Devlet Olgusuna Yaklasım sorunu Hukuk Kurumları ve Köprülü Üzerine

8/14/2019 Devlet Olgusuna Yaklasm sorunu Hukuk Kurumlar ve Kprl zerine

1/30

Ankara niversitesiSiyasal Bilgiler Fakltesi

Gelime ve Toplum Aratrmalar Merkezi

Ankara UniversityFaculty of Political ScienceResearch Center For Development & Society

Tartma MetinleriWorking Paper Series

N/A

Only the author of the papers published in The Series can be heldresponsible for the views, ideas, and the terminology adapted in thepaper. The Research Centre for Development and Society (GETA)

reserves the right to express opposing or supportive perspectiveupon the debates. The Series encourages the process of academic dialogue prior tothe publication of the written material. The Series believes thatconstructing and strengthening the critical environment in theacademia are crucially important for the lively academic dialogue. Paper proposals for publication in The Series and othercontributions, comments, and remarks about the previouslypublished material can be sent to The Series correspondent.

Tartma Metinleriserisinde yaynlanan eserlerin gr, dnce veterminolojisi tmyle yazara ait olup, A.. SBF Gelime ve ToplumAratrmalar Merkezi'ni (GETA) balamaz.

Tartma Metinleri bilimsel almalarn yayn ncesi akademikdiyalog srecine dahil edilmesi ilevi ile akademik diyalogungelitirilmesini, glendirilmesini ve ihtiyacmz olan eletiri ortamnnoluturulmasn amalamaktadr.

Tartma Metinleri serisinde yer alan almalar hakkndaki grve deerlendirmeler, dorudan doruya yazara veya yazara iletilmekzere aadaki sekreterlik adresine gnderilebilir.

Ankara University Working Paper SeriesCorrespondent: Research Fellow

Onurcan Tastan

Publisher: Ankara University Publishing House

Devlet Olgusuna Yaklam Sorunu:

Hukuk Kurumlar ve Kprl zerine

Nuray Ertrk KESKN*

No.67

March/Mart 2004


2/30

DEVLET OLGUSUNA YAKLAIM SORUNU:

HUKUK KURUMLARI ve KPRL ZERNE1

Devlet, yaantmzn her alannda karmza kan ve varln binlerce yldr koruyan,

ancak ok kolay tanmlayamadmz geni ve kuatc bir olgudur. Uygarlk tarihi boyunca

grlen bu genel olgunun ne olduu ya da ne olmad, neden ortaya kt ya da bu

yaplanmann nasl dnld srekli merak uyandrm ve bu gibi sorular saysz

incelemeye konu olmutur. Devleti konu alan her inceleme farkl noktalardan yola karak bu

geni olguyu anlamaya ve aklamaya almaktadr. Bu nedenle evrensel devlet incelemeleri

bakmndan nemli bir boyut inceleme nesnesinin tayinidir. Devleti nasl inceleyebiliriz?

sorusuna yant arama urann bir paras olan bu almada devlet incelemelerine nesne

tayini sorunundan hareketle, Eski Trk Hukuk Kurumlar irdelenmektedir. Trk hukuk

kurumlarnn incelenmesinde Fuat Kprlnn Ortazaman Trk Hukuki Messeseleri:

slam Amme Hukukundan Ayr Bir Trk Amme Hukuku Yok Mudur?2 balkl yazs temel

alnmakla birlikte, bu eserin devlet incelemelerine k tutacak temel nermelerini destekleyen

baka almalardan da yararlanlmakta ve btnsel bir deerlendirme yaplmaya

allmaktadr.

Temel amac, Trk hukuk kurumlar alannn devlet incelemelerine katksn tartmak

eklinde zetlenebilecek olan byle bir alma tarih, hukuk, ynetim, siyaset, arkeoloji,

sosyoloji, filoloji gibi eitli bilimlerin kesitii, entellektel adan olduka zengin ve verimli

1Keskin, Nuray Ertrk, Devlet Olgusuna Yaklam Sorunu: Hukuk Kurumlar ve Kprl zerine,

A..SBF- GETA Tartma Metinleri, No.67, Mart 2004.

2 II.Trk Tarih Kongresinde Fuat Kprl tarafndan sunulan bu bildiri; 1937 ylndaDevlet Basmevi tarafndan kitap olarak, 1938de de Belleten dergisinde makaleolarak yaymlanmtr.


3/30

bir alana almaktadr. Bu olduka zengin ve kapsaml alan tm ynleriyle ortaya koymak,

hi kukusuz bu almann amacn ve snrlarn amaktadr. Dolaysyla aratrma boyunca

bu geni alan iinde devlet nasl dnlr?sorusuna yant olabilecek ipularnn peine

dlmeye zen gsterilmitir. Devlet incelemelerine bu alandan gelen katky grebilmek

iin akademik dnyada Trk hukuk kurumlar tarihine yaklam sorunu, devleti kamu

kurumlar ile zdeletiren Fuat Kprlnn eserleri, iinde gelitii dnsel-ideolojik

ortam ve ynteme ilikin sylemi ile Karahanllar dneminde yazlan Kutadgu Bilig btnsel

bir biimde deerlendirilmeye allacaktr.

I. Trk Hukuk Kurumlar Tarihine Yaklam Sorunu

Ortaa Trk hukuk kurumlar akademik dnyada gerek kamu ynetimi gerek siyaset

bilimi alanlarn pek fazla ilgilenmedii ve incelemeye deer bulmad bir alan olarak

kalmtr. Bu ilgisizliin eitli nedenlerden kaynakland sylenebilir. En nemli neden,

Trk bilim adamlarnn birounun kendini Avrupalnn gzyle deerlendirmeleri ve kendi

tarihimize ilikin zgn ve nesnel almalar yapmak yerine Batnn ou kez tarafl ve

Avrupa-merkezli yaklamlarn aktarmakla yetinmeleridir.3 Bu ilgisizliin nemli bir baka

nedeni ise, ortaa Trk hukuk tarihi konusunun olduka tartmal bir dzlemde yer alyor

olmasdr. Bir yanda dnemin koullarna zg romantiklii ile byk lde bilimsellikten

ve gereklerden uzak iddialarla kotarlan Trk Tarih Tezi ve bu tezden hareketle yaratlan

devlet mitosu, dier yanda ise Trklerin stanbulun fethine kadar gebe ve barbar kavimler

3 Avrupal gre gre, tarih Mezopotamya ve Msr gibi bir yerlerde, pek iyibilmediimiz biimlerde balar. Bu arada in ve Hindistan gibi uzak blgelerde demuhtemelen bir eyler yaanmtr, ancak bunlar bizi fazla ilgilendirmez. Avrupamerkezli baka gre asl olarak tarihin balangc Akdenizde Yunan medeniyetinindomasdr. Marx bile kendini bu eurocentric baktan kurtaramamtr. Avrupaltarih anlay kendi toplumunu ve o toplumu biimlendiren tarihi, zgn bir rnek vestn bir model olarak grmektedir. Baknz: Murat Belge, Ortaa, Dou BatDnce Dergisi, Avrupa, 14.Say.


4/30

olarak yaadn, ancak bu dnemden sonra hukuk kurumlaryla tantklarn savunan

grler yer almaktadr.4 Bu tartmalara bir de milliyetilik konusundaki ideolojik

kutuplamalar eklenince, Trk hukuk tarihine ilikin elimizde ne kadar bilgi varsa bir utan

dier uca savrulup durmaktadr.5 Cumhuriyet tarihi boyunca tm bu tartmalar iine skp

kalan Trk hukuk kurumlar, zellikle devlet incelemeleri bakmndan aratrlmaya deer

bulunmam grnmektedir. lkemizde Trk idare tarihine ilikin incelemelerin son derece

snrl sayda olmas da bu durumun bir gstergesi olarak nitelendirilebilir.

Trk hukuk kurumlar zerinden yrtlen tartmalar ve retilen akademik almalar

byk lde 20.yzyln ilk yarsna aittir ve tarihilerin incelemelerine dayanr. Trk

milliyetiliinin Yusuf Akura, Ziya Gkalp ve Fuat Kprl gibi baz byk ideologlar,

Trklerin tarihini insanlk tarihinin genel geliiminin nemli bir paras olarak kavramlar ve

Trk slam tarihinin evrimsel btnln kurmak yolunda ok nemli admlar atmlardr.

Her isim de yaadklar dneme zg siyasal etkilerden kendilerini tamamen

4 Ernst Cassier, Devlet Mitosu adl eserinde, siyasal dncede devlet telakkisini, mitsel dncenin Aydnlanma

aklclna ayak direyen mirasnn nemli bir hcresi olarak tehis eder. Tanl Boraya gre, Trk

modernlemesinde Cassierin ikiliini kullanrsak rasyonel dnce-mitsel dnce atmasnda devlet kavram

kritik bir yerde durur. Bu dnemde mitosun ekirdei devlettir. Tanl Bora, Trk Devleti mitosunun

unsurlarn yle sralamaktadr:Devlet kuruculuk, Trk devletleri arasnda devamllk, devletin kutsall, Trk

devletlerinin batan itibaren milli devlet nitelii tamas, merkeziyeti ve gl devlet gelenei, ordu millet/

ordu devlet, devlet adamlnn zel yeri, demokratik-halk ve sosyal devlet gelenei, Trk devletinin

cihanumulluu, Trk devletinin pratiklii ve realistlii. Ayrntl bilgi iin baknz: Tanl Bora, Milli Tarih ve

Devlet Mitosu,Birikim 1998, s.83-93.

5 Trk milliyetilii, Osmanl Trklnden Kemalizme, oradan milliyetiliin rk,kltrc, muhafazakar, devrimci, liberal, sol hatta etnik yorumlarna olduka geni vekapsaml bir olgudur. Trk milliyetiliinin tm bu farkl yorumlarna ilikin kapsamlbir alma iin baknz: Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik-IV, (Ed.TanlBora), letiim 2003.Sz konusu almada editr, Trk milliyetiliini bee ayrmaktadr: 1) Resmimilliyetilik ve Atatrk milliyetilii, 2) Kemalist sol milliyetilik veya ulusal solculuk, 3)Liberal milliyetilik, 4) Etnisist milliyetilik ve 5) Muhafazakar milliyetilik (s.19.)


