Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Od epoki kamienia do
epoki żelaza
Fra steinalderen til jernalderen
Dawno, dawno temu For lenge, lenge siden
Co to właściwie znaczy ‘dawno temu’? Kiedy rodzice byli dziećmi?
W epoce kamienia (steinalderen)? Za czasów dinozaurów?
O tym, co działo się 30 lat temu nietrudno się dowiedzieć, wystarczy
spytać dorosłych. To, co działo się 300 lat temu, zostało przez ludzi
dokładnie opisane w listach, książkach i gazetach. Jeśli chcemy jednak
sięgnąć 3000 lat wstecz albo jeszcze dawniej, napotykamy na duże
problemy. Źródeł pisanych (skriftlige kilder) z tamtych czasów prawie
nie ma.
Tak dawne czasy nazywamy prehistorią (forhistorisk tid).
Dopisz polskie słowa:
steinalderen e
skriftlige kilder ź
forhistorisk tid p
Pomyśl:
W jaki sposób można zdobyć
informacje o tym, jak ludzie żyli
w czasach prehistorycznych?
Czasy prehistoryczne Forhistorisk tid
Epoki prehistorii otrzymały nazwy
zgodnie z tym, jakich narzędzi
ludzie wówczas używali.
Przedmioty wykonane z drewna
(tre) i kości (bein), choć używane
we wszystkich epokach, nie
przetrwały niestety do naszych
czasów.
Epoka kamienia (steinalderen)
Najstarsze odnalezione przedmioty
wykonane są z kamienia. Dlatego
też najstarszą prehistoryczną
epokę nazwano epoką kamienną.
Epoka brązu (bronsealderen)
Z czasem ludzie nauczyli się
wytwarzać przedmioty z metalu.
Początkowo wyrabiali rzeczy z
brązu (bronse), stąd też nazwa
epoka brązu.
Epoka żelaza (jernalderen)
Dopiero później ludzie nauczyli się,
jak wytwarzać narzędzia
(redskaper) i broń (våpen) z żelaza
(jern). Dlatego tę epokę nazwano
epoką żelaza. Trwa ona w zasadzie
do dnia dzisiejszego.
Dopisz polskie słowa:
tre d
redskaper n
våpen b
jern ż
Uwaga!
f.Kr czyli før Kristus, oznacza
czas przed narodzeniem
Chrystusa, czyli przed rokiem
0 (zero). Po polsku często
mówimy, że to czas ‘przed
naszą erą’.
e.Kr czyli etter Kristus to
czasy naszej ery, czyli po
narodzeniu Chrystusa.
Przedmioty z epoki kamienia Ting i steinalderen
Oto przykłady przedmiotów używanych w epoce kamienia. Przeczytaj ich
nazwy po polsku i dopisz numery na obrazku.
1. harpun z kości 2. groty strzał z krzemienia 3. łuk z drewna 4. siekierka z krzemienia lub skały 5. nóż z krzemienia 6. poroże renifera 7. torba skórzana
8. igły z kości 9. sznur ze ścięgien zwierząt
10. kościany haczyk na ryby 11. kosze 12. sieć na ryby z kamiennymi
obciążnikami 13. kosz na ryby
Dopisz polskie słowa:
pilspiss g
bue ł
øks si
flint k
gevir p
nål i
sener ś
fiskegarn si
Życie w epoce kamienia Livet i steinalderen
Pierwsi ludzie przybyli na tereny dzisiejszej Norwegii około 11.000 lat temu, w epoce kamienia. Byli to myśliwi (jegere), którzy podążali za stadami reniferów (reinflokker). Archeologowie odnaleźli ich
ślady w wielu miejscach. Ludzie ci żyli na wybrzeżu (ved kysten). Polowali (jaktet), łowili ryby i zbierali jadalne rośliny.
Koczownicy (nomader) Myśliwi i zbieracze (samlere) przenosili się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu jedzenia. Byli koczownikami (nomader). Nie budowali domów i nie posiadali wielu przedmiotów. Mieszkali w jaskiniach (huler) lub szałasach (telt).
