Die Suider-Afrikaanse

Bra.aikuikenhclndlei.ding

J ec:tn A .. Cilliers

Uitgewer: J.A.C.-Uitgewers Posbus3190 STANDERTON 2430

Eerste uitgawe:1995

ISBN 0-620-19182-1

Gedruk deur Promedia Drukkers, Pretoria

Handelsname: Waar handelsname gemeld word, dien sodanige melding geensins as aan­beveling nie en die versuim om sekere produkte te meld dien ook geensins as afkeuring van sodanige produk nie.

© Aile regte voorbehou. Geen gedeelte van hierdie publikasie, frase hierin vervat, foto of enige tekening mag sonder die skriftelike goedkeuring van die outeur gereproduseer wordnie.

INHOUDSOPGA WE

VOOR.WQ()RD .................................................................................................... vii

Il'.JLEilJIN(; .............................................................................................................. 1

1. PLAlASLIGGING .............................................................................................. 3 1.1 Ligging met betrekking tot die mark. .................................................... 3 1.2 Voermaatskappy ........................................................................................ 4 1.3 Klimaat en hoogte bo seevlak ................................................................ .5 1.4 Watervoorsiening ....................................................................................... 6 1.5 Waterkwaliteit ............................................................................................. 7 1.6 Siekte oorwegings ...................................................................................... 8 1.7 Sekuriteit ...................................................................................................... 8

2. PL.A.AS 1JITLEG ............................................................................................... 11 2.1 Huisplasing ............................................................................................... 11 2.2 Abattoir en verkoopareas ....................................................................... 12 2.3 Mortaliteite ................................................................................................ 12 2.4 Sekuriteit en siektebeheer ..................................................................... .13 2.5 Woonhuis ................................................................................................... 13 2.6 Voeraflewerings ........................................................................................ 14

3 .. HUISONTWERP EN KLIMAATSBEHEER ............................................ 18 3.1 Braaikuikenbehoeftes ............................................................................... 18 3.2 Behuisingstipes .......................................................................................... 20 3.3 Waaierbeheer en -plasing in kragventilasiehuise .............................. 33 3.4 Verhittingstelsels ....................................................................................... 35 3.5 Verkoelingsisteme ..................................................................................... 40 3.6 Beginsels van outomatiese beheer ..... : .................................................. 43 3.7 Insulasie ..................................................................................................... 44 3.8 Vloere ......................................................................................................... .45 3.9 Voel- en knaagdierbeskerming ........................................................... ..45 3.10 Deure .......................................................................................................... 45

4. LOS T01ERUSTING ............................. ; ......................................................... 47 4.1 Voerstelsels ................................................................................................ 47 4.2 Drinkstelsels ............................................................................................. .51

iii

4.3 Vangtoerusting ............ , ............................................................................ .54 4.4 Beligting ..................................................................................................... 55 4.5 Weegtoerusting ......................................................................................... .55 4.6 Skoonrnaak- en ontsmettoerusting ....................................................... 57 4.7 Ent- en dosseertoerusting ...................................................................... 59

5. DIE BRAAIKUIKENSIKLUS EN GROOTMAAKTEGNIEKE ........ 60 5.1 Huisvoorbereiding ................................................................................... 60 5.2 Kuikenplasing en -kwaliteit ................................................................... 61 5.3 Geslagsbepalling vir afsonderlike grootmaak. ................................... 62 5.4 Broei-area .................................................................................................... 64 5.5 Vloerbedekking ........................................................................................ 66 5.6 Daaglikse voervoorsiening ..................................................................... 68 5.7 Daaglikse watervoorsiening ................................................................... 69 5.8 Daaglikse ternperatuur- en ventilasiebeheer ...................................... 70 5.9 Beligting ..................................................................................................... 74 5.10 Toetsweeg ................................................................................................... 75 5.11 Opsomming van daaglikse roetine ....................................................... 76 5.12 Bantering van hoenders voor slag ....................................................... 76 5.13 Was en ontsmet van huise ...................................................................... 77 5.14 Faktore wat kwaliteit bei'nvloed ............................................................ 81 5.15 Afvalhantering ......................................................................................... .82

6. VOEDING .......................................................................................................... 85 6.1 Voedingsfases ............................................................................................ 85 6.2 Voerformaat. .............................................................................................. .86 6.3 Voertegnieke .............................................................................................. .87 6.4 Voerbyvoegings ......................................................................................... 88 6.5 Voermonsters ............................................................................................. 92

7. BESTUURSASPilKTE ..................................................................................... 94 7.1 Produksiebeplanning: ............................................................................. 94 7.2 Rekordhouding ......................................................................................... 96 7.3 Koste berekening .................................................................................... 100

8. BRAAIKUIKENGESONDHEID ............................................................... 105 8.1 Algemene beginsels om siektes te voorkom .................................... 105 8.2 Anatomie van die braaikuiken ........................................................... 111

iv

8.3 Braailkuikensiektes ................................................................................ .112 Koksidiose ................................................................................ .113 Gumborosiekte ........................................................................ .117 Newcastlesiekte ........................................................................ 121 Waterpens .................................................................................. 127 Kolibasillose en die asemhalingsiektekompleks .............. 130 Aspergillose ............................................................................... 135 Dooiersakbesmetting en naelstringontsteking ................ .136 Oorsake van vrektes in kuikens jonger as 10 dae ............ .l38 Salmonella enteriditis .............................................................. l39 Vitamientekorte ....................................................................... .141 Beenprobleme .......................................................................... .141

8.4 Eise vir skadevergoeding ..................................................................... 142

9. DIE SLA<:;PROSES ....................................................................................... l44 9.1 Die basiese slagproses ........................................................................... 144 9.2 Die uitleg en bou van die abattoir ...................................................... 150 9.3 Kwaliteitsversekering ........................................................................... 152 9.4 Wette, regulasies en ander belangrike dokumente ........................ 155

AANRt\NGSEL A: TABELLE ......................................................................... 156 Aanbevole temperature ................................................................................. 156 Waterverbruik .................................................................................................. 157 Teikenmassas en verwagte voerinname .................................................... 158

EllKEJ\fNINGS .................................................................................................... 159

L YS VAN SIEKTES Koksidiose ooooooooooooooooooooooooooooooooooooOOoooooooooOOooooooooooooooooooooOOooooooooooooooooooooOooooooooooOOOooooo113

Gumborosiekte ooooooOOooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooOOoooooooooooooooooooooooooooo117

Newcastlesiekte oooooooooo ooo0000ooooooooooOoooooooooooooooooo0000oooooooooOOooooooooooo0ooooooooooooooooooooOOo 0000121

WaterpensoooooooooooooooOOooooooooooOooooooooooooooooooooooooooooooooOooooooooooooooooooooOOoooooooooooooooooooooooooooo127

Kolibasillose en die asemhalingsiektekompleks000°0oooooooooooooooooooooooooooooooo0oooo.130

Aspergillose OOooooooooooOooooooooOOOooooooooooOooooooooooOooooooOoOOooooooooooooooooooooooOoooooooooooooooooooooOoo 0000135

Dooiersakbesmetting en naelstringontsteking ooooooooooooooooooooooooooo00ooooooooooooooooo136

Oorsake van vrektes in kuikens jonger as 10 dae 0ooooooooooooooooooo000oooooooooOOooooo.138

Salmonella enteriditis oo00000oooooooooOOooooooooooOoooooo0000°oooooooooOOooooooo•ooooooooo00000ooooooooooooooooo139

Vitamientekorte 0 000 oo oooooo 0000 Oo 0 00 ooooooo 00 0 oooo 0 00 Ooo 000 00000 Oo oOO oooo 00 0 0 00 ooo 0 ooo Ooo ooooooo 0 Ooo 00000 000 0 ooooo.l41

BeenproblemeoooooooooooooooooOOOooooooooooooooooooooooooooooooOOOOooooo00000°ooooooo ooooooooooooOOOooooooooooOoooooo141

vi

V'OORWOORD

Daar is ooreenstemming tussen braaikuikenproduksie in Suider-Afrika en die in Europa en die VS.A., maar daar is omtrent net soveel verskille as ooreenstemmings. Die grootste verskille le in die klimaat wat baie droer is en die hoogte bo seespieel, wat vir 'n groot area, hoer is. Vir die produsent aan die suidpunt van Afrika was daar tot op hede weinig keuse as om lte begin met 'n handleiding wat vir Europese omstandighede geskryf is en dan verder deur probeer en fouteer maar sy pad oop te veg.

Die doel van hierdie handleiding is om die boer wat al 'n geruime tyd met braaikuikens boer sowel as die beginner te adviseer ten opsigte van die aspekte wat eie is aan die plaaslike omstandighede. Behalwe vir hierdie spesifiek plaaslike inligting is die verdere doel om die algemene grootmaakbeginsels binne bereik.van die boer te plaas.

Baie van die inligting in hierdie boek het proefondervindelik in my werk­situasie na vore gekom. In hierdie opsig moet ek my kollegas en veral dile kontrakgroeiers by Earlybird Farm (Edms) Bpk bedank vir die ondervin­ding opgedoen. Alhoewel niemand ooit as 'n hoe risiko proefkonyn gebruik is nie, was daar dikwels 'n duur prys betaal voordat gesien is dat wat in Nederland, Duitsland of ander oorsese lande werk, nie nood­wendig hiler geld nie.

Ek bedanlk graag my vader, rnnr. H.S. Cilliers, sowel as my goeie vriend, Adriaan Louw, spesifiek vir hul ondersteuning en kritiek t.o.v. die inge­nieu:rsaspekte wat in die boek na vore kom. Elize Strydom het aandag gegee aan die korrekte benamings van wette wat gemeld word.

Prof. Tubby Yeary het die hoofstuk oor abattoirs nagegaan. Hy is 'n besonder hoogaangeskrewe kenner op hierdie gebied en ek bedank hom vir sy tyd en insette ten opsigte van die betrokke hoofstuk. Die styl van aanbieding van die betrokke hoofstuk is deur hom aanbeveel.

'n Spesifieke woord van dank aan my werkgewer, Earlybird Farm (Edms)Bpk, wat my toegelaat het om hierdie boek te produseer. Dr. Fanie Buys, van dieselfde maatskappy, het ook gehelp met die finale redigering.

vii

Prof. Lionel Abrams se kritiek en voorstelle was van onskatbare waarde. Dit is ook hy wat my die eerste grondbeginsels van braaikuikenboerdery en -gesondheid geleer het. Boeke wold dikwels aan 'n persoon of persone opgedra; wat dit presies"beteken is vir my onduidelik. Maar ek wil graag hiermee spesifiek erkenning gee aan prof. Abrams. Hoeveel van die pluimveekundiges in Suid-Afrika is nie hulle basiese kennis aan hom ver­skuldig nie?

'n Skrywer kan kundige advies oor sy werk inroep, maar aan die einde van die dag besluit hy self wat in sy werk gepubliseer word. Daarom bly enige foute of onduidelikhede wat in hierdie boek mag voorkom, my ver­antwoordelikheid.

J.A. Cilliers Maart 1995

viii

INLEIDING

Braaikuikenproduksie is wereldwyd 'n belangdke boerdery bedryf. Hierdie belang is nie bloot beperk tot die produksie van prote1en vir menslike verbmik nie, maar hou ook verband met die rou-materiale wat deur hierdlie bedryf verbmik word. Daar word huidiglik ongeveer 8 tot 9 miljoen braaikuikens per week in Suid-Afrika geproduseer. Die weeklikse voenrerbmik van hierdie braaikuikens beloop ongeveer 29 400 ton waar­van naasteby 70% uit mielies bestaan. Behalwe die rnielies word daar ook 'n verskeidenheid newe-produkte van ander bedrywe verbmik bv. olie­koek vanaf fabrieke wat plantolies produseer.

Die totale produksie van braaikuikenvleis gedurende 1994 in sommige Suider-Af:tikaanse Iande was as volg:

Land

R.S.A. Zimbabwe Botswana Namibie Lesotho

Aantal ton geproduseer

483 000 17000 2000

100 1000

'n Hele aantal eienskappe maak van braaikuikenboerdery 'n aanloklike bedryf. Dile doeltreffendheid waarmee 'n dier voer na vleis omskakel word genoem sy voeromsettingsfaktor. In hierdie opsig presteer braaikuikens op 'n kommersiele basis baie beter as die soogdierspesies. Die intensilewe aard van die bedryf het ook tot gevolg dat 'n hoe produk­sie van 'n klein area gelewer kan word. Die finansiele omset is ook vinnig. Vandat die dagoud kuikens geplaas is totdat 'n inkomste verkry word kan so kort as 7 tot 9 weke wees. Die bemarking van braaikuikens geskied onder vrye mark beginsels met geen beheerrade wat 'n direkte effek op prys of produksievolume probeer uitoefen nie. 'n Voornemende pro­dusent kan ook redelik klein begin en sy onderneming oor 'n verloop van tyd laat groei tot 'n grootte wat hy voel hy kan hanteer.

1SA Pluimvee Bulletin- Persoonlike kommunikasie met redaksie.

1

AI hierdie gunstige faktore maak dat talle mense al probeer het om met braaikuikens te boer. Sommiges het 'n sukses daarvan gemaak terwyl ander meer probieme teengekom h~t as wat hulle voorsien het. Dit verg 'n baie hoe vlak van aandag en 'n deeglike tegniese agtergrond om goeie gehalte markgereed braaikuikens te lewer. Swak besluite in verband met huiskonstruksie kan produksie van meet af aan benadeel. Indien die grootmaaktegnielke nie behoorlik uitgevoer wo11d nie, of toerusting swak bestuur word, of personeel is nie behoorlik opgelei nie sal dit 'n soortge­lyke nadelige effek he.

Vanwee die vrye bemarkingstelsel wat toegepas word is die bedryf baie kompeterend. Die hoogste vlak van aandag moet van voor plasing, deur dile grootmaakperiode tot by die bemarkingstadium gegee word indien iemand 'n sukses van 'n braaikuiken ondememing wil maak.

Die doel van hierdie handleiding is om aan die leser 'n goeie agtergrond te gee tot die grootmaak van braaikuikens onder Suider-Afrikaanse toe­stande. Die bedryf is egter nie staties nie en 'n suksesvolle produsent sal op hoogte moet bly met die nuutste ontwikkelinge in die bedryf. Lees dus so veel as moontlik oor nuwe ontwikkelinge maar pas hierdie nuwighede met groat omsigbgheid toe!

2

1. PLAASLIGGir~G

Wanneer 'n persoon besluit dat hy met 'n braaikuikenboerdery wil begin is die keuse van 'n geskikte perseel uiters belangrik. Indien hy reeds 'n perseel besit is dit belangrik om vas te stel of dit geskik is vir braaikuiken­boerdery. Die onderstaande faktore behoort oorweeg te word by die keuse van 'n perseel:

1.1 Ligging met betrekking tot die mark.

Die uiteindelike mark wat betree gaan word is m~ds by die keuse van die perseel'n belangrike oorweging. Tesame hiermee moet die grootte van die beplande ondememing in ag geneem word. Indien dit as 'n eenman saak bedryf gaan word,. met slegs die eienaar en sy arbeid, is dit belangrik dat die boerdery nie te ver van die markgebied is nie. Met 'n boerdery wat so groot bedryf gaan word dat minstens een persoon voltyds sy aandag aan bemarking en verkope gaan gee, kan die boerdery verder van die markgebied gelee wees. Vervoer word dan natuurlik 'n groter faktor wat in ag geneem moet word.

Daar is drie basiese tipes markte wat die keuse van 'n per:seel kan bern­vloed:

1. Lewendige vE~rkope.

Tradisioneel word die boerdery naby die mark bedryf. Daar is egter deesdae uitsonderings waar die boerdery selfs 300 tot 400 km vanaf die markgebied is! Hoenders kan redelik maklik oor sulke afstande vervoer word mits die vervoerbe­planning goed is. Die beperkende faktor binne hierdie af­stande is dus die grootte van die ondlerneming, soos hierbo bespreek.

2. Vars geslag.

Die raklewe van vars geslagte hoenders is 7 dae indien dit by normale yskas temperatuur (tussen 0° en 4 OC) gehou word en

3

indien die slagproses korrek en higienies gedoen is. Elke dag wat die geslagte hoenders nie op die rak is nie, bv. wanneer dit vervoer word, is 'n verliesaan blootstellingstyd aan die kopers­publiek. Om hierdie rede is dit belangrik dat die produsent nie te ver van sy mark is nie. Binne die beperking van 'n paar ure se ry onder verkoelde omstandighede geld die beginsel van onder­neminggrootte weereens. Verkoelde vervoer is natuurlik belang­rik en die effektiwiteit van die verkoeling wat bekostig kan word speel ook 'n rol in die afstand wat die produseer-eenheid van die mark gelee kan wees.

3. Bevrore hoender.

Die gewensde raklewe van bevrore hoender moet nie meer as ongeveer 3 maande wees nie. Vervoertyd speel dus 'n relatiewe klein rol en die markgebied kan dus ver van die produksie area wees. Dit is dus slegs die grootte van die onderneming in terme van personeel en die graad van be­vriesde vervoer wat bekostig kan word wat die beperkende faktore is.

Daar is verskeie onderafdelings tot bogenoemde indeling, bv. piep­kuikens ("petit pousoins"), maar wanneer 'n perseel gekies word kan die beginsels hierbo genoem op enige van hierdie gespesialiseerde markt:e toegepas word.

1.2 Voermaatskappy.

Voerkoste is die grootste enkele koste komponent in die produksie van braaikuikens. Dit maak in baie gevalle ongeveer 80% van die produk­siekoste van 'n 42 dae oue lewende braaikuiken uit. Dit is dus belangrik dat 'n voermaatskappy, met 'n goeie reputasie, voer teen 'n kompeterende prys kan lewer by die voorgenome perseel. Dit is natuurlik nog beter as daar meer as een so 'n maatskappy binne bereikbare afstand is. Dit verseker goeie kompetisie tussen die voerverskaffers wat prys, diens en kwali1teit betref. Die boer kan die prestasie van sy braaikuikens op die ver­skillende maatskappye se voer ook prakties, deur direkte vergelyking, evalueer.

4

1.3 Klimaat en hoogte bo seevlak.

Hoogte bo seevlak.

Op die hoeveld van Suid-Afrika en ander hoogliggende produksie areas kom 'n siektetoestand, genaamd "waterpens", onder braaikuikens voor wat 'n aantal faktore as oorsaak het. Een van die belangrikste faktore is die hoogte bo seevlak. Deur spesifieke genetiese teelprogramme toe te pas het die Ross telers die probleem tot so 'n mate onder beheer gebring dat effektiewe produksie wel op die hoeveld moontlik is. By ander rasse word soortgelyke en 'n paar ander strategiee deur telers en boere gevolg om die probleem te bowe te kom. Metal hierdie metodes is daar steeds 'n beperking in terme van hoogte bo seevlak wat nie oorskry moet word nie anders kan die voornemende boer hom dalk in sulke verliese vasloop dat hy nie koste effektief verder kan boer n:ie. Vanaf ongeveer 800m tot 1400m kan daar suksesvol met braaikuikens geboer word rnits 'n aangepasde ras vir hierdie hoogte, bv. Ross gebmik word. Bokant 1400m word dit pro­gressief moeiliker en besondere aandag moet aan bestuur en groei mani­pulering gegee word om suksesvol te boer. Hoe hoer daar geboer word hoe groter is die risiko vir hierdie t:oestand.

Lees meer oor hierdie toestand in Hoofstuk 8.

Temperatuur.

Braaikuikens moet by spesifieke temperature aangehou word om optimale produksie te behaal. Hierdie temperatuur-benodighede wissel vanaf ongeveer 32 OC vir dagoud kuikens tot ongeveer 22 OC vir 42 dae oue kuikens. Die temperatuur verminderirtg vind volgens 'n spesifieke plan plaas wat in Hoofstuk 5 bespreek word. Die warmer temperatuur van jong kuikens word deur kunsmatige w:-rhitting verkry. Huise bou ook hitte op a.g.v. die liggaamshitte van die kuikens self, hitte vanaf die kompostering van die hoenderrnis in die huis en stralingshitte van die son op die dak van die huis. Die beste buite temperabuur vir produksie is waarskynlik tussen 15 tot 25 OC. Temperature buite hierdie grense sal nie 'n omgewing of perseel diskwalifiseer vir braaikuikenproduksie nie, maar sekere maatreels sal getref moet word om te kompenseer vir die omstandighede. So word daar in konveksiehuise (sg. oop huise) op die koel Oos-Transvaalse Hoeveld

5

selfs 18 kuikens per vierkante meter aangehou terwyl daar in die warm Laeveld selde meer as 12 kuikens per vierkante meter aangehou word. Ander metodes om te kompenseer vir uiterste toestande is totale area ver­hitting in koue gebiede en kunsmatige verkoeling in warm gebiede. Beide hierdie konsepte word in Hoofstuk 3 meer volledig bespreek.

Son en Wind.

Gebiede met 'n hoe voorkoms van matige wind is besonder voordelig vir braaikuikenproduksie omdat dit ventilasie van konveksiehuise verge­maklik. Aan die anderkant is 'n hoe voorkoms van stormsterkte winde natuurlik ongewens aangesien dit duur huiskonstruksie noodsaak.

Huisontwerp en orientasie t.o.v. die oorwegende windrigting is van groot belang by die ventilering van natuurlik geventileerde huise (sien fig.(2-1)). Dit is dus goed om die windrigting soos in die volgende hoofstuk bespreek, in gedagte te hou.

1.4 Watervoorsiening.

vVatervoorsiening is een van die kritiese oorwegings by die keuse van 'n perseel. Die volgende beginsels moet in ag geneem word by die bereke­nilng van die hoeveelheid water benodig vir die boerdery:

1. Die braaikuikens self se verbruik. Sien die verbruiktabel (Tabel(A-2)) en werk die maksirnum verbruik vir die beplande ondememing uit, gebasseer op die gemiddelde daaglikse temperatuur vir die warmste maand in die streek. Dikwels is die gemiddelde daaglikse tempera­tum nie beskikbaar nie, maar 'n gemiddelde maksimum en gemid­delde minimum is wel. Dan kan die volgende formule gebruik word om 'n veilige temperatuur vir waterverbruik te bekom:

Waterverbruik temp. == t1 + 213x(t2 - t1)

waar t1 =minimum temperatuur t2 = maksirnum temperatuur

Indien die temperatuur tussen twee temperatuur inkremente op die tabelle moet die verbruik by die groter syfer gebruik word.

6

Maak ook voorsiening vir aspekte soos verkoeling.

3. Tydens die skoonmaak van huise word ongeveer 10 liter per vierkante meter wat op 'n slag gewas gaan word oor vyf ure benodig.

4. Die slagproses benodig ongeveer 18 tot 25 liter water per kuiken ge­slag.

1.5 Waterkwaliteit.

Die water wat die hoenders gaan drink moet van 'n g:eskikte kwaliteit wees. Dit geld vir beide die minerale en bakteriese inhoud. Die Suid­Afrikaanse Buro van Standaarde het 'n dokument getiteld "Spesifikasie vir Water vir Huishoudelike Gebruiik" (SABS 241-1984). Die "aanbevole" vlakke eerder as die "maksirnum toelaatbare" grense moet gevol~; word aangesien sekere van die laasgenoemde grense bv. natrium waarskynlik tot produksieprobleme kan aanleiding gee. ...

Die dokument beveel die volgende vlakke vir makrodeterminande aan:

Determinand Aanbevole grens (mg/liter)

Totale hardheid 20min. (asCaC03) 300maks. Magnesium (as Mg) 70maks. Natrium (as Na) 100 maks. Chloried (as CD 250maks. Sulfaat (as 504) 200 maks. Nitraaten Nitriet (as N) 6maks. Fluoried (as F) 1,0maks. Sink (as Zn) 1,0maks.

Dieselfde dokument beveel'n pH van 6,0 tot 9,0 aan.

Die bakteriologiese grense wat deur die S.A. Buro vir Standaarde gegee word is as volg:

7

Geen kolivormige organismes mag in 'n 100 ml monster gevind word nie.

Die totale telling van bakteriese organismes mag nie 100 per milliliter oorskry nie.

Water waarvan die bakteriese telling hoer as hierdie aanbevelings is sal nie noodwendig die perseel diskwalifiseer vir braaikuikenboerdery nie. Deur behoorWke waterbehandeling toe te pas kan die bakteriese telling binne aanvaarbare perke gebring word. Die mate van besoedeling sal bepaal wat­ter graad van behandeling toegepas moet word en deskundige advies word hiervoor benodig. In gevalle van ligte bakteriese besoedeling mag die toevoegitlg van 1 tot 2 dele per rniljoen aktiewe chloor voldoende wees.

Die spesifikasie vir water vir huishoudelike gebruik bevat addisionele inligting oor waterkwaliteit en daar word aanbeveel dat hierdie doku­ment vanaf die SA Buro van Standaarde bestel word.

1.6 Siekte oorwegings.

Probeer om nie te naby aan ander hoenderboere, nie eens le-hoenders, die plaas op te rig nie. Meeste aansteekWke toestande bly sirkuleer in areas van hoe hoenderboerdery digthede. Dit kan ekonorniese produksie oor die langtermyn erg benadeel.

1.7 Sekuriteit.

Diefstal kan 'n groot probleem by braaikuiken boerderye wees, ten spyte van maatreels soos elektriese heinings, groot honde of wat ook al.

Neem dus ook die ligging in ag m.b.t. informele woongebiede en plak­kerskarnpe.

Voorbeeld hoe om waterbenodigdheid vir boerdery te bereken:

Veronderstel 7 ouderdomsgroepe gaan altyd teenwoordig wees, met 5000 kuikens in elke groep. Elke huis is 360 vierkante meter groat. Geen verkoelingsfas.iliteit word beplan nie en die gemiddelde minimum temperatuur vir die streek in die warmste maand is 18 OC teenoor 'n gemiddelde maksimum van 33 °C. Daar word beoog om al die kuikens wat produseer word op die perseel te slag.

8

Vir die doeleindes van hierdie oefening word vrektes nie in ag geneem nie. By beplanning van waterbenodigdheid moet daar in elk geval effens oorvoorsien word vir veiligheid. Dit is 'n goeie idee om in werklike gevalle oak vrektes uit die berekening te laat.

1. Drinkwater vir kuikens:

Die oudste ouderdomsverspreiding op die plaas sal dan 7, 14, 21, 28, 35, 42 en 49 dae wees.

Deur die formule hierbo genoem te gebruik kan 'n daagl'ikse temperatuur vir die doel van 'n berekening van waterverbruik as vol'g uitgewerk word:

Waterverbruik temp. = t1 + -?3 x Ur t1)

= 18 -t--?3 X (33 -18) =28°C

Hierdie temperatuur le tussen twee inkremente dus kan ons die verbruik by 30°Cneem.

Totale waterverbruik by hierdie temperatuur lyk dan as volg:

Groep Ouderdom Aantal (dae) kuikens

1 7 5000

2 14 5000 3 21 5000 4 28 5000 5 35 5000

6 42 5000 7 49 5000

Totaal:

2. Een huis word terselfdertyd gewas.

Waterverbruik per 1000 kuiken

per dag (liter)

42

100

180

280

360

420

440

,. "'

Liter water perdag

210

500 900

1400

1800

2100

2200

9110

Benodig 10 liter per vierkante meter. Dit netm ongeveer vyf ure om 'n huis te

9

was. Daar sal wuarskynlik nic mea as een dag grhruik word mn 'n huis klaar te was nie.

T.fltale verbruikop die wa:;dng = 360 Pk rn X 10 = 3600 liter

3. Danr word 5 dae van die week geslag, d.w.s. 1000 hoenders per dug. Deur 25 liter water per hoender geslag te gebruik hef ons 'n fatale dauglikse verbruik van 25000 liter.

Minstens een keer per week lam ons verwag datal dric die bedrywighede hierbo genoem sal plaasvind dus die spits waterverbruik in 'rt periode van een week, gebasseer op bg. items aileen is 9110 + 3600 + 25000 = 37700 liter per dag. Let wei dat nag geen voorsiening gemaak is vir mens/ike verbruik, of moontlike 7!vrl<n"li"l'm ui" vvo •~v•••·~~ •••v•

Indien van 'n enkele boorgat gcbruik gemm<k gaan ward mod in ag gcnccm u'Ord dat meeste aanbevelinKS vir boorgate sodanig is dat hulle nir vir meer as 10 uw per dag benut word nie. Met slegs die ~'Yfi'r hierho uitgewerk in ag geneem, mort 'n boorgat minstens 3770 liter per uur kan /ezoer. Die maksimum pompkoers behoort ook nie meer as 60% van die toefsopbrmgs van die boorgat te wees nie.

Hicrdie berekening geld slegs om die Jweveelheid water vir die boerdery te bereken. Die daaglikse pieke sal bepanl watter opgaarkapasiteit benodig word.

10

2. PLAAS UITLEG

2.1 Huisplasing.

Nahmrlik geventileerde huise (ook bekend as konveksiehuise) word so geplaas dat die beweging van die son op 'n somersdag parallel is met die lang sye van die huis. Die rnees algernene windrigting rnoet verkieslik 60" weerskante van loodreg op die lang sye inval. Fig.(2-1) is ter verdui­deMdng.

[ B1raaikuikenhuis

·----+-------' N

~ ~·$· Pyle dui windrigting aan

Fig.(2-1) Son en windrigting teenoor hokplasing.

Dit is beter dat wind nie deur een huis tot in die volgende huis waai nie. 'n Huisplasing soos in fig.(2-5) en fig.(2-6) aangedui kan so 'n probleem oorkorn. Dit is vera! by huise met kragventilasie (waaiers) belangrik dat een huis se waaiers nie direk in die volgende huis inblaas nie. Wanneer daar geen altematief is as om huise met hul lengtesye langs mekaar te

11

plaas nie, moet daar minstens 20 meter oop area tussen die huise wees. Dit geld veral vir konveksiehuise waar huise wat te na aan mekaar geplaas is se lugvloei belemmer word. Daar kan ook te veel hitte tussen huise opbou wat te na aan mekaar is.

Maak voorsiening vir voldoende dreinering en beplan dreinering sodat waswater van een huis nie in 'n ander dreineer nie. Waswater mag ook nie direk in 'n waterloop, stroom of rivier gestort word nie. Dit kan tot besoedeling lei en is 'n strafbare misdryf.

Ontho~ ook om in die ~itleg en ontwerp van die huise voorsiening te maak vrr stormwaterdremering.

2.2 Abattoir en verkoopareas.

~battoirs en verkoop~reas vir lewendige hoenders moet verkieslik nie op d1eselfde perseel as d1e boerdery wees nie. Indien dit nie anders kan nie moet hierdie areas so ver as moontlik van die huise verwyder wees en dreinering moet nie na die huise plaasvind nie.

~et l_ewende verkope moet smouse en kopers nooit in die produk­siehmse toegelaat word nie. Die risiko van siekte oordrag is heeltemal te groot. Maak voorsiening vir 'n verkooparea wat so gelee is dat dit die minste moontlike risiko vir produksie inhou.

2.3 Mortaliteite.

Daaglikse vrektes moet verkieslik ook heeltemal weg van die boerdery area geneem word. Indien dit onprakties is kan kommersiele ontbin­din?sp~tte aangebring word. Hierdie putte moet so geplaas word dat ~remenng weg van die huise plaasvind. Ontbindingsputte werk ook net m grond wat goed dreineer. In kleigrond of turf kan groot probleme tydens reen voorkom. Die plasing van die put moet sodanig wees dat afloopwater nie binne die put kom nie.

Daar bestaan ook 'n aantal alternatiewe metodes om van die daaglikse vrektes ontslae te raak. Dit word in Hoofstuk 5, gedeelte 5.7 meer volledig bespreek.

12

2.4 Sekuriteit en siektebeheer.

Behoorlike omheining van die boerdery is noodsaaklik. Dit is om diefstal te voorkom en siek­tebeheer toe te pas. Een van die belangrikste beginsels van siek­tebeheer is om die toegang van besoekers tot die produksie area te beheer.

Een van die mees effektiewe heinings is die moderne elek­triese heining met 'n gekop­pelde alarmstelsel. Sover dit diefstal betref is dit nie genoeg nie en gereelde patrolering, veral snags, en sekuriteitsligte mag addisioneel nodig wees. Die omvang van 'n diefstalpro­bleem sal bepaal watter maat­reels alles nodig mag wees. Fig.(2-2) 'n Elektriese heining wat so

beplan is om deurgang te bemoeilik.