5/30

arndramamakla birlikte, klanlarn balangcndan Osmanl mparatorluuna kadar devam

eden karanlk devirlerin Batl halklarn tarihlerindeki benzer dnemlerle

karlatrlabilirliini esas almlar ve ortaa Trk tarihini aydnlatmaya almlardr. 6

1903 ylnda Pariste yazp sunduu Osmanl Sultanlnn Kurumlar zerine Bir

Deneme balkl doktora tezinde, Osmanl kurumlarnn hem slami hem Trki ikili bir

kkenden geldiini ilk fark eden Yusuf Akuradr.7 O, zerlerindeki tm in, ran, Arap ve

Bizans etkilerine ve birbiri ardndan eitli dinleri benimsemi olmalarna ramen, Trklerin

tarihinde baz zelliklerin kalclk arz ettii kansndadr ve Trkler slamiyeti kabul ettikten

sonra yalnz etnik vasflarn deil, fakat herhalde adet ve yasalarnn bir blmn de

srdrmlerdir diye yazmaktadr. Bu adetler arasnda ataerkillik, toprakta ortak mlkiyet,

topluluun efi olan hann ahsnda ok byk ama yine de yasak ve tre ile snrlanm bir

iktidarn toplanmas ve bir aristokrasinin varl saylabilir. Akura, Trk slam devletlerinin

kurulabilmesi iin gerekli artlar, yani sistematik bir kamu hukukunun geleneklerdeki

balanglarn, Trkik kavimlerin kabilesellikten balayarak evrilen kendi sosyo-ekonomik

gelimelerinin iinde bulmakla, zamannn oryantalizmine hakim olan Trkler hereyi

dardan aldlar anlayna kyasla nemli bir adm atmtr. Ne var ki Akura, yakalad bu

6 Nedim Filipovi, Mellif Hakknda Not, Fuat Kprl, Osmanl mparatorluununKuruluu, Banur Matbaas, kinci Basm, Ankara 1972, s.30.7 Tarihi Niyazi Berkesin unutulmu adam adn verdii Yusuf Akurann (1876-1935) Trkln Fransz aratrmac Francois Georgeonun 1986 ylndaTrkeye evrilen Trk Milliyetiliinin Kkenleri: Yusuf Akura balkl doktoratezinden okuyup reniyoruz. Trk milliyetiliinin sol kanat temsilcisi olarak Osmanlaydnlarn ekonomiye ve Marxa kaytszlklarndan tr eletiren Yusuf Akura,siyasetiler gibi tarihiler iin de materyalizmin idealizmden daha doru olduunusavunmaktadr. Akurann Marksizmden etkilenen materyalist metodolojisi, onu,dneminin dier milliyetilerinden ok ileri bir snfsallk anlayna, hatta sosyal snfkavramn Osmanl toplumunun tahliline katmaya gtrmtr. Yusuf AkurannTrkl ile ilgili ayrntl bilgi iin baknz: Halil Berktay, Cumhuriyetdeolojisi veFuat Kprl, Kaynak Yaynlar, stanbul 1983, s.31-44; Bozkurt Gven, TrkKimlii: Kltr Tarihinin Kaynaklar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1994, s.30-34.


6/30

zgn ipucunu derinletirmek yerine devrime olanca siyasal sadakatiyle Osmanlya kar

devrimci bir nihilizmi benimseyen Trk Tarih Tezine ballkta karar klmtr.8

Srekli derinleme ynnde giderek, Akurann btn o verimli sezgilerini salam

temellere oturtabilen kii ise Fuat Kprl olmutur.9 Kprl, eitli eserlerinde Seluklu-

Osmanl doruunu sadece slam ve Bizans kurumlarnn deil, ayn zamanda ve ncelikle

Orta Asya Trklerinin toplumsal ilerleme ve farkllamalarnn bir uzants olarak anlamak,

yani bir baka deyile bir dizi Trk slam devletinin kurulmasn mmkn klan artlar, d

etkilerde deil de, bu gebe ve yar gebe Trklerin kendi sosyo-ekonomik yaplarnn

iinde aramak gerektiini btn ayrntlarnda bilimsel ltlere sadk kalarak

aklamaktadr. Kprl klanlardan Seluklu ve Osmanl devletlerine uzanan sre ile ok

ilgilidir, btn nemli makalelerine, bu gei perspektifi damgasn vurmutur. Atatrkn

Trkler bir airet olarak Anadoluda imparatorluk kuramaz dedii yerde, Kprl adeta,

niin tam da bunu yaptklarn ispatlamtr.10 Kprl, airet ile devlet kavramlarn

birbirlerini mutlak surette dlayan metafizik kutuplar haline getirmektense, Ouz Trkleri

rneinde birinden dierine adm adm geii, aradaki nitel dnm titiz biimde

sergilemitir ve bu anlatm, henz grece betimsel terimlerle ifade edilmi de olsa,

karlatrmal devlet oluumu(state formation) incelemelerinin kuramsal kategorileriyle

btnlemeye son derece yatkn gzkmektedir.11

8 Halil Berktay, Drt Tarihinin Sosyal Portresi, Toplum ve Bilim, Say: 54/55,Yaz/Gz 1991, s.26-27.9 Fuat Kprlnn eserleri, ideolojisi ve yaam ile ilgili ayrntl deerlendirmeyi deyine bir baka Batlnn aratrmasndan reniyoruz: George Park, The Life AndWritings Of Mehmed Fuad Kprl: The Intellectual and Turkish CulturalModernization, Yaymlanmam Doktora Tezi, John Hopkins University, Baltimore1975.10 Atatrkn 1928 ylnda Trkler bir airet olarak Anadoluda imparatorluk kuramaz.Bunun baka trl izah olmak lazmdr. Tarih ilmi bunu meydana karmaldreklinde bir direktif verdiini Afet nann anlarndan reniyoruz: Afet nan, Atatrkve Tarih Tezi, Belleten, Cilt III, Say 10, 1939, s.243-246.11 Halil Berktay, Drt Tarihinin Sosyal Portresi, s.32.


7/30

Bu dnemde Trk hukuk tarihi konusunda nemli almalar yapan bir dier isim ise,

stanbul Hukuk Fakltesinde hukuk tarihi profesr olan Sadri Maksudi Arsaldr. Arsaln

Ankara ve stanbul Hukuk Fakltelerinde verdii dersler, 1947 ylnda Trk Tarihi ve

Hukuk bal ile yaymlanmtr.12 Kendi ifadesiyle okutaca ilmi yaratmaya alan Arsal,

bu eserinde Trk devletlerinin hukuk kurumlar ile Trklerin hukuki rfleri, tre ve yasalarn

ayrntlaryla ele almaktadr.13 Arsal, gelecekte Trk hukuk tarihi alannda inceleme yapacak

aratrmaclarn yararlanabilecei kaynaklar olarak Orhun Kitabelerini, Uygurlardan kalma

hukuki belgeleri, Kutadgu Biligi, Ouz ve Manas destanlarn ve eitli yabanc kaynaklar

(in, Bizans, Arap, ran, Rus) gstermekte ve bu kaynaklarn ieriklerinden ayrntlaryla sz

etmektedir. 14

1930lu yllarda Fuat Kprl, Sadri Maksudi Arsal ve Zeki Velidi Togan gibi

isimlerin derinletirdii bu tr almalar, 1970den sonra Dou Perinek, mit Hassan ve

Sencer Divitiolu gibi bilim adamlarnn zgn aratrmalaryla gelitirilmitir.15 Ouz

12 Sadri Maksudi Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk,smail Akgn Matbaas, stanbul 1947.13 Arsal, sz konusu almasnn, Trk Hukuk Tarihi bilimini oluturma yolunda birilk denemeden baka bir ey olmadn, bu nedenle birok eksiinin ve kusurununbulunduunu, bu bilimin ortaya kmas iin daha uzun zaman bir ok nesillerinalmasnn gerektiini sylemektedir (s.4).14Uygurlara ait hukuk belgelerine dayanarak yaplan bir aratrma iin baknz:zkan

zgi, Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), Trk KltrnAratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1987. Bu almada Uygurlara ait bor alpverme (msr, pamuk, koyun, para, buday) vesikalar, kiraya verme (tarla, bahe,hayvan) ile ilgili vesikalar, alm-satm (tarla, oul) vesikalar, evlatlk verme vesikasve vasiyetnamelerden yararlanlmtr.15Burada saylan isimler ve ksaca deineceimiz eserleri devlet incelemelerine dorudan katk yapacan

dndm, zgn almalardr. Bu almalar dnda Cumhuriyet dnemi tarihiliimizin son elli ylnn

btn dier belli bal isim ve eserlerini gzden geirdiimizde, ilk aamada hep abalarn Kprlnn

taslann u veya bu blmnde younlatrm, Kprl asistan ve rencileriyle yz yze geliriz. amanizmin

tarihisi Abdlkadir nan, Trk gebe kabile yaantsn inceleyen Faruk Smer, ortaa mezhep ve tarikatlerini

en iyi bilen Abdlbaki Glpnarl, dnya apndaki halkbilimcimiz Pertev Naili Boratav, Seluklu uzman


8/30

Kaan Destan, Orhun Yaztlar, Divan- Lgat-it Trk, Kutadgu Bilig, Dede Korkut

Masallar ve Nizaml Mlkn Siyasetnamesi gibi birincil kaynaklarn verdii ipular ile

Kprlnn anlatmlarnn Marksist bakla yorumlanmasn Dou Perinek

gerekletirmitir.16 Perineke gre, Orta Asya toplumlar da, dnyann btn toplumlar

gibi, ilk nce zel mlkiyetin ve snflarn bulunmad bir ilkel kollektivizmi yaamlar,

M..1000 dolaylarndan M.S.1000 dolaylarna kadar uzanan yaklak iki bin ylda ise,

kleciliin hakim retim tarz haline geldiine tank olmakszn, kabile toplumunun

derinleen zlmesiyle dorudan feodalizme ynelmilerdir. Ne var ki bu, zigzagl ve dalgal

bir gelimedir; bu dnem boyunca, zel mlkiyetin ykselmesi, henz kan bana dayanan

kabile rgtlenmesini kesinlikle datacak ve gerek devletlere temel olacak dzeyde bir snf

farkllamas yaratamadndan, Orta Asya kabile federasyonlar bir trl istikrar

kazanamamtr. lk defa Hunlarda, daha M.. III.yzylda grlen snflama belirtileri,

ancak M.S. XI. yzyldan itibaren Sir-i Derya Ouzlarnda, gneybatlarndaki yerleik slam

uygarlklarnn fethedilmesi yoluyla feodal devlete sramalarna imkan verecek bir nitel eie

varmtr.17

Fuat Kprl, eski Trk unvanlarnn incelenmesini yalnz dil tarihi bakmndan deil,

kltr tarihi ve zellikle Trk kamu hukuku tarihi bakmndan ok nemli bularak, bu

unvanlarn incelenmesiyle eski Trk toplumlarnn sosyal yapsn anlama imkanlarnn da

doacan belirtir.18 Bu anlamda eski Trklerde rgtlenmenin kkenlerini ve biimlerini

anlamann esasl yollarndan biri olarak unvanlar incelemenin peine den mit Hassan

Osman Turan, Seluklu-Osmanl sosyo-ekonomik tarihine ilikin sentetik denemeler kaleme alan Mustafa

Akda ve Osmanl uzman Halil nalck bunlar arasnda saylabilir.

