UNIVERZITET U TUZLIEKONOMSKI FAKULTETRedovan studijŠk. 2013/14. godina

Seminarski rad iz predmeta EKONOMIJA INDUSTRIJE

Dinamičan razvoj idustrije u BiH

Predmenti nastavnik: Student:Dr.sc. Zijad Džafić, vanr.prof I-3323/13 Sinanović Samrina

Tuzla, maj , 2014. godina

1

ContentsUVOD.........................................................................................................................................3

1. Retrospektivni presjek ekonomske i tehnološke slike FBiH..................................................4

1.1 Stanje industrije prije rata.....................................................................................................4

1.2 Ratna stradanja......................................................................................................................5

1.3 Obnova industrije nakon rata................................................................................................7

1.4 Industrijska slika FBiH kroz statistiku................................................................................10

2. Period ubrzane industrijalizacije...........................................................................................17

2.1. Smanjenje stope rasta.........................................................................................................18

3. Zaključak...............................................................................................................................19

4. Literatura...............................................................................................................................20

2

UVOD

Cilj ovog seminarskog rada je što bolje objasniti dinamičan razvoj industrije u BiH. U ovom seminarskom radu ću detaljnije objasniti pojmove :

nastale promjene u industrijskoj proizvodnji pod uticajem naučno-tehničkog itehnološkog procesa u svijetu globalizacije, te njihov uticaj na razvoj industrijskeproizvodnje u Federaciji Bosne i Hercegovine;

retrospektivni presjek ekonomske i tehnološke slike FBIH (BiH) s analizomindustrije i industrijske proizvodnje FBIH;

dati puni profil industrijskog sektora u FBIH; analizirati ratna stradanja i obnovu industrije u FBIH; analiza industrije i struktura industrijske proizvodnje u FBIH po sektorima

U ovom seminarskom radu je dat retrospektivni presjek ekonomske i tehnološke slike FBiH, gdje je razmatranje započeto sa osvrtom na stanje industrije prije rata, nastavljeno sa rekapituliranjem ratnih šteta, te obnovom industrije nakon rata gdje su brojni ekonomski pokazatelji privrednog razvoja FbiH obrađeni statistički i prikazani grafički.

Ukupni efekti industrijskog razvoja naše zemlje u posleratnom periodu su vrlo značajni, naročito ako se posmatraju u odnosu na nivo razvijenosti u međuratnom periodu. I pored toga naša zemlja se i dalje nalazi u krugu manje razvijenih zemalja Evrope, što ozbiljno dovodi u sumnju vrlo rašireno ; shvatanje daje posleratni razvoj Jugoslavije bio među najbržima na svetu.

3

1. Retrospektivni presjek ekonomske i tehnološke slike FBiH

1.1 Stanje industrije prije rata

Bosna i Hercegovina je bila jedna od najmanje razvijenih republika bivše Jugoslavije čijije bruto domaći proizvod (BDP) u 1987. godini iznosio 68% prosjeka BDP Jugoslavije iskoro 70% manje od Slovenije, najrazvijenije republike u bivšoj Jugoslaviji. Industrija,na čelu sa metaloprerađivačkom industrijom, proizvodnjom dijelova za automobile iautomobilskom industrijom, hemijskom industrijom, proizvodnjom energije, rudarstvom imetalurgijom, tekstilnom industrijom i proizvodnjom kože i mašina generirala je oko39% BDP, zapošljavala oko 44% radne snage i učestvovala sa 99% u izvozu zemlje.Bosna i Hercegovina je imala razvijeno građevinarstvo i namjensku proizvodnju.Kapaciteti namjenske industrije bili su projektovani za potrebe tržišta cijele Jugoslavije.

Početkom 1990-tih industrija je imala oko 1.000 kompanija koje su zapošljavale oko polamiliona radnika. Industrijska proizvodnja bila je koncentrirana u 12 velikih kompanija, odkojih su četiri učestvovale sa 40% u ukupnom izvozu. Neke od vodećih kompanija imalesu zajednička ulaganja sa vodećim svjetskim kompanijama (kao što su Volkswagen,Daimler-Benz, Olivetti,..), što je rezultiralo značajnim izvozom na zahtjevno zapadnotržište, a istovremeno je omogućeno i educiranje široke kadrovske baze. Oko 72% izvozaje bilo realizirano na području republika bivše Jugoslavije. Bosna i Hercegovina je u 1991.godini ostvarila suficit u trgovinskoj razmjeni sa svijetom, i sa BDP po glavi stanovnika odoko 2.400 američkih dolara (USD) svrstavana je u srednje razvijene države u svijetu.Procijenjeno je da je Bosna i Hercegovina 1991. godine tehnološki zaostajala uproizvodnoj oblasti za razvijenim svijetom oko 20 godina .Počeci industrijalizacije Bosne i Hercegovine vezani su za otvaranje pogonautemeljenih na iskorištavanju prirodnih resursa uglja, soli i drveta (metaloprerađivačka,hemijska, drvna i prehrambena industrija), te jeftine radne snage koja se povećavalaprocesima deagrarizacije (radnointenzivna tekstilna i obućarska industrija) . Bosna iHercegovina je u bivšoj Jugoslaviji postala značajno industrijsko središte, posebno zamašinsku i hemijsku industriju. Godine 1961. u Bosni i Hercegovini je u industriji radilo54,3% svih zaposlenih, 1971. godine 57,8%, 1981. 58,4% a 2000. godine svega 35,2%.Privredna kriza, koja je u bivšoj Jugoslaviji počela početkom osamdesetih godinaprošlog vijeka, najviše se odrazila na industriju, koja je i dalje zadržala primat međusvim djelatnostima. Krajem 1991. godine dolazi do zatvaranja pojedinih industrijskihpreduzeća i do otpuštanja radnika. Krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog stoljeća, sve zemlje centralne i istočne Evrope započele su sa procesom dubokih društvenih i socijalnih reformi, kako bi uspostavili demokratske institucije i tržišno orijentirane ekonomije. Ove promjene takođe su trasirale put tranziciji ekonomije Bosne i Hercegovine. Rat u Bosni i Hercegovini zaustavio je sve započete tranzicijske procese, koji su obnovljeni tek 1996.godine.

