P a g e | 1

ความสมพนธทางวฒนธรรมของรฐโบราณในเขตลมแมน าโขงตอนลางจากหลกฐานทางดานประตมากรรมของเทวรปใน

ศาสนาพราหมณกอนพทธศตวรรษท 18

บทคดยอ

งานวจยชนน เปนสวนหนงของการคนควาภายหลงการศกษาระดบปรญญาเอก เรอง “The Emergence and

Development of Brahmanism in Thailand with special reference to the Iconography of Brahmanical deities (up to 13th century

A.D.)” จดท าขนโดยมวตถประสงคเพอแสดงใหเหนถงความส าคญทางประวตศาสตรและความสมพนธทางวฒนธรรม ระหวาง

รฐโบราณ ซงปจจบนตงอยในเขตจงหวดอบลราชธาน อนเปนแหลงอารยธรรมโบราณทส าคญมากแหงหนงในบรเวณภาค

อสานตอนลาง และ กลมอาณาจกรโบราณอนๆ แถบลมแมน าโขง โดยผานกระบวนการศกษาทางดานลกษณะทางศลปกรรม

และ ประตมาณวทยา ซงเปนหลกฐานทแสดงถงรปแบบคตความเชอทางศาสนา และ ศลปะ อนเปนลกษณะรวมกนของกลม

อาณาจกรโบราณทไดรบอทธพลอนเดย ตงแตชวงตนครสตกาล ไปจนถง พทธศตวรรษท 15 อกทงยงคงสงอทธพลใหกบ

พฒนาการทางประวตศาสตร และ วฒนธรรม ของ เมองอบลราชธาน ในสมยตอมา

ภมหลงดานความสมพนธทางประวตศาสตรและวฒนธรรมอนยาวนานระหวางรฐโบราณตางๆซงตงอยบรเวณลม

แมน าโขงตอนลางในชวงกอนการก าเนดขนของอาณาจกรสโขทย (กอนพทธศตวรรษท18) เปนไปอยางตอเนอง โดยปรากฏจาก

หลกฐานดานโบราณวตถซงพบเปนจ านวนมากในเขตจงหวดอบลราชธาน อนสะทอนใหเหนถงการแลกเปลยนวฒนธรรม และ

อทธพลทางศลปะระหวางกลมรฐโบราณทรวมสมยกน ไดแก รฐเจนละ ซงไดขยายอทธพลทางดานการปกครองครอบคลม ทง

ภาคอสานตอนลางและกมพชา และ รฐจามปาโบราณ ตงอยบนเขตทราบตอนกลางของประเทศเวยดนาม

การศกษาดานประตมาณวทยาของเทวรป และ โบราณวตถชนส าคญอนๆ ทพบในเขตจงหวดอบลราชธานนน ยอม

แสดงใหเหนถง ความส าคญของพนทภาคอสานตอนลางในฐานะทเปนออารยธรรมโบราณ ทอยบนเสนทางการคาระหวางรฐ

อนน าไปสการผสมผสานและแลกเปลยนอทธพลทางวฒนธรรมดงทปรากฏในรปของการสรางสรรคงานศลปกรรมอน

เนองมาจากแรงบนดาลใจทางศาสนา โดยเฉพาะอยางยง ประตมากรรมในศาสนาพราหมณ ซงไดรบความนยมแพรหลายควบค

ไปกบพทธศาสนาทเจรญขนในระยะเวลาใกลเคยงกน

ค าส าคญ เมองอบลราชธาน ประตมาณวทยา ความสมพนธทางวฒนธรรม

P a g e | 2

การตดตอสมพนธระหวางกลมชนจากหลากหลายวฒนธรรมในภมภาคลมแมน าโขงมความเปนมายาวนาน โดย

ปรากฏจากหลกฐานทางโบราณคดมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร อาทเชน รปแบบการใชภาชนะดนเผา 1 (Vanliere 1995:

139)เทคนคการหลอโลหะ หรอ ขวานหนรปแบบตางๆ ซงมลกษณะคลายคลงกนและพบแพรหลายในบรเวณดงกลาว ดวยเหต

นเราจงสนนษฐานไดวาชมชนโบราณทเคยตงอยในแถบนมพฒนาการทงทางสงคมและวฒนธรรมรวมกน อนน าไปสการสง

อทธพลทางศลปกรรมและศาสนาในสมยตอมา คอสมยชวงกงกอนประวตศาสตร ซงเปนชวงเวลาทมการปรบรบเอาวฒนธรรม

ของอนเดยเขามาผสมผสานกบวฒนธรรมทองถน จนน าไปสการเจรญขนของอาณาจกรเขมรในกมพชา ทสงอทธพลทางดาน

การปกครองและศาสนาเขามายงดนแดนในแถบภาคอสานตอนลางอยางตอเนอง

จงหวดอบลราชธานเคยเปนพนทรอยตอระหวางรฐโบราณซงเจรญขนในชวงราวพทธศตวรรษท 12-18 เชน อาณาจกร

เจนละในประเทศ กมพชา และ ทวารวด ซงมศนยกลางอยทภาคกลางของประเทศไทย จากหลกฐานทางประวตศาสตรและ

โบราณคด ท าใหเราไดทราบวาบรเวณพนทของจงหวดอบลราชธานสมยโบราณเปนทตงของชมชนทประกอบดวยกลมชน

หลายชาตพนธ และ ลกษณะพเศษดงกลาวมสวนชวยสงเสรมพฒนาการทางศลปะกรรมใหมความหลากหลาย เปนภาพสะทอน

ใหเหนถงความสมพนธอนยาวนานระหวางอาณาจกรโบราณทตงอยในบรเวณลมแมน าโขง โดยเฉพาะอยางยงใน การรบหรอ

แลกเปลยนอทธพลทางศาสนาพราหมณ ซงนอกจากจะถอเปนพนฐานของรปแบบการปกครอง และ พธกรรม อนศกดสทธแลว

ศาสนายงคงเปนแรงบนดาลใจในการสรางสรรคงานศลปกรรมดวยความศรทธาของชางทองถนอกดวย

บรเวณลมแมน าโขงตอนลาง มการคนพบเทวรป และ ประตมากรรมอนเกยวเนองกบศาสนาพราหมณจ านวนมาก ทม

อายเกาแกตงแตพทธศตวรรษท 12 เปนตนไป รวมทงยงมการคนพบจารกในศาสนาพราหมณทมอายใกลเคยงกน จงท าให

สนนษฐานไดวา ศาสนาพราหมณไดถกเผยแพรไปอยางกวางขวางและ สงอทธพลตอกลมชมชนในพนทดงกลาวเปนเวลา

ยาวนาน ในเขตจงหวดอบลราชธาน มการคนพบโบราณวตถ ซงเปนเทวรปในศาสนาพราหมณ จากนกายหลก เชน ไศวนกาย