Uit 'n siektebeheer oogpunt is dit belangrik dat 'n fasiliteit by die ingang na die perseel opgerig word waar alle persone wat die plaas binnegaan skoon klere bv. oorpakke en waterstewels aantrek. Die beste is dat mense by hierdie punt selfs stort om te verseker dat geen gevaarlike organismes ingedra word nie. Baie mense het al slim redenasies uitgewerk waarom stort nie werklik nood­saaklik is nie. Dit bly egter 'n feit dat mense 'n groot rol speel in die oor­dra van siektes. As die waarde van die hoenders dan opgeweeg word teenoor hierdie maatreel blyk die "ongerief" van stort 'n klein prys te wees om die besigheid teen siektes te beveilig.

2.5 Woonhuis.

Die boer of bestuurder van die eenheid se woonhuis moet naby die boerdery wees. Braaikuikens verg dag en nag aandag. Dit dien ook as 'n

13

bykomstige sekuriteitsmaatreel as die boer naby sy hoenderhuise bly. Vir die huisbewoners se gerief is dit di~ beste dat die woonhuis wind-op vanaf die braaikuikenhuise gelee is. '

2.6 Voeraflewerings.

Voerafleweringsvoertuie moet verkieslik nie op die perseel kom nie. Hierdie voertuie bedien gewoonlik baie boere. Die grootste risiko met hierdie voertuie is die onderstel, modderskerms en die personeel wat saamry. Die onderstel en modderskerms is 'n probleem omdat waar hierdie voertuie op hoenderplase kom dit dikwels gebeur dat hulle oor mis ry wat buite die hoenderhuise le wat dan onder opspat. Die drywers en assistente kom op ander plase waar hulle moontlik kan uitklim en rondloop, selfs oor mis en tussen hoenders wat gevrek het weens 'n aansteeklike siekte.

'n Goeie beheermetode le reeds in die uitleg van die plaas. Massa­voertenks word naby die heining geplaas sodat die voertuig buite die heining bly en die laaibalk (Eng.:"boom") bo-oor die heining gelig word en in die voertenk aflaai. Die dreinering vanaf die buitepad is weereens weg van die hoenderhuise. Fig.(2-3) toon die aflaai beginsel terwyl fig.(2-4) tot fig.(2-6) die uitleg by verskillende persele illustreer.

Laaibalk Massavoertenk

I Elektriese heining

r-="-------"=---=~~~. ·r--------1 I TOPVOERE KOCP I

HOENDERVOER

Fig.(2-3) Vragmotor wat voer in 'n massavoertenk aan die anderkant van die elektriese heining aflaai.

14

Waar voer in sakke gekoop word dien hierdie ontwerp natuurlik geen nut nie. Die aflaai van voer moet in hierdie gevalle verkieslik by 'n punt naby die hek plaasvind en plaaspersoneel moet die voer na die onderskeie huiseneem.

Hier onder volg 'n paar voorgestelde plaasontwerpe waarop die begin­sels hierbo genoem toegepas is:

() ()

v v Massavoertenk

ol I I ICY v "'------r-1--I- Braaikuikenhuis

ol I I lo t- Pad vir

~

voeraflewerings

ol I I lo Pad vir interne takebv. kuikenplasing,

ol I I lo verwydering van vrektes ens.

ol I I lo Elektriese omheining

t-- I Plaaskantoor met G 0:~nhuis v stort en oorpakke N

w$E tm/1 s

I Fig.(2-4)

15

,, ,}

,-----

0~ \sJ ,......--

0~ ~0 0~

-"

\)0 0~

/

v ~~

v ~ F31 ,......--

I~

Fig.(2-5)

16

-------- Braaikuikenhu is

Massavoertenk

_ Padvir voeraflewering s

Interne pad

Elektriese heining

V Woonhuis

Kantooren / stortarea

~ 1>

8®~

Fig.(2-6)

Pad vir voeraflewerings

Interne pad

Woonhuis

Buitegrens omheining ---1

Braaikuikenhuis met massavoertenk

-- Elektriese heining

E

N -$ S

w

17

3. HUISONTWERP EN KLIMAA TSBEHEER.

Die doel van behuising is om die braaikuikens teen die elemente te beskerm en om optimale klimaatstoestande vir produksie te verskaf. Die huis moet dus aan die temperatuur en ventilasiebehoeftes van die hoen­ders kan voldoen.

3.1 Braaikuikenbehoeftes.

Temperatuur.

Ross telers se aanbevelings t.o.v. temperatuur waarteen kuikens gehou moet word verskyn in Tabel(A-1). Daar is selfs rastelers wat aanbeveel dat daar met hul dagoud kuikens by 35 OC begin word.

Lugomruiling.

Lugomruiling moet teen 'n tempo van 3,6- 4,0 kubieke meter per kilo­gram lewende massa per uur plaasvind.

Hierdie lugomruiling moet kan plaasvind teen 'n lugsnelheid wat nie 0,3 meter per sekonde oorskry nie. Vir afkoeling mag dit nodig wees om die lugsnelheid te verhoog en waar waaierstelsels gebruik word moet die stelsel genoeg kapasiteit he om die lugsnelheid tot 1,5 meter per sekonde te verhoog. Die ideaal is dat 'n verkoelingsfasiliteit, soos later in hierdie hoofstuk bespreek, voorsien word wat verkoeling steeds teen 'n lae lugspoed moontlik sal maak. In Hoofstuk 5 word die beginsels van effek­tiewe ventilasie meer volledig beskryf.

Ammoniak.

Ammoniak word in braaikuikenhuise geproduseer as 'n afbreekproduk van uriensuur wat deur die kuiken uitgeskei word.

Normale vlakke wat verkry word wissel van 10-15 dele per miljoen vol­gens volume(d.p.m.). Probeer om nie 20 d.p.m. te oorskry nie. Bokant 20 d.p.m. kan produksie benadeel word afhangende van hoe lank die

18

r kuikens aan die hoe konsentrasie blootgestel is: voeromset word

I benadeel en daar is 'n verhoogde vatbaarheid vir respiratoriese siektes. Die lugomruilingstempo hierbo is uit 'n ontwerpoogpunt voldoende om

• ammoniak te beheer. Die verdere beheer berus op die kuikentoesighouer I se vermoe om die skropgoed in die huis droog te hou, soos in Hoofstuk 5 . beskryf.

Relatiewe humiditeit (R.H.).

Dagoud kuikens benodig 'n R.H. van ongeveer 60%. Daar bestaan min gegewens vir ouer kuikens onder Suid-Afrikaanse om~tandighe~e. Meeste syfers is vir Europese toestande waar daar gewoonlik met moe1te gepoog word om die R.H. onder 75% te kry! In Suider-Afrika gebeur dit dikwels dat die R.H. onder 35% is. Die Europeers sukkel dus om hul skropgoed droog te hou en so die opbou van ammoniak te voorkom. Ons probeer om meer vog in die huise te kry om sodoende sto~. te be~mp. Hoer vog het ook die voordeel dat dit die suurstof dravermoe van d1e lug verhoog wat 'n rol mag speel in die beheer van waterpens.

Dit sal waarskynlik redelik voordelig wees om die vog in die braaikuikenhuise tussen 'n R.H. van 40 en 55% te hou.

Hitteproduksie.

Hitteproduksie word gemeet in terme van hitte-energie en uitgedruk as kilo-Joules (kJ). Die hitteproduksie van braaikuikens varieer geweldig en hang af van die dieet, groeitempo, kuikengrootte en omge~ingste~pera­tuur. 'n Kuiken van 500 gram produseer ongeveer 25 kJ hitte-energ~e per uur terwyl 'n kuiken van 1800 gram ongeveer 35 tot 40 kJ per uur pro-

duseer.

Voldoen aan kuiken se behoeftes.

Die beste beginsel is om die verskeie aspekte genoem onafhanklik van mekaar te kan beheer. Dit is egter om praktiese en koste redes nie altyd moontlik nie. So byvoorbeeld is verkoeling gewoonlik gekoppel aan 'n styging in vogtoediening in die huis. Dit is omdat alle kommersiele stelsels vir braaikuikens vog gebruik as 'n basis van verkoeling.

19

Die hoofdoel van lugvloei is om ongewenste gasse te verwyder en vars lug te voorsien. Dit is beter om 'n verkoelingstelsel soos genoem te gebruik om kuikens af te koel as om bl<;>ot die spoed van lugvloei te ver­hoog.

Verhittingstelsels wat nie onnodige lugvloei teweeg bring nie is verkieslik bo die kousstelsels wat 'n verhoogde lugvloei as "neweproduk" het.

Die ideaal is dus om elke item afsonderlik te kan beheer: lugvloei om goeie lugomruiling teweeg te bring, verkoeling sonder te veel bykomende lugvloei en so ook vir verhitting.

3.2 Behuisingstipes.

Die aspekte van behuising wat bespreek word konsentreer hoofsaaklik om ventilasietipes. Strukturele aspekte soos windlaste en daklaste en die ontwerpimplikasie8 wat dit inhou moet met gekwalifiseerde persone, bv. landbou-ingenieurs, bespreek word. Die Departement van Landbou het 'n landbou-ingenieursafdeling wat behulpsaam kan wees. Verder is daar konsultante en struktuurmaatskappye wat genader kan word vir spesi­fieke projekte.

Braaikuikenhuise kan in twee kategoriee opgedeel word nl. konvek­siehuise en kragventilasie-huise.

Konveksiehuise.

Die modeme konveksiehuis bestaan basies uit 'n reghoekige konstruksie waar die twee lang sye gedeeltelik oop is en deur 'n plastiese gordyn toegemaak kan word. Fig.(3-1) en fig.(3-2) toon die konsep.

Hierdie huise wissel in breedte van ongeveer 6 meter tot 13 meter. Moenie 13 meter oorskry nie aangesien die ventilasie dan erg benadeel word. Hoe nouer die huis hoe beter is dit uit 'n temperatuur en ventilasie oogpunt maar hoe duurder is die koste om 'n totale eenheid van 'n sekere vloerop­pervlak op te rig. Uit 'n arbeidsoogpunt word ook meer arbeid benodig vir twee smal huise as een bree huis. Dit is ook makliker om een bree as twee smal huise te was.

20

W atervoorsiening Sinkdak met insulasie

---1---- Soliede muur

Diensdeur

Motorhuisdeur (vir kuikenplasing, -vang en skoonmaak van huis)

Fig.(3-1) Konveksiehuis met platdak.

Sinkdak met insulasie

(steen/ beton/ dub bel sink met insulasie)

Sterk plastiese gordyn (maakvanbo na onder oop)

Gordyn van sterk plastiek

Soliede muur

Motorhuisdeur Diensdeur

Fig.(3-2) Konveksiehuis met staandak.

21

Die totale sy-muur hoogte is gewoonlik ongeveer 2 meter. Die hoogte van die onderste soliede gedeelte wisstfl na gelang van die klimaat: in die warm gebiede, bv. Oos-Transvaalse' Laeveld, word die soliede gedeelte dikwels slegs een of twee baksteenhoogtes gebou, terwyl dit in die koel gebiede tot een meter hoog gebou word.

Die lengte van die huis word slegs beperk deur die voersisteme wat gebruik gaan word. Selfs water kan voorsien word tot afstande veel Ianger as die beperking t.o.v. voersisteem. Huise van selfs 120 tot 130 meter is al gebou! Uit 'n oogpunt van las op die outomatiese voersisteem is dit egter selde raadsaam om Ianger as 100 meter te bou, tensy die ontwerpers van die voersisteme sekere waarborge verskaf.

Die bevolkingsdigtheid in hierdie tipe huise is altyd laer as vir kragventi­lasiehuise. Die rede is dat wanneer daar 'n totale windstilte is moet die kuikens nog redelik gemaklik wees. Verder kan verkoeling deur mikrosproeiers bewerkstellig word maar nie met koelblokke nie aange­sien lg. waaiers benodig om lug deur te trek. Vir praktiese doeleindes moet daar in die laeveld nie meer as 14 kuikens per vierkante meter in hierdie huise geplaas word nie terwyl daar op die hoeveld tot 18 kuikens per vierkante meter aangehou kan word. Hierdie digthede geld waar hoenders op 42 dae geslag word. Die voer- en drinkspasie moet ook vol­doende wees soos in Hoofstuk 4 bespreek.

Fig.(3-1) en fig.(3-2) gee twee voorbeelde va:n konveksiehuise. Fig.(3-1) is geskik vir 'n smaller tipe huis in 'n warmer streek terwyl fig.(3-2) 'n breer tipe huis is. Fig.(3-3) tot fig.(3-5) is verdere variasies op die beginsel van dakontwerp. By fig.(3-1) sowel as fig.(3-4) moet die windrigting redelik vas wees. Fig.(3-4) het 'n verstelbare flap in die nok-opening. Hierdie flap word met 'n wenas en kabels toegemaak wanneer die huis warm gehou moet word soos in die vroee grootmaakstadium. Dit word oopgemaak as dit te warm word in die later grootmaakstadium en sodoende kan warm lug ontsnap. Die ontwerp in fig.(3-5) het soortgelyke flappe en in hierdie geval moet die linker en regter flappe apart oop- en toegemaak kan word.

Die gordyne van konveksiehuise maak altyd van bo na onder oop. Fig.(3-6) toon die beginsel. Een rede hiervoor is om trekke wat direk op die kuikens kan waai, en wat ongewens is, uit te skakel. 'n Tweede rede is dat

22

( 5-15.

l 2meter

10-13 meter

Dakmet insulasie

I 1,5- 1,75 meter oorhang ·

Voeldraad

Kantmuur (sien +---- teks vir hoogte)

Fig.(3-3) Basiese konveksiehuis met algemene afmetings.

Verstelbare flap (beheer deur wenas)

Algemene windrigting -- Voeldraad

2meter

1----- Kantmuur (sien teks vir hoogte)

10-13 meter

Fig.(3-4) Konveksiehuis met oop nok sodat hitte kan ontsnap (alge­

meen gebruikte afmetings).

23

Nok

Voeldraad

Warm lug Draad

!- Gordyn

Fig.(3-5) Konveksiehuis met dubbele oop nok.

Fig.(3-6) Oopmaak van gordyne.

24

die gordyne slegs dien as 'n uitvloeisel van die sy-mure: hoe meer die temperatuur styg hoe meer word die opening van bo af na onder groter sodat warm lug bo kan ontsnap en die gevolglike lugbeweging gematig en gunstig vir die kuikens is.

Twee tipes wenaste is algemeen vir gordyne beskikbaar:

Ontwerpl

Fig.(3-7) Wenas tipe 1: wurmwiel on twerp.

Ontwerp2

Fig.(3-8) Wenas tipe 2: sperrat on twerp.

'n Vergelyking tussen die twee ontwerpe is as volg:

Ontwerpl

Geen rem nodig nie.

Draai relatief makliker maar minder draaie nodig om gordyn te beweeg.

Aanpassing na elektriese motor is maklik.

25

Ontwerp2

Benodig 'n rem.

Draai relatief moeiliker maar meer draaie nodig om gordyn te beweeg.

Aanpassing na elektriese motor is moeilik.

Dakinsulasie moet in enige klimaat toegepas word en word tesame met deurgroottes, vloerbedekking ens. later bespreek.

Outomatiese temperatuur en windbeheer is met konveksiehuise moont­lik.

Kragventilasie.

Huise met kragventilasie het in die verlede bekend gestaan as gekon­troleerde omgewingshuise. Hierdie term is besonder misleidend aange­sien die omgewing binne die huis selde volkome beheer kan word. In die algemeen is hierdie beheer gesentreer rondom temperatuur terwyl al die ander faktore bv. windspoed, vog, of wat ook al, bloot 'n funksie van die temperatuur-beheerstelsel is. Dikwels is die temperatuurbeheer nie eers voldoende nie aangesien verkoeling nie in al hierdie huise teenwoordig is nie.

Daar word dus eerder van kragventilasie- of waaierhuise met verskil­lende grade van omgewingsbeheer gepraat.

Die punte wat hieronder bespreek word is bloot riglyne en daar word aanbeveel dat 'n landbou-ingenieur geraadpleeg word oor die ontwerp van so 'n huis indien dit oorweeg word. So 'n ingenieur sal by ontwerp voorsiening maak vir ventilasie kapasiteit wat aan die behoeftes van die kuiken op enige stadium voldoen. Dit sluit in die berekening van die lugvolume in die huis, eweredige lugvloeipatrone en die vermoe om 'n hoe lugverplasing teen 'n lae lugspoed te verkry.

Een van die voordele van hierdie tipe huise in die Suider-Afrikaanse kli­maat is die feit dat verkoeling van so 'n huis effektief gedoen behoort te kan word. 'n Verkoelingsfasiliteit in hierdie tipe huise is dus essensieel en so 'n verkoelde huis is besonder geskik vir 'n warm klimaat. 'n Verdere voordeel is dat die ligintensiteit in hierdie huise beheer kan word omdat sonlig nie kan binnekom nie. Deur die lig tot 'n lae intensiteit te stel bly hoenders rustiger. Dit voorkom velkrappe en vergemaklik die vangproses gedurende die dag.

Bevolkingsdigtheid kan hoer wees as by oop huise omdat 'n absolute

26

r windstilte nie kan voorkom nie. Lugomruiling kan dus voortdurend plaasvind teen 'n beheerde tempo. Verder hou die effektiewe verkoeling wat gedoen kan word besliste voordele in ten opsigte van bevolkings­digtheid - indien verkoeling sodanig is dat daar tot op slag by die aanbe­vole temperature gebly kan word kan 18 en selfs 22 kuikens per vierkante meter aangehou word. Hierdie digthede geld waar hoenders op 42 dae geslag word. Die vervaardiger van die verkoelingstelsel se aanbeveling plus u eie ondervindirtg nadat u die stelsel'n ruk gebruik het sal aandui hoeveel kuikens optimaal met die betrokke stelsel aangehou kan word. Hoe minder effektief die verkoeling, hoe laer moet die bevolkingsdigt­heid wees.

'n Belangrike eienskap wat in gedagte gehou moet word by hierdie tipe huise is dat hulle van krag afhanklik is om te funksioneer. Indien 'n kragonderbreking sou voorkom sal daar geen ventilasie plaasvind nie en, behalwe as die kuikens nog baie klein is, kan aldie kuikens in die huis binne 'n kort tydsverloop vrek. Alarms en bystandkrag wat self aankom is dus onontbeerlik met hierdie huise.

Die konsep van outomatiese beheer en watter metings hiervoor vereis word, word later bespreek.

Drie basiese ventilasie tipes vir kragventilasiehuise word vervolgens bespreek:

1. Positiewe druk.

Positiewe druk huise soos in die skets aangetoon ervaar probleme in die Suider-Afrikaanse klimaat, veral waar daar lae atmosferiese vog is (onder 35% relatiewe humiditeit). Hierdie probleem hou verband met die lugvloei in die huis wat neig om turbulent in plaas van laminer te wees. Stof is dus 'n wesentlike probleem in hierdie huise en die probleem word erger hoe droer die lug is. Die bou van hierdie huise word nie aanbeveel nie.

Indien hierdie huise reeds bestaan kan die stof probleem bekamp word deur sproeiers wat 'n fyn mis verskaf in die huis te plaas. Die beste posisie is dan ook voor die waaiers.

27

Pyle dui rigting van lugvloei aan

Fig.(3-9) Positiewe druk huis.

Waaierspoed is varieerbaar en beheer hiervan is termo­staatgekoppel. Skermplate sowel as siwwe moet oor waaieropeninge geplaas word. Die siwwe keer dat enigiets in die waaier kan beland, terwyl die skerm­plate die sonlig-en-waaier skaduwees, wat steurend vir die kuikens is, voorkom.

___ Nok

Voeldraad

Dakflappe - (deur wenas

beheer)

Skennplaat

Waaier

Hortjies

Voeldraad

Fig.(3-10) Hortjies vir positiewe druk Die hortjies wat in fig.(3-10) huis. aangetoon word is nood-saaklik om die rigting van die inkomende lug te beheer en om toe te maak wanneer die waaier nie gebruik word nie. Die rigting beheer is belangrik om te verhoed dat koue lug direk op kuikens waai terwyl dit nodig is om die opening heeltemal toe te maak as dit buite koud is en die kuikens nog klein is.

28

2. Negatiewe druk, dwarsventilasie.

Al die stelsels aangetoon [gordyne, hor~ies en flap] werk redelik goed. Soms word die inlaatflap te hoog geplaas wat onderventilering aan die inlaatkant van die huis tot gevolg het. Die stelsel met hortjies aan die inlaatkant wat so geplaas is dat lug op ongeveer een meter hoogte inkom, voorkom die probleem. Die oop en toemaak van die ho~ies kan redelik maklik outomatiseer word. Dit word gedoen deur die gewig van die ho~ies plus 'n moontlike ekstra gewiggie te balanseer teen die suigeffek van die waaiers.

Die groot dakoorhang aan die inlaatkant keer dat te veel daglig binnekom en die ruimte kan vir vooraf kondisionering van lug gebruik word (vog en temperatuur kan reeds in hierdie ruimte voorberei word).

Koelblokke (Eng.:"wet pads") kan ook met hierdie stelsel benut word. Sells saam met gordyne werk koelblokke ook. Die koelblokke moet altyd so geplaas word dat die kuikens nie natgemaak word nie (vervaardigers van koelblokke behoort u hieroor te adviseer).

Groot oorhang

Inlaatflap

Skennplaat

Waaier

Pyle dui rigting van lugvloei aan

Fig.(3-11) Negatiewe druk, dwarsventilasie met inlaatflap.

29

Groot oorhang

Gordyn

Pyle dui rigting van lugvloei aan

Fig.(3-12) Negatiewe druk, dwarsventilasie met gordyn.

Groot oorhang

Inlaathortjies

Skennplaat

IN Waaier

Pyle dui rigting van lugvloei aan

Fig.(3-13) Negatiewe druk, dwarsventilasie met inlaathortjies.

30

r I

3. Negatiewe druk, lengteventilasie.

Negatiewe druk lengteventilasiehuise word hoofsaaklik om twee redes gebou: sodat koelblokke aan die een kant gemstalleer kan word en sodat huise naby mekaar geplaas kan word waar spasie 'n probleem is. Daar is egter heelwat probleme met hierdie tipe huise, en die probleme word gewoonlik erger hoe langer die huis is.

Die belangrikste probleem met hierdie tipe huise is die ontstaan van gradiente. A.g.v. die afstand waaroor die lug beweeg styg die lugtempe­ratuur vanaf inlaat- na uitlaatkant soos wat die bykomende hitte van die kuikens opgetel word. Dieselfde beginsel geld vir gasse soos ammoniak en koolstofdioksied. Die vlakke van hierdie gasse verhoog na die uit­laatkant van hierdie huise. Hierdie gradiente bestaan in aile gevalle waar lug oor hoenders beweeg en vererger soos wat die hoeveelheid hoenders waaroor die lug beweeg, toeneem. Die probleme is dus erger by lengte- as dwarsventilasiehuise.

In 'n lengteventilasiehuis kan hierdie gradiente slegs verminder word

Waaiers

Koelblokke

Pyle dui rigting van lugvloei aan

Fig.(3-14) Negatiewe druk, lengteventilasie met koelblokke aan die kante.

31

Koelblok

Waaiers

Pyle dui rigting van lugvloei aan

Fig.(3-15) Negatiewe druk, lengteventilasie met koelblok aan die gewelmuur.

deur die windspoed te verhoog. Normaalweg is hoe windspoed (vinniger as 0,6 meter per sekonde) slegs nodig waar hoenders besonder warm kry en die windspoed deel uitmaak van die verkoelingsmetode. Braaikuikens wil normaalweg nie sulke hoe windsnelhede ervaar nie. Deur lug oor 'n kort afstand, soos in dwarsventilasiehuise, om te ruil het mens dan die keuse om dit teen 'n baie laer windspoed te doen as met lengteventilasie terwyl niks 'n persoon verhoed om 'n hoe spoed te gebruik wanneer hitte dit noodsaak nie.

Hierdie faktore plaas 'n beperking op die maksimum lengte vir hierdie tipe huise. Meeste maatskappye wat hierdie huise ontwerp en oprig beveel'n maksimumlengte van 60 - 65 meter aan. ·

Die koelblokke moet ook 'n gordyn of iets soortgelyks he waarmee die lugvloei geheel en al afgesluit kan word, soos bv. op 'n jong ouderdom.

4. Watterhuis om te kies.

In 'n gebied waar daar 'n redelike hoeveelheid wind is, sal min huise by

32

r 'n goed ontwerpte konveksiehuis kers vashou. Die oprigtingskoste is laer, onderhoud is laer (geen waaiers om te onderhou nie!) en die kanse dat die kuikens sal versmoor met 'n totale kragonderbreking is min. Verkoeling met hoe- of laedruk sproeikoppe is moontlik mits daar wind is of wanneer addisionele hulpwaaiers voorsien is.

In baie warm gebiede met min wind sal mens min keuse he as om 'n kragventilasiehuis op te rig. Die beste tipe is negatiewe druk, dwarsventi­lasie huise met verkoeling. Al die tipes in fig.(3-11) tot fig.(3-13) werk goed. Waaierplasing moet verkieslik soos in fig.(3-17) wees.

Nog 'n voordeel van kragventilasiehuise is dat weinig daglig inkom. Dit het tot gevolg dat die ligintensiteit in die huis beheer kan word. Deur lig­intensiteit laag te hou is die hoenders rustiger wat minder afkeurings as gevolg van velkrappe in die abattoir tot gevolg het. Die vangproses kan dan ook in die dag gedoen word sonder dat die hoenders te opgewonde raak en mekaar moontlik vertrap.

Huisgrootte.

Verskillende klimaatsones bestaan in aile braaikuikenhuise. Daar is altyd verskille binne 'n enkele huis (selfs dwarsventilasiehuise) ten opsigte van temperatuur, ammoniak en ander gasse se opbou. Aspekte soos die lig­ging van 'n huis ten opsigte van wind, son en geografie asook die posisie van die broei-area in die huis speel'n rol in die ontstaan van hierdie kli­maatsones. In groter huise is die probleem natuurlik erger. In hierdie huise word daar gewoonlik maar na 'n goeie gemiddeld van aldie areas gestreef. Om die effek van die sones minder te maak kan die huis in 'n hanteerbare hoeveelheid verskillende areas opgedeel word, wat elk onafhanklik beheer word. As voorbeeld kan 'n 120m lang gordynhuis se gordyne in 3 areas van 40m opgedeel word. Temperatuur kan elektronies vanaf die drie areas na een sentrale bord herlei word en wenaste kan ook van een punt beheer word.

3.3 Waaierbeheer en -plasing in kragventilasiehuise.

Beide vastespoed sowel as varierende spoed waaiers word gebruik in kragventilasiehuise.

33

Vaste~poedwaaiers word by dwarsventilasiehuise in sg. waaierbanke gebruik_. Huile word ook in lengteventila~ehuise gebruik. Die tempo van lugvloei word slegs beheer deur die hoeveelheid waaiers wat draai. Meer waaiers kom aan soos wat die temperatuur styg. Elke waaier moet ook met handbeheer permanent aangeskakel kan word. So kan daar in 'n lengteventilasiehuis met 8 waaiers op 21 dae een waaier permanent aan wees, terwyl die addisionele waaiers aankom soos wat die temperatuur styg. Dit is ook 'n goeie idee om die waaier wat eerste met handbeheer aangeskakel word van 'n katrolwiel (Eng.:"puiley") te voorsien wat die spoed tot die helfte van die normale maksimum draaispoed sal vermin­der. ~do~nde k~n d~ar 'n ligte mate van lugbeweging uitgeoefen word as die kmkens me die voile spoed benodig nie. Die katrolwiel kan net gebruik word waar die waaiermotor nie direk gekoppel is nie.

Varierende sp.oed waaiers word veral in dwarsventilasiehuise gebruik sowel as positlewe druk huise. Die gebruik in dwarsventilasiehuise word vervolgens bespreek. Die waaierplasing is op gelyke afstande aan die een kant van die huis. Elke waaier kan afsonderlik aan- of afgeskakel word. Met aanskakeling is die spoedbeheer gekoppel aan 'n sentrale termostaat of in die geval van baie lang huise word die termostatiese beheer verdeel in twee of drie areas. Daar moet altyd 'n opsie vir voile handbeheer wees.

Luginlaat

/ r--c. --- -- - -7

~ ~ ~ (! ~ ~ ~ (!

-- --

c-.~··=:J-C=><:J k~-C=><:J-c-c:J~

Pyle dui rigting van lugvloei aan

Fig.(3-16) Vastespoedwaaiers in bankplasing.

34

~ Waaierbank

·-

f ___ ____ Luginlaat

/

Pyle dui rigting van lugvloei aan

Fig.(3-17) Eweredige waaierverspreiding (vir varierende spoed waaiers).

Die eweredige plasing van waaiers in hierdie stelsel het die voordeel van meer eweredige lugvloei sonder dooie koile (areas met bitter min venti­lasie). Die plasing van waaiers in banke met dwarsventilasie het dikwels sulke dooie koile tot gevolg.

By aile waaiers moet daar hortjies wees wat deur die lugvloei oop­gedwing word. Hierdie hortjies bly dan toe wanneer die betrokke waaier nie gebruik word nie. Sodoende word verhoed dat lug kortpad vat (sg. teentrekke of "short circuit") na 'n waaier wat werk. Koue lug kan dan ook nie in die huis kom tydens die broeistadium van die

kuikens nie.

3.4 Verhittingstelsels.

Totale area verhitting.

Totale area verhitting beteken dat die hele leefruimte van die kuikens by dieselfde temperatuur gehou word. Die verhittingskoste kan beperk word deur die leefruimte van die kuikens te beperk deur 'n gedeelte van die huis met 'n plastiese gordyn af te skort soos in Hoofstuk 5 bespreek. Die leefruimte word vergroot soos die kuikens ouer word. Aangesien die

35

volume lug wat verhit moet word steeds groot is moet besondere aandag aan die koste van die hittebron gegee wprd.

Die voordeel van totale area verhitting is dat koue effektief bekamp kan word, selfs tot op slagouderdom. Die nadeel is dat die kuikens nie self 'n keuse ten opsigte van temperatuur kan maak nie - hul hele leefruimte is by een temperatuur.

By totale area verhitting is dit noodsaaklik dat die stelsel deur 'n kundige persoon bv. 'n landbou-ingenieur ontwerp word. Dit is veral belangrik dat s~ 'n kundige_ pe:soon nie in diens van 'n spesifieke vervaardiger of energJ.everskaffer IS rue, m.a.w. dat hy werklik 'n onafhanklike opinie gee.

Tipes stelsels wat algemeen gebruik word:

1. Plastiese kous.

Een of twee plastiese kouse van 1 of 1,5 m deursnee word deur die lengte van die huis van die bokant opgehang sodat die onderkant on­geveer 1,6 tot 2 meter van die vloer is. Openinge van 50 tot 80 mm word elke meter so gerangskik dat die lug parallel met die vloer van die huis uitkom. Die gate moet nie afwaarts gerig wees nie aangesien

----------- Buitemure van huis

Fig.(3-18) Kousplasing.

36

die lugbeweging direk op die kuikens nie bevorderlik is vir hulle wei­stand nie.

Die hittebron is aan die een ent van die huis en 'n hoe spoed waaier blaas die warm lug met die kous langs. 'n Termostaat in die huis beheer die voorsiening vanaf die hittebron.

2. Warmwaterpype.

Warmwaterpype word naby die kuikens geplaas en van 'n ketel-hitte­bron voorsien soos hierbo. Die warmwaterpype is slegs ongeveer 300mm bokant die kuikens en moet verstelbaar wees vir hoogte. 'n Goeie metode is om die pype op ongeveer 1 meter afstande van mekaar aan die een kant van die huis te plaas. 'n Tentbedekking word bo-oor geplaas om die hitte naby die kuikens te hou. Die hele stelsel skarnier om 'n punt aan die kant van die huis.

Hittebronne vir totale area verhitting:

1. Ketelverhitting.

Ketelverhitting (Eng.:"boiler") word by beide stelsels hierbo aangewend. 'n Sentrale ketel kan viral die huise gebruik word of elke huis kan van 'n afsonderlike ketel voorsien wees (die sentrale ketel is minder arbeidsintensief).

