Dimensioni Letrar i Absurdit I PLOTE

8/19/2019 Dimensioni Letrar i Absurdit I PLOTE

1/24

DIMENSIONI LETRAR I ABSURDIT

Në themel të asaj dukurie letrare, e cila mori emrin absurdizëm, teatri i absurdit ose përafërsisht - “e absurdit”, gjendet mendimi mbi pakuptimësinë e totalitetit të qenies. Një pakuptimësi e tillë e privon prej çdo rëndësie ekzistencën njerëzore sinë tërësinë e vet, ashtu edhe në çdo shfaje të saj të përveçme ! në çdo akt,ndjenjë, përpjekje. "i rr#më artistike absurdi është, më së shumti, një dukuri erendit letrar, çka e bën atë të dallohet nga shumë dukuri të njëkohshme dhe levizjeartistike të kulturës së shekullit $$, të cilat gjetën shprehje në llojet e ndr#shme tëartit ! në pikturë, muzikë, kinematografi, skulpturë, skundër është, nga njëra anë,

për shembull, simbolizmi, impresionizmi, ekspresionizmi, surrealizmi etj., dhe ngaana tjetër - grotesku, montazhi, kolazhi etj.

Ndr#she nga njëra dhe tjetra, ideja e “absurdit” parapëleu për shprehjen e botëssë vet artin e fjalës, e gjithashtu teatrin, një art i lidhur pashmangësisht me fjalën,megjithëse jo krejt i mb#llur me të. %ë përendruarit në sferën e gjuhës paraetveçanërisht interes me ato rrethana të njohura, ku një prej impulseve ë stimuloninaktivitetin e kësaj rr#me, ka enë pikërisht përpjekja për t&u çliruar nga “tirania” efjalës dhe nga sht#pja e konteksteve të traditave letrare ë ëndrojnë pas tij, si dhe“antiletrariteti” i spikatur i saj.' pjekur në mesin e shekullit $$, ideja e “absurdit” lidhej më formën specifike tëartit, falë së cilës ngjau shndërrimi i njohur i ideve në fenomen të kulturësartistike. Në këtë kalim fshihej novatorizmi autentik. "ikundër ndodh jo rrallë,

përkufizimi u shfa shumë më vonë se vetë dukuria( ai lidhet me botimin e librit tëkritikut letrar ). 'slin “%eatri i absurdit” *++. /o se deri atëherë askush nuk kishte shkruajtur mbi absurdizmin. 0ërkundrazi, duke reçensionuar veprat e1eketit, 2am#së, "artrit, /oneskos, 3damovit, 3rrabalit dhe shkrimtarëve të tjerë,kritikët silleshin vazhdimisht në rrethin e ideve të absurdiste, problematikës sëabsurdizmit. "idooftë kjo mbetej në kufijtë e vëzhgimeve të veçanta dhe rastevetë posaçme. "tudimi i 'slinit propozonte një sh#rtim të “absurdizmit” si dukuriartistike autonome. Në këtë kuptim libri i 'slinit shënon pad#shim një kufihistorik. 4ibri ishte një zbulim, duke na shtjelluar analizat, karakteristikën dhevegimin kompakt të “absurdit” si një drejtim letrar. Nuk është e habitshme ë edhesot studiuesit i drejtohen këtij libri, oftë edhe për të polemizuar me pozitat e

paraitura dikur. 'dhe pse fjala është vetëm për “teatrin e absurdit”, në thelb nuk ka asgjë ë të mund të përjashtojë veprat me po atë k#ç, ë i përkasin gjinive tëtjera letrare. Njëmend ë sfera e ndikimit të “absurdit” është e kufizuar, dukerrokur dramën dhe prozën ! poezia mbeti praktikisht e pa prekur prej tij. 0or

prapë, mund të flasim, pa u mëd#shur, edhe për poezinë absurdiste *të themi, nëlidhje me poezitë e 1eketit, kr#esisht të përshkuara nga logjika absurdiste.

+


2/24

1azë të “absurdit” si drejtim letrar 'slini uante botëkuptimin, fokusi kuptimor itë cilit është ideja e absurditetit total të enies, ë kishte përfshirë botën e0erëndimit pas luftës së d#të botërore. “%eatrin e absurdit”, mund ta kundrosh,sipas tij, “si një pas#rim të një shikimi sa më reprezentativ” për kohën tonë.5aktor përcaktues të absurdit 'slini uan “ndjesinë ë, të vërtetat e pad#shimta

dhe nocionet themeltare të shekujve të kaluar enë fshirë, ë në përballje mesprovat ato u diskretituan si falsitete të lira dhe iluzione naive. 6eri në fund tëluftës së d#të botërore rënia e besimeve religjioze u kamuflua më religjionin esubsituteve ! besimin tek progresi, nacionalizmi, lajthitjet e ndr#shme totalitare.%ë gjitha këto u bënë pluhur e hi nga lufta”+.3bsurdi u po në djerrinën e pastruar nga lufta.)egjithëse %injanovi jo pa sarkazëm fliste mbi përpjekjet për të vënë në osh tëthemelit “jo “kërkimet formale”, por “ndjenjën e re” 7, në rastin e dhënë rolivendimtar i përket pikërisht “ndjenjës së re”.2ëtu do të na duhet disa sarime. 8etë përf#t#rimi mbi pakuptimësinë e enies

nuk ka enë aspak një zbulim i shekullit $$. 2# mendim është i vjetër, dhe nëshekuj ka joshur vëmendjen për sa ka ekzistuar jeta dhe meditimet mbi të. 6uke e

bashkëshoëruar njerëzimin përgjatë gjithë historisë së tij, pakuptimësia e eniesgjendet në shtresat më të vjetra të letërsisë, e derdhur në një formë të gdhendur nësentencën biblike të “'kleziast-it”9 “:jithçka është kotësi kotësish dhe rraskapitjeshpirti”. 8uajtjet, fatkeësitë dhe privimet ë i ranë për short ndër mijëvjeçar njerëzimit, puna skllavëruese dhe padrejtësia, luftrat shkatërruese dhe epidemitëshfarosëse ! të gjitha mën;#rrat e fatit, të cilat me këmbëngulje kanë bindur nëkotësinë e entuziazmit për një lumturi të ëndrueshme, e kanë vënë njeriun f#t#rë

për f#t#rë me vdekjenm duke i kujtuar atij ligjësitë e pandr#shueshme të enësisë.


3/24

!rej gojës së një debili)

(Sipas përkthimit tim A.T)

)e këto vargje të "hekspirit pikëtakohen edhe fjalët e teologut amerikan tëshekullit $8


4/24

lindjen e krizës shpirtërore, në të cilën u shemb besimi për zgjidhje tëkontradiktave në bazë të drejtësisë dhe humanizmit. 6uke humbur ëllimin dheorientimin, bota, ku, përkundër dëshirave fisnike, sukseseve të shkencës, dijevedhe arteve, ajo prapëseprapë përshkallëzoi instiktet shkatërruese, me një realitetmizor ajo i zhverësoi prognozat, ë paralajmëronin rindertimin e saj mbi bazën e

fillesave të ars#eshme. 1ota tashmë u bë jo vetëm e padrejtueshme, por edhe pashpjegueshme( ajo filloi të përjetohet si një kaos absolut, ku ekzistencaindividuale i nënshtrohet ligjit të absurditetit universal. Iealiteti tragjik e vraushpresën e mbërritjes së enësisë, dhe përveç kësaj, pikërisht ars#eja, ë gjendej

peng i aberracionit, u shpall krijuese dhe rezervuar i iluzioneve të vdekura. Ndjesiae pafuisë së plotë të njeriut para katastrofave globale, besimi i minuar në progresdhe diskretitimi i ars#es shpunë në rishkimin e themeleve ontologjike të enies, sëcilës letërsia iu përgjigj me lindjen e absurdizmit.0or këto gjendje psikologjike mendore, të përforcuara me vetëdijen e

pakuptimësisë së ekzistencës, u formësuan në një koncept kompakt vetëm falë

edhe një gjëje tjetër të re, një rrethanë jo më pak domethënëse ! disfata e besimit.2thesën në vetëdijen e 0erëndimit e kishte paralajmëruar, #sh në shekullin $


5/24

“...fat bëhet ajo, ë bota hipersensibile, Foti, ligji moral, autoriteti i ars#es, progresi, lumturia e shumicës, kultura, civilizimi e humbasin fuinë krijuese ëkanë dhe fillojnë të zhvelërsohen”A. Në kategoritë e enësisë njerëzore humbja e“det#rimeve” ndaj botës së epërme dhe “efektshmërisë” do të thotë, ë “nuk mbetet gjë prej gjëje, ë të jetë e ëndrueshme, në të cilën mund të mbështetesh

dhe me të cilën të mund të udhëhiet njeriu”.2ëto thënie, në fokusin e të cilave gjendet filozofia e Niçes, i sjellim për të

paraitur jo a Niçen apo dhe ?ajdegerin, pikpamjet e të cilëve mbi ekzistencën enjeriut në histori janë parashtruar me një artësi e konkretësi të mjaftueshme, se sa

botëkuptimin ë u bë bazë filozofike e absurdit. 6uke u prirur drejt një përgjithësimi maksimal, ?ajdegeri u drejtohet kategorive, ë fshehin lëvizjen nëkohë nën strehën e universaleve të tilla, si “2ëtu-enia”, “enia-te-vdekja”, “tëflakurit-në-botë”, “autentike” dhe “ekzistencë joautentike” etj. Në rrethin enocioneve të tilla konkluzioni mbi absurditetin e jetës mbështillet në një trajtëmjaft abstrakte9 “2uptimi i enësisë asnjëherë nuk mund të çohet në kundërshti

me esencën apo me enësinë si një “bazë” mbështetëse e esencës *thelbit, përderisa baza *fundamentiGthemeli bëhet e mbërritshme vetëmse si kuptim, oftëedhe sikur kjo vetë të jetë e pabazë ! humnerë pakuptimësie”+J.