และ เทพชนรองลงมาไดแก พระคเณศ และ เทพประจ าทศ โดยสามารถก าหนดอายใหอยในชวงสมยทางศลปกรรมได

ดงตอไปน

1.ชวงสมยแรกรบอทธพลอนเดย (Indianized period: ราวพทธศตวรรษท 12- 15)

ในชวงสมยนถอไดวาเปนชวงทศลปะอนเดยมอทธพลตอการสรางสรรคงานประตมากรรมในดนแดนแถบลมแมน า

โขงตอนลางเปนอยางมาก นอกจากรปแบบทางศลปกรรมแลว คตการสรางสรรคงานศลปกรรมทางศาสนากยงคะสะทอนให

เหนถงคตความเชอ และ ประตมานวทยาทไดรบอทธพลมาจากอนเดยอนเปนตนแบบ แมวา การสรางสรรคงานศลปกรรมทาง

ศาสนาซงเกดขนในระยะแรกจะไดรบอทธพลจากภายนอกเปนอยางมาก แตกยงคงรปแบบอนเปนเอกลกษณของลกษณะ

ศลปกรรมแบบทองถน (localization) ดวยเหตนจงอาจกลาวไดวา กระบวนการสรางสรรคงานศลปกรรมในภมภาคลมแมน าโขง 1 V.J. Van Liere ไดท าการส ารวจและเกบตวอยางเศษภาชนะดนเผาทพบในแถบเมองโบราณลมแมน ามล-ช พบวาบางสวน มลกษณะคลายคลงกนกบภาชนะดนเผาทเมองออกแกว (Oc-Eo)ประเทศเวยดนามตอนใต

P a g e | 3

ด าเนนไปในรปแบบของการ “ปรบเปลยน” (Adaptation) และ “เลอกรบ” (Selection) อทธพลทางศลปกรรมและศาสนาจาก

ภายนอกเขามาผสมผสานกบวฒนธรรมในแตละทองถน

การก าเนดขนของศาสนาพราหมณ ในดนแดนแถบลมแมน าโขงตอนลาง : การผสมผสานระหวางความเชอทางศาสนาและการ

ขยายอ านาจทางการเมองของรฐโบราณแถบลมแมน าโขง

บรเวณทราบลมแมน าโขงตอนลาง เชอกนวาเปนทตงของชมชนโบราณมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร แมวาในชวง

เวลาดงกลาวยงไมปรากฏการสรางสรรคทางศลปกรรมทเกยวของกบศาสนา หรอ พธกรรมอนศกดสทธ ทไดรบอทธพลจาก

อนเดย คตความเชอดงเดมของมนษย (folk belief) ซงมทมาจากการการนบถอบรรพบรษ เทพเจาแหงธรรมชาต ภตผ หรอ สง

ศกดสทธตางๆ กยงคงปฏบตสบตอกนมาเปนระยะเวลายาวนานในสงคมเกษตรกรรมยคเรมแรก ซงจดประสงคของการ

ประกอบพธกรรม โดยมากจะเปนไปเพอความอดมสมบรณของผลผลตทางการเกษตร ความผาสกในครอบครว และ โชคลาภ

แมในปจจบนพธกรรมอนแสดงใหเหนความเชอดงเดมกยงคงปฏบตสบเนองในกลมชนหลากหลายชาตพนธ ในดนแดนแถบลม

แมน าโขง อาทเชน ประเพณการทรงเจาเขาผ บญบงไฟ หรอ การนบถอนบถอผบรรพบรษ เปนตน

เมอชาวอนเดยไดเขามาตงถนฐานในภมภาคนตงแตในชวงเรมแรกของยคประวตศาสตร ความเชอพนฐานเหลานกได

ถกผสมผสาน เพอใหสอดคลองกบขนบธรรมเนยมทางศาสนาของชาวอนเดย ซงถอเปนประเพณอนศกด สทธ และ สงผลทาง

จตใจตอผปฏบต โดยเฉพาะอยางยง การประกอบพธกรรมเพอสงเสรมฐานะอนศกดสทธของกษตรย ในคตของพราหมณ

พระมหากษตรยผทรงเปนใหญเหนอราชาทงปวง จะตองมพระปรชาสามารถทางดานการสงคราม และ การปกครอง

ราชอาณาจกร ดวยเหตนกษตรยผยงใหญจงมฐานะสงสงประดจเทพเจาในศาสนาพราหมณ คอ พระศวะ หรอ พระวษณ

มหาเทพผซงไดรบการเคารพในฐานะททรงมอ านาจสงสดเหนอเทพเจาองคใดบนสวรรค (พระศวะ) และ มหาเทพผปกปอง

มนษยจากภยนตรายทงหลาย (พระวษณ)

คตความเชอเกยวกบการนบถอกษตรยเสมอนเทพเจาของชาวอนเดย ไดสงอทธพลตอกษตรยผปกครองรฐโบราณใน

เอเชยอาคเนยเปนอยางยง โดยปรากฏการประกอบพธกรรมการนบถอพระเทวราช หรอ เทวราชา (Devaraja cult) (Coedes 1948:

324-329; Kulke 1993: 327-381; Chandler 2008: 39-42) ในจารกของอาณาจกรกมพชาโบราณ ตงแตพทธศตวรรษท 15 เปนตน

ไป โดยมหลกฐานปรากฏในขอความจากจารกทปราสาทสดอกกอกธม (K. 235 : พ.ศ 1595) จงหวดสระแกว ทจารกในรชสมย

ของพระเจาอทยทตยวรมนท 2 มการกลาวถง คตเทวราชา และ ตระกลพราหมณผประกอบพธกรรมถวายกษตรย รวมไปถงการ

บรจาคทดนและขาทาสแกเทวสถาน ( Majumdar 1953 : 368; Chakravarti 1980 : 143; ปรดา ศรชลาลย 2508 : 221-224; ชะเอม

แกวคลาย 2529 : 181-227)

แททจรงแลวการเผยแพรศาสนาพราหมณในบรเวณแถบลมแมน าโขงไดปรากฏหลกฐานมาตงแตกอนทอาณาจกร

กมพชาจะเขาสสมยเมองพระนคร หรอ กอนพทธศตวรรษท 15 ในชวงตนของประวตศาสตรเขมร อาณาจกรเจนละ ซง

P a g e | 4

สนนษฐานวามศนยกลางอยในบรเวณลมแมน าโขงตอนลาง (Cœdès 1968 : 66 ; Goloubew 1924 : 508). ไดขยายอทธพลมายง

ภาคอสานตอนลางของประเทศไทย พรอมกบการเขามาของศลปะเขมรแบบกอนเมองพระนคร และ ศาสนาพราหมณลทธไศวะ

นกาย

การเผยแพรศาสนาพราหมณลทธไศวนกายในภมภาคอสานใต ปรากฏหลกฐานจากจารกของ เจาชายจตรเสน หรอ

พระเจา มเหนทรวรมน กษตรยแหงอาณาจกรเจนละ ผสามารถขยายดนแดนจากกมพชาขนมายงบรเวณแหงน ในชวงพทธ

ศตวรรรษท 11-12 หลงจากททรงปราบปรามชมชนตางๆใดแลว จงไดทรงสถาปนา ศวลงค พรอมดวยจารกทกลาวถงชยชนะ

ของพระองค และ โคนนท พาหนะของพระศวะไวยงสถานทดงกลาว ในประเทศไทย มการคนพบจารกของ เจาชายจตรเสน

หรอ พระเจามเหนทรวรมน แหง อาณาจกรเจนละ จ านวนประมาณ 11 หลก2 (รงโรจน ภรมยอนกล 2550 : 79-95)ขอความใน

จารกภาษาสนสกฤตมขอความทสอดคลองตรงกนวา เจาชาย จตรเสน หรอ พระเจามเหนทรวรมน ไดทรงสถาปนาศวลงค และ

โคนนท ไวยงสถานทน เพอเปนสญลกษณ แหงชยชนะของพระองค ดวยเหตน เราจงอาจกลาวไดวา การเผยแพรศาสนา

พราหมณลทธไศวนกายจากอาณาจกรเจนละ (เขมร) มายงบรเวณภาคอสานตอนใตระยะแรก ไดเขามาพรอมกบการขยายอ านาจ

ทางการเมองของพระเจามเหนทรวรมน ซงทรงมความศรทธาในศาสนาพราหมณลทธไศวนกายเปนอยางยง

อนง การนบถอศวลงคในเอเชยอาคเนยนน สนนษฐานวามพฒนาการมาจากการนบถอเทพเจาแหงความอดมสมบรณ

ในรปของแทงหนตง ดงทปรากฏในวฒนธรรมจามปา ในเวยดนาม (Cadière 1958: 1; Mus 1975 : 7) สะทอนใหเหนถงการ

ผสมผสานระหวางการนบถอเทพในศาสนาพราหมณ คอ พระศวะในรปของศวลงค และ การบชาเทพเจาแหงความอดมสมบรณ

ท าใหการบชาพระศวะในรปของศวลงคเปนไปอยางแพรหลาย เนองจากสอดคลองกบคตความเชอเรองความอดมสมบรณใน

สงคมเกษตรกรรม ตามความเชอทองถน

2 ในประเทศไทย มจารกของพระเจามเหนทรวรมนทคนพบจนถงป พ.ศ. 2550 มท งสน11หลก ไดแก จารกชองสระแจง จารกทดอนขมเงน(รอยเอด) จารกทถ าเปดทอง (3หลก) จารกทถ าภหมาไน จารกปากโดมนอย จารกปากน ามล๑ จารกปากน ามล๒ จารกวดศรเมองแอม และ จารกทวดสปฏนาราม (และยงมจารกทช ารดเกบรกษาในพพธภณฑแหงชาตพมาย จ. นครราชสมา)

P a g e | 5

รปท 1 จารกพบทดอนขมเงน จงหวดรอยเอด กลาวถงชยชนะของพระเจามเหนทรวรมน และการสถาปนาศวลงค พรอมดวยพระโคนนทไวยง

สถานทแหงนเพอประกาศชยชนะของพระองค

ศาสนาพราหมณจากกมพชาไดเขามามอทธพลตอชมชนโบราณในแถบลมแมน าโขงเปนอยางมาก โดยเฉพาะอยางยง

ทางดานศลปกรรม ทงสถาปตยกรรม และ ประตมากรรม การนบถอเทพเจาในศาสนาพราหมณ นอกจากจะเปนไปดวยความ

ศรทธาตอศาสนา และ การประกอบพธกรรมเพอหวงผลดานความศกด สทธแลว ศาสนาพราหมณ ยงคงถกน ามาใชในรปแบบ

การปกครองของอาณาจกรกมพชาโบราณ โดยการขยายอ านาจทางการเมองของกษตรยเขมร มกจะแสดงใหเหนในรป

สญลกษณของการสถาปนาราชลงค ในเทวสถานซงตงอยในพระราชอาณาจกร ซงเปนศวลงคทไดรบการตงชอตามพระนาม

ของกษตรย ผสมเขากบ นามของพระศวะ เชน ราเชนทเรศวร (Rajendresvara) ซงเปนราชลงคของพระเจาราเชนทรวรมนท 2

หรอ ตงตามพระนามอนศกดสทธของพระศวะ เชน ภทรเรศวร (Bhadresvara) เปนตน การกลปนาทดน และหมบานซง

ประกอบดวยจ านวนไพร จ านวนขนอยกบความส าคญของเทวสถาน ถอเปนการกระจายพระราชอ านาจไปสระดบทองถนใน

นามของการอปถมภศาสนา โดยพระองคทรงปกครองพระราชอาณาจกรในนามของเทพเจาททรงศรทธา ซงเปนธรรมเนยมท

นยมปฏบตในอาณาจกรตางๆของอนเดยตงแตพทธศตวรรษท 12 หรอสมยหลงราชวงศคปตะเปนตนไป3

แมวาศาสนาพราหมณไศวนกายจะไดรบการนบถออยางกวางขวางทงในกมพชา และ ภาคอสานของประเทศไทย แต

นกายทนบถอพระวษณเปนใหญ คอ ไวษณพนกายกยงคงมความส าคญ และ มผนบถอรวมกบไศวนกายอกดวย หลกฐานทาง

โบราณคดทเกยวกบไวษณพนกายในประเทศไทยชนทมอายเกาแกสด คอจารกปราสาทเขานอย อายราวพทธศตวรรษท 11-12

กลาวถงการสรรเสรญพระวษณ และพระศรภววรมน นอกจากนยงกลาวถง เชยษฐปรสวาม วาเปนผประกอบพธกรรมเกยวกบ

3 การปกครองโดยระบบศนยกลาง โดยมมหาราชา ตามคตแนวคดเรองกษตรยผยงใหญเหนอกษตรย ไดถกน ามาใชตงแตสมยราชวงศคปตะของอนเดย โดยกษตรยแหงราชวงศคปตะ จะทรงปกครองดนแดนอนกวางใหญดวยการประทานทดนแกกษตรยผครงแควนทอยใตอ านาจทางการเมองของอาณาจกรคปตะ ทงนรวมไปถงการถวายหมบาน

