Dla odmiany – fraza przysłówkowa i komentarz metatekstowy

L I N G U I S T I C A C O P E R N I C A N ANr 16 / 2019

http://dx.doi.org/10.12775/LinCop.2019.008

Magdalena Żabowska

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w ToruniuInstytut Językoznawstwa

Dla odmiany – fraza przysłówkowa i komentarz metatekstowy

(na tle konstrukcji dla + NP)

S ł o w a k l u c z e : przyimek; dla; metakomentarz; gramatykalizacja; dery-wacja semantyczna; intencjonalność

K e y w o r d s : preposition; dla [ for]; metatextual comment; grammaticaliza-tion; semantic derivation; intentionality

1. Wprowadzenie

Jednym z podstawowych mechanizmów derywacji (semantycznej i for-malnej) prowadzącym do rozbudowywania zasobu klasy wyrażeń meta-tekstowych jest leksykalizowanie się wyrażeń przysłówkowych w nowych funkcjach (partykuł1, komentarzy metatekstowych, metapredykatów itp.). Ten schemat zmiany może być rozpatrywany zarówno od strony formal-no-funkcjonalnej (przysłówki jako predykaty przypisujące cechy członom konstytutywnym propozycji z łatwością przyjmują w nowej, metatekstowej funkcji jako swoje argumenty propozycje, które komentują), jak i semantycz-

1 W perspektywie diachronicznej ten typ zmiany semantycznej był przedmiotem analiz K. Kleszczowej (2015).

192 MagdalenaŻabowska

nej (rozmaite aspekty treści sformalizowane w języku w postaci predykatów przysłówkowych, wyrażających podstawowo charakterystykę „sposobową” czynności, mogą być wyzyskane w metatekście do komentowania sposo-bu mówienia, zgodnie ze schematem: robi(ę) [coś] (w jakiś sposób) – po-wiem/ mówię[to](wtakisposób), por. np. powiedziałkrótkovskrótkomó-wiąc. Obserwowalnym efektem takich zmian jest zjawisko homonimii form wyrażeń o kształcie przysłówka (wyrażenia przysłówkowego), reprezentu-jących poziom przedmiotowy i poziom(y) metatekstu, por. np. autentycznie, naturalnie, pewnie, dokładnie, ściślej, specjalnie, normalnie, kompletnie, do-słownie, dostatecznie, odpowiednio, maksymalnie, nastoprocent, nakoniec, adrem, napoważnie, naodwrót2.

Celem prezentowanych analiz jest opis funkcjonowania we współcze-snym języku polskim wyrażenia dlaodmiany – tak w funkcji, która w słow-nikach jest charakteryzowana jako przysłówkowa (w ISJP explicite, w SJPD i USJP poprzez sposób zbudowania definicji tego wyrażenia), jak i w funkcji metatekstowej (w ujęciu A. Wierzbickiej (1971) i J. Wajszczuk (2005)). Tłem dla przeprowadzanych analiz będą wyrażenia o schemacie dla + NP, np. dla podratowaniazdrowia, dlazabawy, dlauczczeniarocznicy oraz użycia me-tatekstowe w rodzaju dlaprzykładu, dlaścisłości, dlaprzypomnienia. Takie zestawienie posłuży do zweryfikowania hipotezy o wpływie przyimka dla na właściwości semantyczno-funkcjonalne wyrażeń przysłówkowych i me-tatekstowych, takie jak: ich łączliwość leksykalna, pozycja w zdaniu czy rola w komentowaniu wypowiedzi. Na wyższym poziomie uogólnienia, przepro-wadzane analizy wpisują się w dyskusję na temat mechanizmów zmian ję-zykowych prowadzących do powstawania klas wyrażeń metatekstowych, mieszczących się w obrębie zjawisk określanych w literaturze jako gramaty-kalizacja (zob. Traugott, Hopper 2003).

2 Por. też np. ang. briefly, clearly, naturallyczy franc. visiblement, généralement,naturellement.

Dla odmiany–frazaprzysłówkowaikomentarzmetatekstowy 193

2. Typy użyć dla odmiany

Wyrażenie dlaodmiany we współczesnej polszczyźnie występuje w czte-rech typach kontekstów, por.:

(1) NaszczęściepanBieganeknieumiałdługoskupiaćuwaginajednymtemacie.Wkrótceteżprzestałsięinteresowaćurodąhararskichko-biet,adlaodmianyzająłsięhararskimiowocami.

(2) Dosyćmam,cholera,jeżynigrzybów,rybiszczeżui.Zjadłbymdlaodmianykawałekprawdziwegomięsa.

(3) −JestemLotaryńczykiem.Mnieumundurowalisiłą.Dajciecywilneubranie,pomóżcie.–Jegokolegapoparłgopopolsku.Tendlaod-mianyoznajmił,żejestPolakiem,apochodzizmiastaŁodzi.

(4) Moimżywymprzewodnikiemjestpostawny,uśmiechniętyJohn,mó-wiącyakademickąangielszczyzną,wolnąodamerykańskichnalecia-łości.Uzupełniagoprzewodnik−bardzocienkidlaodmiany−dru-kowanywrówniepoprawnejpolszczyźnie.

Zdania typu (1)−(2) reprezentują użycia dlaodmiany w funkcji przysłów-kowej, natomiast w zdaniach (3)−(4) dlaodmianyjest użyte metatekstowo. Dokładną charakterystykę tych funkcji przeprowadzam w dalszej części.

Słowniki języka polskiego, zasadniczo, nie mogą posłużyć jako punkt od-niesienia dla przeprowadzanych tu analiz. Dlaodmiany zostało odnotowane w SJPD (analogicznie w USJP) jako frazeologizm w haśle odmiana, z syno-nimem naodmianę3, por.:

fraz.Dlaodmiany, naodmianę ‘dla urozmaicenia; żeby było inaczej, nie tak jak dotychczas’; Tobyłysprawycudze,nierzadkodoznienawidzeniaobcelubdlaod-mianywarteśmiechu., Dziśdoskwierałmunaodmianężołądek. (SJPD)

fraz.Dlaodmiany, naodmianę ‘dla urozmaicenia; żeby było inaczej, nie tak jak dotychczas’; Terazdlaodmianyzacząłkłócićsięzojcem. (USJP)

3 Problem (quasi) synonimii wyrażeń dlaodmiany i naodmianę nie będzie tu poru-szany. Moim celem w tym artykule nie jest szczegółowa analiza semantyczna opisywa-nych wyrażeń, ale ustalenie statusu i funkcji dlaodmiany na tle właściwości przyimka tzw. celowego dla, a następnie odniesienie ich do użyć metakomentujących z segmen-tem dla.


