirletirdii, devletin ileyiini anayasadan uzaklatrd gerekeleriyle CHP tarafndan verilen gensoru sonucunda drlmesinin ardndan hkmeti kurma grevi Blent Ecevite verilmitir. CHP Genel Bakan Blent Ecevit Adalet Partisinden ayrlan 11 bamsz milletvekilinin destei ile 5 Ocak 1978de 42. Hkmeti kurmutur. ki yla yakn bir sre iktidarda kalan CHP Hkmetinin sonu ara seim sonularyla belirlenmitir. 14 Ekim 1979 tarihinde yaplan ara seimlerin galibi AP olunca bu kez Ecevit istifa etmitir. Bu gelime zerine de 12 Kasm 1979 tarihinde Demirel AP aznlk hkmetini kurmu ve hkmet 25 Kasmda gvenoyu alarak greve balamtr. 12 Eyll askeri mdahalesine kadar 43. Hkmet ibanda kalmtr. 1977 baharnda yaplan erken genel seim ncesinde kampanya dnemi siyasi kutuplamay daha keskin hele getirmitir. CHPlilerin en ok kulland argman faizm ve ekyalk, AP lideri ve koalisyonun dier ortaklar da CHPnin seimi kazanmas halinde komnizmin gelecei korkusunu ne srmlerdir. Bu dnemde Demirelin izledii strateji, CHPyi komnizm ve eitli sol akmlarla ilikili gstermek olmutur (Ahmad, 1994: 416). 1977 genel seimleri gl ve istikrarl bir hkmet karmam, Trkiye tarihinin ilk aznlk hkmetini kuran CHP gvenoyu alamam, sonrasnda 2. Milliyeti Cephe Hkmeti kurulmutur. stikrarn salanamad lkede kutuplama derinlemitir. Aralk aynda yaplan yerel seimler uzun mrl olamayan koalisyonun sonunu hazrlamtr. Bundan sonra kurulan CHP Hkmeti de aslnda fiili bir CHP-AP koalisyonu gibi olmutur. Zira hkmetin bamsz ortaklar APden ayrlan 10 milletvekilidir. Bu yapdaki bir hkmetin, CHPnin kendi parti programn uygulamas zerinde snrlayc etkisi aslnda batan bellidir. Siyaset iyice kutuplam ve gergin bir yapdadr. 15 Ocak gn Ecevit program okumak iin Meclis krssne doru ilerlerken, Meclis salonunda balayan kavga oturuma ara verilmesine yol amtr. 1978 ylnn ilk on be gnnde 30 siyasi cinayet ilenmi ve 200den fazla kii yaralanmtr (Ahmad, 1994: 418-419). 1977 ylndan itibaren 12 Eylle ulaan srete be ayr hkmetin greve geldii, hkmetlerin koalisyon veya aznlk hkmeti olma zellii tad, parlamentoda arlkl bir ounluk olumad grlmektedir. 1970lerin bandan itibaren lkede hkim olan siyasal istikrarszlk 70lerin son periyodunda daha belirgin olarak yaanmtr. Genel siyasal tablonun byle bir grnt sergiledii Trkiyede o dnemin olaylarndan bazlarna ksaca gz atldnda yle bir liste karmza kmaktadr: 1977 yl Nisan aynda, CHP lideri Blent Ecevit'in seim otobs Niksar'da kurunlanm, saldrda 10 kii yaralanmtr. Yine Ecevit Gmhane'nin iran lesinde saldrya uramtr. Mays aynda, stanbul Taksim'deki 1 Mays mitingi srasnda kan olaylarda 37 kii lm, yzlerce kii yaralanm; CHP'nin Malatya mitingi srasnda patlama olmu ve 4 kii yaralanm, halk yattran Ecevit "Malatyallar, ben ayaktaym, patlayan Demirelin demokrasisidir" demitir. TB-DER genel merkezi bombalanmtr. Demirel, Sivasl'da slogan atan CHP'lilere "Trkiye de faizm olsa byle baramazsnz, burnunu srterler adamn" demitir. skenderun'da Trke'in konuaca alanda saatli bomba patlamtr. Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

709 Aralk aynda, yerel seimler srasnda kan olaylarda 13 kii ldrlm, 87 kii yaralanm; Sultanahmetteki stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisi yaklm; Prof. Yaln Sanalan'n vurulmas zerine Hacettepe niversitesi bir yl sreyle kapatlm; stanbul Teknik niversitesi 10 saat igal edilmi, niversite ynetimi okulu 2 Ocaa kadar tatil etmitir. 1978 yl Haziran aynda POL-DER Genel Merkezi tekrar yaklm; Anayasa Mahkemesi binasna bomba atlmtr. Austos aynda, Demirel, 215 gnlk CHP Hkmeti dneminde 508 kiinin ldn aklamtr. Eyll aynda, Gaziantep Cezaevi'ni basan 4 kii, iki gardiyanla bir jandarmay ldrm ve 4 siyasi tutukluyu karmtr. Aralk aynda, 100'den fazla insann yaamn yitirdii Kahramanmara olaylar meydana gelmi; ayrca 6 ilde 11 kii ldrlm; 13 ilde skynetim ilan TBMM'de kabul edilmitir. 1979 yl Austos aynda, Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren bir mesaj yaynlayarak "Trk Silahl Kuvvetlerinin, kendi karlarn lke btnlnn stnde grenleri bir anda yok edebilecek gce sahip olduunu" belirtmi; Hopada MSP otobs taa tutulmu, MSP lideri Erbakan konuma yapamamtr. Dnem iinde yaanan olaylardan grld gibi genel gvenlik ve asayiin ciddi lde bozulduu lkede, bamsz milletvekillerinin katlmyla kurulan 42. Hkmet dneminde, nceki dnemden beri srmekte olan ekonomik skntlar daha da arlam, adeta yokluklar dnemine girilmitir. lkedeki petrol sknts btn sektrleri derinden etkilemitir. Bu ortamda skynetim ilan edilmi olmakla birlikte, skynetim yine de demokratik sistemin bu tr olaylarn nlenmesi ve olmas halinde gerekli mdahalelerin yaplabilmesi anlamnda demokratik rejimin kendi iinde bulduu anayasal bir ynetim tarz olarak ifade edilebilir. Ancak nemli olan ilan edildii sre iinde beklenen amac gerekletirebilmesidir. 12 Eyll ncesinde bu beklenen olmam ve skynetim uygulamas bu olaylarn nlenmesine sebep olamamtr. Dnemin Maliye Bakan Ziya Mezzinolu'nun aklamalarna gre lkenin d temsilciliklerinin maalarnn denmesinde zorluk ekilmekte, Merkez Bankas'nn deme emirlerine uyulmamakta, zaman zaman Trkiye'nin gemilerine ya da Trk Hava Yollarnn uaklarna el konulmas gndeme gelmektedir (Birand, Bila, Akar, 2010: 93-94). Hkmetin d yardmn salanabilmesi iin Uluslararas Para Fonunun ne srd koullar kabul etmemesi scak para teminini daha da zora sokmu, bu nedenle Trkiye, silolarnda bulunan btn tarm rnlerini 150.000.000 Dolarlk kredi karl, Wells Fargo adl Amerikan bankasna ipotek etmek gibi ayn zamanda onur krc bir yola girmek zorunda kalmtr (Birand, Bila, Akar, 2010: 93-94). 12 Eyll ncesi dnemde, lkedeki iddet olaylar gnden gne artarak devam etmitir. 19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda meydana gelen Kahramanmara olaylarndan sonra 13 ilde skynetim ilan edilmi, ancak olaylarn nlenmesi salanamamtr. Daha sonra kurulan AP aznlk hkmeti dneminde de iddet olaylar varln srdrmtr. Gvenlik sorunlarna paralel ekilde ekonomi de knt ierisindedir. Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

710

1980 ylna gelindiinde genel duruma bakldnda, halkn huzursuzluu en st seviyeye ulam, can ve mal gvenlii ortadan kalkm, yasa d terr rgtlerinin eylemlerinin nlenemedii, toplumsal barn yok olduu, vatandalarn Devlete olan gven duygularnn azald, temel tketim mallarnn piyasada bulunamad bir ortam hkim olmutur. Siyasal partilerin genel olarak izledikleri yaklam ise kutuplamay tevik eden aklamalar yapmak, siyasal gerilimi trmandrmak eklinde olmutur. Toplumdaki ayrma ve gerilim, bir yandan ekonomik bunalm, bir yandan da artan iddet olaylar ve beraberinde yaanan siyasal kutuplama ile trmanmtr. Siyasi dinamikler asndan bakldnda ise 1980e kadar sosyalizm esintili fikirler siyasal tartma gndeminden hi dmemitir. Entelektel olmann solcu olmakla zdeletirildii, sol fikirleri dile getirmeyenlerin ad kalm bir aznlk gibi grldkleri bir dnemdir bu. Sosyalist olduunu anlalabilir sebeplerle ekingen bir biimde ifade eden Trkiyenin ilk yasal sosyalist partisi, -Trkiye i Partisi (TP)- de bu dnemde kurulmu ve faaliyetleriyle ses getirmeye balamtr (nsal, 2002). Dnemin Trk edebiyat da sosyalizm rzgarndan nasibini almtr. Yaar Kemal, Mahmut Makal, Fakir Baykurt gibi sosyalist-gerekilik akm iinde dnlebilecek yazarlar, ky ve kylnn hayatn sosyalist bir perspektiften betimlemeye girimiler ve eitliki fikirlerin yaygnlamasna katkda bulunmulardr. Siyasi hareket olarak sosyalizm lkede kendi istedii biimde siyasal hayat zerinde etkili olamam, ancak sosyalizmin hayaleti hep hissedilmi, hayali ya da gerek bu tehdide kar, ordu ve dier siyasi gler-sosyopolitik konumlarna gre-kendi tutumlarn belirlemek gereini duymulardr (Samim, 1987). 1961 sonrasnda Trk devletinin sosyalizme kar nispeten daha toleransl bir tavr taknmasnn nedenleri -Devlet Bakan Cemal Grsel kt niyetlere sahip olmamak artyla Trkiyede de sosyalist partilerin kurulabileceini ilan etmiti (Ahmad, 1977: 221)eitlidir. YN hareketinin kurucularndan Mmtaz Soysal ve Doan Avcolu, Kurucu Mecliste ye olarak grev yapan isimlerdendir. Sol fikirlerin bu denli yaygnlamasn kolaylatran bir dier neden ise, sol fikirlerin Kemalizmin an gereklerine uyarlanm doal ve mantksal bir uzants olarak sunulmu olmas olsa gerektir. Bylece, sol c olmaktan karlp, yaasayd kurucu nderin de onay verecei meru bir ideoloji olarak kendisini kabul ettirebilme yolunda admlar atmtr. 1961 sonras ykselen sosyalist dalga, siyasi partilerin yannda partiler d rgtlenmeler kanalyla siyaset yapma eilimini de krklemitir. Demokratik Kitle rgtleri vastasyla katlmn, hem ksa dnemli taleplerin karlanmasna hizmet edecei, hem de kitlenin uzun soluklu bilinlenme srecininin nemli bir ke tan oluturaca fikri yank bulmutur. Taban fiyatlarn protesto iin miting dzenleyen kyller, niversitede reform iin dersleri boykot eden renciler, lke sorunlarnn hararetle tartld platformlara dnen meslek odalar toplantlar bu hareketlilie verilebilecek baz rneklerdendir (Bianchi, 1984: 163-164). Bu noktada renci ve ii hareketlerine zel bir yer ayrmak gerekir. Toplumu modern bilimin nda modernletirme sylemini kullanan Kemalist elitin, modern bilimi rendii varsaylan rencileri, kendilerinin doal mttefikleri olarak grmesi beklenebilir bir eydir. Kemalist milliyeti ruh iinde yetien renci gruplar ise kendilerine biilen bu misyonu tamaya zaten gnllydler (Mardin, 1978). Siyasal iktidar mcadelesinde renci gruplarnn arl 1950lerin ikinci yarsndan itibaren hissedilmeye balanmtr. niversite kontenjanlarnn artrlmas, eitimle ilgili eitli sorunlarn arlamas, mezunlarn i bulmaya ilikin kayglar renci hareketliliini besleyen unsurlar arasndayd ancak, bu Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

711 renci hareketleri sadece eitime ynelik taleplerden beslenen hareketler olarak grlmemelidir. DP iktidarna kar direnen ve 27 Maysn oluumunda nemli roller oynayan en grnr grup olarak rencilerin hem kendilerine gvenleri hem de kamuoyunu oluturan gler zerindeki prestijleri en st noktaya ulamt. Ordusuyla birlikte milleti gerici/despot bir iktidardan kurtaran (Mustafa Kemalin bitii role uygun davranan) genlik imaj dnemin byk ehirlerinde hakim olan havay yanstmaktayd (Szyliowicz, 1970: 158). renciler kendilerini hakim iktidar blokunun bir paras olarak gryorlard. Dahas bu rol, askeri/sivil brokrasi tarafndan da kabul edilmi gibi grnyor, renciler MBK yelerine kolayca ulaabiliyor taleplerini dile getirebiliyorlard. Bu abartl kendine gven hissi iinde bata Siyasal Bilgiler Fakltesi (SBF) ve ODT de olmak zere bir ok renci derneinin kurulduunu gryoruz. Bunlar arasnda en etkilisi SBF rencilerin kurduu Fikir Kulpleri Federasyonuydu (FKF). FKF, sekin bir renci grubunun Kemalizmin genlie bitii rolden kopmadan hem kendilerini daha iyi yetitirmeye hem de lke meselelerini gerektiinde resmi tezleri sorgulayarak tartmaya yorumlamaya/dntrmeye katkda bulunmay amalayan kltrel politik bir hareketi hviyetindeydi. Dier renci dernekleri de benzeri bir misyon stlenmilerdi. 1968 ylnda btn dnyay saran renci hareketlerinden de esinlenen renciler, genliin fikir dzleminden -burada artk iktidarn nasl ele geirilecei meselesi dnda tartlacak fazla bir ey kalmamt- eylem dzlemine gemesi gerektiini ifade ederek ilk admlar attlar. 1960l yllarn sonlarna doru renci dernekleri, renci sorunlarndan ziyade, sosyalist devrimin nasl gerekletirileceine ilikin tartmalarla birlikte eylem planlarnn hazrland platformlara dntler. FKFnin 1968 ylnda DEV-GEN (bu Devrimci Genlikin ksaltmas idi) adn almas bu deiimi simgeleyen arpc bir rnektir. renciler, her trl yasal sosyalist rgtlenmenin iinde yer aldklar gibi, yasa d sosyalist hareketin nc kadrosunu da kendi bnyelerinden kardlar. 1960l yllarn ortalarna kadar pek bir etkinlik gsteremeyen sol kart renci rgtlenmeleri de, giderek glenmeye baladlar. Resmi Atatrklk izgisinde bir dernek olan Milli Trk Talebe Birlii (MTTB) 1965-7 yllarndan itibaren, milliyeti-muhafazakr kitlenin temsiline soyundu. Sre iinde, boykot, igal, gsteri gibi nispeten yumuak eylemlerden sopal bakl (daha sonra silahl) kavgalara gei zor olmad gibi, niversitelerde kart renci gruplar arasnda devam eden iddetin sokaa tamas da kolay oldu. Bylece renciler, hem 12 Mart, hem de 12 Eyll darbelerinin en nemli gerekesi olarak gsterilen iddet olaylarnn nde gelen aktrleri oldular (Mardin, 1978). i hareketi de, hem 1961 sonrasnn sosyalist fikirlere ak ortamndan hem de yeni dzenlemelerle kazand sendikal rgtlenme haklarndan g alarak, siyasal alandaki yerini ald. Kente gn ivme kazanmas ki bu kent yoksullarnn saysnn artmas anlamna da geldi- ve sanayi iilerinin saylarnn artmas sreci besleyen faktrler oldu. Bunlarn nemli bir ksm 1961 sonras siyasal dzeninin geniletilmi ii haklarn koruyan iklimi sayesinde sendikalarda rgtlendi. Sendikalar sadece ekonomik karlar savunmakla kalmadlar, siyasal srecin de etkin aktrleri konumuna geldiler. ilerin sosyo-ekonomik nitelikli taleplerini partilerst bir anlayla dile getirme amac gden Trk- sendikacl da bu dnemde eletirilmeye baland. zellikle 1967 ylnda Trk-ten ayrlan sendikaclarn DSKi kurmalar, sendikal hareketin sosyalist fikirlerle tanmasnda bir doruk noktas oldu. DSK Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

712 sendikacl ii taleplerinin salanmas hedefinden sosyalist devrime giden yolda ii snfna bilin kazandrmak olarak yorumlad. Bylece, iileri ancak dolayl bir biimde ilgilendirebilecek siyasi herhangi bir konuda, DSK harekete gemeye alt (Slker, 1976: 147). Daha sonralar sa eilimli sendikalar da ortaya kt. Artan grevler, kitlesel ii protestolar, 1 Mays trenlerindeki gvde gsterileri ykselen ii hareketliinin en nemli gstergelerindendi. Ve nihayet sermaye birikimi srecinin hzlanmasyla gelien i evreleri de rgtlenme yoluna gittiler. adamlar, dnemin sosyalist iklimi iinde kendi meruiyetlerini savunma ihtiyacn kavradlar. Doaldr ki, bu rgtlenmenin gerisindeki tek saik deildi. adamlar sosyoekonomik karlarnn kamusal platformda rgtl bir biimde savunulmas ihtiyacn herzamankinden daha fazla hissetmeye baladlar. Kendine gveni artan burjuvazinin, yarresmi nitelik tayan Odalar ve Borsalar Birlii dnda rgtlenme abalar ve 1971 ylnda Trk Sanayici ve adamlar Dernei (TSAD)n kuruluu bu ihtiyacn bir sonucu olarak grlebilir. Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonunun (TSK) kurulmas (1962) da bu dneme rastlar. Kentte dayanmay ve rgtlenmeyi kuvvetlendirme gayesiyle yola kan Hemehri dernekleriyle, Cami Yaptrma Dernekleri, Kuran Kursuna Yardm Dernekleri gibi dini amal rgtlenmelerin saylarndaki dikkate deer art da, rgtlenme eilimine verilebilecek dier rnekler olarak okumak abartl olmasa gerektir. Dnemin gze arpan bir dier zellii, d politikaya ilikin meselelerin kamuoyu tarafndan tartlmaya balanmas ve i politikadaki siyasi ayrmlar besleyen nemli bir faktr haline gelmesidir. Amerikan aleyhtarl sol hareketleri besleyen verimli bir kaynak olurken, TrkAmerikan ilikileri dnem boyunca siyasi gndemin en scak tartma konularndan birisi olmaya devam edecektir. Keza, o zamanki adyla Avrupa Ekonomi Topluluu (AET) ile ilikiler de i politika gndeminde yer ald gibi, Kbrs sorunu da Trk kamuoyunun gndeminden hi dmeyecektir. 1980 ncesi dnemde sk hkmet deiiklikleri ile kendini gsteren siyasal istikrarszlk, ekonomik knt ve gelir dalmndaki bozukluk siyasal ayrmalar krklemi, iddet olaylarna kar etkili bir duru sergilemesi gereken devlet kurumlar ise gerek siyasal kutuplamadan etkilenerek ar siyasallamalar, gerekse yetersizlikleri nedeniyle olaylar karsnda baarl olamamtr. Souk sava dneminde tm dnyada meydana gelen ideolojik kutuplamalar Trkiyede de yansmasn bulmu, ABD ve SSCB merkezli ortaya kan ikili kutuplamada Trkiye ABD ve Bat Bloku iinde yer alm, ama sosyalist akmn da geni lde etkisinde kalmtr. Bylece en bata renci hareketlerinin ekillendirdii ideolojik olarak bir kamplama gereklemi, bu da siyasal iddet hareketleriyle sokaa tamtr (Avc, 2004: 17-18). Bu atmosfer iinde lkede siyasal istikrar bozulmu ve devlet gc etkililiini yitirmitir. Bu i ie gemi etki mekanizmas iinde ortadan kaybolan devlet otoritesi iddet olaylarnn daha da artmasna yol amtr. Ayrca, uluslararas silah ve uyuturucu madde kaaklarnn faaliyetlerini st noktaya tadklar, ykc giriimleri destekledikleri, devlet gcnn bunu nlemede de yetersiz kald grlmektedir (Avc, 2004: 18). Toplumun yaps ile iddet arasnda doru orantl bir iliki bulunduu belirtilmektedir. Siyasal iddet olgusunu yalnzca i ve d koullarla aklamak ok snrl bir anlam tayacaktr. Toplumun sosyoekonomik ve kltrel yaps burada byk neme sahiptir. Trkiyede 1980 ncesi dnemde siyasal iddet eylemlerinin trmann Ruen Kele daha Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

713 ok i dinamiklerle aklamaktadr. Trkiyenin iinde bulunduu blgenin uluslararas konjonktr, sper glerin ekimeleri, etnik ve mezhep gruplar zerindeki kkrtmalar, egemen glerle uyanan gler arasndaki amansz mcadele, devlet organlarnn ve siyasal partilerin zerlerine den ilevi yerine getirememeleri siyasal iddet olaylarnn lke genelinde yaygn olarak grlmesinde ok nemli paya sahiptir. Ancak, btn bu nedenler Trkiyede grlen durumu tam olarak aklamada yeterli olmamaktadr. Toplumdaki kn asl nedeni, toplumsal kkenli unsurlardr (Avc, 2004: 19). Mardin, geleneksel kltrden kopamayan yeni kentli toplumun kltr bunalmna, Trkiyede 1950lerde artan sosyolojik hareketlilik neticesi gerekli nlemlerin alnamamas zerine oluan yetersiz eitim ve salksz kentlemeye dikkat ekmi, 1980 ncesindeki iddet olaylarn bu ekilde toplumsal temele oturtmutur.(Mardin,1978). 1970lerin ikinci yarsndaki renci olaylarn sadece nfus art, eitim sistemi, toplumun sosyoekonomik koullar asndan ele almak mmkn deildir. Durumu aklamak iin kltr yaps, Trkiyedeki brokratik deerler de gz nne alnmaldr (Avc, 2004: 19-20). Dou Ergile gre ise, toplumsal deime atmalarn bozduu bir dengeden baka bir dengeye doru yol almaktr. Trkiyede o dnemde yaanan da aslnda budur. Ekonomik yap hzla deimektedir. Ulusal gelir bymektedir. Sektrler arasnda arlk ve retkenlik deimektedir. Tketimin hacmi kadar sosyal alan da hzla yaylmaktadr. Krdan kente, tarmdan dier alanlara hzl bir gei vardr. Eski sosyal yap yeni ekonomik grevlere uyan bir yapya doru deimektedir. Ama hzl ekonomik deime hzl ekonomik gelime ile paralel gitmemektedir. Trkiyede toplumdaki sosyal deime son derece hzl olurken ekonomik gelime geriden gelmitir. Nfus hzla artarak ve kentlileerek kendine yeterliliini yitirmi ve bu nfusa yeterli i olana salanamamtr. Tarm greceli olarak modernlemi, ama tarmsal mlkiyet ilikileri kkl bir sanayi hamlesini besleyecek sermaye birikimine imkn vermemitir. Sanayi tam olarak gelimemi ve hibir alanda uluslararas rekabet edilememitir (Ergil, 1980: 57). Trkiyede 1980 ncesi dnemde lkeye yaylan siyasal iddet olaylarnn birden ok nedeni bulunduunu sylemek gerekir. Siyasal istikrarszlk, siyasallama, devlet otoritesinin zayflamas, ideolojik blnmeler, Trkiyenin jeopolitik konumu, dinsel ve etnik ayrmclk zerine oynanan oyunlar, yaanan ekonomik ve toplumsal dnm, hzl nfus art ile younlaan isizlik, hzl i g, eitim eksiklii siyasal iddet ortamn oluturan balca unsurlardr (Avc, 2004: 21). Genel siyasal tabloda, en byk drt parti olan AP, CHP, MSP ve MHP merkezli kutuplama, topluma da yaylarak keskin bir kamplamann domasna yol amtr. Siyasal partiler tarafndan uzla, karlkl diyalog ve hogr yerine sulama, inatlama, uzlamadan kanma eklinde davranlar sergilenmitir. Byle bir ortamda demokrasi kltrnn henz yerlememi olduu toplumda oluan reaksiyon kat kat daha fazla olmu, gerginlik daha ileri dzeye tanmtr. Emre Kongara gre de bir demokraside iki tr yanl yaplabilir:Birinci yanl, iktidara gelen gten baka dncelere sahip olanlarn varlklarn yok saymaktr. kinci yanl ise, demokratik mekanizmalar yok edici zmlere ve eylemlere kar kendisini koruyamamasdr. Trkiyede bu iki yanln ikisi de yaplmtr. Birinci yanla tipik rnek 1950-1960 arasdr. 1960-1980 aras ise demokrasi kendisini korumasn bilemedi. Aslnda kendini koruma iki adan da baarszla urad. Birinci olarak, iddet eylemlerine yol aan gelimeler engellenemedi, hatta bir dnem bu eylemler adeta dzenin bir paras haline

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

714 geldi. kinci olarak, demokratik mekanizmalar, lkenin sorunlarna en uygun zmleri bulacak biimde iletilmedi. Yani, demokrasi hem ileyi, hem de koruma hatas yapt. Zaten iyi ileyen bir demokrasi zel korumaya da pek gereksinme duymazd. (Kongar, 1983)

Sabah Gazetesinde 4 Aralk 1998 tarihinde Karaolann Zor Yllar bal ile yaynlanan Ecevitin anlarnda yer alan u blm, aslnda 12 Eyll ncesi dnemin siyasal havasn gereki biimde yanstmaktadr. (Sabah, 1998: 18)Ecevit, 1979da yaplan Cumhuriyet Senatosu ksmi yenileme ve milletvekili ara seimlerinde CHPnin ar yenilgiye uramas zerine hkmetin istifasn sunmak iin ziyaret ettii Cumhurbakan Korutrke u neride bulunmutu: Sanyorum Sayn Sleyman Demirele grev vereceksiniz. Kendisini rahatsz etmeyecek ok makul koullarda kuraca aznlk hkmetini destekleriz. Partimde ciddi sorunlar olmasna ramen, riski gze alarak bunu garanti ediyorum.