16 Dou Perinek, Wernere Gre Osmanl Feodalitesi, A.. Hukuk FakltesiDergisi, Cilt XXV, Say 3-4, 1968, s.287-323; Bozkurt Efsaneleri ve Gerek OrtaAsya Trk Kavimlerinin Tarihi Gelimeleri zerine,Aydnlk Yaynlar, stanbul 1976.17 Dou Perinek, Bozkurt Efsaneleri ve Gerek Orta Asya Trk Kavimlerinin TarihiGelimeleri zerine,s.17, 52-68den Aktaran: Halil Berktay, Kabileden Feodalizme,Kaynak Yaynlar, stanbul 1983, s.153-155.18 Fuat Kprl, Eski Trk Unvanlarna Ait Notlar, Trk Hukuku ve ktisat TarihiMecmuas, Cilt II, 1938, s.17-32.


9/30

olmutur. mit Hassan, bir siyaset kuram denemesi olan Eski Trk Toplumu zerine

ncelemeler balkl almasnda, khan gibi nemli bir terimin dar anlamda unvan

olmadan nceki geliimini ve zamanla en nemli unvan oluunu izlemektedir.19 Khann

unvan olmasndan nce, kanda toplumun kendiliinden varolan rgtselliinin bir grnm

olduu aktr. Khan terimi zaman ierisinde ynetime ilikin olarak kullanlacak ve daha

da sonralar siyasal nitelikler kazanacak, nihayet devlet bakanna verilecek ad olacaktr.20

Hassan, hakan kelimesinin tarih ncesinden balayarak varln ok kabaca drt aamal

olarak dnmektedir. Yani saf rgtsellik, rgtten ynetime gei, ynetimden siyasete

gei, siyaset ve devlet dnemleri evreleri. Hassana gre rgtlenme, rgtlenmenin

katmanl bir toplum yapsyla ynetime dnmesi ve nihayet devlet ii siyasete varmas

(doal/kanda rgtlenmeynetimsiyaset) srecinde tekrar tekrar karlalan khan

kelimesi, tarihi geliimi ierisindeki anlam bakmndan, kavramsal olarak incelendiinde

sadece Trklere zg bir ahlaki deer olmann tesinde ierdii kken ve deime diyalektii

bakmndan, tm insanln gemi bir dnemi ve hayat tarz iin bir genellik

oluturmaktadr.21 Khan teriminin eitli biimlerinin bu serveninin btn olsun ya da

kkeninin balangtaki ilk hayat tarzlarna dayanmas olsun, son derece nemli sonular

dourabilecek tespitlerdir.

mit Hassan, Trk tarihinde izlenebilen doruluk, eitlik, yiitlik, vefallk, korkubilmezlik, sznde durma gibi bir hayat tarz ierisindeki nemli ve insanln tezini oluturan

o gzel unsurlarn vurgulanmas ikinci plana braklrken, toplumsal rgtlenmeler ve

olaylarn suni bir ekilde geriye gtrlmeye allmasnn yaygn bir eilim olduunu

belirtmektedir. Hassana gre, bir Ouz konfederatif kabile rgtnn Osmanlla giden

19mit Hassan, Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler, Verso, stanbul 1986.

20 mit Hassan, Eski Trk Toplumu zerinencelemeler, s.233.21 mit Hassan, Eski Trk Toplumu zerinencelemeler, s.209.


10/30

yoldaki nemli yeri, bir Gktrk hakanlnn tarih ierisindeki ynetim ve hayli gelikin

siyaset potansiyeli asndan tarihteki yeri vurgulanmak gerekirken, bu rgtlenmeler

ierisindeki kurumsallamalar modern devletin ileyiine benzetilmeye allm, byle

davranlarak elde edildii varsaylan kazan pahasna, yalnz Trkler ve Trkiye iin deil,

Asya ve dnya iin anlaml olan ipularnn ard braklmtr.22

Ortaa Trk tarihi ile ilgili birincil kaynaklara dayanarak yapt aratrmalar sonucu

zgn almalar ortaya karan bir baka bilim adam ise Sencer Divitioludur. Divitiolu,

Gktrklerden Osmanlnn stanbulu fethetmesine kadar uzanan dokuz yz yllk a

anlamak ve aratrmak iin kitaptan oluan bir aratrma program hazrlamtr. 1987

ylnda yaymlanan ilk almas kutsallk, savakanlk ve retkenlik olgularndan hareketle

Gktrk toplumunu ve devletini tahlil etmektedir.23 Divitioluna gre, 640 tarihinden

hemen nce devlet-siz olarak bilinen Uygurlarn, bu tarihten hemen sonra devlet-li olmalar,

bu tarihlere ait belgelerin devlet kuram almalar bakmndan paha biilmez bir deer

tamalarna neden olmaktadr.24 1992 ylnda yaymlanan ikinci almasnda Gktrk

devletinden Karahanllara dek uzanan dnemi inceleyen Divitiolu, aratrma programnn

son parasnda ise Ouz toplumunun kimlii ile Ouz boylarndan Seluklu Devletine nasl

srandn, boy-konat-devlet srecinde tahlil etmektedir.25

II. Trk Hukuk Kurumlar ve Fuat Kprl

1. slam Kamu Hukukundan Ayr Bir Trk Kamu Hukuku Var mdr?

22 mit Hassan, Eski Trk Toplumu zerinencelemeler, s.24.23 Sencer Divitiolu, Kk Trkler (Kut, K ve lg), Ada Yaynlar, stanbul 1987.24Sencer Divitiolu, Kk Trkler (Kut, K ve lg), s.268.25 Sencer Divitiolu, Nasl Bir Tarih? (Kk Trkler, Karahanllar), Balam Yaynlar,stanbul 1992;Ouzdan Selukluya Bay, Konat, Devlet, YKY, kinci Bask, stanbul2000.


11/30

Fuat Kprlnn Ortaa Trk Hukuk Kurumlar: slam Kamu HukukundanAyr Bir Trk Kamu Hukuku Yok Mudur? balkl almasnda, Trk hukuk kurumlarsistematik bir tarih yntemine dayanlarak, kendi tarihi seyri iinde incelenmektedir. Konu,Kprlnn ifadesiyle Trklerin tarihi rolnn, yalnz askeri ve tahripkar bir mahiyettekald ve medeni hayatta hibir olumlu rollerinin olmad anlaynda olan Batl

tarihilerin tezlerinin eletirisi temelinde ele alnmaktadr.26

Kprl, sz konusu eserine Trklerin tarihinin, yalnzca askeri ve siyasi boyutuylaincelendii, ancak kltr tarihi bakmndan, zellikle de hukuk kurumlar tarihibakmndan bir incelemeye konu olmad tespitiyle balar. Kprl Trkler de dahilolmak zere btn Mslman kavimlerde ortak ve kaynan dinden alan, deiemez birslam hukukunun varl eklindeki dnemine egemen grlere iddetle kar kar.nk bu dogmatik dnce erevesinden kamayanlar iin, slam hukukundan ayr birortaa Trk hukukundan bahsetmeye, hatta Trk hukuk kurumlarnn varln kabuletmeye imkan yoktur. Kprl, 1930lu yllarda baslan bir hukuk ansiklopedisinde Trk

hukuku maddesini yazm olan P.Bisoukidesin ortaa Trk hukuku hakknda Avrupabilim dnyasnda yerlemi olan ortak fikirleri temsil ettiini syler ve bu dncesiniBisoukidesden alnt yaparak kantlamaya alr. Bisoukidese gre, Trk milletininyaamndan ve Trk rf ve adetlerinden domu bir Trk hukuku yoktur. Trklerin zelhukuku slam hukukundan ibarettir, kamu hukuku ise dneme ayrlr: stanbulunfethine kadar olan dnemde Trkler, slam hukukunun snni-hanefi mezhebine tabiolmulardr, stanbulun fethiyle Trklerin Bizanstan birtakm kamu kurumlar aldklargrlr ve nihayet Kanuni Sultan Sleyman dneminde, yaamsal gereklilikler nedeniyle,dini hukuktan biraz ayrlmak zorunda kalnm ve yeni birtakm kanunlar ortaya kmtrki, bunlar daha ok kamu hukuku alanndadr. Ancak bu dnemde Osmanl Trklerine aitbir hukuktan bahsedilebilir.

Kprlye gre, Trk kamu kurumlar konusunda Batl bilim adamlarn yanl veolumsuz sonulara ynelten balca neden, Trkleri her trl medeni tekilattan mahrum vegebe geleneklerinden kurtulamam, idari ve siyasi tekilatlarn her zaman bakalarndanalan basit askerler olarak tantan nyarglardr. Bu konuda nemli bir baka etmen ise, bizzatTrk tarihileriyle ilgilidir. Trk hukuku tarihiyle uraanlarn kltr tarihi ve sosyolojisibakmndan eksikliklerine dikkat eken Kprl, tarihilerin ortaa slam hukukuerevesinde bir Trk hukukunun mevcut olup olmadn aramak iin nasl bir yol izlemekgerektiini bilmediklerinden, bunun yan sra siyasi ve idari kurumlarla da hiilgilenmediklerinden ikayet etmektedir. Kprl ortaa Trk hukukunu aratrmak iinsistematik hukuk bilgisi ne kadar gerekli ise, eitli zellikte tarihi kaynaklarn salam birekilde kullanlabilmesi iin filoloji ve tarihin yardmc bilimleri olarak bilinen btn ikincilbilim dallarnn bilinmesinin de zorunlu olduunu belirtmektedir. Kprlye gre, ortaadaTrklerle maddi ve manevi sk ilikilerde bulunan eitli kavimlerin tarihini ve zelliklehukuk kurumlar tarihini bilmek byk bir nem tar. Kltr tarihinde gerek bir nemtayan karlkl etkileim meselesini anlamak baka bir ekilde salanamaz. Bununlabirlikte btn bilgiler kuvvetli bir sosyoloji kltrne, yani hukuki kurumlarn zelliini vekuruluunu aklayan hukuk sosyolojisine dayanmaldr. Kprl hukuk kurumlarnincelemek iin bir tarihinin izlemesi gereken yntemi belirledikten sonra, Trklerin

26 Fuat Kprl, Ortazaman Trk Hukuki Messeseleri: slam Amme HukukundanAyr Bir Trk Amme Hukuku Yok Mudur?, Devlet Basmevi, stanbul 1937.