W słowniku pod redakcją B. Dunaja (SWJP) nie ma hasła dlaodmiany (ani naodmianę), choć zostały zanotowane np. wyrażenia dlahecy[kawału,jaj], dlaprzykładu, dlasportu czy dlaświętegospokoju. Z kolei w ISJP wy-różniono dwa znaczenia wyrażenia dlaodmiany, tylko jedno synonimiczne z naodmianę, por.:

3.1. ‘Jeśli ktoś zrobił coś dla odmiany, to zrobił to, aby coś zmienić w swoim po-stępowaniu’ = dlaurozmaicenia; FPS + CZ; Możedlaodmianypójdziemydziśdokinazamiastsiedziećprzedtelewizorem.

3.2. ‘Jeśli coś dzieje się tak lub dla odmiany albo na odmianę inaczej, to dzieje się na dwa różne sposoby’; FPS + CZ; Przeklinał,groził,albodlaodmianybłagałopomoc.,Całaklasabyładziśnaodmianępoważnaiskupiona.(ISJP)

Jedynie WSJP zdaje sprawę z użyć metatekstowych wyrażenia dla od-miany; słownik nie notuje z kolei wyrażenia przysłówkowego (uznane za sy-nonimiczne naodmianę ma homonim przysłówkowy), por.:

dlaodmiany – ‘nadawca mówi, że pod danym względem o tym, o czym mowa, trzeba powiedzieć coś przeciwnego do tego, co zostało powiedziane wcześniej o czymś innym’; komentarz metatekstowy; synonim = naodmianę (WSJP)

Na podstawie opisów leksykograficznych nie jest więc możliwe poprawne dokonanie repartycji funkcji wyrażenia dlaodmiany. Poza ISJP uznaje się to wyrażenie za monofunkcyjne (istotna jest tu jednak rozbieżność funkcji, por. SJPD vs. WSJP); definicja dlaodmianyw SJPD i USJP wskazuje na funk-cję przysłówkową tego wyrażenia, czego nie potwierdzają przykłady (pierw-szy przykład w SJPD to defactoużycie metatekstowe, a zdanie umieszczone w USJP może być interpretowane na dwa sposoby); w ISJP dla zilustrowa-nia znaczenia oznaczonego jako 3.2. posłużono się przykładem z dlaodmia-ny w funkcji metatekstowej itd. Drugi problem jest związany z eksplicytnym przypisaniem wyrażenia dla odmiany do klas części mowy. Jest to wyra-żenie wielosegmentowe − zgodnie z tradycyjnymi koncepcjami opisów lek-sykograficznych frazeologizmom nie przypisuje się kwalifikacji gramatycz-nej. ISJP posługuje się kwalifikacją „fraza przysłówkowa”, w WSJP funkcja metatekstowa dlaodmiany została scharakteryzowana jako „komentarz me-


tatekstowy” (na temat wyróżniania klas jednostek tzw. funkcyjnych w tym słowniku zob. Grochowski, Kisiel, Żabowska 2018).

Konieczne jest więc rozstrzygnięcie, czy w każdej ze wskazanych grup kontekstów dlaodmiany, por. (1)−(2) i (3)−(4), mamy do czynienia z tą samą czy z różnymi funkcjami tego wyrażenia (ta sama klasa funkcjonalna – różne użycia vs. różne klasy funkcjonalne), a także sprawdzenie statusu wyrażenia dlaodmianyw poszczególnych użyciach (jednostka języka vs. konstrukcja syntaktyczna dla + NP).

Wszystkie przykłady zdań – poza zdaniami testującymi, służącymi do sprawdzania poprawności prezentowanych analiz – pochodzą z NKJP, są więc typowymi, naturalnymi kontekstami użycia opisywanych wyrażeń. Wiele z wykorzystanych przez mnie zdań dopuszcza różne interpretacje, co nie znaczy, że nie można ustalić w sposób jednoznaczny funkcji wyrażeń, przeciwnie, wymaga to jednak uwzględnienia właściwości związanych z re-alizacją odpowiednich zdań, zwłaszcza cech prozodycznych, takich jak ak-cent czy pauza wewnątrzwypowiedzeniowa (kontekst poprzedzający także nie zawsze ujednoznacznia funkcję wyrażeń). W przeprowadzanych anali-zach odtwarzam więc te istotne, dystynktywne – a nieobecne w zapisie − ce-chy językowe wypowiedzeń, upoważnia mnie do tego kompetencja rodzime-go użytkownika języka polskiego.

3. Dla odmiany w użyciach kwalifikowanych jako przysłówkowe

W funkcji przysłówkowej dlaodmiany realizuje dwa typy użyć, repre-zentowane odpowiednio przez przykłady (1) i (2). Nie odnalazłam w korpu-sie przykładów poświadczających użycie dlaodmianyw funkcji takiej, jaką pełni nazmianę (zob. ISJP), tj. wskazywania na naprzemienne następowanie po sobie zjawisk, por. też raz…,raz…; to…,to… Przysłówkowość wskaza-nych wyrażeń znajduje potwierdzenie w takich właściwościach językowych, jak możliwość przyjmowania przez nie akcentu czy samodzielnego pełnienia funkcji repliki, por. np.:

(5) Wkrótceteżprzestałsięinteresowaćurodąhararskichkobiet,adlaodmianyzająłsięhararskimiowocami.

(6) Trochęwięcszkodabyłobynieskorzystaćzokazji,byodbyćegzo-tycznąpodróżkulinarną,nieruszającsięzGutkowa(podmiejskiej


dzielnicyOlsztyna).Naszczęściewsukurspospieszylimi towarzy-szestołu,arolęgastronomicznegokamikadzewziąłnasiebieRysiekZwierowicz,hodowca-hobbysta,emigrantzWarszawy,którywswo-imgospodarstwiewpobliskiejWrzesiniemawspaniałąkolekcjęeg-zotycznegodrobiuiuznał,żemożeraz,dlaodmiany,pożywićsięjed-nymznajwiększychprzysmakówswoichpierzastychpupili.

(7) −Woliszmorskączyzwykłą?−Morską,dlaodmiany.

Obydwa typy kontekstów, w świetle moich ustaleń, reprezentują połącze-nie przyimka dla i rzeczownika odmiana, ich funkcje nie są jednak jedno-rodne. Różnica intonacyjna między kontekstami (1) a (2) polega na tym, że w (1) na rzeczownik pada silniejszy akcent frazowy, a także występuje obli-gatoryjna pauza (nawet nieznaczna) między przyimkiem a rzeczownikiem. Z kolei ze względu na właściwości składniowe te dwa typy kontekstów od-różnia możliwość przyjmowania przez dla w kontekstach typu (1) rzeczow-nika odmiana wraz z jego argumentem, tj. {odczego}, por.:

(8) Napewnymetapieżyciazaczynająszukaćnowościinatrafiająnaal-kohol.Napoczątkujesttosuperodmianaodszarościzwykłegodnia,alestopniowozaczynajązatracaćgranicę.