Në ars#etimet e ?ajdegërit mbi Niçen kemi në mën#rë të përsëritur në tiparet e tijthelbësore ndjeshmërinë, ë definon konceptin e absurditetit të eniësisë.2uptimësimi dhe përkufizimi i kët#re gj#kimeve u mishërua në filozofinë eekzistencializmit në modifikimet e tij të ndr#shme, përveç ). ?ajdegerit, edhe meveprat e ". 2ierkegardit, '. ?userlit, 4. "hestovit, 2. /aspersit, Fh.0. "artrit dhe 3.2am#së. Në veprat e t#re përcaktoheshin platformat kr#esore dhe konturet e

përbashkëta të filozofisë ekzistencialiste, e cila kuptimësonte atë lëvizje të

historisë, ë, në akord me ?ajdegerin, “dëpërton pushtetshëm vetveten dhe shekujt paraardhës”, duke dalë në cilësinë e një prej varianteve të mendimit, të drejtuar tek enësia. %regues është ajo, ë motivi i të enit i paFot si pasojë e “vdekjes sëFotit” parakalon në sistemin e pikëpamjeve të mendimtarëve-ekzistencialistë nënjë prej vendeve më të para. 3i ëndron, më përveçmas, në polemikën e 2am#sëme 2ierkegardin në veprën “)iti i "izifit”. < fundit, sipas 2am#së, “...bën prejabsurdit kriterin e një bote tjetër, për shkak se ajo ! është thjesht mbetje e përvojëssë kësaj bote”, nga frika e së vërtetës”++.3tëherë si na e përcakton vetë 3lber 2am# “absurdin”C

lindi zëvendësohet me hulumtimin historik dhe psikologjik të mitit”. ). ?ajdeger. “2oha dhe Kenia”. ).,Iespublika, +D, f. E7.A ?ajdeger ). “0unime të viteve të ndr#shme”. 5. +@A 0o at#, f +@E+J 0o at#, f. +E++ 2am# 3. “Njeriu i revoltuar”. )., +J. 5. ED, EE. 6uke sh#rtuar thënien e filozofit, për shembull9 “Nërënien time... besimtari gjen triumfin” apo “... për kristianin vdekja nuk është aspak fundi i gjithçkaje, në tëka pafundësisht më shumë shpresë, se sa në çdo lloj jete...”, - 2am# nga pozicioni i ekzistencializmit shehnë deduksionet e veta një Lkërcim” të një logjike të papërligjur...”. ). ?ajdeger “0unime të viteve tëndr#shme”. 5. 7JJ7

H


6/24

Në “)iti i "izifit” *+E+, ë u bë shprehja më e plotë e vështrimeve të tijekzistencialiste, ai shkruan9 “1ota ë i jepet shpjegimit, oftë edhe atij më të keit,- është një botë e njohur për ne. 0or nëse gjithësia privohet si iluzion, po a edhe sinjohje, njeriu në të bëhet i huaj. Njeriu është i dëbuar përgjithmonë, sepse është

privuar nga kujtesa dhe nga atdheu i humbur dhe shpresat për një tokë të premtuar.

)e saktë, ndjenja e absurdit është mu njajo dis&harmoni ndërmjet njeriut dhe jetëssë tij, ndërmjet aktorit dhe dekoracionit, apo veprimtarit dhe ambientit rrethues”+7.6uke e saruar më tej kuptimin e tij të absurdit, 2am# na tregon lidhjet e

pashkatërrueshme të tij me njeriun, praninë e të cilit ai e n;jerr në cilësinë ekushtit më të rëndësishëm të ekzistencës së absurdit9 “Njeriu konfrontohet meabsurditetin e botës. 3bsurdi lind në këtë konfrontim ndërmjet pranimit të tij nganjeriu dhe heshtjes indiferente të botës. *...


7/24

)adje edhe nëse kemi rënë dakord me autorin, të pranojmë, ë përgjatë dhjetëvjetëve, përsa ka zgjatur shkrimi i kësaj drame, ideja e saj zanafillore nuk ka

pësuar asnjë ndr#shim *prania e redaktimeve të ndr#shme flet për të kundërtën,këtë interpretim ta përgënjeshtron vetë teksti i dramës, imazhi i heroit kr#esor.)egjithëse 2aligula vdes nga duart e komplotistëve, motivet ë e kanë c#tur atë të

pranojë vdekjen, meten të fshehta, ndërsa ai ndriçim, për të cilin flet 2am#, nuk është shpërfaur aspak. 0ër këtë duhej dhënë medoemos një motivim për aktin etij, ta paraesësh vdekjen si një rezultat të zgjedhjes së vetëdijshme të heroit, për çka kërkohej t&u tregonte njërëzve përreth lëvizjet e tij shpirtërore, të kridhet në

psikologji. )e sa duket, 2am#, intuitivisht e ndjente, ë përpunimi psikologjik ikarakterit nuk i përgjigjej nat#rës artistike të veprës së koceptuar dhe me të drejtëhoi dorë prej saj.Fgjedhja e 2aligulës në cilësinë e heroit del në këtë kuptim, fatale. 6ëshirat e tij

janë infantile deri në pamundësi *“Mnë doja hënën”, rruga e jetës së tij nuk është pjekja e revoltës metafizike, por formatimi i një tirani të zakonshëm vrasës, i

përmbushur në rrugën më të rëndomtë ! përmes tekave të pushtetit të pakufijshëm.*“unë vetëm tani e kam kuptuar dobinë e pushtetit. 3i bën të pamundurën. Kë ngak# çast e në vazhdim liria është e pakufijshme”. Nuk përmban asnjë kufi tëndjesisë dehëse shpallja e pabesueshme e 2aligulës “prova e madhe” e Iomës sëlirë ! në realitet kjo nuk është tjetër, përpos se prova e përhershme *dhe standarte ! nga pozicioni i pushtetit e frikës dhe e vdekjes *“2jo botë është braktisur ngakuptimi, dhe ai ë e ka kuptuar këtë, përfton lirinë, - shpall 2aligula, duke shtuar saka9 - dhe unë ju urrej, pikërisht ngë nuk jeni të lirë”.. Nuk është e habitshme,ë venia në skenë e kësaj drame me +EE përftoi një tinëllim të mprehtë politik,ndërsa heroi i saj u receptua si një despot dhe katil i poshtër, ë shkaktonte

asociacione të drejtpërdrejta me ?itlerin, megjithëse, duke punuar mbi veprën,2am# ishte shumë larg idesë për të dhënë një dramë me k#ç historik.0or kjo ndodhi jo vetëm pse historia e 2aligulës e tepër e njohur dhe nuk durontendonjë ngarkesë ideo-filozofike, të cilën ia ndërkalli autori i saj. 0engesë kr#esoreu bë fakti ë ai kishte histori. "iç e tregon më vonë zhvillimi i absurdizmit, rolin e

protaginistit në të e luan njeriu ë nuk ka histori, sikundërse nuk ka as personalitet.' papranueshme gjithashtu ishte dhe forma tradicionale e dramës, së cilës 2am# iu

përmbajt me artësinë klasike franceze të kontureve dhe skemës, a thua se nuk luhatet nga asnjë eksperiment, me të cilët është a i begatë shekulli $$. "i rezultatdoli jo një sramë absurdi, por një dramë intelektuale, në të cilën, në një rrafsh metë tjerat, ringëlloi artë dhe tema e absurditetit të enësisë, në kontekstin e veprës,ndofta jo më kr#esorja.0ikërisht në letërsinë e shekullit $$ ideja e absurdit metafizik për herë të parë pasnjë historie të gjatë të ekzistencës së saj ajo mori një formë të veçantë artistike, por e lindur tashmë si teatër absurdi, duke e rish#rtuar strukturën artistike të dramës,ideja e absurdit iu kth#e burimeve krejt të tjera.). 'slin e formulon çështjen e burimeve të “absurdit” si një dukuri artistike krejttë shumë të zgjeruar, duke e shpënë atë deri në antikitet. %radita prej nga u rrit