12/30

slamiyetten nceki hukuki kltrlerine ve zellikle kamu hukuklarna dair bir deerlendirmeyapmaktadr.

Kprlnn bu noktada iki temel sorusu vardr. Bunlardan birincisi olan, AcabaTrkler hukuk kurumlarn isel hayatlarnn geliimi sonucunda m yoksa daha ok, ilikide

bulunduklar eitli kltr evrelerinden aktarma ve taklit yoluyla m meydanagetirmilerdir? sorusuna Kprlnn cevab olduka nettir. Buna gre tarihi kaynaklar veyabanc hukuk tarihleri incelemesinden kan sonulara dayanarak, Trklerin slamiyeti kabulettikleri zaman, eski ve kuvvetli bir hukuki kltre sahip olduklar sonucu ortaya kmaktadr.Bu aklamann arkasndan ikinci soru gelir: Yukar ortaada gl kamu kurumlarna sahipolduklarn grdmz Trkler, slamiyeti kabulden sonra Mslman hukuku esaslarzerinde eitli devletler kurdular. Acaba bunlarn kurumlar, zellikle iddia edildii gibi,slam kamu hukuku esaslarna m dayanmaktadr? Ya da bir baka deyile, bu Trk devletlerikendilerinden nceki veya adalar olan slam devletlerinin benzer kurumlarn sadece taklityoluyla m almlardr? Kprl bu soruya cevap verebilmek iin ncelikle slam kamukurumlarnn zelliine ve ortaya kna tarihi bakmdan hzl bir gz atmak gerektiini

belirtir ve slam hukuku sistemini aklamaya koyulur. Fkh denilen slam hukuku sistemi,kaynan dinden almakla beraber, slamiyetin yayld ve yerletii yeni alanlardaki yerelhukuk geleneklerinin de etkileri altnda, o blgenin toplumsal ve ekonomik ihtiyalarnacevap verebilecek ekilde olumutur. Hukukularda egemen olan gre gre, slam kamukurumlar btn Mslman devletlerde ayn kaynaktan km, yani birbirinden farksz ya daok az farkl kurumlardr. Kprlye gre, bu resmi gr, tarihi zihniyet asla kabuledemez. slam hukuk sistemi, kaynan Kuran ve snnetten almakla birlikte, bu hukuk eitliyabanc hukuk sistemlerinden etkilenmi ve zellikle itihat uygulamalar sayesinde, odevirlerin toplumsal ve ekonomik ihtiyalarn karlayan geni bir sistem halini almtr.Kprlye gre, bu sistemi oluturan unsurlar iinde Kuran ve snnetin pay yzde birdir.Fkh dini zelliini kaybetmemekle birlikte slamn ilk devirleri dnda hibir zaman tamolarak uygulanamamtr. Kprl slam devletlerinin daha ilk alardan beri geni biryasama faaliyeti gsterdiini iddia etmektedir. D etkilere ak olan ve devlet idaresinin dahaok kullanmn gerektiren kamu hukuku alannda ise bu faaliyetin daha kuvvetli olmas okdoaldr.

Kprl, slam hukuku ve zellikle kamu hukuku hakkndaki bu genel aklamalardan

sonra, Mslman Trk devletlerinin eri hukuk dndaki yasama faaliyetleri ve zellikle,

siyasi ve idari kurumlarn kurarken Mslmanlktan nceki hukuki geleneklerinden ne

dereceye kadar etkilendiklerini en genel hatlaryla aratrmaya geer. Kprl eski Trk

ynetim geleneklerinin etkilerinin ilk olarak Samanilerde ve onlarn ordu tekilatlarnda

grldn ancak Gaznelilerde bu etkilerin daha kuvvetli olduunu savunur. Gazneli

hkmdarlarnn islami siyasetlerine ramen devlet otoritesini ve yasama glerini daima

kullandklar, mali siyasetlerinde fkhn zorlayc hkmlerine hi aldrmayarak rfi kurallar

koyduklar, kadlarn dini yarglamalar haricinde devlet organlarnn rfi yarglamalarnn

varl, Trk kabileleri arasnda eri deil rfi hukukun hakimiyeti, hatta slam hukukunun


13/30

hibir ekilde kabul etmeyecei birok unsurun Gazneli mparatorluunda kuvvetle yaad

bir gerektir.27 Kprlye gre, eski Trk hkmet geleneklerinin etkisi en ak ve kuvvetli

ekilde Karahanllar devletinin kamu kurumlarnda grlmektedir. zellikle Dou

Karahanllarda islami bir cila altnda eski Trk gelenekleri devam etmitir. Kprl,

Karahanllar dneminin, ortaa Trk hukuk tarihinin her bakmdan ok nemli bir evresini

oluturduunu syler. Ancak Trk hukuk kurumlarnn slam kltr ierisindeki dier

kavimler zerinde belirli etkiler brakmas bakmndan da phesiz Byk Seluklu

mparatorluu nemli bir dnemdir. Kprl 11.yzyl sonlarnda mkemmel bir hkmet

cihazna, idari ve mali rgtlenmeye ve dzenli bir askeri gce sahip olan Seluklularn

hukuk kurumlarnn kaynaklarn, Gazneliler tekilat araclyla Abbasi-Samani gelenekleri,

Gazneliler ve Karahanllardan geen Eftalit, Gktrk ve Uygur gelenekleri ve

imparatorluun asl kurucusu olan Ouzlarn kabile gelenekleri olarak sralamaktadr. Byk

Seluklu mparatorluunda devletin yasama faaliyeti daha ok kamu hukuku alannda

kendini gstermektedir. Melikahdan itibaren Seluklu hkmdarlarnn eski geleneklere ok

uymadklarn ve Sasani-Bizans tipinde bir slam imparatorluu zellii aldklarn savunan

Kprl bununla uyum iinde olarak kamu kurumlarnn da daha islami bir renk altnda

kaldn syler. Eski Trk devlet geleneklerinin etkilerini Samaniler, Gazneliler, Karahanllar

ve Seluklu mparatorluundan baka Cengizlilerde ve Osmanllarda da bulabileceimizi

sylemektedir.

Kprl Trklerin slamiyeti kabul etmelerinden sonra devlet anlaylarnda nemli

saylabilecek bir deiiklik grlmediini, eski Trklerdeki devlet dncesinin byk

lde devamllk gsterdiini iddia etmektedir. Devlet anlayndaki bu devamll gsteren

en nemli rnek, kamu hukukuna ait bir takm nemli ilkelerde, saray tekilatnda, orduda ve

27 Kprlye gre, Gazneli Mahmut slam dinini sadece emperyalist siyasetine birara olarak kullanmtr.


14/30

idarede, hakimiyet anlaynda,28 vergi sisteminde, rtbe ve memuriyet isimlerinde,29 adli

mekanizmada ve baz hukuki sembollerde Gktrk, Ouz ve Uygur devletlerinden kalm

hukuk kurumlarnn daha sonraki dnemlerde de slam dininin etkisi altnda baz

deiikliklere uramakla birlikte byk lde devam etmi olmasdr.30

Kprlnn nemli bir baka tespiti de Trk hukuki geleneklerinin Grcler,

Ermeniler, Bizansllar, Ruslar gibi Seluklulara komu veya bal devletlerin kurumlar

zerinde bile az ok etki yapm olmasdr. Kprlye gre, Avarlardan balayarak Trk

devletlerinin Rus kltr zerindeki etkisi, Altnordu mparatorluunun kuruluundan sonra

bsbtn artmtr.

2.Devlet Kurmak Kamu Kurumlar Yaratmaktr

Kprlnn bu almasn temel olarak iki varsaymdan hareketle kurguladn

sylemek mmkndr. Kprlnn Trk hukuk kurumlar ile ilgili ilk varsaym, Trklerin

slamiyeti kabul ettikleri zaman bile eski ve gl bir hukuki kltre sahip olmalardr.

Kprl bu tezin tarihi kaynaklara ve karlatrmal hukuk incelemelerine dayanarak

kolaylkla kantlanabileceini savunur. Kprlnn ikinci varsaym Trk-slam

devletlerinde slam hukuku yannda daima milli veya yerel, laik diyebileceimiz bir Trk

28 Trk devlet geleneinde hakimiyet anlaynn ilk Trk devletlerinden Osmanlmparatorluuna kadar ki benzerlii ve devamll konusunda ayrntl birdeerlendirme sunan alma iin baknz: Yusuf Tekin, Trk Devlet GeleneindeHakimiyet ve Devletin Ba Sorunu, Yeni Trkiye, Trkoloji ve Trk TarihiAratrmalar zel Says III, Cilt 45, s.19-29.29 Yabgu, inal, inan, kutlug, tekin ve suba gibi eski Trk unvanlarnn Trk-slamdevletlerinde de kullanld grlmektedir.30Devlet anlayndaki bu devamll gsteren ancak Kprlnn saymad bir baka rnek, devlet

ynetiminde danma kurumuna verilen yer ve nemdir. Uygurlarda hkmdara yol gsteren ve fikir veren

tayan ve kengesi denilen danmanlar vardr. Ouzlarda ise kenge meclisi denilen ve devlet ynetimine

ait nemli kararlarn verildii bir kurum bulunmaktadr. Danma kurumu Byk Seluklu Devletinde

alimler ve ihtiyarlar meclisi, Osmanl Devletinde de meclis-i mevered ad ile devam etmitir.