(9) Pozatymzrobiłamtozprzyjemnością–dlaodmianyodczytaniade-finicjiiwydumanychdefinicjisłownikowychoraztego,cosiękomuwydajewtejsprawie.

Od razu należy zastrzec, że ten typ użyć jest nielicznie reprezentowany w NKJP.

Z kolei przy wyrażeniu dlaodmianyw kontekstach typu (2) nie jest moż-liwe wprowadzenie takiego argumentu, choć wyrażenie to ze względu na swoje znaczenie implikuje semantycznie coś, czemu jest przeciwstawiane coś innego. Z tego względu dewiacyjne byłyby zdania z dlaodmianyzarów-no bez żadnego kontekstu poprzedzającego, jak i bez obecności w przedtek-ście tego, do czego się odwołujemy (przeciwstawiany stan rzeczy może być dany w konsytuacji lub znany na podstawie wiedzy o świecie, w takich sytu-acjach ten obligatoryjny semantycznie argument nie jest „wyeksplikowany” w zdaniu). Na poziomie semantycznym wyrażenie to wymaga więc dwóch argumentów: tego, co przeciwstawiamy oraz tego, czemu jest to przeciwsta-


wiane. Dlaodmianyw kontekstach typu (2) nie występuje jednak w typowej dla przysłówka pozycji rematycznej, ale jest stematyzowane. Nie służy bo-wiem do scharakteryzowania samej czynności, ale wskazuje na relację mię-dzy zdarzeniami lub stanami rzeczy poprzez ustanowienie kontrastu między nimi, por. wstępną parafrazę znaczenia, ujmującą tę zależność: ‘(było X) zro-bię Y, by było inaczej niż wcześniej’.

Analogicznie funkcjonuje wyrażenie dlakontrastu, por.:

(10) Tyrmandwybrałichdlakontrastu,bobyliambasadorstwemigóro-walinadnimfinansowo.

(11) Spowitamgłąscenaoświetlonaświatłamikolorowychpunktowców,rytmicznepulsacjedźwiękui–dlakontrastu−nastrojowe,dyskret-netło.

W funkcji przysłówkowej analizowane wyrażenia wchodzą w relację z czasownikiem czynnościowym oznaczającym działania celowe, por. ‘ktoś zrobił to po to, by było inaczej niż wcześniej’. Dlatego anomalne semantycz-nie byłyby zdania z predykatami wskazującymi na czynności niezależne od woli agensa, por. np. spurpurowiał,zbladła, czy ze stanowymi predykatami epistemicznymi, np. uważam,że…; ograniczenie może dotyczyć także moty-wowanej semantycznie formy czasownika, por. widzieć[kogoś/coś] vs. pa-trzeć na [kogoś/coś]. W poniższych zdaniach, nawet bez poprzedzającego kontekstu, możliwa jest więc tylko jedna, metatekstowa interpretacja wyra-żenia dlaodmiany, por.:

(12) WujStefanspurpurowiał,ciociaKrysia,dlaodmiany,zbladła. (13) […]Innykandydatibyłypremieruważałdlaodmiany,żeimmniej

powie,immabardziejzasznurowaneprzedkameramiusta,tymle-piej.

(14) Krótkifragmenttegofilmuwidziałemdlaodmianystosunkowonie-dawno.Por. Krótkifragmenttegofilmuobejrzałemdlaodmianysto-sunkowoniedawno.

Z kolei wiedza o świecie nie pozwala na uznanie zdania (15) za realizują-cego użycie przysłówkowe dlaodmiany, gdyż chaotyczna i niefrasobliwa gra piłkarzy nie bywa na ogół działaniem celowym; jednak pod względem se-


mantycznym to zdanie jest poprawne także przy przyjęciu interpretacji przy-słówkowej dlaodmiany, por.:

(15) Gospodarzedlaodmianygralichaotycznieibardzoniefrasobliwiewobronie.

Użycie przysłówkowe dla odmiany zakłada agensa osobowego, z tego względu zdanie (16) przy przyjęciu interpretacji przysłówkowej dlaodmiany, musi być ocenione jako nieakceptowalne:

(16) Piesdlaodmianykiedyśnawakacjachzłapałkurczaka,przyniósłpokazaćigrzeczniewypuścił.

Wynika to nie tyle z przywołanej tu celowości działań (pies może prze-cież coś zrobić w określonym celu), ale z implikowania przez dlaodmianydziałania takiego, by było inaczej niż wcześniej, a to już zakłada jakąś reflek-sję, a więc i wiedzę (to samo odnosi się do wyrażenia dlakontrastu).

Sens połączenia dlaodmiany zarówno w kontekstach (1), jak i (2) można wyprowadzić ze znaczeń i funkcji elementów składowych, tj. dla i odmiana (mutatismutandis odnosi się to do połączeń dlakontrastu, dlaurozmaicenia itp.). Jednak tylko pod względem formy można tu mówić o zbieżności kształ-tów dlaodmiany w tych kontekstach, na poziomie funkcjonalnym zachodzą między nimi istotne różnice wynikające z tego, do czego jest przyłączany ar-gument wprowadzany przez dla: w (1) dlaodmiany jest dodane do predykatu, por. zrobićcoś[dlaodmiany(odczegoś)], a w (2) łączy dwa predykaty, por. [(zrobićcoś1)]dlaodmiany(zrobićcoś2).

