Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Dálking av høvunum ogli i i hjáevnaliga menningin hjá børnum í Føroyumbørnum í Føroyum
Sjónvarp Føroya 12-03-2008
sálarfrøðingur
Fróði DebesFróði Debes
© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Stutt úr kviksilvursøguni
Fimmtiárini: Umhvørvisvanlukkan í útróðrarbygdini Minamata í Japanútróðrarbygdini Minamata í JapanSjeytiárini: Dálkingarvanlukka í Iraq1977 F ki d l ik á1977: Føroyskir myndugleikar ávara1990: WHO mælir til epidemioligiska gransking1998: Føroyskir myndugleikar herða ávaring2000: Umhvørvismyndugleikar í USA brúka føroysku kanningarúrslitini til markvirði
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 2Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Minamata
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 3Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
MinamataMinamata
Hesin maðurin var eitraður í móðurlívi og hevði týðilig tekin g ý gtil, at miðnervalagið var ávirkað Myndvar ávirkað. Mynd tikin í 1995.
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 4Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Myndugleikarnir í MinamataMyndugleikarnir í Minamata royndu at greiða fólki frá
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 5Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Fólkaupplýsing í Japan
Her verður greitt frá, at tá mamman etur dálkaðan fisk, verður ,barnið eisini dálkað
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 6Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Grindadráp í Sandagerði
Í Føroyum tstavar
kviksilvur-iteitran
einamest f á i dfrá grind
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 7Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Heilaárin av kviksilvuri
Mild kronisk støða hjá vaksnum fólkivaksnum fólkiRakt eru serliga sensori-motorisksensori-motorisk øki, eins og sjón og hoyrng y
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 8Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Heilaárin av kviksilvuri
Langtvarandi, mild
Varandi Eitrað í móðirlíviVarandi Eitrað í móðirlívi
Ymisk sløg av MinamatasjúkuYmisk sløg av MinamatasjúkuÁlvarsom eitran í móðirlívi førir við sær globalar og diffusar vevnaðarbroytingar
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 9Sjúkrahúsverk Føroya
globalar og diffusar vevnaðarbroytingar
© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Skaðar ið kunnu væntast av Hg íSkaðar, ið kunnu væntast av Hg í okkara høpi
SjónHoyrnSansingSansingMotorik (rørslur)Intellekt, kognition, mentalar og persónligar førleikarpersónligar førleikar
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 10Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Umhvørvisheilsukanningar byrjaðar áUmhvørvisheilsukanningar byrjaðar á DfAA 1985-20071. Forkannning 19852 Kviksilvurkanning 1986/87 kohorta 12. Kviksilvurkanning 1986/87 – kohorta 13. PCB kanning 1994 – kohorta 24 PCB kanning 1998/2000 - kohorta 34. PCB kanning 1998/2000 kohorta 35. Diet kanning 2000/2001 – kohorta 46. Kanningar í Qaanaaq, Grønlandi, 19956. Kanningar í Qaanaaq, Grønlandi, 19957. Camera de Lobos, Madeira, 19958. Forkanning Grindamenn, 2005g ,9. 70-áringar, 2007
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 11Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Grein í 1997 um úrslit av kanningum avGrein í 1997 um úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 12Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Úrslit av kanningum av kohortu 1Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul
Børn, fødd í 1986/87, íalt 102375 % av øllum barnsburðum í Føroyum75 % av øllum barnsburðum í FøroyumBørnini vóru kannað nýfødd, 7 og 14 ára gomulKanningarhættir valdir í altjóða samstarvi við granskarar ú J USAúr Japan og USAFramdar vórðu:
BarnalæknakanningarSálarfrøðiligar kanningarNeurofysiologiskar kanningarKanningar av sjón og hoyrnK i k ók i l t i i blóði há i l diKemiskar rannsóknir av nalvastreingi, blóði, hári og landi
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 13Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Úrslit av kanningum av kohortu 1Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul. Exponering
Hg í nalvasnórsblóði 24,2 μg/l – medianur25% meira enn 40 μg/l
Hg í hári var 4,5 μg/g – medianur13% yvir 10 μg/g
Kviksilvurnøgdin hevði samband við tal av øggrindadøgurðum og í minni mun við fisk
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 14Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Úrslit av kanningum av kohortu 1Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul. Ávirkan
Heilsustøðan hjá børnunum var sum heild góðEinki barn funnið við álvarsligum breki av HgKviksilvur í móðirlívi tálmar tó menningini av gmáli, árvakni, minni og rørslu- og rúmsansiFøroysk børn eru ikki samanborin við børnFøroysk børn eru ikki samanborin við børn uttanlanda.
