VN HC VIT NAM (1900 1945)

VN HC VIT NAM(1900 1945)

(Ti bn ln th mi hai)

Tc gi:PHAN C TRN NH HU NGUYN TRCNGUYN HONH KHUNG L CH DNG H VN C

LI NH XUT BN

Tp Vn hc Vit Nam (1900 1945) xut bn ln ny l cng trnh tp th c hnh thnh trn c s sa cha, chnh l cc cun Vn hc Vit Nam giai on giao thi 1900 1930 ca Trn nh Hu, L Ch Dng v cun Vn hc Vit Nam (1930 1945) (2 tp) ca Phan C , Nguyn Trc, Nguyn Honh Khung, H Vn c do Nh xut bn i hc tr trung hc chuyn nghip xut bn trc y.

y l tp th ba sau tp Vn hc dn gian Vit Nam (Nh xut bn Gio dc, 1997) v tp Vn hc Vit Nam (th k X ht th k XIX) (Nh xut bn Gio dc, 1997) trong chng trnh Vn hc Vit Nam ca khoa Ng vn trng i hc Khoa hc x hi v nhn vn Vit Nam.

tp ny, cc tc gi trnh by kh y v su sc cc khuynh hng, cc tro lu vn hc xut hin t nhng nm u th k XX n Cch mng thng Tm 1945. Ba tro lu vn hc ch o giai on ny l:

Tro lu vn hc hin thc c mm mng t trong cc sng tc th ca T Xng, Nguyn Khuyn, truyn v tiu thuyt ca Phm Duy Tn, H Biu Chnh, kch ca V nh Long, v.v v c khng nh mt lot tc phm ni ting ca Nguyn Cng Hoan, Nam Cao, V Trng Phng, Ng Tt T, Nguyn Hng, v.v

Tro lu vn hc lng mn vi cc tc gia vn xui tiu biu nh Tn , Hong Ngc Phch, ng H, Tng Ph, Nht Linh, Khi Hng, Thch Lam, Nguyn Tun, v.v v vi cc nh th trong phong tro Th mi nh Th L, Huy Thng, Nguyn Nhc Php, Xun Diu, Huy Cn, Ch Lan Vin, Hn Mc T, T Hanh, V Hong Chng, Nguyn Bnh, v.v

Tro lu vn hc yu nc v cch mng m u bng cc tc phm ca Phan Bi Chu (nh Hi ngoi huyt l tn th, Trng Quang tm s), ca Phan Chu Trinh, ca Nguyn An Ninh, Hunh Thc Khng, Phan Vn Trng, V Lim Sn, v.v

Trong khuynh hng ny, cc tc gi c bit nh gi cao ni dung hin thc ph phn v gi tr cch tn trong ngh thut cc tc phm ca Nguyn i Quc nh Bn n ch thc dn Php, Nht k chm tu, Con rng tre (kch), Vi hnh, Li than vn ca B Trng Trc, Nhng tr l hay l Varenne v Phan Bi Chu, Nht k trong t v th T Hu trong tp T y. iu ng ch l cc tc gi, bng nhiu ngun t liu khc nhau trnh by v phn tch kh su sc bi cnh x hi tm l thm m lm xut hin cc tro lu vn hc Vit Nam giai on 1900 1945, gip ngi c c c s xc lp mi quan h gia th gii quan ca tc gi vi ni dung t tng cng nh c trng ngh thut ca tc phm tng tc gi v tng tro lu vn hc c th.

Ngoi ra, tp sch cng cp n mt s kin vn hc quan trng, rt mi m l s xut hin cc tc gi v tc phm, ph bnh vn hc theo khuynh hng mc xt vi hai i biu xut sc l Hi Triu v ng Thai Mai.

C th ni, tr mt vi ch trnh by cha tht gn, nh cc phn vit v bi cnh x hi ca vn hc 1930 1945, tp Vn hc Vit Nam xut bn ln ny c coi nh l mt ti liu c bn mang tnh khoa hc, dng cho sinh vin khoa Ng vn cc trng i hc Khoa hc x hi v nhn vn Vit Nam.

Nh xut bn Gio dc trn trng gii thiu vi cc sinh vin, gio vin cc trng i hc, trng ph thng v ng o bn c cun Vn hc Vit Nam (1900 1945) n hnh nhn dp k nim 40 nm ngy thnh lp Nh xut bn Gio dc.

H Ni, thng 6 nm 1997NH XUT BN GIO DC

Phn th nht: VN HC VIT NAM GIAI ON GIAO THI (1900 1930)Chng I: VN HC V CUC SNG CA BUI GIAO THI U I. CUC SNG TRN T NC THC DN NA PHONG KIN U TH K XX

1. Ch thc dn na phong kin

Vi ci cht ca Phan nh Phng (1896), phong tro chng Php di l c Cn vng rm r hng chc nm hu khp cc tnh chm dt. Trc cnh thn xm b trit h, nhn dn xiu tn, cc vn thn khi ngha ngi th b git, ngi th b t y, ngi th trn trnh khng dm v, ngi th bc bn o chy sang Xim, sang Lo, trc cnh hoang vng iu tn ca t nc ta, qun xm lc c th khp khi nhn ra cnh tng thi bnh m chng mong c.

C b my vua quan, ho l t triu nh, tnh, huyn n lng x bin thnh tay sai cho bn xm lc. Chnh quyn bn x nm gn trong tay thc dn Php.

Danh gio, ci ct sng ca ch phong kin trc y sp xung. B my cai tr c t chc li theo li hin i, cht ch hn, c quyn lc hn, chi phi su v ton din mi hot ng, ph dn ci th t tr ca lng x ngy trc.

tuyn truyn cho ha bnh, chin thng, cho vn minh ca nc Php, ngay t nm 1886 Paul Bert by tn tung Hi ng t vn, lp cho nc b xm lc mt mt n dn ch, lp Hn lm vin Bc K, qut cho n mt nc sn pht trin vn ha. n u th k XX cuc bnh nh thnh cng, chng t chc hi ch thuc a, xy dng mt s cng trnh ln trang sc cho cnh thi bnh.

Nhng ci m thc dn tm nht, nng rut thc hin nht l khai thc x ng Dng giu c bc lt, v vt ti nguyn.

Chnh sch kinh t thc dn ca chng c th c tm tt nh sau: bn hng ha, khai thc nguyn liu v cho vay li. Cng nghip ch c pht trin trong gii hn khng hi n cng nghip chnh quc, ng khung trong phm vi cung cp cho chnh quc nhng nguyn liu hay nhng sn vt m Php thiu. C th l:

c chim th trng, mua r nng phm (ch yu l go, t tm) v bn t cng nghip phm cho nhn dn, c quyn ngoi thng;

c quyn cc ngnh kinh doanh quan trng t khai m, giao thng n lm mui, nu ru. c quyn ngn hng u t vo cc ngnh li cho vic v vt ti nguyn, hng ha xut khu;

Li dng quyn thng tr v chnh tr, thc dn duy tr b my quan liu, cng ho v nhng lut l, chnh sch su thu phong kin ra sc chim ot rung t, to ra cc vng sn xut hng xut khu (cao su, c ph, go), tng cng bc lt t thu, su dch, lm ph sn nng dn v th th cng, to ra ngun nhn cng r mt phc v cho cc cng trnh xy dng, khai thc ca chng.

Kt qu ca chnh sch l nn kinh t t nhin c xa b phn gii, s lu thng hng ha pht trin, t trng kinh t t bn ch ngha tng nhanh, nc ta b ko vo qu o ch ngha t bn, nhng khng c cng nghip ha m li bin thnh mt th trng tiu th v cung cp nguyn liu, hng xut khu cho thng nghip Php. Li nhun vo ti t bn Php cn nhn dn ta th b bn cng ha, ph sn tr thnh ngun nhn cng ng o v r mt cho cc hng bun, cc ch thu, ch n in ca Php. Trong iu kin rung t b chim ot tp trung trong tay thc dn Php v quan li tay sai, nhn cng tha, r mt v cng nghip thnh th khng pht trin thu np ht, kinh doanh theo li phong kin va tn t vn, va thu c nhiu li, va nhn ri, va chc chn. Ph thuc vo mt nc t bn, nc ta khng c gii thot khi s tr tr ca nn kinh t phong kin.Tuy nc Php l mt cng quc t bn ch ngha nhng ch ngha thc dn Php khng ph hoi kinh t phong kin m ngc li n duy tr thm ch l cng c nn sn xut trn c s phn phi rung t mi, phn b sn xut mi.

Ch thc dn na phong kin hnh thnh, tip tc km hm s pht trin ca t nc ta. Tuy vy i vi tnh hnh tr tr lu i ca mt x hi phng ng, khng phi n khng gy ra nhng bin i ln.

Vic m mang giao thng, bun bn, pht trin kinh t hng ha to ra mt th trng thng nht t Bc ch Nam, khch quan to thm c s cng c s thng nht ca dn tc hnh thnh t lu nhng cha tht vng chc. i ngc xu hng , thc dn Php li ra sc thc hnh chnh sch chia r: t ra ch chnh tr, ban hnh lut php khc nhau gia ba k.

N ph chnh sch b quan ta cng ca triu nh nh Nguyn, lm cho Vit Nam tip xc vi th gii, trc ht l ng v chu u, a nc ta ha vo cuc sng chung hin i ca th gii. Ngc li xu hng , thc dn Php chng mt hng ro quan thu lm cho bit Nam ph thuc vo Php, thnh ci ui ca t bn Php.

S pht trin bun bn v giao thng nh th lm mc ln nhiu thnh th t bn ch ngha. Tuy nhin chnh sch km hm cng nghip, duy tr kinh t phong kin lm cho thnh th ch thnh nhng trung tm thng nghip v tiu th, khng c tc dng tch cc y mnh kinh t nc ta theo hng t sn ha.

S xut hin th trng thng nht, s xut hin cc thnh th ng c ng vai tr trung tm kinh t, s tip xc vi phng Ty l nhng nhn t rt mi. Tuy b chnh sch phn ng ca thc dn km hm, nhng nhn t , khch quan ngoi mun ca thc dn, vn gy tc dng tch cc n s pht trin ca nc ta.

2. S bin ng trong kt cu x hi

Nhng iu kin kinh t chnh tr trn y gy ra mt s bin ng trong kt cu x hi Vit Nam.

X hi Vit Nam, trc khi Php sang xm lc l mt x hi phong kin phng ng. Trong x hi con ngi sng gn b vi h hng, lng xm. H hng ni ngoi khng nhng gn b vi nhau bng tnh mu m m bng c mt t chc c th bc cht ch, bng c mt o l c tnh cht tn gio. H hu nh thnh n v ca lng x. Lng x c rung t ring, thnh hong ring, phong tc lut l ring. Ngi trong xm, trong lng i li vi nhau tt la ti n, ma chay ci hi da vo nhau to thnh mt th tnh lng ngha xm c kt nhau li. Lng x c tnh cht t tr, l n v v kinh t v hnh chnh ca chnh quyn trung ng. Chnh quyn trung ng tp trung chuyn ch, da vo b my quan liu v qun s duy tr s thng tr, bt thn dn theo n v lng x np thu v i phu, i lnh.

Chnh quyn thuc v mt dng h. Triu nh quan li l thn thuc, ti t ca dng h cm quyn. Vua, qu tc v quan li chia nhau hng s t thu v cc quyn li chnh tr, tinh thn khc c phn phi theo th bc thn, s, trn, di.

C h thng v mt nh nc l chnh quyn, v mt x hi l ng cp, v mt mu m l h hng thng tr t dn, bn tng lp nhn dn: s, nng, cng, thng.

Nng, cng, thng m quan trng nht v s lng cng nh v vai tr kinh t l nng dn, cch ny hay cch khc u b khinh r, p bc, bc lt. l nhng tng lp b tr. T dn do s ng u. S nh nho c th coi nh mt ng cp c bit. H t nhn, v c x hi tha nhn, l k cm chch o, truyn b gio ha ca triu nh cho nhn dn. Trong mt nc tn gio khng c gio hi, khng c nh th, khng c tng lp gio s c c quyn (Pht gio v o gio ch c cc cha qun, c tnh cht a phng, c nh hng tng vng v khng gn mt cch hp php vi chnh quyn), th nh nho, trong i sng tinh thn ca nhn dn, c trch nhim chn dt nh ngi gio s. Nh nho t th lm quan, c hng nhng c quyn v kinh t v tinh thn, nu khng lm quan cng tr thnh thn ho. S l tng lp khng c nhng c quyn nhng khng thuc nhn dn lao ng. a ch v ph nng l nhng tng lp bc lt v trong iu kin rung t t, chng bc lt bng nhiu cch rt nng, nhng, nu khng phi l c hc, thuc gia nh dng di, c quyn th ca thn ho m ch l trc ph th khng nhng khng c c quyn g, m nhiu khi cn tr thnh i tng bp nn lm tin ca thn ho v quan li. S i lp ch yu v x hi l s i lp v quyn th, a v gia vua, quan vi dn. Rung t v danh ngha l ca vua, v thc t mt s kh ln l rung cng. Quyn th, a v l iu kin c phn phi hng th rng ri quyn li rung t. l cng c ch yu p bc, bc lt.

Trong x hi c s i lp gia nng thn v th nhng khng phi l s i lp ging nh trong x hi t sn. Khp nc l nng thn, l nhng lng bn n np trong ly tre xanh c cng lng ng kn, l v s nhng m rung t manh mn, l nhng nh cha n miu, thn h v dn lng. th l ni th ph v chnh tr, vn ha, ni tp trung kho lm, qun i. th c cung tht, dinh th, ph ca qu tc. th cng l ni tp trung nhng th th cng kho tay, nhng con bun, sng thnh ph phng. Nhng y ch l nhng ch ln trao i hng ha c tnh cht a phng, nhng mt hng tinh xo c sn xut ch phc v cho mt nhm nh qu tc, quan li. Sinh hot th c khc nng thn, nhng nhn vt trung tm trong cuc sng vn l cc nh quyn qu, cc cng t, tiu th cnh vng l ngc, xe kiu vng lng cao o, oai nghim, cy quyn cy th, i li c k hu, ngi h rm rch, ch khng phi l ngi t sn hm hnh cy ca.

Nhng con bun chy vic cung cp thc n vt dng cho tri lnh, chy vic mua hng bn hng, nhng thng ngn k lc gip vic giao thip, giy t, nhng me Ty, nhng ng thu khon, nhng ngi hc tr cc trng thng ngn, hu b l lp th dn u tin ca cc thnh ph nhng a. Kinh t hng ha kch thch s pht trin ca cng thng nghip, lm cho thnh th pht trin, lm xut hin nhiu nhu cu mi, nhiu ngh mi. Thnh th thu ht ngy cng nhiu nhng ngi dn chy lon, nhng ngi nng dn ph sn v c nhng ngi khc b nng thn ra thnh th mong kim n d dng hn. Lp th dn trong cc thnh ph nhng a ngoi quyn hn ca triu nh - l nhng lp dn mi ngoi t dn, c quan h vi chnh quyn khc trc v quan h vi nhau cng khc trc. H thnh nhng c nhn trc php lut bo h, t nhiu c quyn t do ca i sng thnh th t sn. i vi lp dn mi h hng, lng x, ng cp khng cn nhiu ngha na. Chnh sch kinh t ca thc dn tuy c kch thch, nhng ch yu li l km hm cng nghip pht trin. Giai cp t sn t cc tng lp th dn pht trin dn ln khng thnh nhng nh cng thng dn tc.

S xc x ca lng xm, s ph sn ca nng nghip, s xut hin cc thnh th i chiu hng lu tn ca ngi nng dn, x y h n ra thnh th. Nhng thnh th, ng c, ngi khn ca kh, c nhiu ngh cng khng d kim n. Nhng ngi nng dn, th th cng b ph sn, ng l lm i qun hu b cho cng nghip th ngoi mt s nh tr thnh cng nhn nh my, hm m, hoc i phu lm ng, lm n in, phn ln cn li bin thnh nhng anh bi, anh xe, nhng v em, con sen, nhng ngi bun thng bn mt v khng t tr thnh gi im, lu manh. Mt tng lp tiu t sn dn ngho ng o, phnh to mi ra, sng mt cch bp bnh thnh th.

l nt bin ng c bn ca x hi Vit Nam u th k XX.

Hai kiu kt cu x hi cng tn ti, cng c c thc dn v phong kin chp nhn, c thc dn bo v v quyn li ca chng. Nhng nhng giai cp, ng cp khng ngng xm nhp ln nhau, chuyn ha ln nhau, bin ng, ty thuc vo nhng chnh sch c th ca thc dn v theo hng t sn ha ca c t nc ni chung.

Mun nm cht thuc a, thc dn cn nm chc chnh quyn cc cp v kim sot cht ch nhn dn. Chng cn c mt b my cai tr trung thnh v c lc, cn to c mt c s x hi thch hp vi ch ca chng. Tuyt i a s nng dn nng thn xa nay vn chu nh hng tinh thn ca thn s, nho s, tng l lc lng chng i li s xm lc ca thc dn Php mt cch ngoan cng trong nhiu nm. Khng nhng thc dn n p, chm git khut phc, chim ot; tng cng bc lt gim nh chi ph cho chnh quc, tng thu nhp cho ngn sch thuc a; bn cng ha, lm ph sn nng dn, m cn cn phi ly khai nng dn khi nh hng ca thn s, nho s. Thc dn Php va mua chuc va h uy th, va uy hip khut phc tng lp thn s, nho s l tng lp c ci r v c tn nhim ln nng thn, c uy quyn c vi bn hng l, thn s, nho s l lc lng hu b ca b my quan li gn b vi Nam triu. Phn ln h v th mang tm l tht bi ch ngha, tht vng u hng v mt tn nhim. thay th h trong b my nh nc, thc dn m cc trng hu b, trng Php Vit, trng cao ng, o to nhng ngi Ty hc, ci cch th l thi hng, thi hi, to iu kin cho bn tay sai, cho nhng ngi c Ty hc chim ly cc danh v ng ngh, ng c. Nhng ng thng, ng phn, nhng ngi u t Ty hc, nhng ng ngh, ng c mi c triu nh phong tng, hng nhng u i v vt cht v tinh thn m cc danh v y cho php, thay th dn v tr ca vn thn xut thn t Nho hc. Chnh sch ca thc dn tc ng n lp qu tc, thn ho. Mun gi cht ly quyn li, a v, bn chng ra lm vic cho Php, cho con hc trng Php, gi con du hc tn bn Php, b tin mua c phn, m ca hiu bun bn v dn dn cng c c hai chn nng thn v thnh th.

Nu tng lp thng lu trc y trong x hi l nhng c Thng, quan B, ng Ngh, ng Thm ho hoa gm bc, tn ta lng xanh, th tng lp thng lu trong x hi thuc a l nhng quan Tham, nhng c T Hng, nhng ng k Bi, ri n ng Ch bt, nh hc gi knh trng Phm Qunh; v nng thn thy Chnh, thy L t lu trc cn l ngi chy vic, khm nm, vng d nghe theo cc thn s nay bng tr thnh ngi c quyn hnh thc s, c quan S, quan n bnh vc, gip cho tu rung, chim vn, xy dng dinh c, chng bao lu na cng s thnh ng Ngh cm ba toong, i m d, mc u phc v i t hm. Trong x hi ngi t sn bit qu mnh sc phn hong ca triu nh v c cc th ln chn nh trung, nh qu tc cng bit knh trng ci ti cng phng m tm cch ve vn. C nng thn v thnh th i n nht th ha, m nht th ha theo hng t sn.

X hi Vit Nam chuyn mnh mt cch au n, nhc nh sang hng t sn, mt hng t sn km lnh mnh nht, qu qut nht, li nhng hu qu tai hi nht, nhng iu cng li ko cc mt khc pht trin: thay i b mt thnh th, bin n thnh nhng trung tm kinh t, dn dn quy t nng thn quanh thnh th, thay i kt cu x hi, lm mt th lc nhiu lc lng bo th tr tr, to iu kin cho ci mi sau khi thay da i tht, bin ha c iu kin t thnh th ta v nng thn, chi phi s pht trin theo kiu cc x hi hin i.

3. Cuc sng, tm trng i thay. Nhng vn ca x hi

Nhng s i thay nh th v chnh tr kinh t x hi cng ngy cng cng c v tr ca thc dn Php, khng nh, bnh thng ha nhng ci xu xa, nhng ci tri mt ca qun cp nc, ca phng Ty, ca x hi t sn m thc dn mang vo cuc sng Vit Nam. Ngi ta phi sng vi n, bt buc phi thch ng vi n v khng phi khng quen dn.

T Xng tng ch giu:

Khn l bc n to ty r,

Vy lnh c kia qut sch h.

Cng c tu hnh, s c lng,

Xu ho rng rnh, mn ngi xe

Ci l lng, hm ca, tri tn ti trt t y chng tai gai mt, gy ra bt bnh, phn ng cho c x hi vn tn trng tc l, tn trng l gio, phn v trn di. Nhng v sau, khi quyn ca k c ca c tha nhn, s hng th th vui vt cht c coi l quyn li t nhin, khi l gio, tc l li bc, th ci ngon, ci p, ci tin li, ci ho nhong tr thnh c sc hp dn.

Nhng ngi lung tui ua nhau i hc, cc bc cha m thc gic con ci i hc, kim ly t vn ling ch Ty v hnh din v ci chc thng phn. C nhng ci cn xa l hn sm banh, sa b, kim c bng nhng cch nhc nh hn, ti li hn, li gy ra thm mun, c ao. Ci quan trng khng phi ch l ch thay i s thch th, ch bnh thng ha vic n b, sa, mc ngn gn, bt tay cho hi nhau, m cn l ng thi vi s thay i trong i thng , l s thay i ca c cuc sng tinh thn, c tm l, cch suy ngh. Trong x hi xut hin nhng vn mi v cch nhn, cch gii quyt cc vn theo cch khc.

thnh th mi: ngi hng ngi, tr tr, ua nhau thanh lch cng lm li; nhng ca ngon vt l hng ngy trn v, nhng nh ht lng ly, nhng qun tr lch s li cun, bo ch khng ngt ng gi c, tin tc kinh doanh. Ngi ta cn hng th, cn tin, cn tnh ton, chy vy. Cuc sng si ng, chen chc, phc tp i hi ngi ta phi nhanh chng, gn gh, lun lun ng.

Hng ha chu u t thnh th trn v nng thn. Chic n Hoa K, ri chic n mng sng chi sng bn cnh cc n du lc leo lt. Bn tin t ch chm cnh nho con sc thay th dn nhng phn g, sp lim. B xa lng, ci ng h qu lc chim ch trong gian gia nh trn, c gi thnh phng khch ca ng b h nng thn. Nhng b mi l y dn ch nhng hng n bn th, cu i, honh phi, ui thng ci n th, b trng k xung nh xp, nh ngang. Ci mi tp trung thnh th nhng khng ch ng khung thnh th, n i thay c cuc sng nng thn, cn c a ca nh nho v ngi nng dn, nhng ngi vn trung thnh vi ci c truyn nht.

Khng phi ngi ta chp nhn d dng s thay th . Nh nho v ngi nng dn, du cng ngy cng tht th, cng bi quan, vn khng ngng phn khng. H c nhiu cch chng li. nhiu ni, nhng ngi Cn vng sng st vn n np trong nhn dn, i v b mt nh nhng k du hip, mong thi li m la trong ng tro tn. Yn Th, Hong Hoa Thm vn xy dng n ly. Qung Nam, Nguyn Hm vn gi mt ci tri, ngm thu np ho kit. Ngi thi c t khng chu ra lm quan. Ngi lm quan t chc. Du vua Hm Nghi b y, ng Khnh ri Thnh Thi ln ngi t lu, khng t ngi vn dng nin hiu Hm Nghi tnh nm thng. Ngi ta bi bc b u phc cc lc, i giy Ty lp cp lc lo, ch Ty kh theo, khng c ngha l, khng trang nh, ngi i hc phi lim t bt cho mng li i mi c c, nhng nh gia gio cm con chu mc Ty, ni ting Ty trc mt cha anh.

Nhng ci mi, ci p, ci tin li vn c sc mnh ca n. u th ca ci dn tc, ca tnh cm thing ling vi cha ng, vi o ngha thnh hin cng khng ln t c. Dn n ci mi chinh phc c c nhng ngi kh tnh, n c. Khng ai c th ui n hay tnh n chuyn ui n ra khi cuc sng m ngc li ch tnh chuyn sa i mnh cho thch hp trong cuc sng vi nhng ci mi .

Nhng ngi nng dn b ph sn chy ra thnh ph, cc nh nho cng i ra thnh ph. Dn dn h thnh th ha, tiu t sn ha. Ci ranh gii ca a v, gia th b xa bt. Mt ng ngh c th ra ng ch tr mt hi bun. Mt ng quan c th ra ngi bc thuc hiu, mt cu m c th ra vit tung, o din tung, m khng cm thy mt th din. Dn dn chnh h li tp hnh din vi nhng mnh khe trong ngh bun bn lm n. H quan nim ngh bun, vic lm giu theo trit l cnh tranh sinh tn, ch khng phi vi thi khinh b ngh trc mt nh li thnh hin ngy trc. Lp nh nho tr mi ln ln, sng cuc sng mi , c phng tin va ra Bc li vo Nam, dn dn m rng tm mt, thy ra nhiu ci mi l khng phi ch ca nc khc m c ca t nc mnh; h thy c ci cht hp, nhng ch yu ca chnh mnh. Trong s xut hin nhng ngi xng xo c ch h hi tri vi bn tnh Nho gia, nh Phan Bi Chu, ng Thi Thn Trc khi nhng ngi t sn dn tc c thc ginh ly quyn lm ch cuc sng ng l thuc v h, th nhng nh nho ny, nh s tn nhim x hi, nh kh nng v vn ha ng h h vai tr nh t tng ca giai cp mi. Theo quan nim ca mnh v vi phng tin mnh c, h nhn v gii quyt nhng vn mi ca thi i.

Thc t ln nht ca cuc sng l t nc mt vo tay qun gic, lm nght th c dn tc. Mt thc t na cng ln nht l nu thnh th th cng thy r l t nc ang i vo con ng t sn ha. Cho nn thc t t ra vn chng Php, cu nc, ginh c lp, m cng t ra vn duy tn, i theo u M, theo kp cc nc vn minh. Vn cu nc, vn duy tn u c t ra t th k trc, nhng n nay phi nhn li trong hon cnh mi. Khng nhng kinh nghim tht bi va qua cho php rt ra nhiu bi hc, m nhng iu tai nghe mt thy thi i cng cung cp cho ngi ta nhiu iu kin thy vn thit thn hn. Phi c dn ng ln mi cu c nc. Phi duy tn mi ginh c lp c. Nhng vi vn tri thc v cch suy ngh ca nh nho lc cha ai c iu kin hiu ci mi tht su xa m mi ngi nhn mt cch. Theo ci mi l theo con ng ca k th. Thc dn Php chng khoe khoang nhng vic lm ca chng nhm mc ch khai ha, truyn b vn minh, ban n cho thuc a sao? Qu na nhng vic chng lm l xu xa, tn c, v hu ht l tri vi phong tc tp qun ca dn tc. Khng phi duy tn v yu nc d kt hp vi nhau. Khng d dt b ci ca cha ng, ca dn tc, ca thnh hin, theo ci mi. C ngi ght Php m c tuyt mi ci mi. C ngi cho duy tn l tt c, lm ln nhng vic Php lm cng l duy tn. Duy tn l c mt cuc u tranh gia ci c v ci mi, gia dn tc v phn dn tc. gia hai thi cc oan l nhng quan nim m h yu nc v duy tn nhng phm vi khc nhau, mc khc nhau. Kt hp yu nc v duy tn trong thc t khng phi l chuyn d dng v xc nh ci mi no mi l ci mi cn cho dn tc cng khng phi mt lc lm ngay c.

Nhng ci mi vn c thm nhp, bt chp mi s chn la. N chi phi s suy ngh, tc ng n tm l x hi.

Trong cuc i thay nh vy mt cuc i thay m bt c mt cuc b du no trc y cng khng th so snh xut hin nhiu con ngi khc trc, nhiu quan h khc trc, nhiu chuyn khc trc. Cuc sng trn ra ngoi khun kh lun thng v nhn tnh th thi, tr thnh mt cuc sng x hi c th, a dng v si ng. S m m ca lng t hiu, cung thun trong gia nh khng gi c ngi con di gi cha m; tnh lng xm qu hng vi ci rn rng ca hi h, nh m khng gi chn c chng trai sau ly tre xanh. Bc ra khi khun kh cht hp, yn lng, h hng, lng mc, ngi ta phi tnh to, tnh ton, vt ln trong tnh th khn sng, mng cht ca mt quan h lnh lng tin trao cho mc. Ngi ta phi t thc, phi sng, suy ngh, m c cho ring mnh trong nhng iu kin ca mt x hi phc tp, rng ln.

Chnh s i thay, s u tranh y to ra nhng con ngi khc trc, t ra nhng vn thnh ti vn hc khc trc, nhng nhn vt vn hc, nhng suy ngh, cm xc m ta s gp trong vn hc thi k ny. Nhng bi th ngm chm ri tng cu bn chiu ru, nhng cu h ht khoan thai ca nhng m trng kh gy ho hng, quyn r. Vn hc phi l vn hc ca nhng con ngi c th v ca mt x hi ng.

II. TNH HNH CHUNG CA S PHT TRIN VN HC

X hi thc dn na phong kin hnh thnh qua mt qu trnh u tranh gia ta v ch, tranh chp gia ci mi v ci c. Tng ng vi qu trnh l mt cuc cnh tranh u trong vn hc. Thc dn Php du nhp vn ha Php y li, chim ch, thay th vn ha c truyn ca ta, m ta phn khng li s xm nhp, n dch bo v vn ha ca dn tc, ng thi cng bt chc, chn lc, tip thu ci mi, chu nh hng ca ci thng tr, dn dn hng theo nn vn ha mi mt cch khng cng li c.

Kt thc giai on u tranh qun s v chnh tr, mt bn ch cn mt v kh l vn hc v mt bn phi chuyn sang dng v kh vn hc tip tc chinh phc. Hai bn u s dng vn hc v u mun ginh git ly v kh . Nhng nhn t i lp nhau cng tc ng, nh hng n cm xc, suy ngh ca mi ngi trong cuc sng, nh hng n ngi sng tc, qu trnh sng tc. Bn cnh nhng nh nho vn tip tc lm th, lm ph, ngi nng dn vn tip tc ca, v, h, ht, nn vn hc c vn tn ti khp nc, l s xut hin mt lp nh vn kiu mi, mt nn vn hc c tnh cht khc trc, to thnh mt cnh tng giao thi gia hai nn vn hc.

C giai on 1900 1930 c nhiu s kin vn hc, nhiu tc gi, tc phm nh du tng bc ca qu trnh u tranh, pht trin, tranh chp gia hai nn vn hc c v mi trong giai on c tnh cht giao thi .

1. Mt giai on vn hc c tnh cht giao thi

Trc th k XX trong lch s vn hc Vit Nam c hai dng r rt: bc hc v bnh dn. Mi dng u c ngi sng tc, cng chng, ti, i sng, phng thc truyn b ring, u c sng tc theo nhng quan nim vn hc, nhng l tng thm m ring, v theo nhng th loi nht nh.

Vn chng bc hc l vn chng ca nh nho, tng lp tr thc t coi mnh l thn t ca triu nh, k hng o nhn dn, k bo v o l thnh hin. Nh nho vit vn khng phi biu hin ci p, khng phi vui. Vn gn lin vi o, bo v o l cng thng. C th l th vn chng ca tng vua hin ti gii, ging gii o l nhm treo gng, thuyt phc, rn dy. C th l th vn chng mn cnh ni tnh, biu t tm, ch, bc bch tm lng trung trinh, tit tho. Trong nh nho cng c nhiu ngi chn ci g b, kht khe, cht hp ca khun kh l gio, vit mt th vn chng ca tng thin nhin, ca tng s phng khong, s thanh cao ca ngi n s, ca tng ci ho hoa phong nh ca ngi ti t. L tng thm m c th khc nhau, ni dung t tng c th kh khc nhau, nhng vn chng vn l th, vn l mt th vn xui c vn, c iu, mi th loi u phi tun theo nhng lut l ngh thut cht ch, hn ch s a dng ca sng to c nhn. i sng ca n l triu nh gia vua ti v ng liu, trong trng hc, thi x gia thy tr, b bn, trong gia nh gia cha con, anh em. Vn chng vit ra l cho mnh, vit vo vn tp, thi tp, lu li hco con chu, ct vo danh sn. Nhng ng vn hay vn c ph bin, truyn tng, nhng l s trao i bng cch c cho nghe, chp cho xem gia nhng ngi ging mnh. Ngi vit khng h ngh n chuyn cng b tc phm, khng h quan tm n cng chng. Vit vn, ngi ta ch trc ht khng phi l thc t khch quan, m l o l cng thng. Ci p, ci hay ca n trc ht l ngha l. Hnh thc ca n chung cn i, hi ha, trang nghim. Vn chng phi c vit c k xo, gt ra, hoa m, thay cho t ng thng thng l in tch, nhng khng phi v th m ngi ta chung s cu k, kh hiu. Ngi ta vn qu s bnh d, t nhin, nhng l th bnh d, t nhin trang nh. Vn chng trang nh, trnh ci th ci tc va khng quan tm biu t tht ng thc t, va khng coi trng cuc sng ca nhn dn m h cho l tm thng, thp km. Nh nho vit vn khng cho nng dn c, m c vn cng khng nhm cho nng dn nghe.

Vn hc bnh dn l vn chng ca nhn dn lao ng. l li ca ting ht bc l nhng xc cm trong cuc sng thn d, trong khung cnh cng nhau lao ng sn xut, trong cnh hi h nh m t tp ng ngi; k nhng chuyn trong xm, trong lng lm h xc ng, nhng chuyn ngang tri m h mun ph phn. Khi h ht hay k v, h khng coi l vn chng, ngh thut, nhng vn chng bnh dn vn c ci p t nhin, gin d nh tm hn ngi sng tc ra n, nh khung cnh thin nhin bao quanh h. Ngi bnh dn h ht, lm v cng khng nhm vo mt cng chng no. Ci p cht phc ca n cng xa l i vi nh nho.