และทรพยสนแกพราหมณในดนแดนหางไกลดวย ธรรมเนยมดงกลาวนไดรบการปฏบตสบทอดมาจนถงยคกลางตอนตน กอนการเขามาของมสลม (Early Medieval

period) และ ในทสดกษตรยกปกครองอาณาจกรดวยอาศยความศกดสทธของศาสนาพราหมณ เพอความชอบธรรมในการปกครอง ในฐานะ สมมตเทวราช อยางแทจรง ดเพมเตมจาก Singh (2008); Sastri (1955); (Nagaswami 2003: 174-175 ) และ รปแบบการปกครองของอาณาจกรเขมรโบราณ โดย Sachinanda

sahai 1970

P a g e | 6

พระเวทเพอบชาพระวษณ (Cœdès 1953 : 23-24; ชะเอม แกวคลาย และบญเลศ เสนานนท 2533 : 115-121) นอกจากน ยงคงม

การคนพบเทวรปพระวษณรนเกาทมอายตงแต พทธศตวรรษท 11-15 กระจายอยในบรเวณภาคกลางและใตของประเทศไทย

รวมไปถงทางตอนใตของแมน าโขงในประเทศกมพชา จ าปาศกดในลาว (Malleret 1959) และ เวยดนามตอนใต (Transbassac

region) (Malleret 1959,1962 ; พรยะ ไกรฤกษ 2524 ; สภทรดศ ดศกล 2518 ) แสดงใหเหนถงการเขามาของไวษณพนกาย วาม

ความเกาแกรวมสมย เชนเดยวกบไศวนกาย

การนบถอไวษณพนกายในภาคอสานของประเทศไทย แมวาไดเจรญขนพรอมกบไศวนกาย แตนกายของพระวษณ

ไดรบการนบถออยางกวางขวางทสดในชวงปลายพทธศตวรรษท 11-12 โดยเฉพาะอยางยงรชสมยของพระเจาสรยวรมนท 2ซง

ทรงนบถอศาสนาพราหมณ นกายไวษณพนกาย และ เนองจากการททรงขยายอาณาเขตของอาณาจกรกมพชานไปอยาง

กวางขวาง ท าใหศาสนาพราหมณลทธไวษณพนกายไดรบการนบถออยางแพรหลายอกดวย แมวาจะไมปรากฏวามการสราง

เทวสถานในไวษณพนกายอยางเดนชดในประเทศไทย แตโบราณวตถจ านวนมาก เชน ประตมากรรม และ ภาพสลกของพระ

วษณในอวตารตางๆ บน เครองประกอบสถาปตยกรรมเขมร กยงสามารถบงชไดวา ไวษณพนกายไดรบการนบถอในชมชน

โบราณทางภาคอสานของประเทศไทยเปนอยางมาก

การเจรญขนของศาสนาพราหมณตงแตชวงพทธศตวรรษท 12-18 ในบรเวณทราบลมแมน าโขงนนเปนไปอยางตอเนอง

และ คตปรชญาทางศาสนากยงคงไดรบการสบตอมาจนกระทงถงปจจบนแมวาจะเปลยนแปลงไปเปนสงคมพทธศาสนาแลวก

ตาม โดยปรากฏอยในรปของขนบธรรมเนยม พธกรรม เพอสงเสรมความศกดสทธของพทธศาสนา เทพเจาทงหลายในศาสนา

พราหมณจงกลายเปนสวนหนงของเทพผอปถมภพทธศาสนา เชน พระอนทร หรอ พระพรหม เปนตน

ประตมากรรมในศาสนาพราหมณทพบในจงหวดอบลราชธาน

พนทในเขตจงหวดอบลราชธานในสมยโบราณ ถอเปนบรเวณรอยตอระหวางอาณาจกรเขมรโบราณและดนแดนภาค

อสานของไทย อกทงยงอยบนเสนทางการคาทางบก จงถอเปนแหลงชมชนทมพฒนาการทางวฒนธรรมทไดรบอทธพลจากกลม

คนหลากหลายชาตพนธ ลกษณะเดนดงกลาวปรากฏในงานประตมากรรมเนองในศาสนาพราหมณ เนองจากการเจรญขนของ

ศาสนาพราหมณในบรเวณน ไดรบอทธพลจากอาณาจกรโบราณใกลเคยง เชน อาณาจกรเขมรโบราณ และ จามปา ซงมการนบ

ถอศาสนาพราหมณ โดยเฉพาะอยางยงลทธไศวนกายอยางแพรหลาย

ประตมากรรมในศาสนาพราหมณลทธไศวนกายทพบในจงหวดอบลราชธาน ซงปจจบนเกบรกษาไวในพพธภณฑ

แหงชาตอบลราชธาน แมวาจะมหลงเหลอเปนจ านวนนอย แตรปแบบทางศลปะและลกษณะทางประตมานวทยา สามารถแสดง

ใหเหนถงการตดตอกบอาณาจกรเขม หรอ จามปาในชวงราวพทธศตวรรษท12-18ได

P a g e | 7

โบราณวตถในศาสนาพราหมณลทธไศวนกาย

รปท 2 เทวรปพระอรรธนารศวร (ภาคผสมของพระศวะและพระอมา) จดแสดงทพพธภณฑสถานแหงชาตอบลราชธาน อายราว พทธศตวรรษท 13-

15 พบทจงหวดอบลราชธาน (59 cm.)

ประตมากรรมรปพระอรรธนารศวรถอเปนประตมากรรมชนเดนทพบเพยงสององคในประเทศไทย 4 และ มลกษณะ

ทางประตมานวทยาแบบพเศษ คอ ประทบนงขดพระชงฆ โดยใชเพยงพระบาทไขวกนอยางเรยบงาย แมวาพระหตถทงสองขาง

จะหกหายไป แตจากชนสวนทเหลอของพระกรท าใหสนสษฐานไดวา ในพระหตถซงคอพระศวะ ทรงคลองสายลกประค า

(อกษะมาลา) ในขณะทพระกรซาย สวนทเปนพระอมา ทรงประดบพระกรดวยก าไลลกษณะคลายหวงโลหะ พระกรทงสอง

อาจจะเคยวางอยบนพระชงฆ ตามลกษณะการนงของนกบวช

ลกษณะทางประตมานวทยาของพระอรรธนารศวรไดถกบรรยายไวในคมภรทางศาสนาทมเนอความเกยวของกบงาน

ศลปกรรมส าคญตางๆ เชน คมภรศลปรตน (Shilparatna), มสยปราณะ (the Matsya Purana) และ คมภรอาคม (Agamic texts)

ซงเปนเสมอนคมภรปราณะของ ชาวอนเดยใต อาท อมศมาดเภดาคม (Amshumadbhedagama), กามกอาคม (Kamikagama),

และ สเปรดาคม (Supredagama) เปนตน (Rao 1916 (II) :323; Collins 1988 : 77) โดยลกษณะทวไปของพระอรรธนารศวร คอ