4. Frazy quasi-celowe o schemacie dla + NP

Przyimek dla we współczesnej polszczyźnie jest wielofunkcyjny, por. np. (prezent)dlaKasi, (klatka)dlazwierząt, (szacunek)dlastarszych,(ukłony) dla żony, (średnia) dla roku, (5:2) dla Legii. Dalsze rozważania ograniczam tylko do funkcji tzw. celowego dla, realizowanej w połącze-niach typu [zrobićcoś]dlapieniędzy, dlarozrywki, dlauczczeniaczegoś, dlauściślenia, por.:


SJPD: ‘tworzy wyrażenia oznaczające cel, skutek osiągalny’; wystrzelił dlapostrachu; wyszlidlaparady; włóczyłsiędlaprzyjemności; stanęlidlaobrony; nibydlaigraszkiwytryskawoda; poświęcasiebiedladobrain-nych4;

SWJP: ‘wskazuje cel działania’; Robićcośdlaprzyjemności,dlazabawy,dlapieniędzy,dlawłasnejkorzyści,dlawspólnegodobra; Poświecićsiędlasprawy,dlaojczyzny; Zróbtodlamnie;produkcjadlapotrzebwłasnych; Zgodziłsiędlaświętegospokoju;

ISJP: ‘Słowem dla wprowadzamy cel, jaki chcemy osiągnąć swoim działa-niem’; Mówią,żewyszłazamążdlapieniędzy;Brońnoszętylkodlawła-snegobezpieczeństwa; Wpałacuzorganizowanowystawędlauczczeniajubileuszuuczelni; Tupalizmarzniętyminogamidlarozgrzewki; Nieje-steśmytudlaprzyjemności;

USJP: ‘wraz z użytym po nim rzeczownikiem komunikuje cel czynności, o której mowa w zdaniu’; Spacerowalipomieściedlazabiciaczasu; Tu-palizmarzniętyminogamidlarozgrzewki; Zawartosojuszdlaosiągnię-ciakorzyści; Sprowadziłanajlepszychlekarzydlaratowaniasyna; Ku-piłbrońgazowądlawłasnegobezpieczeństwa;

WSJP: ‘po to, żeby w efekcie podjętych działań to uzyskać’; wszystkozrobiądlakasy; dlażartubiła; dlawygodyzaliczano; dlauspokojeniastarałemsięzachowywaćtak; zrobiąwszystkodlakolejnejszansy.

W użyciach tzw. celowych pozycję prawostronną dla zajmują argumenty propozycjonalne w postaci nominalizacji (rzeczowniki odczasownikowe lub abstrakta w rodzaju przyjemność, korzyść, zdrowie). Dla jest więc w takich kontekstach wyrażeniem polipredykatywnym (por. Grochowski 1984), słu-żącym do wyrażania relacji kauzatywnej między dwoma zdarzeniami (w no-tacji Topolińskiej (2010): <p(a1,a2)>). Analiza zdań z dla pod kątem ogra-niczeń nakładanych na predykat czasownikowy potwierdza wcześniejsze obserwacje dotyczące konstrukcji dlaodmiany, tzn. kompatybilne z dla są te czasowniki, które wyrażają działania celowe agensa, np. zrobićcoś/wyjść/spacerować/tupać/zawrzećsojusz/zgodzićsięnacoś/powiedzieć/stwier-dzićdla …; por. naruszające ten warunek połączenia w rodzaju *zbladładla

4 Pełnozdaniowe przykłady słownikowe z SJPD i WSJP skracam do połączenia cza-sownika i frazy przyimkowej z dla.


lepszegoefektu, *kichnąłdlaprzerwaniakrępującejciszy, *dlaświętegospo-kojubędęuważał,że…5.

Zdania z dla mogą być przekształcone na konstrukcje z żeby/aby; możli-wość takiej transformacji została odnotowana w SJPD:

Jeżeli po przyimku użyta jest rzeczownikowa forma czasownika, wówczas całe wyrażenie jest równoważne z połączeniem spójnika aby z czasownikiem, np. po-został dla dopilnowania żniw = pozostał aby dopilnować żniw: Nosiłanazgię-tychplecachpełnedeszczułkicegieł,zatrzymującsięchwilamidlanabraniaod-dechu;Dlaotarciapotuzczoławydobyłkraciastąsuknię;Stracilimiaręistalisiępijakamiwielkimiirozpustnikami,adladostaniapieniędzyoszustami.

Ze względu na tożsamość wyrażanej funkcji, jaką jest wskazywanie na relację celową między argumentami, można mówić o synonimii funkcjonal-nej (składniowej) (zob. Apresjan 2000) przyimka dla i konstrukcji z żeby/ aby. Por. Zrobić todla świętego spokoju i Zrobić to, żebymieć/zapewnić sobieświętyspokój (Topolińska 2010: 154). Analogicznej transformacji podlegają także pozostałe przyimki sygnalizujące cel, por. gwoli(przypomnienia,spra-wiedliwości) (wyrażenie to jest najbliższym, choć nacechowanym chrono-logicznie i stylistycznie, „sąsiadem” dla w systemie leksykalnym polszczy-zny), ale też po(pocieszenie,poradę), wcelu(poprawienia,ograniczenia). Możliwość dokonania substytucji w szeregu dla/gwoli/po/wcelu/żeby/ abywynika z pokrewieństwa funkcjonalnego (ergo, w szerokim sensie: syntak-tycznego) tych wyrażeń, nie świadczy zaś o tożsamości ich znaczeń − fakt niepokrywania się kontekstów rzeczownikowych, ale także czasowniko-wych przy poszczególnych wyrażeniach dowodzi różnic w ich strukturach semantycznych (kwestia ta nie będzie tu dalej rozwijana), por.:

(17) włóczyłsiędla/*gwoli/*wceluprzyjemności~żebybyłomuprzyjemnie; zrobiłtodla/*gwoli/*wcelupieniędzy~żebymiećpieniądze;

5 Takie połączenia mogą zostać uznane za akceptowalne jedynie w użyciach nieli-teralnych, por. *kichnąłdlaprzerwaniakrępującejciszy~‘zachował się tak, że zrobił to (jakby kichnął) dla przerwania krępującej ciszy’; *dlaświętegospokojubędęuwa-żał,że … ~ ‘dla świętego spokoju zachowam się tak, że powiem, że (jakby) uważam, że…’ itd.


zrobiłtodla/gwoli/*wceluprzyjemności; zgodziłsiędla/gwoli/*wceluświętegospokoju; przyszedłdla/gwoli/wcelupocieszeniavs.przyszedłpopocieszenie

Zuzanna Topolińska (2010) przyimek dla w analizowanej tu funkcji uzna-je za wykładnik predykatu ‘cel’, będący kontynuantem nieproduktywnego we współczesnej polszczyźnie dla przyczynowego, por. Dla ciężkiego od-dechutrudnomujużzapługiemchodzić[...] (SJPD). (Dokonana przez To-polińską rekonstrukcja semantyczno-syntaktyczna dla wskazuje na przesu-nięcie ‘przyczyna’ > ‘cel’ (widoczne w XVI w.) i prowadzi w ostatnim etapie do utrwalenia w języku skondensowanych, pierwotnie zdarzeniowych, kon-strukcji typu dlagości czy odpowiednidlamnie).

Zestawienie tzw. celowego dla z kontekstami zawierającymi na po-wierzchni wykładnik celu, tj. wcelu_, pokazuje różnice między tymi wy-rażeniami. I tak na przykład, wcelu nie łączy się z predykatami stanów we-wnętrznych, przyjmuje natomiast jako swój argument predykaty działań zmierzających do zmiany stanów wewnętrznych, por. przebaczenie komuś vs. pocieszenie kogoś, por.:

(18) PrzyszedłwcelupocieszeniaMarii. vs. *Zrobiłtowceluprzebacze-niaMarii. vs. *Przebaczyłjejwceludoznaniapocieszenia.