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 15Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hvørji krøv eru til royndir/tests?
Troyta breiða viftu av heilafunktiónumM lti f k l á i H PCBMulti-fokal árin av Hg og PCBFunktionel økir við kendum neuropatologiskun abnormitetiabnormiteti
Royndir valdar, ið spegla serligar avmarkaðar heilafunktiónir heldur enn sokallaðar “omnibus”heilafunktiónir heldur enn sokallaðar omnibus tests (intelligenstests)Metast kan tó um intelligens við at samanteljaMetast kan tó um intelligens við at samantelja úrslitini av fleiri testum
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 16Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hvørji krøv eru til royndir/tests?
Einki (ella høgt) ovasta aldursmarkFyrimunur í “follow-up” kanningum
Uppgávur ið ávirkast av Hg og PCB’umFunktionel økir sum:
málvisuo-spatial funktiónansni, árvakni, bindindikynsmunir
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 17Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hvørji krøv eru til royndir/tests?
Royndir, sum kunnu góðtakast av børnum og f ldforeldrum
Ikki ov svárarIkki ov tíðarkrevjandiHóskandi fyri aldurinHóskandi fyri mál og mentan
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 18Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hvørji krøv eru til royndir/tests?
Statistiskir eginkeikar:H iti it tHøgan sensitivitetNeyvan specificitetStóra spennivídd (range)Stóra spennivídd (range)Stóra upploysing (resolution) í úrslitum (scores)Uttan gólv- ella lofts-effektirUttan gólv- ella lofts-effektirRímiligan test-retest reliabilitet
Helst versiónir sum eru standardiseraðar íHelst versiónir, sum eru standardiseraðar í norðurlondum
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 19Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hvat er kannað?Hvat er kannað?Neuro-psykologisk funktiónsøki
Læra og minni:Innprenting (t.d. læra innkeypsseðil)Stuttíðarminni (minni eftir stutt avbrot)Stuttíðarminni (minni eftir stutt avbrot)Langtíðarminni (minni eftir langt avbrot)E d k i (k tt ill fl i i k i )Endurkenning (kenna rætt millum fleiri skeiv)Verbalt tilfar (orð)Visuospatialt tilfar (figurar)
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 20Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hvat er kannað?Hvat er kannað?Neuro-psykologisk funktiónsøki
Visuo-konstruktivur førleikiFín hond-motorisk funktión (kvikar fingra-rørslur)Visuo-motorisk koordinatiónMálslig tilognan og orðfeingiMálslig abstraktión (hugtøk)Málslig abstraktión (hugtøk)Ansni og koncentratiónVisuo-motoriskt tempo/skjótleiki
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 21Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Neuro-psyk. úrslit. Kohorta 1, 7 árFunktiónir signifikant ávirkaðar av Hg Test
Motorisk NES2, Finger Tapping v. Dom. HondAnsni og Reaktióntíð NES2, CPT, Frávera av Reaktión (Ln)
NES2, CPT, Miðal ReaktiónstíðMinnis-spennivídd WAIS-R, Talspennivídd
Visuo-konstruktión WAIS-R, Kubbamynstur (sqrt)Visuo-spatial og visuo-motorisk Bender Gestalts, Copying
Visuo-spatialt minni Bender Gestalts, ReproductionMál og Orðfeingi Boston Naming Test, u. Cues
Boston Naming Test, v. CuesMálslig Læring og Minni California Verbal Learning Test: eftir stutta tíð
C lif i V b l L i T t fti l i tíðCalifornia Verbal Learning Test: eftir logri tíð
Funktiónir ikki signifikant ávirkaðar av HgVisuomotorisk koordinatión Nes2, Hand Eye Coordination
Kinæstetisk spatial Tactual Peformance TestKinæstetisk spatial Tactual Peformance TestVerbal abstraktión WAIS-R, Líknaðarroynd
Huglag Nonveral Analogue Profile og Mood States
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 22Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 23Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Neuro-psykologisk úrslit, Signifikant0
-2
-1
0Hvussu nógv seinkar Hg mennningini av andsevnunum
-4
-3(mánaðar við 7 ár)?
2 x Hg: 1 - 2 má
-7
-6
-5
Months, 2x merc.M th 5
2 x Hg: 1 - 2 má.5 x Hg: 2 – 5½ má.10 x Hg: 3 – 8 má.