ภาคผสมของพระศวะและพระอมา (ศกต) สวนองคพระศวะซงแสดงเปนบรษมกจะสลกใหอยดานซาย และ สวนพระอมา

แสดงในรปของสตร จะประจ าอยดานขวา ของเทวรป การแสดงสญลกษณทางประตมานวทยาของพระศวะ จะปรากฏใหเหน

เดนชด โดยมกจะแสดงโดย พระจนทร ซงประดบอยบนพระเศยร พระเกศทเกลาเปนมวยสงอยางนกบวช (ชฏามงกฏ) สงของ

4 อกองคหนงพบทเมองโบราณศรเทพ จงหวดเพชรบรณ อายราวพทธศตวรรษท 12-15 พระวรกายช ารด จงเกบรกษาไวในคลงโบราณวตถของอทยานประวตศาสตรศรเทพ

P a g e | 8

ในพระหตถ เชน สายปะค า (อกษะมาลา) หรอ ง นอกจากน เครองทรงของพระศวะกยงแสดงในรปของอาภรณบรษ ตางจาก

สวนของพระเทว ซงแสดงการประดบดวยเครองศราภรณอยางสตร ในศลปะอนเดย พระอรรธนารศวร อาจะมทงประทบยน

และนง มจ านวนพระกรตงแต 2-4 กร

รปท 3 พระอรรธนารศวร ในศลปะอนเดยใต อายราวพทธศตวรรษท 16-17 ศลปะแบบโจฬะ (Chola) จากเมองคงไคโกณฑะโจฬะปรม

(Gangaikonda Cholapuram)

ต านานการก าเนดของพระอรรธนารศวรไดถกกลาวไวในคมภรปราณะ และ มหาภารตะ โดยมเนอหาทสอดคลองกน

เรองความสมดลกนของจกรวาล โดยถอวา พระอรรธนารศวร คอรปนมตรกายขององคศวะมหาเทพ โดยพระศวะมหาเทพ ทรง

มอ านาจอนสมบรณไดจากศกต คอ พระชายา (อมา) ของพระองค เปนการสงเสรมบารมซงกนและกน และ ดลบนดาลใหสรรพ

สงในจกรวาลด าเนนไปไดอยางปกตสข (Rao 1916 (II) ; Glodberg 2002)

จากหลกฐานทางดานงานประตมากรรมทถกคนพบในภมภาคเอเชยอาคเนย ท าใหเราสนนฐานไดวา การนบถอพระ

อรรธนารศวรในภมภาคนไมไดเปนทนยมอยางมากเหมอนในอนเดย โดยในศลปะ อนโดนเซย เขมร และ จามปา กปรากฏวาม

การสรางประตมากรรมพระอรรธนารศวรเปนจ านวนนอยมาก เมอเทยบกบ การบชาพระศวะในรปแบบของศวลงค หรอ

ประตมากรรมขนาดเลก (อรรถพร ค าคม 2531) การพบเทวรปพระอรรธนารศวรในจงหวดอบลราชธาน จงถอเปนโบราณวตถ

ชนเดน เพราะนอกจากมความส าคญอยางยงในดานโบราณคดแลว รปแบบทางศลปะกยงสามารถแสดงใหเหนถงอทธพลทาง

ศาสนาพราหมณลทธไศวะนกาย จากกลมอาณาจกรใกลเคยง หรอ อาจกลาวไดวา เทวรปองคนเปนหลกฐานทบงชวาในภมภาค

ลมแมน าโขงเคยมการบชาพระศวะในรปแบบนอกดวย

P a g e | 9

ลกษณะทางศลปะกรรมของเทวรปพระอรรธนารศวร จากจงหวดอบลราชธาน แสดงเอกลกษณทส าคญซงสามารถ

น ามาเปรยบกบรปแบบประตมากรรมในประเทศใกลเคยงได โดยศกษาจากรปแบบของเครองประดบ และ พสตราภรณ ซง

สามารถอธบายไดวา ลกษณะของกณฑล (ตางห) ของพระอรรธนารศวรจากอบลราชธาน มลกษณะเปนทรงกลม สลกเปนซลาย

กลบดอกไม ลกษณะคลายกนกบพบในศลปะจามแบบดงเดอง และ ตาบกลมประดบมงกฏของประตมากรรมเขมรสมยกอน

เมองพระนคร (ศลปะเขมรแบบก าพงพระ) ทงนการใชเครองประดบรปกลม ลกษณะคลายตาบ มการตกแตงดวยลายพฤกษา

พบวาเปนทนยมในศลปะเขมรสมยกอนเมองพระนคร และ จามปา โดยมตวอยางจากประตมากรรมพระโพธสตวจากราชเคยร

(Rajgir) และ ประตมากรรมรปพระศวะศลปะจามปา แบบดงเดอง นอกจากน ประตมากรรมบรษของจามปาทรวมสมยกน คอ

ราวพทธศตวรรษท 14-15 กยงคงนยมใชการใชเครองประดบแบบเดยวกนดวย (Boisserlier 1963: fig 49, 51, 54)

แมวาทานงแบบขดพระชงฆโดยใชพระบาทไขวกนอยางเรยบงาย ไมคอยปรากฏในงานประตมากรรมทพบในแถบลม

แมนโขง แตกพอจะสนนษฐานไดวา อาจเปนอทธพลของศลปะจามปาแบบดงเดอง ทก าหนดอายในชวงสมยเดยวกน

ประตมากรรมบรษแบบจาม แมจะพบวานยมสรางประตมากรรมรปเคารพในทานง แตกมกจะอยในรปของแบบขดสมาธโดยใช

พระบาทซอนกน หรอ ยกพระชงฆขางขวาขน ดงเชนในภาพประตมากรรมตวอยาง

ในดานพสตราภรณ ซงพระอรรธนารศวรจากอบลราชธานไดสลกไวอยางเรยบงาย เปนลกษณะของการนงผาโธต คอ

ผาชนเดยวแบบสนประกอบดวยชายหนา และ ชายผาดานหลง ทบดวยเขมขดลายเมดประค า ลกษณะเชนนกยงปรากฏใน

ประตมากรรมบรษศลปะแบบจามปา ทมการใชผาทงชายดานหนาเปนสเหลยมขนาดใหญ เชนเดยวกบชายดานหลง ของ

ประตมากรรม

ถงแมวาเทวรปพระอรรธนารศวรจากอบลราชธาน จะมลกษณะทแตกตางไปจากกลมศลปะโบราณรวมสมย เชน

รปแบบพระพกตร ทรงของเกลาพระเกศา และ ลกษณะทานง ในขอนเราอาจจะสนนษฐานไดวา อาจะเปนเพราะฝมอของชางผ

กรรมสรางสรรคงานประตมากรรม หรอ เปนความนยมของผคนในทองถนมาแตเดม โดยขอสงสยนจะไดรบความกระจางเมอ