Wcelu(a także po) nie współwystępuje z czasownikami wyrażającymi takie działania, które nie są ukierunkowane na skutek, por. np.:

(19) Włóczyłsiępoparkudlazabiciaczasu. vs. *Włóczyłsiępoparkuwceluzabiciaczasu.

Wcelu – w odróżnieniu od dla – nie występuje w kontekstach wskazują-cych na niewykonanie danej czynności, por.:

(20) Dlauniknięciakłótnizżonąniespotkałemsięzmojąeks. vs. *Wceluuniknięciakłótnizżonąniespotkałemsięzmojąeks. vs. Żebyunik-nąćkłótnizżonąniespotkałemsięzmojąeks.Por. Proszęużywaćkasku, wceluuniknięciapoważnychobrażeń.vs. *Proszęużywaćkaskudlauniknięciapoważnychobrażeń.


Już ten, z konieczności pobieżny, przegląd różnic między wyrażeniami zaliczanymi do kategorii wykładników celu pozwala, jak sądzę, na podjęcie próby interpretacyjnej dla. Przywołane przykłady wskazują mianowicie, że do opisu funkcji tego wyrażenia bardziej adekwatna niż kategoria celowości jest ‘intencjonalność’. Celowość bowiem zakłada świadome działanie takie, by poprzez nie spowodować coś innego, jest więc ukierunkowana na sku-tek (na temat wyrażenia celowo i pokrewnych zob. Duraj-Nowosielska 2015), natomiast za pomocą dla wskazuje się działanie intencjonalne, tj. takie, by dzięki niemu mogło mieć miejsce coś innego6. To odwrócenie perspekty-wy w interpretacji dla kieruje nas do pierwotnego znaczenia przyczynowe-go tego wyrażenia, należałoby więc mówić o przesunięciu semantycznym ‘przyczyna’ > ‘intencja’, z takim kierunkiem rozwoju funkcji dla współgrają także jego późniejsze funkcje, por. np. prezentdlaKasi. Nominalizacja za-ciera postać „bazowego” czasownika, tu jednak jej odtworzenie jest istotne ze względu na wskazaną opozycję ‘cel’ vs. ‘intencja’, por. dlauczczenia – aby zostało uczczone vs. aby uczcić; dlapocieszenia – aby został pocieszo-ny vs. aby pocieszyć itd., por. też Bezmyślnieprzytaknąłdlazakończeniatejsprzeczkivs. *Bezmyślnieprzytaknąłwceluzakończeniatejsprzeczki. Dla stoi więc po stronie racji, a nie konsekwencji, wyraża wewnętrzną przyczynę działania, skierowaną na osiągnięcie pozytywnie ocenianych efektów. Z tego względu dla może zastąpić w wielu kontekstach wyrażenie zintencją, por.:

(21) Wspomnianynapoczątkuprojektustawysporządzonyzostałzinten-cjązahamowania,anawetodwróceniaprocesunarastaniaregla-mentacji.

(22) Nezval,powielumiesiącach,podczasktórychniebyłznamiwkon-takcie,przyszedłpomiędzynas,najwyraźniejzintencjąsprowoko-waniasprzeczki.

(23) ZintencjązrelaksowaniaiszczęśliwegoprzeprowadzeniaoperacjirobiłemmuparokrotnieReikinadystans.

Znamienne jest to, że także gwoli rozwinęło się z pierwotnie przyczyno-wej konstrukcji k’woli, por. definicję gwoli w SJPD: ‘tworzy […] połącze-

6 Por. eSWil „Dla z pdk. 2gim kładzie się […] wyrażając cel, zamiar” [23.09.2019].


nia o znaczeniach: a) przyczyna, racja czego, kierowanie się jakim wzglę-dem […]’.

Analizowane tu konstrukcje o schemacie dla + NP tworzone są w spo-sób regularny, efektem połączenia dla z wyrażeniem należącym do okre-ślonej, wyznaczonej kategorialnie, klasy wyrażeń jest przewidywalna funk-cja, jaką pełni dane połączenie. Jednakże status każdego z takich połączeń musi być rozpatrywany osobno, por. np. wyrażenia [zrobić coś] dla idei, dlaniepoznaki, dlapucu, dlasportu, w skład których wchodzą wyrażenia, które we współczesnym języku polskim nie funkcjonują poza tym połącze-niem, np. *niepoznaka, *puc, lub też funkcja jednostek, którym odpowiadają dane kształty, nie może być wykorzystana do interpretacji tego połączenia, np. idea, sport. Nieregularność takich połączeń jest więc konsekwencją wła-ściwości związanych z segmentem o kształcie rzeczownika (dla zachowuje bowiem swoją funkcję wyrażania intencjonalności), z tego względu zasad-ne jest traktowanie takich połączeń jako osobnych bytów językowych. (Jako byty słownikowe zostały odnotowane w funkcji przysłówkowej: w SWJP – dlahecy[kawału, jaj], dlakurażu, dlaprzykładu, dlasportu, dlaśmiechu[żartów], dlaświętegospokoju, a w WSJP – dlabajeru, dlaidei, dlaniepo-znaki, dlapewności, dlapicu, dlaporządku, dlaporównania, dlapostrachu, dlaprzykładu, dlapróby, dlarównegorachunku, dlasmaku, dlasportu, dla zasady, dlaświętegospokoju [23.09.2019].)

W kontekście możliwości pełnienia przez wyrażenia funkcji metateksto-wych istotne jest to, że spośród analizowanych tu tzw. wykładników celu w funkcji metakomentującej mogą być użyte wyrażenia dla (przypomnie-nia), gwoli(uściślenia), ale nie wcelu czy po; na poziom metatekstu prze-szły także, w analogicznej funkcji, wyrażenia by/żeby(podkreślić), ale już nie aby, por.:

(24) „Egzobiologia, jakangelologia,zajmujesiębytami,októrychniewiadomo,czyistniejąnaprawdę”.Dlaprzypomnienia–angelologiajestnaukąoaniołach,egzobiologiazajmujesiężyciempozaziem-skim.

(25) AlehymnWisłyodśpiewalidosyćniemrawo(gwoliprzypomnienia–dawniejśpiewanogotylkopowygranychspotkaniach).

(26) Podchodzipandotegodośćprześmiewczo,aleczyniejesttak,żetarówność,możeczasemzabsolutyzowana,tojednakefektchrześci-


jaństwa?Toonojakopierwszetakmocnozaakcentowałorównośćludzi,byprzypomniećtylkoPawłowe„niemajużŻydaaniGreka”.

(27) ByłtosposóbstalestosowanyprzezFredrę,żebyprzypomniećchoćrejentaMilczkaczycześnikaRaptusiewicza.

Czynnikiem umożliwiającym pełnienie przez charakteryzowane wyra-żenia funkcji metatekstowej jest właśnie, jak chcę to widzieć, intencjonal-ność zawarta w ich strukturze treści. Na poziomie metatekstu funkcjonalne jest bowiem charakteryzowanie własnych racji dla podejmowanych aktu-alnie działań mownych, nie zaś wyrażanie osiąganego poprzez nie skutku, por. np. dlauproszczenia ~ ‘mówię to, żeby uprościć (to, co powiedziałem)’ vs. ‘poprzez powiedzenie tego uprościłem (to, co powiedziałem)’.

5. Dla odmiany jako wyrażenie metakomentujące

Konteksty typu (3)−(4) realizują funkcję metatekstową wyrażenia dla od-miany, polegającą na autokomentującym wprowadzaniu przez mówiącego nowego obiektu danej wypowiedzi, charakteryzowanego w kontekście in-nych obiektów, już przedtem scharakteryzowanych. Por. także:

(28) Wciągu studwudziestu sekundznienawidziłpanienkę ze zmysło-wymgłosemiirytującąmelodyjkę.−Sekretariat,słucham?−ode-zwałsiędlaodmianypiskliwygłosik.

(29) Najpierwdostrzegałanaswietnamskałódźponaddwiepatrolowa−opowiadał.−Ścigalinas,ostrzeliwującprzezponaddwiegodziny.Wieczoremnaszałajbaznalazłasiędlaodmianywzasięgutajfunu.

(30) Oczywiście,najbardziejpodniecającymgatunkiemlekarzajestpanginekolog, który stosuje się domickiewiczowskiego zalecenia, bysięgaćtam,gdziewzrokniesięga.Dlaodmianydentyściciesząsiędużymuznaniemwyłączniewkręgachzbliżonychdosado-maso.

(31) Ojcieczajmujesięcałąotoczkąfinansowąmojegożycia.Jakbyniebyło,pierwsząrólkęzagrałamwpilocieserialutelewizyjnego,któ-rego był producentem. Totalny nepotyzm, no nie?Miałamwtedy17lat.PotemwystąpiłamwsztucewmałymteatrzewWilliamstownwstanieNowyJork.Todlaodmianyzasługamatki.


(32) Książkiporadnikowedzieląsięnadwiekategorie.Autorzyjednychcałkowicieignorująjakiekolwiekwskazówkibibliograficzne,wycho-dzączzałożenia,żeczytelnikowiwystarczy to,coznajdzieunich.Inni–dlaodmiany−zamęczajądługimilistamiprzypisówilektur,poktórenabywcawiniensięgnąćniezwłoczniepoprzeczytaniuichksiążki.

(33) Wrezultacieówbiedak,któregożyciezawodoweprzebiegawcią-głymnapięciuistresie,marzyonieskomplikowanym(dlaodmiany)życiuprywatnym.

Metakomentujące dlaodmiany służy do porządkowania samego mówie-nia poprzez komentowanie dokonywanego właśnie przeciwstawiania dwóch części wypowiedzi. Przy czym, odmienność zestawianych bytów nie jest konsekwencją ich właściwości „obiektywnych”, ale wynika z ustanowienia przez mówiącego takiej relacji ze względu na to, co mówi. Formalnym re-fleksem tej właściwości dlaodmiany (a także innych wyrażeń metateksto-wych) jest nienakładanie kategorialnych ograniczeń co do typu wyrażeń, z którymi się łączy. Analogiczną funkcję pełni także metakomentujące na odmianę (kwestia ewentualnej synonimii dlaodmiany i naodmianę nie bę-dzie tu dalej rozważana), np.:

(34) Wywyższając miłość macierzyńską ponad wszystkie inne rodza-jemiłości,odmówiłtyminnymjakiegokolwiekpięknaisensu.[…]Wsferzeuczućniemareguł.Takdaleceichniema,żezdarzasięnaodmianęmacierzyństwo,któremudużobrakujedodoskonałości,ba,poprawnościnawet.

Wyrażenie metatekstowe dlaodmianyjest nieakcentowane, intonacyjnie wyróżniony jest współwystępujący z nim element, który mówiący przeciw-stawia czemuś innemu. Ze względu na rozczłonkowanie treściowe wypowie-dzenia dlaodmiany może zajmować zarówno pozycję przytematyczną, por. np. (30), jak i przyrematyczną, por. np. (28) (do tej kwestii odnoszę się w dal-szej części). Niekiedy układ elementów w zdaniu dopuszcza dwie możliwo-ści interpretacji, por.:


(35) Sprawna ręka fryzjera, trochę specyfikudoprostowaniawłosówinowewcieleniegotowe.Naomidlaodmianynosisiękróciutko.

(35a) […] Naomidlaodmiany/nosisiękróciutko. (35b) […] Naomi/dlaodmianynosisiękróciutko.

W funkcji metakomentującej dlaodmiany bliskie jest wyrażeniom zaś, natomiast (Kisiel 2015) oraz zkolei, znów (zob. Grochowski 2015), por.:

(36) Majamajamnika,zaśZosia–wyżła.; Nieznamsięnareinkarna-cji,natomiastdoskonalewiem,kiedyktośusiłujecośprzemilczeć. [przykłady za: Kisiel 2015]

(37) Niebyłokomupowitaćdostojnychgości:prezesbyłnaurlopie,wi-ceprezeszkoleinaglezachorował.; Obiesiostrysąbardzosympa-tyczne,wwiększymgroniezachowująsięjednakinaczej:Ewajestgadatliwa,Olaznówmilcząca. [przykłady za: Grochowski 2015]

Wyrażenia te łączy realizowana przez nie funkcja przeciwstawiania ele-mentów wypowiedzenia oraz, w konsekwencji, ich wymagania syntaktycz-no-semantyczne, takie jak np. obligatoryjny przedtekst, obecność w poprze-dzającym kontekście składnika, któremu się przeciwstawia coś innego czy zestawianie za ich pomocą obligatoryjnie nietożsamych elementów. Zaś i na-tomiast są jednak operatorami wyłącznie przytematycznymi, służącymi do wskazywania na inny obiekt mówienia (por. ‘o czymś innym niż to, o czym była mowa wcześniej’, zob. Kisiel 2015); to ich ograniczenie odniesienia jest zamarkowane w postaci wchodzącego w ich skład pierwotnego elementu za-imkowego (por. si, to). Natomiast funkcją wyrażeń zkolei, znówjest ustana-wianie wyliczenia elementów i orzekanie różnicy między zestawianymi ele-mentami (zob. Grochowski 2015).