-9
-8rd ue 1 ay ay g, nd bl bl
Months, 5x merc.Months, 10x merc.
Men er nakar føddur við 10 ferðum so
igit
Spa
n, fo
rwar
osto
n, w
ithou
t cu
Cvlt
, tria
l
Cvlt
, sho
rt de
l a
Cvlt
, lon
g de
la
Fing
tapp
ing
pref
ered
han
CP
T, rt
3
CP
T, m
is 4nógvum Hg sum
nakar annar?
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 24Sjúkrahúsverk Føroya
D Bo
© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hg í nalvastrongsblóðiHistogram
300
200
100
eque
ncy
100
Std. Dev = 28,93 Mean = 31,3
blod-kviksølv i ug/l
340,0
320,0
300,0
280,0
260,0
240,0
220,0
200,0
180,0
160,0
140,0
120,0
100,0
80,0
60,0
40,0
20,0
0,0
Fre
0,
N = 996,00
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 25Sjúkrahúsverk Føroya
blod-kviksølv i ug/l
© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hg í nalvastrongsblóði
Spjaðing er stórFleiri hava bæði
dupling,5-dubling, og10-dupling10 dupling
av optimalt lágari eksponering
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 26Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hg í nalvastrongsblóði
Spjaðing er stórFleiri hava bæði
dupling,5-dubling, og10-dupling10 dupling
av optimalt lágari eksponering
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 27Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hevur alt hetta nakran týdning?
Ja! Sjálvt smábroytingar í einari populatión kunnu fáa stóran týdningkunnu fáa stóran týdning,
ikki bara fyri tann einstaka, men fyri alt fólkiðyog fyri alla tjóðina
Fellur miðalvirðið fyri intelligens við 5 IQ-points, k t lið fólki f ll di IQ 70 iðso veksur talið av fólki, sum fella undir IQ 70 við
57 %.Tilsvarandi fellur talið av fólki við IQ yvir 130Tilsvarandi fellur talið av fólki við IQ yvir 130 eisini við 57 %
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 28Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 29Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 30Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Kanningarliðið í 1993
Kohorta 1 varðvarð kannað fyrstu ferð yí 1993-94, tá børnini vóru 7 ár
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 31Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Grein í 2006Grein í 2006 um 14-ára kanningarnar
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 32Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Fleiri testir vóru nýttar aftur
Fleiri komu afturat íFleiri komu afturat í víðkaðum testbattaríi
Økir sum:Økir sum:
Motorikkur
Ansni
Arbeiðsminni ogArbeiðsminni og eksekutivar funktiónir
MinniMinni
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 33Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Neuro-psykologisk úrslit, Signifikant
Funktiónsøkir TestsNES2 Finger Tapping Fleiri royndir á fleiri g pp g
Morotikur Preferred hand Non-preferred hand Both hands CATSYS
Ansur, bindindi og Mean reaction time (ms) b skjótleiki NES2 Continuous Performance Test
funktiónsøkjum høvdu aftur samanhang við Hg
Myndin kámaðist tó nakað, við skjótleiki NES2 Continuous Performance Test Average reaction time (ms) b Spatial Span
Visuospatial Stanford–Binet Copying Sum of most difficult 5
Mál, orðfeingi Boston Naming Test
Myndin kámaðist tó nakað, við tað at samanhangurin millum flestu prædiktorar og testúrslitini viknaði , g g
Total correct w/cues California Verbal Learning Test
Læring og minni Learning, total correct, 5 trials Hg var tó líka sterkt sum forklárandi variabul við 14 ár sum við 7 ár sætt í mun til aðrarsum við 7 ár, sætt í mun til aðrar prædiktorar
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 34Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hg og reaktiónstíð í NES2, CPT
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 35Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Hg og orðfeingi í BNT
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 36Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
NES2, CPT
Reatiónstíðin er mátið Fyrsti minutturin er bert til venjing4 min við 7 ár og 10 min við 14 árTá barnið ikki reagerar verður tikið við í metinginaSambandið við Hg veldst um tíðina og møðina
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 37Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Kviksilvur í móðurlívi ávirkar RT við 14Kviksilvur í móðurlívi ávirkar RT við 14 ár eftir fáar minuttir
Log B-Hg vs. RT at age 14 yrs
0.1
0.12
0 04
0.06
0.08
ears
on's
r
p = 0.05
0
0.02
0.04Pe
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Block number
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 38Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Dømi um strukturella líkning
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 39Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
Kanningarliðið í 2000
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 40Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur
T kk f i áh !Takk fyri áhugan!
Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 41Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur