Din Ve Ekonomi

7/25/2019 Din Ve Ekonomi

1/293

N ve EKONOM


2/293


3/293

N ve EKONOM

Editr: Satlm Z


4/293

Ati Yaynlar

Yayn Ynetmeni

brahim Palal

Editr

Satlm Z

Bask Cilt

Hnkar Organizasyon Ltd. ti.(Sertifika No: 17815)

Kemalpaa Mah. ehzadeba Cd. Gnde Merkezi No:3 Bro:116 Fatih/stanbul

Tel: 0212 520 72 69

IS N

978-605-4673-37-7Satlm Z 2014

Bu kitabn yayn hakk, yazaryla yaplan szleme

gerei Ati Yaynlarna aittir. Kitabn hukuki sorumluluuyazarna aittir, kitapta yer alan fikir ve nermeleryaynevine yasal bir sorumluluk dourmaz. Kaynak

gsterilmeden kitaptan alnt yaplamaz. Yaynevinin

yazl izni olmadan radyo ve televizyona uyarlamaz.Oyun, CD ya da manyetik bant haline getirilemez,fotokopi ya da herhangi bir yntemle oaltlamaz.

1.Bask

stanbul, 2014

N ve

EKONOM


5/293

NDEKLER

Giri.........................................................................................................ix

A. DN EKONOMSNE GR

1. Giri...................................................................................................1

2. Dinin devam eden nemi......................................................................4

3. Dinin ekonomik sonular...................................................................12

4. Ekonomik din analizleri.......................................................................18

4.1. Dindar aile retimi.......................................................................19

4.2. Dindar insan kapitali...................................................................22

4.3. Din gruplar ve kurumlar.............................................................23

4.4. Din piyasalar...............................................................................30

5. Politik mdahaleler.............................................................................34

6. Sonular.............................................................................................35

Kaynaka................................................................................................40

B. DN VE EKONOM

1.Giri..................................................................................................51

2. Bamsz bir deiken olarak din........................................................53

3. Dnya dinlerinde kurtulu ve ekonomik tevikler.............................55

4. Din ve ekonomi politik hakkndaki uluslararas verilerin kantitatif analizi....58

4.1. Dindarlk zerine uluslararas veriler...........................................59

5. Dindarln determinantlar................................................................64

5.1. Ekonomik byme zerindeki din etkiler.....................................74

5.2. Bireysel zellikler zerinde din etkiler.......................................82

6. Sonu ve Gzlemler............................................................................83

Kaynaka.................................................................................................84

v


6/293

vi

C. DN VE EKONOMK PERFORMANS

1. Giri....................................................................................................87

2. lkeler-Aras Analiz...........................................................................89

2.1. ok deikenli analiz...................................................................90

2.2. Orta-vadeli sonular....................................................................92

2.3. Uzun-vadeli sonular...................................................................96

3. slam bymenin nnde bir engel midir?........................................98

4. Alt-Ulusal Verilerin Analizi..............................................................102

4.1. Hindistan....................................................................................102

4.2. Malezya......................................................................................104

4.3. Gana...........................................................................................108

5. Sonular............................................................................................112

Ek. A.....................................................................................................113

Kaynaka..............................................................................................115

D. EKONOM, DN VE MUTLULUK

1. Giri...................................................................................................119

2. Dinin Ekonomi zerindeki Etkisi....................................................120

2.1. Mikro-ekonomik Perspektif......................................................121

2.1.1. Gelir ve gc Piyasas Beklentileri.................................121

2.1.2. Kurallara ve kurumlara kar tavrlar.................................122

2.1.3. Salk, sosyal alar ve su zerindeki etkiler.....................123

2.2. Makroekonomik perspektif.......................................................123

3. Din davranlara dair ekonomi teorisi.............................................125

3.1. Neo-klasik gvence modeli.......................................................126

3.2. Psikolojik Ekonomi....................................................................127

3.3. Din aktivite modelleri...............................................................129

4. Din ve Mutluluk................................................................................130


7/293

vii

4.1. Mutluluk aratrmalar..............................................................130

4.2. Dindarlk trleri.........................................................................131

4.2.1. sel dindarlk......................................................................131

4.2.2. Dsal dindarlk...................................................................132

4.2.3. Mezhep................................................................................133

4.3. svirede din ve mutluluk.........................................................134

4.3.1. Veriler...................................................................................134

4.3.2. Sonular..............................................................................135

5. Sonu.................................................................................................136

Kaynaka..............................................................................................140

E. LKELER APINDA

DN VE EKONOMK BYME

1. Dindarlk 5verileri...............................................................................14

2.Dindarla dair lkeler-aras bulgular..............................................153

2.1. Odak grup hipotezlerinin oluturulmas..............................153

2.2. Ekonomik bymenin determinantlar.................................162

2.3.Temel bulgularn zeti............................................................172

Kaynaka...............................................................................................175

F. HALKLARIN AFYONU MU?DN VE EKONOMK DAVRANILAR

zet......................................................................................................179

1. Giri...................................................................................................180

2. Teorik kestirimler.............................................................................185

2.1. Mevcut empirik almalar........................................................187

2.2. Empirik stratejimiz....................................................................1893.Veriler.................................................................................................190

3.1. Dnya deerler anketinin tanm...............................................190


8/293

viii

3.2. Dini yelik lmleri.................................................................191

3.3. Baml deikenler....................................................................200

3.3.1. birliine ynelik tavrlara dair lmler..........................200

3.3.2. Hkmete ynelik tavrlara dair lmler.........................203

3.3.3. Kadnlara ynelik tavrlarn lmleri...............................203

3.3.4. Yasal normlara ynelik tavrlarn lmleri.......................203

3.3.5. Piyasaya ynelik tavrlarn lmleri.................................204

3.3.6. Tutumluluk ve piyasa adaletine kar tavr lmleri.......204

3.3.7. Dier kontrol deikenleri..................................................205

4. Dinin Etkisi.......................................................................................206

4.1. Kontrol deikenleri..................................................................206

4.2. Dindarln ortalama etkisi........................................................217

4.3. Eer bir din hakimse etkisi deiiyor mu?................................220

5. Farkl dinlerin etkileri.......................................................................221

5.1. Eer bir din aznlksa, etkisi deiiyor mu?..............................235

5.2. Katolikliin etkisi deiti mi?...................................................235

6. Sonular............................................................................................264

Kaynaka..............................................................................................265


9/293

ix

*GR

Din ve ekonomi toplumsal hayatn belirleyicileriarasnda nemli bir yere sahiptir. Bununla birlikte tedenberi bu iki nemli unsurun toplumsal olgu ve olaylarla,kendi aralarndaki ilikiler sosyologlar ve iktisatlarnnemli konular arasnda yer almaktadr. Ekonomikfaaliyetlerin din saiklerle belirlendiini, din ile ekonomikkalknma arasnda bir ilikinin olduunu hatta din

argmanlarn kapitalizmin olumasnda nemli bir faktrolduunu ifade edenler olduu gibi, tm sosyal olay veolgularda olduu gibi din elerin de ekonomik etkenlertarafndan ekillendirildiini iddia edenler de olmutur.

Tutumlu ve dengeli olmak gibi anlamlar tayan01ekonomi ya da iktisat, metodik bir tarzda, insann snrszihtiyalarn tatmine imkn veren vastalardan en uygun

bir ekilde yararlanmak ve onlar ynetmek02

, olaraktarif edilmekle birlikte genel itibariyle snrsz olan insanihtiyalarnn, snrl olan kaynaklarla karlanmas tekniiolarak da tanmlanr.03cret ve maa gibi gelirler insanlarn

*Bu alma ok Ortakl irketlerin Din ve Toplumsal Temelleri(Yimpa rnei) adl doktora tezinden alnmtr.

** Yrd. Do. Dr. Bozok niversitesi lahiyat Fakltesi, Din SosyolojisiABD retim yesi.

01. Ahmet Tabakolu, Trkiye ktisat Tarihi, Dergah yay., stanbul2008, s.26.

02. Gustav Mensching, Dini Sosyoloji, (ev.: Mehmet Aydn), TekinKitabevi, Konya 1994, s.109.

03. Osman S. Orhan, Seyfettin Erdoan, ktisada Giri, Palme yay.,

Satlm **Z


10/293

x

olarak da tanmlanr.01cret ve maa gibi gelirler insanlarngereksinimlerini karlamakta dayandklar temel noktaolarak tanmlanmtr. Byle bir gelir olmakszn gnlkyaamda stesinden gelinmesi gereken skntlarn artacaiddia edilmitir.02Bu iddia Weberin ekonomik etkinliinz bakmndan zorunlu olarak toplumsal bir etkinlikolmad03 teorisi ile eliiyor gibi gzkmekle birlikte,esas itibariyle bu iki teori ayn eyi savunmaktadr. nkWeber burada ekonomik olaylarn teorisinden bahsederken,

Anthony Giddens yaayan ekonomiden bahsetmektedir.ktisat bilimi sosyal konular ve sorunlar ile ilgili

bir dnce tarz, belirli kurallarn tutarl bir biimdeuygulanmasdr.04 ktisat insanln mevcudiyetini devamettirmesi, toplumlarn oluumu ve gelimesi iin gerekli olanen temel kurumlardan birisidir. nsanlar yaamak iin besine,barnmaya, giyinmeye ve gerekli dier temel gereksinimlere

ihtiya duyarlar. htiyalarn karlanmas sregiden birmcadeleden ibarettir. Bu mcadele ierisinde ihtiyaduyulan temel mallarn eitlilii ve tedarik edilme eklitoplumdan topluma deitii gibi, ayn toplum ierisindede farkl dnemlerde deiiklikler arz ettii grlmektedir.lk insanlar avclk ve toplayclkla kendisinin vetrnn devamn salamaya alrken, hayvanlarnevcilletirilmesi ve topran srlmesiyle birlikte yerleikhayata geilmi, gelien teknoloji ve imknlarla birlikte deekonomik verimlilik artm, bu sosyolojik evrimlemeninneticesinde de fazla rn elde edilmeye balanmtr.Fazlalk olarak elde edilen bu rnlerin deerlendirilmesi

01. Osman S. Orhan, Seyfettin Erdoan, ktisada Giri, Palme yay.,Ankara 2010, s.4.

02. Anthony Giddens, Sosyoloji, (haz. Hseyin zel, Cemal Gzel),

Ayra yay., Ankara 2000, s.326.03. Max Weber, Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram, (ev. zerOzankaya), mge Kitabevi, Ankara 1995, s.98.

04. smail Aydomu, Erdal Demirhan, Bir Sosyal Bilim Olarak ktisatve ktisatta Yntem, (Ed. . Faruk olak), ktisadaGiri, KitabeviYay., Ankara 2007, s.2.


11/293

xi

ve el konulmas eitsizliklerin ortaya kmasna nedenolmutur. Modern ncesi toplumlarda tm ekonomikabalar hane halk ierisinde ve arasnda gerekleirken,modern toplumlarda bu ekonomik faaliyetler hane halknndna karak toplumsal bir olaylar btn ya da olgularhaline dnmtr. Tasarrufa ynelmek insanlarnkendi emekleri ile yetinmeyip bakalarnn emeinden defaydalanmasn (Marksist terminoloji ile ifade ederseksmr)beraberinde getirmitir.

nsanolunun yeryznde yaamaya balamasndanitibaren eitli ihtiyalarn karlamak iin, bata avclkve toplayclkla balayan, daha sonra topran ilenmesive nihayet sanayilemeyle devam eden bir sre ierisinde;retimde bulunmak, ticaret yapmak ve elindeki rnlerikorumak gibi, esas itibariyle ekonomik karakterli eitlifaaliyetlerde bulunduu kukusuzdur. Btn toplumlarn

ekonomik kurumlara sahip olduklar, fakat ekonomikkurumlarn teekkl ve ileyiinin kltrn ve toplumunorganizasyon younluuna, mevcut kaynaklarn, teknolojive servetin dalmna gre toplumdan topluma farkllkgsterdii, buna bal olarak da ekonomik kalplar arasndabyk farkllklarn doduu kabul edilmektedir01. Bununlabirlikte toplumun ana yapsn oluturan temel deerleriniktisadi faaliyetleri ve dolaysyla ekonomik kurumlaretkilememesi kanlmazdr.