Nh nho coi thng, t quan tm n bi v, cu ht ca nhn dn v nhn dn cng gi thi knh nhi vin chi i vi vn chng bc hc cao o, xa l. Hai th vn chng cn bn u l tr tnh, ra i trong cng mt khung cnh, mt thi i. Nhng l ca hai loi ngi sng tc kh xa nhau. Tuy vy gia vn chng bc hc v vn chng bnh dn cng c ch gp nhau. l trng hp nhng nh nho c t tng nm o ch ngha quan tm n thc t cuc sng, n con ngi, vit nhng truyn Nm, t s ng tnh vi nhng k chu ch bt cng, p bc, gp cnh ng ngang tri, chu s phn hm hiu. Suy ngh, cm xc ca h v cuc i khng phi hon ton ging ngi nng dn, nhng ngi nng dn cng thch th tm c trong cu chuyn, trong li th ca truyn Nm ci g l ng iu m ca dao, h v khng ni ln c. Khi dng nhng th loi dn tc, ngn ng dn tc vit truyn, cc nh nho t nhin phi i su vo ting ni, tm tnh ca nng dn v khi truyn ming ngm c loi truyn ngi nng dn cng chia s phn ng tnh, ng cnh, phn con ngi nht trong xc cm ca nho s. Th vn chng gia vn chng bc hc v vn chng bnh dn lm du ni gia hai loi ngi, c tc dng to ln i chng ha vn chng bc hc, ngh thut ha vn chng bnh dn, l nhng ci mc quan trng trn bc ng pht trin vn hc dn tc.

Vic gp nhau, hc nhau nh th vn khng xa b c s cch bit gia vn chng bc hc v vn chng bnh dn. Kinh t v x hi mt nc nng nghip khng c kh nng khc phc tnh cht phn tn ca n. V vy n vn gi nh nho v nng dn, hai dng vn hc ni trn nhng sn vt ca kinh t nng nghip ca x hi phong kin trong tnh trng xa cch, ring r, khng i n nht th ha. Tnh trng tn ti lu di cng vi s tr tr ca x hi phong kin.

***

S i thay bt u vi vic i thay v tr ca cung nh v nng thn so vi thnh th t bn ch ngha, ca nh nho v ngi nng dn - nhng nhn vt nng thn so vi ngi th dn.

Trong x hi thc dn na phong kin, cung nh khng cn l trung tm ca c nc. Quan h vua ti, ng liu, trt t tn nghim ca triu nh b xo tung bi mt quan h mi: gia tt c nhng ci vi ch thc dn.

Chic lng Ty hu h ang li cun m thanh, thiu nin n ca cc trng Php Vit. Cc trng ch nho xa kia tp np n c ni thn cng xm vng, th nay hin ra quang cnh tn t ca bui ch chiu. Trong cnh lon ly khng ai cn ngh n chuyn lp thi x. Bn b thn thch cng ngi gp nhau. Quan h thy tr, b bn khng cn cht ch nh trc. Nh nho, ngi i biu tinh thn ca x hi trc y, tri qua mt s o ln v s phn. Vn hc bc hc, chung s phn vi ngi sinh ra n, mt c sinh kh v t sng, lng l tn li.

thnh th, cng ngy cng ng o nhng con ngi mi, sng hon ton khc trc, c nhng nhu cu vn hc hon ton khc trc. thnh ph khng c nhng bui h ht di trng, v li th vn ngh thn d y cng khng tha mn c th hiu th dn. Lp cng chng mi ra i i hi mt nn vn hc th dn.

Trong truyn thng vn hc dn tc cha c nn vn hc th dn v thng thc mt th vn hc th dn nh vy cng khng phi l vic d dng, t nhin i vi mi ngi, bng con ng ny hay con ng khc, mi t nng thn ra thnh ph. Vai tr mi gii lc ny rt quan trng. Trong nh trng, ngi hc sinh t hc ting Php n hc vn hc Php. Nhng gi phn tch ging dy vn hc trong trng c tc dng ci to, gio dc quan im thm m lm cho ngi hc hiu, thch mt th vn hc rt khc vi vn hc truyn thng. Nhng truyn dch t ting Php, t ting Trung Quc ng dn trn bo ch, hay in thnh sch mng l mn n tinh thn u tin ca lp cng chng th dn mi m y.

Khng phi vn hc th dn c th ln t ngay vn hc nng thn. Nh nho vn t ho v th ph, ch ngha, o l thnh hin, vn lm th ph. Nhiu v khoa bng c ting tm, quan li cao cp c thc hin khuyn khch t chc nhng bui xng ha, thi th ln. Nam triu vn tn ti, vn c nhng ng quan ngi vit chiu, biu. Ngi ta vn nhai li th vn chng gio hun v vua thnh ti hin, v o l cng thng nhng khng cn ai thch th vn chng di tr, tr trn, vit chi tiu su v kim cm y. Nhng nh nho yu nc, trong sch vn dng vn th ni kh tit bt khut, vch mt bn phn bi, ca tng nhng ngi anh hng hy sinh. Ngi nng dn vn khng c quan h g vi nhng truyn ng trn bo ch, nhng nh vn ging dy trong nh trng, vn bc bch ni lng ca mnh trong nhng bi v, cu ht. Phm vi tuy c rt li, tc ng tuy c t hn, vn hc c ca nh nho v ca ngi nng dn vn c tn ti trong a bn nng thn.

Th l hai a bn thnh th v nng thn c hai nn vn hc khc nhau. Bn cnh nh nho l lc lng sng tc ch yu trc y, xut hin lc lng sng tc mi: nhng ngi lm bo, trong c c nhng nh cu hc vit bng ch Hn. Dn dn bng con ng dch thut, phng tc mt s ngi vit bo chuyn sang vit truyn ngn, vit kch, p ng i hi ca cng chng thnh th. Hai lc lng sng tc khc nhau hn v quan nim vn hc, v mc ch sng tc, v phng php sng tc, v tiu chun thm m.

Trong iu kin phng tin giao thng v giao lu vn ha pht trin hn, bo ch, nh xut bn, nh ht truyn b tc phm vn hc nhanh chng v rng khp hn, thnh th v nng thn lin lc thng xuyn hn, nhn dn vo hon cnh ging nhau, c tm t, nguyn vng gn nhau, d hiu nhau hn, qun chng nht th hn trc, dn tc thng nht hn trc, hai nn vn hc y phi tip xc vi nhau, vo th phi cnh tranh vi nhau thnh mt nn vn hc chung cho c dn tc. Vn hc bc hc ca nh nho rt hp a bn li v t n cng thay i tnh cht. Vn hc mi v vn hc c u ng ln bo ch, u em ra cng b cho mi ngi. N thnh mt th hng ha, khng th khng ch n yu cu ca cng chng. Trong cuc cnh tranh , vn hc c, cn bn l mt sn vt c tnh cht nng thn, phong kin, khng th thch hp vi x hi mi. Cng chng thnh th ng o v s lng, li c ng tin b ra nui sng bo ch v ngi cm bt, tr thnh lc lng chi phi s pht trin ca vn hc, bt ngi ta quan nim vn hc theo yu cu ca n. Khi lp thanh nin ln ln, nhiu ngi i hc ch Php, qun n nhng ch chi, h, gi, d, xa dn cch lm i, lm on, chn vn, g gm nim lut, th th ph ca nhng bc cha ch v mt vn hc tr thnh xa l i vi h, xa l hn c tiu thuyt v kch ni v nhng ng hip s, nhng b qu tc, nhng nh t sn nhng th k trc tn chu u. Mc d cc c, v nhiu ngi vn theo cc c, ch tha nhn c mt th vn chng l vn, th, ph, lc, khng th no coi vic ta hm ru con d, b lng con c, ting xe b m ch ln trn ng l vn chng, nhng on vn t cnh ca Daudet, Maupassant, Flaubert vn lm ngi ta thch th, say m. Kch ca Molire, ca Conleille vn hp dn d dng hn l vn ca Hn D, th ca L Bch, Ph v ngay n c vn th Nguyn Tri na.

Vn hc thnh th thay cho vn hc nng thn, ngi tr thc tn hc thay cho nh nho lm ch vn n. Nhng s thay i xy ra khng ging nh s thay i trong qun s, chnh tr: u tranh tiu dit thay th, m tri qua mt cuc cnh tranh m thm, lng l, chuyn ha dn. Vn hc c c gng cch tn, thch ng vi cng chng mi, nhng bt lc, dng li, ho mn dn. Vn hc mi ra i, u tin kh mng manh, ni dung kh ngho nn, ngh thut kh u tr, nhng da vo s pht trin nhanh chng ca thnh th, vo s tch ly tri thc vn hc t sn phng Ty, pht trin, chim lnh dn trn a, dn vn hc c vo mt gc trong tng ngi, trn t bo, trong c x hi, cho n lc n phi bin mt hn.

Vn hc ca c giai on 1900 1930 c tnh cht giao thi. Tnh cht giao thi biu hin s tn ti song song ca hai nn vn hc c v mi vi hai lc lng sng tc, hai cng chng, vi hai quan nim vn hc, hai loi ngn t vn hc hai a bn khc nhau, xu th thng li ca nn vn hc mi ang tin ti thay th nn vn hc c. giai on giao thi ny, nn vn hc c tuy trn suy tn nhng vn cn gi mt v tr ng k, vn cn c tc dng tch cc nht nh trong s pht trin ca vn hc dn tc.

2. Nn vn hc hin i ha, di vo qu o chung ca vn hc th gii

Trc th k XX vn hc Vit Nam ging vn hc mt s nc ng , chu nh hng vn ha Trung Quc, khng cng loi vi vn hc ca nhiu nc trn th gii vn chu nh hng nn vn hc chu u. Vn hc chnh thng Vit Nam thi trung i do nh nho vit v chu nh hng Nho gio.

Nh nho c cuc i vo vic vit vn, lm th v theo quan nim Nho gio, h vit vn, lm th trong nhng trng hp nht nh, theo nhng nh nht nh, khng ging vi hot ng sng tc ca cc vn ngh s hin i. Vn chng c th coi l mt th ngh, mt th k xo, m nm vng n, nh nho c th thi u, lm quan v cng vic ca mt ng quan nh nho l lm vn chng trong cc trng hp khc nhau ca cng vic cai tr. T nh h tp lm th, vit vn tun t t vic hc thuc, lm i, lm on. Khi vo i, vn chng c dng tho cc giy t vic cng (chiu, biu, t lnh ngoi giao, vn t thn, giy t vic cng t ph n t n lm t sc, t bm), chp s. Vn chng cng c dng trong vic th ng, giao thip. Ngi ta chia vui, chia bun vi nhau bng mt i cu i, ving nhau bng mt bi vn t, n nhau, tin nhau bng mt bi th, ghi li k nim bng mt bi k, bi t. Tt c nhng th vn chng th ng khng phi u vit theo s i hi ca xc cm, m theo i hi ca quan h, ca cng v, th din, khng cho php thoi thc. Bn b thng cng nhau ngm vnh, cng nhau xng ha. Cho ring mnh, nh nho dng vn ghi chp nhng iu nghe thy, nhng s tch, nhng thng cnh, lm nhng bi th vnh cnh, vnh vt hay th l tm s (cm hoi, ngn ch). Cm hoi, ngn ch hay vnh cnh, vnh vt ch yu cng l gi gm tm s. Quan nim th gii, quan nim con ngi, quan nim vn hc Nho gia nh hng su sc n vic vit vn, lm th ca h.