เราทราบสถานทพบโบราณวตถชนนอยางชดเจน

P a g e | 10

รปท 4.1 (จากซาย) พระอรรธนารศวรจากอบลราชธาน (กลาง) พระโพธสตวศลปะเขมรกอนเมองพระนคร (ก าพงพระ) อายราว พทธศตวรรษท 14-

15 จากราชเคยร ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑแหงชาตกเมต และ ประตมากรรมพระศวะ ศลปะจามแบบดงเดอง อายราวพทธศตวรรษท 15 จด

แสดงทพพธภณฑแหงชาตดานง ประเทศเวยดนาม

รปท 4.2 ภาพขยายสวนศรษะของประตมากรรมบรษศลปะจามแบบดงเดอง

2. ชวงสมยรบอทธพลของศลปะเขมร (ราวพทธศตวรรษท 15-18)

การนบถอพระศวะในรปของศวลงคกยงคงปรากฏแพรหลายในบรเวณทราบลมแมน าโขง ซงศวลงคในยคเรมแรกกม

ลกษณะทมทง เหมอนธรรมชาต ( realistic) และ แบบประดษฐ เชน เปนรปทรงเรขาคณต และ มขลงค ( Mukhalinga) ในภาค

อสานตอนลางกมการคนพบหลกฐานเกยวกบการบชาศวลงค ทก าหนดอายเกาแกไปจนถงกอนพทธศตวรรษท 15 โดยพบ

ตวอยางจากมขลงค ทพระธาตบอพนขน จงหวดรอยเอด หรอ ศวลงคขนาดเลกทพบทปราสาทภมโปนเปนตน ในจงหวด

อบลราชธาน กมการครพบศวลงคเชนกน โดยสวนมากมลกษณะเปนศวลงค ขนาดเลก หรอ เปนแทงเดยวทรงเรขาคณต ตงอย

บนฐานโยนสเหลยมยกฐานสงซงปนเเบบทนยมในงานศลปะเขมรสมยเมองพระนคร คอ หลงพทธศตวรรษท 15 เปนตนไป

นอกจากจะพบศวลงคแลว สวนทอโสมสตรทรองรบน าสรงซงสลกเปนรปสตวก าลงคายน าศกดสทธ กยงพบทจงหวด

P a g e | 11

อบลราชธาน เปนทนาสนใจวา การท าทอโสมสตรดงกลาว กยงคงปรากฏในศลปะเขมรรวมสมยในกมพชา และ ทปราสาทวดพ

ในเขตจ าปาศกด ตอนใตประเทศลาว

รปท 5 ตวอยางศวลงคทพบทปราสาทภปราสาท จงหวดอบลราชธาน อายราวพทธศตวรรษท 16-17 ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑแหงชาต

อบลราชธาน ( ความสงพรอมฐาน 45-52 cm.)

รปท 6 ประตมากรรมทอโสมสตรรปสตว จากปราสาทภปราสาท จงหวดอบลราชธาน อายราวพทธศตวรรษท 16-17 จดเสดงอยในพพธภณฑสถาน

แหงชาตอบลราชธาน

ประตมากรรมพระคเณศและเทพชนรองทพบในจงหวดอบลราชธาน

พระพฆเณศวร คณปต หรอ พระเคณศ ถอเปนเทพทมการนบถออยางแพรหลายในเอเชยอาคเนย โดยปรากฏหลกฐาน

การคนพบเทวรปพระเคณศทเกาทสดตงแตราวพทธศตวรรษท 11-12 ในบรเวณภาคกลาง และ ภาคใตของประเทศไทย (พรยะ

ไกรฤกษ 2524) และ เปนทนาสนใจวาการคนพบพระเคณศทมอายเกากวาพทธศตวรรษท 15 มกจะพบในแหลงโบราณคดแถบ

ชายฝงทะเลโบราณทเคยเปนเมองทาตดตอดานการคาทางทะเลกบอนเดย และ รฐโบราณอนๆ จงสนนษฐานวา การนบถอ

พระเคณศไดรบความนยมเปนอยางยงเนองจากคตความเชอทถอวาทรงเปนเทพผประทานโชคลาภ และ ปดเปา ภยนอนตราย

ตางๆทอาจเกดขนระหวางการเดนทาง ( Indrawooth 1992 : 163-173) ดวยเหตน การนบถอพระเคณศในฐานะเทพตามคต

P a g e | 12

ดงกลาว จงยงคงปฏบตสบเนองจนกระทงถงปจจบน ประตมากรรมพระเคณศทพบในภาคอสานของประเทศไทย สวนมากมก

เปนอทธพลของศลปะเขมรสมยเมองพระนคร คอหลงพทธศตวรรษท 15-18 ในกลมศลปะแบบบาปวน และ นครวด ซงเปนยค

สมยทอ านาจการปกครองของอาณาจกรเขมรไดเจรญรงเรองเปนอยางมาก จนสามารถแผขยายครอบคลมพนทสวนใหญของ

ภาคอสานไวเปนสวนหนงของอาณาจกร ดวยเหตน ประตมากรรมพระเคณศ แบบศลปะเขมร สมยดงกลาว จงพบเปนจ านวน

มากในประเทศไทย

ลกษณะทางประตมานวทยาของพระเคณศ ศลปะเขมรทพบในจงหวดอบลราชธานนน มลกษณะทเหมอนกนกบ

พระเคณศศลปะเขมรทพบในประเทศกมพชา (Bhattacharya 1961) แตกระนนกยงมความแตกตางเลกนอยในดานรายละเอยด

ของเครองประดบ ผาทรง และ ลกษณะทางประตมานวทยาบางประการ ซงอาจกลาวไดวาเปนเพราะความแตกตางดานฝมอของ

ชาง และ ความเชยวชาญทางดานการสรางสรรคงานประตมากรรมทางศาสนา โดยมตวอยางจากพระเคณศทพบทบานบอน

อ าเภอวารนทรช าราบ (รปท 7 ซาย) แมวาเทวรปของพระเคณศจะสรางตามแบบศลปะเขมรแทบทกประการ แต การทงงวงของ

พระองคไดบดไปทางขวา ในพระหตถททรงถอขนมโมทกะ (Modaka) ซงตางจากพระเคณศในศลปะเขมร จามปา และ อนเดย

ทวไปททงงวงไปดานขวา

รปท 7 ตวอยางประตมากรรมพระเคณศ ทพบในจงหวดอบลราชธาน (ซาย และกลาง ) พระคเณศจากบานบอน อ าเภอวารนทรช าราบ และ

พระเคณศไมทราบทมาจากวดสปฏนาราม จงหวดอบลราชธาน ประตมากรรมทงหมดอายราวพทธศตวรรษท 16-17