Korutrk, Demirele hkmeti kurma grevini verirken, Ecevitin bu garantisini de aktard. Ancak Demirel, MSP ve MHPnin desteini saladktan sonra, formalite olarak Ecevitle de grmt. Ecevit o grmede Demirele, Size bir nerim vard, ulamad m? diye sormu, ulat yantn veren Demirel, arkasndan unlar eklemiti: Size, hkmette iken ok ar eletiriler yneltmitim. imdi sizden destek istemem k olmaz. Demirelin kurduu aznlk hkmeti grevde iken, Trkiyenin 6. Cumhurbakan Fahri Korutrkn grev sresi 6 Nisan 1980de doluyordu. Yeni Cumhurbakan seimi iin 25 Martta balayan turlar uzadka uzuyor, bir trl sonu alnamyordu. Cumhurbakan vekili hsan Sabri alayangil, Demirel ve Eceviti ankaya Kknde yemee davet etti. ki byk partinin ibirlii yapmasn istiyordu. Demirel, Biz ancak sava halinde bir araya gelebiliriz deyince, Ecevitin yant u oldu: Bir bakma savatan beter bir durum var Sayn Demirel. 12 Eyll ncesinin bu gerilimli siyasal atmosferi iinde zaman zaman muhalefet partilerinin liderlerinin, iktidar partisinin uygulamalarndan yaknmalarn dile getiren mektuplar yazarak bunlar Cumhurbakanna sunduklar grlmektedir. Mektuplar incelendiinde, genel yaknma konularnn gvenlik ve asayiin salanamamas, iddet olaylarnn nlenememesi, hkmetin yanl uygulamalar olduu anlalmaktadr. Kullanlan ifadeler ve dil sulayc bir tondadr. Kke gnderilen mektuplar o gnlerde siyasal partiler arasndaki gvensizlik, uzladan uzak hava ve gerilimin izlerini tamaktadr. Bu mektuplara rnek olarak, CHP Hkmeti dnemde Demirel tarafndan Cumhurbakanna gnderilen 21 ubat 1979 ve 10 Austos 1979; Trke tarafndan gnderilen 12 Temmuz 1979; Milli Selamet Partisi Genel Sekreteri Ouzhan Asiltrk tarafndan gnderilen 6 Eyll 1979 tarihli mektuplar gsterilebilir. Yine iktidarda bulunan siyasal parti lideri de babakan olarak zaman zaman iktidara ynelik ileri srlen iddialara sert ve sulayc ekilde karlk vermitir. Blent Ecevitin 3 Haziran 1979 tarihli APye ynelik aklamalar buna rnek tekil etmektedir (Cumhurbakanl Arivi). Cneyt Arcayrek 12 Eyll ncesi dnemin ortamn u tespitleriyle aktarmaktadr (Arcayrek, 1985: 64-65):u strab gen kuaklarn ekmesini hi istemem: Parlamenter rejimin srp gittii srada srekli bir darbe beklemek! Bizim yamzdakiler 1955ten balayarak 1985lere dek hep bu korkuyla yaad 1975ten sonra srekli gn saymaya baladk. Hkmet mi dt, darbe! Anari mi kprdand, darbe! ABDnin

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

715 istediini vermiyoruz diye ilikiler bozuldu mu, darbe! Gnler gnleri kovalarken aklmzda hep darbe olu darbe! () bu yola bavurmadan nce niin Babakana bir mektup yazp bu isteklerinizi gerekeleriyle sralamyor, alacanz yanta gre davranmyorsunuz dedim Demirele. Souk bir sesle, Biz Eceviti Babakan kabul etmiyoruz ki, muhatap almyoruz ki bu konuda yantn verdi.

Uyar MektubuSiyasi tarihimize Uyar Mektubu olarak geen ve 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri Korutrke Babakan ve teki siyasi parti liderlerine iletilmek zere verilen, Genelkurmay Bakan Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan Nurettin Ersin, Deniz Kuvvetleri Komutan Blend Ulusu, Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkaya ile Jandarma Genel Komutan Sedat Celasunun imzalarn tayan mektup 12 Eylle giden srete nemli bir kilometre tan oluturmaktadr. lkede yaanan siyasal gerginlik, iddet olaylar ve toplumsal bunalm ile ilgili olarak Trk Silahl Kuvvetlerinin grn ieren bu mektup bir takdim yazs ekinde Cumhurbakanna teslim edilmitir. Aslnda bu mektubun bir hazrlk almas srecinin sonunda kaleme alnd, Temmuz 1979dan itibaren bu yndeki almalarn balatld birok kaynakta ileri srlmektedir. Bu grlere gre, Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin belirtilen tarihte kuvvet komutanlaryla yapt grme sonrasnda Genelkurmay 2. Bakan Haydar Saltk bakanlnda bir alma grubu oluturulmu, askeri mdahaleye ilikin hazrlk almalar bu grup tarafndan srdrlmtr. Yine bununla balantl olarak, pek ok kaynakta askerlerin darbe yapma fikrini 12 Eyll 1980den ok nce, ite bu alma grubunun oluturulmasyla paralel olarak Temmuz 1979 gibi ok erken bir tarihte oluturduklar belirtilmektedir. Ayn hususlara, Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde de geni olarak yer verilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 35). Bu gelimeler yaanrken 21 Aralk 1979 tarihinde Genelkurmay Bakan Evren, Kuvvet Komutanlar, Harp Akademileri Komutan, Ordu ve Kolordu Komutanlarnn katlmlaryla toplantlar yapm, sonuta 26 Aralk 1979 tarihinde Babakan ve dier siyasi parti liderlerine uyar mektubu verilmesi ynnde karar alnmtr. Uyar mektubunu alan Cumhurbakan, 1 Ocakta ankaya kknde Kenan Evren ve kuvvet komutanlaryla bir grme yapm; 2 Ocakta ise, Babakan ve AP Genel Bakan Sleyman Demirel ile CHP Genel Bakan Blent Eceviti Kke davet etmi ve kendilerine "Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr" balkl uyar mektubunun rneini vermitir. Cumhurbakan Korutrk, uyar mektubunun bir rneini de ayn tarihte Millet Meclisi Bakan Cahit Karaka, Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan Sabri alayangil, Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu Bakan Fahri zdilek, Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Bakan Zeyyat Baykara ile Milli Selamet Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakan, Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan Trke, Cumhuriyeti Gven Partisi Genel Bakan Turhan Feyziolu ve Demokratik Parti Genel Bakan Vekili Faruk Skana gndermitir. Mektup, Cumhurbakanna u takdim yazs ile sunulmutur:Sayn Cumhurbakanm,

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

716 lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin bekas, milli birliin salanmas, halkn mal ve can gvenliinin temini iin; anari, terr ve blcle kar parlamenter demokratik rejim ierisinde anayasal kurulularn ve zellikle siyasi partilerin, Atatrk milli bir grle mtereken tedbirler ve areler aramalar kanlmaz bir zorunluk olarak grlmektedir. Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda bu konuda alnan kararlarn muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara gtrlemedii yksek malumlardr. Kuvvet Komutanlar ile beraber yaptm son gezilerimde Ordu ve Kolordu Komutam seviyesindeki general ve amirallerle grmelerimde milli birlik ve beraberlie en ok ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle bir sonuca ulaabilmek iin gerekli tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha uyarlmas btn komutanlarca mtereken dile getirildi. Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grlerini, Milli Gvenlik Kurulu Bakan olarak zatlilerine sunuyorum. Gereini yksek takdirlerine arz ederim. Sayglarmla.

Uyar mektubu olarak bilinen siyasi parti liderlerine verilmesi istenen Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr balkl metin ise yledir:lkemizin iinde bulunduu son derece nemli siyasi, ekonomik ve sosyal ortamda her geen gn hzn biraz daha artran anari, terr ve blcle kar milli birlik ve beraberliin salanabilmesi iin; Trk Silahl Kuvvetleri, lke ynetiminde etkili ve sorumlu anayasal kurulular ve zellikle siyasi partileri greve davet etmek mecburiyetinde kalmtr. Kahramanmara olaylarnn yldnmnde henz ilk ve orta-retim andaki evlatlarmzn rgtl eylemciler tarafndan zorla srklendikleri anarik olaylar ibretle mahede edilmektedir. Anayasamzn getirdii geni hrriyetleri ktye kullanarak stiklal Marmz yerine komnist enternasyonali syleyenlere, eriat dzeni davetilerine, demokratik rejim yerine her trl faizmi getirmek isteyenlere, anariye, ykcla ve blcle milletimizin tahamml kalmamtr. ktidar olan siyasi partilerin btn devlet kademelerini kendi siyasi grleri dorultusunda hareket edecek kiilerle doldurmas, kamu grevlilerinin ve vatandalarn blnmesini zorunlu hale getirmektedir. Siyasi partilerce yaratlan bu blnme giderek anari ve blcl destekleyen i kaynaklarn ekillenmesine, himayesine; polis, retmen ve dier birok kurulularn birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olmaktadr. Trk Silahl Kuvvetleri; lkemizin siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarna bir zm getiremeyen, anari ve blcln lke btnln tehdit eden boyutlara varmasn nleyemeyen, blc ve ykc gruplara tavizler veren ve ksr siyasi ekimeler nedeni ile uzlamaz tutumlarm srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir. Blgemizdeki gelimeler Ortadouda her an scak bir atmaya dnebilecek durumdadr. te anarist ve blcler yurt sathnda genel bir ayaklanmann provalarn yapmaktadrlar.

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

717 lkede birlik ve beraberliin, vatandan can ve mal gvenliinin sratle salanabilmesi iin gerekli ksa ve uzun vadeli tedbirlerin Yce Meclislerimizde en ksa zamanda kararlatrlmas bugnk ortam iinde hayati bir nem tamaktadr. Dier yandan Meclislerin alndan bir buuk ay sonra komisyonlarn ancak tekil edilebilmesi ve lkenin acilen zm bekleyen konularn mzakere iin bugne kadar mterek bir gndemin saptanamamas znt ile izlenmektedir. Atatrk milliyetiliinden alnan ilham ve hzla vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada ortak, blnmez bir btn halinde milli uur ve lkler etrafnda toplamann; i bar ve huzurun salanmasnda temel unsur olduu apak bir gerektir. lkenin iinde bulunduu bu durumdan bir an evvel kurtulmas hkmetler kadar dier siyasi partilerimizin de grevleri arasndadr. Trk Silahl Kuvvetleri; Hizmet Yasas ile kendisine verilen grev ve sorumluluun idraki iinde lkemizin bugnk hayati sorunlar karsnda siyasi partilerimizin bir an nce milli menfaatlerimizi n plana alarak, Anayasamzn ilkeleri dorultusunda ve Atatrk bir grle bir araya gelerek anari, terr ve blclk gibi Devleti kertmeye ynelik her trl hareketlere kar btn nlemleri mtereken almalarn ve dier anayasal kurulularn da bu ynde yardmc olmalarn srarla istemektedir.

Cumhurbakanl arivinde bulunan Uyar Mektubunun Sayn Cumhurbakanm hitabyla balayan Genelkurmay Bakan Kenan Evren imzal takdim sayfasnn altna Korutrk tarafndan, 27.12.1979, Komutanlarla birlikte grmek ve ondan sonra harekete gemeyi uygun gryorum. 1 Ocakta onlarla greceim derkenar notu dld grlmektedir. (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7347). Yine Cumhurbakanl Arivinde Sayn Cumhurbakanmzn Sayn Demirel ve Sayn Ecevit ile grmesinden sonra, gerekirse kamuoyuna yapabilecekleri aklama tasla balkl bir metin bulunmaktadr. Cumhurbakannn 2 Ocakta iki liderle grt bilinmektedir, ancak bu grme sonrasnda yaplan bir aklama ya da kaleme alnm bir tutanaa ulalamamtr. Aratrma Komisyonumuza Cumhurbakanlndan gnderilen ariv kaytlarndan, arivde sadece anlan aklama taslann yer ald dnlmtr. Taslakta, lkenin zor bir dnemden gemekte olduu, anari ve terre kar temel hak ve zgrlkleri zedelemeden yasalarda, toplum hayatndaki yeni gelimelere uygun olarak baz dzenlemeler yaplmas ve etkin ekilde iletilmesinin son derece nemli bir sorun olduu, bu sorunun zm iin siyasal gerginliin azaltlmas gerektii, siyasal parti ve kurulularn da bir sre kendi politikalarndan fedakrlk etmelerinin beklenildii, bunun bar ve kardelik ortamnn olumasna katk salayaca ifade edilmektedir. Demokratik sisteme inan ve gvenlerini kantlam olan iki byk siyasi partinin liderleriyle ayr ayr grme yaptn dile getiren Cumhurbakan, her iki liderin lkenin iinde bulunduu sorunlarn zm konusunda yakn duygu ve dncelere sahip olduklarn tespit ettiini ve bu dorultuda ortak bir tavr oluturma noktasnda her trl abay gsterecekleri umudunu verdiklerini, kendisinin de bu etin dnemin alacana inandn taslakta belirtmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/1-14, Fihrist No: 731). Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde, Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlarnn gnderdikleri uyar mektubunun Babakan ve dier siyasal parti liderlerine verilmekle birlikte ayn zaman da Cumhurbakanna da verilmi olduu tespiti yaplm ve mektup demokratik sistem iin bir tehdit ve muhtra olarak deerlendirilmi, bu muhtray verenlerin Anayasay ve Trkiye Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

718 Byk Millet Meclisini ortadan kaldrmaya ve grevini yapmasn engellemeye teebbs suunu ilediklerini, dolaysyla bu gerekelerle cezalandrlmalar gerektii ifade edilmitir. Sz edilen iddianamenin ilgili blmlerinde u deerlendirmeler yaplmtr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 38, 111-113):Anayasal demokratik sistem ierisinde sivil otoriteye bal ve onun emrinde olan Trk Silahl Kuvvetleri ve onun komuta kademesinin ierisinde bal olduklar Babakann da bulunduu siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta kulland, "Trk Silahl Kuvvetleri;... uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir." eklinde stelikte mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas demokratik rejim asndan tehdittir lgili blmde ayrntsyla anlatld zere 27 Aralk 1979 tarihinde verilen uyar mektubu asndan durum deerlendirildiinde, pheliler 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan araclyla hkmetteki siyasi partilerle dier tm siyesi parti liderlerine TSK Hizmet Kanununu hatrlatarak muhtra niteliinde uyar mektubu vermilerdir. Bu mektup 2 Ocak 1980 tarihinde Cumhurbakan tarafndan Babakan Sleyman Demirel ve CHP lideri Blent Ecevite iletilmitir. Verilen muhtra dorudan siyasi parti mensuplarna verilmitir. Ancak dolayl olarak Cumhurbakanna verilmi muhtra olarak kabul etmek gerekir. Demokratik sistemin ba olan Cumhurbakann altndaki Babakana verilmi muhtra ayn zamanda Cumhurbakanna verilmi bir muhtradr. nk askeri darbe yapldnda Cumhurbakannn grevde kalma garantisi yoktur. Anayasal demokratik sistem ierisinde, Trk Silahl Kuvvetlerinin, bal olduu Babakann da ierisinde bulunduu, siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta kulland, "Trk Silahl Kuvvetleri;... uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir." eklinde, stelik de mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas demokratik rejim asndan kabul edilemez bir tehdit ve sutur. Askeri darbeye teebbs suu ancak bu ekilde ilenebilir. Aksi halde Silahl Kuvvetleri elinde bulunan silahlarla harekete getikten sonra engelleme imkn yoktur. Dolaysyla pheliler 27.12.1979 tarihinde vermi olduklar ve 02.01.1980 tarihinde Babakana ulaan muhtra ile ayrca Anayasay ortadan kaldrmaya ve Trkiye Byk Millet Meclisini ortadan kaldrmaya ve grevini yapmasn engellemeye teebbs suunu ilemilerdir. Eylem 765 sayl TCKnn 146. maddesinin ihlali niteliindedir. Maddede cebren denilmitir. Buradaki cebir unsurunu mutlaka maddi cebir olarak anlamamak gerekmektedir. Cebir hem maddi hem manevi olabilir. Elinde, devlet ierisinde baka bir kurumca kar konulamayacak bir g bulunan Silahl Kuvvetlerin, Anayasal demokratik sistem ierisinde hiyerarik olarak bal olduu, Babakan ve tm siyasi partileri dorudan, bunlarn temsil edildii TBMMsi ile Cumhurbakann dolayl olarak, stelik Trkiye Cumhuriyet tarihi ierisinde darbe gerekesi olarak kullanlan TSK Hizmet Kanununun 35. maddesini ima ederek uyar mektubu gndermesi, tehdit niteliindedir. Ayn zamanda bu tehdit manevi cebir niteliindedir. Dolaysyla nitelii belirtilen uyar mektubuyla 146. madde ihlal edilmitir. Ancak pheliler 02.01.1980 tarihindeki suu, 12 Eyll 1980 tarihi ve devamnda ilemi olduklar Anayasay ihlal (askeri darbe) suunun icras kapsamnda ilediklerinden haklarnda 765 sayl Trk Ceza Kanununun 80. maddesindeki zincirleme su hkmleri uygulanmaldr.

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

719 pheliler ve vekilleri savunmalarnda askeri darbenin Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkiye dayanarak yapldn belirtmi iseler de, 211 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu 35. maddesindeki dzenlemenin "Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak" eklinde olduu, Anayasa ile kurulmu bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda bir hiyerari olduu, bunlardan en yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann hiyerarik olarak altnda yer ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr olamayacaklar temel hukuki kurallardandr. Bu nedenle, kanunlar Anayasaya aykr olamayacaklar gibi, kanunla verilen bir yetkinin Anayasay ortadan kaldrmak amacyla kullanlmas da mmkn deildir. Dolaysyla sz konusu hkm, Anayasal dzeni, Anayasa ile kurulmu devlet dzeninin temel kurumlarndan olan Trkiye Byk Millet Meclisi ile hkmeti ve tm hak ve zgrlkleri ortadan kaldrmak amacyla kullanlamaz. Her ne kadar Trkiye Cumhuriyeti tarihinde sz konusu Hizmet Kanununun 35. maddesi askeri darbe gerekesi olarak ileri srlm ise de, bu durum hukuka aykrla klf bulma gayretinden teye gitmemektedir. Kald ki, askeri darbeyi yapan pheliler kendilerinin darbe ve sonras eylemlerinden dolay yarglanacaklarn ve eylemlerinin su olduunu bildiklerinden 1982 Anayasasnn geici 15. maddesindeki "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz." dzenlemeyi koyma ihtiyac hissetmilerdir. Ayrca, Hizmet Kanununun 35. maddesinin askeri darbe yapma yetkisi verdiinin kabul edilmesi halinde, bu eylemlerin su olarak dzenlendii 765 sayl Trk Ceza Kanununun 146 ve 147. maddelerinin bir anlam kalmayacaktr. Hatta sz konusu 35. madde hiyerarik olarak Anayasann da zerinde kabul edilmi olacaktr ki, bu durumun dnlmesi bile mmkn deildir. Kanunlar Anayasaya uygun olmak zorundadr. Sonu olarak, Hizmet Kanununun 35. maddesi hi kimseye demokratik dzeni ortadan kaldrarak, diktatrlk kurmaya yol aacak bir askeri darbe yapma yetkisi vermemektedir.

Gerekten de Uyar Mektubu siyasal rejime ak bir muhtra nitelii tamaktadr. Sadece iktidar partisine deil, btn siyasal parti liderlerine ve hatta Cumhurbakanna yaplan bir uyar sz konusudur. Burada Cumhurbakan sadece mektubu siyasilere ulatracak bir arac pozisyonunda deerlendirilemez. Aslnda, siyasal sistemin geneline yaplm olan bu uyarda, parlamenter rejimin yrtme organnn cumhurbakan kanad da uyarlmtr. Mektupta Hizmet Kanununun 35. maddesi ak biimde anlmak suretiyle aslnda yaplan net bir darbe uyarsdr da denilebilir. Demokratik adan bakldnda, anayasal dzen iinde yrtmenin emri ve otoritesi altnda yurt savunmas grevini gerekletirmekle grevli olan silahl kuvvetlerin, lkenin iinde bulunduu koullar gereke gstererek siyasal otoriteyi uyarma gibi bir tutum ve davran gstermesi elbette ki son derece antidemokratik bir duruma iaret etmektedir. Burada askerlerin, her zaman darbelerin yasal gerekesi olarak sunduklar 35. maddenin hkmne dayanarak, adeta lke gvenliini salama ve Cumhuriyeti koruma ve kollama misyonuna Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

720 akn bir anlam ykleyerek bunu anayasann ve demokratik hukuk devleti ilkelerinin stnde deerlendirmeleri sz konusudur. Uyar Mektubunun takdim yazsnda dikkat eken bir nokta, Milli Gvenlik Kurlu toplantlarnda terr ve blcln nlenmesine ilikin alnan kararlarn muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara gtrlemedii eklinde bir tespitin ifade edilmesidir. fadeden aka, iktidar parti/partilerinden ziyade muhalefetin tavr yaknma konusunu oluturmaktadr. 1977 ylndan itibaren lkedeki drt byk siyasal partinin hem iktidarda, hem muhalefette olduklar bilindiinden anlan ifade ile bu partilerin tamam hedef alnmtr denilebilir. Takdim yazsnda vurgu yaplan bir dier nokta da gerekli tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha uyarlmasnn btn komutanlarca mtereken dile getirilmesidir. Burada, bir kere daha uyarlmas ibaresi, daha nce yaplm uyarlara iaret etmektedir. Bunlarn da muhtemelen Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda yaplan konumalar olduu dnlmektedir. 12 Eyll ncesi dnemde 1977den itibaren yaanan sre gz nne alndnda askeri komuta kademelerinin yaklamlarnn genel olarak ayn olduu anlalmaktadr. Bu yaklam 1960 darbesi ve 1971 muhtrasndakinden farkl deildir. Uyar Mektubu olaynn ardndan Ecevit, CHP Genel Ynetim Kurulu toplantsnda 5 Ocak 1980de yapt konumada, lkedeki sorunlarn giderek byd bir dnemden geildiini, Trk Silahl Kuvvetlerinin de son gnlerdeki duyarllnn bu ortamda geni ekilde yaplm bir deerlendirme olabileceini, ancak bu ar sorunlara ramen silahl kuvvetlerin de demokrasi kurallar dnda bir yntem dndne inanmadn, Babakann ise yapt aklamada mektup olaynn nedenini yasalarn gecikmesine balayarak ok dar bir bak as ortaya koyduunu ifade etmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7349). Ecevit, 7 Ocak 1980de Meclis ortak grup toplantsnda ise u grleri dile getirmitir: ktidar, mektubun kendisine deil CHPye ynelik olarak verildiine kendini inandrmtr ve eski kaygsz tutumunu srdrmektedir. lkedeki bunalm grmek iin byle bir mektup almaya da gerek yoktur. Zaten mektup o bunalmn bir parasdr. lke iinde olduu gibi uluslararas alanda da ok ciddi sorunlarla kar karyayz. te bu zor dnemde, silahl kuvvetlerin ierideki skntlardan kurtulup daha ok da kar yurt savunmas grevini rahat bir ortamda yapabilme isteini bu mektupla dile getirdiini dnyoruz. Mektup olay daha ok bunu ifade etmektedir. Silahl kuvvetleri ieride baz komplolara srklemek isteyenler olabilir. Ancak, onlarn demokrasi d bir zme yneleceklerini dnmyorum (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7350). CHP Genel Bakan Ecevit, Cumhurbakan Korutrkn istei zerine kendisini 9 Ocak 1980 tarihinde ziyaret etmi ve yaplan grmeye ilikin basna yapt aklamada, lkenin ar bir bunalm yaad, ekonominin ok kt durumda olduu, iddet olaylarnn durdurulamad ve btn bu sorunlar birka i gvenlik yasasn karmakla zme dncesinin dar bir gr olduu, asl sorunun hkmetin kurulma biimi ile tavr ve yaklamndan kaynakland, kendileri tarafndan yaplan birlikte hareket etme, temel konularda birlik iinde olma tekliflerinin AP tarafndan deerlendirilmedii, ancak hkmetin istei halinde ibirliine hazr olduklarn dile getirmitir. Ecevit, kendisine yneltilen sorular zerine AP ile bir koalisyona da ak kap brakm, uyar mektubunun lkedeki soruna yeni boyutlar kattn, ancak mektubun da lkedeki bunalmn bir rn olduu belirtmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/7-32, Fihrist No: 4987). Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

721

Bayrak HarektDemokratik dzene darbe yoluyla mdahaleye giden srete uyar mektubunun bir adm tesi olarak nitelenebilecek bir dier nemli gelime Bayrak Harekt olmutur. Genelkurmay 2. Bakan Haydar Saltk tarafndan hazrlanan ve darbe plan olan bu plan Genelkurmay Bakan Evrene sunulmu, "Bayrak Harekt" ad verilen bu plan, 17 Haziran 1980 tarihinde yaplan 6. Skynetim Toplantsndan sonra Kuvvet Komutanlar, Skynetim Komutanlar ve 2. Bakann katlmyla yaplan toplantda deerlendirilmitir. Buna gre darbe gn olarak 11 veya 12 Temmuz belirlenmitir. Tarihin belirlenmesinde iki faktrn belirleyici olduu ifade edilmektedir. Birincisi, CHP ve MHP tarafndan 3 Temmuz'da hkmeti drmek amacyla verilecek olan gensoru nergesi, ikincisi de 8-10 Temmuz arasnda devlet borlarnn ertelenmesi konulu Pariste yaplacak olan toplant. Yaplan deerlendirmelere gre, askerler hkmetin gvenoyu alamayarak decei ngrsnde bulunmular ve hkmetin dt istikrarsz bir ortamda yaplan darbenin tepki alacan dnmlerdir. Yine, daha erken yaplacak bir darbenin bor ertelemesini engelleyebilecei, bunun da ekonomide ciddi sknt douraca deerlendirilmitir. Yaplan bu alma sonucunda Bayrak Harekt Plan 3 Temmuzda askeri kuryelerle askeri birliklere datlmtr. Ancak, genel beklentinin aksine Demirel Hkmeti MSPnin desteini tekrar gstermesiyle gvenoyu almay baarm, ayrca bor erteleme toplants da 22 Temmuz tarihine ertelenmitir. Planlanmayan bu iki gelime nedeniyle darbe emri geri alnm, datlan plan toplatlmtr. Askerlerin, gven tazelemi bir hkmete kar darbe yapmak durumunda kalmamak iin bu yolu setikleri genel kanaattir. Komuta kademesi tarafndan yaplan yeni deerlendirme sonucunda 12 Eyll, harekt gn olarak tespit edilmi, Bayrak Harekt Plan Skynetim Komutanlarna tekrar 28 Austostan itibaren datlmtr. Bu ilk datmda darbe gn ve saati ak olarak belirtilmemi, 5 Eyllde tarih ve saat ayrca kuryelerle duyurulmutur.