Sosyal hayatn en nemli ve en temel kurumlarndanbiri olan ekonominin, toplumsal ilikileri analiz edensosyolojinin inceleme alan dnda kalmas dnlemez.nk ekonomiye konu olan her trl davran biimiinsan-insan veya insan-toplum ilikilerini iermektedir.Toplumsal ilikiler dnda, bir baka ifade ile toplumun

dnda gerekleen bir ekonomiden sz etmek imknszdr.Ekonominin toplum hayatndaki etkisi dolaysyla

01. Zeki Arslantrk, Tayfun Amman, Sosyoloji, Kakns Yay., stanbul2000, s.333.


12/293

xii

sosyoloji ile ilikisi kabul edilmekle birlikte, toplumunsalt ekonomik nedenlerle ynlendirildiini iddia etmekeksik olacaktr. Bunun yannda toplumu etkileyen birokunsur vardr. Bunlardan birisi ve en nemlisi de dindir.Dinlerin toplumsal hayat neredeyse btnyle belirlediiOrtaa ncesinde, kazan arzusu gndelik ihtiyalarngiderilmesiyle doal bir biimde snrlandrlrd. nsanlartemel ihtiyalarn giderdikten sonra daha fazlas iinhareket etme, savam verme ihtiyacn hissetmezlerdi.

Orta ada ise feodal sistemin ve dinsel kurumlarn gerekleridorultusunda ibirliki ve teknik anlamda i odakl birmeslek rgtlenmesiyle snrl bir lonca dzeninin iktisadiyaama dnk snrl dzenlemeleri sz konusuydu. ZiraProtestanln ortaya k ve Reformasyon ncesindeHristiyanlk kei ve monklarn yaantsyla temsil edilirdive ruhban yaantsyla snrl dini yaant asla ve asla iktisadi

etkinliklerle i ie geemiyordu.01

Dikkatlerini dinin diersosyal ve kltrel faaliyet alanlar arasndaki karlkl vekarmak ilikilerin, etki ve tepkilerin incelenmesi konusuzerinde toplam bulunan din sosyologlarnn zerindenemle durduklar meselelerden biri de dini inanlar,dnceler ve uygulamalarla ekonomik hayat ve faaliyetlerarasndaki mnasebetlerin incelenmesi olmaktadr02.Bilindii gibi, bu gn genel olarak geri kalm veyakalknmakta olan lkeler olarak bilinen ve dnyadevletlerinin nemli bir blmn oluturan kesiminbyk bir ksmn Mslman lkeler oluturmaktadr.Ayn gruba dhil bulunan Trkiyemizde ise dinin toplumhayatnn nemli ve ayrlmaz bir realitesini oluturmaktaolduu vakas dini ve sosyal ilimler ve zellikle din

01. ennur zdemir, Din-Ekonomi Ilikisi ve Gncel Araylar,Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 23 (2007),s.153.

02. nver Gnay, ktisadi Ahlak ve Din,Atatrk niversitesi lahiyatFakltesi Dergisi, 7 (1986), s.109.


13/293

xiii

sosyolojisi ile uraanlarn gznden kamayan birhusustur. Byle olunca, kalknmaya alan Mslmanlkeler ve zellikle bu gn her eyden nce sosyo-ekonomikbakmdan kalknma ve modernleme problemiyle karkarya bulunan toplumumuz asndan dinle ekonomikhayat ve faaliyetler arasndaki mnasebetlerin aratrlpdeerlendirilmesi byk bir nem kazanmaktadr.01

Kapitalizmin kendisini bir din olarak grenler02yaniWeberin ifade ettii gibi din tarafndan koullandrlan bir

formasyon deil, aslnda onun dini bir fenomen olduu03iddiasnda bulunanlar ve bu iddialarn eitli bakalar ile temellendirmeye alanlar olmakla birlikte,zerinde durmak istediimiz asl konu kapitalizminkendisinin nicellii deil, din ile ekonomi arasndaki ilikiyiincelemektir. Din ile iktisat arasndaki ilikiyi inceleyensosyologlarn banda Weber gelmektedir. Weber,

kapitalizmin bir kere geliip olgunlanca dine ihtiyackalmadn, ilgiyi minimum dereceye indirdiini gelimedneminde itici gcn din olduunu04 ifade etmeklebirlikte, dinsel ierikli tutumlarn ekonomik davranlarnbir belirleyicisi olduunu ve bu bakmdan toplumlarnekonomik deimelerinden birisi olduunu ifade etmitir.O zellikle Protestan Ahlak Ve Kapitalizmin Ruhuadlalmasnda kapitalizm ile Protestanlk arasndaki ilikiyiincelemi ve kapitalist ruhun kklerinin en kesin haliyleProtestan ahlak ierisinde aratrlmas gerektii soncunaulamtr. Aslnda Weber, belirli bir din ahlakn i mantile deil, onun bireylerin davranlar asndan toplumsal

01. nver Gnay, ktisadiAhlakveDin,Atatrk niversitesi lahiyatFakltesi Dergisi, 7(1986), s.110.

02. Walter Benjamin, Din Olarak Kapitalizm, (ev. Akn Sar),Praksis, 26 (2011), s. 183.03. Michael Lwy, Din Olarak Kapitalizm: Walter Benjamin ve Max

Weber, (ev, Akn Sar), Praksis, 26 (2011), s. 188.04. zkan Akgz, Toplumsal Zihniyet Olgusu ve ktisadi Gelime,

Sosyoloji Konferanslar Dergisi, 32 (2005), s.97.


14/293

xiv

sonular ile ilgilenir. Ona gre dinsel inanlar ekonomikahlakn olumasn koullandrabilecek birok etkendensadece birisidir ve din dier toplumsal olaylardan etkilenir.01

Weber, dnya dinleri ile ilgili yapm olduualmasna gre, mistik bir eilim tayan dinler iktisadigelimeye uygun olmamasna karlk, dnyaya dnkasketizmle uzlam dinler iktisadi gelime iin mnbitbir kayna olutururlar.02 Weber, Hindistanda dinselierikli olan kast siteminin olumasna kadar ekonomi ve

bilimin yeterince gelitiini ancak kast sisteminin olumasve yaygnlamas ile birlikte ekonomik gelimeyi fiilenetkilediini ifade etmektedir. Kast sisteminin ekonomikgelime zerindeki olumsuz etkisinin snrl deil oldukayaygn olduunu belirtmektedir.03 Yine Konfyanist etkialtndaki geleneksel inde de dini teori ve pratikler ileekonomik hayat arasnda dorudan bir ilikinin olduunu

ifade etmektedir.04

Max Webere gre slam balangta aktif ve savabir dindi. Fakat daha sonra bedeviler ve tasavvufulartarafndan uzlamac ve te dnyac bir din halinegetirilmitir. Sonuta slamn ne sfileri ne de savalarkapitalizmin alt yapsn retememilerdir.05

Weberin izgisinde devam eden Sabri F. lgenerise, Trk toplumunda dinin ve dinin toplumla en fazlaetkileime giren grnm olan tasavvufun oluturduupopler kltr vastasyla bunun dier toplumsal olaylarazellikle de ekonomiye etkisi zerinde durmutur. Bunun

01. Anthony Gddens, Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori(ev. mitTatlcan), letiim yay., stanbul 2009, s.268.

02. shak Torun, Kapitalizmin Zorunlu art Protestan Ahlak, C. ,ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, .3, 2 (2002), s.92.

03. Anthony Gddens, Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori(ev. mitTatlcan), letiim yay., stanbul 2009, s.273-274.04. Anthony Gddens, Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori(ev. mit

Tatlcan), letiim yay., stanbul 2009, s.279.05. Ergn Yldrm, Toplumsal gelime asndan Protestanlk ve

slam, DPSBEDergisi, 12 (2005), s.62.


15/293

xv

iinde teorik dinden ziyada yaayan dine dikkat ekmitir.01lgenere gre iktisadi yaay nerede ve ne zaman olursaolsun, yalnz d verilerin bir araya geliinden ibaret birmadde dnyas deildir. Btn o yaaylarn altnda vegerisinde kendine has tavr ve davranlar ile insan yatar.Kapitalizmi kapitalizm yapan yalnz d grn ile para,para sermaye akm ya da kurumlar deil, ayn zamandave belki daha nemli lde an tipik insannn davranbiimi, tercihleri ve btn bunlarn toplam ifadesi olan

yaay normlardr.02lgenere gre iktisadi kalknmanntemel unsurunu, o lkenin insan varlnn zelliklerindearamak gerekir.03

lgener, Weberin slam ekonomisine bak asnda ilk yllar ile zaman ierisinde gelien sistemi birbirindenayrmad, mukayese ettii taraf ve tarihleri tam olarakortaya koymadn, slam hususundaki metodolojisini,

karmak, u noktalarn genel hususlarm gibi ortayakonulmas, gibi bir takm nedenlerle de eletirir.04Weberinslam toplumlarnda kapitalizmin ortaya kamaynnnedeni olarak slamn sava ve feodal bir din olduuanlayna kar kar. Ona gre slamn znde alpservet biriktirmeye engel bir durum yoktur. Ancakdaha sonraki sre ierisinde gelien mistik- tasavvufidncenin sonucu olarak madde ile ilikisi olmayan biranlay ortaya karlmtr.05Yani ona gre slam iktisadnnyeterince gelimemi olmasnn nedeni dinin kendisi deil,halk tarafndan yorumlanan ve zaman ierisinde gelien

01. Niyazi Akyz, hsan apcolu, Ana Balklaryla Din Sosyolojisi,Ankara 2010, s.338.

02. Sabri F. lgener, ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas,Derin yay., stanbul 2006, s.12-13.

03. Tevfik Ertzn, Prof. lgenerin ktisadi Kalnma Yaklam,stanbul nv. ktisat Fakltesi Mecmuas, 43 (1987), s.19.04. Ahmet zkiraz, Sabri F. lgenerin Max Weber Eletirisi, ..

Siyasal Bilgiler Fak. Dergisi, 28 (2003), s.55.05. Ahmet zkiraz, Sabri F. lgenerin Max Weber Eletirisi, ..

Siyasal Bilgiler Fak. Dergisi, 28 (2003), s.60.


16/293

xvi

tasavvufi slamdr.Trk sosyologlarndan Mehmet zzet, dinin iktisadi

faaliyete etkisini, istihsalin, mbadelenin, istihlakinve servet datmnn, mlkiyetin balangcnda dinitasavvurlarn mevcudiyeti aikardr. Esasen iktisadifaaliyet, btn itimai deimelerin tertipisi ve nazmolup, dier bir milin nfuzu altnda bulunmasayd; bizzatiktisadinin nasl olup da deimeye maruz kaldn anlamakmmkn olamazd. Demek oluyor ki, tarihi maddeciliin

davasn makul bir hadde indirmek lazmdr.01 eklindeaklamaktadr. Grld gibi zzette iktisadi faaliyetsalt retim ve tketim ilikisi ierisinde oluturulmumesseselerden ibaret deildir. Tm iktisadi faaliyetlerayn zamanda sosyal faaliyetlerdir ve bu faaliyetlerdesosyal hayatn dier unsurlar da doal olarak etkindir.

Esas itibariyle tm toplumsal olaylarn karlkl

olarak birbirlerini etkilemeleri kanlmazdr.02

Bununlabirlikte bu karlkl etkileimin tek ynl ve deterministbir etkileim olduunu iddia etmek sosyal olay ve olgularnruhuna aykr bir yaklam olacaktr. Tm sosyal olaylardaolduu gibi ekonomi ile din arasndaki ilikide karlkldr.Bunlarn bir ksm dinin egemen olduu ve ekonomikolaylar ve olgular kontrol altna ald, ekonomik hayatnher alannda dinin fonksiyonel olduu bir etkileim tarzeklinde olurken, bir ksm ise, ekonomik olaylarn, zellikledindarlarn, dini teoriden ziyade tecrbe ve pratiklerinetekabl eden ksmlarna hakimiyetinin olduu ve ekonomikgerekliliklerin fonksiyonel olduu bir etkileimden szedilebilir. Dier bir etkileim tarz ise dinin ekonomikolaylarda gz nnde bulundurulmad, ya da ekonomikolayla dinin n plana kmad yani ilikilerin ntr olduu

etkileim biimidir.