Theo quan nim Nho gia, Vn l biu hin ca o c dng truyn t o l thnh hin, em gng sng o c gio ha. Vn nhn tt phi c ti nh ngc phun chu tc l c ti s dng ngn ng, vn t nhng trc ht h phi c ci cha bn trong l o c, ci a ra gio ha. V vy vn nhn vn gn vi loi thnh hin hn loi ngh s. Vn khng tch khi trit, s. Vit vn, tt khng trnh khi vic ni n thc t. Nhng vn nhn khng quan tm nhiu n quan st, nhn thc, m t. Ci c quan tm hng u trong thc t l o l tc l s hi ha ca trt t theo o c cng thng. M t v trn thut b hn ch theo gic cm th ca Tm. Th loi vn hc pht trin nht l th. Th ch yu l gi gm, bc bch tm s. Ngn ch, cm hoi l bc bch tm s v vnh cnh, vnh vt cng l gi gm tm s. Th ch yu l tr tnh, nhng con ngi sng v c gi tr ch yu bng o l cng thng, cho nn bc bch tm s khng nhm ni ting ni ca ci ti ring t m ni ting ni ca ci ta (phn o l trong ci ti ). Trong th c loi vnh cnh, vnh vt, trong vn c loi k, t, u l nhng th loi miu t ghi chp thc t, tm cm hng trong s vt khch quan. Nhng ngay y, thc t vn b gn lc theo o l. Hnh nh ca thc t trong vn chng nh nho khng phi khng c khi t n nhng hnh tng cc k c ng, su sc, tng hp vi ci in hnh, nhng thng l b cch nhn trn y lm cho m nht, kh cng, khng phn nh thc t phong ph, sinh ng. Quan nim vn chng o l khng lm cho vn hc ch n con ngi thc, cuc sng thc, km hm vn ngh chn chnh pht trin.

Cuc sng mt nc nng nghip kiu chu vn tr tr, lun qun. D c xy ra bao nhiu cuc b du th lun thng vn c l khun vng thc ngc. Ngi ta da vo n nh gi, noi theo n suy ngh, hnh ng, ly n lm m hnh khi phc trt t, a v li c. Trong mt x hi bo th nh vy nh nho vn l ngi hiu c nht, trong mt x hi im lm nh vy nh nho vn l ngi t hot ng nht. Khun so khng h b ph v. Nn vn hc ca nh nho l con ca x hi v cng rt thch hp vi x hi .

S i thay bt u t khi trong x hi cuc sng phng lng trc y b xo trn. Hng ha, tin bc ph v cc quan h lun thng. Kinh t t bn ch ngha thnh th lm cho con ngi tr thnh nhng c nhn. Tnh ngha lp v trc li nhun. X hi tr thnh phc tp, cuc sng tr nn rn rp, gp rt, thay i nhiu hnh nhiu v. Trong mt x hi c nhn tr thnh thc t, th lun thng nhng quan h o l bt bin qu n gin, cht hp, khng th cha ng ni s phc tp, a dng, s bin ng ca thc t cuc sng. n tnh khng th gii quyt ht cc quan h. Ngi ta phi tm th gii, x hi cch khc, c thi khc v ch i vn hc a li cho mnh nhng ci khc trc.

Ngi ta nht l ngi dn thnh th trong cuc sng ua chen cnh tranh cn sng thc, khng th tha mn vi nhng li gio hun v o l cng thng. Ngi ta cn hiu r, hiu k cuc sng vi c nhng tnh tit y , nhng chi tit c th, gy c cm gic, tha mn c s t m. Ngi ta cn sng nhng cnh ng ca kch, nhng s phn ca tiu thuyt nhng cnh ng, s phn ca nhng con ngi c th trong cuc sng bnh thng, th tc. Ngi ta mun nm tri ci c tht (hay c th c tht), ch khng phi c khch l bng nhng gng trung hiu, minh ha o ngha. Ngi ta cng mun rt ra t nhng bi hc qu gi, nhng l nhng bi hc ca cuc sng, ch khng phi nhng bi hc ca gio l. Ngi ta mun xc cm, mun m mang nh nhng con ngi, nhng c nhn ch khng phi xc ng nh khi chim ngng tm gng cao c ca v thnh xut chng.

p ng th hiu vn hc thay i nh vy, quan nim vn hc, t tng thm m ca ngi sng tc cng phi khc hn trc. Mt nn vn hc ly ti trong cuc sng bnh thng trong i sng x hi con ngi c th l nh quyn qu, nh t sn thuc tng lp thng lu nhng t trong cuc sng bnh thng ca h, mt nn vn hc trng s thc (v c ci m mng) hn o l, c nhng tnh hung thc c quan st m t (hay tng tng thm) thay cho nn vn hc gio hun, truyn t, k ng tm s, ch trng o l. Khch th phi c coi trng. t vn phn bit khch th, ch th, ci du ni lin h gia Tm o Khch quan, t vn nhn thc, m t, phn nh, vn hc pht trin theo mt hng khc hn trc. M t mc n s nht, t gia cng t duy nht, cng l mi, cng l ph v khun so. Vn khng cn gn vi s, khng cn gn vi trit, tch ra thnh mt ngh thut v phi coi trng ci p. Trong x hi t sn vn ngh s s thnh mt chc nghip: vit vn bn cho cng chng. Thot khi s rng buc ca o l ni v nhng con ngi thc, v cuc sng bnh thng, kch v tiu thuyt pht trin. Vn hc Vit Nam i vo hng hin i ha.

Qu trnh hin i ha vn hc l qu trnh xa b quan nim x hi lun thng, vi con ngi o c v chc nng, hnh thnh quan nim x hi, quan nim con ngi, quan nim cuc sng, chi phi vic thay i ti vn hc. Ngi sng tc phi ch n ngi, n vic v phi quan tm n ct truyn, n nhn vt, phi quan tm n nhn thc, phn nh. l qu trnh bin dng, tha ha ba mu nhn vt nho gia: ngi hnh o, ngi n s v ngi ti t tn ti my trm nm trong vn hc bc hc. l s c th ha, a dng ha cc nhn vt ca x hi c: vua, quan tun, quan huyn, quan ngh, thy , ng l, ngi nng dn l qu trnh xut hin ngy cng nhiu nhng nhn vt thnh th: thy thng, thy k, ng thu khon, cu hc tr, ngi dn lao ng, ngi cng nhn, c tiu th v c gi mi Cuc sng trong vn hc cng dn dn phc tp, a dng, nhiu mu sc nh cuc sng thc. V th hin n, th loi, phng php sng tc, tiu chun thm m phi kp thi thay i theo.

Cha phi ngay t u ngi vn ngh s ngh n nhng quan im vn hc trc hin thc khch quan; nhng ng trc khch quan m ngi ta bt buc phi m t, ngi sng tc dn dn ch n cc vn m cc ch ngha vn hc trn th gii t ra. Thot khi s tr tr ca nn vn hc c, i theo hng nn vn hc hin i, vn hc Vit Nam gp nhng vn chung ca vn hc th gii, bc vo qu o ca vn hc th gii lc .

Trn c s ca mt nn kinh t gia nhp vo h thng t bn ch ngha th gii, mt nn vn hc nh vy, da vo ch mt b phn cng chng l dn thnh th, mt nhn t, trong iu kin lch s lc y, rt c ngha i vi s pht trin ca vn hc nc ta. l s tn ti ca mt tng lp tr thc bit ting Php, hiu vn hc Php. Vic ging dy vn hc Php trong nh trng, vic tip xc trc tip hng ngy vi cc tc phm t Php gi sang lm cho tng lp tr thc nhanh chng am hiu nhng vn ng thi ca nn vn hc Php hin i. Qua h, vn hc Php tc ng mt cch rt su sc n s pht trin v sau ca vn hc nc ta, v lm nn ch khc nhau gia vn hc Vit Nam, so vi vn hc cc nc cng ng , cng do hon cnh chung m i vo qu o vn hc th gii, nhng hoc l chu nh hng vn hc Anh, hoc l chu nh hng vn hc Nga, hoc l chu nh hng vn hc c. Qua ting Php h hiu c vn hc cc nc khc chu u, l nhng nn vn hc tuy c nhng sc thi dn tc ring, song do ra i trn c s mt hon cnh khch quan c tnh cht chung l th gii hin i v tri qua mt lch s pht trin trong s tc ng ln nhau, nh hng ln nhau, nn chng c th c nhn l thng nht t vn hc Phc hng n vn hc hin thc x hi ch ngha, tri qua ch ngha c in, ch ngha lng mn, ch ngha hin thc, ch ngha t nhin Tn tui cc nh vn, nh th ln ln lt vang di vo tai, cc tc phm nguyn vn hay phin dch ra ting Php, ri vo tay nhng c gi Vit Nam y. Mi n th k XX, ngi Vit Nam mi c cc tc phm vit t th k XVI, XVII phng Ty, nhng cng cng lc h c c nhng tc phm va in cha ro mc. H lm quen chm nhng cng mt lc vi c Cervantes, Molire, Corneille, Hugo, Rimbaud, Daudet, Andr Gide, c vi Balzac, v c vi Barbusse, Gorki. Tip xc cng mt lc v khng phi ch qua u tranh mi nhn ra ci hay, ci d, h hc hi c, rt ra c kinh nghim ca 3, 4 th k ca th gii cho s pht trin vn hc nc ta. iu gip cho nn vn hc Vit Nam c hin i ha, pht trin theo mt nhp rt gp rt, nhanh chng.

3. Nn vn hc i n dn tc, thng nht, cn hin di

Trc th k XX, Vit Nam c mt nn vn hc, pht trin khng cao lm, nhng kh phong ph v sm c tnh cht dn tc r rt.

Trong tnh hnh c bit lun lun phi chng ngoi xm, chnh quyn trung ng ra i sm. Vi trch nhim bo v nn c lp, bo v iu sn xut, n tm ra bin php thch hp t chc, quy t cc thn xm ri rc, gn b cc khu vc, cc a phng, bo m s giao thng lin lc, hn ch cc xu hng phn tn thnh lnh a, duy tr c s thng nht lnh th, lm cho c nc dng ngn ng chung, c lch s chung. Dn tc hnh thnh sm. Nh nc tp quyn cn n mt b my quan liu, cn n mt vn t chnh thc, khuyn khch vic pht trin mt tng lp tr thc s lng kh ng o l nh nho, kh thng nht v t tng. Vic hc ch Hn, lm vn theo vn hc Trung Quc, vn l mt nn vn hc c pht trin kh cao, c nh hng ln n s pht trin vn hc nc ta. Nn vn hc bc hc, vit bng ch Hn theo th loi Trung Quc v sau vit c bng ch Nm ca ta c trnh ngh thut kh cao, tr thnh in phm cho c nc. Nu cc dn tc u xem xt nh vn no tiu biu cho h nht, nc Anh s k n Shakespeare ca mnh, nc c Goeth v nc Php s khng ngp ngng ng thanh c Molire (Saint Beuve). Mt dn tc khi thng nht tng i n nh v pht trin n mt trnh nht nh, th cng ra nhng nh vn, nh th tiu biu cho c dn tc v t nn vn hc c mu sc dn tc r rt. Bn cnh Shakespeare nc Anh th k XVI, Molire nc Php th k XVII, Goeth nc c th k XVIII, Puskin nc Nga cng th k XVIII, ta c th k Nguyn Tri ca Vit Nam th k XV. T y Vit Nam c mt nn vn hc c tnh cht truyn thng.