15/30

hukukunun yaam olmasdr.31 Dolaysyla Trk slam devletlerinin sosyo-ekonomik

yaplarnn tm hukuki-kurumsal ekil ve ifadelerini, vergi sistemlerini, ordu tekilatlarn,

devlet yaplarn kapsayan kamu hukuku, sadece deimez farz edilen bir slam hukukuna

dayanmaz ve onun basit bir tekrarndan ibaret deildir. Kprlye gre, Trk devlet

kurucular samimi Mslman olmakla beraber, devletin otoritesi yani kamunun kar sz

konusu olduu zaman, slam hukukularnn hayali sistemlerine asla deer vermemiler ve

ok eski hukuki geleneklere gre serbest bir yasama faaliyeti gstererek ortaan en byk

imparatorluklarn kurmulardr.

Kprlnn amac devletin doasn aklamak ya dadevletin nasl incelenebileceini ortaya koymak deil, ortaadakurulan Trk-slam devletlerinde slam kamu hukukundan ayrbir Trk kamu hukukunun varln kantlamaktr. Kprlnndevleti dnrken hareket ettii zemin kamu kurumlardr ve

Trk kamu hukukunun varln da kkeni eski Trklere kadaruzanan ya da benzerlerine tm Trk devletlerinde rastlananeitli kamu kurumlarna dayandrr.Kprlnn kamukurumlar nitelemesi ile hangi kurumlar ve ilevleri anlatmakistediini Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine

31Zeki Velidi Togan, W.Barthold, mer Ltfi Barkan ve Halil nalck gibi tarihiler de almalarnda slam

lkelerindeki eriat d kanun esasnn Trkler tarafndan getirildiini ve bunun Osmanllar devrinde en ileri

eklini aldn ortaya koymakta ve Kprlnn Trk-slam devletleri ile ilgili bu tezini desteklemektedirler.Osmanlda ceza, idare, toprak ve vergi hukuklarnda zellikle eriat d kaidelerin uygulandn tarihi belgelerle

kantlamaya alan eserlere rastlamak mmkndr. Bu tezi savunan bir alma iin baknz: Cokun ok,

Osmanl Kanunnamelerinde slam Ceza Hukukuna Aykr Hkmler,A..Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt IV,

s.1-4, 1947. Nitekim, Batl bir tarihi Stanford J.Shaw, Almanyada yaynlanan bir aratrmasnda, Osmanl

Devletinin byk frtnalara ramen, yzyllarca yaayabilmesinin nemli faktrlerinden birini, sultanlarn

zaman ve zemine gre, ihtiyalara uygun ekilde kurumlar ve yntemleri deitirebilmelerinde bulduunu

sylemektedir. Baknz: Turgut Akpnar, Trklerin Din ve Hukuk Tarihi zerine Makaleler,letiim, stanbul

1999, s. 185.


16/30

Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar balkl almasndaayrntlaryla grmek mmkndr.32 Bu eserinde Osmanlkurumlarnn, Bizans kurumlarnn bir taklidi olmayp, kendigelenei iinde gelitiini gstermeyi amalayan Kprlvezirlik, nianclk, kadaskerlik, tmar, defterdarlk gibikurumlarn ilevlerini sayarak, bunlarn eitli devletgrevlilerince yerine getiriliini ayrntl olarak sergilemektedir.33

Kprl iin devlet kurmak, amme messeseleri yaratmaktr. Devleti, kamu

kurumlar ile zdeletiren Kprl, kamu hukukunu da siyasi ve idari kurumlar olarak

aklamaktadr. Kprlye gre, merkezi ynetim ve vilayetler tekilat ile askeri, adli ve

mali tekilat ksaca idare makinesi olarak adlandrlabilir. Kprlnn devleti kamu

kurumlar ile zde sayan yaklam, hemen hemen Kprl ile ayn dnemde yaayan Hans

Kelsenin devlet/hukuk ayrmn reddeden ve devleti merkezilemi bir hukuki dzen olarak

betimleyen yaklamyla nemli benzerlikler gstermektedir.34

3. Kprlnn Beslendii Dnsel ve deolojik Kaynaklar

Bir tarihinin yaamna ve tarihiliini biimlendiren ortama ilikin baz bilgiler, hem

temel fikir ve yntem tercihlerini erevelemekte hem de tarihinin siyaset ile arasna

koymas gereken mesafe gibi problemler asndan ilgin gelebilecek ipular sunmaktadr.35

32Fuat Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, Cilt 1, stanbul 1931, s.165-313. (kinci Basm: tken Neriyat,1981;nc Basm: Kaynak Yaynlar 2002.)33Bu eserde sralanan amme messeseleri yledir: Veziriazamlk, iki beylerbeyilik, kadaskerlik, reislkttaplkve nianclk, defterdarlk, kaptanpaalk, hadm aalar, avular, vergi sistemi, tmar sistemi, ordu tekilat,imparatorluk ve hakimiyet anlaylar, hilal meselesi, dier idari messeseler (brokrasi, devlethaberlemelerinde Rumca, idari taksimat ve ehremaneti), saray adetleri (clus bahii, alk adeti, umumielenceler ve ziyafetler, fetihnameler, hilat vermek adeti, hakaret usulleri, alay ve efendi kelimeleri).34 Hans Kelsen, Saf Hukuk Kuram: Devlet ve Hukuk zdelii, (ev. Cemal BaliAkal), Devlet Kuram iinde (Der.Cemal Bali Akal), Dost Kitabevi, stanbul 2000,s.425-456.35 Halil Berktay, Drt Tarihinin Sosyal Portresi, s.32.


17/30

Henz yaplanmam, nereye gidecei belli olmayan bir ortam ve iklimde, sosyolojik

edebiyat tarihi incelemeleriyle kendini uzun sre disipline ettikten sonra, adm adm tarihe

geen Kprl hemen tamamen kendi emeinin rn olan bir insandr. 1890da stanbulda

doan Kprlzade Mehmet Fuat, milletin hrriyet ve istiklali meselesinin ciddiyetle ortaya

atld bir srada formasyonunu edinmi, ok erken yalarda iirleri ve makaleleri

yaymlanmaya balamtr.36 Ayn dnem iinde milliyetilik ve Trklk almalarnda da

faal bir rol oynayarak, Ziya Gkalpin evresine katlm, 1911de Trk Yurdu Cemiyeti,

1912de ise Trk Oca yeleri arasnda yer almtr. Kprlnn entellektel

formasyonunun oluumunda, 1908 sonrasnn kaynamas ve da akl ortamnda, genel

olarak Fransz pozitivizminin ve zellikle de Ziya Gkalp araclyla tant Durkheim

sosyolojisinden etkilenmesinin nemli katks vardr. Kprl bir taraftan yayn hayatna ve

fikri faaliyetlerine devam ederken dier taraftan da Mercan, Kabata, Galatasaray ve stanbul

liselerinde edebiyat retmenlii yapmtr.37 1913 yl, Kprlnn hayatnda bir dnm

noktasdr. Bu tarihte stanbul Edebiyat Fakltesinde edebiyat tarihi profesrlne atanan

36 Nedim Filipovi, Mellif Hakknda Not, s.22.Fuat Kprl, Ayasofya Merkez Rtiyesini ve Mercan dadisini bitirdikten sonra1907-1909 yllar arasnda Hukuk Fakltesine devam etmi, buradaki tahsilinkendisine bir ey kazandrmayaca kanaatine vardndan, bitirmeden ayrlmtr.37Kprl 1918de yazd Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli almasyla uluslararas bir ne

kavumutur. Kprlnn genlik yllarnda yazd ilk eserlerini; Anadoluda slamiyet ve yaynna

ncelikle ayr ayr kitaplar halinde balayp, 1926da btn bir cilt olarak yaymlanan Trk Edebiyat Tarihitakip etmitir. 1931de Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar

balkl almas yaymlanm, bu eseri daha sonra talyanca ve ngilizceye evrilmitir. 1935te Sarbonne

niversitesinde Franszca olarak verdii konferanslar, ayn yl iinde Les Origines de IEmpire Ottoman

adyla Pariste baslmtr. Kprlnn bu eseri 1959 ylnda Osmanl Devletinin Kuruluu adyla Trk Tarih

Kurumunca Trke olarak yaymlanmtr. Bu kitabn Srpa bir evirisi de mevcuttur. Kprl daha sonra

yaynlad Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Ortazaman Trk slam Feodalizmi ve

Osmanl mparatorluunun Etnik Menei Meseleleri isimli almalarnda da yeni bir takm grler ne

srmtr.


18/30

Kprl, 1939 ylna kadar stanbul niversitesinin yan sra Sanay-i Nefise ve Mlkiye ile

lahiyat Fakltesinde de tarih dersleri vermitir. 1924de Atatrkn istei zerine Trkiyat

Enstitsn kuran Kprl ayn yl baz reform almalarn yrtmek zere sekiz ay

sreyle Milli Eitim Bakanl mstearl yapmtr. 1925 ylnda Sovyet limler Akademisi

ile Macar ark Tetkikleri lim Cemiyetinin yeliine seilen Kprl 1948 ylnda siyasi

sebepler nedeniyle Sovyet limler Akademisinden karlmtr.

1935 ylnda yaplan ara seimlerde Kars milletvekilliine seilmesiyle balayan

siyasi hayat, bir sre TBMM Maarif Komisyonu yeliine getirilmesine ramen, 1943 ylna

kadar olunun ifadesiyle ekli bir mebusluktan ileri gitmemitir.38 1945 yaznda CHP

grubuna verilen drtl takririn iinde yer alan Kprl, Demokrat Parti kurucularndandr.

1946 seimlerinde stanbul Milletvekili seilmi, 1950 ylnda da DPnin iktidara gemesi

zerine Dileri Bakanlna getirilmitir.39 1950li yllarn ilk yarsnda devlet bakanl ve

babakan yardmcl gibi grevlerde de bulunan Kprl, 1956da DPnin i politikadaki

tutumunu tasvip etmedii iin Dileri Bakanlndan istifa etmi ve siyasetten ekilmitir.40

38 Orhan Kprlnn yazd, Fuat Kprl biyografisi iin baknz: Fuat Kprl,Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Banur Matbaas, kinci Bask, Ankara 1972,s.v-xv.39Dileri Bakan olur olmaz, tm abasn ok nemli bir savunma kuruluu olarak belirttii ve Trkiyenin

gvenlii asndan byk bir teminat olarak grd NATOya girmek konusunda sarfeden Kprlye gre,

Trkiye 1952 ylnda NATOya kabul edilmekle, btn tarihi boyunca ilk defa uluslararas bir teminata

kavumu oluyordu.

401958-1959 ders yln Harvard niversitesinin daveti zerine ABDde geiren Kprl, Colombia ve Harvard

niversitelerinde baz konferanslar vermitir. Fuat Kprl 1960 ihtilalini izleyen aylarda tutuklanarak

Yassadaya gnderilmi, ay sren tutukluluk dneminden sonra beraat ederek tahliye olmutur. 1966 ylnda

hayatn kaybeden Kprl; yetmi alt yllk mrnn altm seneye yakn bir ksmn devaml yazmakla

geirmi ve kitap, risale, iir, makale olarak arkasnda 1500n zerinde yaz brakmtr.


19/30

Fuat Kprlnn tarihilii ile politikacl, biraz ayr yerlerde durmakla birlikte, son

tahlilde Kprl de belirli bir tarihi-politikac tipini temsil etmektedir. Kprl bireysel

polemiklerindeki cesaretini siyasal rejim karsnda srdremeyen bir profil vermektedir.41

1927-28de Kprl, Darlfnun profesrlerinden Yusuf Ziyann (zer) hukuk

konferanslarnda, eski Babil ve Yunan uygarlklarnn Trk kkenli olduunu ne srmesi

karsnda, ciddi bir yksekrenim kurumunda byle fantezilerin savunulabilmesine hayli

sinirlenerek, Yusuf Ziyann iddialarn iddetle eletirmitir. 1932 ylnda yaplan Birinci

Trk Tarih Kongresinde, Afet nan yeni teoriyi sunduunda, Kprl son derece temkinli

ifadeler kullanarak eitli itirazlarda bulunmu, ancak tm eletirilerini geri almaya

zorlanmtr. Bundan sonra Kprl Trk Tarih Tezi konusunda adeta suskunlua

gmlmtr. Hatta 1934 ve 1936 yllarnda Atatrke lsz vgler yadran, Trk

Devriminin ve Cumhuriyetin, hibir n koul ya da baka herhangi bir olayn hazrlamad

ve aklayamayaca muazzam bir dehann tek bana gerekletirdii bir mucize olduunu

savunan yazlar kaleme almtr.42

4. Kprlnn Yntemi

Kprl materyalist dnme yntemi ve ok geni bir kltr birikiminden hareketle, karlatrmal

tarih sorunlarn temel alan bir yaklam gelitirmitir. Btn eserlerinde karlatrma yntemini baaryla

41 Halil Berktay, Drt Tarihinin Sosyal Portresi, s.3142Bununla birlikte Berktaya gre; Kprl gnlk tketime ynelik gazete makalelerinde ne derse desin, kendi

aratrmalarnda ve zgn eserlerinde materyalist gerekilik dnda bir ynteme itibar etmemitir. Berktay,

Kprlnn slam Ansiklopedisi iin yazd Azeri Edebiyat maddesindeki tahlile, bir Marksistin ekleyecei

hemen hibir ey olamayacan sylemektedir. Kprl, Anadolu mezhep ve tarikatlarn tahlil ederken de son

derece snfsaldr. Kprlnn snfsal yaklam, Osmanl devletinin kuruluunu zmlerken yakalad esas

devamllk rgsn oluturmaktadr. Berktaya gre siyasal grlerinde lml bir liberal olarak kalmas da

tarihilii zerinde olumlu bir etki yapmtr. Halil Berktay, Cumhuriyetdeolojisi ve Fuat Kprl,s.86-88.


20/30

kullanan Kprl karlatrmal ve genetik yntemin gerekliliini u ekilde aklar:43 Btn toplumsal

messeselerimiz gibi, hukuki messeselerimizin incelenmesinde de, slamiyetten evvelki devirlerden balayarak,

kronolojik bir surette, eitli Trk devletlerinde o messeselerin ne gibi safhalardan getiini anlamak ve her

devirde ve her corafi sahada dardan gelmesi muhtemel tesirleri de tespit etmek mecburiyetindeyiz. Ancak

byle gntique ve comparatif bir usul sayesinde, her messesenin dahili gelimesini, maruz kald d tesirleri,alnan yabanc messeselerin milli bnyemiz iinde nasl bir mahiyet aldn btn sebepleri ve neticeleriyle

anlamak mmkn olur.44 Trk hukuk kurumlarn incelerken devletler arasnda karlatrma yapmann nemini

yine kendi ifadesiyle u ekilde belirtmektedir: Orta zaman Mslman Trk devletlerine ait herhangi bir itimai

messeseyi tetkik ederken, bilhassa onun menei meselesini anlamak iin, bir taraftan Eski ine, dier taraftan

Sasani ranna kadar uzanmak mecburidir.45 Kprlnn metoda ilikin sylemi, ilk olarak para ile btn

arasnda doru bir balant kurulmasn gerektirir. Kprlye gre hibir milli tarih, genel dnya tarihi

erevesinde deerlendirilmeden incelenemez. kincisi, slam tarihi de bir anormallik veya tamamen zel ya da

benzersiz bir olay deil, tam tersine genel akn nemli bir blm, ilk a tarihini ortaa tarihine balayan

byk olaylardan biridir.

Kprl, tarih metodolojisi bakmndan M.Bloch ve Lucian Febvr tarafndan 1920li yllar sonunda

kurulan Annales Okulunu temsil eden bir tarihidir.46 Kprlnn tarihi inceleme yntemi btn almalarnda

kendini belirgin biimde gstermektedir. 1920lerden 1940lara kadar Kprl okuluna mensup tarihilerin

43 Fuat Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri HakkndaBaz Mlahazalar, s.28-29.44Genetik Yntem:Bir eyin kkeni ve geliimiyle ilgilenen. Bir gelime srecinin szkonusu olduu alanlarda kullanlan ve temel ilevi, zaman lt alarak, fenomenlerarasndaki bantlar saptamak ve daha aa formlardan daha yksek formlarageii incelemek olan yntem. Gelime ya da ilerleme idesine dayanan vedolaysyla, geliimin balang artlarn, gelimenin balca aama ya da evrelerinive gelimenin temel eilim ya da izgisini belirleme abas gsteren bir yntem tr.Karlatrma Yntemi: Yalnzca biyolojik fenomenlerin deil, fakat kltrelfenomenlerin de incelenmesi ve aklanmasnda kullanlan ve fenomenler arasndakibenzerliklerle ayrlklar inceleyerek genel sonulara ulamaya alan yntem.45

Fuat Kprl, Ortazaman Trk Devletlerinde Hukuki Senbollerdeki Motifler,slamve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, tken, stanbul 1983, s.63.46 Okulun kurucularndan M.Bloch, tarih grlerini u ekilde zetlemektedir:Gemii her zaman kendi brakt izlerden tanmaya mahkumuz. Ancak sonunda,bize kendi hakknda vermenin uygun olduunu dndnden daha fazlasnrenmeye ularz.....Metinler ve arkeolojik belgeler, grnte ok ak vememnuniyet verici olsalar bile, ancak onlar sorgulamay bildiimizde konuabilirler.(M.Bloch, Tarihin Savunusu ve Tarihilik Meslei, Birey ve Toplum, 1985, s.41.)Annales Okulu, tarih aratrmalarnda zne ile nesnenin birbirinden ayrlamayacan, hem tarihsel olgular

toplama, hem de derlenen olgular yorumlama srelerinde tarihinin rolnn edilgin olamayacan

savunmaktadr. Tarihsel olgularn verdiinden daha fazlasn almak, tarihin genelletirici ve karlatrmal

olmasyla mmkndr. Bu da ancak tarihi yorumlama ve anlamayla mmkn olabilir. Byle bir tarihe olaysal

olmayan tarih ad verilmitir. Kprl, terkib-i tarih olarak adlandrd olaysal olmayan tarih grn

eserlerinde baaryla uygulamtr. (Sencer Divitiolu, Kk Trkler: Kut, K, lg, s.26.)


21/30

Fransz Annales Okulunun temsilcilerini daha niversite sralarndayken okuduklar, hatta Kprlnn Henri

Pirenne gibi tarihilerin okunmas iin rencilerini ikinci yl sonunda Franszca snava soktuu bilinmektedir.47

Kprlye gre tarihi hadiselerin d grnlerini deil, asl i mahiyetlerini kavramaya

almaldr.48

rnein Osmanl mparatorluunun kuruluu elbette bir i ve d etkenler demetinin rndr,ancak bu meseleyi halletmek iin hereyden evvel onun dahili amillerini tanmak gerekir.49 Toplumsal evrimin

bu isel ve birincil belirleyicileri, kolaylkla tahmin edilebilecei gibi, ekonomik koullardr. Kprl bir retici

gler ve retim ilikileri belirleyiciliine olduka yaklaan ynyle, Ziya Gkalpten ok Yusuf Akuraya

yakndr.

Kulland yntemin salamlna ramen dnemin dnsel ve ideolojik ortamna zg kimi

arpklklara Kprlnn eserlerinde de rastlamak mmkndr. Kprlnn milliyetilii, onu karlatrma

yntemini yalnz Trk-slam dairesinin kendi iindeki karlatrmalar leinde, yani kendisinin de farkettii

gibi, dar bir ekilde kullanmaya zorlamtr.50 Dolaysyla Kprl herhangi bir Osmanl kurumunu (rnein

tmar), zerinde ykseldii ve dier ortaa toplumlaryla ortak maddi koullara balamaktan ok, mutlaka

Trklerin nceki tarihi iindeki benzerlerinden (rnein ikta) kesintisiz bir evrim iinde tretmeye alr.

Kprlnn bu yn zaman zaman resmi tezlere taviz vermesine de yol amtr. Ancak yine de Kprl resmi

tarih tezinden birok noktada farkllar.51

Bununla birlikte Kprlnn tarihilii, Cumhuriyet ideolojisinin resmi tezlerden ok

daha salkl, gerek izdmn meydana getirmektedir. 20.yzyl balarnn Oryantalist

paradigmasn, bilim dnyasn ikna edici bir tarzda ykp, yerine btncl bir kavray getiren

Kprldr.52 Kprlnn almalarnda, Orta Asya Trk medeniyetini, tm uygarln

Orta Asya kkenlilii resmi tezi dorultusunda, yani milattan binlerce yl nce varolan byk,

yerleik, dzenli siyasi yaplara sahip bir kltr biiminde tanmlayan ifadelere rastlanmaz.