01. Mustafa E. Erkal, ktisadi Kalknmann Kltr Temelleri, Der yay.,stanbul 2000, s. 53.

02. Hans Freyer,Din Sosyolojisi, (ev. Turgut Kalpsz), Ankara 1964, s.64.


17/293

xvii

Dinlerin iktisatla olan ilikisinde kapitalist ahlaknkkenleri konusu baz bilim adamlar tarafndan din eksenliolarak ele alnmtr. Werner Sombart priten ahlaknznn Yahudi dininden kaynaklandn ifade etmitir.Yahudi rknn ve dinin kapitalizmin gelimesi asndanmsait olduunu, hatta bunu tevik edici nitelikte olduunuiddia etmitir. Yahudilerin yaam olduklar bir takmsosyo kltrel faaliyetler ile de bu iddiasn desteklemitir.Avrupada ve Amerikada kapitalizmin olumasnda ve

yaylma srecinde Yahudi sermayesinin nemine dikkatekmitir. Sombarta gre kapitalizmi reten Protestanlkolmayp Yahudiliktir.01

Sombart, Yahudiliin kutsal metinlerininkapitalizme adeta tevik ettiini iddia etmektedir. Onagre, Yahudiliin zenginlie ve tutumlulua verdii nembunun en belirgin iaretidir. Ayrca Sombarta gre Yahudi

dini tarafndan yasaklanan baz ticar unsurlarn deiiktevillerle sadece kendi aralarnda uygulanmas ve Yahudiolmayanlara kar serbest braklmas da kapitalizmingelimesine katk salamtr. O Yahudi rknn bir takmzelliklerinin de olumas ve gelimesi asndan elveriliolduunu iddia etmektedir. Dier taraftan her ne kadarYahudi kutsal metinlerinde gelir ve servet eitsizliklerinintehlikelerine ve ktlklerine dikkat ekiliyorsa da servetbiriktirmenin genel ahlaka aykr olmad kabul edilmitir.Bu da kapitalizme giden yolun almasnda nemli bir roloynamtr. Yahudilikteki faiz yasa i ve ticaret ahlaknailikin nemli dzenlemeler arasnda yer almaktadr. Buyasak pratikte Yahudilerin kendi ilerinde uyulmas gerekenbir uygulama olarak kabul edilmi ve Yahudinin Yahudiolmayandan faiz almasnda bir mahzur grlmemitir.

Ayrca faiz yasann Yahudilerin kendi aralarndaticari ortaklklarn gelimesine de katk salad ifade

01. Satlm z, Kapitalizmin Ruhu Problemi: Werner Sombart, Harranniversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 18,29 (2013), ss. 142-169, s. 154-165.


18/293

xviii

edilmektedir. Yahudiliin kutsal kitab olan Tevrat din birzellik tamasnn yannda milli bir karaktere de sahiptir.Bu zellii Yahudilerin yllarca birlikte yaamalarnave tarih sahnesinde kalmalarna neden olmutur. Aynzamanda Tevratn ve Yahudiliin karakteristik zelliimntesiplerine birlikte hareket edilmesi duygusunualadndan dolay ticari olarak yaylmalarnda nemlibir katk salamtr. Yahudilerin ok para sahibi olmasnnda dinen tevik edildii grlmektedir. Altn ve gm

ayan salam basmasn salar, zenginlik ve g kalbicoturur, dindar kii paray vcudundan ok sever,sevmelidir. Tm bu ynleri ile Hristiyanlk kendine bal,ok dindar bir kiiyi rahip, kei yaparken Yahudiliin iseaklc bir i adam yapaca ifade edilmitir.01

Max Weber ise kapitalizmin ruhunun Protestanlktankaynaklandn ifade etmektedir. Hristiyanlk tarihine

bakld zaman, genel olarak dier dinlerde de olduu gibiekonomik bakmdan tekdze bir sistemden bahsetmekzor olacaktr. Esasnda Hristiyanlk tarihinin muhtelifdevirlerinde ekonomiye ve ekonomik olaylara bakasnda farkllklarn olduu grlr. Dier taraftanHristiyanlk tarihi ierisinde sadece tarihi sre ierisindefarkl dnemlerde deil, ayn dnemde farkl anlaylarnortaya konulduu ve mezhepsel farkllklarn kendisinibelirginletirdii de sylenebilir. rnein ortaa zelindeHristiyanln ekonomi ile olan ilikisine baklacak olursa;Protestanln ortaya k ve Reformasyon ncesindeHristiyanlk kei ve monklarn yaantsyla temsil edilirdive ruhban yaantsyla snrl dini yaant asla ve aslaiktisadi etkinliklerle i ie geemiyordu.02 Hristiyan bat

01. Werner Sombart, Kapitalizm ve Yahudiler, (ev. Sabri Grses),leri Yaynlar, stanbul 2005.

02. ennur zdemir, Din-Ekonomi likisi ve Gncel Araylar,Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 23, 153(2007), s.153.


19/293

xix

ortaa boyunca kendi kendini smrgeletirme sreciniyaamtr.01 Ortaa dzeni, Roma mparatorluununyklyla oluan otoritelerin kendi alanlarnda hakimolduu, Kilise tarafndan tanmlanm tm alanlarda,nfuzunu rakipsizce gerekletirdii ve Kilisenin kutsadimparatorun dier otoritelerce tannd bir dzendir.Roma mparatorluu daldka g kazanan HristiyanKilisesi, ruhani ve maddi otoritesini geniletmitir.Bu dzen, papa, imparator ve lokal glerin karlkl

bamllna dayanr. Ortaada Avrupaya damgasnvuran iki temel yap vardr. Bunlardan biri sosyal, siyasalve ekonomik ilikileri toprakla rttren ve OrtaadaAvrupada yaam tarzn belirleyen feodalitedir. Dieri isedini ve kurumsal faaliyetleriyle Avrupa toplumunu kendinebal ve baml hale sokmu olan kilisedir.02 Bu dnemierisinde bir Hristiyan iin kilisenin, hayatn her alannda

olduu gibi ekonomik alanda da, yegane belirleyicisiolduu grlmektedir. Kilise, dinsel ideolojik gerekelerlebtn feodal sistemi destekliyordu. Tanr gerektenhepsinin senyryd. Serfler de kesinlikle insann bukleliinin bedenlemi haliydi. Kilise, dnyevi senyrlerinmttefiki ayrca btn feodal sistem kemerinin kilit taolarak kabul ediliyordu.03Hristiyanln ilk dnemlerindealma ilk gnah sebebiyle insanlara verilen bir cezaolarak alglanmakta ve almay olumsuzlayan deerleratfedilmekteydi. almayla birlikte bir Hristiyan hemgnahnn kefaretini deyebilecek hem de dier yardmamuhta kardelerine yardm edebilecektir.04 Ancak insan

01. Taner Tatar, Smrgecilik Sosyolojisi Ders Notu, Malatya 2009,s.18.

02. Ramazan Kl, Mine Demirelik, Mlkiyet Kavramnn Tarihsel

Geliimi Srecinde Ortaa ve Reform Hareketi, Dumlupnar nv.Sosyal Bilimler Ens. Dergisi, 30 (2011), s.182.03. Pnar lgen, Ortaa Avrupasnda Feodal Sisteme Genel Bir

Bak, MardinArtukluniversitesiMukaddimeDergisi, 1 (2010),s.8.

04. brahim Erol Kozak,nsan, Toplum ve iktisat, Deisim Yaynlar, Adapazar 1999, s.80.


20/293

xx

gnahkar olarak gren bu anlaya kar bata Calvinin gelirinin toprak gelirinden byk olmamas iin ne sebepvar? Tccarn kr alkanl ve gayretinden gelmiyorsanereden geliyor? gibi tevik edici szleri ile balayanbakaldr burjuvazinin servet birikimine ve kapitalist ruha

uygun olarak gelimesini srdrmtr. Bylece belki de

kilisenin ar despot ve tutucu tavrna bir tepki olarak

kapitalist ruh gelimeye balamtr. Kr elde etmek ve

para kazanmak Protestan ahlakna gre Tanrnn gznde

ok sevapt. Kiinin ok serveti varsa Tanrnn gznde

ok makbul bir kuldu. Para kazanmak ve sermaye birikimikt bir ey deildi. Bylece, din gayretiyle para biriktirip

yatrm yapan giriimci bir Protestan burjuvazisi olutu.01

Bylelikle Ortaa boyunca daha ok bu dnya hayatndan

kamann dini bakmdan stn tutulmasna karlk, Calvin

ve Luther gibi Protestan dini liderlerin yorumlaryla birlikte

gzlerin bu dnyaya evrildii ve bu durumun Batda

modern kapitalizmi dourduu ifade edilmektedir.02Weber, Batnn ortaa geri kalmlndan kurtularak

ilerlemesinin temel itici gcn, Protestan ahlak ile

kapitalizmin ruhu arasndaki iliki ile aklyor. Ortaan

dnyay dlayan tutumuna karn Protestan anlay,

dnyay kutsallatryor ve dnyevi eylemlerin yerine

getirilmesini tanrnn dilei ile zdeletiriyor.03 Weber,

elde etme gds, kazan tutkusu ve kuru kr hrsnnhibir biimde ayn ey olmadn savunduu ve olsa olsa

bu irrasyonel gdlerin dizginlenmesi, en azndan rasyonel

olarak dengelenmesiyle zde olabileceini savunduu

01. Cem Doru, Osmanl Toplumunda Kapitalist Giriimci Snfnve nsan Tipinin Oluumunu Engelleyen Faktrler, ASBED, 11,1(2008), ss. 75-91.

02. nver Gnay, ktisadi Ahlak ve Din,AtatrkniversitesilahiyatFakltesiDergisi, 7 (1986), s.125.

03. Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev. ZeynepGrata), Ayra yay., Ankara 1997, s.65.


21/293

xxi

kapitalizmin01domasna Protestanln gelitirdii ahlaksisteminin yol atn ileri srmtr. Baka bir deyileProtestan ahlak kapitalizmin ruhunu oluturmaktadr.Hristiyan kltrnde ile ekme, dnyada ekilen buacyla ahretteki dnyay kurtarma abas esasken Protestanahlak ok almay n plana karmtr. Dindar insan okalarak hem bu dnyadaki hem de ahretteki yaamnkurtarr. Srekli alan dindar insan kazanc ile temelihtiyalarn karlar, lks tketimini snrlar. Webere gre

dnyevi asketik Protestanlk para kazanmay dorudandoruya tanrnn istei olarak grmtr. Bylece tmHristiyanlar kazanabildikleri kadar ok kazanmaya vetasarruf edebildikleri kadar ok tasarruf etmeye, yanizengin olmaya tevik edilmitir. Lks tketim snrlanmolduundan harcanamayan para biriken sermayeye eklenir.Protestanlk ite byle bir dnyevi asketizm gelitirmitir.

Baka bir deyile dnyevi asketizmin zorlamas sonucusermaye birikmitir.02 Aslnda baka bir ynyleProtestanlk kapitalizmin tek sebebi deil, nedenlerindenbirisidir. Dier bir ifade ile Protestanlar aslndaHristiyanlk dinin dnyeviletirdikleri gibi ayn zamandaekonomik i ve ilikileri de maneviletiriyorlard. Ancakunu da hemen ifade etmek gerekir ki bu Hristiyanlnyada Protestanln znde var olan akidevi bir durum deil,zaman ierisinde ortaya km olan bir yaam felsefesidir.Nitekim Walter Benjamin bu durumu Hristiyanlk dinininbir paraziti olarak tanmlar ancak ne var ki, bu parazitdurum olan kapitalizmi de Hristiyanlk tarihi ile esayar. Reform zamanndaki Hristiyanln kapitalizminortaya kn tevik etmediini, bunun yerine kendisini

01. Max Weber,Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev. Zeynep Grata),Ayra yay., Ankara 1997, s.15.

02. Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev. ZeynepGrata), Ayra yay., Ankara 1997, s.148-151.


22/293

xxii

kapitalizm ierisinde dntrdn ifade eder.01

Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet gibi evrenseldinlerin yannda dier dinlerin de iktisad hayata ilikinbaz tavrlar sergiledikleri grlmektedir. Bir ksm dinlerdnyay iyi ve elenceli bulmakta ve ona kar mspet birtavr taknmaktadrlar. Mesela ilkel ve arkaik dnya hayatkarsnda mspet bir tavra sahip olup, dnya nimetlerinielde etmek iin yaplan gayretleri tasvip etmektedirler. Aynekilde Homeros ve veda destanlarnda grld gibi eski

Yunan ve Hint dinleri de dnyay temelinde iyi grmekte,anca kt glerin srekli olarak bu iyi dnyann dzeninibozma eiliminde olduklar anlalmaktadr. Eski ran diniolan Zerdtlk mlkiyete byk bir nem vermekte vezengini fakirden stn tutmaktadr.02

Bir ksm dinler ise dnya hayatna kar olumsuzbir tavr taknmaktadrlar. Budizme gre, dnya dpedz

bir hayal, ilahi hakikati gizleyen aldatc bir perde olup, erkuvvetleriyle doludur. Hayat tm sknt ve zntlerinkaynadr. Onun iin insan bir an nce bu hayat ykndenkurtulmak iin almaldr. Budizm, hrs ve tamahtan azadeolmak ve dnya nimetlerinden yz evirmek, Nirvanayagiden yolda ilerlemenin ilk art olarak kabul etmektedir.03

01. Walter Benjamin, Din Olarak Kapitalizm, (ev. Akn Sar),Praksis, 26 (2011), s. 184.

02. nver Gnay, Din Sosyolojisi, nsan yay., stanbul 1998, s.394.03. nver Gnay, Din Sosyolojisi, nsan yay., stanbul 1998, s.394.