Ch Hn l mt t ng, khng phi ch ca dn tc, nhng c s dng rng ri trong mi hot ng qua nhiu th k, tr thnh mt th ch ta. i b phn vn hc ca Vit Nam vit bng th ch , cho nn vn hc bc hc vit bng ch Hn thnh mt b phn ca nn vn hc dn tc, bn cnh vn hc dn gian truyn ming ra i t lu v rt phong ph v vn hc vit bng ch Nm pht trin mnh t th k XVIII. t nc tuy t lu c chnh quyn tp quyn, khng c lnh cha ct c, nhng nn kinh t lc hu, th km pht trin khng cho php dn tc hnh thnh trn vn v nn vn hc dn tc hnh thnh trn vn.

u th k XX vi s pht trin ca kinh t hng ha th trng chung ra i, thnh th pht trin, t nc i vo con ng t sn ha. Mt mt, c s kinh t x hi thc y thm s thng nht dn tc, mt khc, trc yu cu chng Php, cu nc tnh cm, nguyn vng, suy ngh ca cc tng lp nhn dn thng nht li, cng xc tin thm s thng nht dn tc. Hai nhn t yu nc v duy tn cng tc ng vo qu trnh pht trin vn hc trong nhng iu kin mi: s truyn b ch quc ng, vic ra i bo ch, nh xut bn, vic hnh thnh cng chng vn hc thnh th. Vn hc dn tc c iu kin thun li pht trin, nhng li gp mt tr lc ln khc: chnh quyn thc dn khng mun pht trin nn vn hc tht s dn tc, m mun thay th n bng mt nn vn hc mt gc.

Thch ng vi cc iu kin mi, cc dng vn hc ra i t trc u bin ng theo tc ng ca cc nhn t k trn.

Trong vn hc bc hc, cc nh nho tip tc ngn ch, cm hoi trc cnh t nc sa vo tay gic, cng thng in o, o thnh hin suy vi, nhn tnh en bc, nh nho tht th. H ln n bn cp nc, bn nc, bn hn nht, bn trc li, nh tic thi k vinh quang ca dn tc. H bc bch kh tit kin trinh, bt khut. Cng c nhng nh nho khc hoc dng vn chng than th, hoc tip tc ca ngi cnh phong hoa tuyt nguyt, bt mt trc thc t au xt, thm ch ca tng c cnh phn vinh ca thi i mi, bin bch cho thi n hn, bo cha cho hnh vi phn bi Nhng quan trng hn c l cc nh nho yu nc vt b li vn chng cao o, xa qun chng, th vn chng gt gia t m tranh kho, mua vui; rn c vn hc thnh v kh phc v cho s nghip cu nc v duy tn. Trong khi giao cho vn hc lm nhim v cao qu , cc c t mnh trc dn tc, trc nhn dn, quan tm n cng chng tc l mi tng lp nhn dn, ci to vn hc ch Hn cho d hiu hn, gy xc ng hn, c thc s dng ch Nm v cc hnh thc vn hc dn gian, em t tng yu nc, duy tn thay cho o l cng thng gic ng qun chng. Trong thc tin sng tc h nng cao c cht lng ni dung v ngh thut. Phi tuyn truyn, cc c cng chu theo th hiu ca cng chng, c gng sng tc c cc th loi mi, truyn ngn, truyn di, tung, cho, ca khc, l nhng th loi cc c khng thch, khng quen vit. Loi vn hc yu nc khng nhng c ni dung tin b, c tc dng gio dc tch cc m cn em vo lch s pht trin vn hc dn tc c nhng cch tn ng k v ngh thut, nh du mt bc thay i c ngha tin b ln v quan nim vn hc.

Thi i mi cng chng kin vic mt s nh nho ra thnh ph sinh nhai bng ngh vit vn. Sng thnh th v vi nhng ngi thnh th, chnh h cng thnh th ha. H a vo vn hc c nhng xc cm c nhn, nhng cnh vt, khng kh thnh th v v ngh nghip vit vn bn cho cng chng h ra cng khai thc tt c nhng kinh nghim sng tc trong ca dao, dn ca v cc truyn Nm ca cc nh nho cc th k trc, tm nhng ci g thch hp ni v cuc sng mi, con ngi mi thnh th. H cng mang vo lch s vn hc dn tc nhng cch tn ng k v ni dung, ngh thut, v quan nim vn hc.

Vn hc dn gian vn pht trin trong nhng iu kin nng thn nh c, nhng hon cnh mt nc v chin tranh lm cho nhng sinh hot sn xut tp th, hi h nh m km phn nhn nhp, tp np. Trc ci nhc mt nc, ci kh v chin tranh, v b ph sn m thc dn gy ra, ngi nng dn khng cnh thanh bnh v tm trng thoi mi nhn cnh tt nc bn ng nn th n mc mc nh trng vng i c. H phi dng cu v k ni kh, t co nhng cnh bt cng, p bc ca bn hng l mi, ca bn Ty xm lc. Ngi nng dn b ph sn phi b nh lm cult, culi thnh th, cc n in hay lm lnh m lnh nh tri dt n nhng phng tri xa tn chu Phi, chu u. H mang theo thi quen k l tm s bng nhng cu ht, bi v v lm cho vic sng tc vn hc dn gian i theo h ra khi ly tre lng, vo nhng mi trng sinh hot mi y. T trong vn hc dn gian khng ch c ting ht tnh t, ci ci hm hnh ca ngi nng dn sau ly tre xanh, m c c ting ni ut c ca ngi cng nhn, ca ngi lnh m nhng tng lp lao kh ca thnh th, ca x hi mi.

gia vn hc bc hc v vn hc dn gian khng thy xut hin truyn Nm, ni ng hn l vn c ngi vit truyn Nm nhng khng c cng chng thng thc. iu ny cng d hiu; ngi ti t phong nh ho hoa, a tnh kiu Kim Trng khng hp thi, li khng hp cnh. Mt ci nhn hin thc i vi x hi, mt t tng nhn o i vi cnh bt cng, i vi nhng con ngi kh cc, ch c th dn n ch ln n ch thc dn v bn bn nc. N khng i vo hng chng li s g b ca l gio m i vo hng chng li s xm lc, bc lt. Vn hc tro phng ch giu, nguyn ra bn thng tr mi v bn theo m n tn t hng l, quan huyn, quan tnh n bn i thn, pht trin, lm du ni gia hai dng vn hc yu nc v dn gian, thay cho vai tr cc truyn Nm ni lin vn hc bc hc v vn hc bnh dn trc y. N quyn ting rn xit ut c ca nhn dn, li t co cm phn ca nhn dn lao ng vi li than th o l, vi li ku gi cu nc ca nh nho. N kt ci k l ca v t s vi ci gio hun o ngha ca vn chng bc hc. N cng i dn n thng nht vi vn hc yu nc.

S gp nhau gia ba dng vn hc ny ni dung t co hin thc, khch l lng yu nc nh du mt s tp hp dn tc lm nn tng cho nn vn hc dn tc v sau, l iu hon ton mi so vi trc.

thnh th, hot ng vn hc nhn nhp hn hn trc. Vic ra i bo ch, nh xut bn, nhng cng chng ch c vn hc to ra iu kin thun li cho vic cng b tc phm. Ngi ta phin m cc truyn Nm ra quc ng, dch cc truyn Php, truyn Trung Quc ra ting Vit, phin dch cc ng vn c, sng tc th vn mi c bng ch Hn c bng ting Vit, ng ln bo, in thnh sch. ng ch hn c l vic mt s ngi c Ty hc phng tc theo cc nh vn nc ngoi, sng tc theo kiu vn hc cn, hin i. T nhng bi tng thut, phng s, du k tp dt m t, k chuyn dn dn ngi ta vit nhng truyn ngn, nhng quyn tiu thuyt. T dch v din dch c in Php, ngi ta sng tc kch ni.

Mt mt, thc dn Php mun li dng phng tin bo ch, nh xut bn truyn b rng ri nhng t tng thn Php, phc Php, cho tay sai ra vit vn, ra lm ch bt, ch nhim cc bo ch; ngi cm bt, ngi ch bo c chng cao v b mt ph cp tin bc. Mt khc, mt s nh vn tuy khng dm hnh ng cch mng, nhng trong lng vn cn tinh thn dn tc hoc c mun kn o dng vn chng bng gi nhc mi ngi nh n T quc hoc coi duy tn t sn ha l con ng c hiu qu nht, c ch nht, mun dng t bo ku gi hp on doanh sinh.

Chnh thnh th thc s xy ra s ganh ua tranh chp. Cc dng vn hc c v mi u c mt y v cng chnh y xy ra nhng s kin vn hc c ngha nht ca thi i.

Ngay t u th k, cc nh nho yu nc th m trng ng Kinh ngha thc, lp nh xut bn, ra bo cng khai tuyn truyn t tng yu nc v duy tn. B thc dn Php n p, cc nh vn, nh th yu nc vo t. Trng hc, nh xut bn b ng ca. Tc phm b cm. Vn hc yu nc phi rt vo sng bt hp php.

Trc, sau i chin 1914 1918, thc dn cho bn tay sai Nguyn Vn Vnh, Phm Qunh ra ng Dng tp ch, Nam Phong tp ch, loi sch u Ty t tng va tuyn truyn cho vn hc Php, va xng mt t tng yu nc duy tn gi hiu, nh lc hng qun chng. Nhiu nh vn, nh bo, nh th tp hp li quanh cc t bo y lm th, vit tung cho, truyn ngn, tiu thuyt, kch. Mt s ra m bo ring, lp nh xut bn ring nh Tn , c lp vi Qunh, Vnh.

Tnh trng hn lon v t tng kt thc bng mt cuc u tranh v quan nim vn hc. Cc nh nho yu nc ng u l Ng c K vch b mt dn tc gi hiu ca Phm Qunh, m mu thm c ca thc dn v ng thi nu cao trch nhim chn chnh ca vn hc i vi t nc, khc phc c tnh trng n hn, yu ui trong th hiu vn hc thnh th lc y.

Nn vn hc mi hnh thnh. Nhng tiu thuyt, kch vt qua giai on m phng u tr c nhng thnh tu u tin dn dn chim c cng chng, c nh hng trong x hi.

Ba loi vn hc ca nh nho, ca nhn dn lao ng, ca nh vn thnh th u bt buc phi pht trin trong iu kin mi ca t nc, u c nhng tin b nht nh. Nhng trong iu kin ni trn, nn vn hc ca nh nho v nn vn hc dn gian, hoc l b hn ch, hoc l khng li dng c nhng iu kin mi ca thi i, pht trin chm chp, chng bao lu lc hu vi thc t, xa l vi cng chng. Ngc li, vn hc mi tuy u tin kh xa l, ni dung v ngh thut cn rt u tr, non yu, lch lc nhng li thch hp vi nhng iu kin mi nn pht trin rt nhanh chng, cui cng thay th nn vn hc ca nh nho, ng vai tr ch lc ca nn vn hc dn tc cn, hin i.

i theo hng cn hin i ca th gii, vn hc Vit Nam u th k XX khng phi on tuyt vi vn hc truyn thng ca dn tc, m l pht trin n ln c tnh cht dn tc cao hn trc dn tc vi ngha hin i nht th hn trc, y l cuc sc v chin thng ca vn hc dn tc c truyn thng chng li s thn tnh, s ln lt ca vn hc t sn phng Ty. N c ngha u tranh cho c lp, bo tn nn vn ha, gi vng phm gi dn tc trc qun xm lc.