@


8/24

“teatri i absurdit”, shkon, sipas bindjeve të tij, nga mitet greke, duke përfshirë edhe personazhet e tipazhet popullore *për shembull luftëtari-mburravec, koprraci te0alauti dhe %erenci. Në burimet popullore përfshihet në thelb pothuaj e gjithëtradita komike, në shfaet e saj më të ndr#shme, nga farsat mesjetare dhe komeditëdel arte deri tek varfjet e nonsensit për fëmijë *“gjepurat”, numërimet, enigmat,

gjëegjëzat, e po ashtu shfajet e cirkut apo përralla magjike dhe fantastike. "ëkëndejmi, një hap tjetër përbëjnë ata shkrimtarë ë u mbështetën në krijimtarinë et#re gjerësisht në krijmtarinë popullore, duke zbuluar ndikimin e gjallë e tëndërsjelltë me zhanret e ulëta. Nuk është e habitshme ë me një asje të tillë nënumrin e paraardhësve të “absurdit” të jetë edhe )oliere, dhe Iabële, dhe"hekspiri. Ndr#she, thuajse gjithë tradita komike në letërsinë e 'uropës.)egjithatë problemin nuk e shterron aspak tradita komike. 2jo duket veçanërishtnë interpretimin ë 'slini i bën trashëgimisë së "hekspirit, të cilin ai e uan

pararendësin e absurdizmit jo vetëm në bazë të paletës karakteristike tëkomediografit në hiperbolizimin komik dhe batutës, lojës së fjalëve apo ligjërimit

të “errët” të shaka;hinjve, por edhe për shkak të kthimit tek tema e çmendurisë*4iri, ?amleti, Iiçardi


9/24

)adje dhe opinionet e këtij publiku të zgjedhur ndaheshin, dhe nëse )alarme umahnit nga “)breti Mbu”, /itsit drama i shkaktoi ndjenja kontradiktore.duke

pranuar se e trishtuar mjaft, për shkak se komedia “...sërisht shfai forcën e saj”,ai ndërka theksoi se kjo vepër sjell ndjesinë e th#erjes së një epoke artistike, passë cilës pritet një ndr#shim kërcënues9 “Mnë ju them9 0as "tefan )alarmesë, pas

0ol 8erlenit, pas :#stav )orosë... pas vargjeve tona, pas koloritit tonë të hollë dheritmit të parregullt, pas nuancave të zbehta e të përziera të 2onderit, çka tjetër

pritetC 0as nesh ! Foti i %ërbuar”+.8eprimi i dramës ngjet gjoja në 0oloni, mirëpo, zgjedhja e një vendi të dhënë nuk është diktuar apspak prej ndonjë interesi specifik për këtë vend apo për shkak tëndonjë kthese të s#zhetit. 0ërkundrazi, duke u përpjekur të nënvizojë rëndësinë e

përgjithshme të ngjarjeve në dramë, Fhari na thotë, ë 0olonia është përmendur tënënkuptojë këtu “3skundin. 3skundi është gjithandej, po para së gjithash është aivend ku gjendet njeriu”+@.

Në një plan të tillë të përgjithshëm trajtohet dhe imazhi i heroit kr#esor ! 1abait

Mbu, ë përmbledh në vetvete pothuajse të gjitha veset e këia njerëzore. < pajisur me një makutëri të pangopur, me instinkte të ulëta dhe një trashomani konstante,injoranti dhe agresivi i fjetur Mbu, së brendshme dhe së jashtmi na paraitetemishërim i “plehut njerëzor”, kundër të cilit drejtohet satira e 3lfred Fharisë. 6ukee rekomanduar heroin e tij, ai thotë9 “)ësjë Mbu është një krijesë e shpifur, ja pseai na çon në ndërmend nat#rën e të gjithë neve *së poshtmi. 3i vret mbretin e

polonisë,... pastaj me të bërë mbret, vret aristokracinë, mandej fshatarët. 6hekështu, duke i vrarë të gjithë, ai, sigurisht, zhduke edhe disa fajtorë dhe në këtëmën#rë e tregon veten njeri të moralshëm e normal”+A.6ramaturgu, ndëka, nuk priret të shohë në këtë grumbull vesesh f#t#rën e

nat#rshme të rracës njerëzore.


10/24

Në strukturën e dramës ars#etimi primitiv i heroit shndërrohet në një zin;hir aktesh të përbinshme e të çmendura, të cilat, të marra të gjitha së bashku, eshkatërrojnë veprimin, duke i dhënë atij karakterin e një shumësie të pandërprerëepisodesh të rastësishme dhe së fundi duke e shkuptimësuar atë krejtësisht. 2joshpie në reduktimin e s#zhetit, megjithëse autori akoma nuk he dorë

përfundimisht prej tij.2# efekt përforcohet falë asaj, ë, sikundër se të gjitha pjesët e ciklit ë lidhen mefigurën e Mbusë, drama ë llogaritur për teatrin e kukullave, ku struktura eveprimit përcaktohet nga vijueshmëria e shpejtë e episodeve të shkurtra,

pesonazheve të beftë në veprim, ë krijojnë përsht#pjen e pulsimit kaleidoskopik.)jafton kjo ë ta n;jerrë veprimin tej kornizave të realitetit, duke përforcuar origjinën lojacake e fantastike. 3tmosfera e lojës mbahet dhe në nivelin gjuhësor me ndihmën e regullave ë shkojnë në të kundërt të logjikës gramatikore tëkonstrukteve ligjërimore.

Në bazë të kët#re trukeve dhe mjeteve të tjera të mishërimit artistik, të ngjashme

me to, si ideja e pakuptimësisë së ekzistencës, - janë tipare karakteristike tëabsurdizmit( midis t#re është i njohur refuzimi nga format dramatike tradicionale,të konsideruara si realiste, siç është s#zheti, karakteri, psikologjizmi, i zëvendësuar me objektivizimin e gjendjeve psikologjike. 0ërveç kësaj, ndër cilësitë më të

pashmangshme të veprave absurdiste është shkelja e logjikës së brendshme për hir të lidhjeve asociative, e po ashtu, koherenca *vijueshmëria shkakore, logjike dhekohësore, vendin e së cilës e zë situata sipas shenjës arbitrare. rientimi drejtmbërritjes së efektit irracionalist mbi ngjarjet gërshetohet me paradoksin,groteskun dhe humorin, me lojën e stereotipeve dhe klisheve, e cila lojë zbulon

pakutimësinë e formave të gjithëpranuara. Në bazë të komponentëve ë

përmendëm më sipër, e po ashtu të simptomave të “domosdoshme”, kritikët për një kohë të gjatë përfshinin në kategorinë e “absurdit” çdo vepër, ë shuhejsadopak për nga devijimi prej realizmit, duke përfshirë në një rradhë me ithtarët ekëtij drejtimi, në një rend me 1eketin dhe 2am#në. 'dhe :#nter :rasin, 'dvardllbin, )aks 5rishin dhe 5ridrih 6#rrenmatin, nesë përmendin vetëm një pjesë tëvogël të t#re. 2jo paartësi dhe inkorrektesë vihet re në traditën e kee ë ka zënërrënjë në mësimdhënie, ë nga gjimanazet dhe universitetet e deri tek studimet,duke e përdorur “absurdin” dhe “absurdizmin” vend e pa vend. Oshtë e artë ë nëraste të këtilla përcaktimi sipas “simptomës” mbaron me dështim ! asnjëri prejt#re nuk e zotëron cilësinë konstituuese dhe madje as shuma e t#re e përbashkëtnuk të jep shkak t&i klasifikosh ata tek absurdizmi.3 më tepër ë ne mund të flasim për një poetikë të përcaktuar e të posaçme tëabsurdit.3jo është formësuar në bazë të rikuptimësimit kardinal të veprimit, i cili, ndr#shenga ai tradicional, ndërtohet jo si shtjellim i historisë së heroit apo grupit të

personazheve, përgjatë së cilës ndodh zgjidhja e konfliktit, por si një shtjellim itablosë ë përfshin në vetvete kuptimin e veprës ! idenë e absurditetit të enies sitë tillë.

+J


11/24

Në një kuptim të caktuar drama e absurdit mbështetet në zbulimet artistike tëdramës së re të fillimshekullit $$, në radhë të parë të dramave të Behovit, falë tëcilave veprimi ka enë riorganizuar kr#esisht së brendshmi. 6uke u shpërngulur nga bota e jashtme në hapësirën shpirtërore, ajo ka shpënë në rishpërndarjen endërsjelltë të rëndësisë së elementëve të saj të veçantë *ulja e rolit të s#zhetit,

dinamikës, shtjellimit të veprimit etj. "idooftë kërkimet e shkrimtarëve-absurdistë megjithëse u shmangeshin arritjeve të dramës së re dhe dukuriveanaloge në prozë, ata ecën në shumëçka në një drejtim krejt të përkundërt*rëfuzimi nga psikologjizmi, nga idetë e karakterit si një tërësi e ndërlikuar socio-historike dhe specifikës së tipareve dhe cilësive individuale etj.8eprimi i kuptimësuar në mën#rë të re ! është konstrukti kr#esor ë bart çdo vepër absurdiste, oftë në dramë, oftë në prozë. 2jo, sikundër del në pah, na lejon tëkuptojmë mmungesën e prirjeve të ndërsjellta midis absurdit dhe poezisë, ë duketsikur nuk ka shpjegime të dukshme, para së gjithash të poezisë lirike, ku vepriminuk mund të luajë asnjëfarë roli. 0araitja e veprimit si shpalosja e tablosë

përcakton tiparet e tjera të poetikës së absurdizmit. 2jo paraitje shpuri nat#rshëmnë shmangien e plotë të s#zhetit, duke e likuiduar krejtësisht atë, por gjitha edhetë refuzimit nga konflikti, shtjellimi i së cilës i jep, në fakt, orientim s#zhetit.