23/293

xxiii

KAYNAKAAkgz, zkan. Toplumsal Zihniyet Olgusu ve ktisadi

Gelime. Sosyoloji Konferanslar Dergisi. 32 (2005).ss. 91-123.

Akyz, Niyazi. hsan apcolu. Ana Balklaryla DinSosyolojisi. Ankara 2010.

Arslantrk, Zeki. Tayfun Amman. Sosyoloji. Kakns Yay..stanbul 2000.

Aydomu, smail. Erdal Demirhan. Bir Sosyal Bilim Olarakktisat ve ktisatta Yntem. (Ed. . Faruk olak).

ktisada Giri. Kitabevi Yay.. Ankara 2007.Benjamin, Walter. Din Olarak kapitalizm (ev. Akn Sar).

Praksis. 26 (2011). ss. 183-186.Doru, Cem. Osmanl Toplumunda Kapitalist Giriimci

Snfn ve nsan Tipinin Oluumunu EngelleyenFaktrler. ASBED. 11,1 (2008). ss. 75-91.

Erkal, Mustafa E.. ktisadi Kalknmann Kltr Temelleri. Deryay.. stanbul 2000.

Ertzn, Tevfik. Prof. lgenerin ktisadi KalknmaYaklam. stanbul niversitesi ktisat FakltesiMecmuas. 43 (1987). ss.13-25.

Freyer, Hans. Din Sosyolojisi (ev. Turgut Kalpsz). Ankara1964.

Giddens, Anthony. Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori (ev.mit Tatlcan). letiim yay.. stanbul 2009.

Giddens, Anthony. Sosyoloji (haz. Hseyin zel. Cemal

Gzel). Ayra yay.. Ankara 2000.Gnay, nver. ktisadi Ahlak ve Din. Atatrk niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi. 7(1986). ss. 109-128.Gnay, nver. Din Sosyolojisi. nsan yay.. stanbul 1998.Kl, Ramazan, Mine Demirelik. Mlkiyet Kavramnn

Tarihsel Geliimi Srecinde Ortaa ve ReformHareketi. Dumlupnar nv. Sosyal Bilimler Ens.Dergisi. 30 (2011). ss.181-190.

Kozak, brahim Erol. nsan, Toplum ve ktisat. DeisimYaynlar. Adapazar 1999.

Lwy, Michael. Din Olarak Kapitalizm: Walter Benjaminve Max Weber (ev. Akn Sar). Praksis. 26 (2011).


24/293

xxiv

ss.187-198.Mensching, Gustav. Dini Sosyoloji (ev.: Mehmet Aydn).

Tekin Kitabevi. Konya 1994.Orhan, Osman S.. Seyfettin Erdoan. ktisada Giri. Palme

yay.. Ankara 2010.z, Satlm. Kapitalizmin Ruhu Problemi: Werner Sombart.

Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. 18.29(2013). ss. 142-169.

zdemir, ennur Din-Ekonomi Ilikisi ve Gncel Araylar.Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.

s 23. 2007. ss.153-164.zkiraz. Ahmet. Sabri F. lgenerin Max Weber Eletirisi. ..

Siyasal Bilgiler Fak. Dergisi. 28 (2003). ss. 49-61.Sombart, Werner. Kapitalizm ve Yahudiler. (ev. Sabri

Grses). leri Yaynlar. stanbul 2005.Tabakolu, Ahmet. Trkiye ktisat Tarihi. Dergah yay..

stanbul 2008.Tatar, Taner. Smrgecilik Sosyolojisi Ders Notu. Malatya 2009.

Torun, shak. Kapitalizmin Zorunlu art Protestan Ahlak.C. . ktisadi ve dari Bilimler Dergisi. 3, 2(2002). ss.89-98.

lgen, Pnar. Ortaa Avrupasnda Feodal Sisteme GenelBir Bak. Mardin Artuklu niversitesi MukaddimeDergisi. 1(2010). ss. 1-18.

lgener, Sabri F.. ktisadi zlmenin Ahlak ve ZihniyetDnyas. Derin yay.. stanbul 2006.

Weber, Max. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu. (ev.Zeynep Grata). Ayra yay.. Ankara 1997.

Weber. Max. Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram.(ev. zer Ozankaya). mge Kitabevi. Ankara 1995.

Yldrm. Ergn. Toplumsal gelime asndan Protestanlk veslam. DPSBE Dergisi. 12 (2005). ss.51-64.


25/293

DN EKONOMSNE GR01

Laurence R. IANNACCONEev: Fazli POLAT02

1. Giri

Birinci ve ikinci dnem almalarn ayran iki asrlk srede,

din ekonomisi konusunun yava bir balang yapt inkr edile-

mez. Fakat bu telasz balangca ramen onlarca ekonomist (ve

birka da sosyolog) artk Adam Smith ([1776] 1965), Corry Azzive Ronald Ehrenbergin (1975) brakt yerden grevi devralm

durumdalar. Ekonomi teorisinin aralaryla ve bol miktardaki veri-

lerle donanm bir halde bu bilim adamlar, daha nce baka sosyal

bilimlerin erevelerine hapsedilmi olan konularla ilgili 200 civa-

rnda makale yazdlar. Din inancn ve din davrann determi-nant-

lar, din kurumlarn yaplar, dinin sosyal ve ekonomik etkileri bu

konular arasndadr. Din ekonomisi aratrmalar henz bir JEL[Mterek Elektronik Ktphane (.n.)] snflandrma numaras-

na sahip deilse de, dier btn sosyal bilimler iinde sahip olma

keyfini srdrd alt disiplin statsn bir kenara braksak bile,

ekonominin giderek genileyen alan ierisinde yeni bir blge olarak

kabul edilmektedir.

Byle bir alma ayrca dini bilim ncesi zamanlarn yok ol-

makta olan bir fazlal gibi gren popler fakat savunulamaz gr

01. Bu makalenin orijinal ismi Introduction to the Economics of Religion olupJournal of Economic Literature Vol. XXXVI (September 1998), pp. 14651496 de yaynlanmtr.

02. Prof. Dr., Atatrk niversitesi, lahiyat Fakltesi, Din Sosyolojisi AnabilimDal, Erzurum.


26/293

Laurence R. Iannaccone

ev.: Fazli Polat

de ortadan kaldrr. Birleik Devletlerde Evanjelik Hristiyanln ye-

niden glenmesi, Orta Douda kktendinci slamn ykselii, Latin

Amerikada Protestanln muazzam byy, Dou Avrupa ve eski

Sovyetler Birliindeki din maya, dnya apndaki politik ve etnik kar-

gaalarda dinin yeri gibi olaylar dinin giderek yaylan ve devam eden ro-

ln gzler nne sermektedir. Sz konusu verilerin en detayl olduu

Birleik Devletlerde din inan ve davran oranlar zaman iinde ya ok

az azalma gstermi ya da hi gstermemi durumdadr. Gerekten de

Amerikada kilise yelii oranlar son iki yzyl boyunca aslnda artm

grnyor. Sosyal bilimcilerin dini hesaba katmamak iin pek fazla see-nekleri yok, zira din herhangi bir ortadan kalkma belirtisi sergilemiyor.

Din ve ekonomi incelemeleri ana blme ayrlabilir. Bu ma-

kale, bireyler, gruplar ve kltrler arasndaki din davran modellerini

aklamak iin mikro ekonomik teoriyi ve teknikleri kullanan ve bylece

din davran, ekonomik bir perspektiften yorumlayan aratrma hatt-

n esas alacaktr. Dinin ekonomik neticelerine ynelik incelemelere dair

ikinci almaya ise daha yzeysel olarak deineceim. Nihayet, ekono-

mik politikalar tevik eden veya eletiren teolojik prensipleri ve kutsal

yazlar konu edinen ok sayda makale dier blm oluturuyor. Din

ekonomi ad verilebilecek olan bu son aratrma hatt esasen ekonomik

politikalar din bir perspektiften deerlendirmenin yollarn arayan fel-

sefecilerin, teologlarn ve ekonomistlerin ilgi alanna giriyor.

Biz burada din ekonomiyi ele almayacaz. Zira buna dair litera-tr ok genitir ve pek ok ekonomistin aratrmalarndan ve profesyo-

nel ilgilerinden uzakta kalmaktadr. Din ekonomi, Kurandan ve Snni

gelenekten alnan ekonomik ilkelerle uyumlu bankaclk, vergilendirme,

gelir dalm ve finans sistemlerini analiz etmek, hakl karmak ve yer-

letirmek iin yollar arayan ve kendilerini slami ekonomistler olarak

adlandran ahslarn ok saydaki makalelerini iermektedir. Buna ay-

rca Hristiyan teologlarnn, ruhbanlarnn ve ekonomistlerinin yzyl-lara yaylan yazlar da dahildir ortaada Katolikler tarafndan faize

getirilen yasaktan tutun ekonomi zerindeki ada Katolik iirlere;

ana akm Protestan mezheplerinin ve Ulusal Kiliseler Konseyinin

resmi beyanatndan, Evanjelik Protestanlarn ve kymeti kendinden

2


27/293

Din Ekonomisine Giri

menkul Hristiyan Ekonomistlerinin ok farkl yazlarna kadar.

Bu yazlarn bazlar din ekonomi kavramn sorgulamakta ve onun

mantn, iddialarn ve varsaymlarn eletirmektedir (Kenneth

Elzinga 1989). Dierleri ise kapitalizm, sosyalizm, vergilendir-

me, bankaclk ve gelir dalmna dair radikal eletiriler getirmek-

tedir. Konuya ilgi duyan okuyucular Craig Gay (1991), Kuran

(1993), Fred Pryor (1990), Muhammad Siddiqi (1981) ve A. M.

C. Watermann (1987) makalelerine bavurabilirler.

Kendisinden nce gelen almalarda olduu gibi bu makale

de din inanlarn geerlilii veya din kurumlarn gereklii hakkn-daki sorular bir kenara brakmaktadr. Bir dereceye kadar dinin net

bir tanm gerekli olduundan (rnein politik ideolojileri ve sekler

felsefeleri hari tutmak iin), bu makale dini, doast glere olan

iman varsaymna dayanan ve paylalan bir inanlar, faaliyetler ve

kurumlar kmesi olarak tanmlamakla yetinmektedir. Bununla bir-

likte, uygulamada sz konusu analiz bu kadar soyut kalmamaktadr.

Birleik Devletler ve dier gelimi Bat lkeleri dnda dine dair okaz sosyal bilimsel aratrma olduu iin bu makale byk lde Ya-

hudi-Hristiyan inanlar, faaliyetleri ve kurumlarna odaklanacaktr.

Devam etmeden nce, din aratrmann empirik temeli zeri-

ne bir aklama yapmam gerekiyor. Din veriler bir taraftan snrl ve

gvenilmezdir. Hkmetler ok az sayda din istatistik toplarlar ve

din aratrmalara ok az destek olurlar; pek ok din organizasyondoru dzgn finansal kayt tutmaz ve yelik listeleri de yeterli ol-

maktan ok uzaktr; ayrca dinin pek ok ynn gzlemlemek ok

zor bir itir. te yandan din veriler pek ok akademisyenin sandn-

dan daha boldur ve kulpler, arkadalk gruplar, elence aktiviteleri,

yardm gruplar ve pek ok sosyal hareket gibi dier birok piyasa-

sz faaliyetlere ve kurumlara gre ok daha kapsamldrlar.

Anketler din inanlar, faaliyetler ve din ballkla ilgili kendili-inden rapor edilen bilgiler bakmndan zengin veri sunarlar. 1930la-

rn sonlarndan itibaren Gallup organizasyonu defalarca insanlarn

mezhepsel tercihleri, kiliseye devamlar ve din inan-larna ynelik

anketler dzenledi. 1972de balayan NORC Genel Sosyal Anketleri,

3


28/293


ev.: Fazli Polat

pek ok din konuya dair (neredeyse) yllk veriler salamakta. Dier

yzlerce ulusal anket de kiliseye devam ve mezhep tercihine dair te-

mel sorular iermekte. Ayrca mezhepsel, mezhepler aras ajanslar ve

hayrseverlik organizasyonlar tarafndan dzenlenen yzlerce anket

daha, daha az temsili olsa da mezhepler ve bunlarn cemaatleri, yele-

ri ve liderleri hakknda son derece detayl bilgiler vermekte.