P a g e | 13

รปท 8 ตวอยางประตมากรรมพระเคณศศลปะจามแ บบมเซน (ซาย) จาก พพธภณฑทเมองดานง และพระคเณศศลปะเขมรแบบนครวด จาก

พพธภณฑสวนบคคล (ขวา) ประตมากรรมทงหมดอายราวพทธศตวรรษท 15-17

นอกจากประตมากรรมพระเคณศแลว ในจงหวดอบลราชธาน กยงพบวามการนบถอเทพเจาชนรองซงเปนเทพประจ า

ทศ และ เทพนพเคราะห ในชมชนโบราณสมยไดรบอทธพลเขมรอกดวย ซงประตมากรรมเหลาน สรางในรปของแผนสลกรป

เทพเจาเกาพระองคเพอประดบในศาสนาสถาน ดงทปรากฏในศลปะเขมรสมยเมองพระนคร แสดงใหเหนถงอทธพลทางศาสนา

และ ศลปกรรมจากอาณาจกรเขมรทเผยแพรเขามาในภาคอสานตอนลางซงไดรบความนยมจากชมชนในทองถนเปนอยางมาก

รปท 9 แผนสลกรปเทพเจาเกาองคศลปะเขมรแบบนครวด อายราวพทธศตวรรษท 16-17 พบทปราสาทบานเบญ จงหวดอบลราชธาน ปจจบนจด

แสดงทพพธภณฑสถานแหงชาตอบลราชธาน

เทพนพเคราะห และ เทพประจ าทศ เชอกนวา เปนผก าหนดชะตาชวตของมนษย และ มอ านาจในการ ปองกนภย

บนดาลโชคลาภ หรอแมกระทงกอใหเกด อปสรรค ตางๆ การนบถอเทพเจาประจ าทศ ( Dikpala)และเทพนพเคราะห

(Navagrahas)ในเอเชยอาคเนย แมวาจะไดรบอทธพลทางศาสนาพราหมณจากอนเดยเปนพนฐาน แตกยงคงแสดงถงเอกลกษณ

ทางศลปะและความเชอทองถนในแบบเฉพาะตน โดยแสดงออกในรปแบบของคตนยมทางศลปกรรม ลกษณะการสรางรป

เคารพของเทพเจาประจ าทศและเทพนพเคราะห ปรากฏในศลปะเขมรตงแตตนสมยเมองพระนคร (ศลปะพระโค ชวงตนพทธ

ศตวรรษท 15) และ นยมมากในศลปะแบบนครวด (ราวพทธศตวรรษท 16-17) เทพเจาประจ าทศ และ เทพนพเคราะหไดถกจด

P a g e | 14

วางรวมกนตามคตของศาสนาพราหมณในกมพชา โดยสลกเปนแผนหนรปเทพเจาเกาองคพรอมพาหนะ ประกอบดวย เทพนพ

เคราะห 4 องค ไดแก พระสรยเทพ,พระจนทร, พระเกต และ พระราห และ เทพประจ าทศ 5 องค ซงโดยมากจะเลอกจาก เทพ

ประจ าทศทง 8 องค คอ พระอนทร, พระกเวร, พระยม, พระวรณ และ พระอคน เปนตน และเปนทนาสนใจวา แผนหนสลกรป

เทพเจาเกาองคไมเคยพบในศลปะอนเดยทก าหนดอายรวมสมยกน ดวยเหตน จงอาจกลาวไดวา การสรางรปเคารพเทพเจาเกา

องคนนเปนความเชอดงเดมของชางชาวเขมรผสรางสรรคงานศลปะกรรมดวยแรงศรทธาตอเทพเจาในศาสนาพราหมณ

การนบถอเทพนพคราะหในดนแดนแถบลมแมน าโขงเปนไปอยางแพรหลาย ในศลปจามกยงคงปรากฏการนบถอเทพ

นพเคราะหและเทพประจ าทศ แมวาจะไมไดอยในรปเทพเจาเกาองคดงทปรากฏในศลปะเขมร สวนใหญเทพเจาเหลานมกจะ

สรางเปนรปเคารพเดยวๆ หรอ สลกเปนภาพเดยวตามทศของศาสนสถาน ทปราสาทบานเบญ จงหวดอบลราชธาน กมการ

คนพบแผนสลกรปเทพเจาเกาองค อายราวพทธศตวรรษท 16-17 ในรปแบบของศลปะเขมรแบบนครวด เทพงเกาองคไดถกสลก

พรอมพาหนะ เปนเทพนพเคราะหสองค คอ พระอาทตย พระจนทร พระราหและ พระเกต ประกอบดวยเทพประจ าทศคอ พระ

อนทร พระกเวร พระยม พระวรณ และ พระอคน ตามคตนยมของการสลกแผนภาพในศลปะเขมรสมยนครวด จงสนนษฐานได

วาการนบถอเทพเจาชนรอง หรอ เทพเจาประจ าทศและเทพนพเคราะหในประเทศไทย ไดรบอทธพลโดยตรงจากศาสนา

พราหมณในอาณาจกรเขมร

รปท 10 รปเทพผรกษาทศในศลปะจามปา พรอมพาหนะ อายราวพทธศตวรรษท 15-16 (พพธภณฑกเมต ปารส)

การคนพบเทวรปในศาสนาพราหมณ เชน พระอรรธนารศวร ศวลงค พระคเณศ และ กลมเทพชนรอง ในจงหวด

อบลราชธาน เปนหลกฐานทยนยนถงการเขามาของอทธพลทางศาสนาและ ศลปกรรม จากอาณาจกรกมพชา และ จามปาใน

สมยโบราณ ผานการตดตอคาขาย การโยกยายถนฐาน หรอ การท าสงครามเพอขยายอาณาจกร อนน าไปสความสมพนธระหวาง

กลมชาตพนธอนหลากหลายในบรเวณพนทจงหวดอบลราชธาน อนเปนแหงอารยธรรมส าคญแหงหนงของภาคอสานตอนใต

รปแบบคตทางประตมานวทยา และ ลกษณะทางศลปกรรมของเทวรปทพบทจงหวดอบลราชธาน ไดสะทอนใหเหนถงคานยม

P a g e | 15

ทางศลปะซงสงอทธพลแกชางทองถน และ ความเชอถอศรทธาตอศาสนาพราหมณทเผยแพรมาจากอาณาจกรใกลเคยงเปนเวลา

ยาวนาน

ดวยเหตนเราจงอาจกลาวไดวา ในสมยโบราณ ศาสนาพราหมณไดท าหนาทเสมอนสอกลางเชอมโยงระหวางกลมชาตพนธ

ทแตกตางใหเปนอนหนงอนเดยวกน บนพนฐานของขนบธรรมเนยมประเพณและวฒนธรรมทไดรบมาจากอนเดย แมวาใน