Dopisz norweskie lub polskie słowa:
jegere
stada reniferów
jakte
koczownicy
samlere
jaskinie
telt
na wybrzeżu
Polowanie, połów ryb i zbieractwo
Jakt, fiske og samling
Zdobyć jedzenie w ten sposób nie było wcale łatwo. Myśliwy (jegeren) musiał umieć zrobić sobie broń i zręcznie jej użyć. Rybak (fiskeren) musiał wiedzieć, gdzie i kiedy będą brać ryby, a także mieć odpowiednie narzędzia.
Zbieracz z kolei musiał znać się na jadalnych roślinach (spiselige planter) i korzonkach (røtter), a raczej przede wszystkim wiedzieć, które rośliny są trujące (giftige)!
spiselige planter j
røtter k
giftig t
bytte for rovdyr z
Ludzie musieli ze sobą współpracować (samarbeide). Samotny człowiek łatwo mógł stać się zdobyczą drapieżników (bytte for rovdyr). W grupie ludzie byli silni, gdyż pomagali sobie wzajemnie.
Rolnictwo i zwierzęta domowe Jordbruk og husdyr
Dwa najważniejsze odkrycia (oppdagelser) ludzi z tej epoki to uprawa ziemi (dyrke jorda) i udomowienie dzikich zwierząt (temme ville dyr). Kiedy ludzie opanowali te dwie sztuki, nie musieli już przenosić się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu jedzenia. Zaczęli prowadzić osiadły tryb życia.
Mogli zacząć budować domy i posiadać więcej przedmiotów. Rolnictwo (jordbruk) zapewniało im więcej jedzenia, niż byli w stanie zjeść sami. Wówczas mogli wymieniać się (bytte) z innymi na to, czego akurat potrzebowali. Mogli też robić zapasy jedzenia (lagre mat) na gorsze czasy. Życie nie stało się jednak łatwiejsze. Uprawa roli była cięższą pracą niż polowanie. Ludzie musieli też bronić (forsvare) swej własności przed innymi.
Dopisz norweskie lub polskie słowa:
jordbruk
udomowić
oppdagelse
wymieniać się
lagre mat
bronić
dyrke jorda
udomowić
Epoka brązu na północy Europy
Bronsealderen i Norden
Na północy Europy epoka brązu rozpoczęła się około 4000 lat temu i trwała około 1300 lat. W tym czasie ludzie wykonywali narzędzia i broń z brązu. W innych miejscach na świecie epoka ta zaczęła się dużo wcześniej.
Brąz to wytrzymały materiał. Wykonywano z niego broń, narzędzia i biżuterię (smykker). Przedmioty z brązu można było naprawiać, albo przetapiać je (smelte) na inne przedmioty.
Brąz trzeba było sprowadzać z dalekich krajów, był zatem bardzo drogi. Tylko najbogatsi mogli sobie na niego pozwolić. W epoce brązu bardzo mocno uwidoczniły się różnice między biednymi (fattige), a bogatymi (rike).
.
smykker b
smelte p
fattig b
rik b
Co to jest brąz?
Mieszanina dwóch lub
więcej metali nazywa
się stop (legering).
Brąz jest stopem dwóch
metali: cyny (tinn) i
miedzi (kobber).
Epoka żelaza w Norwegii Jernalderen i Norge Odkrycie żelaza (jern) zmieniło życie ludzi na całym świecie. Brąz był materiałem kosztownym (kostbar), zaś żelaza nie brak w przyrodzie wokoło. Narzędzia z żelaza ułatwiły wszystkim życie. Żelazo jest bowiem dużo bardziej wytrzymałe niż brąz, nie łamie się i nie kruszy. Żelaznymi narzędziami można było łatwiej uprawiać ziemię i ścinać drzewa (hogge ved).
jern ż
kostbar k
myrmalm r
Żelazo można znaleźć na
torfowiskach (myr).
Można tam znaleźć bryły
miękkiej skały, zwanej
rudą darniową
(myrmalm).
Ruda ta zawiera dużo
żelaza.