Kurumsal kaytlar bize kendiliinden rapor edilen anket veri-

leri temin etmektedir. Neredeyse btn mezhepler kendi yelerini,

aldklar aidatlar, masraflarn, cemaatlerinin saysn, ruhbanlar-

nn saysn takip ediyor ve pek ou da vaftizler, dinden dnme-ler, din tayinler, misyonerlik faaliyetleri ve katlma dair kaytlar

da tutuyorlar. A.B.D. hkmeti de rahiplerin tayinleri ve kilise

inalar da dair istatistikler ve gelir vergisi kaytlarna dair verileri

toplamaktadr (ki anket verileri ve dier mezhepsel raporlarla bir-

likte bunlar din balar ve bunun determinantlar hakknda tahmi-

ni veriler salamaktadr). Byk oranda ihmal edilmesine ramen

faydal veriler salayan dier bilgiler ise unlardr: dinle ilgili kitap-larn, dergilerin ve mzik eserlerinin satlar; kilise telefon listele-

meleri; ruhbanlarn maalar; kilise-okul ve seminer kaytlar ve din

yaynlara dair veriler.

2. Dinin Devam Eden nemi

Psikologlar, antropologlar ve sosyologlar dini uzun zaman bo-

yunca byk oranda rasyonel hesaplamaya kar bakl olan birdavran kategorisi eklinde grdler. Gerekten de -Marks, Freud ve

Comte da dahil olmak zere- pek ok ondokuzuncu yzyl bilim ada-

mna gre youn din balln kayna, tam bir irrasyonaliteden ba-

ka bir ey deildi. Bu varsaymdan ortaya kan ey seklerizasyon

tezi ad verilen kk admdan ibaret olmutu ki bu tez, dinin sosyal-

bilimsel incelenimi iin temel paradigma olarak ilev grecekti. nl

sosyolog Gerhard Lenskiye (1963, s. 3) gre sosyoloji bu yzdendaha balangcndan itibaren modern dnyada dinin, sadece insann

primitif mazisinden bir kurtulu olduu ve bilim ve genel aydnlanma

anda ortadan kalkmaya mahkum olduu eklindeki pozitivist gr-

e bal kalmt.

4


29/293


Seklerizasyon tezinin yanll bir tarafa braklacak olursa

(Andrew Greeley 1989; R. Stephen Warner 1993); bu yaklam sadece

ok az kiinin sorgulamaya cesaret ettii baz kendine zg olgular

gndeme getirmiti. Szgelimi: bilim ve teknolojinin gelimesiyle di-

nin kanlmaz ekilde de geecei; bireylerin, daha fazla eitim al-

dklar, bilhassa bilimle daha fazla har neir olduklar oranda daha az

dindar ve iman-temelli iddialara kar daha kukucu olacaklar; ve nor-

mal d din gruplara (yani tarikatlar, kltler ve kktendincilikler)

ye olmann genellikle sapkn deerlere gtren bir endoktrinasyonun

veya travma, nevroz ya da tatmin edilmemi ihtiyalardan kaynakla-nan anormal psikolojinin bir neticesi olduu. Pek ok insan, yllarca

sren aratrmalar bunlarn yanl olduunu defalarca kantlam olsa

da, bu ifadelerin doru olduklar kanaatindedir.

Anketler, nfus saymlar ve tarihsel verilerin ortaya koyduu

gibi, dinin devam eden canll ortadadr ve bunu da en fazla Birleik

Devletlerde grmekteyiz. rnein ok eitli ada aratrmalar-

dan toplanm olan aadaki istatistiksel portreye bir gz atalm:1.Amerikada kiliseye yelik oranlar son iki yzyl boyunca

byk oranda artmtr -bu rakam Devrim zamannda nfusun yz-

de 17si iken 1800lerin ortalarnda yzde 34e ulam ve gnmz-

de ise yzde 60n zerine kmtr.

2.A.B.D. nfusunun rahip olarak alan fraksiyonu son 150

yllk srete yaklak binde 1.2 olarak kalmtr. 1850, 1880 ve 1906Din Gruplar Nfus Saymlar, Birleik Devletler Tarihsel statistik-

leri: Koloni Dneminden 1970e ve stihdam ve Maalar zerine -

gc statistii Brosunun Ocak Raporu da dhil olmak zere eit-

li hkmet raporlarndan alnan verilere dayanan Tablo 1e baknz.

3.1930larn sonlarndaki ulusal dnce anketlerine gre,

haftada bir kez kiliseye gittiini belirten Amerikallarn yzdesi dik-

kat ekici lde ayn kalarak, toplam poplasyonun yaklak yzde40na ulayor. Gallup anketlerine verilen yantlara dayanan Tablo

2, kendini Protestan olarak adlandranlarn, kendini Katolik olarak

adlandranlarn ve btn Amerikallarn (Hristiyan olmayanlar da

dahil) katlm eilimlerine dair verileri gsteriyor. Buradan, 1960la-

5


30/293


ev.: Fazli Polat

rn ortalarnda yaanan tartmal papalk deklarasyonlarnn hemen

ardndan Katolik katlmnda grlen aa doru deiim dnda

gerek bir model ortaya kmyor (Michael Hout and Greeley 1987).4.Din inan anketlerinde neredeyse kiliseye devam verileri

kadar stabil olduu grlyor. On yllar boyunca Amerikallarn

yaklak yzde 95i Tanrnn veya evrensel bir ruhun mevcudiye-

tine inandklarn ve byk bir fraksiyon da cennete, cehenneme,

ahirete ve sann ilahiliine inanmaya devam ettiklerini beyan et-

milerdir. Bkz. Tablo 1 ve ayrca ayrntlar iin Greeley (1989).

5.Toplam kilise balarnn en azndan 1955ten bu yana

GSMHnin yaklak yzde 1i orannda kald grlyor. Din ba-

lar Birleik Devletlerdeki btn balarn yaklak olarak ya-

rsna karlk gelmeye tutarl bir ekilde devam ediyor (1995detahmini olarak 64 milyar dolar). Dinle ilgili gnll almalar ise

dier btn gnll ilere oranla daha fazla olduu grlmektedir

(Charles Clotfelter 1985, s. 145) Ayrca kr amac gtmeyen ku-

6


31/293


rumlarn byk ounluu eskiden beri din temelliydi.

6.Dinin fakirlerin veya bilgisizlerin alan olmad grl-

mektedir. Uluslararas anket verilerinin birok analizde, din inanve din faaliyet oranlarnn gelirin artmasyla dme sergilemedii

ve pek ok orann da eitimle birlikte artt grlmektedir. Dier

taraftan inan tarzlar gelir ve eitimle birlikte deimeler sergile-

mektedir. Teolojik bakmdan muhafazakar mezhepler (tipik olarak

kktendinci, Pentecostal veya tarikat olarak etiketlenen-

ler) yelerinin orantlanama-yacak kadar kk bir payn daha fa-

kirler, daha az eitimliler ve toplumun aznlk yeleri arasndan ek-mekteler (Stark 1972; Roof ve McKinney 1987; Iannaccone 1992).

7.Medyann abartmalarna karn, esktremist tarikat ve klt

yelerinin byk ksm nevroz, manik depresyon veya ar otoriter-

cilik gibi herhangi bir tuhaf kiilik belirtisi sergilemiyorlar. Beyin

Ulusal Fikir Aratrmalar Merkezinin Genel Sosyal Anketleri

bize Amerikallarn din inanlar ve davranlar konusunda kendili-inden rapor edilmi ayrntl veriler salyor. Tablo 2, 1986 ile 1990

7


32/293


ev.: Fazli Polat

ykama ve zihin kontrol gibi

zorlayc endoktrinasyon sula-

malar o kadar geni biimde tar-

tld ki, artk bunlar ok az mah-

keme ve hatta daha da az bilim

adam ciddiye almakta (James

Richardson 1991).

8. niversite profesrleri

ortalama olarak baktmzda genel

halktan daha az dindar grnyor-lar fakat bunun inanla bilim arasn-

daki temel bir gerilimli yanstp yan-

stmad net deil. Dinsizlik en ok

beeri bilimler ve sosyal bilimlerde

telaffuz edilmekte; fizik bilimleri fa-

klteleri ve profesyonel sahalarda

alanlarn kiliseye gitmeleri, inandzeyleri ve dini onaylamalar daha

fazla oranda kyor (Robert Wuth-

now 1985). Gerekten de sekle-

rizasyon tezine en ok bal kalanlar sadece sosyal bilimlerde olanlardr

(psikoloji, antropoloji ve daha az bir derecede de sosyoloji). Burada din-

darlk kart bir eilimin en yksek dzeylerini grmek mmkn oluyor

(Stark, Iannaccone ve Finke 1996). Bata gelen fizikiler, kimyaclar ve bi-yologlar arasnda dualara yant veren bir tanrya olan inan, gnmzde de

1916da olduu kadar yaygndr (Edward Larson ve Larry Witham 1997).

9.Dnyann her yannda hzla bymekte olan inanlar ta-

lepkar, mezhepi ve teolojik olarak muhafazakar olma eiliminde-

ler. Birleik Devletlerde teolojik bakmdan liberal olan Protestan

mezhepleri (Episcopal, Metodistler, Presbiteryenlerr ve Birleik

sa Kilisesi dahil olmak zere) rlatif ve mutlak kayplarla mcade-le ederlerken, bu tr gruplar ye kazanmaya devam ediyorlar. Uzun

zaman boyunca yksek derecede sapkn gruplar olarak kabul edil-

mi olan Mormonlar ve Yehovann ahitleri de her 15 il 20 ylda

Tablo 1

Dini nanlar Anketi

Tanr

Peygam

ber

Ahiret

Cennet

Ce

hennem

1945 95 76

1950 99 77 73 72 58

1955 97 741960 97 74

1965 97 75 75 68 54

1970 98 73

1975 94 69

1980 95 78 71 71 53

1985 94 76 74

1990 84 71 75 60

1995 96 71

8


33/293


bir yeliklerini ikiye katlamaya devam ediyor ve Amerikadaki en

byk be veya alt Protestan mezhebi dndaki btn mezhepleri

say bakmndan artk am durumdalar. Latin Amerikada muha-

fazakar Hristiyan gruplar (Kktendinciler, Pentecostular, Mor-

monlar ve Yehovann ahitleri) o kadar hzl byyorlar ki yaknda

baz lkelerde saylar Katolikleri aabilir (David Stoll 1990).

Byme oranlar mezhepler arasnda deien tek zellik de-

il. Din katlm veya balla dair her lm -inanlar, katlm ve

balar- mezhebin genel muhafazakarlk seviyesi, skl veya hi-

zipilii ile pozitif bir korelasyon sergiliyor. Kilise-tarikat tipolojisiolarak bilinen sonulandrma modelinin mezhepleri snflandrmak-

ta yararl olduu ortaya kyor. rnein liberal Protestan mezhep-

lerinin yeleri gelirlerinin nispeten daha az bir orann kiliselerine

balyorlar (yaklak yzde 1.5ini), te yandan Gney Baptist-

leri ve Tanrnn Cemaati gibi muhafazakar Protestan mezheplerin

yeleri anlaml miktarda daha fazla bata bulunuyorlar (yzde 2

il yzde 4 arasnda) ve Mormonlarda ise bu rakam gelirlerinin yak-lak yzde 6sna denk geliyor.

Kiliseye devam oranlaryla llen zaman balar da benzer

bir model takip ediyor; liberal Protestan mezhepler en dk sevi-

yelerdeyken, muhafazakar Protestanlarn daha fazla katlm gster-

dikleri, Mormonlar ve Yehovann ahitleri gibi tarikat yelerinin

katlmlarnn ise bunun da zerinde olduu grlyor (Dean Hoge

ve Fenggang Yang 1994; Iannaccone 1992, 1994). Doktriner orto-doksluk lmleri de (sann ilahiliine, ncilin tahrif edilmemi

olduuna ve gerek bir cennetle cehennemin mevcudiyetine inan

gibi) ayn modeli takip ediyor (Roof ve McKinney 1987). Amerikan

Yahudilii de kendi mezhep spektrumunu iermekte -Reformcu,Muhafazakar ve Ortodoks- ve Yahudilie dair anket verileri, btn

Hristiyan mezhepleri spektrumunda gzlemlenenlere benzer mo-

delleri ortaya koymakta. Szgelimi Ortodoks Yahudiler din kurallargzetmek ve ballk bakmndan en yksek oranlar verirken Reform-

cu Yahudiler ise bu alanda en dk oranlara sahipler (Bernard Lazer-

witz ve Michael Harrison 1979; Iannaccone 1994, s. 1196).

