PROPOZYCJA PROGRAMOWA GŁÓWNEJ KWATERY ZHP

dawno, dawno temu,

zaczęłozaczęło

WYDAWNICTWO

MARRON

WYDAWNICTWO

MARRON

dawno, dawno temu,dawno, dawno temu,

kiedykiedy

zaczęłozaczęłoPROPOZYCJA PROGRAMOWA GŁÓWNEJ KWATERY ZHPW ROKU JUBILEUSZU 1050-LECIA CHRZTU POLSKI

wszystko sięwszystko się

49

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

1

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

PROPOZYCJA PROGRAMOWA GŁÓWNEJ KWATERY ZHPW ROKU JUBILEUSZU 1050-LECIA CHRZTU POLSKI

2

DAWNO, DAWNO TEMU

Autorzy:Grażyna Baranowska, Piotr Dziewulski, Dominika Kaszubowska, Mateusz Kubiak, Kacper Mironiuk,

Agnieszka Pawlak, Szymon Salski, Małgorzata Stelmachowska, Angelika Szelągowska, Ewelina Tubacka, Karolina Wachowiak, Łukasz Woźniak

Fotografi e:Weronika Jędrzejczak, Karolina Kubis, Krzysztof Manista, Zbigniew Warzyński, Magdalena Madej oraz Guncelin, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/52/DagomeCambraiCopy.jpg;

Lukasz19930915, https://pl.wikipedia.org/wiki/Bazylika_prymasowska_Wniebowzi%C4%99cia_Naj%C5%9Bwi-%C4%99tszej_Maryi_Panny_w_Gnie%C5%BAnie#/media/File:Adalbert_relikwie.JPG;

Ludmiła Pilecka, https://pl.wikipedia.org/wiki/Bazylika_prymasowska_Wniebowzi%C4%99cia_Naj%C5%9Bwi-%C4%99tszej_Maryi_Panny_w_Gnie%C5%BAnie#/media/File:Gniezno_Door.JPG; Radomil Talk, https://pl.wikipe-dia.org/wiki/Ostr%C3%B3w_Tumski_w_Poznaniu#/media/File:Archikatedra_Pozna%C5%84_RB1.JPG; Jędrycha, https://de.wikipedia.org/wiki/Kruszwica#/media/File:Kruszwica,_Ruiny_zamku,_tzw._Mysia_Wie%C5%BCa,_

po%C5%82._XIV_w._%281%29.JPG; User:Fazer, https://pl.wikipedia.org/wiki/Biskupin_%28stanowisko_archeolo-giczne%29#/media/File:Biskupin_-_gate_and_wall.jpg

Redakcja wydawnicza: Agnieszka KazekProjekt okładki i opracowanie grafi czne: Studio Marron

Producent wykonawczy: Marek SkrzydlewskiKoordynator projektu: Emilia Kulczyk-Prus

Dofi nansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Chrzest966.

Partnerzy projektu: Partnerzy medialni:

Publikacja dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska (BY-SA)

Dla Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego00-491 Warszawa, ul. M. Konopnickiej 6, www.zhp.pl

Wydawnictwo Marrone-mail: biuro@wydawnictwomarron.pl

ISBN 98-83-64637-75-9

Łódź – Warszawa 2016

Miasto Gniezno

3

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

SPIS TREŚCI

DRUHNO DRUŻYNOWA! DRUHU DRUŻYNOWY! ................................................................5REGULAMIN ODZNAKI „CHRZEST 966” .....................................................................................6PRZESŁANIE NACZELNEGO KAPELANA ZHP ...........................................................................7KONTEKST HISTORYCZNY CHRZTU POLSKI ORAZ 1050. ROCZNICY TEGO WYDARZENIA ...........................................................................................................................8

ZADANIE 1. PROPOZYCJE MIEJSC, KTÓRE WARTO ODWIEDZIĆ .........11

ZADANIE 2. POMYSŁY I SCENARIUSZE ...........................................................15POMYSŁY NA ZBIÓRKI ......................................................................................................................16SCENARIUSZ ZBIÓRKI GROMADY ZUCHOWEJ „W DOMU DOBROWOJA” ...............19SCENARIUSZ ZBIÓRKI DRUŻYNY HARCERSKIEJ „GRA DOBRAWY” .............................23SCENARIUSZ ZBIÓRKI DRUŻYNY HARCERSKIEJ I STARSZOHARCERSKIEJ „POD ZNA-KIEM ORŁA BIAŁEGO” .......................................................................................................................26SCENARIUSZ ZBIÓRKI STARSZOHARCERSKIEJ „DAGOME IUDEX”.................................35KUŹNICA „WZRASTAM JAK ROŚLINKA”...................................................................................39DYSKUSJA WĘDROWNICZA I INSTRUKTORSKA „CHRYSTIANIZACJA NA ZIEMIACH POLSKICH – DAR Z NIEBA, CZY BARBARZYŃSTWO?” ........................................................41

ZADANIE 3. POMYSŁY NA PEŁNIENIE SŁUŻBY .............................................43

SPRAWNOŚĆ ZUCHOWA ZDOBYWANA ZESPOŁOWO „DOBRAWA/MIESZKO” ....46SPRAWNOŚCI HARCERSKIE DAGOME IUDEX .........................................................................47WARTO PRZECZYTAĆ ......................................................................................................................48

4

DAWNO, DAWNO TEMU

CELE PROPOZYCJI PROGRAMOWEJ „DAWNO, DAWNO TEMU, KIEDY WSZYSTKO SIĘ ZACZĘŁO” Przypomnienie wydarzenia Chrztu Polski, jego kontekstu i znaczenia. Pogłębienie ducha patriotycznego w środowiskach harcerskich. Twórcze podjęcie chrześcijańskiego dziedzictwa Polski. Popularyzacja wiedzy historycznej o początkach Państwa Polskiego. Lepsze poznanie zabytków i miejsc kultury związanych z wydarzeniem chrztu księ-

cia Mieszka I i początkami państwa polskiego. Wspieranie realizacji wychowania do wartości w środowiskach harcerskich, zwłasz-

cza w obszarze wychowania duchowego i religijnego opartego na wartościach chrześcijańskich.

Główna Kwatera ZHP dziękuje instruktorom Chorągwi Wielkopolskiej ZHP oraz Chorągwi Łódzkiej ZHP za przygotowanie materiałów wykorzystanych w propozycji „Dawno, dawno temu, kiedy wszystko się zaczęło”.

5

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

DRUHNO DRUŻYNOWA! DRUHU DRUŻYNOWY!Historia państw i narodów jest historią nieustannych przemian. Każdy z nich posiada jednak w swoich dziejach pewien punkt zwrotny, jakieś wydarzenie, które wpłynęło na jego dalsze funkcjonowanie. Takim wydarzeniem w dziejach Rzeczypospolitej jest niewątpliwie przyjęcie chrztu, które miało miejsce 1050 lat temu. Decyzja ówcze-snego władcy Mieszka I sprawiła, że Polska, dotychczas funkcjonująca jedynie jako zbiór plemion, stała się scentralizowanym, liczącym się na arenie międzynarodowej państwem.Harcerskie wychowanie duchowe, religijne i patriotyczne nie może być pozbawione odniesienia do tego, co stało się 14 kwietnia 966 roku na dworze pierwszego władcy Państwa Polskiego – księcia Mieszka I. W czasach, kiedy pamięć o naszych korzeniach przeżywa prawdziwy renesans, ta rocznica powinna odegrać szczególną rolę w reali-zacji zadań wychowawczych Związku Harcerstwa Polskiego. Warto, by Wasi harcerze podjęli refl eksję nad konsekwencjami religijnymi, politycznymi i kulturalnymi Chrztu Polski i dzięki temu lepiej zrozumieli, czym jest w życiu narodu religia i duchowość.Propozycja „Dawno, dawno temu, kiedy wszystko się zaczęło” dotyczy nie tylko do-niosłego wydarzenia, jakim jest chrzest Mieszka I, ale także tego, co w związku ze świętowaniem jego rocznicy można przekazać w zakresie wychowania duchowego i religijnego, kształtowania postaw patriotycznych i obywatelskich.W ramach naszej propozycji zuchy, harcerki i harcerze, harcerki starsze i harcerze starsi, wędrowniczki i wędrownicy, a także instruktorki i instruktorzy w gromadach, drużynach, zastępach i kręgach mogą zdobywać odznakę „Chrzest 966” (jej regula-min znajduje się na s. 6).Zdobywając odznakę, możecie skorzystać z przygotowanych przez nas pomysłów lub opracować własne zadania i scenariusze zbiórek. Nie zapomnijcie o próbach na stop-nie i sprawnościach. Specjalnie opracowane zostały sprawności harcerskie „dagome iudex” i zuchowa sprawność zespołowa „Dobrawka / Mieszko”. Warto również się-gnąć po sprawności z podstawowych zestawów, np. zuchowe zdobywane zespołowo: „Biały Orzeł”, „Słowianin” i harcerskie: młody religioznawca *, religioznawca * * *, prze-wodnik duchowy * * *, przyjaciel liturgii * *, znawca liturgii * * *, poszukujący wartości * *, poszukujący autorytetu * * *, szperacz *, poszukiwacz * * i badacz * * *.Zadania propozycji (zdobywanie odznaki) można z powodzeniem włączyć do progra-mu obozu drużyny lub kolonii zuchowej, ponieważ tematyka związana z życiem Sło-wian, przyjęciem chrześcijaństwa i początkami państwa polskiego znakomicie nadaje się na fabułę obozu lub kolonii zuchowej.

Autorzy propozycji programowej„Dawno, dawno temu, kiedy wszystko się zaczęło”

6

DAWNO, DAWNO TEMU

REGULAMIN ODZNAKI „CHRZEST 966”Odznaka „Chrzest 966” jest zdobywana w Roku Jubileuszu 1050-lecia Chrztu Polski.

1. Aby zdobyć odznakę, zespół (gromada, drużyna, zastęp, krąg) powinien wykonać trzy zadania:

odwiedzić miejsce związane z Chrztem Polski lub początkami państwa polskiego, przeprowadzić zbiórkę na temat Chrztu Polski i początków państwa polskiego, pełnić służbę związaną z jubileuszem chrztu Polski lub upamiętnieniem wydarzenia

czy miejsca związanego z powstaniem państwa polskiego.

2. Do zdobywania odznaki może przystąpić gromada, drużyna, zastęp lub krąg, któ-ry do 15 czerwca 2016 roku prześle zgłoszenie na adres e-mail: program@zhp.pl.

Zgłoszenie powinno zawierać następujące informacje: nazwa jednostki oraz właściwego hufca i chorągwi, imię i nazwisko, stopień drużynowego (zastępowego, przewodniczącego kręgu), liczba osób zdobywających odznakę, dane kontaktowe (adres e-mail, telefon, adres pocztowy).

3. Do zadań na odznakę można włączyć odpowiednie działania realizowane przez zespół od 1 stycznia 2016 roku.

4. Wykonanie zadań należy krótko opisać w meldunku końcowym, do którego można dołączyć dokumentację fotografi czną (w wersji elektronicznej).

5. Meldunki o wykonaniu zadań należy przysyłać na adres e-mail: program@zhp.pl do 30 października 2016 roku. Odznaki zostaną przyznane i wysłane do środo-wisk w ciągu miesiąca od otrzymania meldunku.

6. Nadesłana dokumentacja realizacji zadań może zostać zamieszczona na stronie internetowej ZHP i w innych publikacjach GK ZHP.

7

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

PRZESŁANIE NACZELNEGO KAPELANA ZHP W tym roku wspominamy 1050. rocznicę wydarzenia, które w dziejach narodu pol-skiego stało się fundamentem jego państwowości i tożsamości . W 966 roku na głowę Mieszka I i na jego dwór spłynęły wody chrztu świętego. Zaczęło się wielkie dzieło chrystianizacji Polski. Tak znalazł nas Jezus u zarania dziejów. Musimy o tym ciągle pamiętać! Ciągle na nowo przypominać sobie, że chrześcijaństwo nas stanowi nie od dziś. Przez chrzest zostaliśmy włączeni w historię dziejów narodu, we wspól-notę ludzi, którzy na nauce Chrystusa budują cywilizację miłości.