Wytapianie żelaza Jernvinning Z torfowiska ludzie wykopywali bryły rudy darniowej (myrmalm). Ta miękka skała zawiera żelazo. Aby uzyskać czyste metaliczne żelazo, rudę trzeba ogrzać. Proces ten to wytapianie żelaza (jernvinning). Odbywał się on w tak zwanych dymarkach, czyli piecykach kamiennych (steinovner) lub w piecach kotlinkowych (blestergroper). Kiedy ruda podgrzała się do temperatury około 1200 stopni, wszystkie jej składniki ulegały spaleniu, a pozostawała bryłka żelaza.
Kowal z epoki żelaza (jernaldersmeden) Z bryłki żelaza (jernklump) kowal potrafił wykuć narzędzia i broń. Było to tak niezwykłe, że niektórzy ludzie podejrzewali kowala o moce magiczne!
jernvinning w
jernklump b
blestergrop p
steinovn d
W wielu miejscach
Norwegii można
znaleźć ślady po
piecach kotlinkowych.
A tak wyglądał przekrój
takiego pieca.
Zadanie 1. Znajdź słowa występujące w tekście
U M D Ó K A M I E Ń P D O J A S K I N I E R
P S Y Y P Y R H D Y V T O Ł O U V M U Y T O R Z M L Ó Y W A T U D O M O W I E N I E T Ś A A A Ł Ę Z T R O G T D W Y S Y O J Z Ą O L W Ł R V T D R P P R L M S I E K I E R A R I
A A K R T M U U O Z G G R L K L E L Ż S F N B S A Y Z T J N R Y B R O Ń O F P Ć Ó T O Y Y Y G G O Q Ą H E B O V C U R M O D O O W J B Z U K T H C V K Y Ż E L A Z O K P D P I A
W R U D A Ż E L A Z A I L Y O W A N L M S D Ń L Ł S S O C S C O U G O N N H Ż A K E K A Y U I F Ś C I Ę G N A B O P K Z E R A T O L
R O L N I C T W O I A D W R I K L Z F A P N E P O K A K A M I E N I A E D O A Ę S L O E R E N I F E R Y Ę P W A C H R Ś Z D I I L K O D K R Y C I E L O Y J L I E C A Z E O O O
B I Ż U T E R I A K I G D S W I D I C W W W M F Ę F Z B I E R A C Z E T N G P A I T A A Y Ń L Ó S B W D T B V U D O O D I H R O N L Ś C T I V B Ą Y W R K I U R Y K N P R J I S
L R O Y D Ś D P Y Ą G Ć E I K R Z E M I E Ń I C G R O T S T R Z A Ł Y A O G F Ł R G U B
W R Y B A C Y P M U R K O Ł U K U H C Ł T K
I K O C Z O W N I C Y B R Ą Z N Ó Ż Y Y D M epoka kamienia epoka brązu epoka żelaza kamień brąz
żelazo prehistoria drewno kości narzędzia
broń harpun grot strzały siekiera toporek
łuk krzemień nóż ścięgna sieci
igły myśliwi renifery polowanie zbieracze
koczownicy jaskinie szałasy rybacy rośliny jadalne
korzonki grzyby trujące odkrycie uprawa
rolnictwo udomowienie stop metali biżuteria torfowisko
ruda żelaza dymarka kowal
Epoka kamienia, brązu i żelaza.
Co o nich pamiętasz ?
1. Skąd wzięły się nazwy tych epok?
____________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________
2. Co to jest prehistoria? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
3. Która z tych epok trwała najdłużej? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
4. Skąd wiemy, jak wtedy żyli ludzie? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
5. Jakich materiałów oprócz kamienia używano w epoce kamienia? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
6. Gdzie mieszkali ludzie w epoce kamienia i czym się zajmowali? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
7. Jakie dwa bardzo ważne odkrycia zmieniły życie ludzi z epoki kamienia? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
8. Czy w Polsce w epoce kamienia mieszkali ludzie? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
9. Co to jest brąz i gdzie można go znaleźć? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
10. Czy w Polsce ludzie mieszkali w epoce brązu? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
11. Skąd bierze się żelazo? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
12. Dlaczego żelazo było lepsze od brązu? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
13. Czy w dzisiejszych czasach ludzie używają kamienia, brązu i żelaza? Jeśli tak, to do czego? __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________
Kilder
Mylder 4, Cappalen Damm 2016
Wikipedia