Në botën e absurdit, në këtë mbretëri të “?içit”, ku në akord me përkufizimin,“asgjë nuk ndodh” *dhe asgjë nuk mund të ndodhë, d.m.th., asgjë e tillë, ëmegjithëse në një shkallë të vogël ka ndikuar në thelbin e sinorit tokësor, ëi

përmb#llet paprapësueshëm me vdekjen ! një vdekje e cila shkuptimëson në këtëtë vërtetë të vetme e të rëndësishme për sistemin e perspektivës së absurdit çdo llojveprimi dhe veprimtarie, veprimi *në kuptimin e elementit të tekstit artistik del i

pamundur. 2ëtu veprimi kalon në të kundërtën e tij, bëhet mosveprim. 0ër këtë

shkak vepra të këtilla janë të ngjeshura me situata ku veprimi ë në zanafillë ështëfizikisht i parealizueshëm. "htjellimi i veprimit si shpalosje e pamjeve, të apeluaratë shërbejnë si shprehje e të vërtetës së fundme mbi absurditetin e enies, sjell nëmën#rë të ligjësishme shfr#tëzimin e shpeshtë në to të sturkturës unazë, kuidentiteti i fillimit dhe fundit mishëron palëvizshmërinë e plotë. 3jo është njëshembull i dallueshëm i pandr#shueshmërisë thelbësore dhe i pandr#shueshmërisësë botës, ndërsa në sistemin e imazheve, ë japin lëvizjen, i rëndësishëm bëhet tëëndruarit, statizmi.Blirimi nga barra e s#zhetit shmang pleksjen e brendshme ndërmjet pjesëve tëveçanta dhe elementëve të veprës, ë vihet re prej ukuri, si në dramë, ashtu dhenë prozë, të cilat paraiten si një komplet arbitrar gjendjesh, linjash, zhvillimesh tëlidhura po arbitrarisht. Në mungesë të lidhjeve shkak-pasojë, të akteve, ligjërimevetë personazheve, ashtu dhe në nivelin e strukturës artistike të veprës në tërësi,sistemi i imazheve, marrëdhëniet e ndërsjellta të autorit dhe tekstit shndërrohennga të motivuara objektivisht në irracionalo-subjektive.Iolin e fillesës përbashkuese e mërr përsipër stihia lojacake, ë përtërin tërësinë eveprës mbi një bazë të re. 6uke kaluar në plan të parë, parimi i lojës e mb#llvëmendjen e vetëdijes receptuese para së gjithash në në aktivitetin e vet dhe në

++


12/24

shfaejet e veta. Një tekst i tillë e demostron kasten vetveten si lindje e trillimit. 3ishmanget nga realiteti, duke nënvizuar me të gjitha mundësitë dallimin e vet prejsaj, të sajën ! në të përkundërt me “artificën”, “imitimin”, “sajesën” e lojës. 2jo kakushtëzuar drejtimin e gjerë për kah mjetet dhe truket, ë e n;jerrin veprimin

përtej kufijve të së zakonshmes, reales, të përditshmes ! me ekzagjerimin,

groteskun, fantazinë, me truket e llojeve të ndr#shme të komedisë ! nga ngërçi ireplikave të përsonazheve deri tëk pjesëmarrja në veprim e sendeve jofr#more,sipas situatash paradoksale, të trajtuara, megjithatë, si diçka të nat#rshme, mekthesa të jashtëzakonshme. %ë gjitha këto e shkëpusin paraitjen nga konteksti realkohë-hapësinor, duke e n;jerrë në një nivel të kushtëzuar universal dhe të

përjetshmëm. Një mundësi e tillë e ndërtimit të veprimit si në strukturat rrëfimore, ashtu dhe nëato dramatike, do të thotë se #sh në fillim se veprimit i është dhënë karakterimetaforik, domethënë, ai për shkak të pashmangësisë nuk është i barabartë meveten. 3i menjëmend ka, si rregull, formë tjetërthënëse, duke u prirur për kah

alegoria, paravolia, përralla, moralizmi. %abloja e krijuar mbi këtë bazë është enginjur shpesh me një simbolikë, madje sa tradicionale, a dhe individualo-subjektive. %ë gjitha këto të marra së bashku krijuan rreth teksteve absurdiste,veçanërisht në periudhën fillestare kur estetika e absurdizmit ishte pad#shim njëdukuri e re dhe e papërhapur gjerësisht në publik, një oreolë të mezipërshkueshmetë “errësirës”, ë përforconte reputacionin e at#re ë depërtonin në thelbin etekstit.0ara se të hidhemi në sh#rtimin e disa përfaësuesve tipikë të estetikës sëabsurdizmit, të pas vitit +HJ, do të shohim një nga paraardhësit e absurdizmit,6anjill ?armsin *+JH-+E7. ?armsi bashkë me grupimin e tij të poetëve,

dramaturgëve e filozofëve të shkollës avangardiste 1'I


13/24

të kishte kjo me ngjarjet e treguara dhe me personazhin ë nuk u shfa kurrë nëskenë. 6uhet theksuar, se /onesko, duke i orientuar veprat e veta kundër njeriut tërëndomtë, të cilin ai, sikundërse shumë përfaësues të avangardës, e konsiderontearmikun e përjetshëm të artistit dhe e fajësonte për plogështi, konformizëm dhe

përdaci shpirtërore, u drejtohej në mën#rë të vetëdijshme efekteve, ë janë të afta

të shokojnë #tetarët skematikë. 6endësimi i vetëdijshëm i ngj#rave, presioni mbikonvencionalizmin, ë e vështirësojnë “le;imin” e dramave të tij, ciretenigmatike të mendimit të tij artistik ishin pikërisht ato mjete, me ndihmën e tëcilave ai tallej me njeriun e rëndomtë e të vetëkënaur, të paaftë e të papërgatitur

për receptimin e artit dhe, për më tepër, ë i nënshtrohej kësaj sfere të diktatit tëtij. në këtë pikëpamje, /onesko, sipas bindjës së të cilit “2ëngëtarja tullace” ishtenjë sulm kundër “borgjezisë universale” *pett#-bourgeoisie... me këtë

personifikim të ideve dhe parrullave të huazuara, me këtë konformizëm tëkudogjendshëm+”, na del një trashëgimtar i drejtëpërdrejtë i 3lfred Fharisë.

Nganjëherë pakënaësia dhe refuzimi i tij enë a të forta, sa merrnin haptazi

karakter agresiv. 2jo shfaej dukshëm në variantet e tij të hershme të “2ëngëtarestullace”. Në fillim autorit nuk kënaej vetëm me shfr#rjen metaforike ndajkonformistëve të ngopur, dhe ai propozoi ta mb#llte dramën ose me “thirjen e

policisë”, duke u futur në skenë, duhej ë me mbarimin e shfajes të “ëllonte” meautomatikë në sallën e spektatorëve, ose me thirrjen e autorit, i cili, duhej t&uvërsulej nga skena spektatorëve, sado ë me fjalë, por ama me fjalë të rëndasharëse e f#ese.6uhet theksuar, se /onesko ka enë ndër të paktët përfaësues të letërsisë sëabsurdit, i cili, duke e mohuar funksionin social të artit, e pranonte sidooftë

praninë e aspekteve sociale në veprat e tij. në pjesën më të madhe marrëdhëniet me

botën përark enë të kamufluara, duke dalë nën lëvozhgën e jashtëkohësisë dhegjithënjerëzimit. "iç ka shkruar me këtë rast Iolan 1arti, “... sa më shpejt të postulohet nat#ra unike dhe e pandr#shueshme njerëzore, kjo do t&i japë borgjezisëmundësinë të shpetojë pa nga emri i saj...”. fakti i ekzistencës së saj gëlltitet,sipas fjalëve të tij, “... me njëfarë bote amorfe, banorë i vetëm i së cilës është

Njeriu i 0ërjetshëm...”7J.6uke rendur përpara, ia vlen të theksojmë, se atje ku në dramat e /oneskoskonteksti kritiko-social përfton përcaktueshmërinë e kumbimit, veprat e tij

përafrojnë me format e komedisë satirike tradicionale, mjetet e së cilës ai ishfr#tëzon me virtuozitet. 2jo është e dukshme si në episodet e fillimit të“2ëngëtares tulluace”, ashtu edhe në ato përmb#llëse, në paraitjen e çiftit të"mithëve dhe çiftit të )artinëve, personalitetet e të cilëve janë të privuara ngatiparet individuale, duke u totalizuar në fund në krijimin e portretit të portretit. 3ta

proklamojnë identitetin e brendshëm dhe të jashtëm të një madeli të gjithëpranuar. Një shembull edhe më të spikatur të një kthese të ngjashme satirike e jep drama“Iinocerontët” *+HA.