9


34/293


ev.: Fazli Polat

Ulusal Fikir Aratrmalar Merkezinin Genel Sosyal Anketleri

bize Amerikallarn din inanlar ve davranlar konusunda kendili-

inden rapor edilmi ayrntl veriler salyor. Tablo 2, 1986 ile 1990

arasndaki anketlerdeki Hristiyan katlmclar iin regresyon sonula-

rn veriyor. Stun 1 ve 5te yer alan, kiliseye devamn bireysel oranla-

r (yllk ibadetler eklinde llyor) ve din balar (dolar baznda

yllk olarak llyor) standart sosyoekonomik deikenlerde reg-

rese olmu durumda. Stun 2 ve 6 ise bir mezhepsel kukla deiken-

ler kmesi sunmakta. Kukla deikenler (Muhafazakar Protestanlar,

Tarikat yeleri, ve Katolikler) teolojik olarak liberal olan ana akmProtestan mezheplerini (ihmal edilen kategori) Katolik Kilisesinden,

teolojik bakmdan muhafazakar iki Protestan mezhebinden (Gney

Baptistleri ve Missouri Synod Lteriyenleri) ve ok farkl ve ar tutu-

cu tarikatlardan (en kktendinci gruplar, Pentecostular, Yehovann

ahitleri, kinci Geliiler ve Mormonlar) ayrmaktadr.

Stun 3 ve 7 ise yantlayclarn din inanlarna ve yantlaycnn,

kendi mezhepsel tercihini paylaan biriyle evli olup olmadn gsterenbir kukla deikene dair iki ilave lm daha ieriyor. Stun 4 ve 8deki

Tobit regresyonlar, snrlandrmalarn kapsamn hesaba katmak suretiy-

le bu denklemleri yeniden hesaplyor (nk yllk balar sfr dolarn al-

tnda olanlar ile yllk katlm oranlar da sfrn altnda ve ylda 52 haftann

stnde olanlar dikkate alnmamtr).

Sonular yukarda belirtilen genellemelerin pek ounu do-ruluyor. rnein aile gelirlerinin kiliseye devam oranlar zerinde

ok az, fakat toplam ba zerinde gl bir pozitif etkisi var. Ei-

timin etkisi de pozitif ve btn anket kapsamnda istatistiksel ola-

rak anlaml. Kadnlar kiliseye erkeklerden daha ok gidiyorlar ki bu

da ok saydaki aratrmada ve kiisel dindarln neredeyse btn

lmlerinde ortaya kan bir etki. Siyahlar kiliseye beyazlardan

daha fazla devam ediyorlar ve ba verme oranlar da, ya, gelir veeitim durumlar kontrol edildikten sonra bir miktar daha yksek

kyor. Ya zellikle gl bir faktr; daha yal insanlar daha din-

darlar (ve bu etki periyot ve grup etkilerinin kontrolnden sonra da

ayn kalmaya devam ediyor; Hout ve Greeley 1987, p. 328).

10


35/293


Tablo 2 Din Katlmn Belirleyicileri

(1)Katlm (2)Katlm (3)Katlm (4)Katlm (5)Katk (6)Katk (7)Katk (8)Katk

Eitim0.881 1.046 1.311 2.310 63.921 74.458 80.915 110.772

(8.17) (9.82) (9.09) (9.72) (6.67) (7.98) (7.53) (9.85)

Gelir-.093 -.019 .290 .535 91.494 100.194 113.799 131.991

(0.64) (-.13) (1.56) (1.78) (5.53) (6.08) (5.55) (9.66)

Ya.259 .286 .245 .392 12.731 13.654 12.862 18.640

(14.86) (16.67) (10.99) (10.72) (8.82) (9.53) (7.70) (10.75)

Cinsiyet

5.900 5.833 5.667 9.365 26.112 22.959 10.848 101.018

(10.10) (10.17) (7.63) (7.68) (0.58) (0.52) (0.22) (1.74)

Evlilik

5.506 5.150 -4.274 -6.282 290.361 237.231 -96.249 -73.139

(8.92) (8.45) (-4.15) (-3.60) (8.26) (7.12) -(1.83) (-0.85)

Zenci4.963 4.185 4.720 7.046 191.978 -33.629 -44.915 140.169

(6.35) (4.81) (4.17) (3.57) (3.63) (-0.55) (-0.65) (1.49)

MuhafazakrProtestan

4.612 1.322 2.508 389.631 295.323 360.862

(5.55) (1.26) (1.44) (5.00) (348) (4.30)

Tarikatyesi

13.149 9.582 17.776 765.005 697.114 824.169

(13.3) (7.48) (8.51) (7.48) (6.41) (8.71)

Katolik

6.576 6.402 11.242 -70.553 -117.551 -22.726

(9.45) (7.03) (7.54) (-1.82) (-2.63) (-0.32)

Tamam9.140 15.358 267.491 387.335

(11.15) (11.32) (4.90) (6.10)

ncile veAhireteman

7.639 12.404 208.973 292.794

(8.36) (8.04) (3.58) (3.90)

GneyBaptistlerive MissouriSynod L-teryenleri

13.233 21.562 498.731 720.986

(13.75) (12.37) (7.44) (8.60)

Sonu -5.499 -12.901 -23.775 -52.157 -1302.4 -1587.5 -1893.6 -3192.7

Adj-R2.07 .10 .20 ---- .11 .15 .19 ----

6105 6105 3339 3339 3223 3223 2530 2530

2. ve 5. stunlar hizipiliin nemini doruluyor.

Muhafazakr ve hizipi mezhepler, sosyoekonomik farkllklar

11


36/293


ev.: Fazli Polat

kontrol edildikten sonra bile liberal mezheplerin yelerine oranla

kiliseye devamda ve bata bulunmakta ok daha yksek rakamla-

ra ulayorlar. (Katolikler bu modele uymuyorlar, nk ana akm

Protes-tanlara gre katlmlar nemli lde daha fazla, fakat yine

nemli lde daha az ba yapyorlar.) Geri kalan stunlar, inan

Ortodoksluunun ve din endogaminin bireysel-seviyeli lmleri

de dhil edildikten sonra, hizipsel etkilerin yine gl kaldklarn

gsteriyor ve bu da mezhepsel farkllklarn, yksek derecede dindarinsanlarn teolojik bakmdan muhafazakar mezhepler iinde snf-

landrlmasndan daha fazla eyi yansttn iaret etmekte. Btnbu anlaml etkilere ramen, gzlemlenebilir faktrler, din dav-

ranlara dair bu (ve btn ) anket verilerindeki toplam varyansn

sadece kk bir fraksiyonunu aklamakta.

3. Dinin Ekonomik Sonular

Son yzyl boyunca bilim adamlar dinin ekonomik neti-

celeri hakknda ok sayda iddialarda bulundular. Fakat bunla-

rn hibiri Max Weberin Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu([1905]1958) adl eserindeki iddialar kadar etki meydana getire-

medi. Weberin tezinin destekileri u argman ileri srdler:

Protestan Reformasyonu, modern kapitalizmin ortaya k-

n mmkn klan zihinsel bir devrimi tetiklemitir. Protestanlk

tarafndan retilen dnya gr, kiisel alkanlk, tutumluluk

ve tasarruf, bireysel sorumluluk zerine yapt vurgularla ve risk

alma ve mali adan kendini gelitirmeye verdii ahlaki onayla, ge-leneksel psikolojik oryantasyonlarla balar koparmtr. (Jacques

Delacroix 1992, s. 4)

Bu argmann empirik geerliliine meydan okuyan ok saydaki

almaya ramen, Protestan Ahlak tezi (neredeyse btn) sosyolojiders kitaplarnda, her alandan uluslararas i metinlerinde ve yar ente-

lektel basnda bir iman maddesi gibi yaamaya devam ediyor (Delac-

roix 1995, s. 126; Shmuel N. Eisenstadt 1968).ronik biimde, Protestan Ahlaknn en dikkate deer zel-

lii de zaten empirik destekten yoksun olmasdr. Weberin mitini

kendi almalarna tamak hevesine kaplan ekonomistler, Ander-

12


37/293


son ve Robert Tollison (1992), Delacroix (1992), Richard H. Taw-

ney (1926) ve bilhassa nl sosyolog George Homansn tabiriyle

Weberin hipotezini sadece karmakark etmekle kalmayp onu

harabe haline de getiren Kurt Samuelssonn (1993) elikilerini

de dikkat alsalard daha iyi bir i yapm olurlard.

Samuelsson ve Tawney, Weber tarafndan vurgulanan neredey-

se btn kapitalist kurumlarn, kendisinin de bunlarn sebebi olarak

grd Protestan Reformasyonundan nce geldiini kantlyorlar.

Samuelsson daha da ileri giderek ilk Protestan teologlarnn ekonomik

meselelerle zel olarak ilgilenmediklerini, zaten piyasalar da anlyorgibi grnmediklerini saptyor. Tpk Katolik karlklar gibi bunlarn

da ou kredi ve faiz konusunda ekincelere sahiptiler. Nihayet, Sa-

muelsson, Weberin Avrupa ekonomik tarihine dair kendine zg an-

latmna kar kyor, Weberin yapt alntlarn her noktasnda eko-

nomik ilerlemenin dinle balantsz olduunu veya Weberin teziyle

geici olarak uyumsuz olduunu ya da Weber tarafndan ileri srlen

modele gerekten ters dtn kantlyor. Delacroixnun gzlemle-dii gibi (1995, s. 126), Amsterdamn refah Katolik ailelerinde top-

lanmt; ekonomik bakmdan gelimi olan Alman Rhineland Protes-

tandan ziyade Katolikti; btnyle Katolik olan Belika, yarm dzine

Protestan kuruluunun nnde sanayileecek olan ikinci lkeydi.

Avrupann Protestan ve Katolik lkelerindeki ekonomik geliim sevi-

yelerini karlatran Delacroix (1992) bir grubun dierine stn gel-

diini gsteren herhangi bir kanta rastlayamamt.Yine de dinin etkileri konusunda sylenecek Weberin tezin-

den daha fazla ey var. Bireyler ve ev ahalisi seviyesinde ekonomik

davran ve sonular dinle gerekten de ilintilidir. rnein Amerikan

Yahudilerinin, Yahudi olmayanlardan ortalama olarak anlaml lde

daha yksek maa ve gelir sahibi olduklar iyi bilinir ki bu fark byklde sz konusu kesimin yksek eitim seviyesine atfedilir (Barry

Chiswick 1983, 1985). Bundan daha arpc olan, dindarlkla; su i-leme, uyuturucu ve alkol tketimi, fiziksel ve zihinsel salk, evlilik,

dourganlk ve boanma gibi geni bir alandaki ekonomik bakmdan

nemli sosyal davranlar arasnda mevcut olan bantlardr.

13


38/293


ev.: Fazli Polat

Elbette dinin istatistiksel etkilerinin btnyle yzeysel

olmas da mmkndr. Hem din davranlar hem de dier davra-

nlar biimlendiren altta yatan karakteristiklerin mevcudiyeti ko-

layca varsaylabilir. yi ocuklar uyuturucudan uzak kalabilir,

okulu asmayabilir ve kiliseye gidebilir. Liberal deerleri olan veya

olaand yaam tarzlarna sahip insanlar muhtemelen kendilerini

muhafazakr kesimlerin dnda snflandracaklardr. Belki de Ric-

hard Freemann (1986, s. 371) dedii gibi, dinin nedensel etkilerini

kantlamak iin (muhtemelen gerekletirilemeyecek olan) gerek

bir deneyden daha az yeterli olmayacaktr. te yandan dinin etki-lerine dair gvenilir apriori argmanlarn mevcut olduunu ve y-

zeysel korelasyonu ortadan kaldrmak ynndeki saysz giriime

ramen pek ok din etkinin hala nemli lde byk ve istatistik-

sel olarak anlaml olduklarn da kabul etmek gerekiyor.

Freemann (1986, s. 37273) yapt, gen siyah erkekler

arasnda kiliseye devamla ilgili alma bu son noktay aydnlatyor.

NBER ve NLS anket verilerinin analizini esas alan dikkatli bir anali-ze dayanarak, kiliseye devam etmenin; zaman deerlendirme, okula

devam, alma ve sosyal olarak olaand faaliyetlerin (su, uyu-

turucu ve alkol) skl zerinde lehte etkileri olduu ve istatis-

tiksel sonulara dair modelin, kiliseye devam etkisinin en azndan bir

ksmnn, gerek bir nedensel etkinin neticesi olduunu gsterdii

sonucuna varyor. Dier ekonomistler de -Lipford, Robert McCor-

mick ve Tollison (1993) ve Hull ve Frederick Bold (1995)- kendili-inden anlatmlara dayanmayan kombine verileri kullanarak benzer

neticelere ulamlardr. Polis kaytlarn ve sula ilintili sosyoekono-

mik deikenleri kontrol ettikten sonra bile, daha yksek din yelik

oranlar olan eyalet ve lkelerde iddet sularnda ve iddet d su-

larda anlaml lde daha dk oranlar gzlemlemilerdir.