4

1.2 Ratna stradanja

Nijedna zemlja poslije drugog svjetskog rata nije doživjela tolika razaranja kao Bosna iHercegovina tokom rata 1992.-1995. godine , nakon kojega je BDP smanjen na oko25% predratne vrijednosti, industrijska proizvodnja pala je za preko 90%, sa 70-80%nezaposlenih i preko 1,4 miliona ljudi potpuno ovisnih od humanitarne pomoći.Još 1994. vlada RBiH okupila je tim eksperata koji bi izradio metodologiju procjeneratne štete. Po njihovoj metodologiji, ukupna ratna šteta u BiH procijenjena je na 120milijardi KM. Međutim, kasnije analize koje su obuhvatile direktnu i indirektnu ratnu štetupokazuju da je ovaj broj mnogo veći i da su ukupne ratne štete u Bosni i Hercegovinipreko 240 milijardi USD . Ukupne štete na ekonomiju Bosne i Hercegovineprocijenjene su na preko 110 milijardi USD . Veličina ratne štete može se procijeniti ina činjenici da je Bosna i Hercegovina prije rata imala oko 4,4 miliona stanovnika sadohotkom po stanovniku od oko 2.400 USD, dok je neposredno po završetku rata imalaoko jedan milion stanovnika i dohodak po stanovniku od oko 500 USD.Ne postoji ekonomski resurs u zemlji kojem nije načinjena ogromna materijalna šteta.Ipak, štete su najočiglednije i najveće kada je riječ o proizvodnim potencijalima(zemljište, rad, kapital, tehnologija, informatika). Prema procijeni Svjetske banke štetesamo na sredstvima za proizvodnju su između 10 do 15 milijardi USD.Direktne ratne štete obuhvataju direktno i trajnu eksproprijaciju i uništavanjeekonomskih potencijala, otuđenja obrtnog kapitala kao što su zalihe novca u bankama ikod stanovništva, bankarskih depozita, uništavanje infrastrukture kao što su sredstvatransporta, putne i željezničke mreže, telekomunikacije itd. Procjenjuje se da je uništenooko 60% ukupne infrastrukture zemlje , odnosno da je tokom rata uništeno 25-30%ukupnih ekonomskih potencijala zemlje .Samo u Sarajevu direktne štete su procijenjene na oko 14 milijardi USD, od čega sudirektne štete koje je pretrpila industrija procijenjene na preko 3,3 milijarde USD .Prema ovoj studiji indirektne štete je bilo nemoguće tačno utvrditi, i ove štete poekonomiju će se osjećati narednih 30 do 50 godina.Prema procjeni Svjetske banke štete na željeznici iznose oko jednu milijardu USD,uključujući gubitak 20 mostova, gubitke signalnih i komunikacijskih sistema, oštećenjakontaktne mreže, štete na transportnim sistemima itd. Šumarstvo i drvna industrija, kao vrlo važne grane ekonomije, pretrpjeli su direktne ratne štete koje se procjenjuju na 2 milijarde EUR. Fizički kapaciteti drvne industrije u 2000. godini iznosili su 38%, a kapaciteti industrije celuloze i papira tek 10% u odnosu na 1991. Korisne šumske površine su zbog ratnih dejstava znatno smanjene. Prema procjenama 15 do 20% pošumljenih površina, odnosno oko 18% visoke šume je zbog opasnosti od mina nepristupačno. Prema procjeni Svjetske banke, za čišćenje terena od mina biće potrebno oko 7,5 milijardi USD.Indirektne ekonomske štete rata ogledaju se u izgubljenom inostranom tržištu,velikom tehnološkom kao i naučnom zaostajanju. Bosna i Hercegovina je oko jednutrećinu vrijednosti BDP plasirala na inostrano tržište i na područja republika bivšeJugoslavije (oko 72% ukupnog izvoza je plasirano na područje bivše Jugoslavije). Uzme lise u obzir desetogodišnji gubitak izvoza kao indirektne posljedice rata, dolazi se dovrijednosti između 45-50 milijardi USD.Bosna i Hercegovina je 1991. godine tehnološki zaostajala u proizvodnoj oblasti zarazvijenim svijetom oko 20 godina, dok je dodatno tehnološko zaostajanje izazvano