+


14/24

0or për pjesën më të madhe të nëntekstit social veprimi mbetet i fshehur ose mealudim të turbullt. %heksohen vetëm tiparet jashtëkohore dhe marrëdhëniet. 2ështuështë paraitur në dramën “)ësimi” ku veprimi duket se paraet një skenë tëvogël e të thjeshtë ndërmjet 0rofesorit dhe N;ënëses, e cila në teatrin tradicionalnë rastin më të mirë do të mund të shërbente si episod ndërlidhës. 8etë veprimi i

saj paraet një metaforë të realizuar, në themel të së cilës opinioni i diskutueshëm,ë mësimi vret. 2ihet paras#sh, ë mësuesi i ke e vret mendimin e gjallë,

pasionin, dëshirën e n;ënësit, prirjen e tij për dije, duke i zëvendësuar të gjithakëto me kuptimin e vdekur të “fakteve” të humbura dhe pallavrave boshe7+.0or /onesko merr formën abstrakte ! “mësimi vret”, - duke e shtjelluar në këtë k#çgjithë veprimin e dramës. 0ërgjatë veprimit N;ënësja, e cila në fillim të mësimit u

përgjigjej me shkathtësi p#etjeve të 0rofesorit, e humbet sigurinë, bllokohet, përgjigjet plogësht dhe copa-copa, por mandej bëhet krejt e paaftë t&i përgjigjetedhe p#etjes më të thjeshtë, duke pohuar se i dhemb dhëmbi. )e 0rofesorin ngjetnjë ndr#shim tjetër. Në fillim i përmbajtur, në dukje, dhe madje paksa njeri i

drojtur, ai pak nga pak shndërrohet në një maniak agresiv, me një zë therës eimponues, ë nuk duron as p#etjet, as kundërshtimet( me një ton sht#pës ai lëshonmbi kokën e n;ënëses së gjorë përrenj të tërë informacioni të pakuptimtë dhe poa, p#etje të pakuptimta.2ëtë pakuptimësi dramaturgu e vërtit me një mjeshtëri të rrallë. "hembull mund tëshërbejë mësimi i gjuhëve. 2ur 0rofesori kërkon ë n;ënësja t&i përkthejë nëfrëngjisht frazën “3tdheu im është


15/24

0or edhe kjo zgjidhje e papritur nuk e përcakton kuptimin e dramës. 3i mbetet i paartë, derisa dramaturgu nuk e kthen veprimin në një mjedis të zakonshëm9"hërb#esja jo vetëm i ndihmon 0rofesorit për të heur kufomën, por fillon t&iambushë mendjen atij, mu si nëna vogëlushit të pabindur, duke i mërmëritur, por fjalë përkujdesje e dashuri, ë ajo vetëm një orë më parë i kishte thënë për të

disatën herë, duke e paralajmëruar, ë “arithmetika të çon në filologji, e filologjiatë shpie në krim...”7D, dhe se përgjatë kësaj ditë, kjo është tashmë vrasja e d#zetë.2ontrasti i zgjidhjes tragjike, ë na del papritmas si një punë e rëndomtë në botëne dramës ku në akord me logjikën e përmb#sur *silogjizmin e rremë “filologjia tëçon në krim”, dhe sfondit serioz, të zakonshëm, në të cilin ajo është vendosur,nënvizohet edhe me një replikë tjetër të "hërb#eses, ë i këshillon 0rofesorit tëveshë svastikën ! atëherë ai nuk do t&i trembet asgjëje9 “"e kësaj tashmë i thonë

politikë”7E.2ur bie perdja, në paradhomë cingërin zilja, dhe shikuesi dëgjon zërin e njën;ënësje tjetër, të cilën e pret i njëjti fat. 6rama fsheh jo vetëm agresivitetin, ë

gjendet në thellësi të shoërisë së “zakonshme”, por e tregon dhe finalen të programuar me një përsëritje të të tillë, si në situatën e nisjes, e cila në thelbmbetet e pandr#shueshme. “3sgjë nuk ndodh”.

SEMUELL BECKETT

2rijimtaria e "amuel 1eketit është një prej dukurive më të shënuara të kulturës ë përmb#ll shekullin $$( ajo përfaëson, ndoshta, shembullin më të pastër tëmishërimit të estetikës së absurdit si në formën dramatike, ashtu dhe në atë

prozaike. 3utor veprash me një origjinalitet të papërsëritshëm, eksperimentator i

gu;imshëm, i palodhur në kërkimet e një gjuhe të re artistike, me një aftësi të pashtershme imagjinative në shikjen e formave dhe mjeteve shprehëse, 1eketi menjë forcë të pazakontë e thellësi intelektuale fiksoi botëkuptimin e njeriut të epokëssë katastrofave botërore.)egjithatë do të ishte e kotë të kërkoje në veprat e 1eketit një paraitje tëdrejtpërdrejtë. "hkrimtari u shmanget vazhdimishtraporteve direkte të përvojaveshpirtërore të njeriut bashkëkohor dhe at#re tronditjeve globale, nën ndikimin e tëcilave është formuar vetëdija e tij dhe të cilat kanë lënë gjurmë të thellë në të.)ungesa e ndonjë treguesi mbi korelacionet dhe ndikimin e ndërsjelltë të botës së

brendshme dhe të jashtme, të kundruar në përmasën e saj konkrete sociale, ështëtipari dallues i vegimit artistik të këtij shkrimtari. 2jo mungesë i përgjigjet s#nimittë pandr#shueshëm të 1eketit në universalitetin ekstrem të asjes ndaj realitetitdhe trajtimit të tij, pa e heur ndërka, çështjen mbi praninë e një lidhjeje të tillë.0ër këtë na flet oftë dhe fakti, ë vetë shkrimtari, sipas dëshmisë së biografit tëtij, 6ejrdrje 1er, e uante romanin )ollo# *+H+ si të parin mishërim tësuksesshëm të përvojës jetësore. Nuk ia vlen të presësh, ë në roman të shfaen

7D 0o at#. 5. +7E 0o at#. 5. 7

+H

http://ru.wikipedia.org/wiki/1951http://ru.wikipedia.org/wiki/1951


16/24

para le;uesit dofarë ngjarjesh nga jeta e tij, ë në rrëfim të kundrohet ! apo t&iaëllohet ! baza biografike. 5jala është, pad#shim, për përvojën shpirtërore, për

botëkuptimin, shprehjen e të cilit ai e gjeti, më në fund, pas kërkimeve të gjata ekëmbëngulëse, ë t&i përgjigjej strukturës, figurshmërisë dhe nat#rës artistike.

Në të njëjtën kohë në ndeshim tek 1eketi atë veprim të nginjur me fantastikë, e

cila e n;jerr menjëherë atë përtej kufijve të reales, sikundër është bërë kjo, për shembull, tek /onesko apo "llavomir )rozheku. 2ëtu nuk ka as shndërrim tënjerëzve në rinocerontë, as nuse me tre hunda *“Fhaku, ose Nënshtrimi””, +HD,as kufoma ë rriten në apartament *“3madeus”, +HE, /onesko, as duart gjigandemrozhekiane, ë “zhveshin” d# panët, pa ditur se me çfarë force dhe pse tëheshura në një dhomë pa dalje *“"triptiz”, as shtëpi, të ndara së brendshmi mekufij, banorët e së cilës janë të shtrënguar të jetojnë nën t#tat vigjilente të rojeve tëkufirit *)rozhek, “"htëpia në kufi”. 1ota e veprave të 1eketit nuk i shpalosmenjëherë ekstravagancat e veta, ajo duket krejtësisht e zakonshme. Ndërka dhekëto vepra i udhëhe logjika e absurdit, ë realizohet me anë të lojës letrare.

4oja ! është elementi bazë i strukturës artistike të veprës së parë absurdiste të1eketit, romanit “Mot” *i mbaruar me +HE dhe i botuar në anglisht me +HD, me

përkthimin në frëngjisht në vitin +A. )egjithëse shkrimtari ishte i pushtuar ënë fillim nga mendimi për krijimin e formave të reja, ai nuk erdhi menjëherë nëestetikën e absurdit. 0o të flasim drejt, kjo ka enë edhe e pamundur, përderisa nuk e formuar plotësisht botëkuptimi i tij, për formësimin e së cilës një domethënie të

jashtëzakonshme ka patur kuptimësimi ë 1eketi i dha tragjedisë së luftës së d#të botërore. "hprehjan artistike të koncepsionit të enies së absurdit ai e gjeti nëromanin “Mot”. < nisur të shkruhet në vitin +E+, në 0arisin e pushtuar, 1eketi embaroi pas një ndërprerjeje të gjatë në Iusilon, ku e i shtrënguar të fshihet pas

dështimit të grupit parisien Iezistenca, në të cilin bënte pjesë. Nuk është e çuditshme, ë në një roman, të krijuar në një mjedis alarmues, të përshkuar prej frikës dhe anonimatit, dominon pafuia e njeriut para f#t#rës së botës së paarritshme ! ajo ndriçohet, para së gjithash përmes pafuisë së ars#esdhe njohjes racionale. Irëfimi shtjellohet si një konstrukt letrar, nën sht#sat eligjeve të logjikës së rreptë, e cila zbulon kotësinë e plotë në situatat e thjeshta

jetësore, çka në masën e shtjellimit të tablove përshkallëzohet pafundësisht ndjesiae pakuptimësisë së ngjarjeve. 'fekti i absurditetit të përshkrimitështë a i madh, satë krijohet përsht#pja e çmendurisë. "ikundër shkruan në biografinë e 1eketit $h.