By die plastiese kous stelsel gaan die warmwater deur 'n stra­lingsverwarmer (Eng.:" radiator''). Die termostaat in die huis beheer 'n elektromagnetiese klep (Eng.:" solenoid valve") wat die warm water deur die stralingsverwarmer stuur as hitte benodig word, of dit met 'n verbypyp langs stuur as die hitte die boonste grens bereik.

In Suid-Afrika word die ketels meestal deur kole verhit omdat dit 'n goeie en goedkoop hittebron is. Die ketels word met die hand gestook of kan ook termostaties beheer word deur 'n elektriese awegaar (Eng.:" auger") wat kole invoer. Selfs met die outomatiese stelsel_is sekere arbeidsfunksies, soos die uitkrap van as op 'n gereelde basts, nodig. Die stelsel moet gereeld gemonitor word.

37

Diesel en olieverhitting van ketels is moontlik maar word selde in Suid-Afrika by braaikuikenboerderye gebruik weens die gun­stige prys van steenkool. Metaangas kan ook as bron oorweeg word.

2. Tabakdroers.

Tabakdroers wat deur steenkool aangedryf word, word meer en meer gereeld gebruik. Die hitte word ook deur plastiese kouse na en binne die huis versprei.

3. Gasverwanners.

Groot, spesiale gasverwarmers kan as hittebron by kousverwarming aangewend word.

Beperkte area verhitting.

Beperkte area verhitting (Eng.:" spot brooding") bestaan uit afsonderlike hittebronne wat 'n klein area van die huis verhit. Die res van die huis is effens koeler as die kol onder die hittebron. Die voordeel hiervan is dat die kuikens nader of verder weg van die hittebron kan beweeg soos dit hulle individueel pas. Beperkte area verhitting word selfs in Suider-Afrika se kouer streke effektief gebruik.

Daar is basies twee stelsels:

1. Gas.

Verskeie gasverwarmers (ook genoem kunsmoeders) word in die han­del aangebied. Maak seker dat die vervaardiger se aanbeveling t.o.v. hoeveelheid kuikens per verwarmer gevolg word.

Termostatiese beheer bestaan vir verskeie maar nie aldie stelsels nie. A1 hierdie tipes beperkte area verwarmers moet so gemstalleer word dat die hoogte verstelbaar is; die beste is om die verwarmer met 'n klein ketting van die dak af te hang. Die ketting kan dan op verskil­lende hoogtes ingehaak word.

38

Fig.(3-19) Gasbranders opgestel in 'n braaikuikenhuis.

2. Elektriese infrarooilampe.

Elektriese infrarooilampe het die afgelope twee of drie jaar besonder gewild geword in braaikuikenproduksie. Die installasiekoste van so 'n stelsel is redelik hoog as 'n groot aantal kuikens verhit moet word. Die grootste deel van hierdie koste is gelee in die transformator be­nodigheid. Die lopende koste van hierdie stelsel is goedkoper as gas, mits die lampe versigtig hanteer word. Agrelek se raadgewers kan behulpsaam wees met die kosteberekenings en aanbevelings t.o.v. installasie van so 'n stelsel.

Die aanbeveling t.o.v. kuikens per 175 W infrarooilamp is 150 in die somer en 110 in die winter. 'n Probleem wat dikwels met infrarooi­lampe teengekom word is dat stelsels nie goed bepla~ is ~ie en dat daar ondervoorsien is wat die aantallampe betref. D1e kuikens per lamp verhouding hier genoem moet nie oorskry word nie.

'n Groot voordeel van elektriese infrarooi verhitting is die gemak waarmee die stelsel aan 'n termosta~t gekoppel kan word en die

39

Fig.(3-20) Infrarooilampe.

akkuraatheid van sodanige beheer. Die hoogte van die lampe moet ook verstelbaar wees.

Probleme met die stelsels is die gevare van 'n totale kragonderbre­king. Om dit te oorkom kan van bystandkrag gebruik gemaak word of deur 'n gemengde sisteem te gebruik. So 'n sisteem gebruik gelyk­tydig 'n gedeelte gas en 'n gedeelte elektriese verhitting.

3.5 Verkoelingsisteme.

Die vermoe om braaikuikens te kan verkoel het die voordeel dat daar gewoonlik meer kuikens in so 'n verkoelde huis as in 'n onverkoelde huis geplaas kan word. Verder kan verliese a.g.v. oormatige hitte by kuikens voorkom word. Die area waar die boerdery gelee is sal bepaal of dit nodig is om 'n verkoelingstelsel te installeer.

Waaierhuise behoort altyd verkoelingstelsels te he. Kuikens verkies stadi­ge lugvloei. 'n Verkoelingstelsel sal die huis verkoel sonder dat waaier­spoed besonder verhoog word. Dit is nie moontlik om 'n huis effektief te

40

verkoel as die buitetemperatuur hoog is, deur die warm lug bloot as sulks

in die huis te bring nie.

Verkoeling kan as volg bewerkstellig word:

1. Daksproeiers.

As geen stelsel teenwoordig is nie en dit_ wor~ werklik warm kan die dak van die huis natgespuit word om die hms af te koel. Soms word sproeiers permanent op die dak geplaas.

Met hierdie metode is dit raadsaam dat daar geute is_ om die afloop­water op te vang voor dit van die dak ~fsto_rt. G~valle IS genoem wa~r water wat oor die dak stort die vog m die hms so verhoog dat dit inderwaarheid die effek van die hitte vererger.

2. Koelblokke.

Koelblokke (Eng.:"wet pads") is kommersiele strukture wat aan die

Toev\yp~-----------~ /1--

pomp 1 ,

(Tennostaat gekoppel)

. . tl Watervoorstemng , ~net I

vlotterklep [

Dreineerpyp

Fig.(3_21) Basiese uitleg van koelbloksisteem.

41

Koelblok

een kant van die huis so geplaas is dat aile inkomende lug daardeur moet beweeg. Waaiers aan die ander kant van die huis trek dan die lug deur die koelblok (Sien vorige sketse). As die temperatuur laag is word lug bloot deur die droe koelblok getrek. As die temperatuur 'n paar grade bokant die aanbevole temperatuur styg word water detir die blokke gepomp en die lug wat deurbeweeg word afgekoel deur die beginsel van verdampingsverkoeling. Die vloei van water deur die blok word termostaties en met 'n elektriese pomp beheer. Fig.(3-21) verduidelik die sisteem.

3. Hoedruk mikrosproeiers.

Met spesiale sproeikoppe en hoe druk (bokant 2000 kPa) word water van sy vloeibare vorm in waterdamp omgeskakel. Hierdie sisteem benodig ook lugvloei. Daar bestaan 'n gevaar as daar geen lugvloei is nie en/ of die omgewingsvog reeds hoog is dat vrektes vererger kan word: hoe humiditeit plus hoe temperatuur is meer gevaarlik as slegs hoe temperatuur.

Die stelsel kan binne die huis geplaas word of in die kondisione­ringsruimte soos in fig.(3-11) tot fig.(3-13) aangetoon. Die stelsel kan ook in oop huise gebruik word mits daar lugbeweging is. 'n Voordeel van hierdie stelsel bo laedruk stelsels is dat die kuikens en toerusting nie nat word nie.

Die stelsel benodig 'n hoedrukpomp om die druk hoog te kry en goeie filtreer- en ontkalkstelsels om die fyn sproeikoppe in goeie werkende toestand te hou.

4. Laedruk mikrosproeiers.

Hierdie stelsel werk by drukke van bokant 200 kPa. Die gevaar van hoe humiditeit en hoe temperatuur is soos hierbo genoem. Die stelsels maak gewoonlik die kuikens en toerusting effens nat. Op die kuikens is die effek dan dat die effense lugbeweging oor hulle tot verdampingsverkoeling vanaf hulle liggame lei. Filtreerstelsels help ook om die sisteem goed te laat funksioneer, maar is minder krities as by die hoedruk stelsel. Hierdie stelsel kan ook in die

42

kondisioneringsruimte, soos in fig.(3-1l)tot fig.(3-13) aangetoon,

geplaas word.

3.6 Beginsels van outomatiese beheer.

Outomatiese beheer van klimaat binne braaikuikenhuise w?rd m~er .en meer gebruik. Arbeidsaanwending is sodoende meer effektief en md1en dit 'n goeie stelsel is, is die akkura~theid van beheer ook ~eter as handbe­heer. Die volgende beginsels moet m gedagte gehou word.

Praktiese metings vir beheer.

Hou die stelsel eenvoudig wat metings betref. Daar is geen ~m~t o_m tien metings te neem terwyl slegs twee of drie aksies moonthk IS me. So bv. kan ammoniak, koolstofdioksie.d, l':gvog, tem~eratuur en lugspoed gemeet word terwyl 'n hms d1kwels net n verdan:­pingsverkoeler en waaiers het. In'~ pogin? om die st:lsel ~o eenvoud1~ moontlik te hou moet die belangrike metmgs van d1e mmder bel~ng rike en die "nice to have" onderskei word. Die doel van .koolstofdiOk­sied meting is om toe te sien dat kuikens nie versmoor me. Deur bloot aan die minimum lugomruiling te voldoen sal 'n opbou v~n ~oolstof­dioksied voorkom word. Dit maak 'n stelsel met koolstofd10ks1ed sen-

sors onnodig.

Die volgende beheerbeginsels is gewoonlik voldoende:

1. Temperatuur:

Ventilasie word verhoog as temperatuur verhoog. Dit word gebruik saam met die volgende beginsel nl. lugspoed.

2. Lugspoed:

By oop huise help dit om te bepaal watter seile moet oop of toe gemaak word. Saam met 'n verkoelingstelsel bepaallugspoed wan­neer die verkoelingstelsel moet aankom. Die riglyne wat bepaal wan­neer 'n verkoelingstelsel moet aankom word in Hoofstuk 5, gedeelte

5.3 meer volledig bespreek.

43

3. Grootte van kuikens:

Die grootte van die kuikens bepaal die minimum lugomruiling wat moet plaasvind. So word minimum waaierspoed of die grootte wat die seile moet oopbly bepaal.

Noodtoestande.

Waarskuwingsalarms vir onvoldoende ventilasie, noodkrag en voile handbeheeroorskakeling is essensiele elemente van 'n outomatiese stelsel. Die alarms moet onafhanklik van die gewone kragvoorsiening werk.

Sentrale rekenaarbeheer.

Se.ntrale.rekenaarbeheer va~ huise word in Europa en die V.S.A. by som­rmge boerderye gedoen. Dit behels die beheer van 'n aantal huise deur een sentrale rekenaar. Dit is nog nie gewild in Suider-Afrika nie, veral omda.t groot dele baie weerlig ervaar. Hierdie stelsels is baie gevoelig vir weerlig.

3.7 Insulasie.

Die insulasie van dakke en sinkmure is 'n noodsaaklike maatreel om tem­peratuurbeheer koste effektief te doen. Die dakke van oop huise moet ook g~fusuleer. word aangesie~ die ~on se strale die grootste deel van die dag drrek op die dak skyn en die hms sodoende baie warm maak.

Die volgende tipes insulasiemateriaal word algemeen gebruik:

Glasveselwol van ten minste 75 mm dikte Polistireen Asbessementplate Plastiek met lugblase

Die doeltreffendh:id :an 'n insulasiemateriaal word weergegee as sy R-waarde. Hoe hoer die R-waarde hoe beter is die insulasie vermoe. Die ~-wa~rdes van die insulasie materiaal wissel nie alleenlik van tipe tot tipe me, maar ook van een vervaardiger tot 'n ander. Die effektiwiteit

44

van bepaalde produkte kan vergelyk word deur hulle R-waardes aan te vra.

'n Belangrike eienskap wat in gedagte gehou moet word is dat huise aan die einde van die grootmaakperiode gewas en ontsmet moet word. Indien 'n hoedruk was gebruik gaan word moet die insulasiemateriaal hierdie wasproses kan we.erstaan.

3.8 Vloere.

'n Betonvloer is noodsaaklik vir die behoorlike was en ontsmet van 'n braaikuikenhuis. Grondvloere word wel in ander Iande gebruik, maar in Suider-Afrika is daar talle siekte-organismes wat behoorlike was en ontsmet noodsaak. So 'n vloer moet in 'n goeie toestand sonder oop krake gehou word. Nate moet ook gevul word.

Vir normale doeleindes is 'n 75 mm betonvloer voldoende. Indien swaar masjienerie, bv. vurkhysers by gespesialiseerde vangprosesse, gebruik gaan word moet die vloer se sterkte natuurlik dienooreenkomstig aangepas word.

Vir goeie dreinering met die wasproses is 'n val van 1 in 100 voldoende.

3.9 Voel- en knaagdierbeskerming.

Waaieropeninge, kante van die konveksiehuis en aile ander openinge moet bedek word deur voeldraad met maksimum 15 mm openinge. Sodoende word voels en knaagdiere, wat beide 'n siekterisiko is, uitge­hou.

3.10Deure.

Een motorhuisdeur aan die een gewelmuur is 'n vereiste. Die kuikenpla­sing, -vang, misverwydering en skoonmaak word deur hierdie deu_r gedoen. 'n Tweede motorhuisdeur aan die ander gewelmuur maak dit moontlik om "vuil" en "skoon" prosesse te skei. Die "vuil" prosesse b:. vang en misverwydering word vanaf die een einde ge~oen en ~Ie "skoon" prosesse bv. die indra van skoon skaafsels en kmkenplasmg

45

word van die ander kant hanteer. Sodoende word die risiko beperk dat vuil, besmette materiaal die skoon huis ~innegetrap word.

'n Klein diensdeur aan die "skoon" kant vergemaklik die daaglikse toesig en take.

46

4. LOS TOERUS.TING

In die vorige hoofstuk is sekere los toerusti.ng reeds bespreek, naamlik toen1sting wat ten1perahlut:, 1ugvog en. ventilasie beinv loed. In hierdie hoofstuk gaan ons kyk na voer---, drink- en vangstelsels asook beligting.

4.1 Voerstelsels.

Braaikuikens kan met die hand of tueganies gevoer '.vord. 1Twee tipes n1eganiese stelsels bestaan nl. meganiese ketting- en meganiese pan­voerders. Die enigste handvoerders vvat vverklik geskik is vir produksie is buisvoerders. Afgesien van die hand en meganiese stelsels vvat hoofsaak­lik vir grater kuikens bedoel is1 moet kuikens van jonger as In week ook bykomstige voerbakke kry

Buisvoerders.

Di·@ algemene buisvoerder het 'n deursnit van ongeveer 380 mm. Hierdie voerders m.oet met die hand gevu] en gereeld geskud word sodat die voer in die trog gede-elte beskikbaar :is. "

Aantal buisvoetders benodig: Ongeveer 25 tot 30 per 1000 kuikens.

Fig.(4-1) Buisvoerder.

47

Meganiese kettingvoerders.

Hierdie sisteem het die volgende uitleg:

Die verspreidingsbak beskik oor 'n skakelaar wat deur die voervlak beheer word. Indien die voervlak tot onder die skakelaar daal word die motor wat voer van die massavoertenk na die verspreidingsbak bring aangeskakel.

'n Tweede motor wat aan die verspreidingsbak gekoppel is, dryf die ket­ting aan. Hierdie motor word met 'n hand- en/of tydskakelaar beheer. Die bewegende ketting trek die voer deur die huis.

Hoogteverstelling is deur middel van 'n wenas en kabels 6f klein verstel-

Sy-aansig

Motor I

Massa­

voertenk -------------------------------------,-~

Plan

~------------------------------------------1

Verspreidingsbak

I I

~-----------------------------------------~

Fig.(4-2) Uitleg van kettingvoerder in die braaikuikenhuis.

48

bare voetstukke elke paar meter. Met die opstel van die ketting moet die troe waarin die ketting hardloop so reguit as moontlik opgestel word. Dit verminder die wrywing op die stelsel wat verhoed dat die ketting die trog deurskuur en dit verminder ook die las op die motor.

Met die plasing van die troe in die huis moet die afstand tussen twee aanliggende troe dubbel die afstand vanaf 'n kantmuur tot die naaste trog wees. Sodoen­de is die maksimum loopafstand vanaf muur tot trog of tussen twee aangrensende troe die­selfde.

Hierdie stelsel is geskik vir beide die voer van meel en pille.

Sisteemvereistes:

Fig.(4-3) Kettingvoerder.

Voerspasie Kettingspoed

25 mm van 'n enkelkant per kuiken. tussen 6 en 12 meter per minuut, die beste is waar­skynlik 9 meter per minuut.

Meganiese panvoerder.

Die uitleg van hierdie stelsellyk as volg:

Aparte verspreidingsbakke word vir elke lyn benodig. Elke versprei­dingsbak word van voer voorsien onder beheer van 'n voervlakskakelaar. Die voerpanne word van voer voorsien deurdat een pan op elke lyn, genoem die beheerpan, ook 'n voervlakskakelaar het wat die betrokke lynmotor beheer. Dit is belangrik dat elke lyn afsonderlik beheer word. Die plasing van die beheerpan is krities: dit word meestal aan die

49

Beheerpan , __________________________ .... ___ _ I

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -/-' Voerpanne Motor

Fig.(4-4) Uitleg van 'n panvoerderstelsel in 'n braaikuikenhuis.

50

teenoorgestelde kant van die lyn as die verspreidingsbak geplaas. Dit is belangrik dat die posisie van die beheerpan maklik verander kan word. Dit is omdat die hele huis nie altyd gebruik word nie.

Hoogteverstelling is deur 'n wenas en kabels. Hierdie stelsel is geskik vir die voer van pille maar nie al die stelsels is geskik vir die voer van meel nie. Die verskaffer moet u die nodige waarborge gee dat die stelsel meel kan hanteer indien u beplan om meel te voer. In areas waar daar 'n hoe voorkoms van waterpens is, is dit noodsaaklik dat die boer die keuse het om meel in plaas van pille te kan voer.

Die afstand tussen aanliggende voerlyne en tussen die kantmuur en die naaste voerlyn word net soos by kettingvoerders uitgewerk.

Verskaffers van hierdie tipe stelsels beweer dat dit minder vermorsing van voer gee as kettingvoerders. Daar is egter geen rede waarom 'n ket­tingstelsel wat reg hanteer en onderhou word hoef te mors nie.

Stelselvereistes: Voerspasie: 75 kuikens per pan.

Kleinkuiken voerbakke.

Vir kuikens onder 7 dae ouderdom moet bykomstige voerspasie verskaf word. Dit kan gedoen word deur kartondeksels van kuikenhouers, bier­blikhouers of spesiale plastiese bakke te verskaf. Die rand van hierdie kar­tonne of plastiese bakke moet nie meer as 50 mm hoog wees nie, anders kan die kuikens nie by die voer kom nie. Koerantpapierstroke werk selfs beter as hierdie houers. Die beginsel is dat die kuikens altyd ongehin-derde toegang tot voer moet he.

Ongeveer 20% van die vloerspasie in die broei-area moet deur voerarea bedek wees (dit sluit in kleinkuikenvoerders plus gewone voerbakke).

4.2 Drinkstelsels.

Daar is tans twee tipes outomatiese drinkstelsels wat gebruik word naam­lik kloktipe bakke en tepelstelsels. Geen handvoorsieningstelsel word

51

aanbeveel behalwe vir klein kuikens nie. Elke huis se drink­stelsel kry hul water deur 'n voorsieningstenk wat die be­trokke huis bedien (sien fig.(3-1) en fig.(3-2) in die vorige hoofstuk). Medikasie en ent­stowwe kan vir elke huis deur so 'n tenk toegedien word.

Kloktipe drinkbakke.

Aantal: Minstens 7 bakke van 330 mm deursnit per 1000 kuikens.

Tepelstelsels.

Tepelstelsels raak gewild in die V.S.A.. Hulle is minder arbeids­intensief as kloktipe drink- Fig.(4-6) Kloktipe drinkbak. bakke en lei tot minder nat skropgoed. Volgens die ver­skaffers gee hierdie stelsels effens ligter individuele hoen­ders, maar met laer vrektes (waarskynlik omdat die hoen­ders nie die water kan besmet tydens die drinkproses nie).

Aantal: 1 tepel kan 10 tot 12 kuikens voorsien. In warmer omgewings en met hoer bevol­kingsdigthede moet die kleiner aantal kuikens per tepel ge­bruik word.

'n Belangrike aspek van hierdie Fig.(4-7) Tepeldrinker. (V ergunning: Impex Barneveld B. V.)

52

stelsels is dat 'n tepel wat nie werk nie, nie maklik waargeneem word nie. Die gereelde monitering van die stelsel. deur vloeimeters is dus uiters noodsaaklik.

Kleinkuikenstelsels.

Bykomstige drinkbakke in die vorm van sg. fonteinbakke of satelietdrinkbakke moet teen 10 tot 15 bakke per 1000 kuikens die eerste 3 of 4 dae verskaf word. Fonteinbakke is los bakke wat met die hand gevul word, terwyl sateliet­bakke gekoppel is aan die hoofstelsel.

= Waterbakke

Fig.(4-8) Fonteinbak vir klein kuikens.

I I

Kettingvoerders

Buitemuur van huis

X is 'n maksimum van 4 meter, maar hoe hoer die bevolkingsdigtheid, hoe kleiner is X.

Fig.(4-9) 'n Gedeelte van 'n hoenderhuis om die plasing van voer- en drinkbakke aan te dui.

53

4.3 Vangtoerusting.

Afges~en van ~ie twe~ tipes sisteme w~t hier bespreek word is daar ook nog die voertme wat m ag geneem moet word. Die hoeveelheid kratte of modules wat aangekoop moet word hang van die volgende faktore af:

grootte van die onderneming. lewendige verkope mag meer benodig as waar hoenders geslag gaan word.

die afstand wat die hoenders vervoer moet word.

Gewone vangkratte.

Die gewone vang~at se a?netings is 740 mm lank by 540 mm breed by 310 mm hoog. Die maksimum hoeveelheid hoenders wat in 'n krat geplaas kan word moet nie 17 kg (krat uitgesluit) oorskry nie.

Vangkratte word ~dens vervoer deur nette en gordels op die vragmotor of sleepwa bevestig.

54

'n Paar kratte is altyd handig op 'n braaikuikenplaas. Selfs die weeklikse toetsweeg kan met kratte gedoen word.

Modulere vangsisteme.

By groot ondernemings, waar 100 000 hoenders en meer per week hanteer word, word dikwels van modulere vangsisteme gebruik gemaak. Dit bestaan basies uit metaalrame wat groot plastiese laaie bevat. Die laaie is bo geheel en al oop en slegs die inskuif van die laai in die raam verhoed dat die hoenders bo uitspring. Verskaffers van hierdie sisteme moet genader word oor spesifikasies t.o.v. aantal hoenders per laai.

Hierdie stelsels bespoedig en vergemaklik die vangproses aangesien dit die in- en uitlaai van die hoenders in die laaie bespoedig. Die modules word gewoonlik met 'n vurkhyser op en af van die vragmotor gelaai.

4.4 Beligting.

Die beligtingsvereistes van braaikuikens op verskillende ouderdomme word in Hoofstuk 5 bespreek. Die gebruik van 40 of 60 Watt gloeilampe word verkies. 'n Verdoofskakelaar is opsioneel aangesien gloeilampe gedurende die siklus verwyder kan word om ligintensiteit te verminder. As alternatief kan die gloeilampe op verskillende stroombane geplaas word sodat die verskillende groepe lampe apart aan of afgeskakel kan word.

4.5 Weegtoerusting.

Minimum toerusting.

'n Goeie kwaliteit weegskaal is 'n noodsaaklikheid. Dit word gebruik om braaikuikens deur die verloop van die grootmaakproses te weeg om die groei te evalueer. Die boer kan of 'n trekskaal gebruik waarmee individu­ele hoenders geweeg word, of 'n platformskaal wat tot 50 slaggereed braaikuikens kan weeg.

Die platformskaal is besonder geskik om hoenders deur die loop van die siklus te weeg om sodoende die groei te bepaal. Dit kan ook gebruik

55

Boonste deursnit van kegel: 210 mm

Lengte van kegel: 340mm

Onderste deursnit van kegel: 60 mm

Fig.(4-11) Trekskaal en kegel.

word om klein hoeveelhede voer mee uit te weeg. So 'n skaal moet tussen 100 en 1000 kg akkuraat kan weeg.

'n Treks~al is noo~aa~ waar individuele hoenders lewend verkoop word. D1t moet verkieslik tot 3 kg akkuraat kan weeg. Die akkuraatheid wat benodig word is ten minste 10 gram. Hierdie skaal kan ook gebruik word om hoenders gedurende die siklus te toetsweeg. Saam met die trek­skaal word ook 'n kegelvormige houer benodig waarin die hoender geplaas word vir die weegproses. -

56

Gesofistikeerde weegskale.

Vir die persoon wat werklik sy hoenders se groei en voerverbruik akku­raat wil volg is daar 'n paar gesofistikeerde stelsels beskikbaar.

Daar bestaan outomatiese platformskale wat permanent in die huis bly en elke hoender wat deur die dag daarop spring weeg. Die skaal is aan 'n rekenaar gekoppel wat ·die inligting deurentyd versamel en op datum hou.

Laaiselle word soms aan die massavoertenks gekoppel om aflewerings en daaglikse voerverbruik na te gaan.

Beide die outomatiese platformskaal sowel as die laaiselle by massa­voertenks is nie-noodsaaklike toerusting.

Vir die groat produsent word platforms wat die aste van vragmotors kan weeg of andersins 'n weegbrug, noodsaaklik.

4.6 Skoonmaak- en ontsmettoerusting.

Wastoerusting

'n Hoedruk pomp (meer as 1000 kPa werkdruk) word benodig vir was. Die grootte van die pomp en sy reservoir word bepaal deur die vloerop­pervlak wat per dag gewas gaan word. 'n Spuitkop wat 'n sterk straal spuit word benodig om die huis fisies mee skoon te spuit.

Wanneer die ontsmetmiddels aangewend word moet 'n waaiersproeier (Eng.:" fan nozzle") gebruik word. As altematief kan 'n laedrukpomp ook gebruik word vir die aanwending van die ontsmetmiddel.

Berokingstoerusting.

Die beroking van huise nadat hulle gewas en ontsmet is met formalde­hiedgas is standaardprosedure by meeste produsente. Hiervoor word berokingspanne benodig waarin die formaldehiedkorrels geplaas en ver­hit word. Die korrels bly droog en die pan moet 220°C kan handhaaf met

57

Wand (minstens 3 mm staal)

Posisie van bodem (bokant verhittings­element). Minstens Smmstaal.

Elektriese kabel na verhittingselement

Fig.(4-12) Berokingspot.

:<F= 220- ~· ' ,250mm '

330-380mm

termostatiese beheer. Gebruik een pan soos aangedui per 300 vierkante meter vloeroppervlak.

Dampmasjiene.

~a;np~asjiene (Eng.: "foggers") kan 'n verskeidenheid ontsmetmiddels m n ~a1e fyn damp omsit. Die penetrasie van hierdie damp in die hoen­~erh~Is sowe.l as d1e gelyktydige verhoging van die vog in die huis lei tot n bate. effektiewe ontsmettingseffek. Die toerusting is egter dikwels fyn­gevoehg en moet goed hanteer en onderhou word. Dit word gewoonlik in die plek van fumigasie aangewend. ·

58

T Rugsakspuit.

'n Rugsakspuit vir die aanwending van insekdoder is noodsaaklik.

4.7 Ent- en dosseertoerusting.

Rugsakspuit.

Waar entstowwe as 'n growwe sproei aangewend gaan word is 'n rugsak­spuit noodsaaklik. Die openinggrootte van die spuitkop moet tussen 0,5 en 1 mm wees. Moet nie die insekdoderspuit vir die toediening van entstof gebruik nie, nie eers as dit baie goed skoongewas gaan word nie:

koop 'n aparte een!

Inspuittoerusting.

Soms is dit nodig dat kuikens geent moet word deur hulle in te spuit. Meestal sal dit by die broeiery geskied. Indien die broeiery dit nie gaan doen nie mag dit nodig wees dat die boer self sy kuikens spuit. Veelvuldige dosis handspuite word dan benodig. Die dosis wat hulle moet lewer hang af van die tipe entstof wat gebruik gaan word. In braaikuikens varieer dit gewoonlik van 0,1-0,2 ml per toediening.

59

5. DIE BRAAIKUIKENSIKLUS EN GROOTMAAKTEGNIEKE

Braaikuikens word in siklusse grootgemaak. 'n Siklus strek vanaf die voor­bereiding van die huise vir kuikenplasing, deur kuikenplasing, grootrnaak en slag tot verwydering van al die reste van die afgelope grootrnaakpe­riode. Presies waar die afsnypunt tussen twee siklusse le is effens teoreties, maar gewoonlik is dit as die laaste bemarkbare hoender verwyder is.

5 .1 Huisvoorbereiding.

Die eerste stap in die grootrnaak van kuikens is om die huise korrek voor te berei en gereed te he vir die aankoms van die dagoud kuikens. Die dagoud kuikens is klein en moet letterlik soos babas opgepas word. Dit is dus uiters belangrik dat alles in die huis reeds voor hulle aankoms gereed is. Die logiese volgorde waarin 'n huis voorberei word is as volg:

1. Higiene.

Indien 'n huis vantevore kuikens in gehad het, moet 'n was en ontsmet­program soos aan die einde van hierdie hoofstuk beskryf, voltooi wees.

2. Instandhouding.

Instandhouding van toerusting bv. elektriese motors en voertoerusting moet voltooi word en alles moet in 'n goeie werkende toestand wees.

3. Vloerbedekking.

Plaas vloerbedekking soos wat later in hierdie hoofstuk beskryf word.

4. Voer- en waterbakke.

Die gewone voerbakke bv. die meganiese ketting en - panvoerders word tot op die sement geplaas en die skaafsels word dan tot teen die bak gestoot. Sodoende sukkel die klein kuikens nie om te vreet nie. Klein­kuikenvoerbakke of ander geskikte houers word uitgeplaas. Braaikuiken,

60

T aanvangskrummels is die tipe voer wat gebruik word en dit word uitg~ plaas in al die houers. Waar meganiese ketting- of panvoerders gebruik word, word hulle aangeskakel en ongeveer tot driekwart van hul diepte met voer gevul.

Skoon water word verskaf in die gewone drinkbakke sowel as die fontein­of satelietdrinkbakke. Indien beperkte area verhitting gebruik word moet die voer - en drinkbakke nie direk onder die hittebron geplaas word nie.

Die aantal kleinkuiken voer- en drinkbakke is in Hoofstuk 4 beskryf.

5. Broei-area voorbereiding.

Die broei-area word voorberei en kan beperk word soos wat later beskryf word. Die verhittingstelsel word minstens 24 uur voor di~ aankoms van die kuikens aangesit en die hitte gestel op die temper~tuur ~ di~ tab~l. Dit gee genoeg tyd dat die vloer, vloerbedekking en die staal m die h~iS genoegsame hitte opbou sodat die kuikens nie koud kry op aankoms me.

6. Beroking.

Beroking moet gedoen word selfs as die huis geen kuiken~ vantevo:e gehad het nie. Dit is omdat die materiaal wat as vloe~be~ekking ge_b~ word, ook ontsmet moet word. Die proses word aan die emde van hierdie

hoofstuk bespreek.

7. Voetbaddens.

Voetbaddens met 'n geskikte ontsmetrniddel word by die ingang ~a elke huis geplaas. Alle personeel moet nou waterstewels dra en deur die voet­bad stap voor hulle die huis mag binnegaan. Sodoende word daar voorkom dat besmette materiaal die huis binnegetrap word.

5.2 Kuikenplasing en- kwaliteit.

Plasing.

Met die aankoms van die kuikens moet hulle so gou as moontlik uitge-

61

plaas word. Die kuikenhouers vol kuikens moet weg van die area verhit­ters neergesit word voor uitplasing. Dit is omdat die kuikens te warm sal kry en nie kan wegbeweeg terwyl hulle in die houers is nie. Wanneer die kuikens uit die houers op die vloer geplaas word, word hulle onder die area verhitters neergesit.

Gesonde, sterk kuikens sal nie dadelik begin rondhardloop nie en sal nie die waterbakke stormloop nie. Indien dit wel gebeur dat die kuikens die waterbakke stormloop is dit 'n teken van dehidrasie voor aankoms. Daar moet dan gekeer word dat hulle nie versuip nie en die nat kuikens moet onder die area verhitters geplaas word om uit te droog. Bly by die kuikens totdat hulle nie meer so dors is nie.

Kuikenkwaliteit.

Dit is belangrik dat kuikenkwaliteit reeds by aankoms evalueer word. Weeg eerstens 'n hele aantal kratte met kuikens om die gemiddelde dagoud massa te bepaal en aan te teken. Die aanbevole gemiddelde massa op dagoud is 40 gram. Neem hiema 'n paar kratte en weeg elke kuiken in die krat afsonderlik om sodoende die massaverspreiding aan te teken. Verder word daar gelet op aspekte soos beenprobleme, of die kuikens droog is (nat kuikens is nie goed nie) en ook misvormde kuikens. Deur gereeld hierdie tipe rekords en observasies te hou kan die kwaliteit van kuikens vanaf 'n betrokke verskaffer goed evalueer word. Indien 'n verskaffer gereeld swak kwaliteit kuikens lewer is die beste raad om van verskaffer te verander.

Swak kuikens, kuikens met beenprobleme en baie klein kuikens word gereeld uitgehaal en doodgemaak. Op 7 dae word 'n goeie inspeksie gehou om seker te maak dat aile kuikens met gebrekkige groeipotensiaal verwyder is. Moenie aparte kampies, sg. hospitaalkampe, hou om swak kuikens in groot te maak nie. Hierdie kampies is 'n potensiele bron vir die opbou van siektes.

5.3 Geslagsbepaling vir afsonderlike grootmaak.

Die afsonderlike grootmaak van geslagte word nog nie algemeen in Suid­Afrika gedoen nie, maar in Europa word dit by die meeste boerderye

62

T ,~ o A

Pnmereveer

Ondersoekarea

Haantjies

Koverte en primere vere ewe lank

Primere vere korter as koverte vere

Bokant van vlerk

Hennetjies

Primere vere altyd Ianger as koverte vere

Fig.(5-1) Geslagsbepaling deur veerondersoek op dagoud.

toegepas. Haan~ies groei vinniger as henne~ies en v~rveer st~~iger. _De~ hulle afsonderlik groot te maak kan die slagtoerusting spes~ek v~ d e betrokke grootte kuikens ingestel word. Die lew~ring van n _kuike~ b~~s spesifieke gewigsgrense vir 'n betrokke mark IS ook makliker. Dikak word henne~ies tot op 'n gegewe ouderdom bv. 42 dae grootgema e~ dan geslag. Die haan~ies word langer grootgemaak, bv. tot op 49 dae vrr 'n mark wat 'n groter hoender benodig.

63

Deesdae is geslagsbepaling op dagoud op grand van die vering by meeste rasse moontlik. Dit word gedoen deur die vlerkveertjies aan die agterkant van die vlerk te ondersoek. r::>ie verwantskap tussen die boonste ry of, koverte, en onderste ry, of prirnere veertjies word ondersoek. Die skets toon die verskil tussen die geslagte.

5.4 Broei-area.

Goeie gehalte minimum-maksimum termometers word in die huis geplaas, ongeveer 50 mm bokant die kuikens (nie hoer rue). Die tabeltem­peratuur geld op die hoogte van die kuiken.

Fig.(5-2) Korrekte termometer hoogte.

'n Deel van die huis kan met 'n plastiese gordyn afgeskort word sodat verhitting goedkoper en meer effektief gedoen kan word. Die broei-area moet nie te klein wees nie - die maksimum kuikendigtheid in die area moet op plasing nie 55 kuikens per vierkante meter oorskry nie.

Die broei-area word nie net vir verhittingsdoeleindes beperk nie. Dit word ook gedoen sodat die kuikens naby genoeg aan voer- en drinkbakke is.

64

T

-------- ....... ,.. ' \ / ......... __________ ......

D = Broeiarea

= Plastiese gordyn

Fig.(5-3) Vier metodes om broei area te beperk.

65

-I

Dikwels word die beweegruimte van die kuikens beperk deur klein hardebord sirkels om elke kolverhitter te bou. Hierdie gebruik word egter nie aanbeveel nie aangesien dit die vry.Heid van die kuikens, om weg van die hittebron te beweeg, kan beperk.

Die broei-area word gereeld tot op 18 dae op die laatste vergroot sodat die digthede in die onderstaande tabel nie oorskry word nie.

Tabel5-1

Ouderdom Maksimum digtheid (dae) (kuikens/vk meter) Plasing 55 5 45 10 35 18 25 na 18 dae Helehuis

5.5 Vloerbedekking.

Die doel van vloerbedekking is om die kuikens warm te hou, vog te absorbeer en 'n sagte kussing te vorm waarop die kuikens loop.

Skoon, vars vloerbedekking moet voor elke groep kuikens wat grootge­maak gaan word, voorsien word.

Keuse van vloerbedekking.

Onbehandelde skaafsels of 'n ander geskikte vorm van vloerbedekking word oor die vloer gegooi sodat dit ten minste 50 mm diep is. Ligte hout­skaafsels bv. saligna of dennehout is die beste keuse. Vermy skaafsels met splinters aangesien dit in die kuikens se voete kan steek. Om vas te stel of daar splinters tussen die skaafsels is moet 'n handvol geneem en in die hand saamgedruk word. Indien daar splinters is sal dit die hand seer­maak. Saagsels moet ook vermy word aangesien dit te fyn is en stof veroorsaak.

Altematiewe materiaal wat gebruik kan word sluit in:

66

T - sonneblomdoppe - dun gesnyde koerantpapier (slegs in noodgevalle, wanneer niks

anders beskikbaar is nie!) - gekapte koringstrooi - gebreekte grondboondoppe

Hierdie materiale moet verkieslik met skaafsels om die helfte gemeng word indien daar nie genoeg skaafsels is nie. Dit werk beter as wanneer hulle op hul eie gebruik word.

Tefgras en mieliereste moet vermy word aangesien hulle geneig is om baie hoog in swamspore te wees. Daar moet altyd seker gemaak word dat die bedekkingsmateriaal nie besoedel is deur gifstowwe, chemikaliee of swamme nie. Die bedekkingsmateriaal moet voor gebruik in 'n stoor gehou word waar dit teen reen beskerm is. Materiaal wat natgeword het mag ook hoog in swamspore wees.

Die kuikens semis wat op die bedekkingsmateriaal val sal na 'n ruk begin komposteer. In kouer streke moet die materiaal nie veel meer as die mini­mum aanbeveling van 50 mm gegooi word nie, aangesien die materiaal dan Ianger vat om te komposteer. Die kompostering gee ook bykomstige hitte wat in kouer klimate benut kan word.

Daaglikse hantering van die vloerbedekking.

Die bedekkingsmateriaal word skropgoed genoem nadat dit in die huis geplaas is. Skropgoed moet altyd los en droog gehou word.

Oorsake van nat skropgoed:

1. Met koue weer gebeur dit dat kondensasie aan die binnekant van die dak vorm vanwaar dit op die skropgoed drup. In sodanige gevalle kan al die mis nat wees, of die mis is nat in lang stroke onder die balke.

2. Drinkbakke wat te laag is of lek het nat kolle rondom hulle.

3. Te veel sout in die voer lei tot 'n verhoogde waterinname wat weer tot

67

nat mis aanleiding gee. In hierdie gevalle sal die hele huis se mis nat wees.

Gevolge van nat mis:

Uriensuur word deur die kuikens uitgeskei in die mis. Droe skaafsels absorbeer die uriensuur sander verdere probleme maar in nat mis breek bakteriee dit af na ammoniak. Die ammoniak het verskeie nadelige effek­te op die kuiken:

1. Asemhalingsprobleme met gevolglike besmetting deur die E.coli organisme.

2. Soolbrand: die voetsole van die kuikens vertoon swart en vuil. Hierdie voetsole is beskadig en bakteriee kan hier indring en verder versprei na die gewrigte waar dit lei tot gewrigsontsteking.

3. Blase kom voor op en onder die vel oor die borsbeen van hoenders met gewrigsontsteking. Hierdie hoenders kan nie loop nie en le deurentyd op die bars wat dan 'n blaas ontwikkel. Borsblase lei tot afgradering van die vleis.

Voorkoming van nat mis:

Skropgoed moet gedraai word as dit klam is en lyk of dit wil saamkoek. 'n Hooivurk met lang punte werk goed vir hierdie doel. Die gereelde tussenposes waarmee skropgoed gedraai moet word wissel van klimaat tot klimaat. In klam en/ of koue toestande mag dit nodig wees om elke dag die skropgoed te draai terwyl dit in droe, warm klimaatstreke feitlik nooit gedraai sal word nie. Inteendeel, in droe klimate sal die oormatige draai van skropgoed te veel stof tot gevolg he.

Nat kolle as gevolg van lekkende waterbakke moet so gou as moontlik uit die huis verwyder word en met skoon droe skaafsels vervang word.

5.6 Daaglikse voervoorsiening.

Waar kettingvoerders gebruik word moet die kettingvoerder in die eerste

68

T I tien dae nie aankom

sander dat daar toesig in die huis is nie. Per­soneel moet met hierdie voersisteem oplet dat die klein kuikens nie in Rl!g_~~()g~e ------------- ------- ------- ----

die voerder, veral by die hoeke en by die ver­spreidingsbak, verstren­gel raak nie. Na tien dae is die kuikens groat ge­noeg dat huile nie ver­strengel behoort te raak nie en kan die voerder vanself onder beheer van 'n tydskakelaar aankom. Kleinkuiken- Fig.(5-4) Voerbakhoogte. voerbakke kan na 7 dae verwyder word.

Vir die persoon wat begin boer met braaikuikens is dit die beste om te verseker dat die kuikens ten aile tye kos het. Vanaf 10 dae kan toegelaat word dat die voerbakke so een maal elke twe_e dae heeltemal skoongevreet word. Dit sal verseker dat die fyn matenaal o?k ?evreet en nie vermors word nie. Boere wat reeds suksesvol met bramkuikens boer kan voedingstimulasie met ligte probeer. Dit word in Hoofstuk 6

bespreek.

Die beste voerbakhoogte is so dat die rand van die voerbak gelyk met die

rug van die kuikens is.

5.7 Daaglikse watervoorsiening.

Water moet ten aile tye beskikbaar wees. Maak seker dat aile d~bakke ten aile tye werk. Drinkbakke wat nie werk nie veroorsa_ak dat dte hoen­ders wat daar sou drink meer druk op die ~erkende d~bakke ~oepas. Dit lei tot verminderde waterinname van dte hoenders m daardte area

wat groei belemmer.

69

Die kleinkuiken drink­bakke kan vanaf 3 dae geleidelik oor die vol­gende 5 tot 7 dae ver­wyder word. Sodoende word die klein kuikens stadig gewoond aan die permanente drink­stelsel.

Drinkbakkemoetdaag­liks skoon gewas word aangesien vuil drink­bakke 'n broeiplek vir siektes is.

Kloktipe drinkbakke Fig.(5-5) Drinkbakhoogte. moet so hoog wees dat die watervlak in die

Rughoogte

trog van die bak net hoer as die rug van die kuiken is. Die watervlak moet nie rninder as een derde en nie meer as helfte van die trog van die bak wees nie. lndien dit te min is sal hoenders nie maklik genoeg drink nie, terwyl as dit te veel is sal water mors en die skropgoed natrnaak.

By tepelstelsels moet die vervaardiger se aanbevelings ten opsigte van hoogte en waterdruk akkuraat gevolg word.

5.8 Daaglikse temperatuur- en ventilasiebeheer.

Kuikens onder 10 dae.

In hierdie vroee periode val die klem daarop om die kuikens by die tabel­temperatuur te hou en om trekke te verhoed. Hiervoor is dit gewoonlik nodig om verwarmers soos in Hoofstuk 3 beskryf te gebruik.

Kuiken observasie is 'n belangrike aspek om te bepaal of hulle gerieflik is:

Te warm: Kuikens beweeg weg van hittebron af.

70

T

Korrekte temperatuur

Tekoud

Tewarm

. . k kt t eratuur is die kuiken-Fig.(5-6) Die beste aandutdmg van orre e emp verspreiding.

71

J

Kuikens sit met vlerkies oopgesprei. Kuikens haal met oop bekkies asem.

Te koud: Kuikens maak 'n benoude skreeu geluid.

THierdie aanbeveling dien slegs as 'n riglyn, die praktiese beheer mag effens verskil van streek tot streek. Die belangrikste beginsel is dat gereelde waarnemings gemaak word en die beste ventilasiemetode vir die betrokke omgewing ontwikkel word.

Kuikens sit baie styf teen mekaar.

Soms sal die temperatuur korrek wees volgens die tabel maar die kuikens l~k of hulle koud kry. Dit dui gewoonlik daarop aan dat die humiditeit in di~ lu~ laag is. Stel hierdie probleem reg deur die temperatuur te verhoog. HI~rdie voorbeeld gee ook 'n aanduiding van hoe belangrik dit is om die kuikens se gedrag te evalueer.

Groter kuikens.

Soos kuikens grote: wor~ gee hulle meer hitte af en die klem begin meer ":"al op verkoehng. Die beste produksieresultate word verkry as die doelwittemperat~ur soos in Tabel(A-1) beskryf (of die rasstandaarde) behou w?rd en die lugspoed binne in die huis minder as 0,3 meter per sekonde Is.

Riglyne vir lugspoed.

'~ Lugspoed van 0,~ meter per sekonde of rninder het tot gevolg dat die v;aarnemer sy vmger moet natlek en in die lug hou om die lugbe­wegmg te voel. Teen 0,6 meter per sekonde is 'n ligte beweging waarneembaar sonder dat 'n vinger natgelek hoef te word. 'n Lugspoed van 1 meter per sekonde is 'n redelike bries.

?ie logies_e st~ppe wat ~eneem word met temperatuurstyging begin met n v~rhogmg m lugvloe1. 'n Mate van vooruitbeplanning help: as dit lyk

of die dag ?a~n wa~ wees help dit om die lugspoed te verhoog deur die gordyne ?Ietjie vro~r a~ ge':oonlik oop te maak (of om waaierspoed te verhoog m kr~gventilasiehmse), sonder dat die temperatuur in die huis met meer as 1 C gaan val. Maak 'n klein bietjie op 'n slag elke nou en dan o?p eerder as om 'n groot hoeveelheid op een slag oop te maak. Wanneer die lugspoed in die hui~ 0,6 mete: per sekonde bereik maar die tempe­ratuur styg steeds kan die verkoelmgstelsel in werking gestel word. Teen 1 meter per sekonde lugvloei moet die verkoelingstelsel beslis al aan wees.

72

Die verkoelingstelsels wat by braaikuikens gebruik word verhoog lugvog as deel van die verkoelingsproses. Die verhoging in lugvog moet slegs gedoen word as die higspoed minstens 0,6 meter per sekonde is. Hoe lugvog plus hoe temperatuur sonder lugbeweging vererger die effek van

die hitte op die hoender!

Dit is moontlik om kuikens in warm klimate sonder verkoelingstelsels groot te maak. Die bevolkingsdigthede in hierdie gevalle is laer as waar daar verkoeling beskikbaar is. Sonder verkoeling in warm areas kan daar by 12 hoenders per vierkante meter begin word. In die warm tye van die dag is die voerinname en gevolglike groei swakker as by die doelwittem­peratuur. In die koeler tye van die dag moet daar gepoog word om die temperatuur so gou as moontlik by die tabeltemperatuur te kry. Sodoende word voerinname verbeter.

Indien verkoelingstelsels nie beskikbaar is nie en dit raak baie warm kan die dak van buite natgespuit word om dit te laat afkoel. Soos in Hoofstuk 3, gedeelte 3.5 beskryf, moet daar geute wees om die afloopwater van die dak te keer, anders kan die vrektes moontlik vererger.

Akkuraatheid van beheer.

Temperatuurwisseling is besonder nadelig vir kuikens: daar moet nie meer as 3 OC speling wees tussen maksimum en minimum temperatuur in die eerste 10 dae nie. Om dit te bewerkstellig moet temperature baie gereeld gemonitor word, ten minste elke uur waar verstellings met die hand gedoen moet word en ten minste elke twee ure waar daar termosta­tiese beheer sonder alarms is. 'n Alarm wat waarskuwing gee van te hoe of te lae temperatuur vergemaklik die beheer en maak dit meer akkuraat. So 'n alarm het nut by hand- sowel as termostatiese beheer. Buiten die alarms en die roetines hierbo beskryf moet die minimum-maksimum ter­mometer in elke huis een maal per dag, elke dag op dieselfde tyd, deur 'n verantwoordelike persoon gelees en herstel word. Die minimum en mak-

73

simum temperature moet dan ook opgeskryf word sodat, indien pro­bleme met die kuikens opduik, daar goeie rekords van die tempera-tuurbeheer is. '

5.9 Beligting.

Die beligtingbehoeftes van braaikuikens verander soos wat hulle ouer word. Vir die eerste paar dae moet die kuikens redelike intense lig kry om die voer en drinkbakke te kan vind. Soos hulle ouer word moet die belig­ting dowwer wees want dit hou die kuikens meer rustig. Verskaf 20 lux op vloervlak die eerste 4 dae en bring daama af na 10- 15lux. Vanaf 15 dae word die ligte verdoof tot 1,5 tot 2,5lux op vloervlak in toe huise en 3 tot 4 lux in oop huise. Moet nie die ligte meer as 3 tot 4 lux in oop huise verdoof nie aangesien die kuikens se oe nie behoor lik van die helder daglig na so 'n dowwe lig sal aanpas nie.

® ® ®

® ® ®

® ® ®

® ® ®

® ® ®

® ® ®

® ® ®

®-~-® ® i ... '\ 2,5m 3,5m

® ® ~®

1. 0-4 Dae

® ®

®

® ®

®

® ®

®

® ®

®" 3,5m

® ~®

2. 5-14 Dae

®

®

7,0\ ®

3.Na15Dae

Fig.(5-7) Plasing van 40 Watt lampe in 'n oop huis van 10 meter wyd.

74

T Indien die huis nie oor 'n verdoofskakelaar beskik nie kan die liginten­siteit verminder word deur gloeilampe te verwyder. Dit verg 'n bietjie beplanning in die uitleg van die lampe. Ta?el5.1 gee ~g~yne ~or_ hoe ver lampe uitmekaar geplaas moet word om die korrekte ligmtensiteit te gee. Fig.(5-7) gee 'n voorbeeld van hoe 40 watt lampe se plasing beplan is. M~t hierdie beplanning was dit moontlik om in 'n 10 meter wye konveksie (oop) huis lampe volgens die plan op verskillende ouderdomme te ver­wyder om die gewensde ligintensiteit te verkry.

Tabel5.1

Ouderdom Luxop Afstand in meter tussen lampe vloervlak wat 2 meter hoog is

25 watt 40watt 60watt 0 -4dae minstens 20 maksimum 2,3 maksimum 2,9 maksimum 3,9 5-14 dae 10-15 2,6-3,2 3,3-4,1 4,5-5,5 na 15 dae 1,5- 2,5 6,5-8,4 8,2-10,6 11-14 (toe huis) na 15 dae 3-4 5,1-6,0 6,5-7,5 8,7- 10,0 (oop huis)

Moenie lampe van sterker as 60 Watt gebruik nie: M~t die kleiner aan­tal sterker lampe is kuikens geneig om onder die hgkolle te probeer groepeer.

Beligtingsperiode: 24 uur die eerste 3 dae en 23 uur daama. Die rede vir die een uur onderbreking is om kuikens gewoond te maak aan kragonderbrekings sodat hulle mekaar nie vertrap as daar so 'n onder­breking is nie.

5.10 Toetsweeg.

Die braaikuikens behoort minstens elke 7 dae geweeg te word. Dit gee 'n goeie aanduiding omtrent die groei van die kuikens. ~ie al_ die k~ikens hoef geweeg te word nie, ongeveer 2 - 4 % van a~ die km~ens ~s vol­doende. Die korrekte prosedure tydens toetsweeg Is belangnk, dit hel_r bv. nie om net die grootste hoenders te weeg nie, want dan het mens m~ 'n goeie idee van die gemiddelde massa nie! Hoenders se massa verskil

75

ook deur die huis, hulle kan voor swaarder wees as agter of andersom. Die beste is om op ten minste drie plekke in die huis te weeg nl. voor, in die middel en agter. Indien daar 'n monStergrootte van 3% geweeg word kan 1% in elke area gedoen word. In die betrokke areas word 'n area wat geskat word die gewensde aantal hoenders bevat afgeskort en al die hoenders in die area word geweeg en getel. 'n Platformskaal kan gebruik word en die hoenders kan in kratte geplaas word en 'n paar kratte kan gelyktydig geweeg word.

Toetsweeg moet altyd in dowwe lig bv. snags gedoen word.

Indien toetsweeg korrek uitgevoer word, is daar min steurnis op die kuikens.

5.11 Opsomming van daaglikse roetine.

1. Handhaaf temperatuurbeheer. Monitor elke uur tydens die eerste tien dae en daarna 2- 3 uurliks. Skryf daagliks die mini­mum en maksimum temperatuur op.

2. Ondersoek kuikens om seker te maak dat hulle gesond is. 3. Tel dooie kuikens elke oggend en elke laatmiddag op. 4. Hou rekords van dooie kuikens en vergelyk met die standaard.

Indien daar 'n probleem is skakel die veearts. 5. Ondersoek die skropgoed. Draai indien dit nodig is en verwyder

nat kolle bv. waar drinkbakke lek. 6. Ondersoek toerusting en verseker goeie werkende toestand. 7. Monitor voerverbruik: gaan massavoerders se inhoud na. 8. Die ontsmetmiddel in die voetbaddens word daagliks ver­

vang. 9. Onder 7 dae moet drinkbakke elke dag gewas word. Hierna is

elke tweede dag voldoende. 10. Vanaf 7 dae moet die voer- en drinkbakke elke tweede dag tot

die aanbevole hoogte verstel word. Voor 7 dae bly hierdie toerusting plat op die grond.

5.12 Hantering van hoenders voor slag.

Voer word 4-6 ure voor die slagtyd onttrek. Dit sal voorkom dat kuikens

76

met vol kroppe die slagpale bereik. Vol kroppe bemors die karkas tydens slagting en.is ook 'n blote vermorsing van voer.

Water kan een uur voor slag onttrek word.

Indien 'n huis meer as 5000 kuikens bevat is dit beter om die huis in gedeeltes af te skort met 400 tot 500 mm hoe afskortings. Die afskortings word elke 10 tot 15 meter geplaas. Die afskortings keer dat hoenders mekaar dood trap.

Tydens die vangproses moet daar deurentyd verseker word dat hoenders nie te veel ophoop en mekaar versmoor en doodtrap nie. Tydens sulke ophopings kan die hoenders mekaar ook krap. Voldoende toesighouding met genoegsame arbeid word benodig om dit te voorkom.

Die beste metode vir vang is om in baie flou lig te vang. In oop huise is dit dus die beste om snags die hoenders te vang. Dowwe blou in plaas van gewone wit ligte wat slegs tydens vang gebruik word help ook om die hoenders te kalmeer.

Die hoenders word dan in kratte of ander geskikte vanghouers geplaas. Maak seker dat die vereistes soos in Hoofstuk 4 beskryf nie oorskry word nie.

Nadat al die hoenders en enige moontlike sterftes ook verwyder is kan die skoonmaak van die huise 'n aanvang neem.

5.13 Was en ontsmet van huise.

Nadat 'n huis eers een keer kuikens gehad het is dit noodsaaklik om 'n effektiewe skoonmaak- en ontsmetprogram te volg voordat kuikens weer geplaas word. Dit word gedoen deur 'n aantallogiese stappe te volg:

1. Verwyder los toemsting.

Aile los toerusting bv. drinkbakke, buisvoerders en verhittingstoerusting word verwyder. Voerstelsels wat met kabels en wenaste beheer word hoe£ nie verwyder te word nie maar moet opgelig word.

77

2. Misverwydering.

Nadat enige oorblywende dooie hoenders verwyder is word die ou mis verwyder. Dit kan met hande-arbeid en grawe of met meganiese skrapers verwyder word. By plase waar veelvuldige ouderdomme aangehou word is dit die beste om die mis binne die hoenderhuis in sakke te laai wat toegebind word. Dit sal voorkom dat ou besmette mis na aan­grensende huise met jonger kuikens gewaai word. Die vloere moet dan so deeglik as moontlik met besems gevee word.

3. Verwyder aile oorblywende voer uit die hele voersisteem, ook uit die massatenks.

Hierdie voer mag na ander huise met groot hoenders oorgeplaas word.

4. Was van die huis.

Was die huis met water en 'n goeie wasmiddel bv. 'n kwatemere ammoni­um seep. Kwatemere ammonium sepe staan ook bekend as QAC sepe (na die Engels: "Quaternary ammonium compound"). Maak seker dat die seep volgens die vervaardigers se aanbevelings gemeng is. Was ook aile toerusting bv. voerders wat nie verwyder is nie. 'n Hoedruk spuit is besonder doeltreffend vir hierdie proses.

5. Skoonmaak van waterlyne en voorsieningstenk.

Die waterlyne en voorsieningstenk moet uitgespoel word. Die kwatemere ammonium seep is ook hiervoor geskik.

6. Ontsmet die huis.

Nadat die huis goed droog is na die eerste was volg 'n tweede was. Hierdie was is 'n ontsmettingswas en bevat 'n ontsmetmiddel. Die ontsmetmiddel en die wasmiddel wat hierbo gebruik is moet verenigbaar wees. Sommige wasmiddels en ontsmetmiddels sal mekaar teenwerk en tot gevolg he dat die ontsmetproses nutteloos is. So byvoorbeeld sal 'n kwatemere ammoni­umseep en 'n ontsmetmiddel wat 'n jodiumverbinding bevat mekaar teen­werk, selfs al is die huis reeds droog na die eerste was.

78

'n Gluteraldehied teen 1% konsentrasie is doeltreffend na 'n was met 'n kwaternere ammoniumseep, maar ook net as die oppervlaktes reeds droogis.

Hoe langer die oppervlaktes in die huis nat bly met die ontsmetmiddel hoe meer effektief is die proses. Moet nie die ontsmetmiddel so aanwend dat dit die mure met 'n sterk straal tref nie want dan spat die meeste ontsmetmiddel van die mure af met 'n gevolglike korter kontaktyd. Waar 'n hoedruk spuit gebruik word is dit dus belangrik om 'n sproeikop te gebruik wat die krag van die straal breek.

Met gluteraldehied moet gepoog word om die oppervlaktes vir ten min­ste 3 ure en selfs langer nat te hou.

Daar bestaan 'n groot verskeidenheid ander kommersiele middels wat verkoop word as ontsmetmiddels. Hulle effektiwiteit verskil heelwat van mid del tot middel.

By die keuse van beide die was- en ontsmetmiddel moet die volgende in ag geneem word:

1. Die was- en ontsmetmiddel moet versoenbaar wees. Die verskaffers van hierdie middels of 'n veearts vertroud met pluimveeproduksie kan u oor die versoenbaarheid adviseer.

2. Verskaffers van was- en ontsmetmiddels kan aansoek doen vir re­gistrasie van hulle produkte onder Wet 36 van 1947. By sodanige registrasie het kundige persone die aansprake, doeltreffendheid en veiligheid van die middels nagegaan. Dit beteken dat die verbruiker so 'n middel met meer vertroue kan gebruik as 'n middel wat nie geregistreer is nie. Indien 'n middel onder hierdie wet geregistreer is sal dit op die etiket aangedui word.

7. Skoon skaafsels.

Skoon skaafsels word nou in die huis geplaas soos in die begin van hierdie hoofstuk beskryf.

79

8. Insekdoder.

Dikwels is beddegoedkewers van die A1fatobius groep en hullarwes 'n probleem deurdat hulle in groot getalle mag voorkom en dan baie skade aan die insulasiemateriaal aanrig. Die probleem kom meer in toe huise (kragventilasiehuise) voor as in konveksiehuise. Waar hulle 'n probleem is vind bekamping plaas deur veral die binnemure van die huis met 'n insekdoder te spuit. In ernstige gevalle moet die ou mis voor verwyde­ring op 'n hoop gestoot word en 'n eerste toediening van insekdoder moet om die hoop gespuit word. Wees versigtig om nie die hoop self te bespuit waar die ou mis as beesvoer gebruik gaan word nie. In baie erge gevalle mag dit van tyd tot tyd nodig wees om spesialis plaagbestryders in te roep om die probleem onder beheer te kry.

9. Knaagdierbekamping.

'n Effektiewe bekamping van knaagdiere is uiters noodsaaklik. Afgesien van siektes wat moontlik deur knaagdiere oorgedra kan word, kan hulle ook groot skade aan waterlyne en elektriese bedrading aanrig.

10. Los toerusting.

Aile los toerusting word ook gewas en ontsmet en in die huis teruggeplaas.

11. Beroking.

Beroking word gedoen met al die toerusting opgestel en die skaafsels in die huis. Formaldehiedkorrels word hiervoor gebruik. Die formaldehied­korrels word in brandpanne soos in Hoofstuk 4 beskryf geplaas. Die hoeveelheid formaldehiedkorrels wat gebruik word is ongeveer 1 kg kor­rels per 280m3. Die skaafsels word net ver genoeg om die brandpanne weggestoot om te verhoed dat brandende korrels wat uit die panne spat die skaafsels aan die brand sleek.

Met beroking moet die huis heeltemal toe wees. Die huis word verhit tot ongeveer 40 OC. Indien dit moontlik is om die huis te bevogtig sal dit die effektiwiteit van die beroking verhoog. Die panne word aangeskakel en gelos vir ongeveer 24 uur.

80

Die proses word minstens 36 uur voor die aankoms van die volgende groep kuikens begin en die formaliengasse moet reeds uit die huis wees voor die kuikens geplaas word. 'n Effense reuk van formalien is nog aan­vaarbaar maar dit moet nie meer die oe en neus van die werkers brand nie.

5.14 Faktore wat kwaliteit bei'nvloed.

Die oorsake van sekere probleme wat die kwaliteit van markgereed hoen­ders be'invloed is as volg:

Vel-besmetting oor die heup (Eng.:" Scabby hip").

Bevolkingsdigtheid te hoog.

Swak vering.

1. Geneties: Sekere rasse mag stadiger veer as ander. Haantjies veer stadiger as hennetjies.

2. Voedingstekorte veral van sekere aminosure mag swak vering veroorsaak.

3. Sekere koksidiose beheermiddels word daarvan verdink dat hulle meer geneig is tot swak veerontwikkeling.

4. Te hoe temperature neig om veerontwikkeling te vertraag.

5. Beenprobleme wat daartoe lei dat hoenders oor mekaar klim mag tot gevolg he dat die vere van die rug afgetrap word.

Beenprobleme.

1. Nat skropgoed: lei tot soolbrand en gewrigsontsteking.

2. Aansteeklike en voedingsoorsake: sien Hoofstuk 8.

Borsblase.

Nat skropgoed wat tot hoe vlakke van ammoniak sowel as beenprobleme

81

lei. Beide die amrnoniak en die beenprobleme kan gesamentlik of afson­derlik borsblase veroorsaak.

Oneweredigheid.

1. Koue lei daartoe dat kuikens op 'n hoop sit en somrnige kuikens kom nie uit die bondel om te gaan eet nie.

2. Die groottes van die dagoud kuikens wat ontvang is verskil te veel.

3. Enige siekte wat deur die huis gegaan het en sommige hoenders meer as ander geaffekteer het.

4. Onvoldoende voerspasie.

Krapmerke.

1. Beenprobleme lei daartoe dat sommige hoenders oor ander klim wat nie kan beweeg nie.

2. 'n Huis met kuikens wat oormatig skrikkerig is. Personeel moet altyd rustig deur huise loop en nie vinnige bewegings maak wat die hoen­ders verwilder nie. Dit help ook om ligte te verdoof wat waarskynlik die rede is dat minder velkrappe in toe as oop huise gesien word.

3. Rowwe hantering tydens die vangproses.

4. Te hoe bevolkingsdigtheid.

Kolibasillose.

Sien Hoofstuk 8.

5.15 Afvalhantering.

Tydens die grootmaak- en wassiklus ontstaan daar heelwat afvalmateri­aal waarvan ontslae geraak moet word. Die proses om van die afval ontslae te raak moet wetlik korrek wees en dit moet ander grondeienaars in die omgewing in ag neem.

82

Mortaliteite.

Die daaglikse mortaliteite kan in 'n komrnersiele ontbindingsput gegooi word. Hierdie putte voorkom reuke en vliee maar mag te klein wees vir 'n werklike groot braaikuikenplaas. Dan moet 'n ander oplossing gevind word.

Die dooie hoenders kan in 'n gat begrawe word wat minstens 'n kilome­ter weg van die plaas is en die dooie kuikens moet elke dag toegegooi word.

Dooie kuikens kan ook na 'n newe-produkte aanleg geneem word waar dit tot karkasmeel verwerk word. Hierdie is dikwels die beste oplossing vir die groter produsent. Die mortaliteite moet altyd redelik vars wees aangesien ontbinde karkasse 'n swak kwaliteit karkasmeel tot gevolg het.

Ou skaafsels en hoendermis.

Nat skaafsels wat uit die huise gedurende die grootmaakperiode ver­wyder word moet van die plaas verwyder word. Dit kan as tuinkompos gebruik word.

Skaafsels en mis wat aan die einde van die siklus verwyder word moet ook minstens 5 kilometer weg van die plaas geneem word. Dit kan ook as kompos gebruik word.

Soms sal boere die hoendermis as beesvoer gebruik. Die beeste moet dan teen lamsiekte geent wees aangesien die organisme in die mis kan voorkom. Koksidiose beheermiddels met die aktiewe bestandeel madu­ramisien hou 'n gevaar vir beeste in. Raadpleeg eers 'n veearts of kry 'n onderneming van die maatskappy wat die voerbyvoegings verskaf het dat hulle produk veilig is vir gebruik in beeste.

Waswater.

Water van die wasproses wat sepe of ontsmetmiddels bevat mag nie in natuurlike waterlope gestort word nie. Dit is 'n kriminele oortreding en is volgens wet strafbaar!

83

Sulke water kan wel in 'n septiese tenk gestort word. Dit kan ook as besproeiingswater gebruik word maar ;nie vir wortelgewasse bv. aartap­pels of wortels nie. Dit mag wel gebruik word vir gewasse wat bokant die grond gedra word bv. tamaties en vrugte.

84

6. VOEDING

Die samestelling van braaikuikenrantsoene is 'n deeglik nagevorsde wetenskap. Voervervaardigers met voedingkundiges in diens wat spe­sialiseer in pluimveevoeding kan braaikuikenvoere produseer wat goeie prestasie verseker.

Die boer wat begin met braaikuikens word beslis aangeraai om volledi­ge rantsoene van 'n voervervaardiger te koop eerder as om self voer te men g. Indien 'n persoon met genoeg ervaring voel dat hy sy eie voer wil meng word hy eerstens aangeraai om steeds 'n volledige konsen­traat te koop van 'n voervervaardiger. Sy selfmengpraktyk is dan beperk tot die toevoeging van 'n energiebron bv. mielies tot die konsen­traat. Totale selfmeng vanaf al die basiese roumateriale is 'n gespe­sialiseerde taak en word nie hier bespreek nie. Die boer wat dit wil probeer word aangeraai om 'n voedingkundige wat spesialiseer in pluimveevoeding te konsulteer.

Wanneer voer bestel word is dit belangrik om te spesifiseer dat dit 'n braaikuikenrantsoen is bv. Braaikuiken-aanvangsrantsoen.

6.1 Voedingsfases.

Braaikuikens word verskillende rantsoentipes gevoer gedurende die grootmaakproses. Die rede hiervoor is dat die braaikuiken se behoefte ten opsigte van die verskillende komponente in die voer verskil soos hy ouer word. So byvoorbeeld neem die behoefte aan protei:en af en die behoefte aan energie neem toe. In die praktyk word die rantsoen twee of drie maal gedurende die grootmaakperiode verander. Waar die voer net twee maal verander word staan die proses bekend as twee-fase voeding terwyl drie­fase voeding drie rantsoene bevat.

Braaikuikenrantsoene en hul benamings verskil effens van voerver­skaffer tot voerverskaffer. Die volgende benamings sal hier gebruik word:

85

Twee-fase:

RANTSOEN Aanvangs Groei/ Afrond Metaboliseerbare 3080-3190 3080-3190 energie kcal/kg Ru-prote"ien % 22-23 19-20

Drie-fase (National Poultry Breeders -1992):

RANTSOEN Aanvangs Groei Afrond Metaboliseer- 3080-3190 3080-3190 3080-3190 bare energie kcal/kg Ru-prote"ien% 22-23 20-21 18-19

Die voervervaardiger sal spesifiseer hoeveel van elke tipe van sy rantsoen gevoer moet word.

Wanneer word twee- en wanneer drie-fase voer gebruik? Twee fase voer is veral geskik wanneer In kleiner hoeveelheid kuikens geproduseer word. By meeste grater produsente word drie-fase voeding gebruik (en in sekere ondememings selfs meer as drie fases). In teorie moet meer fases beter wees as minder maar in die praktyk moet die vergelyking op die plaas gedoen word. Die belangrikste oorweging is die koste wat gemeet word in sent voer per kilogram verhandelbare produk (sien Hoofstuk 7 vir kosteberekeninge). Die vetinhoud van die karkas mag ook belangrik wees1 veral as die mark sensitief is vir 1n te vet hoender.

6.2 Voerformaat.

Voere kan gelewer word in 1n formaat wat die boer spesifiseer. Dit kan as krummels1 pille of meel bestel word.

Krummels: Krummels is uiters geskik vir jong braaikuikens. Ten minste al die voer in die eerste 14 dae moet in hierdie formaat wees. Meestal word al die voer in die aanvangsperiode nl. tot 21 dae in hierdie formaat bestel. Die krummels bestaan uit gebreekte pille. Pilvoer se formaat is te groat vir die klein

86

Pilvoeding:

Meelvoeding:

kuikens om dit te kan eet. Die inname van meel in hierdie periode kan weer die groei beperk aangesien die kuiken fisies minder meel as krummels kan inneem. Die braaikuiken se grootste massatoename vind in die eerste 14 dae plaas (die massa vermeerder 815 keer van 0 tot 14 dae). Dit is dus nood­saaklik om die inname- en groeipotensiaal van hierdie pe­riode na behore te benut. Krummels is uiters geskik hiervoor.

Die braaikuiken kan meer voer in 1 n pil as in 1 n meelvorm inneem en kan ook nie selektief wees nie en moet alles eet wat in die pil is. Verder het pille die voordeel dat daar min­der vermorsing is as met meel. Nie-teenstaande die feit dat pilvoer duurder is as meelvoerl is dit meer ekonomies.

Omdat die braaikuiken se voerinname minder is op meel as op pille of krummels is die groeitempo laer. Dit moet nooit in die eerste 14 dae gebruik word nie aangesien dit die groei te veel sal vertraag in hierdie kritiese periode. Die verminderde inname het hoofsaaklik daarmee te doen dat die meel stadiger as pille gevreet word. Deur meer voerspasie te voorsien word die probleem effens verlig want dan hoef een hoender nie te wag dat In ander hoen­der wat lank vat klaar eet nie.

Aangesien waterpens groeiverwant is kan meelvoer effek­tief gebruik word om groei te vertraag wat die vrektes aan waterpens aansienlik verminder. Dit word gewoonlik gegee sodra die vrektes a.g.v waterpens begin toeneem (gewoonlik van laat herfs tot vroeg lente). Moet nie meel tydens die res van die jaar voer nie aangesien die groeiver­traging nie ekonomies is nie.

6.3 Voertegnieke.

Totale tyd voeding.

Hiermee word bedoel dat voer altyd beskikbaar is. Dit is In goeie onge­kompliseerde metode en gee goeie produksieresultate.

87

Voedingstimulasie deur ligte.

Daar bestaan metodes van sogenaamde afgebroke voedings waar voer­tyd deur ligte beheer word. Hierdie metodes is selde met sukses in Suid­Afrika aangewend.

Die hoenders word vir 'n tyd van voer weerhou deur die ligte af te sit. Sodra die voer beskikbaar word, word die ligte aangesit en 'n refleksge­woonte word by die hoender ontwikkel om te gaan eet as die ligte aankom. Hierdie stelsel het die nadeel dat as dit nie behoorlik en akku­raat gedoen word nie kan die braaikuikens se voer inderwaarheid beperk word! Dit moet beslis nie probeer word waar dagtemperature in die huis so hoog styg dat die hoenders slegs in die koel nagte vreet nie want dit sal die reeds beperkte voertyd verder inkort.

Hierdie metode moet slegs onder die volgende omstandighede aange­wend word:

1. Die algemene gesondheid van die hoenders in die vorige en huidige siklus moet goed wees.

2. Doelwittemperature soos in die rasstandaarde of in hierdie boek beskryf moet noukeurig gehandhaaf kan word. Kuikens moet veral nie te warm kry nie.

3. Pille moet gevoer word.

4. Die voerspasie vereistes soos vroeer bespreek moet voldoende of meer as voldoende wees.

6.4 Voerbyvoegings.

Koksidiose beheenniddels.

Koksidiose is 'n dermtoestand wat gereeld voorkom en dit noodsaak die toevoeging van 'n rniddel in die rantsoen van dagoud tot kort voor slag om dit te beheer. Hoofstuk 8 verduidelik meer oor die siekte sowel as die rol van hierdie beheermiddels.

88

Antikoksidiese middels vir braaikuikens. (lnligting soos met Junie 1994)

Handels- Aktiewe Insluitings- Verskaffer Onttrek-naam bestanddeel peil van (benamings kings-

aktiewebe- afgekort) peri ode standdeel tot die rantsoen ind.p.m.

Ancoban-100 Monensin 100-120 Anchorpharm Geen Premix Ava tee Lasalocid 75-125 Roche Geen Clinacox Diclazuril 1 Janssen Geen Premix Co ban Monensin 100 Elan co Geen Cycostat Robenidine 33 Cyanamid 5dae Cygro Madurarnicin 5 Cyanamid 3dae DoquinPlus Dinitolarnied 500 Phenix 7dae

+ etopabaat OOTPlus Dinitolamied 500 Anchorpharm Geen

+ etopabaat Ecox200 Monensin 100-120 Eco Geen Sal-Ecox 120 Salinornisien 60 Eco 5dae Logo ban Monensin 100-120 LogosAgvet 3dae Maxi ban Narasin + 40+40to Elan co 4dae

nicarbazin 50+50 narasin + nicarbazin

Monteban Narasin 70-80 Elan co Geen Sac ox Salinornisien 60 Hoechst Geen

Ag-Vet Salcostat Plus Dinitolamied 500 Solvay Geen

+ etopabaat

Een rniddel nl. Baycox van Bayer is ook geregistreer vir die voorkoming van koksidiose maar word alleenlik deur drinkwater toegedien.

89

Die middel wat by die rantsoen ingesluit is sowel as die insluitingspeil moet volgens wet per etiket op elke s~k aangedui word. Indien voer in losmaat (in massavoertenks) gekoop word moet die etiket die aflewe­ringsnota vergesel.

Groeistimulante.

Groeistimulante se benaming is misleidend. Hierdie middels is nie-hor­monaal en hul effek is om die natuurlike groeipotensiaal van die braaikuiken te ondersteun. Hierdie middels is merendeels antimikrobies van aard, wat beteken dat hulle sekere mikro-organismes beheer. Die middels wat hiervoor gebruik word, word nie terapeuties gebruik nie en is selektief van aard in die sin dat hulle slegs organismes dood wat 'n nadelige effek het op die groei van die braaikuiken. Hulle is ook nood­saaklik in die beheer van 'n toestand genoem nekrotiese enteritis. Nekrotiese enteritis word veroorsaak deur 'n bakterium genaamd Clostridium. Nekrotiese eneteritis kan so gereeld voorkom dat dit nodig is om altyd 'n beheermiddel in die voer in te sluit. Hierdie middels word genoem antimikrobiese voerstimulante. Nekrotiese enteritis en koksidiose loop ook hand aan hand: 'n ligte aanval van koksidiose kan die hoender predisponeer vir nekrotiese enteritis.

Hier volg 'n lys van sommige groeistimulante en hul insluitingspeile in die rantsoen.

Groeistimulante vir gebruik in braaikuikens. (Inligting soos met Junie 1994) Handels- Aktiewe Insluitings- Verskaffer Onttrek-naam bestanddeel peil van (benamings kings-

aktiewe be- afgekort) peri ode standdeel tot die rantsoen in d.p.m.

Albac-150 Sink 10-100 Roche Geen basitrasien

Albac-100 Sink 10-100 Anchorpharm Geen basitrasien

90

Avotan 100 Bayo-n-ox Eskalin-500

Flavomycin

Feed ad Zinc Bacitracin 15% 3-Nitro 10 (10% Premix)

Nitrovin 24% Premix Nitrovin 50% Premix Olaquindox 10% Premix Pay-bac 250

Phenix TylosinPMX Pituzone 24% Promote Surmax-50 Tylan Zinc Bacitracin 10% (Anchor-pharm)

Zinc Bacitracin 15% (Anchor-pharm)

Avoparcin 10 Cyanamid Geen Olaquindox 10-20 Bayer 4dae Virginia- 10-80 SmithKline Geen misien Beecham Flavophos- 2-5 Hoechst Geen pholipol Sink 10-100 Feed Ad Geen Basitrasien

3-Nitro-4- 50 Solvay 5dae hydroksie-feniel-arsoonsuur Nitrovin 12 Anchorpharm Geen

Olaquindox 10-20 Anchorpharm 2dae

Sink (250g van Anchorpharm Geen Basitrasien mengselper + Nitrovin ton voer) Tylosin 5 Phenix 5dae

Nitrovin 12 Feed Ad Geen Tylosin 5 LogosAgvet 5dae Avilamisien 5-15 Elan co Geen Tylosin 5 Elan co 5dae Sink 10-100 Anchorpharm Geen Basitrasien

Sink 10-100 Anchorpharm Geen Basitrasien

91

Groeistimulante sowel as anti-koksidiese middels is noodsaaklike byvoegings en daar moet nie probeer wnrd om hiersonder te boer nie. Net soos by koksidiostate moet die groeistimulant wat bygevoeg is ook per etiket op die sak aangedui word (of by die afleweringsnota waar voer in losmaat gekoop word).

Vitamiene en minerale byvoegings.

Aile braaikuikenrantsoene kry vitamiene en minerale toevoegings om 'n hoe kwaliteit voer te gee en tekortsiektes te voorkom.

Ander byvoegings.

Anti-oksidant.

Anti-oksidante word deur die voervervaardiger by die rantsoen gevoeg om te keer dat die voer galsterig word. Galsterige voer kan tot verliese lei. Aile voere moet 'n anti-oksidant bevat.

Kleurstowwe.

Die Suid-Afrikaanse verbruiker verkies 'n braaikuiken met 'n effense gelerige velkleur. Velkleur is grootliks afhanklik van sekere bestanddele wat in die voer voorkom. Soms, soos byvoorbeeld wanneer groot hoeveelhede koring of sorghum in die voer in plaas van mielies gebruik is kan die velkleur bleek voorkom. Dan kan die voervervaardiger op aan­vraag 'n middel by die rantsoen voeg om die gelerige velkleur na vore te bring. Hierdie middels sowel as die verskille in velkleur wat hier beskryf is bemvloed nie die smaak van die hoender nie.

Terapeutiese antimikrobiese middels.

Antimikrobiese middels kan van tyd tot tyd by die voer bygevoeg word om sekere siektes te beheer. Dit mag alleenlik onder veearts voorskrif gedoen word.

6.5 Voermonsters.

Voerprobleme kan vinnig ontstaan of dit kan 'n tyd neem om sigbaar te

92

word. Dit kan wees dat wanneer die probleem opgemerk word al die voer van die betrokke aflewering al opgevreet is. Dit is dus 'n goeie prak­tyk om met elke voeraflewering reeds 'n monster te neem. Neem ongeveer 'n 500g monster van die aflewering en berg op totdat die kuikens klaar grootgemaak is. Etiketeer hierdie monsters met die vol­gende inligting:

datum van vervaardiging. datum van aflewering. afleweringsnota - of lot nommer. eenheid waar dit afgelewer is.

93

7. BESTUURSASPEKTE 7.1 Produksiebeplanning.

Enkel- en veelvuldige ouderdomplase.

Alhoewel dit verkieslik is om aldie hoenders op 'n plaas dieselfde ouder­dom te he is dit nie altyd moontlik nie. Die voordele om alle hoenders dieselfde ouderdom te he is dat die hele plaas na die slag- of vangproses sander hoenders is en siektes nie deur hoenders as draers na die volgende siklus oorgedra word nie. Dit is 'n besonder effektiewe metode om 'n plaas van siektes skoon te kry. Enkelouderdom eenhede word oak soms genoem alles-in-alles-uit-eenhede.

Om enkelouderdom eenhede te bewerkstellig moet die plaas deel wees van 'n hele groep plase wat elkeen 'n verskillende ouderdomsgroep hoen­ders bevat. Groot maatskappye kan al die verskillende plase in eie besit he, maar vir die kleiner produsent is so iets nie moontlik nie. Indien slegs een of twee eenhede besit word kan die boer met ander onafhanklike boere in 'n siklus probeer inskakel. Die groat braaikuikens word dan elke week van 'n ander eenheid geslag of verkoop. Sommige braaikuiken abattoirs koop hulle braaikuikens in en daar kan met hulle ooreengekom word oar 'n enkelouderdom slagting vir 'n betrokke plaas.

Die aankoop van kuikens moet dan oak gereel word om by die enkelou­derdom plasings in te pas.

Indien die boer net een plaas besit en nie 'n alles-in-alles-uit siklus met mede boere of die abattoir kan beding nie het hy geen keuse as om veelvuldige ouderdomme op een plaas aan te hou nie. Sy risiko is grater want indien 'n siekte soos Gumborosiekte of Aansteeklike Korisa sy plaas tref gaan hy sukkel om dit uitgeroei te kry. Dan mag dit nodig wees om die plaas te ontvolk, behoorlik skoon te maak, vir 'n tydperk te laat leeg staan en dan weer van voor af te begin.

Siklusbeplanning.

Uit 'n bemarkingsoogpunt is dit belangrik dat daar 'n konstante vloei van

94

markgereed braaikuikens beskikbaar moet wees. Die groep enkelouder­dom eenhede of die veelvuldige ouderdom plaas moet dan beplan om 'n konstante hoeveelheid elke week te produseer.

Om hierdie vloei uit te werk moet in ag geneem word hoeveel vloer­oppervlak in totaal beskikbaar is en hoeveel kuikens daarop aan­gehou kan word. Dit word dan verdeel in die aantal siklusweke wat beskikbaar is. Die siklusweke bestaan uit die grootmaakperiode (plasing tot vang) plus die skoonmaakperiode. Hierdie syfer gee dan vir ons die vloeroppervlak wat per week geplaas behoort te word. Neem in ag dat ons graag 'n huis op een dag wil volmaak met kuikens.

As voorbeeld kan ons veronderstel dat die boer se finansiele situasie so is dat hy 4000 vierkante meter behuising kan bekostig. Veronderstel verder dat hy geen ander keuse het as om met veelvuldige ouderdomme te boer nie. Gestel die sikluslengte is 42 dae plus 'n 14 dae lee periode m.a.w. 'n totaal van 56 dae of 8 weke. Dit gee dan 500 vierkante meter wat per week geplaas kan word. Teen 16 kuikens per vierkante meter kan hy dan 8000 kuikens per week plaas. In totaal benodig die boer minstens 8 een­hede om so 'n siklus te kan volg.

Die beplanning raak moeilik as dit 'n bestaande eenheid is wat uit 'n aan­tal huise bestaan wat nie deelbaar is deur die aantal siklusweke nie, of as die eenheid uit huise van verskillende groottes bestaan. Dan moet sekere prioriteite gestel word:

1. Indien meer as een eenheid beskikbaar is, moet die eenhede so geplaas word dat elkeen so na as moontlik aan die alles-in-alles-uit beginsel kom.

2. Ten tweede moet daar altyd probeer word om 'n huis se kuikens alles op een dag te plaas. Konsulteer dus met die broeiery om die beste plasingskedule uit te werk.

Binne die raamwerk van hierdie beginsels is dit 'n kwessie van meet en pas sowel as konsultasie met die broeiery om die beste moontlike kombi­nasies uit te werk.

95

7.2 Rekordhouding.

Sonder behoorlike rekordhouding kan geen besigheid suksesvol voortbe­staan nie. 'n Rekordstelsel moet ook nie lomp wees en onnodige inligting bevat nie. Die stelsel moet goed georden wees sodat inligting gou opge­spoor kan word. Afgesien van die finansiele rekords moet 'n aantal pro­duksierekords ook gehou word. Soos wat finansiele rekords 'n aanduiding kan gee van waar die finansiele knelpunte in 'n besigheid le, net so is pro­duksierekords van onskatbare waarde om produksieprobleme op te los.

Die volgende is die aantal gegewens wat gehou behoort te word:

Rekords gedurende die grootmaaksiklus:

1. Dagoud kuikens.

Die volgende inligting omtrent die dagoud kuikens moet gehou word:

Ras. Kuikenverskaffer. Aantal kuikens gelewer en datum van aankoms. Ouderdom van teeltrop. Entings by die broeiery toegedien.

2. Daaglikse mortaliteite.

Hierdie is die belangrikste gegewens wat gehou moet word. Elke dag se vrektes moet aangeteken word. Hierdie syfer moet as 'n daaglikse persentasie van die plasingsyfer bereken word en dit moet ook met die rasstandaard vergelyk word. Probeer ook om onderskeid te tref tussen klein, uitskot tipe hoenders en groot hoenders wat vrek.

Die kummulatiewe vrektes, m.a.w. elke dag se vrektes bymekaar getel, moet ook op datum gehou word deur die verloop van die siklus.

3. Voerinname en voeromset.

Voerinname moet so akkuraat as moontlik aangeteken word. Waar voer

96

T .---,---Huisno.: --------, 1 Plaas: _ _ t-- __ _

-- -----------1 Plasingsdatum: Kuikenverskaffer:

Ras:

Ouderdom (dae)

0 I

- -- -

2 3

-- -

4 5

--

6 7 8 9 10 II

12 13 14 IS

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38

39 40 41

----

42

Fig (7-1)

!

Daaglikse I Kumm. vrekte vrekte

i

---

I 'I Kumm.

vrekte 0/o

Teeltrop ouderdom:

Massa (gemiddeld)

Voertipe I Voer­

hoeveel I heid

Huis­temp.: min.+ maks.

- - j_ - +--- -- -r-- -- - - j_- - -----'1-----j

- - -~- ---J ~- -_ -------=-- '::___ -_ - - -~ +-- ~ - --J --~- ----: ___ r-_ -_ - r::_ ---~ -_----= t-----i---=

1- I - -r-- -- - - -1-- - 1--~- - ---- - - r--- -- I - - --- -f- + - - _,_- f-_t:_: L J l j

--

I l j

+

t-

-i I I [

I

_t __ i j j

-j ---- -t

--1 --

-

97

-, --

- I -- --

-- - -t- ---,- -

-- i - - - i--

- - ~- -=-------.--+ -_ -- j- - -

-1 -- -

__ I __ ,

I

-L r- T -- j --- - -r-

-- ----- ---

--r:_ -__ -r-- --- -

__ J_ ---- -- --r------ -- 1

-1 --- -- t--

-1-- --1--~ --

~--

j

+ -L-i

-

in sakke gekoop word kan die hoeveelheid voer wat gegee is redelik akkuraat aangeteken word. Dit is ook beter om hierdie syfers na 'n inname per oorlewende hoender syfer te herlei.

Waar voer in losmaat voorsien word moet merke op die voertenk aangebring word wat kan help om die daaglikse voerverbruik te bepaal. Hierdie daaglikse bepaling word dan ook tesame met die hoeveelheid voer afgelewer gebruik om so na as moontlik aan 'n werklike voerverbruiksyfer te kom.

Die nut van daaglikse voerinname syfers is om so gou as moontlik enige vermindering in inname waar te neem. So 'n afname kan op 'n siekte - of smaakprobleem dui.

Die datums waarop daar begin is om elke nuwe besending voer te gebruik moet ook aangeteken word. Teken ook die dag aan waar daar van een voersamestelling na 'n ander oorgeskakel is, bv. van aanvangs na groei-rantsoen.

4. Toetsmassas.

Toetsmassas behoort elke 7 dae gedoen te word. Die prosedure is in Hoofstuk 5 beskryf. Deur toetsmassas te neem kan groei behoorlik evalueer word. Indien groeiprobleme ondervind word kan gereelde toetsmassas 'n aanduiding gee van in watter periode die probleem voorkom. Dit is baie moeilik om die oorsake van swak groei vas te stel sander dat die ouderdomsperiode waarin dit voorkom bekend is.

5. Daaglikse minimum en maksimum temperature.

Teken hierdie temperature minstens een maal per dag aan soos in Hoofstuk 5 beskryf.

6. Entings en medik~ie.

Hierdie gegewens moet ookaangeteken word op die ouderdom waar dit toegepas is. By entstowwe is dit veral belangrik om die vervaardi­ger se lot nommer en vervaldatum aan te teken.

98

Rekords aan die einde van die siklus.

1. Totale massa geproduseer.

Die totale massa wat aan die einde van die grootmaakperiode gepro­duseer is, moet aangeteken word.

2. Gemiddelde lewende massa.

Deur die totale massa van al die lewende hoenders te deel deur die aantal kuikens geslag kry ons 'n gemiddelde lewende massa.

3. Biomassa.

Werk die opbrengs in kilogram per vierkante meter vloerspasie uit. Dit gee 'n goeie aanduiding of die kapitaal wat aan die huis spandeer is goed aangewend word.

4. Totale verliese.

Bereken die totale verliese (vrektes plus uitskot) as 'n persentasie van die plasingsyfer.

5. Voeromset.

Die totale voerverbruik aan die einde van die siklus word gebruik om die voeromset te bereken. Aangesien voer die grootste enkele koste vir die braaikuikenboer is, is dit uiters noodsaaklik dat die boer weet hoeveel vleis en ander verhandelbare produkte hy met sy voer gepro­duseer het. Dit word bereken deur die totale hoeveelheid voer wat gedurende die siklus gebruik is te deel deur die totale lewende massa wat produseer is.

6. Doeltreffendheidsfaktor.

In sommige braaikuikenbesighede word 'n doeltreffendheidsfaktor bereken. Die formule is as volg:

persentasie oorlewend x lewende massa(kg) x 100 ouderdom(dae) x voeromset

99

In modeme braaikuikenbesighede word hierdie faktor nie meer so 1 baie gebruik nie aangesien die individuele redes vir die syfer nie daaruit gelees kan word nie. Die syfers wat algemeen gebruik word, is voeromset, massa per vierkante meter, massa per geslagte hoender en persentasie verliese (mortaliteite en uitskothoenders).

7.3 Koste berekening.

Tydens en aan die einde van die siklus moet die koste van produksie gemonitor word. Produksiekoste in meeste besighede word beskryf in terme van die produk wat gelewer word. In hierdie geval is dit die totale verhandelbare produk wat gelewer word. Dit word gemeet in kilogram, dus kan een kilogram beskou word as een eenheid produk gelewer. Indien hierdie kostes alles herlei word na 'n koste per kilogram kan die effektiwiteit van produksie in terme van geld evalueer word. Dit help met die bepaling van gelykbreekpunte, verkoopsprys en wins- of verlies­berekeninge. Verder kan die effek van individuele items op produksie dan bestudeer word.

Baie van die kostes is oorspronklik maandelikse kostes bv. salarisse, rente, voertuigkoste, huur en elektrisiteit. Ander kostes is sikluskostes byvoor­beeld gas vir verhitting, voer, was- en ontsmetmiddels, medikasie en entstowwe.

Dit is eenvoudig om die sikluskoste na 'n produksiekoste in terme van sent per kilogram te herlei:

sikluskoste(in Rand) x 100 kilogram gelewer

Om maandelikse koste na 'n produksiekoste in terme van sent per kilo­gram te herlei is moeiliker. Koste wat reeds aangegaan is kan eers nasi­kluskoste herlei word:

maandelikse uitgawes vir die betrokke periode x 12 aantal siklusse per jaar.

Die aantal siklusse per jaar:

365 sikluslengte in dae(grootmaakperiode + skoonmaak)

Die probleem kom waar een siklus in die middel van 'n maand eindig en 'n volgende direk daarna begin. Pro-rata aanpassings kan dan gemaak word op grond van die aantal dae in die maand wat deur elke siklus opgeneem is.

Voorbeeld van kosteberekening:

'n Boer met 5 braaikuikenhuise van 800 vierkante meter elk plaas 12000 kuikens in elke huis. Die 5 huise word almal in een week geplaas en elke huis se hoenders word 42 dae na plasing gevang en na 'n abattoir vervoer. Die skoonmaakperiode vir elke huis is 14 dae.

In een siklus het die boer 55200 hoenders aan die slagpale gelewer. Die totale massa gelewer was 102120 kg. Die totale hoeveelheid voer verbruik was 201200 kg. Die gemiddelde voerprys was R1000-00 per ton. Hy spandeer elke maand R8000-00 aan rente by die bank op 'n oortrokke fasiliteit.

Bereken die volgende: z. Gemiddelde slagmassa. ll. Opbrengs per vierkante meter. zzz. To tale verliese as 'n persentasie. zv. Voeromset. v. Voerkoste per kilogram vleis geproduseer. vz. Rente op die oortrokke fasiliteit in terme van kilogram geproduseer.

Antwoorde:

z. Gemiddelde slagmassa

=

=

=

totale massa kuikens gelewer

102120 kg 55200 kuikens

1,850 kg per kuiken geslag.

101

ii. Opbrengs per vierkante meter

totale massa = totale vloeroppervlak

102120 kg (5 x 800 vierkante meter)

2515 kg per vierkante meter.

m. Bereken eers die totale plasing en totale verliese:

Totale plasing 12000 kuikens x 5 huise 60000 kuikens.

Totale verliese = plasing- aantal geslag 60000 - 55200 4800 kuikens

Totale verliese as In persentasie

Verliese x 100 plasing

zv. Voeromset

4800 X 100 60000

8%

kg voer gebruik kg vleis geproduseer

201200 kg 102120 kg

1197:1

M.a.w. 1197 kg voer is gebruik vir elke 1 kg vleis geproduseer.

102

1 '

v. Werk eers die totale voerkoste uit:

Totale voerkoste = voerprys x tonnemaat

= R1000 x 201 12 ton voer

= R201200

Voerkoste as In produksiekoste (sent per kg)

=

=

=

totale voerkoste in rand x 100 kg vleis geproduseer

201200 X 100 102120 kg

197 sent per kg

vz. Bereken eers die aantal siklusse per jaar:

365 (grootmaakperiode + skoonmaak)

365 (42 + 14)dae

6152 siklusse per jaar

Herlei dan die maandelikse rente na In per siklus syfer:

rente per maand x 12 siklusse per jaar

R8000 x 12 6152

R14723-93

Rente as sent per kg geproduseer:

103

rente per siklus in rand x 100 kg vleis geproduseer

= R14723-93 X 100 102120 kg

14,4 sent per kg

104

8. BRAAIKUIKEN GESONDHEID

8.1 Algemene beginsels om siektes te voorkom.

VVasprogramme.

Wasprogramme en hoe hulle in die braaikuikensiklus in pas is reeds in Hoofstuk 5 bespreek.

Voorkoming van herbesmetting.

Nadat die huise gewas en ontmet is, moet daar deur die verloop van die grootmaakperiode aandag gegee word dat siekte veroorsakende orga­nismes nie weer die plaas binnekom nie. Baie van die siektetoestande wat groot verliese kan veroorsaak word meganies deur mense of toerusting versprei. Dit beteken dat 'n persoon wat op 'n plaas was waar daar Gumborosiekte teenwoordig was, die virus op sy klere of skoene of aan sy persoon na 'n ander plaas wat nog nie die probleem het nie, kan oor­dra. Ou voersakke en ander toerusting is ook 'n risiko. Finansiele herstel nadat Newcastlesiekte feitlik al die hoenders uitgewis het kan jare neem, en dikwels sal die besigheid ondergaan. Ander toestande soos Gum­borosiekte is moeilik om uit te roei as dit eers op 'n plaas gevestig is en dan moet streng en duur higienese maatreels en entprogramme in wer­king gestel word.

Dit is dus uiters noodsaaklik om maatreels te tref wat voorkom dat siektes 'n plaas binnegedra word. Die volgende punte moet oorweeg word:

Hoe meer mense op 'n braaikuikenplaas toegelaat word hoe grater is die kanse dat ongewensde organismes binnegedra kan word. Geen besoekers wat nie direkte belange op die plaas het, moet toegelaat word nie.

- Die gebruik van 'n stortbad tesame met beskermende oorklere voordat die plaas binnegegaan word sal die risiko van siekte oor­drag aansienlik verlaag.

105

- Braaikuikenhuise moet voeldig gemaak word soos in Hoofstuk 3 beskryf.

Kopers m~et_nie toegelaat word om hoenders in die produksie area te ?es1?tlg en te koop nie. Daar moet 'n aparte area opgerig ~ord_ v1r d1e verkoop van lewende hoenders. Verkieslik moet h1erd1e. area nie eens op dieselfde plaas as die braaikuikenhuise ~ees me. H~enders wat na hierdie area verskuif word moet nie na d1e produks1e area teruggeneem word nie.

Spesiale aandag moet_ gegee word aan die area waar gebruikte of nat skropgo~d ~ego~1 word. Neem die algemene windrigting in ag en m?e~1e d1e m1s nader as vyf kilometer van die produksie area gom me.

- Tref reelings met die voerfabriek dat voerafleweringsvoertuie skoong~ma~k en ont~met word voordat hulle die plaas besoek. Gaan h1erd1e voertme gereeld na vir fisiese netheid, veral die onderstel ~n modder~kerms. Die personeel van die voermaatskap­py moet d1e boer se s1ektebeheermaatreels nakom.

- Gebruik voetbaddens tesame met waterstewels voor die ingang na elke huis .. Die voetbaddens word elke dag gevul met skoon ontsmetm1ddel. As alternatief kan 'n aparte stel oortrekskoene (Eng.: "sli~ on") by elke huis voorsien word. Dit verminder die ~nse dat 1emand oor besmette materiaalloop wat buite rondle en d1t so die huis binnedra. Daar bestaan altyd 'n moontlikheid dat sulke materiaal van die onderstel van 'n voerafleweringsvoertuig of ander voertuie wat ander plase besoek, kan afval.

- Mortaliteitsverwydering verg beplanning en die roetiene kan van dag tot dag varieer. Huise of eenhede met jonger kuikens moet beskerm word teen kontaminasie vanaf groter kuikens. Begin dus elke dag se ve~derin? by die eenhede met die jongste kuikens, gaan dan na d1e ouer kmkens en doen kuikens wat siek is laaste.

- Hospitaal kampies dien as broeiplek vir siektes. Die risiko ver­bonde aan hierdie kampies is baie groter as enige moontlike

106

T voordeel wat hulle kan he. Sulke kampies moet nie op 'n braai­kuikenplaas toegelaat word nie. Vernietig eerder kuikens wat siek

is of 'n abnormaliteit het.

- Pluimvee afvalprodukte: Die voervervaardiger moet toesien dat waar afvalprodukte, bv. pluimvee karkasmeel of veremeel gebruik word, die produk behoorlik gesteriliseer is voor insluiting in die

rantsoen.

- Eienaars en werknemers op hoenderplase moet nie toegelaat word om ander voels of pluimvee aan te hou nie. Sekere siektes is oor-draagbaar van ander voelsoorte na hoenders.

Entstoftipes en -bantering.

Die entstowwe wat in braaikuikens gebruik word kan ge1naktiveerd

(dood) of lewend wees.

Ge1naktiveerde entstowwe bestaan uit siekte organismes wat gedood is maar steeds 'n immuunreaksie by die hoender veroorsaak as dit toege­dien word. Dit is gewoonlik saam met ander stowwe bv. spesiale olies gemeng om 'n goeie reaksie in die hoender te gee. Dit word altyd_ as 'n inspuiting gegee. In braaikuikens word olie entstowwe onder d1e vel toegedien. Outomatiese spuite, wat met elke toediening 'n konstante vo­lume gee, word gebruik. Hierdie toedieningsmetode moet deur 'n kundi­ge persoon gedemonstreer word. Verkeerde enttegnieke kan talle kuikens laat vrek of kan veroorsaak dat talle kuikens nie die korrekte dosis kry en dus nie ge"immuniseer is nie. In braaikuikens word dagoud Newcastle entstof dikwels deur hierdie metode toegedien in areas waar velogene Newcastlesiekte gereeld voorkom. Lees altyd die instruksies in verband met berging en toediening deeglik en kom dit noukeurig na.

Lewende entstowwe bestaan uit dieselfde soort organismes as die wat die siekte veroorsaak. Hierdie organismes verskil wel van die werklike siekte organisme deurdat hulle baie minder of selfs geen klinies waarneembare simptome in die hoender gee nie. Sulke entstowwe word algemeen teen Newcastlesiekte, Gumborosiekte en Aansteeklike

Bronchitis gebruik.

107

Lewende entstowwe moet altyd vcrsigtig hanteer word. Die entstof kan beskadig word as dit aan sonlig of verkeerde temperature blootgestel word. Die bc.Tging- en vervoerinstruksies vir hierdie entstowwe moet baie noukeurig nagek.om word. As 'n reel moet dit nooit aan sonlig blootgestel word nie. Hou dit in 'n koel houer en S\-'bruik onmiddcllik nadat dit voor­berei is. Meng net genocg sodat a! die gemengde entstof binne 'n uur opgebruik word l'n vemietig ongebruikte gemengde entstof wat Ianger as 'n uur staan.

Entprosedures met lewende e.ntstowwe.

Sproei enting.

Sproei en ling word dikwels vir virus entsowwc wat op die slymvliese moet werk aanbeveel. Dit is baic effekticf dl'Urdat dit spesifiek met die eplteelselle in aanri\king kom wat deur die werklike siekte aangetas sou word. Hicrdie strukture ontwikkel dan spesifieke beskerming teen die betrokke organisme.

Die druppelgrootte is 'n be1angrikc faktur in die sproei toediening van die entstof. Hoe fyncr die sproei, hoe dieper kan die entstof in die a~lingstclsd indring. Alhoewel hierdie fyn sproel tot 'n goeic immuunrcaksie in die hoender lei kan die diep penetrasic in die long skadelik vir die kuiken wees. Bale vcrvaardigcrs beveel nie ' n fyn sproei vir die gebruik van hul entstowwe in braaikuikens aan nie.ln ' n droe omgewing is die dntppelgrootte van die spt'Oei ook geneig om af te neem terwyl die druppel deur die lug beweeg. Dit lei daartoe dat die sproci fyner word as wat aanvanklik beplan is. Dit is om hierdie n>de cx>k beter om 'n grater druppel in droCr klimate te gebruik In hierdie droe klimate kan 'n fyn sproci sclfs tot vrektes aanleidi.ng gee. 'n Gewone rugsakspuit_kan gebruik word om ' n sproei met 'n groat druppel te gee.

Fyn sproei toediening word wei met sukse;. gebruik wanneer die humiditeit redelik hoog is, bv. in hoC TLoenvalgebiede en naby die kus. Meestal word spesiale meganicsc apparate hiervoor gebruik

Dagoudkuikcns kan in die broeiery in die kuikenhouers gesproei

108

word. Wanneer kuikens in 'n kuikenhuis gesproei gaan word is die proses nie so maklik nie. Die kuikens moet op 'n manier dig teen mckaar sit of staan sodat die mccste entstof op die kuikens beland en nie op die grand nie. Oil kan gcdoen word deur die kuikens af te skort. Anders kan 'n paar persone tussen die kuikens deurstap sodat hulle teen mekaat teen die kanle van die huis gaan sit. Sodra die meeste kuikens teen die kante is word die ligte verdof sodat die mcnse in die hui.s net kan slen.ln oop huise kan hierdie proses in die skemer gedoen word, verkieslik as die wind gaan le Die ventilasi~ tempo word verrninder sodat entstof nie maklik wegwaai nie. Die persone wat cntstof toedien moet stadig deur die hoenders beweeg en met 'n reelrnatige swaai van die spJ"Oe!er seker maak data! die hoen­ders nan die entstof blootgestel word.

Die entstof word vir die sprocl proses in gedistilleerde water opg~ maak. Die hoeveelheid water waarin die entstof opgemaak word moct genoeg wecs om al die hocnders mee te ent. Die beste is om eers · n proeflopie te doen om te sien hoeveel water nodig gaan wees. As 'n beginpunt kan 300 tot 500 miUiliter per 1 000 kuikens probeer word.

Oogdrup.

Toedicnlng deur oogdrup is hoogs effektief maar kan by groot hoeveelhcde kuikens totaal onprakties wees. Elke kuiken moet gcvang word en 'n druppel entstof in die oog ontvang. Aile lewende vints entstowwe kan deur hierdie metode toegedien word. Selfs entstowwe teen ni~respiratoriese siektes soos Gumborosiekte kan so toegedicn word. Dit is omdat die druppel deur die oogkanaal na ~e neusholte kan beweeg. Van die neusholte bewceg d1e druppel na dte kcelholte waar dit gesluk word.

Gewoonlik word goeie aanwysings en verdunningsmi.ddel saam met die entstof verskaf as hierdie tocdieningsmetode gebruik word.

Dtinkwaterloediening.

Baie cntstowwe kan deur die drlnkwater toegedien word. Dit word gebruik wanneer iemand mcen dat hy te veel reaksie van sproei

109

~nting kry, maar dan moet me11s besef dat die ontwikkeling van immuni.teit Inoontlil< n.i.e so goed is as met sp.roei of oogdrup nie.

Drinkwatertoedieni.ng is geskik vir enting teen Gurnborosiekte. Die beginsels van drinkwater enting teen asemhalingsiektes soos Newcastlesiekte en Aansteelclike Bronchitis verskil heelwat van die metode om teen Gumborosiekte te ent. Vir eersgenoemde word die gewone n1etode gebnTik terwyl daar vir Gumboro 'n vedengd·~ metod e aanbeveeJ wurd. ..

1. Gewone drinkwatet enting.

Le\vende entstoV~.'V\'~ lewe n1e baie lank buite die hoende.r nie. Dit is gevolghk belangrik dat hoE'Jlders die entstof :red:elik vmnig inneern.

Onl-trek die water vir een. tot hvee uur (na gelang van dl.e ternpe­ratuur van die ~etrokke seisoen) vnor toediening van die ·entstof, om die hoenders dors te maak.

M<.>ng ongeveer 5 gram gewone melkpoeier by elke 2liter drinbva­ter war gebruikga.aJ.l word. Verskaf gen.Oeg water sodat die kuike.n..s tussen 'n ha1f uur en een uur lank sal drink. As te min '"'rater voor­sie'n word sal slegs die · s~erkste hoenders die geleenti:heid kry om entstof in te nee:ru t-enryl as te veel gegee word &'11 al die entstn£ nie opgedrlnk "\>vees voordat die errtstofVirus begin afsterf nie..

Die entstof wcm:l met 'n klein hoeveellieid van die water en me1kpoeiermeng.sel gemeng sodat die entstofpil goc->d oplos" Die klejn mengsel word dan t.y die totaie· water en rnelkpoeiennengsel gevoeg en goed gemeng. Versk.:'lf hierdie rnengse] aan die kuikens. Dit kan deur die daktenk van die huis toegedien word maar som­mige me:nse vind dat hulle die proses beter beheer deur met giete:rs binne di_e huis te en.t.ln laasgenoe.mde geval word dromme met water, mel kpoeier en .entstof binne die huis gem eng.

Onthou om die entstof t0(m ~;milig te beskerm! Waar die entstof dettr die daktenk toegedien gaan word is dit beter as die proses in die nag uitgevoer kan word.

. 110

2. Verlengde drinkwatermetode.

Gumborovims is redelik gehard en J.ewe redelik lank buite die hoender. Dit is baie belan.grik dat aile hoenders op die dag van enting hul entstof inkry. 'n Praktyk wat ~ebruik word vir Gurn­boro enting en hierdie faktore in a.g neern, 1S as volg:.

Moenie die ·water onttrek om die kuikens dors te maak nie.

Maak die entstof met melkpoeier aan soos hi.erbo beskryf maar verdeel die totale dosis vvat gegee gaan word in twee dele. ~e ·~ deel word eerste aangemaak en ~toegedien. Wanneer al h1erdie ent:stof opgedrink is word die tweede deel aangernaak en toe_ge­dien. Die hoeveelheid melkpoeier bl y steeds 5 gram per 2 l:i ter water. Die t:otale hoeveelheid water moE;t genoeg wees sodat die hele proses minsten:s n'\'ee maar sells drie .ure duur.

Enting daur enl;stof met gieters d~ek ~ di.~ . drink?~e te plaas word ook deur verskeie boere vir luerdie ·enrtng verkies.

8.2 Anatomie van die braaikuilk:en.

Dit is belangrik om be\·vus te wee5 van sekere anatoml.ese st~ukture wat in die afdeling oor siektes ge­meldl v~rord.

Fig.(8-t)Eerste aam;ig as vel verwy­dea: en buik en borskas oopgesny is: di.e harl ,(no 1) le bokant·die twee lo;bbe van die lewer (no 2). D ie spiermaag (no 3) en die dundeon (no 4) vul die res van die buik.

111

Fig.(S-2) Die dermkanaal met spie.r- en kliermaag is verwyder ,en die !ewer is een kant toe re­f1 ekteer.. Die volgende· is wa.ar­neembaar: die hart ~oo 1), die regter long (no 2)., die milt (no 3)r die lewer (no 4).,. die niet@ (no 5) en die Bursa v~ Fabridus (no 6). Die galblaas is die sakvormige struktuur tussen die lewerlo bbe e:n is gevul :me.t groen. vloeistof.

8.3 Braaikuikensiektes.

Fig.(8-3) Die dermkanaal: Die eerste maag is die kliermaag ,(no 1) en sluit aan by die spier­m.'l.ag (no 2)'.Die milt (no 3)~ en die. lewer (no 4) le daarna.as. Die ee.I"Sle deel van die duJnderm, nl. die duodenum, vou teru.g op homself met die pankreas (no S.) in die U-gedeelte van die vou. Die res van die dunderm (no 6) vol:g en waar dit aansluit met die dikderm (no 8) is twee lang blinde derms (no 7).

Die doel van hierdie hoofruk is om die boer 'n goeie agte:It."TrOnd van die mees algemene siektes "vat by braaikuikens voorkom te gee. Dit is gee.nsins 'n absolute volledige gids: van al die moontlike siektes nie.

112

Sjektes soos Pullorumsiekte is hoogs vernietigende siektes wat in die verlede gereeld voorgekor:n het maar deesdae selde· aangetref word. Dit is egter b('Slis nie totaal uitgeroei nie en daamm moet die produsent nie skroom om in gevaile van grootskaalse vrektes 'n veearts met ondervin­ding van braaikuikens in k roep nie.

Koksidiooe·

Koksidiose word veroorsaak deur 'n derm organisme gertaamd Eimeria. Daar is verskmende spesies Eimeria organjsmes. Die organismes ver­menigv"U]Qig in selle van die dermwand wat erg beskadig word in die proses. Die proses van vermenigvu ldiging: eindig uitcindelik in die vor­tning van oosiste wat in die mjs van die kuiken uitge.'>kei 'vord. Die inkubasieperiode van die toestru1:d is 5-7 da.e vandat die organisme inge­neetrt is.

Kuikens rJa.k besmet deur be­smeUe materiaal deur die mond in te neem. Dit" organisme kom alge­meen voor en vermenigvuldig maklik In hoenderhuise wat voor­he>t~n kuikens gehad het, bly die omgewing besrn.et ,.yant die oosiste is bare gehard. Selfs as die huis outsmet word sal die oosiste steeds op die gras in die. omgewing bly en daar oorleef want ventilasie deur die h uis sal oosiste na bulte waal. Die uiteinde is dat meeste b.raai­kuikens een of ande.r tyd in hulle Iewe aan die organis:rne blootgeste1 sal word.

w~ens die feit dat koksidiose so algerneen is, is mlddels ontwerp wat ·as roetiene by die voer gevoeg word om die toestand mee te beheer. Hierdie nriddels word

113

CFig.(8~4) Koksidiose verOOisaak deur Eimt~ria tenella. (Verglllming: Bayer (fdms} Bpk)

antikoksidiese middels genoem. Sander hierdie middels sal suksesvolle braaikuikenboerdery nie moontlik wees nie.

Skade word aan die selle van die dermwand aangerig tydens die proses van vermenigvuldiging wat aanleiding gee tot die simptome van kok­sidiose. Die graad van skade hang af van hoeveel organismes betrokke is m.a.w. die grootte van die uitdaging. Dit hang verder af van watter spesie Eimeria betrokke is-ty_erskillende spesies gee verskillende grade van skade en die area van aantasting in die derm verskil ook van een spesie tot 'n volgende. Sommige Eimeria spesies gee vrektes met bloed in die derm. Die boer kan soms die bloedkolle in die mis in die huis waameem. Ander spesies gee slegs swak groei en swak voeromsetting. In hierdie gevalle moet die evaluering van die dermletsels deur 'n veearts vertroud met pluimvee gedoen word om uitsluitsel te gee oor die diagnose.

Oorsake van koksidiose uitbrekings:

Kliniese uitbrake van koksidiose kom gelukkig nie altyd voor nie. Dit kom net voor wanneer:

Die lading van oosiste te hoog is vir die antikoksidiese middel om effektiewe beheer uit te oefen.

Die antikoksidiese middel nie teen die korrekte vlak in die voer was nie.

Die immuunstelsel tot so 'n mate beskadig is dat die hoender nie self 'n bydrae tot sy eie beskerming kan lewer nie. Die meeste antikoksidiese middels gee slegs gedeeltelike beskerming. Vir volledige beskerming moet die braaikuiken se immuunstelsel ook 'n bydrae lewer.

Die koksidiose organismes kan in sekere gevalle weerstand teen 'n betrokke middel opbou.

Ander toestande wat die voerinname belemmer kan daartoe aanlei­ding gee dat die braaikuiken nie 'n voldoende hoeveelheid antikoksi­diese middel inneem nie. Mank en siek hoenders wat van die vloer af vreet kan ook 'n baie groot hoeveelheid oosiste inneem.

114

Beheer van koksidiose:

Uit die voorafgaande inligting kan ons 'n koksidiose beheerprogram for­muleer:

Die roetiene toevoeging van 'n antikoksidiese middel tot die voer (in een geval word die middel tot die water gevoeg).

Die uitda?ing moet laag gehou word deur die omgewing so deeglik as moontlik te ontsmet tussen opvolgende siklusse.

Die oosiste oorleef beter in klam omstandighede. Nat mis is ideaal en d:urdat hulle dan makliker oorleef word die uitdagingsvlak verhoog. D1e skropgoed en mis moet altyd los en droog gehou word as deel van die koksidiose beheerprogram.

Die algemene immuniteit van die hoender moet goed wees. Gumboro en ander immuunonderdrukkende toestande maak die hoenders meer vatbaar vir 'n uitbraak van kliniese koksidiose. Hierdie toe­stande moet beheer word.

Die aanwending van antikoksidiese middels.

Die antikoksidiese middels moet deurentyd by die voer gevoeg word. Dit ~ag wel, behalwe vir die laaste 5 dae, uit die voer gelaat word omdat die mkub~siepe~iode van ~ie siek~e Ianger is. Sodoende word koste bespaar. Somm1ge m1ddels het n wethk voorgeskrewe onttrekkingsperiode wat gehandhaaf moet word om die voorkoms van moontlike residue in die vleis uit te skakel.

Indien hoenders lewend verkoop gaan word moet 'n middel sander 'n wetlik voorgeskrewe onttrekkingsperiode gebruik word. Hou hierdie middel dan in die voer tot aan die einde van die groeiperiode.

Dieselfde ~iddel kan van dagoud tot met die onttrekkingsperiode in die voer gebrmk word. Deesdae raak mense bekommerd dat die organismes weerstand teen middels kan opbou as dieselfde middel te lank aaneen­lopend gebruik word. Sulke weerstand het ook al voorgekom en tot

115

swaar verliese gelei. Om die kanse vir die opbou van weerstand te ver­minder word aanbeveel dat twee stelsels afsonderlik of gesamentlik gebruik. Die beginsel is dat middels afgewissel word sodat die koksidiose organismes nie aan een middel gewoond raak nie.

1. Wisselstelsel (Eng.:"Shuttle programme").

Hierdie stelsel bestaan uit een middel wat vir 3 tot 4 weke gebruik word en dan opgevolg word deur 'n tweede middel vir die oorblywende grootmaakperiode. Dit word gebruik omdat dit die kanse vir weerstand teen sekere middels ver­laag.

2. Rotasiestelsel.

Een middel of een wisselstelsel word vir een tyd van die jaar gebruik en 'n tweede mid del of wisselstelsel vir die ander tyd van die jaar. Gewoonlik word die jaar opgedeel in 'n tydperk van lae koksidiose voorkoms en 'n tydperk van hoe voorkoms en die rotasiestelsel word hiervolgens ontwerp. Sommige wetenskap­likes is voorstanders van rotasiestelsels terwyl ander van opinie is dat daar by een middel of wisselstelsel gebly word totdat 'n pro­bleem ondervind word.

Beide die ontwerp van 'n wisselstelsel sowel as 'n rotasiestelsel is 'n rede­like ingewikkelde proses en moet met omsigtigheid benader word. Die verwantskap tussen middels en hulle uitwerking op die lewensiklus van die koksidiose organisme is aspekte wat in ag geneem moet word. Die middels wat gebruik word is duur en dit is belangrik om seker te maak dat die geld goed spand~er is.

By die keuse van 'n anti-koksidiese middel is dit ook nodig om die voermeule in ag te neem. Gebruik eerder 'n middel wat reeds in die meule hanteer word as om 'n afsonderlike middel te kies wat admini­strasie in die meule bemoeilik. Sodoende kan verwarring uitgeskakel word.

'n Lys van antikoksidiese middels is in Hoofstuk 6 verskaf.

116

Ionofoorvergiftiging.

Die ionofore is die grootste groep middels wat gebruik word in die beheer van koksidiose. Hulle sluit middels in met die volgende aktiewe be­standele: monensin, salinomisien, maduramisien, narasin en lasalocid.

Hierdie middels is baie doeltreffend en is die mees algemeen gebruikte groep middels vir die beheer van hierdie toestand. Een van hul grootste voordele is dat minimale weerstand van koksidiose organismes teen hierdie middels voorkom.

Een van die nadele is dat dit redelik toksies is. Simptome van vergiftiging word by minder as dubbel die aanbevole dosis gesien. Die belangrikste simptoom is dat hoenders verlam word. Hierdie hoenders kan nie opstaan om te vreet of water te drink nie en kan uiteindelik van honger en dors vrek. Indien die voer wat te veel van die middel bevat op hierdie sta­dium met normale voer vervang word vind herstel vinnig, selfs binne ure plaas. By groot oordosisse sal die middel akute vrektes veroorsaak. In hierdie gevalle is die hartspier aangetas.

Antimikrobiese middels met die aktiewe bestandeel tiamutilin kan ook nie saam met meeste ionofore gegee word nie. Die kombinasie waar beide middels teen normale vlakke gegee word, lei tot dieselfde simptome as 'n oordosis ionofoor.

Moet nooit hoendervoer vir 'n ander diersoort gee sonder datu seker is dat die ander dier nie deur die ionofoor aangetas sal word nie. In hierdie opsig moet veral perde gemeld word wat maklik vrek van ionofore. Die gevaar wat hoendermis wat maduramisien bevat vir beeste mag inhou is in Hoofstuk 5, gedeelte 5.15 bespreek.

Gumborosiekte.

Hierdie siekte staan ook soms bekend as Aansteeklike Bursale Siekte.

Die veroorsakende organisme is 'n virus wat besonder gehard is en dus lank in die omgewing kan oorleef. Indien ontsmetting nie na wense is nie sal die siekte siklus na siklus voorkom. Verder word die virus oor redelike

117

Fig.(8-5) Spierbloedings veroor­saak d·eut Gwnborosiekte~

Fig.(B-6), Bloederige bursa en eTil:­stige nierskade veroort;aak deur Gu.mbol'OSiekfe.

groot afstand~ deur die :'U:d versprei: . Vra~o~ors1 rnense_ en toentsttng wat 11le behoorljk skoon 1s me kan O<)k n rol m dw oordrag .':ipeel

Die siekte k,:\n lej tot skieljke vrektes v .. •at o.ngeveer 3 tot 4 dae duur. Mortaliteite styg dan skerp en kom ook wet:r gou af. Die letsels wa t _met nadoodse o.ndersoek gevind word is speldkop - of sel£8 groter ~l?edJ.n~s in die spiere, veral in die d y- en borsspiere. Die Bursa ~ran Fa~n~us is_ n klein orgaan naby die kl.ooilro ~n kan ge.sweJ wees me~ n gee~ ,telhe-~gti~ vloeistof wat dit omhul of d1t kan selfs met bloed gev~l \'1-ey>.S. Hierd:e geswelde of bloederi~e bursa word net vir 'h paar dae gedur~dle d~~ akkute fase van die si£kte '"'raargeneem. Na die akk~te fase krmlp du~ bursa sodat dit kleiner word as die normale grote. In dte a~ut~ fa7e ;vo_rd die ni~-te ook aangetas en vergroot en 'n wit rrtate?aal kan m, d1e ~erbu•se V>~raatgeneem ,,.,,0 rd. Hierdie materiaal is ~raatk.nstalle wat_ n unensu~­produk is .. Die wit uit?keidings word dikweis seUs op die vel van dte

118

Da.aglikse VIektes

..

Akute Gumborosidde veroorsaak hoe vrektes wat wee.r afkom na 3 of4dae

JL \/

Ouderdom

Sekondere vreklcs as gevolg van inlDluun-oodle-tdrukking begin 'n paar d.ae na die akuk! Cumoorosiekte

Fig.(S-7) -'n Tipiese vrekte patroon met Gumborosiekte.

hoender om die ldoaka gesien. Dikw~l.:; wm'd waargeneeru dat die hoen­ders gedurig probeer om die kloaka skoon te maak.

Hoenders wat van hierdie akute toestand nerstei se inununiteit is erg benadeeL Oit is omdat die bursa .In geweldig belangrike rol in die immu­niteit van die hoertder speeL Soms veroorsaak di·e s.iekte nie die akule vrektes soos hll:.>rbo beskryf nie. In hierdie gevaUe veroorsaak die virus slegs dat die bursa krimp, sander 'n drmnatiese styging in wektes. Sulke hoenders se imn.1.w1.:i.teit is ook benadee! en hullc rnoet met groot sorg · verder grootgernaak word.

Bebeec

Die siekte \vord heheer deur 'n kornhinasie van 'n effekti~·ve skoon­maakprogram en enting. Die virus is 'i.'lreJ baie gehard maar 'n effektiewe skoonmaakprogram kan die hoeveelheid vims :in die omgewing tot so 'n mate vern1inder dat die ent<Jtof 'n betei lr;.ans. het om doeitreffend te W'-'€5.

119

Sander behoorl~ke skoonm~ak sal selfs die sterkste entstof nie die pro­bleem beheer me, hoofsaakhk omdat die hoenders besmet sal raak vo die doeltreffende uitwerking van die entstof. or

Skoonmaak en ontsmetting:

Tyden~ die skoonmaakproses moet spesifieke aandag aan misver­wydenng gegee word. Die mis van die vorige siklus moet heeltemal van die ~laas af wees voordat met die skoonmaak begin word. By veelvuldige ouderdomplase moet die mis in sakke in die huis wat die siekte gehad het, gelaai word. Dit is ook wenslik om die sakke aan die buiteka~t effens nat te spuit voordat dit uit die huis geneem word. Deur die sakke so nat te maak verminder mens die risiko dat die besmette materi~al na ander huise oorwaai. Maak ook die gordyne so toe as wat menslik moontlik is om in te werk.

J?ie norm~le was met seep word dan gedoen. Meeste sepe is nie effek­tief teen die Gumboro virus nie en daar is geen voordeel om hierdie proses te oordoen nie. Sorg slegs dat aile organiese materiaal uit die huis weg is en nie in die omgewing randle nie.

Die ontsmettingswas is baie belangrik en besondere aandag moet hier­a~n gegee word indien mens die virus wil dood. Indien met gluteralde­hied gewas word moet die benattingstyd van die mure minstens 6 ure ~ees. lndien die_ mure en vloer voor die tyd begin droog word moet die gluteraldehied weer aangewend word. Die konsentrasie van gluteraldehied moet nie minder as 1% maar kan selfs 2% wees.

Daar bestaan ook ander spesiale ontsmetmiddels wat gebruik kan word. ~aak_ seker dat di~ effektiwi~eit van die middel teen die Gumborovirus op die etiket_aangedm word. Die korrekte verdunnings en aanbevelings t.o.v. aanwend~g moet ook verskaf word. Die boer kan hierdie aansprake en a~nbev~lmgs beter vertrou as die middel onder Wet 36 van 1947 gere­gtstreer is en sodanige registrasie moet op die etiket aangedui word.

Toegangsbeheer:

Maak seker dat behoorlike toegangsbeheer toegepas word. Die gebruik

120.

van skoon waterstewels en voetbaddens keer dat besmette mat riaal weer die huis binnekom. e

Enting:

Die gebruik van entstowwe in die beheer van Gumboro is 'n inge­wikkelde onderneming. In braaikuikens word lewende entstowwe meestal gebruik. Die lewende entstowwe veroorsaak almal'n mate van skade aan die selle van die bursa van Fabricius. Hierdie skade wissel van baie gering in die geval van die mees milde entstowwe tot matige maar besliste skade wat deur die kragtige entstowwe veroor­saak word. Ongelukkig gee die entstowwe wat tot meer skade lei beter beskerming teen die siekte, terwyl die rnilde entstowwe feitlik geen noemenswaardige beskerming vir die braaikuiken gee nie, veral as die moederhen suksesvol teen die siekte geent was.

Dit is ook belangrik om op die korrekte ouderdom te ent. Die dagoud braaikuiken het teenliggame vanaf sy moeder deur die eier ontvang wat hom vir 'n sekere tyd beskerm. Hierdie teenliggame sal die lewende entstof se werking belemmer indien dit te vroeg gegee word. Indien 'n kragtige entstof te laat gegee word, word aansienlike skade aan die bursa aangerig. Die korrekte ouderdom van entstof toediening moet deur 'n pluimveelaboratorium bepaal word. Na die toetse voltooi is kan die boer met redelike sekerheid op die korrekte ouder­doment.

N ewcastlesiekte.

Newcastlesiekte is steeds die vrees van die meeste pluimveeboere. Dit kan soms slegs ligte simptome gee maar in sy gevreesde ernstige graad kan dit 'n trop hoenders wat nie goeie immuniteit het nie uitwis.

Klassifikasie van Newcastlesiekte:

Die graadverskil waarin hoenders aangetas word hang af van die spesi­fieke stam van die virus wat betrokke is. Die verskillende stamme word gegroepeer volgens die hoeveelheid skade wat die virus in 'n trop hoen­ders kan veroorsaak:

121

Velogene ewcastlesiekte:

Dit is die ergste vonn van Newcastlesi!ekte en. kM to't lOO% "VlEktes i:n troppe met swal< of geen immwi.iteit \remorsaak. Ase.tnl:l.ali~1gsimJ?~ tome, groen maagwerk en senuweesimptome word ges1en. D1e senuweesimptome kan wissel van ged.raaide nekke tot hoenders wa t agte:ruit loop. Somtnige hoenders · '"''or:d ook lam terwyl ander se -koppe 'n ke1m1erkende knikbe-~;.o~.reging uitvoer,

Mesogene Newcast~esiekte:

Hierdie vonn van Newcastlesiekte .1$ minder patogeen as die eersge­noerode en veroprsaak vrektes wat k.an Wissel van 20 tot 40% in hoen­ders. met swak immunitelt. Asernhaling- en veral senuweesimptome is algemeen 11-l.aar die maagwerk l s rninder algemeen.

Fig.(8-8) Dikkop in sn _geval van velogene NewcasHesieMe. Ander virusse k.an 'n soortgelyke simP'toont gee.

122

Lentogene N ewcastlesiekte:

Dit is die ligste vom1 van die siekte. Di.t vemol'SQak minder as 5% vrektes en seke.1·e stamme gee geen vrektes nie. Sommige van die stamm.e wat geen vrektes gee nie word gebruik as entstofstam­me. Lentogene stamme , kan soms tot komp­likasies bv. kolibassilose (word later in hierdie .hoofstuk meer voHedig bespreek) aanJeidiug, gee.

Na~doodse onde:n;oek;

Fig.(S-9)9e~.raaide kop as: gevolg van Newcastle~iekte. Dit kan moonttik ver~ war word met ntid.dleloorontsteking.

Die na-dood.se bevindinge mag wissel van uitbreek tot uitbreek. Die tekens wa,t hier genoem word h.oef nie noodwendig by al die hoenders teenwoordig te '"'ee.s nie.

Die letsels s1u1t i.n bloedings, in die kliennaag en dele van die derm. Hien;:11e b.toedJn.gs kan wissel van speldkopgrootte tot groot bloedings. Die tipiese verskynsel is 'n ry bloedings in die kiietmaag naby die aansluiting van die slrikderm. Die heJe inhoud van die derm mag groen verkleur wees.

Dan kan d~e slymvlies van die lugpyp bare rooi wees ,en dit mag sclfs· begin afsloof. Mslofing van die epiteel in die b.ek is ook moontlik. Gewoonlik is die karkc.'1S effens blou verkleur lvat onderskei rnoet word van gewone ontbiruling.

Oordraging:

Die Newcastlesiekte virus is xedelik vatbaar vir uitravioletlig wat beteken dat so1ilig die virus beskadig. Meg~m:iese oordrag, d w .s. die passiewe dra

Fig.(S.:lO) Die lugpyp aan die Unkerkant is rooi as gevolg Vail New­castlesiekte terwyl die lugpyp a·an die .regterlbmt normaal iS.

van die virus deur mense, voertuie en toerusting speei -'n ·gmot rot Windversprej.ding ~g ook 'n rol speet vera] oor korter afstande bv. tu8sen aangrensende hoenderhuise en tuss.en nabygelee plase. Binne die huis verspreJ die virus van een hognder na 'n ander deur aerosol oordrag. Aerosol omdmg is bv. wanneer een hoender nies en die fyn niesdroppels in die lug versprei .en ander hoe.n.ders dit inasem. Verder vef!;-prei die siek­te deurdat hoenders dieselfde drinkbakke gebrujk.

Wilde voels,.vera1 duiwe kan ook die Virusdra, maar. wmd gewoonlik self siek en kan ook vre!G

Beheermaafre(Hs: ·

Norrnale skoo111maakprosedure soos in Hoofstuk 5 bespreek is voldoende mits dit deeglik uitgevoer word.

Dit is baie belangrik om behoorlike. toegangsbehrer, bv. stod, die dra van

124

oorpakke wat op die pmduk~ siepersee] bly en ander ~oortge-­ly ke maatree]s, toe te pas om die siekte uit die eenheid te hou.

Tesa:we hiennee moet 'n goei.e entprogram gevolg word. Beide lewende virus entstoVIl\.ve en ent­stow\ve wat van gel"naktiveerde virus gemaak is word gebruik

Die lewe:nde virus entstowwe wat kommers.iee1 gebruik word is stamme van ewcast1eviru.s wat in die lentogene groep val. La Sot~ en Hitchner Bl is die twee bekendste stanune. Sekere maatskappye het_hierdie stamme verder verfyn deur kloon-ent­stowwe te maak. 'n Kloon (En:g .. : "clone'') is nasate wat van een

Fig.(8-ll) 'n Bloedring in die klier­ma;tg as gevolg van Newcastlesiek~.

viruspartik~l kom en as sulks baje meer eenvonnige eienskappe het as die oorspronklike totale virusbevolking. Die wetenskaplikes wat die ·ldoon­prose.s uitvoer seiekteer die kloo11Stam vk spesifi~e eienskappe wat h.ulle as gewens beskou.

Die ~ewe_nde .virus entsto"W"We word toegedien as oogdrup, of sproei, of kan u1_ d~e drinkwater gemertg. '"''oro. Die effektiwiteit van die entpmses neem in l1ierdie voigorde af.

La Sota entstof gee beter beskerming as Hitdmer B1 maar kan ond~r sekere om.standlghede prob1eme vt.:l1'oorsaak DU is ver kie~lik om die kuikens ee.rs met Hitchner Bl te ent en dan minstens 10 dae te wag voordat daar met LaSota geent word .. Selfs i:n sulke gevalle moet La So~a .versigbg hanteer word, veral waar daar 'n hoe stoflading Ju d ie hlus ts of waar hoenders teen hoe bevolkingsdigthede in die huis aange­hott wo~\j. In _ sulke geva Ue mag die La Sota aa.nleiding gee t~t ver­hoogde asemhalingsiroptome, gevolg deur kolibasi1lose en vrektes.

125 ·

Waar slegs Hitchner B1 entstof gebruik word, word nie goeie immu­niteit verkry nie.

Moet nie Aansteeklike Bronchitis entstof meng met die lewende Newcastle entstowwe nie- immuniteit teen die Newcastlesiekte word so benadeel. Daar is wel kommersieel sulke gemengde entstowwe beskik­baar, maar die entstofvervaardiger het dan die verenigbaarheid van die spesifieke entstofstamme deeglik ondersoek.

Gei:naktiveerde entstowwe is virus wat in die laboratorium gedood is en saam met ander draermiddels gevoeg is om 'n inspuitbare entstof te maak. Die toediening van van hierdie tipe entstof kan tesame of na 'n lewende entstof, bv. Hitchner B1, gedoen word. Die beskerming wat so verkry word neem 'n tyd om te ontwikkel maar is redelik goed.

Die entprogram wat gevolg word hang af van die risiko van bloot­stelling. Dit hang ook af van hoe virulent die betrokke New­castlesiekte is (m.a.w. is dit lentogeen, mesogeen of velogeen). Daar is 'n verskeidenheid van entprogramme wat toegepas word. Die boer moet seker maak dat hy op hoogte bly van ontwikkelings op hierdie gebied. Hierdie is die een toestand waarteen daar altyd geent behoort te word!

Prosedure tydens 'n uitbraak:

Indien vrektes begin om dramaties te styg en die diagnose word bevestig as velogene Newcastlesiekte is daar weinig wat gedoen kan word. Daar is ~een behan~e~g vir hoenders wat reeds aangetas is nie. Indien dit prak­ties moontlik IS moet die hoenders dadelik geslag word. Sodoende word verdere verliese beperk.

I~dien so 'n noodslagprosedure onprakties is kan mens probeer om die stekte te blokkeer. Dit beteken dat aile aangrensende huise waarin die siekte nog nie uitgebreek het nie onmiddellik met La Sota geent word deur die sproei of oogdrup metode. Die inkubasieperiode van New­castlesiekte is 5 tot 10 dae en hoenders wat nog nie die virus inkubeer nie mag sodoende beskerm word.

126

Waterpens.

(= Askites)

Waterpens is 'n toestand wat in die hoogliggende areas van besondere ekonomiese belang is. Ernstige uitbrake van waterpens kom veral in koue winters voor. Dit is 'n redelike nuwe toestand wat eers in die middel se­wentigerjare met die groot verbeterings in groeitempo na vore gekom het.

Agtergrond tot waterpens:

Aile hoenderrasse is afkomstig van een oorsronklike ras wat uit Oosterse lande afkomstig is en hoofsaaklik op lae hoogtes bo seespieel voorgekom het. Eeue gelede is daar uit hierdie ras sekere informele seleksies deur die mens gedoen. In die laaste 50 tot 100 jaar is spesifieke seleksies gedoen vir die ontwikkeling van eierrasse en vleisrasse. Die vleisrasse het veral in die laaste dertig jaar geweldige verbeterings in groeitempo getoon. Hierdie vleisrasse, of braaikuikens verskil fisiologies aansienlik van die eierrasse en dan ook van die oorspronklike ras.

Die grootste verskil hou verband met die spier tot bloedsomloop - en longkapasiteit verhouding. By die Wit Leghorn wat 'n basiese eierpro­duseerder is maak die hoeveelheid bloed in die liggaam ongeveer 8% van die liggaamsmassa uit. By braaikuikenrasse sal 'n kuiken van ouer as 21 dae se bloed nie meer as 5% van die liggaamsmassa uitmaak nie. Die spiere van die braaikuiken benodig steeds genoegsame suurstof. Suurstof word deur die bloedsomloopstelsel na die spiere gebring. Met die relatiewe lae bloedvolume is daar slegs een manier waarop aan die behoefte vir suurstof voldoen kan word: die omset deur die hart en die gevolglike las daarop moet verhoog.

'n Bydraende probleem is die verhouding van longkapasiteit tot lig­gaamsmassa. Selfs by die Leghorn, wat 'n eierproduseerder is, is die longkapasiteit aansienlik laer as in die voorouerras. By die braaikuiken is die probleem nog erger. Hierdie lae longkapasiteit maak die pro­bleem om genoeg suurstof te bekom nog erger. Dit dra ook daartoe by dat die hart harder moet werk om die liggaam van genoeg suurstof te voorsien.

127

Fig.(S~ 12) Waterpens.

Waterpens is die simptOom vru 'n hart watro h.<ud mo~t werk dat hy nie meer kan by hou nie. J(egterllartversaking tree in, d. w.s. die regterkant van die hart wat bloed van die liggaaro deur die longe .moet pomp gee in. Aangt:.>siten ruerdie bleed rrie ma"!' dem: die hart kru1 vloei nie maar steeds deur die linkerhart deur die liggaam gepornp word, styg die druk in die are war na die regterhart leL Die grootste aar korn van die ]ewer af en die bloeddruk in die lewer styg so hoog dat dje plasma gedeelte van die bloed deur die lewel'\\rand geforseer ·\.vord en in die buik bel~nd as die tipiese geel vloeistof ,~~rat met V'i'aterpens waarge:n.eeni word. Hierdie vJoei.stof ka.n soveel soos 500 ml besla.an en indien so 'n bt,tik oopgesn y word vloei hie.rdie v_loe:lstof vry lik na buite.

Bloed bestaan Wit talle selle '\•vat wit- en rooibloedselle insluit Dit bestaan opk uit 'n vloeistofgedeelte genoero plasma. Die selle is te groot cnn deur die wand van die lewer geforsee~: te wmd en bly in die bloedsomJoopstelsel agter. ·

128

Omsf.andighede wat waterpens veroor:saak:

Daar is ~ne oorsake van waterpens wat later net kortUks genoem sal wonl D.1.e hoofoorsaak, soos ;.vat dit in die hoogliggende gebiede en wina terkoue ervaar word, is die relatiewe suurstoftekort wat die braailcuiken se w~fsels en.:~r.. Dit is dus venvant aan hoogl;esiekte wat deur rnense en dtere op hoe hoogtes e.rvaar worn. Die twee mees basiese fa krore wat 'n rol SpL.>el is Vennoedelik: die groeitempo van die braaikuiken en die suurStof wa.t hy inneem.

Die suurs~of.inhoud va.n die lug word iaer by hoer hoogtes. Dit ts hoekom d~e. siekte meer op die hooveld >:ooikom. Droe lug se ~;uurstof­dravermoe_ 1s heehvat mlnde:r as qie van vogtige lug. Koue lug het 'n ~ffek op dJ.e Ionge se~ wat vemor~ak dat .die bloedvate in die· long­saaml:rek As gevolg hiervan word me net m.mder suuxstof in die bloed opge~1:eem nie, maar die weerstand dear die long en die gevolglike las ~p die hart om bl~ed teen hlerdie verhoogde weerstand te pro beer mpomp verhoo& d1e kanse vir regterhartversaking en die daaropvo)­gende waterpen.s.

Die groeitempo van die braa.ikuiken maak hom ook Iueer vatbaar vir waterpens. Dit is egte:r we] moontlik vir relers om individue te selekteer wat ~d~ ~atbaa:r i'> vir waterpens en st&..."'CCs vinn:ig groei Sulke hoen­ders ts ~drVI~ue _wat ga:oegsameiong- en bloedvoorsieningsk:lpasiteit het om1.n sy wnmge groe.tbehoefte te voorsien. Op· hierdie manier het die Ro .. '>S telers byvoorbeeld daari.n gesla.ag ·om hoenders te tee] wat minder va'tb~ar is vir die waterpens van die Hoevekt maar wat steeds. 'n goeie

.~ert~po han~. Selfs di.e Ross is fb'li'er nie totaal vry· van waterpens me en m. sttawv.re .Winters wanneer dit hesonder koud en droog .is mag bykomstige beheennaatreels nodig wees. ·.

Bebeemtaatreels:

As gevolg van goeie seleksie wat toegepas is, io;; dit moontlik om eko­nomies. met braaikuikens in hoogliggende areas, bv. die Hoev·eld, te boer. Du~ voorbehoud is dat so -'n ras \\>"at roeer wee:rstandbiedend is gebruik word! Hoogtes bo 800 m bo seevlak kan as hoe risiko areas ~ skou >ollO:rd.

129

Deur die groeitempo van die braaikuiken net effens te vertraag kan die vrektes a.g.v. waterpens aansienlik verminder word. Die mees algemene metode om dit te doen is om meel in plaas van pille te voer op die ouder­dom waar waterpens die meeste geneig is om voor te kom. 'n Alter­natiewe metode van groeivertraging is om die voertyd te verminder deur die ligte vir tye af te sit, of om die voerstelsel vir kort tye sond~r kos te laat. Wees versigtig vir laasgenoemde metode want soms word d1e hoen­ders so opgewonde van die honger dat as die voerstelsel aankom hulle mekaar kan doodtrap of hartaanvalle kry.

Temperature in die huis moet so na as moontlik aan die aanbevole tem­peratuur soos in hierdie boek of in die rashan~leidings verskaf _geho~ word. Selfs 'n Ross hoender moet nie onder 18 C gehou word me- d1t raak byna 'n resep vir waterpens!

Ander oorsake van waterpens:

Waterpens is bloot 'n simptoom wat deur 'n aantal toestande veroorsaak word. Die toestand soos hierbo beskryf is verreweg die belangrikste oor­saak van waterpens in hoerliggende areas.

'n Hoe soutinhoud in die voer kan, veral in jong kuikens, ook lei tot die simptoom van waterpens. Probeer om nie meer as 0,21% natrium in die rantsoen te he nie.

Ander oorsake van waterpens sluit in sekere swamvergiftigings en vergiftiging deur 'n groot oordosis van 'n mid del uit die medisyne ~ep genoem die nitrofurane. Nitrofurane sluit in middels wat die akhewe bestandele furaltadoon of furasolidoon bevat.

Kolibasillose en die asemhalingsiekte kompleks.

Asemhalingsiektes en kolibasillose is, tesame met waterpens, waarsk~ van die mees algemene probleme wat in braaikuikens in Suider-Afrika voorkom. Dit veroorsaak gewoonlik nie sulke vinnige en dramatiese ver­liese soos Newcastlesiekte nie, maar dit veroorsaak aanhoudende vrektes wat 2 tot 5 maal meer as die standaard kan wees. Die koste effek hiervan kan 'n boerdery laat ondergaan.

130

Kolibasillose is slegs die finale stadium in hierdie siektetoestand wat 'n komplekse reeks oorsake het. Die organisme wat uit die hoender met gevorderde simptome gelsoleer word, is 'n bakterium genaamd Esche­richia coli, of soos dit meer algemeen verkort word, E.coli. Dit is van hierdie naam dat die meer algemene benamings vir die siekte afgelei is: koliseptisemie, kolibassilose of E.coli-besmetting.

Simptome:

Die verskillende simptome kan aansienlik wissel. In die ligte graad word slegs niesgeluide gehoor. Die individuele hoenders wat nies kan nog van mekaar onderskei word. Hierdie simptoom kom dikwels voor so 'n dag of drie nadat hoenders geent is met lewende Newcastle of Aansteeklike Bronchitis entstowwe. Dit is gewoonlik van 'n verbygaande aard. Op hierdie stadium is kolibasillose nog nie teenwoordig nie maar indien die hoenders aan nadelige faktore bv. swak temperatuurbeheer, oormatige stof of oormatige ammoniak blootgestel word kan die toestand vererger.

In 'n erge graad nies so baie hoenders dat die individuele niesgeluide in die huis moeilik onderskei kan word. Op hierdie stadium het baie hoen­ders 'n neusuitloopsel. Die neusuitloopsel kan waargeneem word as vui­ligheid en voer of skaafsels onder die neusgate vassit. Die oe begin waterig vertoon en kan op 'n skreef begin trek. Dikwels vergerger die niesgeluide tot 'n geroggel. Op hierdie stadium is 'n verhoogde daaglikse vrekte teenwoordig.

Dikkop word dikwels genoem as 'n spesifieke siekte. Dit is egter 'n algemene simptoom wat as oorsaak een van 'n verskeidenheid organis­mes mag he. Soos die naam aandui is die vel om die gesig geswolle. Die oe mag selfs toeswel en die spasie onder die ken mag ook geswel wees.

In gevorderde gevalle mag die hoenders ook lam word. Dit is omdat die besmetting deur die lugsakke van die hoender na die heupgewrig kan versprei.

Na-doodse bevindinge:

Die mees algemene bevinding is gewoonlik 'n etterige besmetting van die

131

lugsakke. H ierdie geel etter kan redelik droog wees en word waargeneem oor die lewer en/of om die hartsak en/of in d ie·lugsakke net agter die longe.

Die lugpyp mag onaangetas wees of dit ka11 verske.ie grade van roo1 inflammasie toon. •

Wanneer daar in die neus- en sinusholte oru;l e1· die oog gesny word kan ·'n slymerige tot geel etterige vloE.>isto£ hier waarge­neem \vord.

~

As die vel van die kop van h()(...-"11-ders met sirnptome van dikkop afgetrek word, kan etter onder die vel waargeneem wmrl.

Waar di~ geel etter soos hie.rbo beskryf ge5ieu word, is die toe­stand ·reeds redelik ·gevordgrd.

Fig.(8-13) 1n Lewerbedekmet etter in 'n geval van kolibassilose.

Indien hierdie etter in 'n laboratoriLUn ontleed word., word E.coli gevind.

Oorsake van Asemhalingsiel<tes:

E.c.ali is hy feitli.k nooit die hoofoorsaakva.n asemhalingsiekte nie. Die organisme is 'n nonnale be\·lroner \.~1 die dennkat1aal. Hy kom nie nor­.maa 1 in· die asemhalingstelsel voor nie en omstandighede moet geskep word voordat hy 'n probleem b:1 hierdie organe word. Ons praat dus van E.coH as 1n sekondere probleem.

Dit is nodlg om die ver'wantsk..'lp tussen E.toli en die hoender te verstaan V(lordat ons na die oorsaak van hierdie besmettings kan soek E.coli organismes groei en vermenig:vuldig onder normale omstandighed~ in die dermkanaaL Groot getaUe word lewendig :in die rois uitgeskei.

132

Hierdie organismes kleef aan fyn sto:fdeeltjies vas en kan deur die hoen­der ingeasem word. Normaalweg is dit nie 'n probleem nie want die hoender word besk.erm deur sy immmmstel<;;el soo.yel as meganiese verdedigingsmegan:ismes )n die asemhalingskanaal .f:lietdie verdedi­gingsmE'ganismes bestaan uit rnikroskopiese klein haar~ies wat -s.tof uitdryt 'n slyrnlagie sowel as die slymvltes wat 'n gn.>ns vom1 tussen die buitlug en dieJiggaam.

Wanneer die irrunuunsteJseJ o£ die megan.i~-e verdedigingsmeganismes benadeel of oorlaai word kart die E.mll organis1.ne kans kry om onbe­hee.rsd. ~e asernhalingstelsel te- llOrgroei. DU. gebeur onder die voEgende omstand1ghede: •

L Bestuursfaktore.

Spanning (Eng.:i'Stress") is 'n faktor wat die im:muunsteisel erg be­nadeel Spannh1gstoestande &"111 hoe bevoJkiugsdigthede, te .nlin voer­of drinkspasie, te .hoe of te 1ae temperature en enige ander vonn van wa.nbestuur insluit W.'lt bevolkjngsdigtheid betref vers.kil die optimtun digtheid -vvaarteen suksesvol geproduseer kan word van een braai­kuikenhuis tot die volgende en van een orngewing tot die volgende.

~ncmiak het 'n verlamrnende effek op die mikroskopiese haartjies ill d1e aseuthali:n.gstelsel Sodoende kan stofdeeltjies n±e uitgechyf word nie.

Te veel stof k.o"m. die heJe st~lsel oorlaai met di~ gevolg dat daar nie meer effektiewe ""~eerstfLnd gebied kan word nie. As die atmosferiese vog daru neem d1e stoflading in die lug toe. Kut1SJ..natige .bot:-vogtiging kan die situasje verbeter. In:dim die skropgoed. bai.e droog is en die atmos­feriese vog is 1aag kan drinkbakke .tydens die skoomnaakpmses op die skaafsels ttitgekeer word of die skaafsels kan se]fs liggies natgesproei word.

2. Siektetoestande.

2.1 Asemhalingssiektes.

Sekere organisrne.s beskadJg die slym v lies en rnaak dit meer vatba<U

133

vir ind.ringing df.!W' E.coli. Van hierdie organismes sluit in mikopJas.. rna, Newcastlesiekte virus (van lentogene tot velogene stamme), Aan­steekl.ike Bronchitis virus, Pneumovirus (sogenaamde "Dikkop virus") en Korisa (' n bakterium wat vinnig onder kuikens versprei).

Entprogrammc teen hierdie siektes moet met omsigtigheid beplan word. Sekere entstowwe kan self tot probleme met E.roli aanleiding gee, terwyl die nalaat van ander entings ook tot probleme kan lei. Verkeerde entstoftoediening kan ook tot probleme aanleiding gee. Dit is raadsaam om 'n veeru1s te raadpleeg om sodoende die beste entpro­gram vir die spesifieke omstandighede te antwerp.

2.2 Imtnuunonderdrukkende sickles.

Gumborosiekte, Marek se siekte en Hoender-anemie virus (Eng.: "Chicken Anaemi,a Agent") kan almal dle immuunstelsel beskadlg. Daar is dan minder teenliggame om die liggaam teen E.coli en van die primere asemhal.ingsorganismcs wat h.ierbo genoem is te beskerm.

Van hierdie toestande is Gumborosickte die belangrikste. Marek se siekte word selde in braaikuikens in Suider-Afrika gesien. Dit kan wei 'n probleem word waar hoenderhuise swak skoongemaak woni en waar kuikens so lank as 9 weke of selfs Ianger aangehou word. Hoender-ancmle Virus kom ook selde hier in braaikuikens voor.

3. Swamvergiftiging.

Mikotoksiene is gifstowwe wat deur swamme p!"(>Cluseer word. Hierdie gifstowwe kan die immuunstelsel erg onderdruk. Die swam· me kan op voer en skaa!sels groeL Deur vars voer te gebruik en voer en skaafscls droog te hou word swamgroei beperk.

Behandeling en beheer:

Die mees belangrike beginsel is dat die primere oorsaak vasgestel en ver­wyder moet word. lndien dit nie gedoen word nie sal die daaglikse vrek· tes m.iskien alkom tydens behandeling maar sal weer styg sodra die behandeling gcstaak word.

134

Verskeie middels is beskikbaar maar die doeltreffendheid en prys w.isseJ aansielllik. Die doeltreffendhcid gaan gewoonlik gepaani met prys. 'n Veearts voorskrif is vir meeste van die middels en vera! vir die nuwer meer doeltreffende middels nodig. Dit is raadsaam om ' n veearts met ervaring von braaikuikens te raadpleeg oor watter rniddel d ie mees geskikte vir ~ie spesifieke omstand.ighede sal wees. Die mees belangrike aspek van d1e veearts se ondersoek is egter om die probleem in die toekoms te voorkom, d.w.s. hy moet die primere oorsaak probeer vasstel.

Waar van die ander organisrnes betrokke is moet behee.rprogramme teen hulle gerig word. Meeste van d ie respiratoriese organismes hierbo genoem kan deur effektiewe skoonmaak uitgew.is word, maar soms is 'n spesifieke entstof of middel Jlodlg om die probleem te beheer:

Aspergillose.

(= Broeikarnerpneumonie)

• Aspergillose kom gewoonlik voor in ku.ikens jonger as tien dae en word meestal veroorsaak deur 'n swam genaamd Aspergillus fumigatus. Ander swamme bv. Aspergillus flniiUS en Aspergillus nigrtJIS mag soms betrokke wees.

S.imptome:

Kuikens wat hyg na asem en verhoogde vrektes is die mees konstante s.imptoom. ' n Erge entstofreaksie na dagoud enting met Jewende New­castlesiekte of Aansteeklike Bronchitis entstof kan ook veroorsaak dat kuikens na asem hyg. Dit is dus noodsaaklik om 'n na-doodse ondersoek uit tevoer.

Na-doodse bevindinge:

Die klein dooie kuiken se bors moet versigtig oopgesny word. Klein geel knoppies kan op die oppervlak van die long of lugsakke waargeneem word. Hlerdle knoppies is ongeveer so groot soos die kop van ' n speld. 'n ~ kan so :n ~e YerW>:deren ~die laboratorium deur kweking die teenwoordigheid van Asperg1llus fumigatus bevestig.

135

Oo.rsprong van die infeksie:

Die b.ron van besineUing kan 'n hrueiery wees wat onvoldoende higjene toepas of dit kan van die skropgoed kom. h1dien die oorsprcmg van infek­sie die broeiery is begin die kuikens ge\·voonli.k binne die eerste drie dae simptome '"'Ys en vrektes ber6rin toeneem voor vyf dae. Waar die skrop­goed die bron van besmetting is Begin die simptome en vrektes gevwon­lik eers na vyf dae.

Jvfieliereste en Er~gro.?tis tipe gra.sse bv. tef is ()eS.onder hoog in spore van hierdie swam en moet nooit as skropgoed gebnlik word nie. Mod nooit nat of klam skropgoed .gebnlik nie, dit is dus belangrik dat 'n stoor opgerig word waaivars skmpgoed teen rem b€skem1 word. Ee:n. van di~ hoofredes van beroking is om hierdie sv.ram te bekanlp, daarom word d1t a.ltyd gedoen met die skaafsels in die huis.

.. Waar daar v-ermoed wold dat 'n brociery die oo~ak van die probleem is en daar gepoog gaan word om teen die broeiery te eis vir skade, rnoet 'n veear.ts se hulp ingerciep word. Hy .moet dan die probleem na behore onde:rSoek en die diagnose bevestig. Die tydriglyne '"'rat hierbo gegee is, is presies slegs dit, naamlik riglyne= Uitsonderings tot ·hierdie reels kom voor: sc.Jl)lS is die skropgoed so swaar besmet dat die simptome in die eerste vyf dae begin. Die teenoo~telde gebeur ook naarn1ik dat 'n lae­graadse br.oeiery .infe~ie eers 'n paar dae neem om tot voile ui.tbmsting in die htris te kom.

Beha.ndelin.gt

Da.,-:u: is geen praktiese behandeling nie. Kuikens rnoet bloot so goed.as moontlik be..<;tuur word, dan begin d ie vrektes gewoonlik voor tien dae afkom.: Herstelde kuikens is gewoo:nlik rneer va,tbaar vir asemha]ings~ kompleks probleme en ook vir watetpens ..

Dooiersakbesmetting· en n.aelstringontsteking,

(= Omfalitis)

Dooiersakbesmetting en besmette .nae]stringe is gev..'·oonlik 'n prohleem

136

'INat op die teelplaas of in die hroeiery sy oorsprong het. Simptome sluJt in hoe vrektes vanaf die eerste h'\'ee tot vier dae. Die kuikens wat v.rek se buik is geswolle en in die .g.evaJ van ongehegde nael­stringe kan 'n blouerige ve~ Heuring om d ie naelstri.ng van selfs lewendige kuikens \vaargeneern word.

Vir na-d.oodse ondersoek moet beide dooie so"Lovel as lewende siek kuikens na die veearts geneem word. "n Stinkende vrot do(liersak wo.rd seJfs i1t lewendige kuikens..,. wat vir na~doodse · onderso,ek doodgema.ak is, waargeneem.. 'n Laborato­rium ondersoek kan een van verskeie organismes as oor­saak aandui. E.co!i speel ·ook ltier 'n .belang.Tike roJ.

Fig.(8-14)Doo:iersakbesmefti:t:tg. Die .!kuiken is jonger as 7 dae en die are oor die buik is besonder opgehewe. Oie dooi~* is ontsteek.

Vcrskeie aspekte van broeiety- en teelouerbestuur k.:m hier f n rol speel. Die higii~.e wat op die teelplaas met eiet:pwduksie gehandhaaf word spee1 'n be1angrik.tl ro1 by dooiersakbesmetti11g. 1n die broeiery bn tem­peraluurprobleme in die broeim.1Sjiene tot ongehegde naelstringe it<:'1nlei~ ding gee. Kulkens wat laat 1,1itbroei kan ook die probleem wys. Die broeiery moet i:n kenitis gestel word waar die di<lgno.se van dooier­sakbesmetting of ongehegde naelstringe gemaak ~s sodat hulle·stappe kan nean om dit reg te stel..

Ongehegde naelstringe hefdik.wels dooiersakbesmetting tot gevolg ·aange­sien die naelstrh1g met die dooiersak in verbinding is. 'n Besmetti:ng wat by die naelstring inkom.kan J.angs hierdre '¥€g tot by die dooiersak ve.rSp.rei.

137

'n Trop met dooiersakbesmetting word dikwels nie behandel nie maar as die situasie erg is en nie in die eerste tien dae vanself opklaar nie kan daar oorweeg word om met antimikrobiese middels wat teen die betrokke organisme werk, te behandel. 'n Veearts behoort dan so 'n geval te onder­soek om vas te stel watter organisme betrokke is en watter middel daar­teen sal werk.

Na tien dae moet die kuikens in die hok deeglik deurgegaan word en aile swak kuikens en kuikens met onvoldoende groeipotensiaal moet ver­wyderword.

Oorsake van vrektes in kuikens jonger as lien dae.

Die volgende is van die meer algemene oorsake vir vrektes wat by kuikens onder tien dae voorkom.

1. Verkluiming: Temperatuur te laag.

2. Oorverhitting: Temperatuur te hoog.

3. Ontwatering: Te min waterbakke, of die kante van waterbakke mag te hoog wees sodat kuikens nie kan drink nie.

4. Uithongering: Te min voerbakke of ook as die kante van die voer­bakke te hoog is sodat kuikens nie kan eet nie.

5. Aspergillose.

6. Dooiersakbesmetting en naelstringontsteking.

7. Salmonella

Verskeie tipes Salmonella, onder andere Pullorumsiekte (= Bassih~re Wit Diarree), Hoendertifus en baie stamme van Salmonella kan tot vroee vrektes aanleiding gee. Dit moet deur 'n veearts en met die hulp van 'n laboratorium bevestig word.

138

8. Bewerasiesiekte.

Kuikens bewe, skud hulle koppe, word verlam en kan nie eet nie en vrek. Die oorsaak is 'n virus wat vanaf die teelouers oorgedra is as hulle die siekte in die Ie-periode kry. Die siekte kom selde voor aange­sien alle teelouers geent moet word voordat hulle begin eiers pro­duseer. 'n Veearts moet hierdie siekte bevestig waar dit vermoed word.

9. Swak higiene in die broeiery kan tot verskeie bakteriese probleme aanleiding gee.

10. Entstofreaksie

Sommige entstowwe wat op dagoud gegee is kan tot effens ver­hoogde vrektes aanleiding gee. Daar is talle faktore wat hiertoe kan aanleiding gee en in sommige gevalle is die werklike oorsake onbe­kend. Daar moet altyd seker gemaak word dat die toedieningsmetode korrek uitgevoer is.

Salmonella enteriditis.

Salmonella enteriditis het in die laat jare tagtig in Europa begin opspraak ver­wek as 'n bron van voedselvergiftiging by mense. Alhoewel die oorspronk­like probleem met kommersiele eiers verbind is het die algemene opvatting onder die publiek versprei dat aile pluimveeprodukte 'n gevaar inhou.

Salmonella is lank reeds teenwoordig in verskeie dierlike proteienproduk­te. Voldoende kookprosesse van hierdie produkte deur die verbruiker sal beslis die gevaar verminder. Die verbruiker se lewenstyl en voedselvoor­bereiding gewoontes het tot so 'n mate verander dat meer van hierdie probleme gesien word. Dit kan ook wees dat meer gevorderde onder­soeke na probleme met voedselvergiftiging in die mens ook die kollig op Salmonella geplaas het. Verder is Salmonella beslis nie die enigste oorsaak van voedselvergiftiging nie. Ander organismes bv. Staphylococcus, wat 'n toksien produseer wat voedselvergiftiging veroorsaak, kan selfs 'n meer algemene oorsaak wees. Hoe dit ook al sy, al hierdie spekulasie bemvloed nie die realiteit nie, naamlik dat die teenwoordigheid van Salmonella in die finale produk 'n uiters negatiewe effek op die bemarking van pluim­veeprodukte insluitende braaikuikens kan he.

139

Om voedselvergifiging in mense te voorkom moet die verbruiker ook oor behoorlike voorbereidingsmetodes ingelig word. Aangesien die orga­nisme deur die normale kookproses vernietig word is dit belangrik om te verseker dat die produk wat klaar gaar is nie met die rou produk in aan­raking kom nie. Dit moet ook nie op 'n oppervlak waar rou produk geplaas is en wat nie behoorlik gewas is in aanraking kom nie.

Dit is egter nie slegs die gevaar wat dit vir mense inhou wat 'n probleem is nie. Daar is verskeie sub-tipes genoem faag-tipes van S. enteriditis. Sommige van hulle veroorsaak ook vrektes in kuikens. Die simptome lyk baie na gewone lugsak- en gewrigsbesmettings met E.coli en die uiteinde­like diagnose moet deur die veearts in die laboratorium bevestig word.

Bronne van besmetting:

Teelouers wat besmet is is 'n belangrike bron van oordrag. Verder kan die besmetting in die broeiery opgetel word of ook deur besmette voer.

Behandeling en beheer:

Meeste middels wat effektief is teen E.coli werk ook teen Salmonella.

Beheer sluit in broeieryhigiene en uitskakeling van die probleem in die teelouers. 'n Moniteringsprogram in die voerfabriek waar grondstowwe gereeld getoets word sowel as goeie higiene en plaag beheer in hierdie fabrieke moet ook gedoen word. Rotte en muise is belangrike bronne van oordrag van S.enteriditis en ook S.typhimurium, 'n organisme wat dieselfde tipe probleme as S.enteriditis kan gee.

Daar bestaan entstowwe waarmee teelouers geent kan word. Deur die teelouer te beskerm word daar ook verhoed dat 'n teeltrop besmet raak en so die organisme na die braaikuiken nageslag oordra.

Met die slag van hoenders is dit die moeite werd om gereeld van die produk te laat ontleed om die teenwoordigheid van Salmonella vas te stel. Dit is nie die moeite werd om te wag tot 'n verbruiker dalk siek raak en die betrokke slagpale sodoende 'n swak reputasie kry nie. Een geval van 'n verbruiker wat siek raak is genoeg om die spesifieke

140

besigheid te laat ondergaan en ander soortgelyke besighede baie skade te berokken.

Vitamientekorte.

Van tyd tot tyd word vitamientekorte in braaikuikens gesien. Vitarniene word as 'n voormengselpakkie deur die voervervaardiger by die voer gevoeg. Sander hien;iie byvoe_ging ~ ~ie bra~uikens beslis 'n tekort ~ Swak groei en oneweredigheid gesien ~ van die eerste tekens wa~ g;sien word. Riboflavien (vitamien B2) tekortslillptome word ook vroeg m n te­kortprobleem waargeneem. Dit sluit in verlamming van die bene en die tone wat kenmerkend opkrul. Ander tekorte kan tesame gesien_ word bv. ~arnien (vitamien Bl) waar die kuikens senuweesimptome wys. Die toevoegmg van wateroplosbare vitamiene sal kuikens wat nog nie te erg aangetas is nie laat herstel. Kuikens wat baie erg aangetas is sal nie herstel nie, hulle vrek omdat hulle nie meer by die voer en drinkbakke kan uitkom nie.

Vitamien E tekorte word dikwels om en by drie weke ouderdom gesien. Die oorsaak is meestal voer wat te lank in 'n warm omgewing geberg word en sodoende die vitamien E vernietig. Hierdie vitamien is 'n anti­oksideermiddel en keer dat vet galsterig word. Die galsterige vet is giftig en veroorsaak senuweesimptome met veral kuikens wat 'n wanbalans wys. Die toevoeging van vitamien ~ d:ur die water sal_ verho~d dat kuikens wat nog nie simptome toon me die pro?lee~ ontwi~el. Dit help egter nie vir die kuikens wat reeds aangetas IS m~. D~ar IS ook ander kunsmatige anti-oksidante bv. ethoxyquin wat veral m die somer by rant­soene met 'n hoe vetinhoud gevoeg moet word. Voer moet ook me lank onder warm toestande geberg word nie. Beste! dus net genoeg voer vir ongeveer een tot twee weke, veral in die warm somermaande.

Beenprobleme.

Beenprobleme kan die braaikuikenboer hoofbrekens en groot verliese besorg. Daar word selfs onder normale omstandig~ede kreupel hoenders en lam hoenders gesien, maar die totale aantal verhese aan beenprobleme oor 'n 42 dae groei periode moet nie 1% oorskry nie. Indien verliese so hoog word dat die probleem ondersoek moet word is dit belangrik om 'n veearts se hulp in te roep. Daar is 'n wye reeks oorsake van beenprobleme en om die regte oorsaak vir die betrokke geval te vind kan moeilik wees.

141

'n Paar oorsake van beenprobleme sluit in:

- Kalsium tekort in die rantsoen. Simptome kan wissel van sagte bene tot sogenaamde diskondroplasie. Diskondroplasie word waargeneem wanneer die tibiale gewrig en kop van die tibia oopgesny word. Dan word daar waargeneem dat daar 'n kraakbeenprop in die kop van die tibia is. Die kop van die tibia is die gedeelte van die langbeen onder die knie wat naaste aan die knie is.

- Reo-virus is 'n virus besmetting wat veral die sagte weefsel en senings wat oor die hak gaan aantas.

- Die bakterium Staphylococcus word dikwels in die hakgewrig gevind na Reo-virus besmettings of meer algemeen wanneer die skropgoed in die huis nie gereeld genoeg losgemaak is nie. Die saamgekoekte, halfklam skropgoed veroorsaak letsels aan die voetsole wat soolder­matitis genoem word. Hierdie letsels maak dit moontlik dat die Staphylococcus bakterium hier indring en opbeweeg tot by die hak­gewrig. Skropgoed wat skerp splinters bevat kan ook die voetsole so beskadig dat Staphylococcus hier kan binnedring.

- Behalwe kalsium kan 'n tekort aan verskeie ander minerale ook been­probleme veroorsaak.

- Sekere rasse is meer geneig om beenprobleme te ontwikkel as ander.

8.4 Eise vir skadevergoeding.

Braaikuikenproduksie gaan oor besigheid en geld. Die produksie is afhanklik van verskaffers van buite vir sekere items bv. dagoud kuikens en voer. Dit is dan ook rondom hierdie twee items dat die meeste dispute ontstaan. Meestal moet daar nadat die probleem opgelos is steeds voortge­gaan word met besigheid tussen die partye. Dit is dus belangrik dat altwee partye uiteindelik oortuig is oor die meriete van die betrokke probleem.

Ten einde 'n probleem suksesvol op te los moet die korrekte prosedure gevolg word. Die volgende riglyne sal help om sulke probleme op 'n wyse te benader wat vir beide partye regverdig is.

142

I 1. Die instansie teen wie die eis moontlik ingestel gaan word moet ver­

wittig word van die probleem die oomblik wat dit voorkom. Dit is moontlik dat die instansie reeds bewus is van moontlike probleme en dat hy dit reeds op hierdie stadium erken. Die emstigheid van die probleem moet gemeld word.

2. Die instansie teen wie die eis moontlik ingestel gaan word moet die geleentheid gegee word om self die probleem te kom aanskou en om 'n spesialis in te roep, selfs al erken hy die probleem. Die twee partye kan probeer ooreenkom oor watter spesialis ingeroep moet word. Indien daar nie ooreenstemming bereik kan word oor watter spesialis ingeroep word nie kan elke party natuurlik hulle eie spesialiste inroep.

Dit is belangrik dat beide partye begryp dat hulle hulself tot 'n groot mate verbind tot die waamemings wat die spesialis of spesialiste gaan maak. Indien die instansie wat moontlik vir die skade verantwoorde­lik gehou word nie self die probleem wil ondersoek of 'n spesialis wil inroep nie moet hy besef dat hy moeilik die waamemings van die ander party sal kan betwis.

3. Veeartse wat hulle toele op pluimvee is gewoonlik goeie spesialiste waar dit hierdie tipe sake aangaan. Hierdie spesialis of spesialiste moet ook so gou as moontlik verwittig word van 'n probleem. So 'n spesialis kan dan reeds telefonies stappe aanbeveel om verliese te beperk. Hy kan byvoorbeeld waar 'n voerprobleem vermoed word aanbeveel dat die voer dadelik verander word.

4. Noem aan die spesialis dat 'n eis moontlik oorweeg word. Alhoewel veeartse en spesialiste in hierdie situasies altyd die moontlikheid van 'n eis in gedagte moet hou, sal die feit dat hy daaraan herinner word hom bewus maak dat hy absoluut volledige monsters en 'n volledige ondersoek na die probleem moet uitvoer.

Die finale bevinding word gebasseer op gedokumenteerde onder­soeke met laboratorium ondersteuning waar moontlik.

5. Goeie rekordhouding vergemaklik clie bepaling van die omvang van 'n eis.

143

9. DIE SLAGPROSES

Deur hoenders te s lag en te verpak word 'n wycr bemarkingskeuse geskep as om hoenders bloot lewend te verkoop. ' n Groot aantal ver­bnrikers verkies die gerief van ' n geslagte hoender. Die geslagte hoender bied verdere keust.'S soos die verskillende porsies, die heel verpakte hoen­der in bevrore of vars vorm wat elk ' n spesifieke teikenmark kan voor­sien.

Soos in e1ke ander vervaa.rdigmgsbedryf is die kwaliteit van die eindpro­duk van uiterste belang. Afgesien van die fisiese voorkoms moet die pro­duk ook hei.lsaam wces en geen gevaar vir die verbruiker inhou nie. 'n Enkele geval van voedsclvergiitiging as gevolg van die eet van hoender vanaf 'n bepaalde abattoir kan tot sovee.l negaticwe publisiteit lei dat daardie besighe.id bankrot gaan en die bedryf as geheel in 'n slegte lig gestel word. Afgesien l~ervan kan die verbruiker ook emslig siek word of selfs sterf metal die etiese - en regs implikasies wat dit inhou.

Dit is dus in die produscnt se belang dat die hele produksieproses vaJJaf gwot;ml!<tk tot slag 'n he.ilsame, veiligc produk met 'n goeie voorkorns tot gevolg het. Die modem e samelewing vereis ook dat die slagproses so menslik as moontlik toegepas word e n dat diere nie mishandel word tydens hantering nie. ·Oie vorige hoofstukke is aan groohllaakmetodes gewy wat ten doel het dat 'n lewendlge, markgereed hoender sonder let­sets of probleme am1 die abattoir gelewer word. Probleme wat mag voorkom is in H<xJfstuk 5 en 8 bespn,'Ck, tesame met metodes om hierdie problerne te bekamp.

Deur die slagproses na behore uit te voer word die hele produksieproses behoorlik afgcrond en word 'n geslagte hoender van hoogstaande kwa­liteit gelewer.

9.1 Die basiese s lagproses.

Aankorns. ' ··

Wanneer hoenders in kratte of modules by die abattoir aankom moet

144

At'lmkhm!i5c ··;n. Woe~t ( l(ratte terue na plaas)

.lJ. v Ophong J= ~( Was "an kratte )

.[1,.

Vt:rdnwing

..[!,.

~ Ooodmaak

.11.

BI()Ci . J1.

W a rmwa tt:rdompeli:ng en ontveer

J:~ • ( ) Verwyder kop en pote

T Reinig en verpak

.lJ. KQirkns wiU

Vcrwyder nek

.lJ. On twei

~I,

Ks.rkAS spufrwas

00 Vcrkoeling

.lJ. "' VeJ'J)Akklnt:= en wecg

.lJ.

Verdtre vcrkoeU.ng en berglng

I Ftg.(9-l) Abattou vloe.iplan.

145 ~-

hulle teen direkte sonlig beskerm word en voldoende ventilasie ontvang, anders kan hulle doodgaan. Dit is verkieslik om waaiers te voorsien beide waar die kratte met hoenders op die aflaaiplatform staan, sowel as waar die vragrnotors of sleepwaens met lewende hoenders staan voor aflaai.

Weeg.

AI die hoenders moet geweeg word voordat hulle doodgemaak word. Sodoende word rekord gehou van die plaas se prestasie en kan die opbrengs, of uitslagpersentasie van die abattoir bepaal word.

Enige van die volgende weegrnetodes kan gevolg word:

1. Die vragrnotor met die lewende hoenders kan oor 'n weegbrug gaan voor en na aflaai.

2. Elke krat kan op 'n platformskaal geweeg word en die lee krat se massa word dan afgetrek.

3. Elke hoender kan individueel geweeg word deur 'n ingeboude skaal op die slaglyn.

Ophang.

Hoenders word versigtig en rustig aan ska­kels op die slaglyn gehang. Die skakels pas om die hakgewrig van die hoenders sonder dat dit deur die vel gaan. Die hoenders hang nou onderstebo aan die slaglyn.

'n Dowwe beligting of blou ligte help om die hoenders rustig te hou.

Was van kratte.

Die kratte waarin die hoenders na die slag­pale gebring is word nou gewas voordat dit op die vragmotor gelaai en na die plaas Fig.(9-2) Ophangskakels.

146

teruggeneem word. 'n Spesiale kratwasmasjien is besonder geskik hier­:oor. Die doel van die was van kratte is om die higiene van die slagproses m stand te hou sowel as om te voorkom dat siektes van die abattoir na die braaikuikenplaas versprei word.

Verdowing.

Verdowing word deur 'n elektriese skok gedoen. Die beste metode is om die hoender wat onderste­bo hang en voortbeweeg se kop deur 'n waterbad met 'n elektriese stroom te laat gaan. Die elektriese skok moet voldoende wees om die hoenders behoorlik te verdoof maar moet hulle nie doodmaak nie. Die potensiaalverskil

Fig.(9-3) Kombineerde verdoof- en bloei apparaat.

van die elektriese stroom is debateerbaar maar meestal word tussen 50 en 70 Volt benodig. Indien die elektriese stroom te sterk is en die hoenders daardeur gedood in plaas van verdoof word, sal hulle !anger neem om uit te bloei.

Met somrnige rituele slagtings bv. Kosher slagting word hoenders nie ver­doofnie.

Doodmaak en bloei.

Die hoenders word doodgemaak deur die bloedvate van die nek te sny. Die lugpyp en slukderm word nie gesny nie. Die snyproses kan deur meganiese, roterende snyers of met die hand gedoen word.

Die hoenders moet vir minstens 90 sekondes bloei (Wet 121 van 1992). In meeste slagpales word 'n bloeityd van ongeveer 90 tot 180 sekondes gehandhaaf. Dit word gedoen bo-oor 'n bloeibak wat die bloed opvang. Die bloeibak het ook hoe kante sodat bloed nie uitspat nie.

147

Ontveer.

Hierdie proses bestaan uit twee dele:

1. Wannwaterdompeling.

Die karkas van die braaikuiken word eers in warmwater gedom­pel wat die verwydering van vere vergemaklik. Die aanbevole metode is 30 tot 75 sekondes by 59 ° tot 60 OC. Daar bestaan heelwat variasies op hierdie metode: 50 ° tot 55 OC staan bekend as sagte dompeling (Eng.: "scalding") terwyl 55 ° tot 60°C bekend staan harde dompeling. Met sagte dompeling word die geel kleur van die vel behou, terwyl dit verlore gaan by harde dompeling en 'n wit vel tot gevolg.

2. Verepluk.

Die vere word meganies deur rubbervingers wat roteer afgeslaan. Die fyn haartjies wat oorbly word soms met 'n gasvlam afge­brand.

Verwyder kop en pote. Fig.(9-4) Vereplukker.

Hierdie proses kan met messe met die hand of andersins deur meganiese toerusting gedoen word.

Nekverwydering.

Die nekvel word aan die agterkant oopgesny. Dit word met die hand gedoen. Die nek kan meganies of met die hand verwyder word.

Ontwei.

Die ingewande kan met die hand of meganies verwyder word. Die mega­niese verwydering kan met 'n lepelvormige aparaat gedoen word of die

148

ingewande kan selfs uitgesuig word. Die niere bly in die karkas agter maar dit is wetlik verpligtend om die lange te verwyder.

Die ingewande word eers nie losgesny van die karkas nie, maar hang los oor die karkas. Nadat die kwaliteitsbeheer personeel die ingewande inspekteer het word dit finaal van die karkas geoes en afsonderlik ver­werk.

Karkaswas.

Die karkas word nou aan die binne- en buitekant skoongespuit.

Karkas verkoeling.

Die gewasde karkas moet so gou as moontlik na ontwei afgekoel word na 'n temperatuur van onder lOOC by die borsbeen. Die doel van hierdie verkoeling is om bakteriese groei met die gevolglike bederf te vermy. Sodoende word die raklewe verleng.

Die verkoelingsproses verskil na gelang van of die finale produk as vars­of gevriesde hoender verkoop gaan word.

By varsproduk word die karkasse deur lug verkoel. Dit word g~doe.n deur die karkasse deur 'n tonnel of vertrek te stuur wat verkoel1s. D1e verkoeling moet sodanig wees dat die temperatuur by die borsbeen onder TC is. Hierdie temperatuur moet binne 45 minute na ontwei bereik word.

By geviiesde produk word die karkas in 'n verkoelde waterbad afgekoel. Die karkasse word in twee opeenvolgende waterbakke gedompel en met 'n groat awegaar van die een einde van die bak na die ander vervoer. Die temperatuur van die water in die eerste bak moet onder lOOC w~es aan die kant waar die karkas die bak verlaat. In die tweede bak moet dte tem­peratuur aan die kant waar die karkas die bak verlaat onder 4 OC wees. Daar kan ys bygevoeg word om die temperatuur so laag te kry. Omdat die doel van die afkoeling is om die bakteriese groei te rem moet skoon water gebruik word. Die Gebruikskode van die Suid-Afrikaanse Pluim­veevereniging beveel ten minste 1 liter per hoender aan. Chloor toevoe-

149

ging teen 40 tot 50 dele per miljoen sal verder help om bakteriese groei te rem.

Verpakking en weeg.

Verpakking word meestal met die hand gedoen. Soms word kegels gebruik om die verpakking van heel hoenders te vergemaklik.

Berging.

Die produk moet so gou as moontlik na verpakking by die bergingstem­peratuur gestoor word. Vars hoenders word geberg by -1 ° tot 5 OC. Die stoortemperatuur vir gevriesde produk is onder -18 OC.

By groat abattoirs wat bevrore hoenders produseer kan die karkasse deur 'n vriestonnel gaan om die proses te versnel en om die voorkoms van die verpakte produk te verbeter- gevriesde produk wat opmekaar gestapel word sal nie platgedruk vertoon nie. Die temperatuur van hierdie vriestonnels is onder -25 OC en die lugvloei moet minstens 0,5 meter per sekonde wees.

9.2 Die Uitleg en bou van die abattoir.

Uitleg en grootte.

'n Abattoir moet goed beplan word, ook met die oog op verdere uitbrei­dings in die toekoms. Dit is redelik maklik om uitbreidings op die plase te doen: daar word bloat ekstra huise opgerig, maar in die abattoir is die uit­breidings moeiliker. Maak reeds vroeg seker dat die abattoir homself ver­leen tot uitbreiding anders mag dit nodig wees om die hele gebou oor te bou.

Die abattoir se uitleg en produkvloei moet ten doel he om te voorkom dat eetbare produk besoedel word deur kontak met die omgewing en karkasgedeeltes met 'n hoe lading van mikro-organismes bv. die inge­wandsinhoud. Om dit te bereik word daar onderskei tussen minder higieniese (ook genoem "vuil") en meer higieniese (of "skoon") pro­sesse.

150

1 In 'n klein abattoir, wat tot 50 hoenders per dag slag, mag al hierdie pro­sesse in een kamer geskied. Die beplanning moet so wees dat daar nie kruisvloei van produk is nie, m.a.w. die lewende hoenders kom aan die een kant van die gebou binne, die prosesse op die abattoir-vloeidiagram volg een na die ander en die finale produk word geberg en versend van die ander kant van die gebou. So 'n abattoir word geklassifiseer as 'n E abattoir.

Indien 51 tot 300 hoenders geslag word, moet die prosesse in ten minste twee vertrekke geskied. Al die prosesse tot aan die begin van ontwei word in een vertrek gedoen terwyl die verpakking in die volgende vertrek gedoen word. Hierdie grootte abattoir staan bekend as 'n D abat­toir.

'n C abattoir hanteer tussen 301 en 800 hoenders per dag en bestaan uit drie vertrekke. In die eerste vertrek word die hoenders verdoof, doodge­maak, gebloei, ontveer en die koppe en pote word verwyder. In die tweede vertrek vind ontwei plaas en die skoonspuit van die karkas word ook gedoen. Verpakking vind in die laaste vertrek plaas waama die hoen­ders geberg word. Daar moet ook 'n fisiese skeiding wees wat werkers in die eerste vertrek verhoed om vrylik na die volgende twee vertrekke te beweeg.

Klein B abattoirs hanteer tussen 801 en 4 000 hoenders per dag terwyl groat B abattoirs tussen 4 001 en 10 000 hoenders per dag hanteer. A abat­toirs hanteer meer as 10 000 per dag. Die vereistes ten opsigte van die geboue word meer ingewikkeld en dit sal nodig wees om spesialis advies vir hierdie abattoirs te bekom.

Registrasie en bou van 'n abattoir.

Enige abattoir wat pluimvee slag vir verkoop moet as sulks registreer en moet by die Direkteur Veterinere Volksgesondheid aansoek doen om sodanige registrasie. 'n Nuwe abattoir mag nie opgerig word sander sy goedkeuring nie aangesien hy spesifieke vereistes het t.o.v. geboue wat as abattoirs gebruik word. Planne vir abattoirs is op aanvraag van hom af beskikbaar.

151

9.3 K waliteitsversekering.

1. Proses observasie:

Kwaliteitsbeheer- of toesighoudende personeel moet let op die klere­drag van alle persone wat die prosesseer area binnegaan. Daar moet ook aandag gegee word aan die algemene higiene van die perseel en personeel. Hulle moet ook voortdurend aandag gee aan aspekte soos die abnormale opbou van produk in enige area.

2. Produk ondersoek:

Alle hoenders met tekens van siekte of veltoestande bv. 'n algemene verettering van die vel of ingewande moet verwyder word. Dit geld vir die hele hoender sowel as gedeeltes wat nie geskik is nie.

3. Personeelgesondheid.

Daar is sekere siekte toestande wat deur werkers in die abattoir na die produk oorgedra kan word met 'n gevolglike gevaar vir die verbrui­ker. Dit is dus belangrik om te verseker dat alle personeel wat in die abattoir werk medies ondersoek word voordat hulle daar aangewend word. Selfs nadat hulle in diens geneem is moet gereelde aandag aan gesondheid gegee word. Elke dag moet 'n siekparade gehou word deur die verpleegster op die perseel of die hoofde van departemente. Persone wat hoes of diarree het, of met veltoestande mag nie in die abattoir werk nie en mag alleenlik na die werk terugkeer met skrifte­like toestemming van 'n dokter. Mense met skoon velsnye mag wel werk mits die sny bedek is deur 'n waterdigte bedekking.

4. Kleredrag.

Beskermende klere nl. skoon oorpakke en waterstewels moet daagliks voorsien en aangetrek word voordat die abattoir binnegegaan word. Wasbare of wegdoenbare hoofdeksels moet ook gedra word. Mense met lang hare moet haarnette dra. Geen handskoene mag gedra word nie behalwe in die geval van snywonde en mense wat in bevriesings­areas werk.

152

1 5. Skoonmaak van die abattoir.

Die hele abattoir moet minstens een maal per dag, of waar meer as een werkskof geslag word, na elke skof aan 'n behoorlike wasprose­dure onderwerp word.

5.1 Begin met 'n droe skoonmaak met borsels of druksponse (Eng.: "squeegees").

5.2 Alle dreinerings moet oopgemaak word.

5.3 Was met 'n hoedrukspuit en skoon koue water.

5.4 Was met hoedrukspuit en 'n wasmiddel in warm water.

5.5 Was met 'n ontsmetmiddel wat verenigbaar is met die wasmiddel. Beide die was en die ontsmetmiddel moet toelaatbaar wees vir abattoirgebruik.

'n Hoedruk was met skoon water behoort met elke werksonderbre­king bv. etenstyd gedoen te word.

6. Metings:

'n Aparte vertrek moet verkieslik vir die volgende metings ingerig word.

6.1 Vereiste metings:

Wateropname.

Die totale vrye vog van die verpakte hoender mag nie 8% van die totale massa (magies ingesluit) oorskry nie.

Die wateropname word gemeet deur die individuele hoenders te merk nadat hulle gespuitwas is (net na ontwei). Hierdie hoenders word geweeg en gaan dan deur die verkoelingsisteem. Net voor. opsny of ver­pakking, nadat behoorlike drup plaasgevind het, wo~ die heel kar~ weer geweeg. Die wateropname word dan bepaal ~ terme van die massatoename wat plaasgevind het tydens die verkoelingsproses.

153

Die Gebruikskode van die Suid-Afrikaanse Pluimveevereniging beveel die volgende monstergroottes aan vir wateropname bepaling:

DP en EP abattoirs CP AP en BP abattoirs

Massabeheer.

7 - 14 hoenders per dag 13 - 26 hoenders per dag 50 - 200 hoenders per dag

Die Wet op Handelsmetrologie bepaal dat die akkuraatheid van weeg binne die volgende grense moet val:

Beweerde massa Tot500g 501gtot3kg Bokant3kg

Maksimum onder 7g 15g 1%

6.2 Aanbevole metings:

Maksimumbo 20g 50g 3%

Chloorbepaling in water wat gebruik word om die hele of gedeeltes van die karkas mee te ontsmet.

Waterkwaliteit in die abattoir; dit sluit in water wat inkom sowel as afvalwater wat die abattoir verlaat.

7. Mikrobiologiese ondersoek:

Dit word aanbeveel dat gereelde monsters van finale produk geneem word en aan mikrobiologiese ondersoek onderwerp word. Die produk moet veral vry van E.coli, Salmonella en Shigella wees.

Die higiene van die toerusting en perseel behoort ook gereeld mikrobiologies ondersoek te word.

'n Eie laboratorium kan vir die mikrobiologiese ondersoeke ingerig word of andersins kan 'n konsultant ingeroep word. Sommige maatskappye wat ontsmetmiddels verkoop lewer ook so 'n diens.

154

T 9.4 Wette, regulasies en ander belangrike dokumente.

Daar is verskeie wette en regulasies wat in ag geneem moet word by die slag van hoenders. Van die mees belangrike wette sluit in:

1. Die Wet op Abattoirhigiene (Wet 121 van 1992) en Staande Regu­lasies.

2. Die Wet op Handelsmetrologie (Wet 77 van 1973).

3. Die Bemarkingswet (Wet 59 van 1968).

4. Plaaslike Ordonansies, veral plaaslike gesondheidsregulasies met die klem op die ligging van die perseel en omgewingsbesoedeling.

5. Wet op Beroepsgesondheid en Veiligheid (Wet 85 van 1993).

6. Die Dierebeskermingswet (Wet 71 van 1962).

7. Die Wet op Voorkoming van Lugbesoedeling (Wet 45 van 1965). Hierdie wet is belangrik waar 'n neweprodukte aanleg bedryf word.

Ander belangrike dokumente sluit in:

1. Die Gebruikskode (Eng.:"Code of Practice") van die Suid-Afri­kaanse Pluimveevereniging.

2. "A Guide to Water and Waste-Water Management in the Poultry Abattoir Industry'' deur die Watemavorsingskomitee.

3. NOSA standaarde.

Laasgenoemde drie dokumente bevat belangrike inligting .t.o.~. veilig­heidsaspekte sowel as algemene beginsels wat van toepassmg 18 gedu­rende die slagproses. Die wetlike dokumente kan vanaf die Staatsdrukker bekomword.

155

Aanhangsel A: Tabelle.

TabelA-1

Aanbevole temperature vir grootmaak van kuikens soos deur Ross ver­skaf.

Ouderdom Hele huis Kol verwanning (dae) verwanning CC) CC>

Huis Kol area

1 31 26 31

3 30 25 30

5 29 25 29

7 28 25 28

9 27 25 27

11 26 24 26

14 26 24 26

16 25 24 25

20 24 24 24

22 24 23 24

24 23 23 23

26 23 23

28 22 22

30 22 22

32 21 21

34 21 21

40 21 21

49 21 21

156

TabelA-2

Waterverbruik by verskillende huistemperature.

TABEL VAN WATERVERBRUIK

Liter water per dag per 1000 kuikens

Temp. 7dae 14dae 21 dae 28dae 35dae 42dae 49dae

CC)

20 85 130 170 200 230

25 70 120 190 240 280 310

30 42 100 180 280 360 420 440

35 46 140 270 430 540 620 640

Voorsiening word in hierdie tabel gemaak vir temperature hoer as die aanbevole tempera tum vir gevalle waar sulke stygings sou voorkom.

Gebruik van tabel:

1. Die verbruik is ook afhanklik van ander faktore as slegs temperatuur. So byvoorbeeld sal die verbruik toeneem as die soutinhoud van die rantsoen verhoog word.

2. Die tydsduur van blootstelling aan 'n hoe temperatuur sal ook die ver­bruik be'invloed. Hoe Ianger die tydsduur, hoe hoer is die verbruik.

3. Die gemiddelde daaglikse verbruik moet gelees word vanaf die ge­middelde daaglikse temperatuur, nie vanaf die maksimum daaglikse temperatuur nie.

4. As gevolg van bogemelde faktore dien 'n tabel soos hierdie slegs as 'n riglyn. In die gevalle waar medikasie toegedien moet word volgens waterverbruik is dit die beste om die werklike verbruik te meet. Dit kan gedoen word deur te meet hoe lank dit duur om die water uit die voorsieningstenk te drink en hierdie meting 'n paar keer deur die dag te herhaal.

157

TabelA-3

Teikenmassas en verwagte voerinname (Ross).

Ouder- Massa op die ouderdom Kummulatiewe Totale voeromset dom (gram) voerverbruik(gram) (gram) (dae) Hane Henne Gem eng Hane Henne Gem eng Hane Henne Gem eng

7 135 135 135 150 150 150 1.12 1.12 1.12

14 405 395 400 515 500 510 1.27 1.27 1.28

21 790 720 755 1115 1020 1065 1.41 1.42 1.41

28 1200 1055 1125 1850 1655 1745 1.54 1.57 1.55

35 1640 1410 1525 2740 2425 2575 1.67 1.72 1.69

42 2105 1770 1940 3770 3310 3550 1.79 1.87 1.83

49 2605 2135 2370 4975 4335 4670 1.91 2.03 1.97

56 3135 2505 2820 6425 5510 5980 2.05 2.20 2.12

63 3690 2895 3295 8080 6920 7545 2.19 2.39 2.29

70 4270 3285 3780 9905 8475 9260 2.32 2.58 2.45

Voeromset is sander vrektes bereken.

158

ERKENNINGS:

Ross Poultry Breeders (Edms)Bpk vir toestelnming om hul handelsnaam te meld en inligting te gebruik.

Die Suid-Afrikaanse Buro van Standaarde vir die gebruik van inligting uit SABS 241-1984 in Hoofstuk 1 gedeelte 1.5.

Al die maatskappye wie se produkte in Hoofstuk 6 gemeld word vir sodanige toestemming.

Die redakteur van die SA Pluimvee Bulletin vir die inligting t.o.v. produk­sie van braaikuikenvleis in Suider-Afrikaanse Iande (sien Inleiding).

Fig. (4-7) met die vergunning van Mm. J.C. Sligcher en Impex Barneveld B.V.

Fig. (8-4) met die vergunning van Bayer (Edms) Bpk.

159