12 Eyll12 Eyll gn saat 04:00te radyo yayn stiklal Mar ile aldktan sonra bunu Harbiye Mar izlemi ve ardndan Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren imzasyla yaynlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin bir numaral bildirisi yaynlanmtr:Yce Trk Milleti; Byk Atatrkn bize emanet ettii lkesi ve milletiyle bir btn olan, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, son yllarda, izlediiniz gibi d ve i dmanlarn tahriki ile, varlna, rejimine ve bamszlna ynelik fikri ve fiziki haince saldrlar iindedir. Devlet, balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, anayasal kurulular tezat veya suskunlua brnm, siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla devleti kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzumlu tedbirleri almamlardr. Bylece ykc ve blc mihraklar faaliyetlerini

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

722 alabildiine arttrmlar ve vatandalarn can ve mal gvenlii tehlikeye drlmtr. Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir ekilde ve haince, ilkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idare sistemi, yarg organlar, i gvenlik tekilat, ii kurulular, siyasi partiler ve nihayet yurdumuzun en masum kelerindeki yurttalarmz dahi saldr ve bask altnda tutularak blnme ve i harbin eiine getirilmilerdir. Ksaca devlet gsz braklm ve acze drlmtr. Aziz Trk Milleti: te bu ortam iinde Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununun verdii Trkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevini yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri iinde ve emirle yerine getirme kararn alm ve lke ynetimine btnyle el koymutur. Giriilen harektn amac, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmaktr. Parlamento ve Hkmet feshedilmitir. Parlamento yelerinin dokunulmazl kaldrlmtr. Btn yurtta skynetim ilan edilmitir. Yurt dna klar yasaklanmtr. Vatandalarn can ve mal gvenliini sratle salamak bakmndan saat 05den itibaren ikinci bir emre kadar sokaa kma yasa konulmutur. Bu kollama ve koruma harekt hakknda teferruatl aklama bugn saat 13.00deki Trkiye Radyolar ve Televizyonun haber blteninde tarafmdan yaplacaktr. Vatandalarn sknet iinde radyo ve televizyonlar banda yaynlanacak bildirileri izlemelerini ve bunlara tam uymalarn ve barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerine gvenmelerini beklerim." (Resmi Gazete, 12.09.1980).

Yaynlanan bildiriyle birlikte Trk Silahl Kuvvetleri emir komuta zinciri ierisinde lke ynetimine el koyarak, parlamento ve hkmeti feshetmi, btn yurtta skynetim ilan edilmi, yurtdna klar yasaklanmtr. Ayn gn saat 13:00'te Kenan Evren Genelkurmay Bakan ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan sfatyla radyo ve televizyondan yapt konumada lke ynetimine neden el koyduklarn aklamtr (Resmi Gazete, 12.09.1980). ki numaral bildiride, Skynetim Komutanlklarna kimlerin atand, skynetim komutanlarnn gerekli bulduklar her trl tedbiri almaya yetkili klndklar ve Skynetim Komutanlklarnn ald ve alaca kararlara, tedbirlere ve yaynlanacak bildirilere uyulaca belirtilmitir. 3 numaral bildiride gda ve salkla ilgili nlemler aklanmtr (Resmi Gazete, 12.09.1980). 4 numaral bildiride Milli Gvenlik Konseyinin, bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, yeler ise Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer, Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasun'dan olutuu, Milli Gvenlik Konseyi Sekreterliine ise Orgeneral Haydar Saltk'n atand belirtilmitir (Resmi Gazete, 12.09.1980). Milli Gvenlik Konseyi kard 12.12.1980 tarih ve 2356 sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanun ile Milli Gvenlik Konseyinin oluumunu dzenlemi; 2324 sayl ve 27.10.1980 tarih Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2. maddesindeki Anayasada Trkiye Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

723 Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. eklindeki dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet Senatosuna ve Cumhurbakanna ait yetkiler Milli Gvenlik Konseyi ve Bakanna devredilmitir. Milli Gvenlik Konseyinin 7 numaral bildirisiyle siyasi parti faaliyetleri yasaklanm, DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn faaliyetleri durdurulmu; Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin faaliyetleri de ayn ekilde durdurulmutur. 8 numaral bildiriyle kamu kurulularyla kitlerde ve zerk devlet kurulularnda alan grevlilerin emeklilik, istifa ve iten ayrlmalar ikinci bir emre kadar durdurulmu; 9 numaral bildiriyle Emniyet Genel Mdrl tm tekilat ile birlikte 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren Jandarma Genel Komutanlnn emrine verilmitir. 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl Kanunla btn siyasal partiler kapatlarak tanr tanmaz btn mallar hazineye devredilmitir (Resmi Gazete, 16.10.1981). 12 Eyllde Trk Silahl Kuvvetleri, komuta kademe ve zinciri iinde ve emirle harekt gerekletirerek lke ynetimine el koymutur. Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koyma ilemini; lkenin btnln ve devlet otoritesini, kanun ve nizam hkimiyetini salamak, demokratik dzenin ilemesine engel olan nedenleri ortadan kaldrmak eklinde gerekelendirmitir. 1960 darbesinin gelenek haline getirdii Parlamento ve Hkmeti feshetme eklindeki uygulama burada da ilk tedbir olarak gerekletirilmitir. Yaplan ilk uygulama, Meclisi datmak, hkmeti feshetmek ve parlamenterlerin dokunulmazln kaldrarak, temel hak ve zgrlkleri askya almak suretiyle btn lkede skynetim iln etmek olmutur. 6 Kasm 1983e kadar yldan fazla bir sre devam eden bu ara dnemde, Parlamento feshedilmi ve TBMMnin grev ve yetkileri MGK tarafndan, Cumhurbakannn grev ve yetkileri de MGK Bakan olan Devlet Bakan tarafndan yerine getirilmitir (Kurnaz, 2007: 139-140). 12 Eyll 1980 asker darbesinin gerekeleri ve nedenleri zerinde birok gr ileri srlmtr. Bunlarn ieriine bakldnda aslnda temel olarak iki kar gr bulunduu sylenebilir: Siyasal partilerin ve askerlerin grleri. Ancak, bunlar arasnda bir ayrm yapmadan genel olarak 12 Eylln gerekeleri olarak ileri srlen hususlarn arasnda lkede yaygnlaan terr ve iddet hareketleri, toplumsal olaylar, skynetime ramen salanamayan huzur ve gvenlik, lkede yaanan ciddi gvenlik sorunu, siyasi cinayetler, 6 Eyll gn Konya'da Necmettin Erbakan nderliinde yaplan ve darbe liderlerinin eriat amal bir kalkma giriimi olarak niteledii Kuds Mitingi, ekonomik olarak lkenin iinde bulunduu zor koullar, d ticaret andaki art, dviz darboaz, isizlik ve yokluklar ile d politik unsurlar yer almaktadr.

Darbe ncesi Dnemde Asker-Hkmet likileriTanel Demirele gre, Trk Silahl Kuvvetleri, nceden beri siyasetin merkezi aktrlerinden biridir. Bu, sanldnn tersine 1960 darbesi ile balam deildir. Osmanl Devletinde Yenieri Ocann kaldrlmas ve Tanzimat dneminin gl sivil brokratlar nedeniyle sistem iindeki g ve etkileri azalan askerlerin, siyasal sistem iindeki arl, II. Merutiyetin ilan birlikte kendini tekrar hissettirmeye balam ve 1913 Bb- li baskn ile en st seviyeye kmtr. Daha sonraki dnemlerde askerler lkede belirleyici kararlara imza Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

724 atmtr. smet nnnn, Milli Mcadele esasen bir ordu ihtilali idi sz bu durumun tespitidir. Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte askerlerin siyasetteki rol, lkeyi yok olmaktan kurtaran asl gcn ordu olduu sylemi ve ada uygarlk dzeyine lkeyi tama misyonu ile ayakta tutulmu, hatta daha da glendirilmitir. Tanel Demirel, asker-sivil ilikileri asndan esas dnm noktasnn 1960 darbesi olduunu belirtmektedir. Bu tarihten sonra ordu, ya darbelerle dorudan lke ynetimine el koyarak ya da etkisini dolayl yollarla hissettirerek, siyasal arenann iinde yer almtr. Bu etkinin dozu dnemden dneme farkllamakla birlikte demokratik denetim evrensel standartlara uygun olarak gerekleememitir (Demirel, 2010: 4-5). 12 Eyll 1980 ncesi dnemde, 1977 ylndan itibaren gelien olaylar gz nne alndnda siyasal ortam kt ekonomik koullar ve yaygn iddet olaylarnn hkim olduu lkede sorunlara zm retemeyen siyasal partilerin tutumlaryla gergin, bunalml, karlkl inatlama boyutlarna ulam, karlkl sulayc aklamalarla krizi daha da trmandrdklar, umutlarn tkenmekte olduu bir tablo eklinde zetlemek mmkn olabilir. Be ayr hkmetin grev stlendii bu dnemde, eklen demokratik kurallar ilemekte, anayasal sre izlenmekte, seimler yaplmakta, hkmetler kurulmakta, istifalar yaanmakta, seim mitingleri yaplmakta, sivil toplum kurulular faaliyetlerini srdrmekte; ksaca grnrde lkede demokrasi hkim olmaktadr. 27 Aralk 1979 tarihinde verilen uyar mektubuna gelinceye kadar siyasal sisteme silahl kuvvetlerden de herhangi bir ak mdahale olmamtr. Her ne kadar, askerlerin lkedeki giderek trmanan iddet olaylarnn nlenememesi bata olmak zere siyasal partilerin tutum ve davranlarndan honutsuzluk duyduu, bu konuda askeri ynetim kademesinin Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda gr ve isteklerini ifade ettii bilinmektedir. Ancak, askerlerin siyasal sistemin ileyii, daha ziyade siyasal partilerin karlkl uzlamaz tutumlarndan duyduklar bu rahatszlk bilinmekle birlikte, sisteme mdahale kabul edilebilecek bir giriimleri olmamtr. Fakat genel tabloya bakldnda, lkedeki siyasal ortamn demokratik bir lkede olmas gerekenden ok uzak olduu sylenebilir. 1980 ncesi dnemde, siyasal sistem salkl olarak ilememekte, demokrasi ise daha ok ekli bir zellik tamaktadr. Silahl Kuvvetlerin ak olarak sisteme mdahalede bulunmamasn da tek lt olarak kabul etmek yanltc olabilecektir. Zira 1980 ncesi siyasal hayatmzn neredeyse tamamnda dorudan veya dolayl olarak ordunun sisteme etkisinden sz etmek daha doru olacaktr. 25 Mart 1980 tarihinde Genelkurmay Bakan Evren imzasyla askeri birliklere yaynlanan bir bildiri bu noktada nem tamaktadr. Bildiride, terr ve iddet eylemlerini yrten vatan hainlerinin silahl kuvvetler mensuplarn da hedef aldklar belirtildikten sonra;Bugne kadar Trk Yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak grevini en iyi bir ekilde yapm olan Trk Silahl Kuvvetleri, byk bir fedakrlk ve grev bilinci ierisinde, bu mcadeleden de baarl bir ekilde behemehl galip kacaktr. u hususu herkes ak ve kati olarak bilmelidir ki, bu hainler yaptklar menfur hareketlerin bedelini ar bir ekilde deyeceklerdir.

Denilmektedir. Bildiride, askerlerin kendilerini konumlandrdklar pozisyon lkeyi ve devleti kollamak ve korumak ile anlam kazanmaktadr. Bu ibarelerin Hizmet Kanununun 35. maddesinde yer alan ve darbelerin yasal dayana saylan hkmden alnmas da dikkat ekicidir. mal ekilde de olsa, uyar mektubundan yaklak ay sonra bu bildiride de komuta heyeti ayn vurguyu yapmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

725 12 Eyll ncesi dnemde asker-hkmet ilikilerine bakldnda genel olarak askeri st ynetim kademesinin hkmetlerle ilikilerinin formel dzeyde gerekletii izlenimi edinilmektedir. ki taraf arasnda yasal erevede bir iliki biimi dzeyli olarak hkimdir denilebilir. Bu balamda, hem Ecevit hem de Demirelin Genelkurmay ile olan ilikilerini sorunsuz, hatta iyi olarak tanmladklar, zellikle Ecevitin demokrasi d bir hareket beklemedii ynnde ok sayda aklamalar bulunmaktadr. Bu grnen manzarann arka tarafnda ise lkedeki genel havadan rahatszlk duyan bir askeri komuta heyeti bulunmaktadr. Sre iinde, bu rahatszlk giderek artm, zellikle 1979un sonlarndan itibaren siyaset cephesinde de askerlerin sisteme demokrasi d bir mdahalede bulunaca dncesi dillendirilmeye balamtr. En azndan bu ynde bir kanaat olumutur. Buna bir rnek oluturmas bakmndan muhalefet lideri Ecevitin stanbulda 6 Eyll 1980 gn Petrol- Sendikas Genel Kurulunda yapt konumada yer alan u ifadeler dikkat ekmektedir: Siyasi partiler, politikaclar sahada. Ama iilerin de aralarnda bulunduu halk, tribnlerde. Sahada kavga, dv var. Bu bir gn irkin bir oyuna dnr. Biri kar, oyun bitti der ve ddk alar, demokrasi de son bulur. Asker-hkmet ilikilerinde en belirgin noktalardan biri, iddet olaylarnn nlenememesi, hkmetlerin bu konuda mesafe alamamalar, olaylarn giderek yaygnlamas ve lke genelinde adeta i sava andran toplu lmlere yol aan olaylarn ba gstermesi, buna karlk siyasal alanda gerginliin artmas, siyaset kurumunun ise bu sorunlara bir zm bulamam olmasna askerlerden gelen eletirilerdir. Bu eletirilerle birlikte baz neri ve talepler de askerler tarafndan dile getirilmitir. Daha ok Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda ifade edilen bu hususlar 12 Eyll mdahalesinin gerekeleri arasnda da saylacaktr. Silahl Kuvvetlerin hkmet kanadndan taleplerinin karlanmam olmas askerler tarafndan zellikle skynetim uygulamalarnn baarszlnn gerisindeki en nemli nedenlerden biri olarak gsterilmitir. Bu erevede, dnemim Milli Gvenlik Kurulu Kararlarna deinmekte fayda vardr Keza Milli Gvenlik Kurulu asker ve sivillerin demokratik anayasal zeminde bir araya gelerek milli gvenlie ilikin konular deerlendirdikleri nemli bir platformdur. Bu kurulun 12 Eyll ncesi etkin almas, tpk skynetim messesinin etkin almas ile sorunlarn demokratik zeminde ve platformlarda zlmesi asndan nem arz etmektedir. Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinden Komisyonumuza ulaan Milli Gvenlik Kurulunun kararlar incelendiinde, baz kararlarda iddet olaylar ve terrizmin nlenmesi almalarnn daha etkili olarak gerekletirilebilmesi iin eitli nlemlerin alnmas hkmete tavsiye edilmitir.25.01.1977 tarih ve 229 sayl karara ekli tedbirler listesinde; Gvenlikle lgili tedbirler blmnde, Polis tekilatn glendirmek iin meclis gndeminde bulunan EM-ROMO tasarsnn kanunlamasnn salanmas, acil hallerde kiilerin st ve zel eyalarnn aranabilmesi iin Polis Vazife Salahiyet Kanununda deiiklik yapan tasarnn kanunlamas, polis koruma grevini rahatlatacak kurulularda zel koruma tekilat kurulmas kanun tasarsnn kanunlamas, silah kaakln nlemede etkili olacak olan sahil gvenlik kanun tasarsnn kanunlamas, Kimlik Bildirme Kanununun uygulanabilmesi iin gerekli mali imknn salanmas, acil hallerde gazete ve dergilerin toplatlabilmesi iin yetkili klnacak mercii belirten bir kanun karlmas, dernek ve mesleki kurulularn sadece ileri Bakanlnca deil, ilgisine gre dier bakanlk ve kurulularca da denetlenmesi;

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

726 Milli Eitimle ilgili tedbirler blmnde, niversitelerin ncelikle i bnyelerinde gerekli dzen ve disiplini salamalar, niversite zerkliinin ak bir tarifinin yaplmas; Yargya ilikin tedbirler blmnde, hazrlk soruturmalarnda savclarn polise yardmc olmalar veya bizzat kendileri yapmalar, devlet gvenlik mahkemelerinin grevinin sona ermesi nedeniyle meydana gelen boluu kapatmak iin byk illerdeki ar ceza ve asliye ceza mahkemelerinden ayrlacak olanlara devlet ve rejime kar sulara ilikin davalarn baklmasn salayc dzenleme yaplarak bu davalarda yarg hz arttrlmal, 28.04.1978 tarih ve 234 sayl kararnda; Kamu kurulular arasnda daha hzl ve etkili istihbarat akn salamak zere Emniyet Genel Mdrl istihbarat tekilatnn dier istihbarat kurulular personeli ile geici olarak takviye edilmesi ve bu birimin kendi iinde ve dier istihbarat kurulular ile olan irtibatnn etkinletirilmesi, haber aknn emir ve komuta ulamndaki kanuni ve hiyerarik zorunluluklar bertaraf etmek iin Hkmete kanun hkmnde kararname karma yetkisi verilmesi; Gvenlik kuvvetlerinin etkinliini arttrmak zere, polis derneklerinin kapatlmas, terhis olacak komando erlerin dorudan polis kadrosuna alnmas, zor alm silahlardan uygun olanlarn polise tahsis edilmesi, gmrklerdeki aralarn tahsisinde Emniyete ncelik tannmas, ara gere yenileme ve alm iin dviz tahsis edilmesi, Jandarma tekilatnda komando blk saysnn arttrlmas, Jandarma birlikleri er kadrolarnn kademeli olarak arttrlmas, l daresi Kanununda valilere verilmi olan yetkilere ilerlik kazandrlmas; Yarg organlarna etkinlik kazandrmak zere, devlete ve topluma kar ilenen sularn sratle cezalandrlmas iin ihtisas mahkemelerinin kurulmas, kadro ve ara gere ihtiyalarnn karlanmas; 28.06.1978 tarih ve 235 sayl kararnda; stihbaratn koordine edilmesi amacyla Genelkurmay Bakanl, ileri Bakanl, MGK Genel Sekreterlii ve MT Mstearl yetkililerinden oluan bir Merkezi stihbarat Koordinasyon Kurulu ile illerde ayn grevi yapacak ve ayn kurulularn ildeki temsilcilerinden oluacak nitelerin oluturulmas, Jandarmann subay, astsubay ve er eksikliinin sratle giderilmesi, Anayasann 123. maddesinde belirtilen olaanst halin tanmnn yaplmas suretiyle 5442 sayl Kanunda mlki amirlere verilen yetkilerin arttrlmas; 23.02.1979 tarih ve 239 sayl kararnda; Skynetimin iki aylk uygulamalar ile amacna ulamas bakmndan nemli admlar atld, birok eylem ve olaylarn kontrol altna alnd grnde birleildii, skynetimin anayasa ve yasaya tam uygunluk iinde ve kesin tarafszlkla iledii, halkn skynetime her bakmdan destek ve yardmc olmasnn da bunu kantlad; 30.05.1979 tarih ve 242 sayl kararn ekinde yer alan neriler blmnde; Trk Silahl Kuvvetlerinin acil denek ihtiyacna ilikin talebi ifade edilmitir. Buna gre, Silahl Kuvvetlerin 1977 mali yl ihtiyacnn % 23,2sinin, 1978 yl ihtiyacnn ise % 14,9unun karlanabildii, 1979 ylnda ihtiyacn 1977 ve 1978 yllarnda denmeyen borlar ve karlanamayan ihtiyalarla birlikte 1 milyar

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

727 959,6 milyon dolar bulduunun belirtildii; lkenin ekonomik durumu gz nnde bulundurularak yaplan ksntlar sonucunda ihtiya 588,7 milyon dolara drld ifade edildii; son yllarda yeterli dvizin tahsis edilmemesi nedeniyle kritik bir seviyeye gelen stok ve yedeklerin tkenmekte olduu ve belirtilen dviz miktarnn ivedilikle tahsisinin gerektii; 16.08.1979 tarih ve 244 sayl kararnda; Blclk olaylarnn hissedilir derecede kontrol altna alndn, kaaklkla mcadelede daha etkili olunmaya balanld, gvenlik kuvvetlerinin operasyonlarnn baarsnn giderek artt belirtildikten sonra, skynetimin ok uygarca ve adilane biimde ve idari makamlarla skynetim makamlarnn tam dayanmas ve ibirlii iinde yrtld, bu nedenle her geen gn daha baarl olunduu; 21.11.1979 tarih ve 246 sayl kararnda; lkede anarinin ok byk boyutlara ulat, sabotaj ve soygunlarn birbirini takip ettii, Cumhuriyet tarihinde grlmemi olaylarn vuku bulduu, toplum huzurunun olaanst bir ekilde bozulduu, anari ve blclkle mcadeleden baarl sonular alabilmek iin btn kurum ve kurulularn, yarg organlarnn, idarenin, gvenlik kuvvetlerinin ve tm ile anayasal kurulularn ahenkli ve hassasiyetle almalarnn gerekli olduu, anari ve kanun d eylemlere kar mevcut yasalarn gzden geirilmesi ve gerekli olanlarn deitirilmesi, ihtiya duyulacak yeni yasa tasarlarnn sratle hazrlanmas ve Hkmete sevk edilmesi, hususlar zerinde alma yapmak zere bir Devlet Bakan bakanlnda Genelkurmay Bakanl, Adalet, Milli Savunma, ileri Bakanlar ile MGK Genel Sekreteri ve MT Mstearnn katlmyla bir komisyon oluturulmas; 19.02.1980 tarih ve 249 sayl kararnda; Yurtta devam eden kanun d olaylarn alnan gvenlik nlemleri ve rgtlere ynelen planl operasyonlara ramen olaylarn geniletilmesi amacyla skynetim blgelerinden baz dier illere kaydnn tespit edildii, MGKnn bu durumu olaanst bir hal olarak deerlendirmekte olduu ve olaanst hal yasasnn bir an nce karlmasn gerekli bulduu belirtilmektedir. Milli Gvenlik Kurulunun aada belirtilen 1979 ylnda ald iki kararnda ise askerlerin 12 Eyll ncesi dnemde genel olarak hkmetlere kar ileri srdkleri bilinen grlerin tersine skynetim uygulamalarnn etkili olarak srdrldne ilikin ibarelerin yer ald grlmektedir. 23.02.1979 tarih ve 239 sayl kararda; Skynetimin iki aylk uygulamalar ile amacna ulamas bakmndan nemli admlar atld, birok eylem ve olaylarn kontrol altna alnd grnde birleildii, skynetimin anayasa ve yasaya tam uygunluk iinde ve kesin tarafszlkla iledii, halkn skynetime her bakmdan destek ve yardmc olmasnn da bunu kantlad; 16.08.1979 tarih ve 244 sayl kararda da; Blclk olaylarnn hissedilir derecede kontrol altna alnd, kaaklkla mcadelede daha etkili olunmaya balanld, gvenlik kuvvetlerinin operasyonlarnn baarsnn giderek artt belirtildikten sonra, skynetimin ok uygarca ve adilane biimde ve idari makamlarla skynetim makamlarnn tam

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

728 dayanmas ve ibirlii iinde yrtld, bu nedenle her geen gn daha baarl olunduu belirtilmektedir.

1979 ylnn ubat ve Austos aylarnda alnan bu iki karardaki yukarda zetlenen blmlerin yer almas, silahl kuvvetlerin daha sonra 12 Eylln ardndan belirttikleri grlerle elimektedir. Ayrca, askeri komuta kademesinin 1979 ylnn ortalarndan sonra mdahalede bulunma fikrini oluturduu gr doru kabul edildiinde de yine Austos aynda alnm olan 244 sayl MGK Kararndaki ifadeler ayn elikiye iaret etmektedir. Bunun da tesinde, Austos ayndan sadece drt ay sonra ayn askeri komuta heyetinin uyar mektubu verme gibi bir yolu semesi de bu anlamda bir baka eliki olarak durmaktadr. Zira Austos aynda alnan 244 sayl kararda olaylarn kontrol altna alnd, operasyonlarn giderek daha baarl hale geldii, skynetimin de uygar ve adil ekilde idari ve askeri makamlarn tam dayanma ve ibirlii iinde uyguland ifade edilmektedir. Bu durum ya askerlerin gerek grlerini anayasal zemin olan Milli Gvenlik Kurulunda yanstmadklarn ya da gerek grlerini yanstmakla beraber dier yandan darbe ile ilgili hazrlklar yaparak darbe srecini ilettiklerini gstermektedir. 12 Eylle muhatap olan siyasilerin ordu komuta heyetine ynelttikleri en temel sulama, kamuoyunda darbenin meru grlmesini salayan koullarn askerler tarafndan bilerek, planlanarak oluturulduuna ilikindir. Bu sava gre, askeri darbenin yaplabilmesi iin o dnemde ba gsteren terr ve anari askerler tarafndan yeterli aba gsterilmeyerek planl olarak nlenmemitir. Bu ekilde lkenin kt koullarndan yaknan, iddet olaylaryla sokaa kamayacak hale gelen halk adeta ordunun darbe yaparak ynetimi ele almasn ister hale gelmitir. lkenin iinde bulunduu sorunlara demokratik parlamenter sistem iinde are bulunamayaca inanc kamuoyunda oluturulmutur. Kenen Evren de 12 Eyll sonrasnda yapt bir konumada bu konuda halkn bak asn ayn ekilde ortaya koymutur:Artk vatanda yle bir hale gelecekti ki, diyecekti. (Yetkin, 1995: 168-169).

Siyaset cephesinin darbenin merulatrma gerekesi olarak ileri srd bu grn karsnda ise askerlerin darbe yapma gerekeleri olarak ifade ettikleri neden bulunmaktadr. 12 Eyll darbesini gerekletirenlere gre demokratik parlamenter sistem lkedeki anari ve terr sorununu zememitir, hatta bundan sorumludur. Bu gr, 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren Kenen Evren tarafndan srekli olarak tekrarlanmtr. 12 Eyll gn Evren radyo ve televizyonda yaynlanan konumasnda halka yle seslenmektedir:Siyasi partiler bu kritik dnemde milletin zlemle bekledii nlemleri almak yerine; i gerilimi devaml artrarak, ykc ve blc mihraklar bsbtn kkrtarak, onlara cret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile adeta yarrcasna seim yatrmlar iin zemin yaratma yollarn tercih etmilerdir (Yetkin, 1995: 169)

Aslnda 12 Eyll darbesi ile ilgili siyaset ve asker cephesi tarafndan ne srlen en bilinen iki kart gr bunlardr. Her iki gr destekleyen elbette ok sayda baka savlar da ileri srlmektedir. etin Yetkin bu savlarda kim haklyd diye sormakta ve yle devam etmektedir:

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

729 Siyasal partiler ve liderlerini sulayan 12 Eyllcler mi, yoksa darbecilerin 12 Eylle yol aan ortam kendilerinin hazrladklarn ne sren siyasal parti liderleri mi? nsan dnp 12 Eyll ncesine baktnda gerekten de dnemin siyasal partilerinin Kenan Evrene hak verdirecek davranlar iinde bulunduunu grr. Ancak bu durum, Kenan Evren ve arkadalarnn da ayn dnemde neler yaptklarn ya da gerektii halde neleri yapmadklarn gz ard etmemiz iin bir neden olmad gibi, dahas bu durumun yol at anari ve terr ortadan kaldrmak iin iktidara el konduktan sonra ulusa yaadmz ve etkileri hala sren karanlk gnleri unutturamaz ve unutturmamaldr da! (Yetkin, 1995: 170)

Konuya byle bir bak asyla yaklaan Yetkin, 12 Eyll ncesi askerlerin tutumlarna ilikin olarak Demirel ve Ecevitin baz aklamalarn hatrlatmaktadr. (Yetkin, 1995: 171-174) Demirel yle konumaktadr:Komuta heyeti, bir taraftan sureti haktan grnp, dier taraftan tertip ierisinde olmutur. Bu tertibi de iyi kamufle etmitir Silahl Kuvvetlerimizin deil, yalnzca be kiilik komuta heyetinin kanla besledii Darbe Plannn irkin yzn ve kirli belgelerini biz demedik. Ne yaptnz? Ne devralp ne braktnz? Elinizdeki yetkileri kullanp devleti koruma ve kollama grevi yerine, devletin dibine dinamit koyanlarn akttklar kanlar ikbalinizin merdivenlerine basamak yaptnz. Memleket elden gidiyor gelin kurtaralm diyenlere kem baktnz. Bal alp ac sattnz. Anariyi, terr, vurgunu, soygunu nleme arlarna kulanz tkayp yangn seyre daldnz. Kap aralarnda gezip, mektuplar yazdnz. Akan kanlar, yanan canlar, gl olan yalar karsnda darbenize meru zemin yarattnz

Yine bir baka aklamasnda Demirel:Sayn Evren unun hesabn vermek zorundadr: 13 Eyll gn duran kan, 11 Eyll gn niye akyordu? Hayr efendim verdii cevaplar kurtaramaz kendisini. Kendileri daha iyi biliyor niye durmadn o kanlarn. Kanlar akyordu, nk Sayn Evrenin ankayaya kmas gerekiyordu. Bu ithamla kar karyadr. demektedir.

Yetkin, Demirelin, darbecilerin 12 Eyll halkn gznde meru klacak ortam nasl hazrladklarn kantlayacak ok sayda somut olaydan sz ettiini de belirtmektedir. Ayrca Ecevitin u aklamasna iaret etmektedir:rnein, ben Orta Anadolunun o srada Hilal diye anlan baz illerini sac terristlerin harekt merkezi durumuna getirmeleri ve fiili ynetimleri altna almaya balamalar zerine, srarla o illerde de skynetim istedim. Fakat Genelkurmay Bakan Evren, gerekesiyle benim bu isteklerime kar kt Fakat 1979da benim birka Orta, Dou Anadolu ilinde de skynetim istememe kar kan Evren, nasl olduysa 12 Eyll 1980den itibaren Silahl Kuvvetlerin gcnn 67 ilde de skynetime yetecei kansna vard.

Arcayrek, 1979 ylnda Genelkurmay Bakan ve Cumhurbakannn 30 Austos dolaysyla yaynladklar mesajlarn ieriine dikkat ekmektedir. Ayn konuda, Faruk Skann da Babakan Eceviti uyardn aktaran Arcayrek, Babakan Yardmcs Skann mesajlardaki baz imalara iaret ettiini yazmaktadr. Buna gre, Cumhurbakan mesajnda gen Harbiyelilerin sesine kulak verilmesini istemiti ve bu nemli bir ayrntyd. Her iki mesaj da kamuoyunda ok farkl bir etki oluturmamakla birlikte bir mdahale olabileceini iaret Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

730 etmekteydi. Ancak, Babakan Ecevit byle bir ihtimali ngrmemektedir. Arcayreke gre ise, siyasal ve ekonomik ortamn dzelecei yerde daha karmak biime dnmesi, anarinin yok edilmesi bir yana durdurulmasnn bile sz konusu olmadnn anlalmas mdahale olasln glendiriyordu ve ordu st dzeyinin, blclk eylemleri younlatndan beri deerlendirmelerini sklatrd duyuluyordu (Arcayrek, 1985: 154). 12 Eyll ncesi dnemde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii grevini yrten Haluk Baylken ile yapt bir rportaj aktaran Arcayrek, Baylkenin hkmetlerin olaylar nlemek iin gayret gsterdiini, ancak alnan nlemlerin sonularnn yetersiz kaldn, nlem paketlerinin hazrlandn, fakat bir tarafn hazrlad pakete dier tarafn gvenemediini, bir tarafta Cumhurbakan ve Silahl Kuvvetler, dier tarafta siyasal partiler, herkesin isteinin ayn ynde olduunu, ama bir sonu alnamadn, bu baarszln nedeninin ise partiler arasnda baz konulardaki yaklam farklar olduunu belirttiini ifade etmektedir. Yine Baylken, Genelkurmay Bakannn bir grmede yasalarda yaplmas gereken deiiklikleri ifade etiini, Cumhurbakanndan bu hususu takip etmesini istediini, ancak bu yasalarn kmadn dile getirmektedir (Arcayrek, 1985: 183) Arcayrekin Faruk Skandan aktardna gre 1979 ylnn Temmuz aynda yaplan Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda Kuvvet Komutanlarnn sz alarak yaptklar gezilerden edindikleri izlenim ve deerlendirmelerini ifade etmiler, devlet otoritesinin yokluundan, brokrasinin almadndan, eylemlerin giderek boyutlandndan yaknmlardr. Askerler nlem alnmas gereini vurgularken Babakan Ecevit susmakta ve not almaktadr. Skana gre komutanlar ilk defa gezi dn sonras konumaktadrlar. Skana gre, askerlerin 1979 Austosuna kadar ynetime el koymaya niyetleri yoktu. Meclis ve hkmetin ynetime egemen olmasn istiyorlard (Arcayrek, 1985: 195-196). 12 Eyll ncesi dnemde askerlerin bir baka talebi de AP ve CHPnin ibirlii yaparak lke sorunlarnn zm iin birlikte hareket etmeleri olmutur. Arcayrek, daha nce eitli ekillerde dile getirilen bu talebin 14 Ekim 1979 ara seimlerinden sonra gndeme gelmediini, bunun da askerlerin yeni bir sre iine girerek ynetime el koymaya karar verdiklerini gsterdiini belirtmektedir. Arcayrek, yllar sonra Ecevitin kendisine Eer biz CHP-AP hkmetini kurabilseydik, cumhurbakann seebilseydik mdahale gelmeyebilirdi dediini aktarmakta, bu grn 14 Ekime kadar olan dnem iin geerli olduunu, oysa daha sonras iin Ordudan iki partinin ortak hkmeti ynnde bir talep gelmediini, bu nedenle artk mdahaleye doru gidildiini sylemektedir. Mdahale aama aama gelecekti. nce uyar mektubu gelecek, ardndan 12 Eyll. Kararlatrlan mdahale durmayacakt. Nedenlerin bir kapansa dieri ar basacakt (Arcayrek, 1985: 296-298). Eyll 1979a gelindiinde belli evrelerde darbe yaplacana ilikin bilgiler dolamaktayd. Arcayrekin Cokun Krcadan aktardna gre de askerler 14 Eylldeki Milli Gvenlik Kurulu sonrasnda toplanmlar ve CHP-AP ibirliinden vazgemilerdi (Arcayrek, 1985: 281). Blent Ecevit de 17-18 Eyll 1979 gnleri Faruk Skan ve baz Demokratik Partililerin kendisine gelerek, 12 Mart ncesine benzer gnler yaandn, skynetime ramen anarinin trmandn, mutlaka bir eyler olacan ve kendilerinin bir eyler olurken bu ykn altnda kalmak istemediklerini syleyerek Skann hkmetten ayrlma kararn bildirmesi karsnda durumdan phe duyduunu ve tedirgin olduunu dile getirmitir (Arcayrek, 1985: 381). Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanununun 35. maddesindeki Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

731 korumaktr. hkmnn, ordunun i siyasete mdahale etme hakk saladn ileri srmek hukuki adan mmkn deildir. Darbeleri gerekletirenlerin sndklar bu yasal klf, ayn zamanda bakalar tarafndan da zaman zaman dile getirilmitir. Oysa yasa koyucu, ayn Kanunun 43. maddesine koyduu u hkmle orduyu siyaset dnda tutmay amalam, farkl davranta bulunmay yasaklamtr (zdemir, 1989: 215-218): Trk Silahl Kuvvetleri her trl siyasi tesir ve dncelerin dnda ve stndedir. Bundan tr Silahl Kuvvetler mensuplarnn siyasi parti veya derneklere girmeleri bunlarn siyasi faaliyetleri ile mnasebette bulunmalar, her trl siyasi gsteri, toplant ilerine karmalar ve bu maksatla nutuk ve beyanat vermeleri ve yaz yazmalar yasaktr. Modern demokrasilerde ordu dier kar gruplarndan daha te bir anlam tamaz. Askeri komuta heyeti sivil demokratik kurumlara itaat ettiinden tek grevlerinin gerektiinde savamak olduunu bilir, hkmete ballk konusunda ise tereddt yaamaz. Ordu siyasal srece dorudan katlamaz, sadece edilgen bir rol oynar (Ertun, 2005: 398). Askeri otoritenin sivil otoriteye mdahalesi genellikle az gelimi lkelerde grlen bir olgudur. Azgelimi lkelerde toplumun yaps askeri bir mdahaleye kar koyup direnecek rgtlenme dzeyine ve bilincine ulamamtr. te azgelimi lkelerde ekonomik gelime ve siyasal istikrar yeterince salanamaynca toplumda iddet ortam domakta, bu da askeri ynetimi davet eden bir ortam oluturmaktadr. Ordunun siyasete mdahale etmesinin nedenleri eitli olmakla birlikte, toplumda sorunlarn zmnde seeneklerin olmad ve zmn ordudan beklendii durumlarda darbe sreci hzlanmaktadr. Ayrca, ordunun harekete gemesinde asl etken, ordunun gl olmas deil, sivil siyasi kurumlarn zayf olmasdr denilebilir (Ertun, 2005: 399-400). Ordunun siyasete mdahale etmesini meru hale getiren ve buna gereke oluturan en bilinen sebep ise sivil otoritenin lke sorunlarna zm retememesidir. 12 Eyll darbesini yapanlar tarafndan da benzeri sylem darbenin gerekesi olarak kullanlmtr. Kenan Evrene gre, darbenin baarl olmamas demek, bir i sava sonucu lkenin paralanmas, bin seneye yakn bizim olan topraklarn baka ellere gemesi, Trkln ve Trklerin Asyadaki dier Trklerin durumuna dmesi demektir (Ertun, 2005: 413-414). Ertun, Ordu, lke artlar ktletii iin mi mdahale etmekte; yoksa sivil otoriteye mdahale edebilmek iin mdahaleyi merulatrc bir konuma m girmektedir? diye sormakta ve eer ordu ynetimi ele geirmek iin koullarn olumasn bizzat salyor veya tevik ediyorsa, bunu gizleyecek nlemleri de titizlikle alyordur demektedir. Bu yzden ileri srlen iddialar kantlamak zordur, byle kantlar bulunsa da kesinlik tamayabilir. Askerlerin mdahaleyi kolaylatracak koullar hazrladna veya kolaylatrdna ilikin hem darbeyi yapanlarn arasndan hem de st dzey siyasetiler tarafndan dile getirilen birok iddia bulunmaktadr. Bu yndeki en gl delil ise skynetime ramen durmayan terrn darbeyle birlikte durmu olmasdr (Ertun, 2005: 413-414). Ancak, gl kabul edilebilen bu iddiaya kar, askeri ynetim dneminde de iddet olaylarnn birdenbire nlenemedii, kademeli bir azalma ve kontrol altna alma sreci yaand eklinde cevap verilmektedir. Yine ayn ekilde, skynetimin olaylar nleyememesinin nedeninin, alnan tedbirlerin sadece skynetim uygulanan belirli saydaki ille snrl kalmas, lke genelinde topyekn etkili bir mcadele ortaya konulamamas olduu belirtilmektedir. Mdahale koullarnn hazrland tezinin dile getiricileri arasnda askeri cepheden isimler de olmutur. Bunlardan biri 12 Eyll generallerinden Bedrettin Demireldir. Demirel yle konumaktadr: 1979 Temmuzunda da mdahaleyi gerektiren sebepler vard ve mdahale Trkiye Byk Millet Meclisi (S. Says: 376)