Ayrca Mezopotamyann, Msrn, Hititlerin ya da bilinen baka herhangi bir eski

uygarln Trklne ilikin somut iddialar iermez. Bu gibi arlklardan uzak duran

Kprl, tersine, Orta Asya Trkleri ile Anadolu Trk Uygarl arasndaki devamll, Trk

47 lber Ortayl, Kurumlarn Tarihisi Henri Pirenne Hakknda, Henri Pirenne,OrtaaKentleri, (ev.adan Karadeniz), letiim, stanbul 2000, s.7-8.48 Fuat Kprl, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, Cilt VII,Say 27 (Temmuz 1943), s.387, 412.49 Fuat Kprl, Osmanlmparatorluunun Kuruluu,s.51.50 Fuat Kprl, Ortazaman Trk Hukuki Messeseleri: slam Amme HukukundanAyr Bir Trk Amme Hukuku Yok Mudur?, s.5.51 Resmi tarih tezi iin baknz: Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kemalist Ynetimin ResmiTarih Tezi, kinci Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 1996.52 Halil Berktay, Cumhuriyetdeolojisi ve Fuat Kprl,s.63.


22/30

gebe kabile dzeninin byk corafi yer deitirmeler boyunca uzanan i evrimi ve sosyal

farkllamalarnda arar. Trk tarihini yaltlm olarak dnen ar tarihilie kar, Kprl

dnya tarihini ve baka milletlerle etkileimi de dikkate alr. Resmi tarih tezi Osmanl ve

slam unsurunu Trk tarihi iinde bir tr tarihsel kaza gibi dnrken, Kprl slam ve

farkl unsurlarn gznnde bulundurur. Osmanl dnemi ise Kprl iin Trk tarihi iinde

yksek bir mertebedir.

III. Karahanllar Dneminden Bir Eser: Kutadgu Bilig

Kutadgu Bilig, M.S. 1070 ylnda, ilk Trk-slam devleti olan Karahanllar

dneminde yazlm, 6645 beyitten oluan manzum bir eserdir.53Kutadgu Bilig dnda eski

Trklerde devlet anlay konusunda bize rehberlik yapacak nemli kaynaklar olarak Orhun

Kitabeleri, Gktrk Kitabeleri, Divan- Lgat-it Trk, Uygur vesikalar, Ouz Kaan ve Dede

Korkut Destanlar da incelenebilir. Ancak Kutadgu Biligi dierlerinden farkl klan zellii,

memleket ve ehirlerin idaresi ile ilgili hkmleridir. Ayrca Kutadgu Bilig, Avrupada

insanlar ezen despot hkmdarlar, bireysel ve toplumsal hayatn her alanna egemen olan

kilise ve rahipler ile yaanan karanlk ortaa yllarnn, Douda olduka farkl getiini

gstermektedir.

53 Kutadgu Bilig, has hacib (ba vezir yardmcl) unvann almadan nceBalasagunlu Yusuf olarak tannan Yusuf Has Hacib tarafndan Karahanl hkmdarUlu Kara Bura Hana sunulmutur. Kutadgu Bilig, Bat bilim dnyasnda ilk olarak1825 ylnda tannmtr. Eserin nshalarndan biri Viyana Devlet Ktphanesinde,biri Kahire Hidiv Ktphanesinde, biri de Bat Trkistanda bulunmaktadr. 1870 ve1891de Almancaya, 1933de talyancaya, 1951de Rusaya evrilen eser TrkeyeRahmeti Arat tarafndan 1947 ve 1959 yllarnda iki para halinde evrilmitir.Rahmeti Arat eviriyi yapt yllarda bu eserin henz el srlmemi bir hazineolduunu sylemitir. 1870 ylnda eserin Almanca evirisini yapan H.Vambery iseKutadgu Biligi ilk defa olarak bize Trklerin itimai ve idari durumlarna gz atmakimkann veren eser diye sunmutur.


23/30

Aratrmaclarn bir ou Kutadgu Biligi dou lkelerinde ok rastlanan trden bir

nasihat ve ahlak kitab saydklarndan kut kelimesini daha ok saadet, talih, baht eklinde

evirmilerdir. Ancak kut terimi aslnda siyasi hakimiyet kavramn anlatmakta,

Kutadgu Bilig ise hkmranlk bilgisi, iktidar bilgisi, devlet olma bilgisi anlamlarna

gelmektedir.54 Devlet felsefesine ilikin fikirleri ve ynetim esaslarn dile getiren eserde

devlet yklmas veya devamnn neden ileri geldii, hakimiyetin nasl elden kt, ordunun

nasl toplanaca, hkmdarlarla halkn karlkl hak ve vazifeleri ayr ayr aklanmakta ve

btn bunlar adalet, devlet, akl ve kanaat olmak zere drt temele oturtulmaktadr.

nszde bu kitap herkese yarar, fakat memleket ve ehirleri idare iin hkmdarlara daha

ok yararldr ifadesi yer almaktadr. Yazar, eserinde bir hkmdarda ve dier yneticilerde

bulunmas gereken niteliklerden sz etmekte, hak ve adaletin iyi bir ynetimin temelleri

olduu esas zerinde durmakta, bir devletteki eitli toplumsal snflar arasnda uyum ve

dzeni salamak iin hkmdarn yapmas gereken eyler hakknda aklamalarda

bulunmaktadr.55

54 Sadri Maksudi Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s.120.55Kutadgu Biligde devlet ynetimi ile ilgili dikkat eken beyitlerden bazlar unlardr: Hkmdarlarn halk

zerinde haklar olduu gibi, halkn da ayn derece de, hkmdarlar zerinde hakk vardr. (b:42) Halkn

hkmdar zerindeki haklar yle sralanmaktadr: 1- Parann ayarnn korunmas, 2- Adil Kanun, 3- Asayi.

(b:5574-5577) Ey hkmdar; sen halkn bu haklarn de, sonra kendi hakkn isteyebilirsin. (b:5578) Devletin

temeli adalettir. Bey adil olursa dnyada huzur olur. Kanunu adilane tatbik eden bey btn dileklerine kavuur.

(b:819-822) Eer devaml ve ebedi beylik istiyorsan, adaletten ayrlma ve halk zerinden zulm kaldr. (b: 1434)

Ey kanun yapan, iyi kanun koy; kt kanun yapan kimse daha hayatta iken lm demektir. (b: 1435) Devlet

hastalanrsa ilac akl ve bilgidir. (b: 1970) Bey memleket ve kanunlar akl ile ele alr, bilgi ile yrtr. (b:2713)

Memleket kl ile tutulur, kalem ile hkmedilir. (b:2711) Kanun gnei btn insanlara ulamal, btn cihan

aydnlanmaldr. Kanun ne lde insanl kuatrsa, o nispette halk mesut ve devlet payidar olur. Devleti

mahveden iki ey vardr: Biri vazifeyi ihmal, dieri insanlara zulm. (b:2024) Doru ol ve doruluk zerine

hkmet, saadet geldii gibi tekrar gidebilir. (b: 5170) Ey hkmdar; bu kk, bu saray, bu taht senin iin, dikkat

et ancak bir durak yeridir. (b: 5176) Halk bozulursa onu beyler dzene koyar, eer beyler bozulursa onlar kim


24/30

Eski Trk hukuki hkmlerinin btn olan tre, Kutadgu Biligde drt temel ilkeye

balanmtr: 1) Adalet (kanun adil olmazsa devlet yklr), 2) yilik, faydallk (tre halka

faydal olmaldr), 3) Eitlik (tre oul ile yabancy, bey ile kulu ayrmamaldr), 4)

Evrensellik (kanun gnei btn insanlara ulamal, btn cihan aydnlanmaldr).

Kutadgu Biligde siyasi iktidar (kut) ilahi kaynakldr. ktidar, siyasi hakimiyet hakk

insana Tanr tarafndan verilir. Kut hkmdarn huzuruna karak hizmet arz eder, kendisinin

kul ve memur, tabiatnn hizmet, iarnn adalet olduunu syler. Tre uygulama alan bulmak

iin iktidara muhtatr. ktidarn da kanun emrinde olmas gerekir, nk gerek g

kanundadr. ktidar her zaman deiebilen bir zellie sahip olduu iin daima kanunun

kontrol altnda tutulmas gerekmektedir.56 Kutadgu Biligde hakimiyet treden ayrlmaz,

hakimiyet tre ve kuttan ibaret saylr. Yani adalet hkmdarn bir balama fiili deil,

trenin doru ve tarafsz ekilde uygulanmasdr.

dzeltir. (b: 5203) Fakir, dul ve yetimleri kolla, bunlar korumak kanunu gerekten tatbik etmek demektir.

(b:5302) Bir hkmdar kuldan fakir adn kaldrmazsa nasl hkmdar olur? (b:2983) Ey hkmdar u trl

insana deer ver, sana syleyeyim iyice dinle: Biri cesur, kahraman ve tun yrekli yiit insandr, o klc ile

memlekete ok faydal olur. kincisi hakim, alim devlet adamdr, bu insan istiare iin faydal olur ve memleket

iini tanzim eder. ncs zeki ve mahir katiptir, devletin gelir ve giderinin hesab iyi tutulursa, hazine dolar.

(b: 5910-5913)

56Kut dz yerde dahi yuvarlanan bir top gibidir. Tabiat kararszdr, ona inanmamak lazmdr. (b: 662-666-

668).brahim Kafesolu, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri,Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul 1980,

s.27.


25/30

Yusuf Has Hacip, eserinde, hkmdar azndan devlet ynetiminin u ilkelerini dile

getirmektedir:57 Benim imanm adalettir, ben hi ayrt etmem, hakszla hakl, eri ile doru

benim huzuruma gelirse ben onlarn ilerini adalet esasna gre hallederim. nme gelen Bey

midir, kul mudur ben hi fark gzetmem. Ben davaclar uzun sre bekletmem, tabamdan bir

mazlum benim kapma gelirse benim yanmdan derdine deva bularak gider. Gl olup da

doruluktan sapanlar ben adalete gre hkmederim. Benim mahkememe gelen olum olsun,

yabanc olsun, yahut geici bir misafir bulunsun hepsi iin kanunum birdir. Bunlardan

hibirisi bende adaletten baka bir ey bulamazlar. Bir devleti, bir milleti ynetmek isteyenler

adil olmaldrlar, alicenap olmaldrlar. Halk ancak byle ynetilir. Adaletli ve ihtiyatl bir

idare devleti yceltir, zalim ve ihmalkar bir idare devleti kltr.