ภายหลงศาสนาพราหมณจะถกกลนกลายไปเปนสวนหนงของพทธศาสนานกายเถรวาท ทไดเจรญขนแทนทในอาณาจกร

โบราณแถบลมแมน าโขง เชน สโขทย ลานชาง หรอ อาณาจกรเขมรสมยหลงเมองพระนคร เปนตน มรดกอารยธรรมทางศาสนา

พราหมณ กยงคงไดรบการสบทอดมาจนถงปจจบนในฐานะทเปนพนฐานทางศาสนารวมกนของประเทศทไดรบอทธพลจาก

วฒนธรรมอนเดยในเอเชยอาคเนย

บรรณานกรม

ชะเอม แกวคลาย 2529 . “จารกสดกกอกธม 2” ใน จารกในประเทศไทย เลม 3 : อกษรขอม พทธศตวรรษท 15 – 16 (กรงเทพฯ :

หอสมดแหงชาต กรมศลปากร. 181-227

ชะเอม แกวคลาย และบญเลศ เสนานนท 2533. “ศลาจารกเขานอย ” ใน ปราสาทเขานอย จงหวดปราจนบร.กรงเทพฯ : กรม

ศลปากร, 115-121

ปรดา ศรชลาลย 2508. “หลกท 57 จารกปราสาทสดกกอกธม ณ อรญประเทศ,” ใน ประชมศลาจารก ภาคท 3 : ประมวลจารกท

พบในภาคเหนอ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาคตะวนออก และภาคกลางของประเทศไทย อนจารกดวยอกษรและภาษาไทย ,

ขอม มอญ , บาลสนสกฤต (พระนคร : คณะกรรมการจดพมพเอกสารทางประวตศาสตร วฒนธรรม และโบราณคด ส านก

นายกรฐมนตร, 221-224

พรยะ ไกรฤกษ 2524. ศลปะทกษณ. กรงเทพ : กรมศลปากร

ยอรช เซเดส 2513. “หลกท 119 ศลาจารกขอมในประเทศไทย,” แปลและตรวจโดย ม.จ. สภทรดศ ดศกล และฉ า ทองค าวรรณ ,

ใน ประชมศลาจารก ภาคท 4 : ประมวลจารกทพบในภาคเหนอ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาคตะวนออกและภาคกลางของ

ประเทศไทย อนจารกดวยอกษรและภาษาไทย , ขอม, มอญ, บาลสนสกฤต (พระนคร : คณะกรรมการจดพมพเอกสารทาง

ประวตศาสตร ส านกนายกรฐมนตร, 225-228

P a g e | 16

รงโรจน ภรมยอนกล. 2550. “หลกฐานใหม และ ขอคดเหนบางประการเกยวกบพระเจามเหนทรวรมน ”,ใน รวมบทความ “ชว

ชวตหนง”,รวมบทความวชาการ จดพมพเนองใน โอกาสท ผชวยศาสตรจารย ดร. ธระ พธเปยม มอายครบรอบปนกษตรย , วร

จกร งามสนตกล, กรงเทพฯ สามลดาการพมพ, 79-96

สภทรดศ ดศกล,ม.จ.2518. ศลปะในประเทศไทย. กรงเทพ : อมรนทรพรนตง

สภทรดศ ดศกล,ม.จ.2513. ศลปะเขมร.กรงเทพ: ครสภา

อรรถพร ค าคม 2531.อรรธนารศวร.สารนพนธระดบปรญญาศลปศาสตรบณฑต , ภาควชาโบราณคด , มหาวทยาลยศลปากร :

กรงเทพมหานคร

Adhir Chakravarti. 1963. The Sdok Kak Thom Inscription : Part II (Calcutta : Sanskrit College), 143

Bhattacharya, K. 1961. Les Religions Brahmaniques dans L’ Ancien Cambodge, EFEO.Paris.

Boisselier, J. 1963. La Statuaire Du Champa, EFEO. , Paris

Cœdès,G. 1953. “Groupe des Inscriptions des Collines de la Région d’Arãn (K. 505-507),” in Inscriptions du Cambodge vol.

V (Hanoi : Imprimerie d'Extrême-Orient, 23-24

Cœdès, G.1968. The Indianized states of Southeast Asia. The University press of Hawaii: Honolulu.

Cadière, L. 1958. “Croyance et Pratiques Religieuses de Vietnamiens”, Bulletin de la Société des Étude Indochinoises, vol.33:

1 -15

Collins, Charles Dillard.1988. The iconography and ritual of Siva at Elephanta. SUNY Press

Goldberg, Ellen.2002. The Lord who is half woman: Ardharanarisvara in Indian and feminist perspective. SUNY Press

Goloubew, V. 1924. “Les legends de la Nagi et de Apsaras”, Bulletin de l’ Ecole Francaise d’ Extreme-Orient. tome 24: 508

Indrawooth, Phasook. 1992. “The Amulet for merchants”, in Ian Glover (ed.), Early metallurgy trade and urbanized center in

Thailand and Southeast Asia. pp.163-173. Bangkok: White lotus

Kramrisch, Stella.1981. The Presence of Siva. Princeton University Press.

Majumdar, R.C.1953 “Sdok Kok Thom Stele Inscription of Udayditya-varman,” in Inscription of Kambuja (Calcutta : The

Asiatic Society), 368

P a g e | 17

Mus, P. 1975. India seen from the East: India and indigenous cults in Champa, trans. I.W. Mebbett and D.P. Chandler.

Monash papers on Southeast Asia no.3, Clayton

Malleret, L. 1959. L’aechaéologie du delta du Mekong(I): L’ Exploration Achaéologie et Les Fouilles D’ Oc Eo, EFEO. Paris

Malleret, L. 1963. L’aechaeologie du delta du Mekong: Le Cisbassac, EFEO.Paris

Nagaswami, R. 2003. Facet of Indian art and architecture (vol.1.), New Delhi: Aryan Books International

Rao, T.A. Gopinatha.1916. Elements of Hindu iconography. 2: Part I. Madras: Law Printing House.

Sahai, Sachchidanand. 1970. Les institutions politiques et l’organisation du Cambodge en ancient, VIe-XIIIe Siecles. EFEO.

Paris

Sastri , K. A. Nilakanta.[1955] , 1975 . A History of South India from prehistoric times to the falls of Vijaynagar, 4th edition.

Madras: Oxford Univerisity press

Singh, Upinder. 2008. A History of Ancient and Early Medieval India from the stone age to the 12th century. New Delhi:

Pearson Education (Longman )

Swami Parmeshwaranand.2004. "Ardhanarisvara". Encyclopaedia of the Saivism 1. Sarup & Sons

Van Liere, W.J. 1995. Fou-Nan. Paper presented in “Premeire Symposium Franco-Thai : La Thailande des debuts de son

Histoire jusque’an XV siècle.”, 137-150