5

ratom od 1992-1995. godine procijenjeno na 10 godina . Kao mjera uticaja rata nasveukupno zaostajanje, pa i tehnološko, je metodologija Međunarodnog monetarnogfonda koji, analizirajući tranzicijske ekonomske procese u Bosni i Hercegovini poredistanje u Bosni i Hercegovini iz 2007. godine sa stanjem drugih država u tranziciji koje jebilo 1999. godine, to jest, računajući vremenski pomak od 8 godina.Naučno zaostajanje se smatra, u dugoročnom smislu, najpogubnijim vidom indirektneratne štete. Nauka se u razvijenim zemljama svijeta sa svojim fundamentalnim iprimijenjenim istraživanjima smatra temeljem tehnološkog i informatičkog razvojazemlje. Rezultat rata je potpuni prekid ili otežane komunikacije među domaćim i stranimnaučnim institucijama, uništena naučno-istraživačka infrastruktura, a samo tokom rataviše od 40% naučno-istraživačkog kadra trajno je napustilo zemlju. Kao posljedica rata, apod pritiskom drugih socijalnih problema koji su rezultat siromašenja zemlje, dramatičnoje smanjeno izdvajanje za nauku. Prema različitim navodima izdvajanja za nauku uposljednjim godinama bilo je 0,05% BDP , odnosno 0,2% BDP , za razliku od 1,5%BDP koliko je izdvajano za nauku 1991. godine, što je smanjenje od deset do tridesetputa. Obzirom da ovakva situacija traje od početka rata pa do danas (16 godina) možese samo zamisliti kolike su negativne posljedice rata na naučni potencijal Bosne iHercegovine, odnosno koliko je njeno zaostajanje u naučnom razvoju zahvaljujući samogubitku od 1,5% šesnaestogodišnjeg budžeta države što, prema bruto društvenomproizvodu, iznosi preko 3 milijarde USD. Situacija je još i teža obzirom da i dalje nemainvesticija za nauku u budžetu.

6

1.3 Obnova industrije nakon rata

Nakon okončanja rata Bosna i Hercegovina se suočila sa novim izazovima procesatranzicije od nekadašnje centralizirane i planirane ekonomije do tržišno-orijentiraneprivrede. Proces tranzicije je započeo u uvjetima nedostatka obrtnog kapitala, oštećenih i zastarjelih privrednih kapaciteta, uništene infrastrukture, prekinutih logističkih lanaca,izgubljenog domaćeg i međunarodnog tržišta, sive ekonomije i korupcije.Proces rekonstrukcije privrede počeo je uz pomoć međunarodnog programarekonstrukcije. Finansijska podrška Međunarodne zajednice je u periodu 1996-2001.godine u iznosu od preko 5 milijardi USD trebala je pokrenuti domaću ekonomijuuspostavljajući stabilan okvir za proizvodnju, zapošljavanje i ekonomski rast uzistovremeni razvoj jakog privatnog sektora.

Početak reformi privrede u Bosni i Hercegovini započinje uspostavljanjemmakroekonomske stabilizacije, uvođenjem seta monetarno-finansijskih mjera:

restriktivne monetarne politike, konvertibilne valute, finansijske discipline i čvrstih budžetskih ograničenja.

Početak tranzicijskih procesa, odnosno prestrukturiranja industrije, prati bržaakumulacija kapitala u područja trgovine, turizma i ugostiteljstva, finansija iintelektualnih usluga, dok se prerađivačka industrija suočava sa problemima pokretanjaproizvodnje, nedostatka obrtnog kapitala, zastarjelih tehnologija, poteškoćama uuspostavljanju veze sa prijeratnim poslovnim partnerima u inostranstvu i višestrukimizvoznim barijerama u vidu mnogih atesta, certifikata i standarda kvaliteta. Procesprestrukturiranja industrije bio je veoma spor, a i dalje su u strukturi dominirale granebazirane na korištenju prirodnih bogatstava i jeftine radne snage, dok su se industrijevisokih tehnologija i velike dodatne vrijednosti sporo razvijale.

Ipak, u ovom periodu nastale su brojne promjene. Stvarni BDP i izvoz su višestrukoporasli, inflacija je stabilizirana, bankarski sistem je skoro potpuno privatiziran, oko 50%proizvodnje generirao je privatni sektor. Kontinuirano se radilo na unapređenjuinfrastrukture, razvijan je bankarski sektor, te je započeto sa privatizacijom državneimovine. Do kraja 2000. godine, skoro u potpunosti je liberalizirano domaće tržište iukinute su brojne mjere uplitanja države u formiranje cijena na tržištu. Jedan od ključnihekonomskih ciljeva za Bosnu i Hercegovinu u ovom periodu bila je ekonomskaliberalizacija i deregulacija u cilju privlačenja stranih direktnih investicija. Uprkos ovim uspjesima, na polju zapošljavanja ostvaren je neuspjeh.Na državnom nivou nije uspostavljena djelotvorna vlada i javna administracija. Bezefikasnog sudstva i poreskog sistema, uz zamršenu zakonsku regulativu koja jeinvestitorima otežavala poslovanje u zemlji, Bosna i Hercegovina nije uspjela postićifunkcionalnu i stabilnu ekonomiju.

7

Struktura privatnog sektora, koji se u međuvremenu razvio, bila je nepovoljna. U2001. godini oko 74% svih privatnih preduzeća se bave uslužnim djelatnostima, od kojihje sa 54% zastupljena trgovina. U Bosni i Hercegovini 2003. godine registrirano je preko29.000 preduzeća čija je glavna djelatnost trgovina. Samo oko 14% privatnih preduzećaobavljalo je djelatnost koja je povezana sa proizvodnjom ili preradom proizvoda .

Prosječne plaće su u BiH u periodu 2000.–2003. godine rasle po stopi od 8,25%.Nažalost, rast plaća nije bio po osnovu rasta produktivnosti, već više po zakonskim rješenjima koja su vještački podizala nivo plaća u državi, bez mehanizma indeksacije štobi spriječilo neracionalno povećanje plaća ukoliko rast nije rezultat rasta produktivnosti.Prema izvještaju Međunarodnog monetarnog fonda rast prosječnih plaća neodražava stvarno stanje i da trenutna struktura plaća i zakonski način obračunavanjaminimalne plaće predstavlja problem preduzećima u BiH. Stalno povećavanje minimalnihplaća, na osnovu zakona, preduzeća ne mogu podnijeti, što uzrokuje gubitke inagomilavanje dugovanja po osnovu plaća.

Početkom 2004. godine u Bosni i Hercegovini je na državnom nivou usvojena Prvasrednjoročna razvojna strategija (PRSP, eng. Poverty Reduction Strategy Paper),koja je bila rezultat dvogodišnjeg rada domaćih predstavnika vlasti, domaćih političkihpartija i organizacija civilnog društva. Razvojna strategija je trebala ponuditi rješenje iput za brži ekonomski oporavak i smanjivanje nezaposlenosti. Da bi se postigli navedeniciljevi, PRSP predviđa akcioni plan koji planira donošenje ili prilagođavanje 121 zakona,uspostavljanje ili reorganiziranje 79 institucija i poduzimanje 242 konkretne mjere zadostizanje planiranih ciljeva. Pored makroekonomskih prioriteta u PRSP je ugrađeno 12sektorskih prioriteta. Nažalost, PRSP nije dokraja proveden, te stvarni potencij nijenikada ostvaren.

U Bosni i Hercegovini, odnosno Federaciji BiH od počeka tranzicijskih procesa nijenijednog momenta bila definirana jasna tehnološka politika. Tehnološka politika u smislustvaranja vlastitih novih tehnologija, difuzije i usvajanja novih postojećih tehnologija,difuzije postojećih starih tehnologija koje su još uvijek važna podrška industriji, kao istvaranje ljudskih resursa spremnih za stvaranje novih i usvajanje postojećih tehnologijaje izostala od strane BH vlada, kao i vlade Federacije BiH.

8

Bosna i Hercegovina nije u dovoljnoj mjeri uspjela privući strane investicije. Straneinvesticije su dolazile zbog iskorištavanja prirodnih resursa, jeftine radne snage ukombinaciji sa geografskim položajem. Oko 25% stranih investicija bilo je zbog lokalnogtržišta. Šira javnost u Bosni i Hercegovini nije u potpunosti shvatila važnost velikihkompanija, kao i direktnih stranih investicija, odnosno dolaska uspješnih multinacionalnihkompanija u vremenu tranzicije i prestrukturiranju privrede. Direktne investicije mogubiti važna alternativa za povećanje izvozno-orjentirane proizvodnje i produktivnosti kakobi se podstaklo zapošljavanje i ekonomski rast. Brži rast izvoza u vremenu tranzicije samultinacionalnim kompanijama u odnosu na domaće kompanije moguće je ostvariti izrazloga što multinacionalne kompanije znatno lakše obezbjeđuju finansijska sredstva zafinansiranje investicija, u prednosti su u odnosu na lokalna preduzeća da obezbijedesredstva i opremu neophodnu da se unaprijede vještine radnika, tehnologije proizvodnje iostala tehnička rješenja koja bi dovela do uspostavljanja produktivnosti u proizvodnji navećem nivou. Multinacionalne kompanije već imaju osiguran pristup globalnom tržištu.Ipak, sve ove prednosti su samo potencijalne i one zavise od individualnog ponašanjasvake strane u investiciji [1].

U Evropskoj uniji 99% preduzeća su tzv. SME kompanije (po jednoj od definicija to sukompanije koje upošljavaju do 249 radnika). Ove kompanije upošljavaju 59% ukupneradne snage i ostvaruju 45% dodane vrijednosti. Ovo takođe znači da 1% velikihkompanija ostvaruje 55% dodane vrijednosti. Velike kompanije ostvaruju i oko 50%investicija. Produktivnost SME u prerađivačkoj industriji u EU 2005. godini bila je 35.900EUR po radniku, dok je u velikim kompanijama bila 63.000 EUR. Evropska komisija jerazvila i implementirala širok spektar političkih mjera za pomoć SME u Evropi. Cilj je biostvoriti uvjete za osnivanje i rast SME. Prema EU, SME predstavljaju glavni izvorotvaranja novih radnih mjesta.

Federacija BiH u posljednje vrijeme pokušava dati sa nivoa Vlade podršku SME-u. Od2001. godine zahvaljujući pomoći i mnogih nevladinih organizacija osnovale su seregionalne razvojne agencije, poslovni inkubatori i sektorski klasteri. Međutim, sistemipodrške SME još ni približno nisu na zadovoljavajućem nivou. U FBiH nema sistemskepodrške i promocije inovacija. Ne postoje tehnološki parkovi čiji je zadatak podrškarazvoju kompanija koje nude nove tehnologije i izvozne mogućnosti zasnovane na novimznanjima, odnosno novim proizvodima i uslugama. Jačanje konkurentnosti SME nijemoguće bez istraživanja i tehnološkog razvoja, odnosno bez inventivnosti i inovativnosti.Međutim, SME nema resurse da ulaže u istraživanja i razvoj. Zbog toga SME trebapartnere u vidu istraživačkih instituta i univerziteta koji rade taj posao, na koje se moguosloniti. Razvoj mreže podrške SME-u istraživačkih instituta i univerziteta treba da je uzadatku Vladi. Međutim, obzirom da u FBiH nije bilo značajnijih ulaganja u istraživačke kapacitete od 1991. godine, univerziteti i instituti neće biti u stanju dati značajnijupodršku SME-u bez investicije u istraživačku infrastrukturu.Posljednjih nekoliko godina reformski procesi u Bosni i Hercegovini su usporeni. Umeđuvremenu dešava se dalje liberaliziranje trgovinskih režima, što bez konkretnovidljivih uspjeha na ostalim poljima tranzicije, slabi domaću ekonomiju i povećavaneizvjesnost ostvarivanja planiranih ekonomskih ciljeva Bosne i Hercegovine.

9

1.4 Industrijska slika FBiH kroz statistiku

Bruto domaći proizvod (BDP) u Federaciji BiH ima stabilan rastući trend, i za 2007.godinu iznosio je oko 13,7 milijardi KM (slika 1.3). Indeks rasta u 2007. godini bio je113,1 mjereno u tekućim cijenama, odnosno indeks realnog rasta u stalnim cijenama bioje 106,6.

Slika 1.4 Bruto dodana vrijednost i indeksi za prerađivačku industriju u Federaciji BiH(tekuće cijene)

10

Na slici 1.5 date su procentualne vrijednosti učešća u bruto dodanoj vrijednosti podjelatnosti u Federaciji BiH. Na slici se vidi da prerađivačka industrija učestvuje sa13,56% u bruto dodanoj vrijednosti.

Slika 1.5 Učešće u bruto dodanoj vrijednosti po djelatnostima u Federaciji BiH (2006. godina)

11

Slika 1.6 Učešće u bruto dodanoj vrijednosti po područjima prerađivačke industrije u Federaciji BiH (2006. godina).

Na slici 1.6 date su procentualne vrijednosti učešća u bruto dodanoj vrijednosti popodručjima prerađivačke industrije u Federaciji BiH. Na slici se vidi da proizvodnja hrane, pića i duhanskih proizvoda ima najveće učešće od 23,87% u BDV prerađivačke industrije,

a potom dolazi proizvodnja metala i proizvoda od metala sa 20,54% učešća u BDV.

12

Slika 1.7 Broj zaposlenih u Federaciji BiH po djelatnostima.

A – Poljoprivreda, lov i šumarstvoB – RibarstvoC – RudarstvoD – Prerađivačka industrijaE – Snabdijevanje elek. energijom, plinom i vodomF – GrađevinarstvoG – Trgovina, popravak mot. vozila i motocikla,predmeta za vlastitu upotrebu i domaćinstvoI – Saobraćaj, skladištenje i vezeJ – Finansijsko posredovanjeK – Poslovanje nekretninama, poslovne uslugeL – Javna uprava i odbrana, socijalno obrazovanjeM – ObrazovanjeN – Zdravstvo i socijalna zaštitaO – Ostale javne, društvene socijalne i osobne uslužnedjelatnosti

Na slici 1.7 prikazan je broj zaposlenih po djelatnostima u Federaciji BiH za period2004-2006. godine. Najveći broj zaposlenih bio je u prerađivačkoj industriji i u 2006.godini iznosio je oko 82.500. Interesantno je da je broj zaposlenih u prerađivačkojindustriji konstantno opadao (u 2002. godini bilo je oko 95.500 zaposlenih), uzistovremeni rast bruto dodane vrijednost u prerađivačkoj industriji (slika 1.4). Razlogovome je što su mnoga preduzeće bila opterećena viškom radne snage, a u preduzećimakoja su se rekonstruirala ili nastajala produktivnost je rasla.Isplate za investicije u 2006. godini za područja prerađivačke industrije u koje senajviše investiralo prikazane su na slici 1.8. Na slici se vidi da su najveće investicije bileza područje hrane, pića i duhanskih proizvoda, a potom za područje metala i proizvoda

13

od metala.

Slika 1.8 Isplate za investicije po djelatnostima prerađivačke industrije uFederaciji BiH (2006. godina)

Slika 1.9 Veličina izvoza i uvoza po oblastima prerađivačke industrije uFederaciji BiH (2006. godina)

14

D15 – Proizvodnja hrane i pićaD18 – Proizvodnja odjeće, dorada ibojenje krznaD19 – Prerada kože, izradagalanterije i obućeD20 – Prerada drveta i proizvodaod drveta osim namještajaD23 – Proizvodnja koksa i naftnihD24 – Proizvodnja hemikalija ihemijskih proizvodaD27 – Proizvodnja metalaD28 – Proizvodnja proizvoda odmetala, osim mašina i opremeD29 – Proizvodnja mašina i uređajaD34 – Prizvodnja mototnih vozila,prikolica i poluprikolicaD36 – Proizvodnja namještaja

Na slici 1.9 prikazane su vrijednosti uvoza i izvoza po pojedinim područjimaprerađivačke industrije. Na slici se vidi da u izvozu prednjači izvoz metala, potom

automobila i proizvoda drvne industrije. U odnosu izvoza i uvoza jedino izvoz metala iproizvoda od drveta ima veći izvoz od uvoza. Najveći debalans po pitanju uvoza je prisutan u proizvodnji hrane i pića kojih je uvezeno u 2006. godini preko 595 milionaUSD, nasuprot izvoza od oko 94 miliona USD.

15

Prema klasifikaciji Eurostata prerađivačka industrija se dijeli prema tehnološkomnivou u četiri grupe:

1. niska tehnologija U izvozu Federacije BiH među proizvodima industrijske proizvodnje sa niskim

nivoomtehnologija dominira proizvodnja namještaja, prerada drveta i proizvoda od drveta,prerada kože, izrada galanterije i obuće, proizvodnja odjeće, dorada i bojenje krzna, iproizvodnja hrane i pića.

2. Srednje niska tehnologija U izvozu Federacije BiH među proizvodima industrijske proizvodnje sa srednje

niskimnivoom tehnologija dominira proizvodnja metala, potom proizvodnja proizvoda od metalai proizvodnja koksa i naftnih derivata.

3. Srednje visoka tehnologija U izvozu Federacije BiH među proizvodima industrijske proizvodnje sa srednje

visokim nivoom tehnologija dominira proizvodnja motornih vozila, mašina i uređaja, iproizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda.

4. Visoka tehnologija U izvozu Federacije BiH među proizvodima industrijske proizvodnje sa visokim

nivoomtehnologija dominira proizvodnja medicinskih i farmaceutskih proizvoda.

2. Period ubrzane industrijalizacije Opšta karakteristika razvoja industrije u ovom razdoblju jeste veliko povećanje

fizičkog obima proizvodnje (6,1 put), visok tempo rasta (10%) kao i neujednačenost u dinamici industrijske proizvodnje, koja se ogleda u visokim godišnjim varijacijama stopa rasta.

16

U okviru ovog perioda iz osnova je izmenjena struktura nasleđene predratne industrije, pjvehstveno razvojem teške, industrije. Izvršena . je elektrifikacija zemlje, završeni su i pušteni u eksploataciju mnogobrojni infrasturktumi objekti. Obnovljeni su stari i otvoreni novi rudnici i započet snažan proces deagrarizacije privrede. Industrijalizacijom zemlje i staranjem uslova za masovno zapošljavanje, započela'je proizvodnja u velikom broju grana koje nisu postojale u industriji međuratne Jugoslavije. U. društvenom smislu, proces administrativno-centralističkog upravljanja je ustupio mesto postepenom razvoju samoupravljanja, predajom preduzeća na upravljanje radnicima, čime je započeto ovladavanje radnika procesom reprodukcije.

Sve ove činjenice, uz prilično nepovoljne međunarodne okolnosti, 1 .1<> šio su rezolucija IB i prekid ekonomske saradnje sa istočno-evropskim socijalističkim zemljama, kolebanje cena sirovina i energije na svetskom tržištu, izazvanim ratom u Koreji, hladni rat, mukotrpno uspostavljanje veza i odnosa sa zapadnim zemljama, i ponovno uspostavljanje saradnje sa istočno-evropskim soci jalističkim zemljama, nisu omogućavale da industrijalizacija bude uravnotežen i lavnomcian proces. Naprotiv, u ovom periodu industrijalizacija se odvijala po fuzama koje su imale ciklični karakter. U tom smislu,ovaj period se može podditi na lii različita podperioda. Prvi, od 1947-1956, koji se poklanja sa realizacijom prvoj; petogodišnjeg plana, drugi, od 1957-1961, koji je najuspešniji period dosadašnjeg, razvoja i treći, od 1961-1965. godine, kada je neadekvatna struktura industrije (nedostatak sirovina i energije) počela da ozbiljno usporava industrijski rast.

Osnovni zadatak prvog petogodišnjeg plana je bio likvidiranje privredne i tehničke zaostalosti, čime bi se uspešno ostvarila i ostala tri planska zadatka, iskazanih kroz učvršćivanje ekonomske i odbrambene snage zemlje, učvršćivanje i dalj razvoj socijalističkog sektora i podizanje opšteg blagostanja. Ostvarenje ovih ciljeva, naročito prvog, se prema tadašnjim shvatanjima moglo jedino ostvariti ubrzanim razvojem teške industrije. U okviru teške industrije, prioritet je dat proizvodnji sredstava za rad, jer se smatralo da je to najbrži put stvaranja industrije, koja će moći reprodukovati.samu sebe, ali na relativno višem nivou.

Iako su konkretna ostvarenja u priličnoj meri odstupala od planskih predviđanja, planirani veoma - ambiciozni ciljevi dobro ilustruju startni nivo jugoslovenske industrije, kao i stepen opšte atmosfere radnog entuzijazma i u nekim slučajevima čak preteranog optimizma. Usled brojnih, nekih čak iznenadno iskrslih problema1, prvi petogodišnji plan je najpre produžen do 1952, a potom do kraja 1956. godine, kada su osnovna planska opredeljenja uglavnom ostvarena.

Tabela 1.

Stope rasta ND i DP SFR i SR Jugoslavije u periodu 1947-1956.2

2.1. Smanjenje stope rasta

Smanjenje stopa rastu je naročito došlo do izražaja u periodu od 1950. do 1952. godine kada su one bile izrazito niske, a u dve godine (1951, 1952) i negativne. U naredne tri godine tempo rasta industrijske proizvodnje je znatno ubrzan. Izrazilo fluktuiranje industrijskog

1 Rezolucija 1B i prekid ekonomskih odnosa .sa-socijalističkim zemljama, sušne godine u poljoprivredi, rast cena sirovina na svetskom tržištu za 41 %, rast izdvajanja sredstava za naoružanje zbog opasnosti sa istoka.

2 Podaci za 1948.,1949.,1950.,195). i 1952. se odnose na SFRJ (FNRJ), jer ne postoje zvanični statistički podatci za SRJ

17

godine 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 56/47 .st rasta 23,9 10,2 0,6 ' - I ,?

■-3,5 ■. 8,9 9,6 14,5 10,8

Izvor: Jugoslavija 1918-1988.", Statistički godišnjak, str. 97. i 100, SGJ-1992, str. 86,

rastaje posledica ozbiljnih teškoća sa kojima se Jugoslavija suočavala tokom ovog perioda. Relativno visok rast ND industrije u prve dve godine, omogućen je potpunijim korišćenjem nasleđenih i obnovljenih industrijskih kapaciteta i masovnim zapošljavanjem izrazito jeftine radne snage. Po/.ilivan uticaj na rast industrijske proizvodnje u ovom periodu imali su i stabilne i rodne godine poljoprivredne proizvodnje, pomoć UNRA-e i relativno niske cena sirovina i energije na svetskom tržištu. Ne sme se zanemariti ni ogroman entuzijazam radnih masa, prvenstveno omladine, čiji je doprinos, naročito na radnim akcijama, u izgradnji fabrika, pruga i puteva bio vrlo dragocen.U meri u kojoj se iscrpljivalo dejstvo ovih faktora, dolazilo je do usporavanja tempa industrijskog rasta. Da bi se obezbedio dalji uspešan razvoj industrije morali su biti puštani u eksploataciju novi industrijski kapaciteti, sa čijom se gradnjom iz poznatih vanekonomskih razloga ozbiljno kasnilo.Zahvaljujući izmenjenim okolnostima (normalizacija odnosa sa istočnim zemljama, i ukupno poboljšanje međunarodne situacije) i povoljnijoj poljoprivrednoj proizvodnji, a naročito puštanju u pogon novih industrijskih kapaciteta, između 1953-1956. ostvaren je znatno viši tempo industrijske proizvodnje, nego u prethodnom periodu.Industrijalizacija'u kojoj su ozbiljno bili zapostavljeni životni standard i čitćive privredne-oblasti (naročito poljoprivreda) je već pri. kraju ovog perioda počela da pokazuje slabosti. One su najpre došle do izražaja u ozbiljnim -strukturnim disproporcijama, izazvanim upravo neodgovarajućim rázvojem poljoprivrede i industrijskih grana koje su proizvodili robu široke potrošnje. Takva deformisana - struktura je smanjivala efikasnost ukupne industrije, pošto je poljoprivreda značajna sirovinska osnova za veći broj industrijskih' grana. Nerazvijena poljoprivreda je sužavala tržište za industrijske grané, koje.su proizvodile traktore, kombajne i druge mašine, dubriva. sredstva zaštite i ostalo.Slično jebiloj.sa prerađivačkom industrijom, jer je opšta nerazvijenost bila usko grlo za njen efikasan razvoj. Produženje materijalnih odricanja širokih slojeva stanovništva i nizak opšti nivo životnog standarda, pretili su da postanu ozbiljan demotivacioni faktor radnika za veću angažovanost i zalaganje, s obzirom da je nova država postojala već više od 10 godina.Sve ove činjenice su stvorile snažno uverenje, da do tada korišćeni metod: industrijalizacije mora nužno biti dopunjen novim elementima, koji će obezbediti; postepeni porast životnog standarda. Da bi ostvarili ovaj cilj planirano je da nivo i • struktura investicija treba da vode uklanjanju sadašnjih disproporcija i izmeni strukture industrijske proizvodnje u tom smislu da prosečni godišnji indeks proizvodnje za ličnu potrošnju i proizvodnju reprodukcionog materijala bude iznad indeksa industrije u celini.Pomenuta opredeljenja su pretočena u neposredne zadatke Plana razvoja Jugoslavije od 1957. do 1961. godine, pri čemu je industrijalizacija poprimila karakter uravnoteženije razvojne orijentacije. Iako je ovaj vremenski period, sa ostvarenom prosečnom godišnjom stopom rasta od 17,3% jedan od najuspešnijih u celokupnom posleratnom razvoju jugoslovenske industrije, za vreme njegove realizacije, javili su se neki problemi, čija će eskalacija u narednom periodu, biti uzrok opšte retardacije industrije.Tabela 2.Stope rasta DP industrije SRJ u periodu 1957-1960.godine

godine 1957 1958 1959 1960 1960/57stopa rasta 20,5 14,3 17,5 16,9 17,3

Izvor: SGJ-1992, str. 86.

3. Zaključak

18

Bosna i Hercegovina je bila jedna od najmanje razvijenih republika bivše Jugoslavije čijije bruto domaći proizvod (BDP) u 1987. godini iznosio 68% prosjeka BDP Jugoslavije iskoro 70% manje od Slovenije, najrazvijenije republike u bivšoj Jugoslaviji.

Početkom 1990-tih industrija je imala oko 1.000 kompanija koje su zapošljavale oko polamiliona radnika. Industrijska proizvodnja bila je koncentrirana u 12 velikih kompanija, odkojih su četiri učestvovale sa 40% u ukupnom izvozu.Procijenjeno je da je Bosna i Hercegovina 1991. godine tehnološki zaostajala uproizvodnoj oblasti za razvijenim svijetom oko 20 godina .

Počeci industrijalizacije Bosne i Hercegovine vezani su za otvaranje pogonautemeljenih na iskorištavanju prirodnih resursa uglja, soli i drveta (metaloprerađivačka,hemijska, drvna i prehrambena industrija), te jeftine radne snage koja se povećavalaprocesima deagrarizacije (radnointenzivna tekstilna i obućarska industrija) . Bosna iHercegovina je u bivšoj Jugoslaviji postala značajno industrijsko središte, posebno zamašinsku i hemijsku industriju.

Rat u Bosni i Hercegovini zaustavio je sve započete tranzicijske procese, koji su obnovljeni tek 1996.godine.

Nijedna zemlja poslije drugog svjetskog rata nije doživjela tolika razaranja kao Bosna iHercegovina tokom rata 1992.-1995. godine , nakon kojega je BDP smanjen na oko25% predratne vrijednosti, industrijska proizvodnja pala je za preko 90%, sa 70-80%nezaposlenih i preko 1,4 miliona ljudi potpuno ovisnih od humanitarne pomoći.Ne postoji ekonomski resurs u zemlji kojem nije načinjena ogromna materijalna šteta.Ipak, štete su najočiglednije i najveće kada je riječ o proizvodnim potencijalima(zemljište, rad, kapital, tehnologija, informatika). Proces rekonstrukcije privrede počeo je uz pomoć međunarodnog programarekonstrukcije. Finansijska podrška Međunarodne zajednice je u periodu 1996-2001.godine u iznosu od preko 5 milijardi USD trebala je pokrenuti domaću ekonomijuuspostavljajući stabilan okvir za proizvodnju, zapošljavanje i ekonomski rast uzistovremeni razvoj jakog privatnog sektora.

Bosna i Hercegovina nije u dovoljnoj mjeri uspjela privući strane investicije. Straneinvesticije su dolazile zbog iskorištavanja prirodnih resursa, jeftine radne snage ukombinaciji sa geografskim položajem.Prema klasifikaciji Eurostata prerađivačka industrija se dijeli prema tehnološkomnivou u četiri grupe:

niska tehnologija Srednje niska tehnologija Srednje visoka tehnologija Visoka tehnologija

4. Literatura

Dr.Ljubodrag Savić : Ekonomika industrije, Beograd 2010

19

Agencija za lokalne razvojne inicijative (ALDI), Priručnik za lokalni ekonomski razvoj,2006.

Akademija nauka i umjetnosti BiH, Strategija naučno-tehnološkog razvoja Bosne iHercegovine, 2006.

Commission of the European Communities, Bosnia and Herzegovina 2007 - ProgressReport, SEC(2007) 1430, 2007.

EU RED, Zajednička usmjerenja kroz pet BH regionalnih strategija razvoja, 2004.

http://www.upfbih.ba/attachments/article/93/esv69t3.pdf

http://www.un.ba/bih/stranica/mdg-f-kultura-za-razvoj

http://hr.wikipedia.org/wiki/Industrija_Bosne_i_Hercegovine

http://www.worldbank.org/en/country/croatia

http://www.google.ba/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CB8QFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.unizd.hr%2Fportals%2F4%2Fnastavni_mat%2F2_godina%2Fmakroekonomija%2Fmakroekonomija_12.ppt&ei=2suQU-q7KqikyAPvyIDgCQ&usg=AFQjCNFf7KAdq-lOp-0iasSA4Geq8VZ4Mg&sig2=iLaPCD5YVvTQKvPFPGhg_Q&bvm=bv.68445247,d.bGQ

http://www.google.ba/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved=0CCcQFjAB&url=http%3A%2F%2Fwww.ekof.bg.ac.rs%2Fnastava%2Fekonomika_industrije%2Fstudentske_prezentacije%2FOpste_karakterisrike_razvoja_industrije_u_Jugoslaviji.ppt&ei=FsyQU5_FGqfwygPI1IGAAQ&usg=AFQjCNHxS1qVug2K7rHtJGkSTr9QcQZbZw&sig2=oGmIb9JJ49ncVIZLNtry4Q&bvm=bv.68445247,d.bGQ

20