Aslnda din ile su ileme (T. David Evans ve dierleri 1995),

intihar (Bainbridge 1989; Bernice Pescosolido ve Sharon Georgianna1989), boanma (Timothy Heaton ve Edith Pratt 1990), uyuturucu

ve alkol kullanm (John Cochran ve Ronald Akers 1989) ve evlilik d

cinsel iliki (Arland Thornton, William Axinn ve Daniel Hill 1992) ara-

14


39/293


sndaki ilikiye dair ok geni empirik bir literatr vardr. Ergenlik d-

nemi sularna dair aratrmalar zellikle ok boldur ve bu aratrmalar

tipik olarak ok dindar ailelerde byyen genlerin su aktivitelerine,

-uyuturucu ve alkol kullanm veya evlilik ncesi cinsel iliki gibi- daha

az kartklarn gsteriyor. Bu etkiler bilhassa kat mezhepler veya din

bakmdan homojen topluluklarda bym olan ocuklarda ok gl-

dr. En azndan yirmi yldr bu almalar srdrmekte olan krimino-

loglar ve sosyologlar, abalarn yzeysel korelasyonu tespit etmeye ve

stesinden gelmeye odaklam durumdalar. Bunu yaparken de hassas

teoriler, sofistike modeller, zengin ve eitli veriler ve ok say-da kont-roller kullandlar. Freeman (1986), Lipford, McCormick ve Tollison

(1993) ve Evelyn Lehrer ve Carmel Chiswick (1993) de dahil olmak

zere birka analog ekonomik almada benzer neticeler elde edildi.

Din hem zihinsel hem de fiziksel sal etkiliyor gibi grn-

mekte. Nevroz, nyarg ve otoritercilik iin dini sulayan empirik

olmayan Freudu gelenee ramen, empirik almalar tutarl bir

ekilde, din ballk ve aktiviteye dair yksek oranlarn zihinselsalk, dk stres ve artan yaamsal tatminle bantl olduunu

gsteriyor (Christopher Ellison 1993).Bu noktada da aratrmalar yzeysel korelasyon problemlerine

odaklanm durumda ve burada da yine ya, gelir, eitim, cinsiyet, rk,

medeni durum, ikamet edilen yer, sosyal balar ve daha nceki trav-

matik olaylar kontrol edildikten sonra bile din etkilerin devam etme

eilimi sergilediklerini gryoruz (Ellison 1991).Tbbi aratrmalar yzlerce epidemiyolojik almada istatis-

tiksel olarak anlaml din etkilerin mevcudiyetini rapor ediyor ve bun-

larn pek ou New England Journal of Medicine, JAMA, Lancet ve

American Journal of Epidemiology gibi nde gelen dergilerde yaym-

lanmtr (Jeffrey Levin ve Harold Vanderpool 1987; Levin 1994).

Nedensel mekanizmalar bazen nettir: Mormonlar, Yedinci Gn kinci

Geliileri ve dier ar din gruplarn yeleri daha uzun yaamak-ta ve kanser, fel, yksek tansiyon ve kalp hastalklarnda daha d-

k oranlar sergilemektedirler, zira sigara ve iki ime, uyuturucu

kullanma ve salkla ilgili dier davranlarda din yasaklamalarn

15


40/293


ev.: Fazli Polat

titizlikle takip etme eilimindedirler. Salkla din arasndaki daha ge-

ni korelasyonlarn ok sayda sebebi var gibi grnyor ki bunlara

imanla stres arasndaki negatif bir bant ile kiliseye devamla sosyal

destek arasndaki pozitif bir bant da dahildir (Levin 1994).

Din ballk ayn zamanda evlilik modellerini ve evlilikte is-

tikrar da etkilemekte ve bunu evlilik piyasalarnn ve ev argman-

larnn ekonomik modelleriyle uyumlu yollarla yapmaktadr. Kar

kocann din ballklarnn birbirini tamamladklar dnlebilir.

Fakat mezhebe-zel insan kapitali, ev rnlerine girdi salamakta-

dr (Gary Becker, Elizabeth Landes ve Robert Michael 1977; Ian-naccone 1990). Bu birbirini tamamlayclk nitelii, bilhassa yerine

koyulacak ok az ey varsa ayn mezhep iinde evlilikleri tevik et-

mekte ve ayn inantan kiilerin evliliklerindeki istikrar arttrmak-

tadr. Bu kestirimler iin zellikle Lehrer ve C. Chiswickde (1993)

gl destek vardr ki sz konusu alma bugne kadar yaplanla-

rn en sofistike olandr. Lehrer ve Chiswick din endogami oran-

larnn btn mezhepler iinde yksek oran-larda mevcut olduu-nu ve zellikle Yahudiler, Katolikler ve Mormonlar arasnda daha

yksek olduunu ortaya koydular. Ayrca inanlar aras evliliklerin

boanmayla sonulanmasnn bilhassa sekinci din grup yeleri

iin daha muhtemel olduunu da ortaya koydular. Bu yzden bir

Mormonun Mormon olmayan biriyle evliliinin boanmayla so-

nulanmas, baka bir Mormonla evlenen birine gre kat daha

fazla olasdr. Lehrer (1996a, 1996b) ayrca kadnlarn almasndadaha yksek oranlar ve bilinli dourganlkta da daha dk oran-

lar ieren daha somut evlilikler aras etkilere dair gzlemlerde de

bulunuyor ve bunlar artan boanma riskinden kaynaklanan evlili-

e-zg yatrm eklinde yorumluyor.

Yukarda alntlanan aratrma her ne kadar dinle ekonomik

bantl davranlar arasnda bir ilikinin mevcudiyetini kantlasa da,

dinle ekonomik tavrlar arasnda herhangi bir karlatrlabilir ili-ki olmayabilir. nsanlarn din ballklar veya dindarlk dereceleri,

onlarn kapitalizm, sosyalizm, gelir dalm, zel mlkiyet, serbest

ticaret ve hkmet dzenlemelerine dair tavrlarn etkiliyor gibi

16


41/293


grnmemektedir. Neredeyse her din gelenekte veya mezhep-sel

gruplamada (liberallere kar kktendinciler, Katoliklere kar Pro-

testanlar veya Asyallara kar Batllar) en mezhepi gruplarn tem-

silcilerinden veya lider dnrlerinden gelen artc derecede fark-

l ekonomik beyanlarla karlayoruz (Gay 1991; Kuran 1993). Her

din gelenein veya kutsal literatrn her trl ekonomik pozisyonu

hakl karmaya yetecek kadar belirsizlik ierdii grlyor.

Bir mezhebin ynetici yelerinin ekonomik tavrlar grubun

memurlarnn tavrlarndan daha da farkl oluyor. rnein Din

Hakla ilgili muhafazakarla dair medyann abartmalarna ramen,fikir anketleri tutarl bir ekilde Evanjelik-kktenci Protestanlarn

ekonomik tavrlarnn dier Protestanlardan daha muhafazakar

olmadn gsteriyor (Ralph Pyle 1993). Gerekten de birka bo-

yutta ve en dikkat ekici olarak da gelir dalm ve fakirlere yardm

boyutlarnda, bu kiilerin (rk, gelir ve eitim kontrol edildikten

sonra bile) ortalama Amerikaldan anlaml lde daha az tutucu

olduklar grlyor. Elbette bu, muhafazakr Protestanlarn dierAmerikallardan ayrt edilemez olduklar anlamna gelmiyor, fakatbu kiilerin muhafazakrlklar, (okulda edilen dualar, krtaj ve

cinsel davran gibi) teolojik, ahlaki ve sosyal meselelerden oluan

bir kme etrafnda dnmektedir manasna geliyor ki bunlarn, sz

konusu kiilerin ekonomik tavrlarndan byk lde bamsz ol-

duklar da kantlanm durumdadr. Dinle ekonomik dn ara-

sndaki bu korelasyon yokluu, elbette Weberin Protestan Ahla-k tezine bir darbe daha indiriyor.

zet olarak, din nemli grnyor fakat etkileri her yerde ayn

olmaktan ok uzak. (Kazan, eitim ve ekonomik tavrlar gibi) baz

davransal sonular dierlerinden ok daha az etkiliyor; pek ok etkimezheplere gre farkllklar arz ediyor (ve ou kez tarikat gruplarda

daha gl kyor); ve yaam tatmini gibi baz etkiler ise en gl ola-

rak inan seviyeleriyle bantl olurken, fiziksel salk ve olaandl-n pek ok formu daha ziyade din katlmla bantl gibi grlyor.

Freemann (1986, s. 372) da belirttii gibi, bu homojenlik yokluu,

heterojenliin ihmal edilmi herhangi basit bir formundan kaynakla-

17


42/293


ev.: Fazli Polat

nan yzeysel korelasyona kar bir argman olmaya devam ediyor.

Din etkiler iyilik, muhafazakarlk, inan veya riskten holanmama

gibi tek bir gzlemlenmemi faktre indirgenemez -ok daha so-

fistike din davran modelleri bulmak iin yaplacak aratrmalar

motive eden bulgu ite budur.

4. Ekonomik Din Analizleri

Adam Smith ([1776]1965, s. 740 66) dinin ekonomik

analizine dair temeli Uluslarn Refahnn byk lde ihmal

edilen bir blmnde atmt. Smith tpk sekler reticileri ol-

duu gibi ruhban snfn da kiisel karlarn motive ettiini ilerisryordu; yani piyasa gleri sekler firmalar zorlad gibi

kiliseleri de zorlamaktayd; ve rekabetin faydalar, tekelin getir-

dii ykler ve hkmet dzenlemelerinin verdii zararlar, dier

btn ekonomik sektrler kadar din iin de gerekti.

Neredeyse 200 yl boyunca Smithin ifadeleri ekonomist-

lerin ve ekonomist grevi grenlerin din konusunda syledikleri

hemen her eyi meydana getirdi (Kenneth Boulding 1970, s.188). Fakat 1970lerden balayarak ve zellikle son birka ylda

ekonomistler ve sosyologlar Smithin anlayna geri dndler.

Din davran rasyonel seimin bir istisnas deil de onun bir r-

nei olarak grmek suretiyle, bu bilim adamlar bireyde, grupta

ve piyasa seviyesinde din davran analiz ettiler.

nceki blmler, daha nce grlmemi refah, eitim ve

zgrlk karsnda dinin devam eden nemini vurgulamak su-retiyle bu giriime inanlrlk kazandryor. Hi phesiz Ameri-

kallar grece dindar ve din bakmdan faal kalmay semilerdir.

Onlar pek ok Avrupalnn gemite yaadklar gibi bir inanca

sahip olduklarn veya bir kiliseye ye olduklarn ifade etmek

iin hibir zorlama altnda deildirler; 1,500den fazla mezhepselalternatiften oluan ok geni bir piyasaya eriim halindedirler

(Gordon Melton 1989); din katlm seviyelerini deitirebilirveya bir cemaat veya mezhepten dierine gei yapabilirler ve

sklkla da yapmaktadrlar (yani kendi ihtiyalarn en iyi karla-

yan kiliseden alveri edebilirler); ve din katlm durumlarn

18


43/293


da kendi karlarna uygun bir ekilde kolayca hakl gsterebilirler.

Bu faydalarn pek ou aldatc veya en azndan belirsiz olabilirse

de, pek ok dier faydalar (salk, olaandlk ve aile yaam), sa-

ysz kiisel yargy karakterize edenlerden ok daha sofistike kar-

sama metotlarna kar bile direnmektedir.

4.1. Dindar Aile retimi

Din ekonomisi alanndaki ada aratrmalar Azzi ve

Ehrenbergin (1975) kiliseye devam ve balara dair aile retim

modeliyle balar. Bu provakatif modelde bireyler, dnya ve ahiret-

teki faydalarn maksimize etmek iin, din ve sekler rnler ara-snda zamanlarndan ve mallarndan balarda bulunurlar. Azzi ve

Ehrenberg ahiret tketiminin din katlmn temel amac olduu

varsaymnda bulunurlar, bu varsaym din emtiann ailenin kulla-

nm fonksiyonlarna girme yolu zerinde gl bir snrlandrmay

ima eder. Formal olarak ailelerin hem (sekler) tketime, her pe-

riyottaki Zt, hem de umulan te yaam tketimine, A, bal olan

intertemporal bir kullanm fonksiyonunu maksimize edecekleri var-saylr;

Her periyottaki sekler tketim, standart bir aile maldr ve

ailenin zaman girdilerine, Tz, ve satn alnan mallara, Xz dayanr.