Noullsoni, duket sikur libri “mund të e shkruar... vetëm prej një njeriu, ë gjendetnë kushtet e errësimit të mendjes”7H.?eroi i romanit, plaku Mot, l#pës, i uritur, leckaman ! një figurë e tillë zë vendvazhdimisht në veprat e mëpasme të 1eketit ! një endacak i përjetshëm, shtegtar

prej askundi në askund në këtë tokë, apo, më saktë, në jetë, në të cilën ai nuk asnjë ëllim, as vendbujtje, as det#rime. 6he ja pra k# plak, duke u përpjekur tëzgjidhë vështirësitë ë lindin nga konfrontimet me botën tjetër përreth, u jepet

pafundësisht përllogaritjeve matematikore, shpik hipoteza, krahason variantet e7H 2noëlson /. 6amnet to 5ane9 %he 4ife of "amuel 1ecett. N.>., "imon P "chuster, +. 5. DJE

+


17/24

imagjinueshme dhe të paimagjinueshme të shkaeve dhe pasojave, duke s#nuar të përkapë bilancin e gjasave dhe kësisoj të mbërrijë deri tek thelbi dhe kuptimi.)e të rënë në shërbim të mister Notit, Moti është shtrënguar, për shembull, t&indihmojë këtij të vishet, porse kjo punë e pamend na del në ekzekutimin e tij njëgjë enigmatike dhe e paparashikueshme. 6uke u tendosur ë ta zgjidhë këtë

enigmë, Moti fillon të përpilojë kombinime analogjike matematikore të objekteve,numri i të cilëve rritet deri në një madhësi të parrokshme nga asnjë gj#kim,

përderisa mister Not-i madje edhe kur ka, të themi, tre palë çorape dhe tre palëkëpucë mençurohet edhe më shumë dhe i përzien palët, duke mbajtur në njëkëmbë një çorape blu dhe kupucë të zezë, ndërsa në tjetrën ! një çorap të zi dhenjë sandale, dhe numri i varianteve zmadhohet edhe më tepër, nëse llogarisim, ë

janë të mundura gjitha dhe ndërkëmbimi i t#re ndërmjet këmbës së majtë dhe tëdjathtë. 6efinicionet e Motit, të n;jerra me mundime të mëdha, nuk ia lehtësojnëaspak jetën dhe nuk sarojnë asgjë në botën ë e rrethon atë, duke mbetur vetëmse

burim i një loje komike.

6uke e mbajtur këtë lojë me komentarët e tij, autori vetëmse përforcon ndjesinë eabsurditetit ë udhëhe enien9 “0or ai mezi ndjente absurditetin e një palëgjerave, nga njëra anë, dhe domosdoshmërinë e një pale tjetër ! nga ana tjetër *sepse rrallëherë ndodh, ë ndenja e absurditetit të mos shoërohet me ndnjenjën edomosdoshmërisë, kur ai ndjente absurditetin e at#re gjërave, domosdoshmërinë etë cilave ai apo e ndjente *sepse rrallëherë ndodh, ë ndjenja e domosdoshmërisëtë mos shoërohet me ndjenjën e absurditetit”7.0ërskaj llogaritjeve matematikore, falë të cilave irracionaliteti i rrëfimit rritet në

progresion gjeometrik, analogji e së cilës dalin shumë fae të rrëfimit, 1eketi përdor edhe mundësi të tjera të lojës letrare. Në të h#jnë përsëritje të shpeshta të

njësisë së tekstit9 nga shprehjet e veçanta dhe frazat deri fragmentet më të mëdha,ose me variacione të vogla, ose pa asnjë ndr#shim. 6uke paraitur, se si Motidëgjon kuakjen e bretkosave, 1eketi na jep më tej partiturën, të shkruar në tre zëra9

“2uakQ-------2uekQ----2uekQ---2uikQR2uikQR2uikQ- ...”7@

6he kështu vazhdon në një fae e gj#sëm.'dhe një llojshmëri tjetër e lojës bëhet në “Mot” h#rje e episodeve, në fillim tëvendosura në një mën#rë të tillë, ë të zgjojë pritjen e le;uesit, ë parashijon

pritjen me diç të rëndësishme e domethënëse në sistemin e romanit, e cilat,mandej, na del mashtrimtare. 0ërtej t#re jo vetëm ë nuk zbulohet asnjë kuptim,

por mungon madje dhe aksi, ë të lejon të shohësh në ndodhi ndofarë ngjarje. Nërrdhën e trukeve ëllimisht të rreme, orrsokaeve të krijuara prej autoritvetëdijshëm mund të përfshijmë vizitën ë i bëjnë mister Notit regulluesit e

7 1ecett ". Oatt. N.>., :rove 0res, 4., 'vergreen 1ook, +H. 5. +DD.7@ 0o at#., f. +D@-+DA

+@


18/24

pianos, baba e bir, e cila na del përgjithësisht një episod me përmbajtje zero.0ërpjekjet e Motit, ë rreh të depërtojë në thelb të këtij episodi, janë të destinuaraë më parë të dështojnë dhe prpëseprapë të zënë vend në shtratin e idesë themeloretë romanit. "iç vëren autori, - “Sfraë domethënie kishin pra këto kërkime tëkuptimit në shpërfilljen ndaj kuptimitC Bfarë aludimi shprehnin atoC 2ëto janë

çështje të holla”7A.0rincipet e përpunuara në “Mot” zunë vend në romanin e mëpasëm të 1eketit“)ollo#” *+E@. 2a një pasazh të mrekullueshëm në roman, i bazuar në parimin ekombinimit të llogaritjeve matematikore. 2# është episodi me “thithësit” e gurëve,me ndihmën e të cilës heroi, duket artë, shuan ndjenjën e urisë. 3i është i zënë me

përpunimin e një metode, e cila do t&i lejonte ë t&i thithte me rradhë tëgjashtëmbëdhjetë gurët, pa e prishur vijueshmërinë e t#re. 6uke i shpërndarë gurëtnë katër ;hepa, ai, më në fund, gjen një mën#rë zhvendosjeje, ë e këna atëkusht. )etoda kuazishkencore dhe tipi i ars#etimit të heroit bëhet sërish mjet ikrijimit të efektit komik. %ë pakuptimta në shtojcën e situatave jetësore triviale,

ato jo vetëm parodiszojnë diskursin shkencor, duke nënvizuar kotësinë e shpresavenë përkapjen e enies nëpërmjet ars#es ! njëkohësisht truke të tilla narrative eshkëpusin logjikën e rrëfimit tradicional, duke mos e pranuar mundësinë për tarrafshuar shumëllojshmërinë e pashtershme të enies në njëfarë sistemi tëregulluar në mungesë të çdo lloj parimi, ë i përgjigjet tërësisë së kuptimit.“)ollo#” *+E@, ë hap të ashtuuajturën “trilogji”, në të cilën h#jnë gjithashtuedhe “)ellouni po vdes” *+H+ dhe “< paemri” *+HH, u shkrua dhe u botua për herë të parë, sikundërse e gjithë trilogjia, në frëngjisht ! variantet angleze tëromaneve u shfaën vetëm pas disa vitesh. %rilogjinë e përbashkon jo uniteti is#zhetit apo personazhet, por parimet e narrativës, struktura unike ideo-artistike.

Kë në rreshtat e parë 1eketi e fut romanin e tij në një kontekst të begatë të traditësletrare9 boshti kuptimor i “)ollo#” ! është motivi i udhës, karakteristikë jo vetëme d# librave të tjerë të trilogjisë, por e paraitjes së gjerë në krejt krijimtarinë e1eketit, nga krijimet e parë gjer në më të mbramet.Iomani i “udhës së madhe”, siç e uajnë rëndom atë, e joshi jo rastësishtshkrimtarin. 6uke zotëruar një elasticitet të pazakontë dhe një formë plastike dhekompozicion të zhdërvjellët, k# roman na jep një liri të madhe si të sillemi mematerialin, duke lejuar ta vazhdosh rrëfimin sipas parimit të shkuarjes sëepisodeve në varg. Në modelin e tij klasik përgjatë peripecive, ë i bien për hiseheroit, në veprat e 5illdingut apo :ëtes, ngjet formësimi i karakterit dhe

personalitetit të heroit, prej nga romani i “udhës së madhe” jo rrallë bashkohet meformën e “romanit të edukimit”.1eketi është larg idesë së kopjimit të modeleve klasike. 6uke shfr#tëzuar mundësitë, të ndërkallura në vetë formën e një romani të tillë, ai propozon në thelbmaskimin e tij. dhe prandaj heroi i tij nuk është i ri, njeri me plot me fui jetësore,ë mezi h#n udhën e jetës, përf#t#rimet e të cilit janë të hallakatura, ndjenjatziejnë, mendimi është i ngërth#er nga bredhjet, ndërsa plaku i vjetër, i paralizuar 7A 0o at#, f. @H

+A


19/24

nga pafuia, i pambrojtur, si një fëmijë, është një njeri ë i ka lënë të gjitha passhpine. 6he rruga ! nuk është një udhë reale, ë hap pasuritë e pashterrshme të

botës perreth, plot mistere dhe rrezie, në kapërcimin e të cilaven ndodh pjekjamorale e shpirtërore e heroit. 2jo madje nuk është as një histori, e lila është e aftët&ia zëvendësojë njeriut me imagjinatë të fortë botën reale. 2jo është kujtesa e

heroit mbi shtegtimet e tij, të këputura e pa lidhje, sepse koha e pamëshirë jovetëm ka fshirë nga kujtesa shumë fae të së kaluarës, duke lënë gollet e errëta tëgërmadhave, por ka ndërh#rë pamëshirshëm në vetë mekanizmin e të menduarit,duke e th#er këtë instrumet të hollë e delikat. ' shtrenjta “lidhje e kohërave” karënë pakth#eshëm. 6he përpjekja për të rekonstruktuar të kaluarën, mbi të cilënrreh triumfalisht vetëdija e heroit, është e dënuar ë më parë të dështojë. )endimihumbet në një lojë arbitrare asociacionesh, duke u mbërth#er në gjoja detajetrastësore, të shmanget mënjanë, të kr#ejë kërcime marramendëse, duke kombinuar në hapësirën e rrëfimit a shumë komponentë heterogjenë, sa ai mund të duket njëgjëegjëzë, ë kërkon një k#ç të veçantë për t&u zgjidhur.