Kutadgu Biligin eski Trklerde devlet dncesini anlamadaki nemi ya da pratik

yarar konusunda bilim adamlarnn farkl grlere sahip olduu grlmektedir. brahim

Kafesolu, Kutadgu Biligin devlet idaresini, tekilatn, toplumdaki sosyal snflar teker

teker gzler nne seren bir idare-siyaset kitab olduunu sylemektedir.58 Vakur Versan,

Kutadgu Biligi egemenliin kullanlmas konusunda zamannn artlarna gre orijinal

fikirler ileri sren ve iyi bir ynetimin temelleri olarak bir takm esaslar ortaya koyan bir

siyaset felsefesi veya bir kamu ynetimi kitab olarak nitelendirmektedir. Versan, Kutadgu

Biligde ortaya koyulan en nemli esaslardan birinin, yrtmenin fiilen vezirlere braklmas,

hkmdarn kanunlarn uygulanmasna ve adaletin yerine getirilmesine nezaret etmekle

yetinmesi olduunu belirtmektedir. Ona gre bu, bir devlet ve hkmet ayrm olduu kadar

bir bakma da Locke ve Montesquieudan yzyllarca nce yaplm bir tr kuvvetler

ayrldr.59 Sadri Maksudi Arsal ise, 1947 ylnda yaymlanan Trk Tarihi ve Hukuk balkl

57 Vakur Versan, Tarihte Trklerin slam Kamu Hukukuna Katklar, Onar Armaan,.. Hukuk Fakltesi Yayn, 1977, s.942.58brahim Kafesolu, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri,s.13.59 Vakur Versan, Tarihte Trklerin slam Kamu Hukukuna Katklar, s.943.


26/30

eserinde Kutadgu Biligin eski Trklerin ahlak, hukuk ve devlet idaresi hakkndaki

dncelerini renmek iin ok zengin bir kaynak olduunu savunmaktadr.60 Ancak Fuat

Kprl, Kutadgu Bilig konusunda bu grlerden olduka farkl bir baka sahiptir.61

Kprl, srf ideolojik bir eser olarak nitelendirdii Kutadgu Biligi, yazld dnemin ya

da slamdan nceki dnemlerin hukuk dncesini gsteren bir kaynak olarak grenlerin

tamamyla yanldklarn savunmaktadr. Kprl, bir bni Sina rencisi tarafndan Aristo

felsefesine gre yazlm olan bu eserde, Trklere zg ahlaki ve hukuki fikirlerin ok az

olduunu sylemektedir. Kprlye gre, bu ideolojik eserden, sadece eitli rtbe ve

memuriyet isimleri ile o dneme ait Kagar Trk toplumunun sosyalleme derecesini, yani bir

baka deyile eitli toplumsal tabakalar anlamak bakmndan byk lde yararlanlabilir,

ancak o devir Trklerine ait hukuki fikirler karmaya almak, eserin gerek ieriini

anlamamak demektir ve tarihi zihniyete tamamyla aykrdr.

Sonu

Kprlnn, devleti, kamu kurumlarnn btn olarak tanmlamas ve kulland

yntem, gnmzn devlet incelemelerine k tutacak nermeler iermektedir. Kurumlar, her

eyden nce devlet aygtnn bir parasdr. Kurumlarn hukuksal varlklar, kaynaklar, bu

kaynaklar ynlendirme gc devlet gereinden domaktadr. Trk hukuk kurumlar ve

Kprl zerine yaplan bu inceleme, devlet olgusunun, kamu kurumlarndan hareketle,

karlatrma yntemini temel alarak zmlenebileceini sylemektedir.

60 Sadri Maksudi Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s.88. Kutadgu Biligi Almancaevirisinden inceleyen Arsal, eserin Batl tarihiler tarafndan yaplan evirilerininbirok eksiklik ve yanllk tamakta olduunu ve mutlaka Trkeye evrilmesigerektiini ve bu iin de Trkler tarafndan yaplmas gerektiini sylemektedir (s.91).61 Fuat Kprl, Ortazaman Trk Hukuki Messeseleri: slam Amme HukukundanAyr Bir Trk Amme Hukuku Yok Mudur?, s.21.


27/30

Devlet incelemelerine yaklam sorununa bu alandan gelen bir baka katk, devletin

bugnn anlamak iin, gemii aratrmann nemli ve gerekli olduunu gstermesidir.

Batl tarih anlay, bizleri neredeyse btn Trk kurumlarnn taklit, zenti ya da

Batdan ithal olduu inancna gtrmtr. Nesiller boyu belleklere yerleen bu yarg

bilimsel almalar ksrlatrmakla kalmayp, bugnn sorunlarn zmemizi de

gletirmektedir. Trk hukuk tarihi aratrmalar, yalnzca gemii anlamak ve entellektel

birikimi zenginletirmek iin deil, genel olarak bugn anlamak iin de gereklidir ve bu

gereklilik devlet incelemeleri bakmndan zel bir neme sahiptir.

Batl tarih anlaynn ve Batl tarihilerin, evrensel doru olarak tm dnya

insanlarnn nne koyduu devlet oluumu sreci ya da bir btn olarak devlet olgusunu

aklamak iin kulland aralar, gerekte Avrupa dnda dnyann geri kalan blgeleri ve

halklar iin aklayc deildir. Trk hukuk kurumlarn ve bu anlamda Trk tarihini, devlet

incelemelerine katks bakmndan irdelemek, Avrupa merkezli bak asnn hakimiyetinde

kalan ve tm dnya tarihini buradan yola karak aklamaya alan toplumbilimlerin,

evrensel eler tamadn kantlamaktadr.

Devlet incelemelerine yaklam sorununa, Trk hukuk kurumlarya da bir baka

deyile Trk kamu hukuku alanndan gelebilecek katky aratrmaya girimek, tarihimize

ilikin gvenilir bilginin ne kadar az olduunu, ancak bu kadar az bilgi ile ne kadar ok

tartma retildiini grmek bakmndan da ilgin bir deneyimdir. Ortaa Trk tarihine ait

arkeolojik kalntlar, belgeler ve yaztlar byk lde Batl tarihilerin bilim dnyasna

tantt, Batl tarihilerin kendi dillerine evirdii ve gnmzde de Batl lkelerin

mzelerinde sergilenen kaynaklardr. Dolaysyla Trk bilim adamlarnn bu alana katks yok

denecek kadar azdr. Bir yandan kendi tarihimize ait birincil kaynaklar Batllardan renmek


28/30

zorunda kalmz, dier yandan kendi iimizde yeniden retip durduumuz verimsiz

tartmalar, tarihimize bilimsel yollardan sahip kmay geciktirip durmaktadr.

Byle bir inceleme, kamu ynetimi alann aktarmac ve yansmac zden

kurtarabilmek iin de gereklidir.Avrupa merkezli tarih anlaynn engellerinden ve resmi

tarih yazclmzn yaratt devlet mitosunun arlndan kendimizi kurtararak tarihimizi

incelemek, bilimsel olana bizden bir katk yapabilmenin vazgeilmez kouludur. Her trl

bilginin potansiyel alcs olmaktan kurtulmak ve bilgi retmek, ancak bu ekilde mmkn

olacaktr. Trk ynetim tarihinin analizi, bugn devlet incelemelerine yol gsterecek, siyasal

ve toplumsal yaantmza gelime hz verebilecek rnekler iermektedir.

Kaynaklar

AKPINAR, Turgut, Trklerin Din ve Hukuk Tarihi zerine Makaleler, letiim, stanbul

1999.

ARSAL, Sadri Maksudi, Trk Tarihi ve Hukuk, smail Akgn Matbaas, stanbul1947.

BELGE, Murat, Ortaa, Dou Bat Dnce Dergisi, Avrupa, 14.Say.BERKTAY, Halil, Cumhuriyet deolojisi ve Fuat Kprl, Kaynak Yaynlar,stanbul 1983.

BERKTAY, Halil, Kabileden Feodalizme, Kaynak Yaynlar, stanbul 1983.

BERKTAY, Halil, Drt Tarihinin Sosyal Portresi, Toplum ve Bilim, Say: 54/55,

Yaz/Gz 1991, 19-45.


29/30


30/30

KPRL, Fuat, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda BazMlahazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, Cilt 1, stanbul 1931,s.165-313. (kinci Basm: tken Neriyat, 1981;nc Basm: Kaynak Yaynlar2002.)

KPRL, Fuat, Ortazaman Trk Hukuki Messeseleri: slam Amme Hukukundan Ayr

Bir Trk Amme Hukuku Yok Mudur?, Devlet Basmevi, stanbul 1937.

KPRL, Fuat, Eski Trk Unvanlarna Ait Notlar, Trk Hukuku ve ktisat TarihiMecmuas, Cilt II, 1938, s.17-32.

KPRL, Fuat, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar,Belleten, Cilt VII, Say

27 (Temmuz 1943), s.379-522.

KPRL, Fuat, Ortazaman Trk Devletlerinde Hukuki Senbollerdeki Motifler,slam ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi iinde,tken, stanbul 1983, s.51-70.

ORTAYLI, lber, Kurumlarn Tarihisi Henri Pirenne Hakknda, Henri Pirenne, Ortaa

Kentleri, (ev.adan Karadeniz), letiim, stanbul 2000.

PERNEK, Dou, Wernere Gre Osmanl Feodalitesi, A.. Hukuk FakltesiDergisi, Cilt XXV, Say 3-4, 1968, s.287-323.

PERNEK, Dou, Bozkurt Efsaneleri ve Gerek Orta Asya Trk KavimlerininTarihi Gelimeleri zerine, Aydnlk Yaynlar, stanbul 1976.

TEKN, Yusuf, Trk Devlet Geleneinde Hakimiyet ve Devletin Ba Sorunu, YeniTrkiye, Trkoloji ve Trk Tarihi Aratrmalar zel Says III, Cilt 45, s.19-29.

VERSAN, Vakur, Tarihte Trklerin slam Kamu Hukukuna Katklar, OnarArmaan, .. Hukuk Fakltesi Yayn, 1977, s.939-950.

Documents

Devlet Olgusuna Yaklasım sorunu Hukuk Kurumları ve Köprülü Üzerine