Trong x hi hin i, thnh th l trung tm c nc, trung tm kinh t v ng thi cng l trung tm vn ha, vn hc. Nng thn khng cn gi tnh trng t tr, phn tn, quy t mt cch khng chc chn quanh l trn, kinh nh trc, m nm trong mt gung my kinh t thng nht do thnh th chi phi. Nng thn tuy vn khc thnh th, nng dn vn khc th dn; s thch vn hc hai bn cng khc nhau, nhng c mt cng chng vn hc nht th. C dn tc ch c mt nn vn hc. Vo u th k, phng tin truyn b vn hc cao hn trc v u tp trung thnh th, cc trung tm vn hc khng cn phn tn t vn vt qu hng ca cc nh khoa bng ln, m tp trung cc thnh ph c bo ch, c nh xut bn, c sinh hot vn hc nc ta lc Hu vn l kinh ca Nam triu, l ni c Quc t gim, tp trung cc nh khoa bng gi, tr mt th trung tm vn hc theo kiu c. Si Gn, so vi ton quc, l ni bun bn vi trong nc v ngoi nc sm ut nht, kinh t t bn ch ngha pht trin nht, th dn ng nht, nh hng phng Ty nhiu nht, ch quc ng truyn b sm nht, bo ch, nh xut bn, truyn ngn v tiu thuyt theo mu ca vn hc phng Ty, ra i y trc tin. Th nhng Hu v Si Gn khng thnh trung tm vn hc c nc. Mt thi gian khng lu, H Ni, th vn vt c xa ca dn tc, ginh li c v tr trung tm vn hc mi ca c nc. iu c ngha l bn thc dn khng th dng nhng ngi ra cng tc vi gic, d l ngi c nhiu ti nng nh Trng Vnh K, p t mt nn vn hc theo chng v, vn hc ch c th pht trin khi bm chc vo truyn thng v ngn t vn hc c trau chut trong lch s lu di. H Ni, thc dn Php dng Nguyn Vn Vnh, Phm Qunh thc hin mt m mu xo quyt mi: chng a ra ni dung v ngh thut mi, ging l c dn tc mt cch di tr, hng nh la qun chng, nhng ngi thit tha yu nc v duy tn. Mt thi gian nhiu ngi lm ln v con ng cu nc bng vn hc. Nhng cui cng t tng yu nc chn chnh, nn vn hc dn tc chn chnh soi sng ng i cho h v c nhng ngi trc tp hp xung quanh Qunh, Vnh cng tch ra xa chng. y l s tht bi ca m mu n dch ca thc dn v l mt thng li ca truyn thng vn hc. Lng yu nc, tinh thn bt khut, mt th bn lnh ca dn tc thm vo vn hc v c vn hc gp cng ln xy dng nn, thnh linh hn ca vn hc Vit Nam, n y soi ng, gi ng hng cho vn hc khng i vo con ng nhc nh.

Truyn thng c vai tr quan trng, c khi quyt nh i vi s pht trin vn hc, nhng khng phi khi no n cng c tc dng tch cc, lm thun li cho s pht trin. Nn vn hc truyn thng ca ta cn bn l mt nn vn hc vn vn. Vn xui cng phi c nhc iu, tit tu hoc l vit theo th bin ngu, hoc l phi vit chen vo nhng on vn vn. Vn xui vit bng ting ni thng tc khng pht trin.

Khi i vo qu o cn hin i, vn xui pht trin trc ht v pht trin kh nhanh chng. y l mt qu trnh c gng thot khi nh hng vn vn, vn bin ngu, i gn vi ting ni thng tc c kh nng phn nh chn tht hin thc cuc sng. Vn xui u tin ch l nhng cu k ngy ng, dch sng sng. Truyn thng khng li bao nhiu vn ling cho vn xui pht trin, nhng cng khng c sc mnh g rng buc n. Ch trong 10 nm, n c th pht trin t vn Nguyn B Hc, Nguyn Hu Tin, Tn n Nguyn Cng Hoan.

Tri li, th l th loi kh pht trin. Ngi Vit Nam c thi quen din t t tng tnh cm thnh vn vn d dng. Th ca dn tc trong vn hc dn gian cng nh trong vn chng bc hc u i n hnh thc n nh, c tnh cch in phm. u th k, trc bao nhiu i thay, vn xui mi ra i t lu, th m mi n cui nhng nm 20, khi Hong Ngc Phch vit T Tm. Nguyn Cng Hoan cho in nhiu truyn ngn, V nh Long xut bn v cho cng din kch ni v u c cng chng hoan nghnh, nhng ngi ln lt lm th mi vn rt r khng dm cng b. Ci in phm ca th truyn thng bt ngi ta phi king n, khng dm thay i. Tuy vy, ngay i vi th, cng chnh nh truyn thng tch ly cho kh nhiu vn ling, nn sau khi can m bc c bc u, th n li tin nhanh hn vn xui vt xa trnh ca tiu thuyt v kch ni.

Cuc sng mi c tt c nhng tin cho vn hc thnh th mi ra i, chim u th so vi vn hc nng thn, th hiu vn hc th dn chim u th so vi th hiu nng dn v nh nho, lm thay i c quan im vn hc: vn hc phi i theo hng cn, hin i ca th gii. l mt tt yu lch s khng cng li c. Nhng vn hc thnh th d chim c tm hn dn thnh th vn ch c nh hng trong thnh th, khng lan rng c ra ngoi. Thnh th l trung tm cuc sng nhng vn hc thnh th lc ny li khng phn nh c hai yu cu c bn ca dn tc: cu nc v duy tn, cch mng. thnh th cha c mt giai cp t sn c tinh thn dn tc tiu biu cho dn tc trong giai on lch s mi. Nh nho, v yu nc, nhn ra s tt yu phi t sn ha, l lp ngi tin b nht lc y. Chnh h mi l ngi ni c ni dung yu nc bt khut ca bn lnh dn tc, mi tiu biu c cho tinh thn u tranh ca nhn dn v gn b vi nhn dn. V nng dn lc lng ch yu ca dn tc v ngho kh, ni chung khng bit ch, cha c i hi g khc trc v vn hc, vn d hiu vn th nh nho quen thuc hn l tiu thuyt v kch ni phng Ty xa l. Ch lu vn hc tiu biu cho qung i nhn dn, tiu biu cho xu hng tin b nht ca dn tc vn l vn hc yu nc, vn hc c cch tn ca nh nho yu nc v duy tn. Trong tnh hnh nc nh mt ch quyn dng vn hc tin b phi chu chung vn mnh vi dn tc. N phi lu vong, phi vo t, phi truyn b b mt, xa cch vi qun chng. u th k dng vn hc yu nc qu tht ng c vai tr va l trng, va l ching, va l gm, va l sng trong cuc u tranh vi k th dn tc, nhng sau mt thi gian, sc mnh cng gim dn, bn thn n cng khng cn gi c kh lc ban u na. Khng phi s xa cch v khng gian, s bao vy v khng b ca qun th c th lm cho n cch bit vi qun chng. C nhng lc, nh nm 1924 1927, n c iu kin xung n qun chng, nhng n cng khng cn sc tc ng mnh m nh xa, khng pht trin c nh xa. Qun chng tin ln vi thi i, i hi vn hc nhiu hn trc. Quan im nh nho c ni dung cu nc, duy tn, c ngh thut khng theo kp i hi ca qun chng na. Hin i ha vn hc l mt i hi ng quy lut pht trin ca thi i; cng nh dn tc ha l mt i hi ng quy lut pht trin ca vn hc. C giai on 1900 1930 cha kt hp c hai yu cu c mt nn vn hc dn tc chn chnh hin i. Mt mt, nh nho khng hin i ha c dng vn hc yu nc trong tay h, cch tn nhng phi dng li. Mt khc, nh vn thnh th cng khng cch mng ha c dng vn hc trong tay h thnh vn hc chn chnh dn tc. H ginh c cng chng thnh th nhng dng li , khng v c nng thn.

***

Giai on 1900 1930 l thi gian xy ra qu trnh vn hc nng thn mt dn v tr, cng c thm vai tr ca vn hc thnh th, xy ra qu trnh cc dng vn hc c tnh cht a phng, c tnh cht phn tn, quy t dn thnh mt hng chung. cng l giai on dn tc biu hin c bn lnh ca mnh trc cc vn ca th gii hin i. Nhng mt nn vn hc dn tc hin i chn chnh tiu biu cho thi i mi th vn cha ra i c.

Phi i n khi thnh th cch mng ha, giai cp cng nhn kh pht trin, c thc v vai tr ca mnh trong th gii hin i, tiu t sn nht l tr thc tn hc, gio vin, hc sinh, sinh vin nhn ra trn th gii ngy nay khng ch c nhng ci do thc dn Php a li, th nn vn hc nh th mi c tin hnh thnh.

Nhng bi bo, nhng truyn ngn ca Nguyn i Quc t trong dng xoy ca phong tro cng nhn chu u Paris t tri tim ca cch mng th gii Maxcva qua cc thy th theo cc chuyn tu v vi cng nhn, tr thc, ri li t ngay trong dng xoy ca phong tro chng quc chu Qung Chu qua nhng ngi yu nc xut dng, theo ng mn rng ni v vi nng dn v c vi cc nh nho yu nc, ni lin cng nhn, nng dn v tr thc, nng thn vi thnh th, lm cho dng mu lu thng u khp c th, tp hp mi lc lng ca dn tc thnh t chc cch mng mi. Nhng tc phm lm chuyn hng cch mng Vit Nam v v vy lm chuyn hng dn phng hng vn hc c nng thn, c thnh th t qung 1925 v sau.

giai on 1900 1930 trong vn hc Vit Nam lin tip xy ra hin tng chuyn ha, tp hp, nhng nn vn hc hin i cha hnh thnh. C giai on c tnh cht giao thi, chun b cho giai on vn hc hin i v sau.

Chng II: VO NHNG NM U TH K XX VN HC CHUYN MNH

Nhng nm bn l gia hai th k XIX v XX cng l nhng nm bn l gia hai thi k vn hc. Trong i sng vn hc, dng bc hc chnh thng, tiu biu cho vn chng nh nho bc vo on ng kt thc. u th k ny, vo nhng nm 1903 1908, trn t nc xut hin dn dp mt s s kin vn hc c ting vang ln, v t tng v ngh thut c ngha cm mc, bo hiu s chuyn hng trong vn bc.

Tuy t khi chim c Nam K, Php chnh thc ha ch quc ng, xut bn bo ch Trng Vnh K v mt s nh vn khc cng vit mt s tc phm vn chng quc ng, nhng trong i sng vn hc, gi a v thng tr vn l vn hc nh nho v vn hc truyn ming ca nng dn. Vn chng quc ng tn ti nh nhng yu t xa l, khng c k l vn chng, cha c chp nhn vo i sng vn hc ca dn tc. Cho n ht th k XIX, ngi nng dn vn dng loi ca, v quen thuc k chuyn nh Php, t co ni kh v chin tranh, v b bc lt. V nh nho, phn ha ra nhiu xu hng, nhng vn tip tc tng thm v s lng, vn dng th, ph phn ng vi s i thay ca tnh th, mt s i thay cho n lc h vn cha thc c tm su sc, rng ln.

i vi th gii, nm 1905 c ngha mc, nh du bng Cch mng Nga, m i vi phng ng, nm 1905 cng c ngha mc, nh du bng s kin Nht thng Nga. i vi lch s loi ngi hai s kin c ngha hon ton khc nhau, nhng c hai u ra i trn c s cng mt tnh hnh: s pht trin khng ng u ca h thng t bn ch ngha. C hai nh du mt bc mi trong s pht trin, v c hai, t hai mt, kch thch phng ng thc tnh. Vic phng ng thc tnh bng ln trong t tng, trong vn chng nh nho, v iu y li lm cho nh nho v vn chng nh nho mt vai tr lch s.