732 karar da vard, ama biz biraz daha olgunlasn, itiraz edilmesin diye o zaman mdahaleyi yapmadk. (Ertun, 2005: 414-415). Meclis Darbeleri Aratrma Komisyonunu tarafndan 07.06.2012 tarihinde dinlenen 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel unlar dile getirmitir (Komisyon Tutanaklar: 07.06.2012).Yani darbe olmu, ondan sonra yaplan seimde halkn sandk bana gitmeyecei veya halkn bir ksmnn diyelim, sandk bana gitmeyecei, bir reaksiyon gsterecei -referandumlarda da- dnlrken yle olmam nk bu lkenin vatanda, saduyu sahibi vatanda geride durmaktansa undan bir an evvel kurtulup yine eski yolumuza gidelim. gibi bir yolu tutmu, yle gitmi ve neticede arka arkaya darbeler gelmi, bu darbeleri gslemi Trkiye ve bu darbeler Trkiyeye byk zarar vermi. Eer Trkiye bir darbe lkesi olmasayd bugnk durumdan daha iyi olurdu her ey, ok daha iyi olurdu. Darbeyi alklayanlar dhil veya darbeyi tevik edenler dhil veya darbeden memnun olanlar dhil, olmayanlar, olanlar, hepsi zarar grm. Bunun idraki iinde olunmazsa, bundan sonra Trkiyeyi ileriye gtrmekte zorluk olur. Onun iin, birinci mesele halkn skntlarnn zmn olaanst birtakm reetelerde, olaanst birtakm kurallarda, olaanst ynetim ekillerinde deil, kendi hr iradesiyle setii idarelerde aramas lazm ve eer halk kendi hr iradesiyle setii idarelerden memnun deilse, bekleyecek, yani o idarenin deime zaman gelinceye kadar bekleyecek. Deime zaman sandktr. Sandk gelene kadar bekleyecek ve orada kendi iradesini kendisi ortaya koyacak. Bunu yerletiremedike Trkiyede huzuru, sknu salamakta skntlarmz zor geer, ne kadar urasak zor geer. Yani unu sylemek istiyorum: Trk vatanda birbiriyle olan meselesini darbe yoluyla halletmeye kalkmamal, bir. ki, kendi meselesine yine darbe yoluyla zm aramaya kalkmamal, bunlarn hepsini, meruiyetten uzaklamamal, meru yollardan giderek neyi aryorsa onu bulmal. imdi, buraya gelmeden nce, unlar sylemek istiyorum: Burada, her devlet kendi gvenliini, kendi ynetimini dnrken bir sistem koymu orta yere. yle koymu sistemi: Hangi ii, devletin hangi kurumu yapacak ve bu kurumlar nasl ileyecek, kim kime bal ileyecek ve direktifi nereden alacak? Sorumlu kim olacak? Bizim sistemimizde, bunu ok nemsiyorum, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, cumhuriyeti kuranlarn en nemli sorunu bu cumhuriyetin yaayabilmesi meselesi olmutur nk imparatorluk kmtr. mparatorlukla beraber ok byk nfus hareketi olmutur. mparatorlukta yaayan pek ok insan Anadoluya gelmek durumunda olmutur. ok byk straplar ekilmitir. Gerek Anadolunun yerli halk gerekse darndan gelen insanlarn hepsi byk fedakrlklarda bulunmulardr. Neredeyse erkek nfus, i grebilecek nfusun byk bir ksm krlmtr. Bir daha sava da olmasn ama Devletimiz ayakta dursun Cumhuriyeti kuranlar da, Byk Atatrk bata, cumhuriyetin ayakta durabilmesini bir yerden sonra her eyin nne almtr. imdi, zaman zaman, bugnlerde veya bugnlere gelmeden nce eletiriyoruz, bugnlerden sonra da eletireceiz tabii. Acaba, Trkiye Cumhuriyeti devletinin security dediimiz gvenlik meselesi neden her eyden nce geliyor? Bunun sebebi tarihidir. Devleti kuranlar, bir sre sonra gelmilerdir Biz bu devleti kurduk ama bu devlet ieriden, dardan birtakm tehditlere maruz kalrsa bunu kim karlayacak? Geri, bugnk Anayasamz bunu Trk vatandana brakyor ama Trk vatanda bunu nasl yapacak? Yani bu gvenlii, dnmler, tanmlar ve Trkiye Cumhuriyeti ve Trkiye topraklar Silahl Kuvvetlere emanettir gibi bir formle getirmiler. Buradan korumak ve kollamak km. Yani Trkiye Cumhuriyetinde devletin gvenlii meselesini kim yrtecek? Devletin silahl gc. Yani kimseye sormadan m bunu yrtecek? te, burada nemli hadise

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

733 geliyor. Kimseye sormadan m yrtecek? Sonradan, 1960 Anayasasnda bu u ekli alm: Bir Mill Gvenlik Kurulu kurulacak, bu Mill Gvenlik Kurulu Trkiye'nin muhatap olabilecei tehditleri karacak, bunlar hkmete syleyecek, yle tehditlerle devlet kar karyadr. diyecek ve Hkmet onlar gzden geirecek ve diyecek ki Hkmet Evet, bu tehditlerin ortadan kaldrlmas lazmdr. Bunu kim yapacak? Bunu gayet tabii devletin silahl gc yapacak ama silahl gcne Yap denecek. Yani kendiliinden devlete el koyup yapmaya kalkmayacak, Yap denecek. te, Trkiyede olmayan bu. Yani devletin silahl gc silah kullanabilmek iin siyasi direktifi beklemeden silah kullanmaya kalkp devlete el koyuyor, tehdidi ortadan kaldrmak yerine, devleti ortadan kaldryor aa yukar. Yani devletin anayasasn kaldryor, Meclisini kaldryor, hkmetini kaldryor, onu kaldryor. imdi bu husus, mehur 35inci madde ve Hizmet Kanunuyla da ayrca pekitirilmitir 1960ta. Eer bundan sonra darbe olmasn istiyorsak, mutlaka silahl gcn Anayasadaki yerini iyi tayin etmemiz, nereden, kimden direktif alacan iyi tayin etmemiz ve mill irade stnln, Anayasa stnln mutlaka tesis etmemiz lazm. Onun iin, bu 35nci maddeyi kaldrmak veya tadil etmek hangi ekil olursa olsun, netice itibaryla yine aslnda devletin birden fazla silahl gc olmayacana gre, mnhasran silahl g devlete ait olduuna gre, yani devletten bakasnn silahl g kurmaya kalkmas felaket. Yani o ihtiya duyulup o felaket, yle bir ey olmamas lazm. Ne olmas lazm? Devletin silahl gc devletin emrinde dediimiz zaman, mill iradenin karar yeri olan Meclisinden ve onun ondan gvenoyu alm hkmetinden mutlaka direktif almas lazm ve o zaman, o direktifle, o direktife dayanarak hizmetini grmesi lazm. Bunlar neyle yapyor? te, skynetim budur aslnda, olaanst hl budur ama bizim burada konutuumuz ne skynetimdir ne olaanst hldir. Skynetimle, olaanst hlle baarlamayan birtakm ilerin, ne yapalm baarlamyor, o zaman devlet ilemiyor, devlete el koyalm ve devleti iletelim gibi bir eyin iine girmelerinden bu durum meydana geliyor. Ondan sonra gryoruz, asker devletine el koyduktan sonra da birok skntlar oluyor nk darbe, aslnda filin zcaciye dkknna girmesidir. Yani girdii zaman, krmadk, dkmedik bir ey brakmaz, krar dker, yi yapyorum diye yapar, Kt yapyorum diye yapmaz veya yani kabiliyetsizliinden yle yapar veya onun ii deildir, yanl bir iin iine girmitir ama zarar verir lkeye neticede ve ondan sonra yeniden byle eylerle karlamayalm diye uramak gayet doaldr. Yani bir milletin askeri onun emrinde olacak. Zaten asker sivil idarenin emrinde deilse, ona demokrasi demek de mmkn deildir. Yalnz, hibir memleket kolaylkla buraya gelmemi. Byk Frederickin bir sz var, ok enteresan bir sz: Bizim durumumuz army of the state deil yani devletin ordusu deil- state of the army ordunun devleti. Ordunun devleti noktasndan birok lke gemi. Yani ordu var, devlet de var ama esas g sahibi, sz sahibi ordu. Bu safhann almas lazm ve esasl bir ekilde almas lazm. Yani kanunlarn, nizamlarn buna gre tayin edilmesi lazm. Ayrca da rejimin halka mal edilmesi lazm. Halka anlatlmas lazm rejimin, iyi anlatlmas lazm. Rejimin halka anlatlmasnda siyasi partilerin ok byk nemi var, siyasi partilerin ileyiinin ok byk nemi var, seim sisteminin ok byk nemi var ki Trkiye bunlar grd. Trkiyede yle zaman oldu ki seim yapld, yzde 40 oy alan parti yzde 10 milletvekili kard, yzde 60 oy alan parti yzde 90 milletvekili kard. Bu, tek partiden ok partiye getiimiz zamanlarda, 50li ylardayd. Yani byle de olmaz. Temsil sistemi bence hakkn vererek iletmek lazm. Temsil sistemde yaplabilecek, gerekten halkn daha iyi temsil edilebilmesi iin, daha memnun bir ynetime gidilmesi iin birtakm deiikliklerin yeniden yaplmas lazm. Yani bunlar zaman ierisinde olacak eyler var ama ben isterim ki Trkiyede nispi seimin yannda, nispi seim deil de dar blge ekseriyet seimi olsun, yani kii setii adamla yakn irtibat

Trkiye Byk Millet Meclisi

(S. Says: 376)

734 kurabilsin. Bir yerden 5 tane milletvekili seiliyor, o milletvekili orann bir kesine bakyor, bir kesine bakamyor. imdi, Sayn Ecevit 6 Eyllde o beyan yapt. 12 Eyllde ihtilal olduuna gre, bizim iktidar ve muhalefet olarak bir araya gelmemiz, o gnk problemin hibirisini halletmezdi. O gnk problem anariydi ve anariye kar alnacak devlet tedbiri skynetimdi, skynetim de vard. Skynetim 1978 senesinin Eyllnden itibaren, Mara hadisesinden sonra Sayn Ecevit Hkmet Bakan iken ilan edilmiti ve skynetime ramen, anari durdurulamamt. Esasen, uyar mektubu diye verdikleri mektupta, ylbanda verdikleri mektupta da asker Biz bu ii yapamyoruz, yani biz uratk, didindik ama olmuyor yani, bir trl kan dklmesini nleyemiyoruz. mealinde ve siyasi partilere Siz bir olun, beraber olun, bir ey yapn. diyor. Bizim baka bir ordumuz, baka bir gvenlik tekilatmz yok ki. yle diyor. Bunu neden byle diyorsunuz? diye sorduum zaman, Biz bir senedir urayoruz, bunun altndan kamadk. diyor ve o gnk tarih itibaryla, 1980 Eyll itibaryla askerin kafasnda, daha sonra anlalyor ki bu i oktan teekkl etmi. Bu i aslnda 79da teekkl etmi. Ben, aslnda havanda dvdm. Ben yle dndm: 1979 senesinin 14 Ekimde yaplan sei