Obserwacja kontekstów z jednostkami dlaodmiany oraz zaś, natomiast, a także zkolei, znów ujawnia różnice między tymi wyrażeniami. Dlaodmia-ny w odróżnieniu od zaśnie może łączyć wyrażeń, które odznaczają się róż-nicą stopnia, np. (38), nie jest także kompatybilne z orzekaną niewielką róż-nicą między branymi pod uwagę obiektami, np. (39), por.:

(38) Mariazarabiadużo,Janzaś/*dlaodmianyjeszczewięcej.


(39) Jankupił100róż,jazaś/*dlaodmiany101.Por.Jankupiłjednąróżę,jadlaodmianydwie.

Dlaodmiany nie kookuruje także z wykładnikiem negacji zdaniowej, por.: (40) Mariapracuje,Janzaś/zkolei/*dlaodmianynie.

Ponadto, dlaodmiany może współwystępować w zdaniu z zaś, co świad-czy o tym, że wyrażenia te pełnią odmienne funkcje w wypowiedzeniu, por.:

(41) INGNationaleNederlandenzokazji10-leciadziałalnościwPolscezaprosiłgościnarejsstatkiemspacerowym,zaś,dlaodmiany,pro-ducentzegarków–doZamkuKrólewskiego.

O ile bowiem wyrażenia zaś, natomiast, zkolei, znów implikują (presupo-nują) odmienność zestawianych członów wypowiedzenia (jako konsekwen-cję samego dokonywanego przeciwstawiania elementów), tak dlaodmiany tę odmienność stwierdza (orzeka), por. ‘coś innego powiem’. Por. także wyraże-nia przeciwnie czy naodwrót, które jednak – inaczej niż dlaodmiany – mogą pełnić funkcję rematyczną:

(42) Mariawyjechała,Janprzeciwnie–został.;Mariawyjechała,Janprzeciwnie–został.;Marysiawyjechała,Janprzeciwnie.; *Mariawyjechała,Jandlaodmianyprzeciwnie.

Z tego względu dewiacyjne, puste informacyjnie, są połączenia w rodzaju dlaodmianyinaczej, np.:

(43) AbyoddłużyćbystrzyckiZOZpowiatmadowyboru:alboprzepro-wadzić likwidację zakładu i podjąć stosowną uchwałę o zmianiegospodarki finansowej, alboprzekształcićw jednostkę lub zakładbudżetowy.Wtedyprawopozwalaspłacićzadłużenie.[…]Dlaod-mianyinaczejjestwBystrzycyKłodzkiej,gdzienazałożonekontodlaZOZ-upierwszejwpłatywkwocie100zł„dlaprzykładu”doko-nałburmistrzMieczysławKamiński.Pieniądzezkontabędąprze-znaczonenazakuplekówiopatrunkówdlaszpitala.


Współwystępowanie dlaodmiany i przeciwnie z zaś potwierdza tezę, że wyrażenia te nie konkurują ze sobą w strukturze wypowiedzenia, ale mają do spełnienia inne funkcje, por.:

(44) MariawyjechaładoMoskwy,JanzaśdlaodmianydoParyża.; Ma-riawyjechaładoMoskwy,Janzaśprzeciwnie,zostałwkraju.

Jako komentarz metatekstowy dlaodmiany może pełnić funkcję operato-ra przytematycznego lub przyrematycznego, w każdej z tych części wypo-wiedzenia może zajmować zmienną pozycję linearną względem składnika, do którego się odnosi, por.:

(45) Dziecimająróżnemożliwości:dlatychztzw.dobrychdomówob-sługatabletówtochlebpowszedni,dzieciztrudnychrodzindlaod-mianynigdyznichniekorzystały.

(45a) […] dzieciztrudnychrodzindlaodmiany/nigdyznichniekorzy-stały.

(45b) […] dzieciztrudnychrodzin/dlaodmianynigdyznichniekorzy-stały.

Nie ma jednak argumentów za tym, by wyróżniać dwie jednostki o tym kształcie, raczej tę właściwość funkcjonowania wyrażenia dlaodmianyna-leży potraktować jako różnicę odniesienia, por. brak możliwości współwy-stępowania dlaodmiany we wskazanych dwóch funkcjach w jednym zdaniu:

(45c) […] *Dla odmiany dzieci z trudnych rodzin / nigdy dla odmianyznichniekorzystały.

6. Komentarze metatekstowe o schemacie dla _

Na poziomie metatekstu dla konstytuuje komentarze odnadawcze służą-ce do dokonywaniu bieżącej charakterystyki aktualnego mówienia. Klasę wyrażeń, z którymi dla współwystępuje w takiej funkcji można wstępnie scharakteryzować w sposób następujący: predykaty kwalifikujące bieżące mówienie, por. np. dlauproszczenia/podsumowania/przypomnienia/po-rządku/ścisłości/przykładu, np.:


(46) Przyzastosowaniu„małego”zbiornikaztonerem(na3tys.stron)wynoszą one 13,35 zł za każde 100 stron A4. Przy zastosowaniuwiększegopojemnika(na6tys.stron)obniżąsięonedo10,6złzakażde100 stron.Dlaprzypomnienia–poprzednimodelHL-1040miałkosztydrukuwynoszące8,76zł.

(47) Tekst datowany i określony: listopad 1956 (na Zjeździe LiteratówwWarszawie).Dlaścisłości,byłotonaprzełomielistopadaigrud-nia w solidnym gmachu z arcykariatydami przy ulicy Czackiego[…].

Status wyłaniających się wstępnie dwóch serii wyrażeń, por. dlauprosz-czenia / podsumowania / przypomnienia oraz dla porządku / ścisłości /przykładu, jak również poszczególnych połączeń z dla (por. np. dla jasno-ści vs. *dlaprostoty) wymaga szczegółowych analiz i zasługuje na osobne opracowanie. W tym miejscu jedynie sygnalizuję problem, nie zmierzam do formułowania ostatecznych rozstrzygnięć na temat funkcji komentarzy me-tatekstowych z dla, a jedynie do sprawdzenia na ich tle funkcji wyrażenia metakomentującego dlaodmiany.