Jan Paweł II, gdy przybył z wizytą do Francji, zadał pytanie: „Najstarsza córo Ko-ścioła, co zrobiłaś ze swoim chrztem?”. Ja takie pytanie ośmielam się postawić każde-mu ochrzczonemu instruktorowi ZHP. Więcej, stawiam pytanie: Na ile zdajesz sobie sprawę, że sakrament chrztu jest wezwaniem do głoszenia Chrystusa? Czy jako instruktor harcerski, wychowawca, jesteś świadkiem Boga, w imię którego zostałeś ochrzczony? Czy też twoja wiara wyblakła, wypłowiała, wystrzępiła się jak fl aga na wietrze? Co się stało z łaską sakramentu chrztu?

Jubileusz 1050. rocznicy Chrztu Polski to wielka szansa także dla instruktorów ZHP na odnowienie świadomości chrzcielnej. Na odkrycie, co znaczy być człowie-kiem ochrzczonym. Propozycja programowa jest pewnym impulsem. Chodzi o to, by każdy z nas zatrzymał się w drodze i sięgnął do historii własnego chrztu.

ks. hm. Wojciech Jurkowski SAC

8

DAWNO, DAWNO TEMU

KONTEKST HISTORYCZNY CHRZTU POLSKI ORAZ 1050. ROCZNICY TEGO WYDARZENIA

Rok 966 był dość zwyczajny. Wydawało się, że na Starym Kontynencie nie wydarzyło się nic, co byłoby godne szczególnej uwagi. Na Sto-licy Apostolskiej zasiadał Jan XIII, patriarchą Konstantynopola był Polieuktos, władcą Świę-tego Cesarstwa Rzymskiego Otton I Wielki, cesarzem Bizancjum Nicefor II Fokas. Jednak we wschodniej części Europy działo się od kilku lat coś wyjątkowego – z kilku plemion słowiańskich zaczęła powstawać społeczność, którą z czasem historycy nazwali Polanami, a ich ojczyźnie nadano miano Polska. Zwień-czeniem tego procsu było wydarzenie, które miało miejsce w Wielką Sobotę 14 kwietnia roku Pańskiego 966. Książę Mieszko posta-nowił przyjąć sakrament chrztu świętego z rąk biskupa misyjnego poznańskiego Jorda-na, przybyłego na tereny Polan wraz z żoną księcia, czeską księżniczką z rodu Przemyśli-dów – Dobrawą.

Chrzest Mieszka, pogańskiego władcy Po-lan, nie był spowodowany tylko namowami poślubionej rok wcześniej księżniczki Dobra-

wy i uczuciami religijnymi. Było to wydarzenie, które na stulecia miało wytyczyć miejsce Pol-ski na kartach historii Europy. Przyjęcie tego sakramentu w Kościele oznaczało dołączenie do kręgu cywilizacji chrześcijańskiej i wiążące się z tym liczne korzyści społeczne i politycz-ne – Państwo Polskie zaistniało na ówcze-snej mapie Starego Kontynentu. Przyjmując chrzest, Mieszko wiedział, że ten znaczący w oczach Europejczyków gest przyniesie kul-turę chrześcijańską i pozwoli zorganizować sprawną administrację, pozwalająca zarządzać powstającym na rozległym terenie słowiańsz-czyzny państwem.

Mieszko – dzięki przyjęciu wiary chrześci-jańskiej – stał się istotną postacią na scenie politycznej. Uniknął bardzo prawdopodob-nej kolonizacji ze strony Świętego Cesar-stwa Rzymskiego, a także ugruntował sojusz z Księstwem Czeskim, który pozwolił poko-nać wielu jego przeciwników, np. pogańskich Redarów i Wolinian. Przede wszystkim jed-nak umocnił swoją pozycję jako niezależnego

9

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

chrześcijańskiego władcy, którego państwo wraz z upływem czasu stawało się znaczącym ośrodkiem intelektualnym i kulturalnym Eu-ropy Wschodniej.

Tysiąc lat później, w 1966 roku budowane Państwo Polskie nie było już tak niezależne i podziwiane w całej Europie. Nastał smutny, a nawet tragiczny czas panowania komunizmu. Polska w wyniku rozstrzygnięć politycznych po drugiej wojnie światowej stała się zależna od „wielkiego brata” – Związku Socjalistycz-nych Republik Radzieckich. Niewiele zostało wówczas z idei chrześcijańskiego państwa przyniesionej przez Święty Kościół Rzymski w osobie biskupa Jordana. Zamiast Królestwa Polskiego na mapach można było przeczytać zupełnie inną nazwę – Polska Rzeczpospolita Ludowa.

Od ponad dwudziestu lat Polską rządzili twardą ręką komuniści z ówczesnym pierw-szym sekretarzem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Władysławem Gomułką. To był także bardzo trudny czas dla chrześci-jaństwa. Kościół katolicki był prześladowany przez socjalistyczne władze, a społeczeń-stwo zastraszone i niepewne swej przyszłości.

W tej atmosferze przyszło Polakom wspomi-nać chrzest Mieszka i początki Państwa Pol-skiego. Obchody Chrztu Polski w 1966 roku były przeżywane w dwóch antagonistycznych obozach: jeden reprezentowały władze pań-stwowe, które ogłosiły obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego, a drugi władze kościelne, które przygotowały uroczystości Milenium Chrztu Polski.

Władze PRL świętowały rocznicę przyję-cia chrztu przez Mieszka I w sposób oderwa-ny od wartości chrześcijańskich związanych z tym wydarzeniem. Inauguracja jubileuszu odbyła się na plenarnej sesji Ogólnopolskie-go Komitetu Frontu Jedności Narodu 16 lu-tego 1960 roku w Kaliszu. Obchodom jubi-leuszu towarzyszył program „Tysiąc szkół na 1000-lecie”, podczas którego w latach 1958––1965 wzniesiono prawie 1,5 tys. szkół-po-mników Tysiąclecia Państwa Polskiego. Był to także czas intensywnych badań archeologicz-nych związanych z początkami państwa Po-lan. Ponadto w ramach obchodów budowa-no drogi i zadrzewiano nieużytki. Tysiąclecie Państwa Polskiego było również okazją do zorganizowania na wielką skalę obchodów 550. rocznicy bitwy pod Grunwaldem oraz wielotysięcznej parady przedstawiającej ty-siąclecie Oręża Polskiego, z licznym udziałem władz państwowych, wojska i sportowców, która odbyła się 22 lipca 1966 roku. Za-mknięciem obchodów był zorganizowany w dniach 7–9 października 1966 roku w War-szawie Kongres Kultury Polskiej, w którym uczestniczyli pisarze, naukowcy oraz działa-cze partyjni z całej Polski.

W tym czasie władze Kościoła katolickiego zorganizowały także szereg wydarzeń mają-cych upamiętnić tysięczną rocznicę Chrztu Polski. Inicjatorem Milenium Chrztu Polski był Prymas Polski kardynał Stefan Wyszyń-ski. Milenium poprzedzała odprawiana przez

10

DAWNO, DAWNO TEMU

dziewięć kolejnych lat (1957–1966) Wiel-ka Nowenna, której celem było ożywienie wszystkich dziedzin duszpasterstwa w skali całego kraju. Nowennie towarzyszyła pere-grynacja po polskich parafi ach kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Władze ko-munistyczne, chcąc utrudnić świętowanie, 2 września 1966 roku dokonały „aresztowa-nia” obrazu i pod eskortą milicji nakazały za-wieźć go na Jasną Górę z zakazem powrotu na trasę nawiedzenia. Po polskich parafi ach pielgrzymowały od tego czasu puste ramy. Obraz powrócił na trasę dopiero 18 czerwca 1972 roku. Dokonano wówczas odnowienia aktu zawierzenia Matce Boskiej Narodu Pol-skiego pod jej opatrzność na kolejne 1000 lat. Centralne uroczystości odbyły się na Jasnej Górze 3 maja 1966 roku. Władza ludowa nie zezwoliła wówczas na przyjazd zaproszonego

na obchody do Polski papieża Pawła VI.Dziś władze państwowe i kościelne wspól-

nie świętują 1050. rocznicę Chrztu Polski. Specjalna sejmowa uchwała wyraża nadzie-ję, że rocznicowe obchody będą drogą po-jednania i odbudowy wspólnoty w oparciu o ponadtysiącletnią tradycję chrześcijańską naszego Narodu. Sejm Rzeczypospolitej Pol-skiej ustanowił rok 2016 Rokiem Jubileuszu 1050-lecia Chrztu Polski. W ramach jubile-uszowych uroczystości oprócz celebracji liturgicznych odbywają się liczne ceremonie państwowe, koncerty, debaty i konferen-cje. Jubileusz jest okazją do przypomnienia znaczenia Chrztu Polski, pogłębienia wiedzy historycznej, rozbudzenia ducha miłości do Ojczyzny oraz lepszego poznania chrześcijań-skiego dziedzictwa Rzeczypospolitej Polskiej.

ks. hm. Mateusz Kubiak

11

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

ZADANIE 1. ODWIEDZIĆ MIEJSCE ZWIĄZANE Z CHRZTEM POLSKI LUB POCZĄTKAMI PAŃSTWA POLSKIEGO

PROPOZYCJE MIEJSC, KTÓRE WARTO ODWIEDZIĆ

12

DAWNO, DAWNO TEMU

Możecie wybrać się do któregoś z proponowanych tu miejsc związanych z kształ-towaniem się polskiego państwa i początkami chrześcijaństwa na naszych ziemiach lub znaleźć inne, np. w pobliżu waszej miejscowości albo w okolicy obozu czy kolo-

nii, które zorganizujecie w czasie wakacji 2016 roku.

BISKUPIN Warto odwiedzić: Rezerwat Archeologiczny z muzeum oraz

ośrodkiem archeologii eksperymentalnej,

rekonstrukcję wałów obronnych, chat, ulic.

GDAŃSKWarto odwiedzić: miejsce związane z męczeńską śmier-

cią św. Wojciecha.

GIECZW X wieku jeden z głównych grodów Polan.Warto odwiedzić: rezerwat archeologiczny z muzeum, kościół romański św. Mikołaja.

GNIEZNOW okresie powstawania państwa polskiego jeden z głównych ośrodków władzy. W kate-drze gnieźnieńskiej miała miejsce koronacja

13

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

pierwszego króla Polski – Bolesława Chro-brego.Warto odwiedzić: Bazylikę Archikatedralną (cennym zabyt-

kiem są drzwi katedry z XII wieku, znajdu-jące się na nich płaskorzeźby przedstawiają sceny z życia i męczeństwa św. Wojciecha, na szczególną uwagę zasługuje także reli-kwiarz św. Wojciecha z XVII wieku – sar-kofag pokryty rzeźbami, z fi gurą przedsta-wiającą leżącą postać świętego),

Muzeum Archidiecezjalne, Muzeum Początków Państwa Polskiego

(posiada stałą wystawę o początkach na-szego państwa, a w 2016 roku została otwarta wystawa czasowa „Chrzest – św. Wojciech – Polska”, ponadto muzeum prowadzi ciekawą działalność edukacyjną

skierowaną do dzieci i młodzieży), kościół Franciszkanów.

GRZYBOWOWarto odwiedzić: grodzisko piastowskie i muzeum.

INOWROCŁAWWarto odwiedzić: kościół Najświętszej Maryi Panny (tzw. Ru-

ina).

KALISZ Warto odwiedzić: Rezerwat Archeologiczny Zawodzie, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, Bazylikę Katedralną św. Mikołaja Biskupa.

KONINWarto zobaczyć: koniński słup milowy.

KRUSZWICAWarto odwiedzić: kolegiatę św. Piotra i Pawła,

14

DAWNO, DAWNO TEMU

Mysią Wieżę związaną z legendą o księciu Popielu.

LĄD NAD WARTĄ Warto odwiedzić: kompleks dawnego opactwa cysterskiego.

ŁEKNOWarto odwiedzić: zespół stanowisk archeologicznych grodu

i klasztoru cysterskiego razem z trasą tu-rystyczną.

MOGILNOWarto odwiedzić: kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty

z kompleksem poklasztornym (w podzie-miach znajdują się romańskie krypty),

klasztor benedyktynów, który założył tu Bolesław Śmiały.

OSTRÓW LEDNICKINa wyspie na Jeziorze Lednickim mały gród powstał już pod koniec IX wieku, był rezy-dencją książęcą Mieszka I i Bolesława Chro-brego. Zachowały się szczątki pałacu z kaplicą i nieco późniejszego kościoła.

Warto odwiedzić: Mały Skansen z ekspozycją.

POBIEDZISKAWarto odwiedzić: Skansen Miniatur Szlaku Piastowskiego.