3logjizmi i ëllimshëm i rrëfimit krijon në të njëjtën kohë një efekt të fuishëmkomik. Në dritën komikeshtjellohen episode të shumta të romanit, nga përshkrimii kostumit të )olloit me kapelen e lidhur me rrip pas tij, çka të sjell ndërmendheronjtë e Barli Baplinit, deri tek ars#etimet e përmbajtura në stilin e rreptëshkencor mbi lëvizjen e hënës. Në shumëçka komikë është dhe figura. Në

paradigmën e maskuar të rrëfimit ngërthehet për bukuri fizionomia e )olloit, i ciliduket si një karkikaturë e imazhit tradicional të udhëtarit. 2# nuk është një djaloshi mirë, por një i gj#mtë i mjerë, të cilit jo se s&ia rrok mendja të lëshohet i vetëm nërrëgëtim të largët në kërkim të së ëmës, por ai e ka të vështirë të endet oftë dhenëpër dhomë. 3bsurditetin e situatës zanafillore e përmb#ll zgjedhja e tij e

“mjeteve të transportit” ! ai niset në biçikletë, duke e rregulluar këmbën ë s&i përkulet me një konstrukt të sajuar enkas për të.0enelata shumëngj#rëshe komike e autorit, me të cilën shprehet loja e fjalëve,

brulesku, hiperbolizmi komik, humori i hidhur, ironia, herë e pikëlluar, herëtherëse, grotesku, parodia, farsa, të lejon të shohësh me të drejtë në dramën“)ollo#” një kr#evepër komike.' megjithatë plani i fshehtë është veçse shtresa sipërfaësore e romanit, ë ka njëkarakter filozofik përgjithësues. 6alëngadalë nëpërmjet strukturës parodike, të

paraitur me anë të rrëfimit mbi ngjarjet ë i kanë rënë për hise )olloit,ravijëzohet një plan i d#të ! tregimi mbi rrëfimin, të cilin ai duhet ta shpjerë gjer në fund me çdo kusht. %eksti shndërrohet në metatekst, ku bredhëritjet e heroit nëhapësirë, “pas#rohen” në bredhëritjet e tij në 5jalë. Në endër, si përfundim,dalin ligjet e vetë rrëfimit. 6uke i shpërth#er format e tij tradicionale ! dhe jo tëshumëllojshmërive të tij të veçanta *të romanit të “udhës së madhe” dhe “romanittë edukimit” në pjesën e parë, të zhanrit të dedektivit në pjesën e d#të, por edhe tërrëfimit si të tillë, - 1eketi rikrijon tërësinë e tij mbi një bazë tjetër, me anë tëkrijimit të metatekstit.

+


20/24

Një lojë e shkël#er me format letrare ! romanin “)ollo#” mund ta kundrojmë, nënjë farë kuptimi, si një rez#me të formave romaneske, të përmbushur në bazë jome sistematizimin letrar, por me anë të maskimit në kufijtë e metatekstit, - ë për 1eketin është veçse mjetet e një mishërimi të kuptimit ë ka ai për enien, nëtrajtimin e të cilave shkrimtari përpiet gjithnjë drejt universalizmit. 1otëkuptimi i

tij zbulon një afërsi të pad#shimtë me ato idet, të cilat morën një mishërim më përfundimtar në filozofinë e )artin ?ajdegerit. Njeriu i “flakur” në një botëarmiësore, është i pafuishëm para makinës së dhunës totale, të orientuar ngashfarosja e plotë e personalitetit dhe ë e zhvlerëson dhe e shkuptimëson çdo aktnjerëzor, veprim apo bëmë, vetë jetën. 0akuptimësia e ekzistencës njerëzore ështëmishëruar simbolikisht tek vdekja, ë përmbledh fatalisht në vetvete rënien ngaabsoluti si rrjedhojë e një dëmi të paprapësueshëm të nat#rës së papërsosur njerëzore dhe vetmisë së pangushëllueshme. 'kzistenca tokësore, sipas mendimittë 1eketit, - është veçse një çast i shkurtër, një shkëndijë e dobët, ë shpërthen në

pafundësinë e mosenësisë dhe shuhet në terr, apo, nëse përdorim fjalët e tij,

“koha, kur hapet dhe mb#llet dera”.2# konglomerat idesh zuri vend në bazë të romanit beketian “)ollo#” dhe, si nëçdo krijimtari të vërtetë e të thellë artistike, përshkon të gjitha nivelet e romanit ! nga gjuha dhe përshkrimi i ndonjë detaji të kostumit apo vizatimi të pëisazhit derinë strukturën unazë, ë përmb#ll finalen e romanit me rreshtin e tij të parë."imbol udhëheës ë lidh rrëfimin në të gjitha librat e trilogjisë, bëhet simboli iudhës, ë lind në kujtimet fragmentare të heroit, i cili nuk ia ka idenë as ëllimit,ë e shtrëngon atë të niset në udhëtim, as vendit të destinacionit. 3i gjithmonëhumbet rrugën, zgjedh jo atë udhë ë duhet, kthehet mbrapsht, ndalon, rrotullohetnë vend, ecën lakadredhas, dhe bashkë me të shtjellohet në trajtë laku edhe

rrëfimi. Mdha e jetës, e cila tek 1eketi nuk është tjetër, përpos se rruga e vdekjes,del në krijimtarinë e tij si një simbol gjithpërfshirës i botës, sikundërse ka enëteatri për "hekspirin.

Në të njëjtën kohë udha paraitet edhe si simbol i vetënjohjes, megjithëse ajo ështëe aftë t&i hapë njohësit vetëmse përpjekjet e tij të kota, sepse çdo hap i zbulonnjeriut një numër gjasash *probabilitetesh ë shumëzohen, numër ë mund t&ian;jerrë bojën kuptimit të përvojës së tij, pa iu afruar të paktën të vërtetës. 'mishëruar në fjalë, kjo shumësi shndërrohet në një rrjedhë të pandalshme fjalësh,një shatrivan vullkanik fjalësh, të thirrura për çdo çast të t&i shërbejnë folësit sishenjë, ë udha e tij tokësore ende nuk ka mbaruar. 2uptimi konkret i fjalës sëveçantë në një strukturë të tillë rrëfimi e humbet domethënien, lidhja ndërmjet t#re

bëhet efemere, duke ndërprerë logjikën e brendshme dhe duke hapur një hapësirëtë gjerë për elementin komik, ndër to edhe për groteksun. Irëfimi në përgjithësiecën jo me shtjellimin e veprimit, por me këmbimin e konglomerateve letrare sipas

parimit të rastësive të lidhura, hamendësimi i të cilave na kthen në sferën elogjikës kompakte të veprës si mishërim i botëkuptimit të artistit.Mdha është vendi i veprimit edhe për dramën e 1eketit “Në pritje të :odosë”*+HD, ndoshta, njërës prej veprave k#çe jo vetëm në krijimtarinë e shkrimtarit,

7J


21/24

por dhe të krejt letërsisë së shekullit $$. 0ikërisht kjo dramë, e shkruar nëfrëngjisht dhe, e ngjashmë me romanet e sipërcituara, e botuar vetëm pas disavitesh në variantin anglisht, i solli 1eketit lavdinë e bujshme. "hkrimtari, veprat etë cilit rrefuzoheshin kokëfortësisht nga botuesit dhe teatrot, mori një famëndërkombëtare.

Në dramë ka d# personazhë endrorë ! 8ladimiri dhe 'stragoni, endacakë, mekëpucë gjithmonë të sh#era, ;hepashpuar dhe barkëtharë. 5illimi i veprimit i gjenata në udhë, në një vend të shkretë, diskomforti i të cilit është nënvizuar sidomosme pemët e zhveshura. Mdha ! simboli i lëvizjes ! është mishëruar këtu meskenën, ndërsa veprimi, gjegjësisht, me të përkundërtën e tij, statizmin. 6ukethaptazi, ë në këtë botë mbretëron logjika e përmb#sur, por kuptimi i saj nuk ka të

bëjë me faktin, se para shikuesit serviret një enigmë e padeshifrueshme, por meëllimin se kjo mundëson shpërfajen e thelbit të vërtetë të enies.8ladimiri dhe 'stragoni ! janë udhëtarë të përjetshëm, por deri në finale ata mbet

po a të paartë, nga kanë ardhur dhe ku po shkojnë, sepse udha nëpër të cilën

baresin këto d# njerëz të dështuar ! është udha e jetës, në raport me të cilën pikatkonkrete ! janë gjithsej vetëm rastësira. 6he kuptimi i lëvizjes, në vektorin e sëcilës janë përfshirë, përmb#llet jo me zhvendosjen e t#re në hapësirë, në konturin esë cilës mungojnë regulllisht tipret specifike. 3jo është një lëvizje në kohë, e fshirënga sistemi i koordinatave gjeografike. 0ërgjatëkohës ë rrjedh ndërmjet takimevetë heronjve në aktin < dhe


22/24

pritje të :odosë” në rradhën e imazheve të tillë të ulëta, shpesh të luajtura me njëmendjemprehtësi të madhe, bëjnë pjesë këpucët e shkalafitura, ë gjithsesishtrëngojnë e vrasin këmbët e ë u shkaktojnë vuajtje heronjve, duke i shtrënguar ata të ëndrojnë palëvizshëm. Në përpunimin e këtij motivi shfaet, sidomos,shfr#tëzimi virtuoz ë 1eketi i bën traditës dhe trukeve të kulturës së ulët, ndër to

mjuzik-hollit në kllounadën e cirkut. 2jo nuk e pengon shkrimtarin ta përkthejë“lojën” në një plan metafizik, duke i paraitur këpucët torturuese si një mishërimtë tmerrit të ekzistencës. Një ambivalencë e tillë përcakton dhe nat#rën zhanrore tëdramës si tragjikomedi, në të cilën origjina komike dhe tragjike janë shkrirë në njëunitetë të pandashëm.