Komentarze metatekstowe z dla mogą współwystępować z czasownikami tzw. autoreferującymi w funkcji pierwszej osoby, np. dodam, powiem, należydodać itp., np. dlaprzypomnieniadodam,że…; dlaporządkupowiem,że… itd. Samodzielnie funkcjonujące dla_ metatekstowe jest więc efektem funk-cjonalnego wyzerowania czasownika, którego funkcję autoreferującą zastę-pują środki suprasegmentalne – komentarze metatekstowe o postaci dla _ występują w tzw. konstrukcjach wyodrębnionych, co jest oddawane w zapi-sie za pomocą znaków interpunkcyjnych (przecinek, myślnik, dwukropek). Obserwujemy tu zatem regularną dla metatekstu transformację polegającą na przejściu od połączeń metakomentujących dla_ z czasownikiem nazywają-cym wprost czynność mówienia (zachowującym właściwości semantyczno--syntaktyczne czasowników tzw. 1-osobowych w użyciach aktualnych) do samodzielnych komentarzy metatekstowych, por. np. dlaporządkuprzypo-mnę,że… dlaporządku: …; dlaprzykładuwymienię… dlaprzykła-du: …; dlauproszczeniapowiem,że… dlauproszczenia:…. Analogiczny schemat realizuje także komentarz metatekstowy o postaci by_(podsumo-wać,wspomnieć…), por. bypodsumować[to,comówię],powiem,że… bypodsumować,… itd. Zarazem można tu mówić o typowym dla metatekstu


przejściu od komentowania faktów w świecie (tj. relacji między podejmowa-nymi działaniami intencjonalnymi) do komentowania samego aktu mówie-nia (tj. właśnie podejmowanych działań mownych). Ze względu na zawarty w ich strukturze treści komponent wskazujący na intencjonalność podej-mowanych działań polipredykatywne wyrażenia tzw. celowe (dla, by(żeby)) mogą pełnić funkcję konektorów dyskursywnych (por. dlawyjaśnienia, bywyjaśnić). Autokomentujące wyrażenie dla_ może także współwystępować z metaoperatorem tak, por. Jatakdlaporządku:mieliśmystądwyjśćjużgo-dzinętemu.; Takdlaprzykładu:[...].

Na tym tle wyrażenie dlaodmiany (por. 5.) pełni całkowicie izolowaną funkcję, co jest potwierdzeniem jego osobnego miejsca w systemie leksykal-nym, por.:

(48) Mariawyjechała.*Dlaodmianydodam,żeJanzostał. (49) Mariawyjechała.*Takdlaodmiany:Janzostał.

Metakomentujące dlaodmiany nie stanowi realizacji połączenia właści-wego całej serii komentarzy metatekstowych z dla, ale musi być uznane za jednostkę języka, służącą do ustanawiania relacji między zestawianymi sta-nami rzeczy.

Na podstawie przeprowadzonych analiz należy zatem wyróżnić: a) połączenie dlaodmiany, realizujące schemat zrobićcoś[dla_{np. od-

miany(odczegoś)}], por. (1); b) połączenie dlaodmiany, stanowiące realizację schematu [(zrobićcoś1)]

dla_{np.odmiany}(zrobićcoś2), por. (2); c) jednostkę języka dlaodmiany, pełniącą funkcję operatora metateksto-

wego, por. (3)–(4).


Skróty

eSWil: Edycja elektroniczna Słownikawileńskiego, [online] https://eswil.ijp.pan.pl/index.php

ISJP: Innysłownikjęzykapolskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2000.NKJP: NarodowyKorpusJęzykaPolskiego, [online] www.nkjp.pl [31.08.2019]SJPD: Słownikjęzykapolskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1958–1969.SWJP: Słownikwspółczesnegojęzykapolskiego, red. B. Dunaj, Kraków 1996.USJP: Uniwersalnysłownikjęzykapolskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2003.WSJP: Wielki słownik językapolskiego, red. P. Żmigrodzki, [online] www.wsjp.pl

[31.08.2019]

Biliografia

Apresjan J.D., 2000, Semantykaleksykalna:synonimiczneśrodkijęzyka, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Duraj-Nowosielska I., 2015, Gdzie jest cel w zdaniach z celowo i kilka innych py-tań o wyrażenia pokrewne, LinguisticaCopernicana12, s. 23–52.

Grochowski M., 1984, Składnia wyrażeń polipredykatywnych: zarys problematyki, w: Z. Topolińska (red.), Gramatykawspółczesnego językapolskiego:składnia, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 213‒299.

Grochowski M., 2015, Operatory przytematyczne znów, z kolei w analogicz-nych konstrukcjach składniowych (na tle cech prozodycznych wypowiedzeń), w: M. Danielewiczowa, J. Bilińska, K. Doboszyńska-Markiewicz, J. Zaucha (red.), Sensibrzmienie, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Ste-fana Wyszyńskiego, s. 133–144.

Grochowski M., Kisiel A., Żabowska M., 2018, Zasady opisu jednostek funkcyj-nych w WSJP PAN, w: P. Żmigrodzki, Piotr et al. (red.), „WielkisłownikjęzykapolskiegoPAN”:geneza,koncepcja,zasadyopracowania, Kraków: Instytut Ję-zyka Polskiego PAN, s. 191–203.

Kisiel A., 2015, O dwóch metatekstowych jednostkach: „zaś” i „natomiast”, Lingu-isticaCopernicana12, s. 53–69.

Kleszczowa K., 2015, Uźródełpolskichpartykuł:derywacjafunkcjonalna,prze-miany,zaniki, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Topolińska Z., 2010, DLA – semantyka i składnia, LinguisticaCopernicana1(3), s. 153–163.


Traugott E., Hopper P.J., 2003 [1993], Grammaticalization(SecondEdition), Cam-bridge: Cambridge University Press.

Wajszczuk J., 2005, Ometatekście, Warszawa: Katedra Lingwistyki Formalnej.Wierzbicka A., 1971, Metatekst w tekście, w: M. R. Mayenowa, Ospójnościtekstu,

Wocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum.

Dla odmiany – adverbial expression and metatextual comment (against the construction dla + NP)

( s u m m a r y)

The main aim of the article is to establish the status of expression dlaodmiany in Polish; attention focuses both on the conceptual level of language analyzed in the syntactic-semantic perspective and also on the metatextual level described in func-tional terms. The expressions like dlazdrowia, dlazabawy and also dlaprzykładu, dlaprzypomnienia serve as a background for this analysis. The obtained results dem-onstrate that the uses of dlaodmiany represent: 1) syntactical construction, which re-alizes two patterns: a) zrobićcoś[dla_{np. odmiany(odczegoś)}], b) [(zrobićcoś1)]dla_{np.odmiany}(zrobićcoś2)and 2) metatextual language unitdlaodmiany.

Documents

Dla odmiany – fraza przysłówkowa i komentarz metatekstowy