Ahiret dlleri ailenin btn din aktiviteler gemiine, R1, ... Rn

dayanr ve bu da karlk olarak her bir periyotta din faaliyetleretahsis edilen zaman ve satn alnm mallara dayanmaktadr. Dola-

ysyla,

Her ne kadar Azzi ve Ehrenberg din aktivitelerin burada ve im-

diki baz faydalara da ulatn kabul etseler de, modellerini din davra-nn temel nitelii olarak algladklar eyi vurgulayacak ve analiz edecek

ekilde yaplandrmlardr. Standart bir yaam sreci bte snrlandr-

masyla ve din aktivitenin marjinal rnnn yala birlikte azalmad-

19


44/293


ev.: Fazli Polat

varsaymyla kombine edildiinde, A-E erevesi din aktivitenin

yala birlikte artmas gerektii eklindeki formal neticeye gtrr.

Bu ya etkisi ykselmektedir, nk ahirette kurtulua tahsis edilen

kaynaklarn yaam sreci boyunca faiz biriktirmedii varsaylmak-

tadr, oysa standart yatrmlarda durum bunun tersidir. (Ya etkisi

gelir art ile ksmen sapmakta ve A-E erevesini kadnlar iin daha

gl ya etkileri yordayacak hale getirmektedir, kadnlarn ya-

kazan profilleri erkeklere nazaran daha monoton olma eilimi ser-

gilemektedir ve gen yalarda din aktivitede zayflama olasl da

maalar arttnda en hzl halini almaktadr.) Bu model ayrca dinetahsis edilen zamanla para arasnda bir yerine koyma durumunu da

yordamaktadr. Bu yzden standart yeterlilik koullar, daha dk

zaman deerlerine sahip ailelerin din emtiay daha zaman-youn bir

tarzda reteceklerini ve belirli bir ailede daha dk maa alan yele-

rin (tipik olarak kadnlarn) din aktivitelere daha fazla zaman tahsis

edeceklerini iaret etmektedir.

Azzi ve Ehrenbergin kestirimleri iin empirik destek kar-ktr. Anket verilerine dair kendi analizleri ve Ehrenbergin (1977)

analizi, bu kestirimleri dorulama eilimindedir, zellikle de kadn-

larn ya-katlm profillerinin erkeklerinkinden daha eimli olaca

ve erkeklerin profillerinin ise U-ekilli olaca ynndeki kestirim-

leri. sraildeki Yahudi erkek iilere dair ayrntl zaman-kullanm

verileri zerinde alan Shoshana Neuman (1986) U-ekilli ya

etkileri de dhil olmak zere A-E modelini destekleyen neticelerelde etmitir. Fakat Ulbrich ve Wallace (1983, 1984) tarafndananaliz edilen anketlerde, ahiret beklentilerinin yala birlikte artan

din katlma sebep olduuna dair bir kant bulunamamtr, ayn

ekilde kadnlardaki daha yksek dindarlk oranlar da daha dk

alternatif gelirler asndan aklanabilmektedir. Dennis Sullivann

(1985) kiliseye devam ile kilise balar arasndaki ilintiye dair si-

multane denklemler testi de Azzi ve Ehrenbergin modeli iin glbir destek salayamamtr.

Her eyi gz nnde tuttuumuzda, zamann frsat maliye-

tinin din davran etkiledii aikar grnyor ve bu da din aktivi-

20


45/293


tenin hem seviye hem de zaman younluunda varyasyona gtryor.

Anket verilerinin regresyon analizleri tutarl bir ekilde, maa oranlar

arttka din katlmn da daha para-youn hale geldiini, kiliseye ba-

oranlarndaki ykselmenin de kiliseye devam oranlaryla bantl

olduunu gsteriyor. Bu model, ailelerde (daha yksek katlm oran-

larnn daha dk maal ailelerdeki balarla bantl olmasyla) ve

mezheplerde yaam srecini erteliyor (para kazanmann ilk yllarnda

katlmn daha para-youn hale gelmesiyle). yeleri ortalama olarak

grece yksek gelir ve eitim seviyesine sahip olan mezhepler, profes-

yonel papazlarn, retmenlerin, koro eflerinin ve kapclarn hizmet-lerine daha fazla dayanmakta. Bunlar ayrca daha az ve daha ksa top-

lantlar yapma ve daha az zaman gerektiren ritellere ihtiya duyma

eilimi sergilemekteler. (Zamanla para arasndaki uzlay vurgulayan

dier almalar iin bkz. Amyra Grossbard-Shechtman ve Shoshana

Neuman 1986; ve C. Chiswick 1995.) Bununla beraber ahiret beklen-

tilerinin ve kar oranlarnn, din ya eilimlerini akladklarn syle-

mek pek kolay deil; ayrca farkl zaman deerlerinin din aktiviteyleilgili kadn ve erkek oranlar arasndaki byk boluu aklayamad

neredeyse kesin.

erdii snrlamalara ramen A-E modeli hem din katlmn

(herhangi bir disiplin iindeki) ilk formal modeli olmas bakmn-dan, hem de din davrana dair kendisinden sonra gelen neredeyse

btn ekonomik modellerin temeli olmas bakmndan hala nemi-

ni korumakta. Szn ettiimiz daha sonraki bu modeller Azzi veEhrenbergin aile retim erevesini muhafaza etmekte ve bu arada

varsaymlarn da geniletmektedir. Bu arada ahiret beklentileri-

ni vurgulamak yerine din aktiviteye geni bir yer ayrmaktadrlar

(bunlara bir ama duygusu, ahlaki talimatlar, grup kimlii, sosyal

destek ve stat ve karlkl yardmlama dahildir.) Dier deiik-

likler ise mal-zaman retimi erevesiyle ilgilidir; bu ereve, ba-

lang formlasyonunda din aktivitenin kolektif ynnden teorizeedilmekte ve halen sosyologlar tarafndan kullanlmakta olanlara

ok benzeyen istatistiksel modelleri nermektedir, te yandan mez-

hep, kiisel inan ve aile gemii gibi din katlmn en gl yorda-

21


46/293


ev.: Fazli Polat

yclar hakknda syleyecek ok az eyi vardr.

4.2. Dindar nsan Kapitali

Sezgisel bakmdan, bir insann din emtia retme veya

bunu deerlendirme kapasitesi, sadece zaman ve mal girdilerine

deil, ayn zamanda kiinin din bilgisine, kilise riteli ve doktrini-

ne olan ainalna ve dier mminlerle olan arkadalna da bal

olacaktr. Bu da Azzi ve Ehrenbergn modeline doal bir uzant-

y iaret ediyor: kiinin gemi din aktivitelerinden kaynaklanan

dine zg deneyimler stounu endeksleyen dindar insan kapita-

li ilavesi, yani SR (Iannaccone 1984, 1990; John Durkin ve Gre-eley 1991). Bu durumda t periyodunda retilen din emtia yle

olur;

ve dindar insan kapitaline gelen artlar, bir tketim kapi-

tali formu veya yaparak renme formu olarak ykselir (GeorgeStigler and Becker 1977).

Bu da bir din alkanlk (veya beeni) formasyonu modeline ek-

lenir ve bylece Azzi and Ehrenbergn ya eilimleri iin orijinal ak-

lamalarna bir alternatif salar. Katlm, ahiret beklentilerinden ziyade(rasyonel veya miyopik) bamllk sebebiyle zamanla artabilir.

Din kapitalin byk ksm olduka spesifiktir, nk

doktrin, ritel ve tapnma tarzlar bir mezhepten dierine bykdeiiklikler arz eder. Dahas, pek ok din deneyim ve eitim

(genel eitimin ve mesleki eitimin aksine) dorudan anne ba-

badan ve onlarn destekledikleri din kurumlardan alnr. Bu da

neredeyse hepsi gl empirik destekler alan farkl kestirimleregtrmektedir:

1. ocuklar olgunlamaya ve kendi din kararlarn verme-

ye balarken, ebeveynlerinin inanlarna ve mezheplerine doru

22


47/293


ekilirler. Ve din deitirenler bile bydkleri ortamdakine benzer

inanlar semeye eilim gstereceklerdir. Bu yzden, belirli din

gruplar arasnda inan deitirme olasl, bu gruplar ne kadar bir-

birine benzerse o kadar artar ve belirli bir gruba doru veya ondan

karak inan deitirmeye dair genel oranlar, sz konusu grup ne

kadar farklysa o kadar dk olur.

2. Din deitirme, tpk i deitirme gibi yaam srecinin er-

ken dnemlerinde ortaya kma eilimi sergiler, zira insanlar yete-

nekleriyle, din emtia rettikleri balam arasndaki en iyi elemeyi

ararlar. Zamanla, elemelerdeki potansiyel gelime azaldka, dahafazla deiimden kaynaklanan kazanlar ve sz konusu geliimden

avantaj salayacak olan geri kalan yllar da azalr, bu arada kii belirli

bir balama zg daha fazla kapital biriktirdike, deiim maliyetleri

de arta geer. Daha yal insanlar arasnda din deitirme ise oknadir grlr (Iannaccone 1990).

3. Kar kocann inanlar, aile retimi iin tamamlayc gir-

diler olduu lde (ki boanma istatistikleri de bunlarn ok ta-mamlayc olduunu gsteriyor; Lehrer ve Chiswick 1993), kiileri

ebeveynlerinin dinlerini benimsemeye iten ayn gler, onlar kendi

dinlerinden biriyle evlenmeye de itmektedir. Dinler aras evlilik ya-

panlar, elerinin inancn benimsemek ynnde gl bir zendirme

ile karlaacaklardr ve bu tr evliliklerden elde edilecek verim, din

deitirme iini daha az dindar olan e stlendiinde daha byk

olma eilimi gstermektedir.4.3. Din Gruplar ve Kurumlar

nceki modellerde ironik bir noksan mevcuttur: kiliseye de-

vam ve ball aklamak iin dizayn edilmi olsalar da bunlar kili-

selerin mevcudiyetinden asla gerekten bahsetmezler. Formal olarak

din retimler bireyler veya aileler seviyesinde ortaya karlar. Bu-

nunla birlikte pratikte din davran, bireysel bir mesele olmaktan ok

uzaktr. Din ekonomisi alanndaki son almalar, bu yzden odaknoktasn bireylerden ve ailelerden ekerek gruplara ve kurumlarayneltmitir. Sadece kiisel gelir ve mal fiyatlar ile snrlandrlan,

izole fayda maksimize edicilere dair basit modeller, yerlerini din em-

23


48/293


ev.: Fazli Polat

tiann retiminde uzmanlam firmalarn veya kulplerin roln

vurgulayan modellere brakmlardr.

Bu almalarn bazlar, kiliseleri, (ruhban) reticilerin,

tketicileri ekmek iin din mallarn ve hizmetlerini sattklar

standart, neoklasik firmalar olarak kabul etse de, dier makaleler

balang noktas olarak kulp teorisini almaktadrlar. Kulp model-

leri, firma benzeri karakteristiklerine ramen, tipik cemaatin bir kar-

lkl-yarar organizasyonu olarak ilev grd gzleminden yola

klarak oluturulmutur; bu organizasyonlar ibadet hizmetlerinin,

din talimatlarn, sosyal aktivitelerin ve dier yar halka ak kulpmallarnn kolektif retimine adanmlardr. As saydaki tam za-

manl profesyonelin ve bir avu yedek elemann haricinde, yelerin

pek ou bu din emtiann retim ve tketimine katkda bulunurlar.

Kulp olarak kiliseler. Dine dair kulp modelleri, aile re-

timi yaklamna bir ek olarak snflandrlabilir. Bir ailenin kul-

lanm fonksiyonuna dahil olan din emtia, artk sadece onlarn

zaman, mal ve kapital girdilerine deil, ayn zamanda dier kiliseyelerinin girdilerine de dayanmaktadr. Bu yzden, rnein bir

ibadetten benim aldm keyif ve ahlaki glenme, sadece iba-

dete (mevcudiyetim, zenim, ilahilere katlm vs. ile) benim

getirdiim eye bal deildir; ayn zamanda daha ka kiinin i-

tirak ettiine, beni ne kadar scak karladklarna, ne kadar iyi

ilahi sylediklerine, dualar ne kadar cokulu okuduklarna, ba-

llklarnn ne kadar derin olduuna vs. de baldr. Formal olarakailenin din retim ilevi yledir.

Burada Q, grubun kalitesini endeksler, ki bunun karl-

nda dier grup yelerinin din girdilerinin bir ilevidir de (Ian-naccone 1992; ayrca bkz. Jack Carr ve Janet Landa 1983; B.

Chiswick 1991; Sullivan 1985; ve Joe Wallis 1990).

Uzun yllar bu model, standart kulp yksn tepetaklak

2

Documents

Din Ve Ekonomi