Në një çelës tragji-komik paraitet dhe çifti i d#të i personazheve9 4aki dhe 0occo. Në aktin < 4aki i gjorë e i rraskapitur, i ngarkuar mbi fuitë e tij, “tërhiet” për kapistre dhe duron fshikullimën e kamzhikut të 0occios. Në shfajen e t#re, ë1eketi na e jep hatazi si një episod të montuar, mund të pikasim paraitjen emarrëdhënieve sociale. Nga ana tjetër shfaja e këtij çifti në aktin


23/24

6uke shfr#tëzuar terminologjinë semiotike, mund të themi se gjuha është njësistem shenjor, ë njeh vetëm d# koordinata ! sintagmatikën dhe semantikën.

Ndërsa ligjërimi ! është një sistem shenjor, në të cilin d# koordinatave ë përmendëm u shtohet edhe pragmatika. 6allimin e gjuhës dhe ligjërimit në këtë pikëpamje e demonstron shkël#eshëm dramaturgjia e absurdit... ku pragmatika

është shmangur dhe funksionet e ligjërimit janë ngulfatur në gjuhë. 6ialogu nëveprat e absurdizmit është absurd, sepse ai ndërtohet në shkretëtirën pragmatike,dhe ndërsa ligjërimi është i pamundur pa pragmatikën, ai krijohet artificialisht memjetet e gjuhës.Fbrazëtia është një ndër nocionet k#çe të absurdizmit, ë ka si mbushjenideologjike, ashtu dhe funksionin formal. Fbrazëtia, e krijuar me fjalën, është aielement i strukturës së veprës absurdiste, në të cilën është mishëruar dukshëmvijueshmëria e pandërprerë e formës dhe e përmbajtjes.“%eatri i absurdit orientohet krejt vetëdijshëm në postulatin, ë “gjuha mund të jetë

bazë e asgjësë” dhe prandaj nuk është aspak e domosdoshme, ë personazhet

vepruese të përdorin ligjërimin e kuptimësuar ! mjafton fakti, ë ato thjesht tëflasin, pa i vënë vetes asnjë ëllim komunikativ dhe pa e vrarë mendjen për nevojat situative. 0resupuzohet, ë koherencat gjuhësore të ndërtuara me regullsi,të lidhura me njëra-tjetrën jo me unitet të brendshëm, por të kapura me njëra-tjetrën në mën#rë të “jashtme” rastësore, ... janë vetvetiu a “përmbajtjesore”, saë mund paraesin interes edhe për shikuesin”D+.)onologu i 4akit është njajo “koherenca e ndërtuar gjuhësore” a ideale.Fbrazëtia ë hapet në të është parimisht e ndr#shme nga zbrazëtia e dialogëve të)artinëve dhe "mithëve tek /onesko, për të cilët kemi folur më lart. Në rastin efundit zbrazëtia është lindja e fjalës së fshirë nga përdorimi i gjatë e çmendur, ë

ka firasur e humbur kuptimin, një klidhe e ngrirë, e vdekur. Një fjalë e tillë ështëgjithmonë e “huaj”, midis fjalës dhe atij ë e artikulon, mungon lidhja e gjallë.Oshtë e domosdoshme të griset lëvozhga e saj ë e mban të paralizuar, me ëllimë fjala sërishmi të përftojë kuptim, të bëhet e gjallë. /onesko vepron pikërishtkështu, duke shpërth#er klidhetë e kalcifikuara.4aki , përkundrazi, shfr#tëzon me sa duket fjalën e përveçme, por për konstruktine vet letrar merr me ira principe të huaja konstuktiviste. 2ombinimi i t#re i

pakuptimtë, d.m.th., formal, të shpie gjithashtu në zbrazëti, tej së cilës fshihetçështja mbi kuptimin e enies.2thi gjerësisht për kah kultura e ulët, me gjithë demarrshin e shfaur në dramën“Në pritje të :odosë” *truket e klounadës, mjuzikëll-holl, bufonadës, humorit

popullor etj. dhe ë është karakteristike për krijimtarinë e 1eketit në tërësi,nënvizon universalitetin e tij si një dukuri letraro-artistike edhe në një plan tjetër,

jashtëzakonisht të rëndësishëm. Ngjashëm me gjenitë madhështor, si "hekspiri dheIabëleja, shkrimtari gërsheton në veprat e tij tendencën dhe tiparet e kulturës sëlartë e të ulët, duke lindur një cilësi të re.

D+ Fvegincjev 8.3. “:juha dhe teoria linguistike”. )., +@D. 5. 7DA-7D

7D


24/24

Nuk është e rastit ë vlerësimet mbi krijimtarinë janë a të ndr#shme. "ipasdëshmisë së kritikut francez )oris Nado, “njëra palë e sheh... si një kr#evepër humoristike, pala tjetër ! si një epos të katastrofës”D7. 2jo e thënë për romanin“)ollo#, por thelb këto fjalë mund t&i thuash për gjithë krijimtarinë e 1eketit. /omëkot, duke u përpjekur të përcaktojë origjinalitetin e botës artistike të këtij

shkrimtari, filozofi Fhan 3nuj e formulon mendimin e tij për “:odonë”9 “Një skeçmjuzik-holl nëpër “)endimet” e 0askalit nën interpretimin e 5ratelinit”DD.0ërtej pakuptimësisë, siç duket nganjëherë, të lojës dhe klounadës së gaztorëve

beketianë ravijëzohen tiparet torturuese të mistereve të enies. "imbolikisht kjoështë mishëruar në dramë me figurën enigmatike të :odosë, i cili, edhe pse nuk

paraitet asnjëherë në dramë, shndërrohet në endrën e saj kuptimore. Nga dita nëditë ! apo nga viti në vit ! s&ka shumë rëndësi, rëndësi ka vetëm fakti, ë kështudo të jetë deri në fund të jetës së t#re, ai u lë takim 8ladimirit dhe 'stragonit tëshfaen “të nesërmen” në atë vend. 6he e presin, pa e ditur përse e më çLëllim.)adje pa e ditur se kë presin, sepse heronjtë asnjëherë nuk e kanë parë :odonë, sa

janë gatë të marrin :odo çdo kalimtar. çështja vështirësohet me ardhjen elajmëtarëve të rremë, të cilët, duke e sht#rë takimin “të nesërmen”, nuk i

përafrojnë të gjorët tek mbërritja e misterit./o rrallë figura e :odosë, falë mirëtingëllimit të emrit të tij me fjalën angleze“zot”, interpretohet si mishërim i Fotit, ndërsa vetë drama identifikohet meveprimin misterioz, në të cilin 8ladimiri dhe 'stragoni dalin si hipostaza tëkriminelëve, të ndëshkuar njëkohësisht me kr#ëzimin e 2rishtit, gjë të cilën e

përforcojnë aluzionet në tekst. "humëkuptimësia, e ndërkallur në strukturën edramës, nuk e përjashton një interpretim të tillë, megjithëse vepra nuk paraitet sie vetmja mundësi. 8len të përmendet, ë bota e veprave të 1eketit ! është një

botë, ku, sipas fjalëve të Niçes, “Foti vdi”. 8etë shkrimtari, siç kemi folur, parapëleu përgjthësimin e çdo ideje konkrete. Mniversi i tij u përgjigjet me një përmasë të heshtjes kozmike çështjeve të tij të pafuishme para jetës së heronjve,ë është njëkohësisht esharake dhe tragjike në dobësitë dhe verbëritë e tij."a i përket absurdizmit si drejtim letrar, koha nuk ka ardhë ende për konkluzione

përfundimtare mund të themi, se periudha e aktivitetit të tij më të madh ngërthen, për shembull, tre dhjetëvjeçar ! nga fundi i vitit +EJ deri fund të viteve +@J tëshek. $$. Oshtë e pad#shimtë, ë estetika e tij ka luajtur një ndikim të madh në

përparimin jo vetëm të letërsisë, ë ushehet me idetë e tij artistike dhe zbulimet, por edhe për ghithë artin e gj#smës së d#të, duke ndr#shuar fizionominë e teatrit bashkëkohor, pikturës dhe kinemasë.

D7 0o at#. 5. 7EEDD "amuel 1eckett. %he =ritical ?eritage. 'd. 1# 4.=raver and I.5ederman., a.o., +@. 5. @

Documents

Dimensioni Letrar i Absurdit I PLOTE