POZNAŃ Początki Poznania sięgają IX wieku, a już w wieku X powstał tu duży gród obronny.Warto odwiedzić: Ostrów Tumski z Bazyliką Archikatedralną, Interaktywne Centrum Historii Ostrowa Tumskiego „Brama Poznania” – muzeum oferuje całą gamę zajęć edukacyjnych oraz trzy gry miejskie do wyboru,

Muzeum Archeologiczne, Muzeum Archidiecezjalne.

STRZELNOWarto odwiedzić: kościoły św. Prokopa i św. Trójcy.

TRZEMESZNOWarto odwiedzić: bazylikę Najświętszej Maryi Panny, w któ-

rej pozostały ślady dawnej budowli gotyc-kiej.

WĄGROWIECWarto odwiedzić: klasztor pocysterski, muzeum regionalne.

WŁOCŁAWEKWarto odwiedzić: Bazylikę Katedralną, Muzeum Historii Włocławka.

ŻNIN Warto odwiedzić: Muzeum Ziemi Pałuckiej.

15

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

ZADANIE 2. PRZEPROWADZIĆ ZBIÓRKĘ NA TEMAT CHRZTU POLSKI I POCZĄTKÓW PAŃSTWA POLSKIEGO

POMYSŁY I SCENARIUSZE

16

DAWNO, DAWNO TEMU

POMYSŁY NA ZBIÓRKI POMYSŁY (TREŚCI LUB FORMY)

DO WYKORZYSTANIA NA ZBIÓRCE GROMADY ZUCHOWEJ napisać krótką wiadomość z okazji rocz-

nicy Chrztu Polski do Papieża Franciszka oraz wysłać za pomocą strony 966.com.pl,

zagrać w specjalnie przygotowaną grę (hi-storyczne memory), w której występują przedmioty codziennego użytku z życia Słowian (zabytki archeologiczne). Po zna-lezieniu dwóch takich samych kart powin-niśmy wytłumaczyć, co jest na obrazku,

przygotować przedstawienie dla rodziców, zaprzyjaźnionej drużyny, gromady, kolegów ze szkoły na temat chrztu lub innego wy-darzenia z życia Mieszka I,

ułożyć domino piastowskie, ułożyć puzzle z portretami Mieszka I i Do-

brawy (np. wykonane według portretów namalowanych przez Jana Matejkę) – przy-gotować komplet dla każdej szóstki i ogło-sić konkurs, która szóstka ułoży szybciej,

wykonać makietę (z papieru, pudełek, pa-

tyków, gliny, modeliny) grodu z czasów Mieszka I,

wykonać rekwizyty i stroje Słowian, przyjąć słowiańskie imiona, zorganizować konkurs na portret Mieszka

i Dobrawy, przygotować ucztę na dworze piastow-

skiego księcia, przygotować przedstawienie teatrzyku

lalkowego, wykonać lalki przedstawiające Mieszka I i Dobrawę.

POMYSŁY (TREŚCI LUB FORMY)DO WYKORZYSTANIA NA ZBIÓRCE ZASTĘPU LUB DRUŻYNY HARCERSKIEJ poznać dawne wierzenia: budowa tote-

mów, malowanie Światowida, wyklejanie masek itp.,

opracować „słownik Mieszka I” – poznać słowiańskie imiona i ich znaczenie, nazew-nictwo związane z chrztem i inne, nazwy plemion słowiańskich, zwroty łacińskie i tytuły łacińskich dokumentów,

17

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

przeprowadzić zabawy z datą 966 – układa-nie cyfr z przedmiotów w harcówce, ukła-danie puzzli, układanie krótkich piosenek na znaną melodię, szukanie produktów w pobliskim sklepie za około 9,66 zł itp.,

odegrać scenki z dziejów Polski (wybierz-cie konkretny temat, np. historia Polski pia-stowskiej, legendy polskie itp.).

POMYSŁY (TREŚCI LUB FORMY)DO WYKORZYSTANIA NA ZBIÓRCE ZASTĘPU LUB DRUŻYNY STARSZOHARCERSKIEJ wykonać grę planszową na temat mo-

tywów podjęcia przez Mieszka I decyzji o Chrzcie Polski,

przeprowadzić dyskusję na temat chrystia-nizacji ziem polskich,

zrealizować zwiad tematyczny w celu przeprowadzenia sondy dotyczącej wiedzy, jaką przypadkowi przechodnie posiadają na temat Chrztu Polski,

przeprowadzić zbiórkę na temat roli chrztu w innych religiach chrześcijańskich, a w ramach zbiórki np. dyskusję na temat chrztu dorosłych,

urządzić zabawę w „encyklopedię” (każdy zastęp przygotowuje dla zespołu prze-ciwników hasło z encyklopedii). Harcerze wybierają nazwiska postaci historycznych, miejsca bitew, pojęcia historyczne itp. W celu zmylenia przeciwnika podają trzy wyjaśnienia tego hasła. Zadaniem obozu przeciwnego jest określić, które wyjaśnie-nie jest prawdziwe (przeciwnicy otrzymują punkt w przypadku podania prawidłowej odpowiedzi, twórcy haseł zyskują punkt, jeżeli uda im się zmylić przeciwników),

100 pytań do... – spotkanie zorganizowane na wzór dawnego telewizyjnego progra-mu, ale tym razem do studia zaproszono Mieszka I i Dobrawę. Uczestnicy spotkania

kierują do nich różne pytania dotyczące ich życia osobistego, rodzinnego, polityki i rządzenia państwem. W postacie Mieszka i Dobrawy muszą wcielić się osoby posia-dające dużą wiedzę historyczną i znające realia epoki.

POMYSŁY (TREŚCI LUB FORMY)DO WYKORZYSTANIA NA ZBIÓRCE DRUŻYNY WĘDROWNICZEJ zaprosić eksperta (np. naukowca history-

ka), który przekaże najnowszą wiedzę hi-storyczną na temat Chrztu Polski,

wybrać się całą drużyną na wykład (spotka-nie otwarte) dotyczące tego tematu,

w niektórych krajach prozelityzm (nawra-canie innych na swoją wiarę) jest zakaza-ny – przygotować sąd nad tym, czy jest to uzasadnione (poczytajcie, z czego wynikają zakazy i przygotujcie przed rozpoczęciem rozprawy jak najwięcej argumentów za i przeciw),

papież Franciszek napisał że „Kościół nie rośnie przez prozelityzm, ale przez przy-ciąganie – przeprowadzić dyskusję na te-mat tego, jakie działania, waszym zdaniem, mieszczą się w „przyciąganiu”. Zasta-nówcie się najpierw, jakie działania sami możecie podejmować (np. zapraszanie znajomych na mszę świętą). Następnie porozmawiajcie o tym, jakbyście się czuli, gdyby ktoś innego wyzwania podejmował takie działania. Zastanówcie się nad zna-czeniem i miejscem nawracania we współ-czesnym świecie,

przygotować i przeprowadzić w terenie grę historyczną dotyczącą epoki pierw-szych Piastów,

zorganizować ogniobranie – rodzaj przed-stawienia, którego poszczególne akty roz-grywają się w plenerze, przy ogniskach. Uczestnicy wyruszają wieczorem (po

18

DAWNO, DAWNO TEMU

zmierzchu) wyznaczoną trasą. Po drodze napotykają kolejne ogniska, przy których rozgrywają się sceny z historii Polski. Ob-serwują je, a potem ruszają w dalszą drogę. Warto podczas ogniobrania posługiwać się alegorią, przenośnią, niedopowiedzeniem.

Scenki mają zaciekawić, zainspirować, zmu-sić do zastanowienia. Na koniec uczestnicy otrzymują krótki opis tego, co zobaczyli, będący wyjaśnieniem dla mniej zoriento-wanego odbiorcy.

19

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

SCENARIUSZ ZBIÓRKI GROMADY

W DOMU DOBROWOJAWierzenia, które dominowały na ziemiach polskich przed chrystianizacją, miały cha-rakter politeistyczny. Czczono duchy przodków, oddawano cześć siłom gwałtownej, nieokrzesanej natury. Czczono ogień, słońce, wody w źródłach, rzekach i jeziorach, bo te zapewniały środki do życia, ciepło i dobry plon. Później wykształciła się wiara w bóstwa wyższe. Do ważniejszych bogów należał Światowid – bóg o czterech twa-rzach czczony przez wszystkich Słowian. Szczególną rolę odgrywał Swarożyc lub inaczej Swaróg, czczony m.in. w Gnieźnie. Był bogiem światła i słońca. Jemu było po-święcone do dziś znane święto sobótki – zrównania dnia z nocą, nazywano je Kupałą. Ważnym świętem były Dziady – święto zmarłych – już wtedy związane z paleniem ognia na rozdrożach i w miejscach grzebania zmarłych. Obrazy bóstw bywały tak różnorodne, że nawet sąsiadujące ze sobą plemiona miały ich odmienne wyobrażenia.

Przyjęcie przez Mieszka I chrztu miało znaczenie symboliczne. Proces chrystianiza-cji dokonał się, a obrzędy pogańskie przetrwały co prawda do czasów późnośrednio-wiecznych, ale w formie i ceremoniale szczątkowym w stosunku do ich pierwotnych kształtów. Warto dodać, że początkowo plan chrystianizacji dotyczył urzędników państwowych i mieszkańców głównych grodów. Później zaczęto tworzyć miejsca kul-tu i parafi e na wsiach. Przyczyniło się to do rozpowszechnienia nowej wiary na coraz to większym obszarze. Proces chrystianizacji nie był jednak natychmiastowy i łatwy. Chrześcijaństwo wyparło co prawda stare, ale nie obywało się bez burzliwych kon-fl iktów i bez tęsknoty za starymi wierzeniami.

1. ZZZOiTObrzędowe rozpoczęcie zbiórki zgodne ze zwyczajem gromady.

2. GAWĘDA

Ponad tysiąc lat temu, a więc w zamierzchłych czasach, ziemie, które dziś tworzą polskie państwo, zamieszkiwali ludzie żyjący inaczej niż my. Nie mieli elektryczności, telefonów ani komputerów, a ich domy znajdowały się

20

DAWNO, DAWNO TEMU

nie na wielkich osiedlach, lecz w niewielkich osadach otoczonych gęstymi lasami. Byli to Słowianie, których jesteśmy potomkami.

W niewielkim domostwie w leśnej osadzie mieszkał chłopiec o imieniu Dobrowoj. Był w waszym wieku, uwielbiał szukać przygód i bawić się w lesie. Razem z całą swoją rodzi-ną oddawał cześć bogu o imieniu Świętowit, wierzył w niego i gorąco się do niego modlił. Wyznawcy Świętowita czcili również innych bogów, a także często składali ofi ary swoim nieżyjącym przodkom, aby ci się nimi dobrze opiekowali.

Pewnego dnia, tuż przed Nocą Kupały – bardzo ważnym słowiańskim świętem – Do-browoja odwiedził jego przyjaciel Ciechosław. Dobrowoj był pewien, że Ciechosław chce razem z nim przygotować strój na nadcho-dzące święto, jednak przyjaciel nie wydawał się tym zainteresowany. Zamiast tego wyznał Dobrowojowi pewien sekret. Otóż on i cała jego rodzina nie mieli zamiaru już więcej ob-chodzić Nocy Kupały i innych słowiańskich świąt. Zamierzali zacząć zupełnie nowe życie. Najważniejszą ze zmian miało być przyjęcie przez nich wiary w innego Boga, który – jak twierdził Ciechosław – był o wiele silniejszy od Świętowita i bardzo kochał wszystkich ludzi.

Słowa kolegi zadziwiły Dobrowoja. Jak to, myślał, Ciechosław miałby zmienić całe swoje życie? Nie będzie już składać ofi ar przodkom? Czy nie spotka go z tego powodu jakieś nie-szczęście? Jednak z drugiej strony Bóg, który kocha wszystkich ludzi, wydawał mu się kimś fascynującym! Zdecydował, że podzieli się swoimi przemyśleniami z rodzicami. Oni zaś, po długich naradach, postanowili dowiedzieć się czegoś więcej na ten temat. Rozpytując wszystkich w osadzie, dotarli do człowieka, który niedawno przybył do wioski. Mówił o sobie, że jest misjonarzem, kapłanem no-

wego Boga. Opowiedział im o swojej religii, a oni, poruszeni jego słowami, postanowili ją przyjąć. Chcieli nawet złożyć mu natychmiast ofi arę z płodów rolnych (do tej pory zawsze w ten sposób czcili swoich bogów), jednak misjonarz nie chciał tego. Wytłumaczył im, że aby zostać chrześcijaninem, należy przyjąć chrzest. Do tego trzeba się jednak przygoto-wać. Rodzina Dobrowoja postanowiła rozpo-cząć takie przygotowania.

Po gawędzie zapytaj zuchy, czy chcą dowie-dzieć się więcej o życiu w wiosce Dobrowoja i Ciechosława. Kiedy potwierdzą, zaproponuj naukę piosenki „Zajęcia Słowian”, z której dzieci dowiedzą się, czym zajmowali się nasi przodkowie tysiąc lat temu.

3. PIOSENKAZuchy uczą się fragmentu piosenki „Zajęcia Słowian” (słowa: A. Gromski, muzyka: A. Łazarek).

Hej, dalej na łowy, Słowianie,przez gąszcze, mokradła i krzaki,przez borów igliwia posłanie,gdzie zwierza prowadzą nas szlaki.Hej, hej! Hej, hej!Przez gąszcze, mokradła i krzaki.Hej, hej! Hej, hej!Gdzie zwierza prowadzą nas szlaki.

My barci pilnujemy, od szkodyodpędźmy niedźwiedzia bartnika,nad dziuplą umocujemy kłody,kudłaty miś niechaj umyka.Hej, hej! Hej, hej!Odpędźmy niedźwiedzia bartnika.Hej, hej! Hej, hej!Kudłaty miś niechaj umyka.

Wy radła uchwyćcie w swe dłonie,w spulchnioną zaryjcie je ziemię,wy woły zaprzążcie lub konie,

21

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

oraczy jesteśmy, hej, plemię.Hej, hej! Hej, hej!W spulchnioną zaryjcie je ziemię.Hej, hej! Hej, hej!Oraczy jesteśmy, hej, plemię.

Pod wieczór lub o nocnej porze to sieci zanurzcie w wód tonie, to tłuste pochwyćcie węgorze, szczupaki, płocice, okonie. Hej, hej! Hej, hej! To sieci zanurzcie w wód tonie. Hej, hej! Hej, hej!Szczupaki, płocice, okonie.

By masła i sera, i mlekanie brakło w słowiańskiej komorze,

to owce i krowy od wiekachowamy w drewnianej oborze.Hej, hej! Hej, hej!Nie brakło w słowiańskiej komorze.Hej, hej! Hej, hej!Chowamy w drewnianej oborze.

4. ĆWICZENIECetno-licho. Wyjaśnij zuchom, że teraz do-wiedzą się, w co lubili się bawić Dobrowoj i Ciechosław. Jest to zabawa słowiańska opi-sywana przez Wincentego Kadłubka w jego kronice z przełomu XII i XIII wieku, a znana pewnie jeszcze wiele lat wcześniej. Cetno oznacza liczbę parzystą, a licho nieparzystą. Zabawa polega na tym, że gracze muszą od-gadnąć, czy prowadzący grę trzyma w ręku

22

DAWNO, DAWNO TEMU

parzystą czy nieparzystą liczbę przedmiotów. Należy podzielić zuchówkę na dwie części – cetno i licho. Zuchy dokonują wyboru przez przebieganie do jednej z nich. Kto nie zgadnie, odpada z gry.

5. MAJSTERKAZuchy dowiadują się, że będą aktorami w te-atrze. Ich zadaniem jest jak najwierniej odwzo-rować historię rodziny Dobrowoja. Ponieważ są zdolne i pracowite, same wykonają niezbęd-ne rekwizyty.

Przedmioty do wykonania wraz z materia-łami: fi gurka Świętowita – drewno, tektura, farby, słowiańskie stroje – prześcieradła, farby, strój misjonarza – prześcieradło, farby, scenografi a – kartony, kolorowe bloki, pa-

stele i farby.

6. ZUCHOWY TEATRPrzyboczny mówi, że jest scenarzystą całego spektaklu (należy wyjaśnić użyte przez niego pojęcie!). Kiedy sięga do plecaka, okazuje się, że przygotowany przez niego scenariusz zagi-nął. Zuchy muszą stworzyć go od nowa.

Każda szóstka układa scenariusz scenki przedstawiającej zdarzenia z życia rodziny Dobrowoja. Przyboczny, w ramach „pokuty” za zgubienie scenariusza, pilnuje pracy szó-stek. Ustala z szóstkowymi tematy scenek, dbając o to, by prezentowane scenki two-rzyły spójną całość. Sztuka może składać się z kilku scenek, nie mogą one być jednak zbyt długie, by podczas prezentacji innych szóstek pozostałe zuchy się nie nudziły. Dzieci mają pewną dowolność w kształtowaniu tego, co dalej wydarzyło się w rodzinie Dobrowoja. Obowiązują jedynie następujące ograniczenia: przedstawienie nie może zawierać brutal-

nych scen ani wulgarnych wyrazów, przynajmniej część rodziny Dobrowoja

(w tym on sam) musi przyjąć chrzest, musi wystąpić scena zawierająca rozmowę

misjonarza z rodziną na temat zasad no-wej wiary.

Jeśli rodzice i dzieci wyrażają na to zgodę, scenki można nagrać i zamieścić np. na stro-nie internetowej gromady.

7. KRĄG RADYNależy omówić z dziećmi przedstawienie, nagrodzić punktami w ramach współzawod-nictwa szóstki i osoby, które były szczególnie zaangażowane. Drużynowy powinien także zainicjować dyskusję o tym, jakie obawy mo-gła mieć rodzina Dobrowoja, co zmieniło się w jej życiu dzięki przyjęciu chrześcijaństwa oraz wytłumaczyć, że Chrzest Polski był dłu-gotrwałym procesem, podczas którego wiele rodzin podobnych do rodziny Dobrowoja przyjęło nową religię.

Zadanie między zbiórkoweZuchy otrzymują zaszyfrowaną wiadomość z poleceniem, aby dowiedziały się: Kim był Mieszko I? Od kogo Polska przyjęła chrzest? Jakie konsekwencje miało to wydarzenie

dla Polski?Na następnej zbiórce należy omówić odpo-wiedzi dzieci i nagrodzić zuchy, które najcie-kawiej zaprezentują zdobyte informacje.

8. ZZZOiTObrzędowe zakończenie zbiórki.

Zbiórka może zostać włączona do cyklu sprawnościowego „Mieszko/Dobrawa” lub „Słowianka/Słowianin”.

Zuchy mogą podczas niej realizować zada-nia na sprawności indywidualne, np. „pla-styczka/plastyk” czy „charakteryzatorka/charakteryzator.”

23

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

SCENARIUSZ ZBIÓRKI DRUŻYNY HARCERSKIEJ

GRA DOBRAWYZgodnie z ówczesnym obyczajem kobieta zobowiązana była do zmiany swojego po-jęcia o bogu na takie, jakie panowało w plemieniu jej małżonka. Częste reorientacje w wierzeniach pociągały za sobą wartościowanie boskiej mocy, formułowanie ocen, z których wynikało, że bóg czczony w jednym plemieniu jest słabszy lub silniejszy od tego, który wielbiony jest w innym. Taka dowolność w stopniowaniu mocy boskiego bytu nie występuje oczywiście w chrześcijaństwie – religii monoteistycznej. Co cie-kawe, echo przekonań politeistycznych pobrzmiewało jeszcze w słowach Mieszka I, który przechodząc na wiarę Chrystusową, stwierdził, że bóg zwycięskich Niemców i Czechów zalicza się do grona bogów silniejszych i z tej racji trzeba mu się podpo-rządkować.

Cele, które Mieszko mógł zrealizować, przyjmując chrzest, można sformułować w kilku punktach. Po pierwsze – istotne było zatrzymanie wzrostu wpływów niemiec-kich i ustanowienie suwerennej pozycji państwa Polan w chrześcijańskiej już Europie. Kolejnym ważnym celem miało być zbliżenie się z panami saskimi, co miało umożliwić wspólne działania wojenne przeciwko plemionom połabskim, np. Wieletom. I wreszcie przyjęcie chrztu ułatwiło ugruntowanie sojuszu z państwem czeskim. Dzięki temu sojusz czesko-wielecki został zneutralizowany, osłabiony, a niedługo potem Czesi przysłali posiłki i Mieszko zwyciężył Wichmana.

Mówiąc o celowości aktu chrztu, nie możemy zapominać o tym, że dzięki sym-bolicznemu zjednoczeniu się z innymi państwami chrześcijańskimi, Mieszko I stał się władcą silnym, a jego książęcy mandat umocniony był teraz również poprzez religij-ne usankcjonowanie władzy. Zdaniem historyków istotny wpływ na decyzję Mieszka o przyjęciu chrześcijaństwa miała poślubiona przez niego czeska księżniczka Dobrawa.

24

DAWNO, DAWNO TEMU

1. ROZPOCZĘCIE ZBIÓRKI W SPOSÓB PRZYJĘTY W DRUŻYNIE.

2. GAWĘDAKsiążę Mieszko zapragnął poślubić Dobra-wę z dynastii Przemyślidów. Jednak – jako chrześcijanka – postawiła ona jeden waru-nek przed przyjęciem ślubowania dozgonnej miłości i wierności: „Wyjdę za ciebie, jeżeli przyjmiesz moją wiarę”. Jako że Mieszko nie znał wiary chrześcijańskiej, a bardzo chciał ją poznać, Dobrawa wymyśliła dla niego grę. Czy zechcecie także wziąć w niej udział?

3. GRA TERENOWA Zastępy uczestniczą w grze po punktach. Poni-żej przykładowa tematyka punktów, najlepiej, aby zostały one klimatycznie zaaranżowane (scenografi a, rekwizyty, stroje prowadzących).

Punkt 1„W końcu zażądał w małżeństwo jednej bar-dzo dobrej chrześcijanki z Czech, imieniem Dąbrówka. Lecz ona odmówiła poślubienia go, jeśli nie zarzuci owego zdrożnego obycza-ju i nie przyrzeknie zostać chrześcijaninem. Gdy zaś on [na to] przystał, że porzuci ów zwyczaj pogański i przyjmie sakramenta wia-ry chrześcijańskiej, pani owa przybyła do Pol-ski z wielkim orszakiem [dostojników] świec-kich i duchownych, ale nie pierwej podzieliła z nim łoże małżeńskie, aż powoli a pilnie za-znajamiając się z obyczajem chrześcijańskim i prawami kościelnymi, wyrzekł się błędów po-gaństwa i przeszedł na łono matki-Kościoła”.

Zadanie. Uczestnicy otrzymują do rozszy-frowania (zapisany dowolnym znanym sobie szyfrem) fragment z „Kroniki” Galla Anonima oraz pytanie od Dobrawy: „Z jakiego chrze-ścijańskiego kraju pochodzę?”.

Punkt 2O dziejach Dąobrawy brak bezpośrednich wiadomości. Tradycja łączy z jej imieniem fun-dację najstarszych kościołów gnieźnieńskich – św. Jerzego oraz Najświętszej Marii Panny (gdzie według Jana Długosza miała zostać po-chowana), a także kościoła NMP na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. W legendach przetrwa-ła pamięć o darowiznach, np. tzw. kielicha Dąbrówki z Trzemeszna lub szat liturgicznych, rzekomo własnoręcznie haftowanych.

Zadanie. Uczestnicy spotykają księżniczkę Dobrawę, która prosi ich, aby wykonali ka-pliczkę z materiałów, które znajdą niedaleko. Kapliczki należy przenieść do harcówki lub rozebrać, by uchronić przed profanacją.

25

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

Punkt 3Bolesław I Srogi (ojciec Dobrawy) wypowia-da następujące słowa: „Mości państwo, waż-nym aspektem naszej religii jest pomaganie potrzebującym, dlatego też proszę, pomóżcie temu biedakowi w potrzebie”.

Zadanie. Uczestnicy znajdują w pobliżu punktu – w określonym zasięgu i czasie – moż-liwość wykonania dobrego uczynku. W zależ-ności od warunków należy założyć, że zastęp znajdzie samodzielnie autentyczną okazję do wykonania dobrego uczynku lub organizatorzy specjalnie ją zaaranżują.

Punkt 4Do śmierci Dobrawy w 977 roku stosunki polsko-czeskie układały się przyjaźnie. W mał-

żeństwie z Mieszkiem I doczekała się syna Bolesława oraz najprawdopodobniej córki Świętosławy Sygrydy, późniejszej królowej duńskiej, szwedzkiej i norweskiej, matki kró-la Danii i Anglii, Kanuta Wielkiego. Historycy uważają, że Dobrawa miała bardzo pozytyw-ny wpływ na losy kształtującego się państwa polskiego.

Zadanie. Zastęp wykonuje dowolną techni-ką portret Mieszka I i Dobrawy.

Punkt 5Uczestnicy gry spotykają księcia Mieszka I, który nie jest jeszcze przekonany do porzu-cenia wiary przodków.

Zadanie. Zastęp powinien przekonać go do przyjęcia wiary chrześcijańskiej.

4. PODSUMOWANIE I ZAKOŃCZENIE ZBIÓRKI ZGODNIE ZE ZWYCZAJEM DRUŻYNY

26

DAWNO, DAWNO TEMU

SCENARIUSZ ZBIÓRKI DRUŻYNY HARCERSKIEJ I STARSZOHARCERSKIEJ

POD ZNAKIEM ORŁA BIAŁEGOChrzest Polski to zwyczajowa nazwa rozłożonego w czasie procesu chrystianizacji ziem polskich. Za datę chrztu państwa Polan przyjmuje się dzień przyjęcia tego sa-kramentu przez księcia Mieszka I – 14 kwietnia 966 roku. Proces ten zakończył się w XIV–XV wieku, kiedy praktycznie zanikły tradycje dawnych wierzeń, a Polacy po-wszechnie już kultywowali wierzenia chrześcijańskie.

W X wieku – dzięki symbolicznemu zjednoczeniu się z innymi państwami chrześci-jańskimi – Mieszko I stał się władcą silnym, a jego książęcy mandat umocniony został poprzez religijne usankcjonowanie władzy.

1. ROZPOCZĘCIE ZBIÓRKI W SPOSÓB PRZYJĘTY W DRUŻYNIE.

2. GAWĘDAPrzed wiekami, gdy ziemie między Wisłą i Odrą pokrywały nieprzebyte bory, w któ-rych łatwiej było spotkać tura i niedźwiedzia niż myśliwego, w poszukiwaniu nowego miej-sca osiedlenia przywędrowały tu plemiona słowiańskie. Na ich czele jechali trzej bracia: pogodny, płowowłosy Lech, bystry i ruchliwy Czech oraz milczący Rus. Po wielu dniach podróży spostrzegli, że puszcza przerzedziła

się. Ich oczom ukazała się piękna kraina po-przecinana pagórkami i jeziorami, w których odbijał się błękit nieba. Niezwykły widok za-chwycił braci, szczególnie zaś ujął serce Lecha.

Na jednym z pagórków rósł rozłożysty dąb, a na nim swoje gniazdo zbudował biały orzeł. Ten piękny ptak na widok zbliżających się ludzi rozpostarł skrzydła i wzbił się w po-wietrze. Lech uznał to za znak, by tu osiąść na stałe i założyć swój gród. Tu też rozstali się bracia. Czech wyruszył na południe, zaś Rus na wschód – i tam założyli swoje pań-stwa, które od ich imion nazwano Czechami

27

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

i Rusią. Z kolei Polaków sąsiedzi przez długie lata nazywali Lechitami, widząc w nas zapew-ne potomków legendarnego Lecha.

Białego orła, którego widział na tle zacho-dzącego purpurą słońca, obrał sobie Lech za godło państwa, zaś gród, który zbudował w tym miejscu, nazwał Gnieznem. I tak przez kolejne stulecia biały orzeł na czerwonym polu łopoczący na chorągwiach prowadził polskich rycerzy, a później żołnierzy do wal-ki o chwałę i wolność naszej ojczyzny. Gród gnieźnieński stał się pierwszą stolicą Polski, w której zamieszkiwali nasi książęta i królo-wie. [Na podstawie legendy „O Lechu, Cze-chu i Rusie” zamieszczonej na www.kultura.benedyktyni.com].

3. GRA TERENOWAZastępy otrzymują mapę z zaznaczonymi ośmioma punktami gry. Kolejność odwie-dzania punktów musi być wcześniej ustalona. Jeśli zastępy nie odwiedzają punktów chrono-logicznie, powinny na koniec gry prawidłowo ułożyć wydarzenia na osi czasu. Na każdym punkcie na uczestników czeka prowadzący z fragmentem wiadomości z historii Polski i zadaniem.

Punkt 1. Mieszko I Książę Polski z dynastii Piastów, władca

Polan. Walczył o Pomorze Zachodnie, zajął zie-

mie aż po rzekę Odrę. Z Czechami wal-czył o Śląsk.

W 965 r. poślubił czeską księżniczkę Do-brawę.

W 966 r. miał miejsce chrzest Mieszka I oraz jego dworu (tzw. Chrzest Polski).

Zadanie. Uczniowie Jezusa zostali powo-łani przez Niego do określonego stylu życia. Chrześcijan charakteryzuje m.in. umiejętność

przebaczania, pomagania innym oraz odnaj-dywania czasu na modlitwę indywidualną lub wspólnotową.

W tym zadaniu uczestnicy wypisują cechy charakteryzujące uczniów Jezusa. Na dużym arkuszu papieru prowadzący zapisuje „Uczeń Jezusa”. Uczestnicy otrzymują trzy kartki sa-moprzylepne, na których zapisują wskazane przez siebie cechy. Po wyznaczonym czasie każdy uczestnik odczytuje zapisane cechy, uza-sadnia swój wybór i przykleja karteczki na du-żym arkuszu wokół głównego hasła.

Punkt 2. Bolesław Chrobry Syn Mieszka I, księcia Polski i Dobrawy,

księżniczki czeskiej. Za jego czasów, w 1000 roku, miał miejsce

Zjazd Gnieźnieński i utworzenie pierw-szych w Polsce biskupstw (w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu).

Wojny prowadzone przez Bolesława Chrobrego w latach 1002–1018 osta-tecznie zakończyły się zawarciem pokoju w Budziszynie oraz zajęciem Milska i Łużyc.

Zadanie. Uczestnicy otrzymują krzyżówkę narysowaną na dużym arkuszu papieru oraz pytania do niej (załącznik 1a i 1b). Zadanie polega na rozwiązaniu krzyżówki oraz odczy-taniu hasła.

28

DAWNO, DAWNO TEMU

Punkt 3. Kazimierz Odnowiciel Po objęciu tronu próbował wzmocnić zna-

czenie władcy, ale to nie spodobało się możnym, jego konkurentom.

Został wygnany na Węgry, skąd później wyjechał do Niemiec.

Czas jego nieobecności okazał się dla kraju okresem poważnego kryzysu politycznego i walk o władzę.

W 1039 roku Kazimierz powrócił do Pol-ski, pokonał wrogów, przeprowadził wiele dobrych reform i odzyskał utracone zie-mie Mazowsza. Właśnie dlatego historia nazwała go Odnowicielem.

Książę Kazimierz przeniósł stolicę Polski z Gniezna do Krakowa.

Zadanie. Należy wyznaczyć drogę, którą wracał do Polski Kazimierz. Gdzie znajdują się na mapie państwa, w których przebywał na wygnaniu? Przygotuj wcześniej mapę Eu-ropy, by harcerze mogli wskazać te państwa (Węgry, Niemcy).

Punkt 4. Władysław II Jagiełło Wielki książę litewski, a od 1386 roku –

król Polski. W 1385 roku zawarł z Polską unię w Kre-

wie, dzięki czemu na Litwę dotarło chrze-ścijaństwo.

Prowadził wojnę z zakonem krzyżackim (1409–1411), dowodził wojskami polsko--litewskimi w bitwie pod Grunwaldem.

Zadanie. Zastęp otrzymuje kartkę z wydru-kowanym (przepisanym) załącznikiem 2. Zada-niem harcerzy jest wypisać z przeskakiwanki co trzecią literę, aby dowiedzieć się, jak nazy-wał się autor znanej powieści o niemieckich rycerzach. Jeśli uznasz, że to za łatwe zadanie, w taki sam sposób zaszyfruj imię i nazwisko mistrza zakonu krzyżackiego, który zginął

w bitwie pod Grunwaldem (Ulryk von Jun-gingen).

Punkt 5. Zygmunt I Stary Był wielkim przyjacielem artystów i ludzi

nauki. Dzięki niemu w polskiej sztuce oraz architekturze na dobre zadomowił się re-nesans.

Jego żona – królowa Bona – była Włosz-ką. Dzięki niej Zygmunt Stary Sprowadził do Polski najlepszych artystów zachodniej Europy.

Za jego rządów przebudowano zamek królewski w Krakowie. Pamiątką po tym królu na Wawelu jest Kaplica Zygmuntow-ska.

Przyjął hołd lenny Albrechta, protestanc-kiego księcia Prus. To wydarzenie z 1525 roku przeszło do historii pod nazwą hołdu pruskiego.

Zadanie. Portret króla Zygmunta Starego znajduje się na jednym z polskich banknotów. Czy uczestnicy wiedzą, na którym? Zadaniem harcerzy będzie zaprojektowanie własnego banknotu z wizerunkiem wybranego wybit-nego Polaka.

Punkt 6. Rozbiory W celu ratowania Rzeczypospolitej król

Stanisław August Poniatowski zwołał sejm, który 3 maja 1791 roku przyjął ustawę za-sadniczą (konstytucję).

W 1772 roku doszło do pierwszego rozbio-ru Polski. Uczestniczyły w nim Rosja, Prusy i Austria.

Rok 1793 przyniósł drugi rozbiór z udzia-łem Rosji i Prus.

Przeciwko Rosji i Prusom wystąpili Pola-cy pod dowództwem Tadeusza Kościusz-ki. Doszło m.in. do bitwy pod Racławica-mi oraz powstania w Warszawie i Wilnie.

29

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

Przegrana bitwa pod Maciejowicami do-prowadziła do upadku powstania i wzięcia do niewoli Tadeusza Kościuszki.

Ostatecznie Rzeczpospolita Obojga Naro-dów upadła w 1795 roku i zniknęła z map Europy na 123 lata (w ostatnim rozbiorze uczestniczyły Rosja, Prusy i Austria).

Zadanie. Prowadzący punkt uświadamia uczestnikom, że władze państw zaborczych, szczególnie Rosja i Prusy, starały się zniszczyć polską kulturę, język i inne nasze narodowe wartości. Aby nie zapomnieć o symbolach waż-nych dla Polaków, członkowie zastępu zagrają w grę memory. Podziel zastęp na dwie grupy i rozłóż przed nimi karty z załącznika 3 w taki sposób, by obrazki były przykryte. Uwaga! Po odkryciu dwóch takich samych kart należy je głośno nazwać, np. fl aga, orzeł, Konstytucja 3 Maja. Jeśli gracz (zastęp) nie potrafi nazwać symbolu lub postaci, musi odłożyć i zakryć zdobyte karty.

Punkt 7. II wojna światowa 1 września 1939 roku niemieckie wojska

przekroczyły granice Rzeczypospolitej Pol-skiej. Rozpoczęła się druga wojna światowa.

Przez następne pięć lat III Rzesza prowa-dziła na ziemiach polskich politykę terroru i ludobójstwa.

17 września 1939 roku do Polski wkroczy-ła armia radziecka. Wkrótce pod okupacją sowiecką znalazła się wschodnia część na-szego kraju.

Polacy podjęli walkę z okupantami. Po-wstała polska podziemna armia (Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa), a nawet działało całe Polskie Państwo Podziemne.

Zadanie. Punkt powinien znajdować się w pomieszczeniu, jednak prowadzący wita za-stęp na zewnątrz, przed zamkniętymi drzwia-

mi. Uczestnicy nie otrzymują od razu wia-domości z tekstem. Prowadzący wyjaśnia, że muszą przedostać się na posterunek okupan-ta. Ich zadaniem jest wykraść w ciągu minu-ty jak najwięcej znajdujących się tam kopert. W pomieszczeniu znajdują się żołnierze wro-ga (2–3 osoby z zawiązanymi oczami – mogą tylko nasłuchiwać). Ich zadaniem jest złapanie uczestników gry. Koperty muszą być umiesz-czone w widocznych miejscach w całym po-mieszczeniu. Uczestnicy mają tylko trzy próby, każda trwa minutę.

Punkt 8. Papież Jan Paweł II 16 października 1978 roku Polak Karol Woj-

tyła został wybrany na papieża. Przyjął imię Jan Paweł II.

14 sierpnia 1980 roku w Stoczni Gdańskiej doszło do strajku przeciwko komunistycz-nej władzy, przewodniczył mu Lech Wałę-sa – późniejszy prezydent Polski.

12 grudnia 1981 roku wprowadzono w Pol-sce stan wojenny, który zablokował życie kulturalne, polityczne i gospodarcze kraju. Przeciwnicy władzy komunistycznej trafi li do więzień. Stan wojenny został zniesiony w lipcu 1983 roku.

4 kwietnia 1989 roku w Warszawie doszło do wspólnych obrad władzy komunistycz-nej i opozycji. Obrady te zostały nazywane Okrągłym Stołem i uznaje się je za począ-tek zmian ustrojowych w Polsce.

Zadanie. Na tym punkcie zastępom będą potrzebne: duży arkusz papieru, kredki, ołów-ki, kartki formatu A4 z wydrukowaną klatką „taśmy fi lmowej”, kolorowe paski papieru, kartka z krótką biografi ą Jana Pawła II. Pro-wadzący odczytuje biografi ę Karola Wojtyły. Uczestnicy dzielą się wydarzeniami z życia świętego Polaka (mogą to być wydarzenia najważniejsze lub najbliższe ich sercu). Na-

30

DAWNO, DAWNO TEMU

stępnie każdy na kartce z wydrukowaną klatką „taśmy fi lmowej” dowolną techniką plastyczną przedstawia wybrane wydarzenie. Potem zastęp wspólnie wymyśla tytuł „fi lmu”, opracowuje napisy końcowe i skleja chrono-logicznie poszczególne „klatki”. Taką taśmę fi lmową można złożyć, zawiązać sznurkiem i schować do biblioteczki drużyny.

4. PODSUMOWANIE GRYPodczas podsumowania harcerze sami, na podstawie zdobytej wiedzy, opowiadają na forum o wydarzeniach z historii państwa polskiego. Na podsumowanie przygotuj też (na dużych sklejonych arkuszach) linię czasu. Wypisz na niej najważniejszą datę z każdego

punktu. Zastępy za pomocą taśmy przycze-piają kartki otrzymane na punktach w odpo-wiednich miejscach, uzupełniając w ten spo-sób oś czasu.

Zadanie międzyzbiórkowe. Jakie jeszcze wydarzenia były ważne dla historii na-szego kraju? Niech z taką myślą chodzą nasi podopieczni przez najbliższy tydzień. Na ko-lejną zbiórkę każdy uczestnik przynosi kartkę z jedną datą ważnego dla Polski wydarzenia. Dzięki temu oś czasu zapełni się jeszcze inny-mi faktami.

5. ZAKOŃCZENIE ZBIÓRKI ZGODNIE ZE ZWYCZAJEM DRUŻYNY

31

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

ZAŁĄCZNIK 1B

1. Ptak z czarnymi, błyszczącymi piórami.

2. Dorosła Marysia.3. Potrzebna do nakręcenia fi lmu. 4. Przyrząd w kształcie wielkich

oczu, ułatwia oglądanie oddalo-nych przedmiotów.

5. Przeciwieństwo słowa „lewy”.6. Jeden z objawów przeziębienia.7. Ozdoba w uchu kobiety.8. Roślina mająca czerwone lub żółte, ostre w smaku owoce.

9. Kierunek poruszania się statku lub samolotu.

10. Terytorium zamieszkiwane przez naród.

11. Mały statek lub miasto polskie.12. Dźwięk ostrzegający przez

niebezpieczeństwem.13. Duże zwierzę roślinożerne

o niezgrabnym ciele, żyjące w Afryce.

14. Utwór muzyczny przeznaczo-ny na orkiestrę.

15. Taniec na ¾16. Przeciwieństwo słowa:

„mniejszość”.17. Nieumiarkowanie w jedzeniu.18. Urządzenie wprawiające ma-

szyny w ruch.

ZAŁĄCZNIK 1A

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

32

DAWNO, DAWNO TEMUZ

AŁĄ

CZ

NIK

3

33

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

34

DAWNO, DAWNO TEMU

H D F E F D N W

Y G H R E

S D K H D

Y I H A S

J E W V N

F S I K U K O B

E S D W H G I S

A S Z D F C H

ZAŁĄCZNIK 2

35

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

SCENARIUSZ ZBIÓRKI STARSZOHARCERSKIEJ

DAGOME IUDEX„Dagome iudex” jest najdawniejszym polskim dokumentem, pochodzącym z kance-larii Mieszka I . W dokumencie zawarty jest zapis woli oddania państwa polskiego – przez Mieszka I i jego drugą żonę Odę – pod opiekę papieską. Tekst jest sporządzony w języku łacińskim, jednak występują w nim pojedyncze nazwy polskie dotyczące terytorium państwa. Tytuł wywodzi się prawdopodobnie od imion władcy: chrześci-jańskiego – Dagobert i pogańskiego – Mieszko. Oryginał tekstu zaginął, zachowały się jedynie kopie streszczenia, pochodzące z przełomu XI i XII wieku.

PRZYGOTOWANIA

HarcówkaWarto zadbać o odpowiedni nastrój w po-mieszczeniu. Harcówkę należy możliwie za-ciemnić. Jeśli posiada okna, zbiórka powinna się odbyć po zmroku, by wydarzenia miały odpowiedni nastrój. Na środku ustawiamy świecznik i przed wpuszczeniem uczestników do środka zapalamy kilka świeczek. Włączamy muzykę słowiańską lub podobną, np. utwór „Wiedźmin” z fi lmu o tym samym tytule.

StrojeZastępowi ubierają się w stylizowane szaty słowiańskie. Można w tym celu wykorzystać

szare koce ze sprzętu obozowego lub płótna namiotowe. Drużynowy wciela się w księcia Mieszka I. Ma podobny strój do zastępowych, a dodatkowo na głowie nosi diadem.

Potrzebne będą także mapy (dla każde-go zastępu) z zaznaczoną drogą dotarcia do punktów.

ROZPOCZĘCIE ZBIÓRKIUczestnicy wchodzą do ciemnego pomiesz-czenia (palą się tylko świece). Zbiórka ta nie rozpoczyna się w tradycyjny harcerski spo-sób!

GAWĘDASiadajcie wojowie. Chciałbym się dziś z wami

36

DAWNO, DAWNO TEMU

podzielić ważną dla mnie historią mego pra-pradziada:

Dzień był uroczysty i wymagał wystawno-ści. Oto najstarszy syn mego prapradziada Piasta i jego żony Rzepichy siedem lat ukoń-czył, a starym obyczajem należało postrzyżyn dokonać i imię młodzikowi nadać. Właśnie sposobiono się do tego obrzędu, gdy Rzepi-cha, wyjrzawszy na dwór, zawołała:

– Jeszcze jacyś nieoczekiwani goście ku nam zdążają.

Rzeczywiście, od strony Gniezna zbliżało się dwóch nieznanych wędrowców. Odziani w luźne, płócienne szaty, wsparci na długich laskach, okryci kurzem, wyglądali na wielce utrudzonych. Stanęli w progu Piastowej chaty, życzyli pokoju domownikom, a potem jeden z nich tak przemówił:

– Daleką mamy za sobą drogę i jeszcze dal-szą przed sobą. Pozwólcie tedy nam trochę odpocząć i kubkiem zimnej wody pragnienie ugasić. Byliśmy u bram książęcego dworu w Gnieźnie o gościnę prosić, ale książę Popiel kazał nas służbie z grodu wypędzić.

Pokłonił się Piast przybyszom i gestem do środka zaprosił.

-– Moja chata przed wami otwarta – rzekł. – A i dzień dziś niezwyczajny. Nasz pierworod-ny syn siedem lat kończy, spod opieki matki pod ojcowską przechodzi i jego postrzyżyny wnet się odbędą. Radzi będziemy, jeśli razem z nami przy stole zasiądziecie i udział w uro-czystości weźmiecie.

– Dziękujemy za gościnność – odpowie-dzieli – i chętnie razem z wami będziemy się radować.

Zmywszy z siebie podróżny kurz, wnet miejsce przy stole zajęli. Gdy zaspokoili pierw-szy głód i pragnienie ugasili, nastąpił obrządek postrzyżyn. Rzepicha wprowadziła do izby ubranego w lnianą koszulkę syna i przed

Piastem z nim stanęła. Jasne włosy opadały chłopcu na ramiona i czoło, na twarzy malo-wało się wzruszenie. Chłopiec upadł ojcu do stóp, oddając się w ten sposób pod jego pie-czę. Piast podniósł go, wodą źródlaną skropił i po nożyce sięgnął. Potem ujął w palce pu-kiel włosów nad czołem i z powagą wielką go odciął. Dokonawszy tego, zwrócił się do przybyszów:

– Niech i wasze ręce uczynią to samo, a usta wypowiedzą imię, jakie odtąd syn mój nosić będzie.

Z powagą, równą ojcowskiej, obaj przyby-sze dokonali ceremonii postrzyżyn, a starszy z nich rzekł przy tym:

– Niech imię jego będzie Siemowit. Następnie wykonał nad głową chłopca

znak jakiś nieznany, jakby chcąc nim słowa swoje potwierdzić.

Kolejno podchodzili teraz do Siemowita pozostali goście i każdy pasemko włosów odcinał. Po dokonaniu postrzyżyn zaczęły się pieśni obrzędowe, a potem wszyscy udali się na cmentarz leżący nieopodal, by duchy przodków uczcić. Gdy powrócili znowu do Piastowej izby, tajemniczy przybysze zaczęli się żegnać. Podziękowali za gościnę, uczynili nad chatą Piasta i Rzepichy ten sam znak, jaki nad głową chłopca nakreślili, i podążyli w dal-szą drogę.

Kim byli, skąd przyszli i dokąd prowadziła ich dalsza droga – nie wiadomo. Na pewno jednak nie byli zwykłymi wędrowcami, skoro po ich odejściu okazało się, że jadła nic nie ubyło, choć przecie przez długi czas uczto-wano.

A tymczasem Siemowit, mój pradziad, rósł w zdrowiu i poważaniu u ludu, który po śmierci Popiela na tron go powołał. [Na pod-stawie Legendy o Piaście Kołodzieju i tajem-niczych wędrowcach Mariana Orłonia]

37

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

Drużynowy dodaje: Wiele nad tym zdarze-niem myślałem w kontekście teraźniejszości i przyszości. Czekają nas wielkie zmiany, dro-dzy wojowie. Chcę zobaczyć, czy będziecie w stanie udźwignąć to brzemię. Przygotowa-łem dla każdego oddziału (zastępu) zadanie, które będzie koordynował wasz dowódca lub ja osobiście się nim zajmę.

GRA TERENOWANa trasie rozstawiamy cztery punkty:

Punkt 1.Trening przed CedyniąTym punktem opiekuje się drużynowy. Roz-stawiamy stanowisko strzeleckie z łuku. Aby uatrakcyjnić zadanie, montujemy tarczę na sznurku rozpiętym między drzewami. Pro-wadzący punkt porusza w miarę możliwości ruchem jednostajnym tarczę w obie strony.

Zadanie. Drużynowy: Wojowie, chciałbym sprawdzić Wasze umiejętności łucznicze. Do tej pory strzelaliście jedynie do nieruchome-go celu. Rzadko się zdarza, by wróg stał nieru-chomo. Zazwyczaj się przemieszcza. To samo przećwiczymy teraz z tarczą.

Drużynowy zapisuje liczbę trafi eń do tar-czy (liczą się celne strzały). Każdy z uczestni-ków ma pięć strzałów.

Punkt 2. Dagome iudexDo tego punktu najlepiej przygotować miej-sce ogniskowe, kilka rozgałęzionych patyków jak do grilla i folię aluminiową. Ponadto bie-rzemy wosk lub dużą świecę, kilka ziemnia-ków, sznurek i nożyki.

Zadanie. Zastępowy: Wojowie, idzie nowe. Musimy się nauczyć korzystać z nowych sposobów przekazywania wieści. Piernacz i nacięte witki są już zbyt znane i łatwe do podrobienia przez naszych wrogów. Od dzi-

38

DAWNO, DAWNO TEMU

siaj będziemy w posłowaniu używać pisma i pieczęci.

Zadanie. Na rozwidlony patyk trzeba nało-żyć folię aluminiową i uformować ją w miskę z dzióbkiem. Wkładamy do niej trochę wo-sku i topimy nad ogniem. W tym czasie każdy członek zastępu otrzymuje przekrojonego ziemniaka i rzeźbi w jednej połówce swój symbol. Kiedy wykona taką pieczęć, wylewa na nienaruszoną połowę wosk i przyciska go wyrzeźbioną częścią kartofl a. Po zastygnięciu zastępowy ocenia staranność i estetykę wy-konania przyznając 1–5 punktów.

Punkt 3. Handel wymiennyNa dużym boisku lub chodniku rysujemy pa-tykiem lub kredą szachownicę. Do zadania możemy wykorzystać sylwetki zwierząt z gry „Farmer” lub narysować i wyciąć samodzielnie odpowiednią ich liczbę (króliki: 28 sztuk, owce 14 sztuk, świnie 5 sztuk, krowy 2 sztuki, konie 2 sztuki).

Zadanie. Uczestnicy rozstawiają się na sza-chownicy możliwie daleko od siebie. Każdy dostaje tylko jeden rodzaj zwierzęcia. Wy-grywa ten, który na koniec gry będzie miał wszystkie rodzaje zwierząt. Gramy podobnie jak w znaną grę. Zwierzęta można zdobyć od innych, handel wymienny odbywa się według przyjętego przelicznika (np. jedna świnia za cztery króliki) lub od zastępowego, który stoi w jednym ze środkowych pół i jednora-zowo każdemu może przyznać owcę.

Punkt 4. PiśmiennictwoUkrywamy cztery części podartego doku-mentu w okolicy dla każdego zastępu (każdy ma z góry przypisany swój kolor).

Zadaniem zastępu jest jak najszybsze od-nalezienie odpowiedniego tekstu. W okolicy są ukryte 4 fragmenty ich tekstu, który zbie-rają w odpowiednim kolorze. Zastępowy li-czy stoperem czas do skompletowania tego tekstu.

39

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

SCENARIUSZ KUŹNICY WĘDROWNICZEJ LUB INSTRUKTORSKIEJ

KUŹNICA „WZRASTAM JAK ROŚLINKA”

Przeprowadźcie kuźnicę pt. „Wzrastam jak roślinka”, korzystając z tekstów zamiesz-czonych na stronie 40 i poszerzając znajomość zagadnienia na podstawie samodziel-nie znalezionych artykułów, książek, fi lmów lub spotkań ze specjalistami z dziedziny etyki, fi lozofi i, teologii. Celem kuźnicy jest wewnętrzna refl eksja i nauka wyrażania własnych odczuć oraz opinii.

PRZYGOTOWANIAPrzed rozpoczęciem kuźnicy możesz po-stawić przed uczestnikami małą roślinę do-niczkową. Rozpoczęcie i zakończenie czasu przeznaczonego na odpowiedzi uczestników spotkania sygnalizuj dzwonkiem, gongiem lub kołatką.

ROZPOCZĘCIEZacznij od przeczytania fragmentu Ewangelii wg św. Marka, a następnie odczytaj powoli py-tania i zagadnienie przewidziane do tej formy.

Mówił dalej: „Z królestwem Bożym dzieje się tak, jak gdyby ktoś nasienie wrzucił w ziemię.

Czy śpi, czy czuwa, we dnie i w nocy, nasienie kiełkuje i rośnie, sam nie wie jak. Ziemia sama z siebie wydaje plon, najpierw źdźbło, potem kłos, a potem pełne ziarno w kłosie. Gdy zaś plon dojrzeje, zaraz zapuszcza sierp, bo pora już na żniwo”. [Ewangelia wg Marka 4:26–29]

Przywołaj przed oczy obraz roślinki, o któ-rej Jezus mówi w tej przypowieści. Roślinka rośnie przez cały czas, ale jej wzrost na co dzień jest niezauważalny – widać to dopie-ro po czasie. Zobacz, że pewne okoliczno-ści sprzyjają wzrostowi roślinki, inne w nim przeszkadzają, a wręcz ją niszczą. Popatrz na tę roślinkę i na to, jakie ma kwia-

40

DAWNO, DAWNO TEMU

ty, liście, łodygę. Co pozwala jej wzrastać? Jakich zjawisk przyrodniczych potrzebuje roślina dzika a jakiej formy pomocy, po-trzebuje roślina hodowana w domu?

Zobacz to samo teraz w swoim życiu. Co karmiło cię od ostatniej zbiórki? Co dawa-ło wzrost? Co było źródłem twojej rado-ści? Co przyniosło nadzieję? Możesz zasta-nowić się, co nadaje sens twojemu życiu. Co jest w nim dobre? Czy są osoby, które pomagają w Twoim wzroście?

Popatrz na roślinę i zobacz, co ją niszczy. Może zbyt mocny wiatr? Może zbyt ostre słońce? Może przyszedł ktoś, kto ją kopnął i połamał? A może przez nadgorliwość zbyt obfi cie podlał i zaczęła gnić? Jakie czynniki i okoliczności mogą niszczyć roślinę?

Odnieś to do swojego życia. Co odbiera ci radość, miłość, nadzieję? Kto ci to zabierał? Co lub kto hamował cię w rozwoju? Ja-kie relacje, rozmowy, spotkania, fi lmy? Co uznajesz za nieudane w swoim życiu?

Możesz też zastanawiać się, co powoduje, że zatrzymałeś się w miejscu, że się nie rozwijasz – nie realizujesz Przyrzeczenia

Harcerskiego, zobowiązań wobec rodziny, przyjaciół, nie podejmujesz decyzji. Możesz przyjrzeć się temu, czego boisz się w życiu podjąć, co cię odrzuca. A co sam zepsułeś i chciałbyś naprawić? Co niepotrzebnie na siebie wziąłeś albo w co wszedłeś i chciał-byś się wycofać?

Patrząc na to, co dawało wzrost roślince, zastanów się, co jest ważne dla twojego wzrostu. Warto przyjrzeć się temu właśnie w gronie harcerskich przyjaciół, którzy po-trafi ą zrozumieć i poradzić. Popatrz też na to, co przeszkadzało ci w kroczeniu do Harcerskich Ideałów. Co cię najbardziej wybijało ze służby Bogu, bliźniemu, same-mu sobie?

ZAKOŃCZENIEKuźnicę zakończcie bez większego podsu-mowania. Niech zostanie „niedokończona”, by problem kiełkował przez najbliższe dni w głowach uczestników. Możecie zaśpiewać jeszcze piosenkę, np. „Przyjaciela mam” lub „Nic nie musisz mówić”.

41

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

DYSKUSJA WĘDROWNICZA LUB INSTRUKTORSKA

CHRYSTIANIZACJA NA ZIEMIACH POLSKICH – DAR Z NIEBA, CZY BARBARZYŃSTWO?

Cele: powiększenie wiedzy historycznej harcerzy z zakresu Chrztu Polski, kształtowanie umiejętności wyrażania własnego zdania oraz krytycznej analizy

przedstawianych faktów, ukazanie, że wykorzystywanie siły do forsowania własnych interesów nie jest dobrą

metodą.

Dyskusję prowadzi drużynowy, który będzie pełnił rolę jej moderatora. Jego dodatkowym zadaniem będzie także przedstawianie kolejnych faktów dotyczących chrystianizacji dokony-wanej na ziemiach polskich. Po przedstawieniu kolejnego faktu każda z osób uczestniczących w zbiórce może usiąść po jednej ze stron, które reprezentują dwa przeciwne stanowiska w dyskusji. Po zajęciu miejsc odbywa się pomiędzy obiema stronami dyskusja. Każda taka część zajęć powinna trwać nie dłużej niż 20 min. Zawsze powinien ją podsumować moderator, powtarzając najważniejsze wnioski, które zostały wypowiedziane w trakcie danej sesji dys-kusyjnej. Podczas dyskusji każda osoba może także zmienić swoje miejsce, jeśli stwierdzi, że przekonały ją argumenty drugiej strony.

ZAGADNIENIA DO DYSKUSJI

Podjęcie przez Mieszka I decyzji o przy-jęciu chrztu było związane nie tylko z chęcią przejścia na wiarę chrześcijańską, ale także –

a może przede wszystkim – z pozytywnymi konsekwencjami politycznymi tego wydarze-nia. Przyjęcie chrztu pozwoliło na poślubie-nie Dobrawy i ostateczne przypieczętowanie sojuszu z Czechami, zminimalizowanie zagro-żenia ze strony Niemców, którzy poprzez

42

DAWNO, DAWNO TEMU

chrystianizację ziem polskich mieliby powód do najazdu na kraj Polan, a także wejście do grupy „cywilizowanych państw europejskich” podlegających Świętemu Cesarstwu Rzym-skiemu.

Pomimo podejmowanych działań chry-stianizacyjnych na ziemiach polskich jeszcze przez kilkaset lat część mieszkańców czciła pogańskie bóstwa. Czy w obliczu znajomo-ści tych faktów uważacie, że przyjęcie chrztu przez Polskę było słusznym rozwiązaniem? Czy Mieszko I nie wykazał się zbytnim wy-rachowaniem, przyjmując chrzest ze względu na korzyści dla swojego państwa, a nie w wy-niku przede wszystkim własnych przekonań religijnych? Jak oceniacie na co dzień postę-powanie osób, które „na zimno” kalkulują każde swoje posunięcie? Czy znacie takie przykłady ze swojego otoczenia? Jeśli tak, to jakie? Czy takie postępowanie nie kojarzy się wam z obłudą?

Przyjęcie chrztu przez Mieszka I stało się symbolicznym przyjęciem chrztu przez Państwo Polskie. Jednak religia chrześcijań-ska często nie spotykała się z pozytywnym odbiorem przez społeczność Polan. Prości ludzie nie rozumieli tej nowej dla nich wiary i niejednokrotnie nie chcieli zmieniać swoich dotychczasowych wierzeń, które praktyko-wali przez pokolenia. Jest to naturalny me-chanizm – zazwyczaj ludzie boją się tego, co nowe i nieznane.

Czy chrześcijanie postępowali słusznie, na-rzucając poganom swoją religię? Czy różne wierzenia mogły istnieć obok siebie? Czy ów-cześni chrześcijanie wykazywali się postawą tolerancyjną w stosunku do innowierców? A jak to wygląda w dzisiejszych czasach? Czy znacie osoby, które są innego wyznania lub deklarują ateizm? Jak są traktowane przez in-nych w ich otoczeniu? Czy fakt ten nie wpły-

wa na ich postrzeganie? Czy tak powinno być?

Chrystianizacja Europy na początku średniowiecza, jak i późniejsze jej dzieje – między innymi wyprawy krzyżowe – zapisały w historii wiele krwawych kart. Wbrew temu, że jednym z podstawowych założeń religii chrześcijańskiej jest miłosierdzie, wiara była często zakorzeniana w świadomości ludności nie słowem i dobrym przesłaniem o miłości i braterstwie, a mieczem i siłą.

Czy uważacie, że w tamtych czasach była to słuszna metoda? Czy myślicie, że mogło się to odbyć w inny sposób? Czy jakakolwiek idea (nawet najbardziej szlachetna) może usprawiedliwiać użycie przemocy w stosunku do drugiego człowieka?

Ponieważ Mieszko I był władcą Polan, podejmowane przez niego decyzje dotyczy-ły zwykle nie tylko jego samego oraz jego rodziny i najbliższych, ale także jego podda-nych. Bardzo często zdarza się tak w różnych grupach, że to kierownik lub przewodniczący podejmuje decyzję w imieniu całego zespołu, a reszta członków musi się do niej dostoso-wać.

Czy uważacie, że Mieszko I miał moralne prawo podjąć decyzję o zmianie wyznania wszystkich obywateli ziem polskich bez kon-sultacji z nimi? Czy w waszej opinii nie go-dziło to w ich prawo do wolności wyznania? Gdzie waszym zdaniem powinna się zaczynać, a gdzie kończyć władza kierownika lub prze-wodniczącego? Jakie decyzje może on podej-mować samodzielnie, a jakie powinien wcze-śniej ustalić z pozostałymi członkami grupy? Czy uważacie, że w pewnych sytuacjach kie-rownik może podjąć decyzję samodzielnie, bez względu na poglądy innych? Jeśli tak, to jakie są to sytuacje?

43

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

ZADANIE 3

ZADANIE 3. PEŁNIĆ SŁUŻBĘ ZWIĄZANĄ Z JUBILEUSZEM CHRZTU POLSKI LUB UPAMIĘTNIENIEM WYDARZENIA CZY MIEJSCA ZWIĄZANEGO

Z POWSTANIEM PAŃSTWA POLSKIEGO

POMYSŁY NA PEŁNIENIE SŁUŻBY

44

DAWNO, DAWNO TEMU

Szczególnie zachęcamy do włączenia się drużyn i gromad w obchody związane z jubileuszem chrztu Polski i podejmowanie podczas nich służby. Kalendarium uroczy-stości można znaleźć w Internecie, dowiedzcie się też, kiedy i w jakiej formie uroczy-stości odbywają się w waszej miejscowości, parafi i, gminie itp.

PROPOZYCJE POŻYTECZNEJ PRACY DLA GROMADY ZUCHOWEJ Promowanie rocznicy Chrztu Polski po-

przez rozdawanie z tej okazji naklejek lub specjalnych przypinek.

Służenie w mundurach podczas Mszy św. upamiętniającej rocznicę Chrztu Polski w swojej parafi i (np. niesienie darów do ołtarza, służba przy ołtarzu, czytanie pod-czas mszy).

Założenie „Księgę uczynków Mieszka I” – zapisywanie w niej swoich dobrych uczyn-ków wykonanych podczas zdobywania odznaki.

PROPOZYCJE SŁUŻBY DLA DRUŻYNY HARCERSKIEJ Zaproszenie seniorów z domu kultury,

koła kościelnego itp. do muzeum lub miej-

sca związanego z rocznicą chrztu. Wspól-ne wyjście, wycieczka w najbliższej okolicy.

Zorganizowanie przedstawienia teatralne-go (forma dowolna, dopasowana do zain-teresowań i możliwości drużyny) na temat początków państwa polskiego dla szerszej publiczności (w szkole, w domu kultury, w domu seniora, podczas festynu miejskie-go itp.).

Zorganizowanie przez zastępy wycieczki dla rodziców do wybranego miejsca zwią-zanego z tematem. Członkowie zastępów powinni pełnić rolę przewodników wy-cieczki i opowiedzieć o wybranym zabytku czy miejscu. Ważny jest podział na zadania w zastępie. Można pokusić się o słowiań-skie przebrania, atrybuty itp.

45

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

PROPOZYCJE SŁUŻBY DLA DRUŻYNY STARSZOHARCERSKIEJ Domeną harcerzy starszych jest poszuki-

wanie. Dlaczego więc nie wykorzystać tej formy do upowszechnienia i popularyzacji wiedzy o rocznicy 1050-lecia chrztu Pol-ski? Przygotujcie punkt geocachingowy w waszej okolicy, w którym ukryjecie wia-domość o tej rocznicy. Zastanówcie się, jak sformułować wiadomość, aby była odpo-wiednio krótka, ale zawierała najważniej-sze informacje dotyczące tego wydarzenia. Ustalcie, gdzie taki punkt może się znaleźć

– być może będzie to miejsce związane z Chrztem Polski lub doniesieniami o misji chrystianizacji, która odbywała się w wa-szej okolicy. Pamiętajcie też o tym, że miej-sce to nie powinno być odnalezione przez przypadkowe osoby. Zastanówcie się, w czym ukryjecie waszą wiadomość. Na-leży pamiętać, że „opakowanie” powinno być odporne na działanie różnych czyn-ników zewnętrznych, takich jak wiatr czy deszcz. Zarejestrujcie swój punkt w sieci, aby inni mogli zacząć go szukać!

Zorganizujcie dla kolegów ze szkoły, przy której działacie, Wielki Test o Chrzcie Polski, w którym wezmą udział uczniowie i nauczyciele. Z pewnością znajdziecie sojuszników do realizacji tego projektu w postaci nauczycieli historii. Przygotuj-

cie listę pytań i zadań odpowiednich do poziomu ich odbiorców. Zastanówcie się, kto powinien taki konkurs poprowa-dzić. Zadbajcie o odpowiednią aranżację przestrzeni. Powiadomcie klasy o wyda-rzeniu – niech wytypują swojego delegata i przygotują dla niego odpowiedni doping. Zastanówcie się nad nagrodami. Pamiętaj-cie, że lepiej zapamiętujemy pozytywne zdarzenia – zadbajcie o dobrą atmosferę, aby uczniowie zapamiętali tę rywalizację oraz fakty o jakich będzie się podczas niej mówić.

PROPOZYCJE SŁUŻBY DLA DRUŻYNY WĘDROWNICZEJ Znajdźcie pomnik upamiętniający Chrzest

Polski w waszej miejscowości i podejmij-cie działania w celu jego uporządkowania lub renowacji.

Podejmijcie działania służące wsparciu pracy misjonarzy (zbieranie środków czy-stości, opatrunki itd. – w zależności od potrzeb misjonarzy, z którymi nawiążecie kontakt). Wykorzystajcie do tego umiejęt-ności, które posiadacie, np. jeśli potrafi cie naprawiać rowery, włączcie się w akcję

„Rowery dla Afryki”. Przeprowadźcie zbiórkę na temat jubile-

uszu Chrztu Polski dla młodszej drużyny harcerskiej lub gromady zuchowej.

46

DAWNO, DAWNO TEMU

SPRAWNOŚĆ ZUCHOWA ZDOBYWANA ZESPOŁOWO

DOBRAWA/MIESZKO1. Dowiedzieliśmy się, w co wierzyli niegdyś Słowianie. Zorganizowaliśmy na-

radę starszyzny plemiennej, podczas której dyskutowaliśmy nad tym, czy mamy przyjąć chrzest.

2. Wiemy, czym był Chrzest Polski i kiedy się odbył. Odnaleźliśmy na mapie miejsce, gdzie mogło mieć miejsce to wydarzenie.

3. Bawiliśmy się w dwór Mieszka i Dobrawy. Poznaliśmy dawne słowa, ubiory, obyczaje.4. Przygotowaliśmy przedstawienie „Chrzest Mieszka”. Zaprosiliśmy na nie rodziców i przy-

jaciół gromady.5. Wykonaliśmy zuchową kapliczkę w stylu słowiańskim. Zawiesiliśmy ją w zuchówce.6. Oglądaliśmy (w muzeum, w Internecie, w albumach) zabytki z początków państwa polskie-

go. Zorganizowaliśmy własną wystawę takich zabytków (przedstawionych na zdjęciach lub rysunkach). Potrafi my powiedzieć, które z nich związane są z przyjęciem chrześcijaństwa.

7. Wykonaliśmy album, komiks, gazetkę lub w innej formie zaprezentowaliśmy świętych zwią-zanych z dziejami Polski.

Uwagi. Sprawność zapoznaje zuchy z ważnym wydarzeniem w historii Polski, jakim był chrzest Mieszka I (Chrzest Polski). Zuchy powinny poznać podstawowe postacie i miejsca związane z początkami państwa polskiego (Gniezno, Poznań, Mieszko, Dobrawa). Należy przekazać dzie-ciom, że wartości chrześcijańskie były ważne w życiu dawnych Polaków, np. pokazując wybrane sylwetki świętych i błogosławionych Polaków z lat późniejszych. Zuchy powinny uświadomić sobie, że te wartości są również ważne we współczesnym życiu.

Wskazówki bibliografi czne: J. Matejko, Poczet królów i książąt polskich.Cz. Janczarski, W dawnych czasach, w dawnych wiekach.

S. Aleksandrzak, M. Wadecki, Przez stulecia. Opowiadania z historii Polski. K. Ożóg, 966. Chrzest Polski. J. Gryguć, Tysiąc lat temu w Gnieźnie.

1.radę

przyjąć

47

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

SPRAWNOŚCI HARCERSKIE

DAGOME IUDEX*1. Wie, czym był Chrzest Polski, kiedy się odbył i potrafi wskazać na mapie

miejsce, gdzie mogło mieć miejsce to wydarzenie. Potrafi wymienić kilka po-tencjalnych przyczyn przyjęcia chrześcijaństwa przez Mieszka I.

2. Wie, czym był dokument „Dagome iudex” i co dawał państwu piastowskiemu.3. Opowiedziała/ł zastępowi historię św. Wojciecha Biskupa lub Pięciu Braci Męczenników.4. Przygotowała/ł prezentację lub planszę na temat Zjazdu Gnieźnieńskiego (1000 r.), a na-

stępnie przedstawiła/ł ją swojemu zastępowi.5. Dowiedziała/ł się, jak wyglądały najdawniejsze godła Polski i przygotowała wizerunek jedne-

go z nich do harcówki, korzystając z dowolnej techniki plastycznej.

DAGOME IUDEX**1. Wie, czym był Chrzest Polski i kiedy się odbył. Potrafi wskazać na mapie

miejsce, gdzie mogło mieć miejsce to wydarzenie. Potrafi wymienić kilka po-tencjalnych przyczyn przyjęcia chrześcijaństwa przez Mieszka I.

2. Przygotowała/ł prezentację lub planszę na temat organizacji państwa Piastów, a następnie przedstawiła/ł ją zastępowi lub drużynie. Na postawie tekstu „Dagome iudex” określiła/ł terytorium ówczesnego państwa polskiego.

3. Odnalazła/ł w swojej miejscowości lub regionie miejsca związane z powstaniem państwa polskiego. Wykonała/ł album lub prezentację tych miejsc, przedstawiła/ł kolegom lub zamie-ściła/ł w Internecie.

4. Omówiła/ł rolę religii chrześcijańskiej i Kościoła katolickiego w historii państwa polskiego.5. Zapoznała/ł się z żywotem jednego ze świętych patronów Polski. Wskazała/ł, jakimi warto-ściami kierował się ten święty oraz co zdecydowało o włączeniu go do panteonu świętych patronów kraju.

DAGOME IUDEX***1. Zaprezentowała/ł przyczyny oraz skutki przyjęcia chrześcijaństwa przez

Mieszka I, przybliżyła/ł to zagadnienie młodszym kolegom.2. Odwiedziła/ł wybrane miejsce związane z chrztem Polski i początkami pań-

stwa polskiego, zapoznała/ł się z jego funkcją w przeszłości, stanem zachowa-nia i funkcjonowaniem we współczesnej świadomości Polaków.

3. Poznała/ł rolę chrześcijaństwa i jego wartości w różnych sferach życia Polaków na prze-strzeni dziejów (sztuka, nauka, edukacja, życie społeczne, polityka).

4. Zapoznała/ł się z przebiegiem obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego i Milenium Chrztu Polski. Zaprezentowała/ł sylwetkę Prymasa Tysiąclecia kardynała Stefana Wyszyńskiego, zwróciła/ł uwagę na jego rolę w obchodach Milenium.

48

DAWNO, DAWNO TEMU

WARTO PRZECZYTAĆ

KSIĄŻKI I ARTYKUŁY E. Czaczkowska, Książę znakomity – dux inclitus, http://chrzest966.pl/ewa-czaczkowska-ksia-

ze-znakomity-dux-inclitus/ A. Gieysztor, Mieszko I, w: Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1984. J. Gryguć, Tysiąc lat temu w Gnieźnie, Gniezno 2014. Historia Poznania, red. M. Sprenger. http://e-zabytek.nid.pl/zabytek/szczegoly.php?id=197 http://www.muzhp.pl/pl/e/1139/chrzest-polski K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Wrocław 1991. Milenium czy Tysiąclecie, red. B. Noszczak, Warszawa 2006. K. Ożóg, 966. Chrzest Polski, Warszawa 2015. G. Labuda, Mieszko I, Wrocław 2002. H. Łowmiański, Religia Słowian i jej upadek, Warszawa 1986. J. Strzelczyk, Mieszko I, Warszawa 2013. P. Urbańczyk, Mieszko Pierwszy Tajemniczy, Toruń 2012. B. Zientara, Siemowit, Lestek, Siemomysł, w: Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1984.

PORTALE INTERNETOWE www.966.com.pl www.koronacjakrolewska.pl www.muzeumgniezno.pl

49

PROPOZYCJA PROGRAMOWA

PROPOZYCJA PROGRAMOWA GŁÓWNEJ KWATERY ZHP

dawno, dawno temu,

zaczęłozaczęło

WYDAWNICTWO

MARRON

WYDAWNICTWO

MARRON

dawno, dawno temu,dawno, dawno temu,

kiedykiedy

zaczęłozaczęłoPROPOZYCJA PROGRAMOWA GŁÓWNEJ KWATERY ZHPW ROKU JUBILEUSZU 1050-LECIA CHRZTU POLSKI

wszystko sięwszystko się