I. THC TI MI V S T PH NH CA VN HC BC HC V BNH DN THEO TRUYN THNG

1. S b tc ca nh nho v vn hc nh nho

Trong vn hc truyn thng nh nho l tc gi, ng thi cng l cng chng, l nhn vt ca vn hc bc hc. Vi h vn chng l s nghip c i, mt s nghip i hi s rn luyn rt cng phu, rn luyn n thnh mt th k xo. H dng vn chng lm cng vic nh nc, giao tip trong x hi, t gii by i sng ca tm hn.

Nh nho vn l ngi ch trng sng c o l, sng c trch nhim vi i, hc hnh o. Mun hnh o v nc, v dn th phi v vua, phi c chc v, phi lm quan. Ch phong kin xu xa, tn c thng lm cc nh nho chn chnh bt bnh, coi vic sa vo ni b hon y sng gi l lm l, di dt, l mt nhn cch. Gp cnh h thng thy xu h vi ngi n s lnh i, gi thanh cao lm bn vi hc ni, my ngn. Cho nn nh nho thng bn khon day dt vi vn xut, x ra lm quan hay n dt. Trong tm hn h, bn cnh mong mi hnh o, lp s nghip thng c ao c n dt, vui vi c cy. S bn khon, day dt lm nh nho xut mt cch dng dng, x mt cch n hn. Ngi hnh o c trch nhim vi dn, vi nc, v u i vi i ca ngi n dt cao khit lp i lp li trong vn chng cc nh nho thnh hai mu ngi, hai hnh tng vn hc. Ngi hnh o ch thnh mt hnh tng p khi n l ngi trung ngha, hnh ng anh hng, hy sinh v vua trong iu kin vua tiu biu cho nc, cho dn, cho chnh ngha. Ngi n dt ch thnh mt hnh tng vn hc p khi l ngi kh tit, vui cnh in vin t lng trung thc, bt khut, phn khng ch vua quan xu xa.

Vo nhng nm cui cng ca th k XIX cuc sng mi chng kin s mt gi ca hai hnh tng vn hc , mi chng kin qu trnh t ph nh ca vn hc nh nho.

C na cui th k XIX hng lot nh nho a o ngha thnh hin ra i ch vi tu ng, sng ln ca gic. Khi nc mt vo tay gic, tt c cc a phng nhng nh khoa bng ln nht ng dy ging cao ngn c Cn vng, chin u v ng xung di ngn c . Gii nguyn Nguyn Hu Hun, Gii nguyn L Trung nh, Ph bng Nguyn Duy Hiu khng khi nhn ci cht. Tin s Nguyn Xun n khng chu ly Khm s c ra t. Th khoa Nguyn Cao t rch bng t lng trung cho qun bn nc xem. Trong bng cha sn vn chng, h li nhng bi th tuyt mnh, v nhng nh nho khc, xc ng v tm gng ca h, lm cu i, vn th iu phng, ca ngi hnh ng v ngha qun mnh ca h. Nhng th vn nh vy c truyn tng mt cch thnh knh, gy ra xc ng ln lao.

Hy ni mt trng hp tiu biu: bi th tuyt mnh ca Phan nh Phng, th ca ngi kt thc phong tro Cn vng v vit vo cui th k. Sau khi phong tro khng Php tt c cc tnh tht bi, cn c ca Phan nh Phng tr thnh mt th triu nh c lp, mt mnh t t do cui cng ca t nc. Sau mi nm chin u, cui cng bnh st rt v bnh kit l ca cuc sng trong rng su qut ng ng nh nguyn kin cng, trong lc cn c ang b qun gic bao vy, tn cng. Trc khi cht, Phan nh Phng mc triu phc, ly v ca khuyt v li mt bi th tuyt mnh:

Nhung trng vng mnh mi ng,

V lc cn cha bo c cng.

Dn i ku tri, tan tc nhn,

Qun gian cht t, rn rng ong.

Chn trng xa gi non sng cch,

Bn b nhn dn nc la nng.

trch nhim cng cao, cng nng gnh,

Tng mn ring thn vi anh hng

(Nguyn vn ch Hn, Trn Huy Liu dch)

mt hon cnh rt tiu biu, bi th ni nhng iu rt tiu biu. Ton bi l mt li nhn ti: khng hon thnh nhim v. Tc gi t mnh trc vua v dn suy ngh v trch nhim ca mnh: Vng mnh vua cm qun mi nm m vn cha phc mnh bo tin thng li. Vua giao cho trch nhim khi phc t nc, qut sch qun th, bo v ngi vua, bo v nhn dn; nhng thc t th nhn dn tan tc, nguy khn, cng cc, qun th lan trn, chim ng khp t nc, vua b y i xa. L mt bi th tm s nhng v bn thn, tc gi ch ni c hai iu: lo lng v xu h. Ra m ng trch nhim lnh o, mi nm ng phi trn trnh trong rng ni, nh ca lng xm b ch t ph, v con chy tan tc, m m ng cha b qut Nhng bi th khng ni li no v hon cnh ring nh vy; cng khng c mt li no khoe khoang, t ho v hnh ng oanh lit ca Phan nh Phng. l tinh thn trch nhim, l kh phch cao c ca ngi trung ngha: nhn mnh vua th qun nh, qun mnh, ly ci cht p n vua. l thi v i, dng cm v ngha ca nh nho hnh o. Phan nh Phng t x nh ngi trung ngha v cc nh nho lc cng coi ng l loi Vn Thin Tng, Nhan Co Khanh, nhng tm gng trung ngha. i vi ngi trung ngha, vua, ch khng phi nc hay dn, chi phi t tng, hnh ng. Yu nc, thng dn phi qua khu trung gian: theo mnh vua. Phan nh Phng l ngi da vo s ng h ca dn, dng nhng ngi ti tr t trong dn chng Php. Trong bi th ngn hai ln ng ni n ni kh ca dn, nhng ng lo lng, xu h v cha phc mnh c vi vua ch khng phi v cha n p li lng tin cy ca dn.

Bi th bc bch tm lng trung ngha, cao o l cng thng, nhng trong trng hp trung qun cn ng ngha vi yu nc, vi thng dn, cn ng ngha vi hy sinh, anh hng, th tuy l ni o l v l o l vua ti, n vn c sc xc ng mnh, vn thc gic hnh ng v chnh ngha. Rt nhiu th vn ca cc nh nho yu nc cui th k XIX thuc loi nh vy.

Th nhng trong lch s vn hc truyn thng ca Vit Nam, nhng tc phm cng l nhng tc phm cui cng cn c gi tr. Sau Phan nh Phng, trung ngha khng cn c th kt hp vi yu nc v thng dn thc ra cng khng th ch l thng dn, v tnh cm trung ngha ch cn v khi ca tng nhng nhn vt lch s.

Phan nh Phng ng xung, kt thc phong tro Cn vng. C vi ci cht ca ng. mt mu ngi p, mt hnh tng vn hc p trong vn hc trung c - ngi trung ngha, ngi hnh o theo nh nho chnh thng cng kt thc.

Trong cnh en ti lon lc, cc nh nho t coi mnh l ngi hng o, c trch nhim tinh thn, lm gng cho dn cn c mt con ng khc cng c coi l hp o l: n dt. Hy ni mt trng hp khc cng kh tiu biu: Nguyn Khuyn. Nguyn Khuyn u n Tam nguyn, lm quan tt c ch 12 nm. Khi kinh thnh tht th, vua chy, t nc ri vo tay gic, Nguyn Khuyn khng ng vo hng ng Cn vng khi ngha, m xin co quan v nh. V sng qu, ng cam chu cuc sng ngho tng, vng v. Ly c gi yu li au mt, ng khc t mi s d d, e da, bt hp tc vi gic, gi vng kh tit.

n dt sng ngho kh v c c khng phi l d chu. Mun sng c nh th, phi c mt khung cnh yn tnh, gip cho s qun lng, phi c mt l do chnh ng lm cho ngi co quan an tm, t tin, t ho v s la chn cnh n dt, thanh thn vi mt th vui bn trong, khng xao xuyn trc nhng sng gi t bn ngoi. Nguyn Khuyn la chn lm o Tim, ch khng lm Vn Thin Tng nn trong lng khng khi day dt: ngi n dt c th t ho vi bn quan ln m ch ng gi l quan ln tc l bn quan li hng gic kim bng lc, nhng khng th t ho c vi nhng ngi v nc, v o ngha m mu, chu cht u. Hn hai mi nm sng qu nh, Nguyn Khuyn thm nhp v tm th vui trong cnh thn d. nh th c ci nhn tinh t, s thng cm chn tht v ci ci hm hnh, thng minh khi ng vit v cnh sng nng thn. Nhiu bi th nng thn ca Tam nguyn Yn thnh tuyt xng. Trong nhng bi th nng thn , ngi n s ca ng pht l kh r:

L l mt t lp sng sa,

nh sng ban mai vn mp m.

Ht qut ngoi vn ch nt v,

R tin trong chu cha bung hoa.

m a l sm, cnh tre r,

Lc lng canh khuya, ting hc qua.

m ch chng bun tung o dy,

Ca ngoi vn m, khch chng tha

(Xun nht Nguyn Vn T dch)

Mt cuc sng, vng lng, ngng ng v mt con ngi nhn nh, li bing, thy th vui trong s vng v. ng nh nhng n s xa!

Nhng Nguyn Khuyn khng th no tm c yn tnh. Php lnh ca chnh quyn thc dn tri buc cht ch. Kinh t hng ha gy sc p nng n. N vn tay ti khp, khng b st ch no cho ngi n dt sng i Toi, Hong trn trnh. Bn quan li u hng khng cam chu sng ngho. Chng c th tr mt, sng gi di, u cng, tn c. Trong bn c c nhng bn b c ca ng. Bn vn tip xc, i li vi ng, d d, e da, x xin, quy ry ng. ng la chn cch ng x p tai, ngonh mt lm ng, mong c lm hn tr tr cho kh, nhng no c xong! Ngi n s ngy xa c th khng tip khch, c th ro cng li. Nguyn Khuyn vo thi i khng cn lm th c.

o hc tn t, Sch v ch g cho bui y, ng xu h thy mnh tr thnh ngi v tch s:

By gi n bc n dng nh,

C c th ng chng gy ra

(Ln lo)

Dng ting ci t ch giu, ch giu nhng phng x l, nhng bn quan cho, nhng th vn chng tn tng cng c, nhng ci ng ght b nhng chng c quy ry ng nh n mui. Nguyn Khuyn ht mun gi thi n ha, nghim chnh, n hu vi ci xu. Ci ci tro phng ca ng l s t ph nh ca vn chng nh nho.

Trong x hi phong kin trc y, ngi n dt cng l mt mu ngi p. p v thi phn khng vi vua quan, v s chan ha vi nhng ngi ngho kh, v lng yu mn thin nhin, v lng ham mun t do, thch sng phng khong. V vn hc nh nho nhiu th k cng xy dng n thnh mt hnh tng vn hc c sc li cun. Nhng ngi n s cng nh ngi trung ngha l nhng sn vt c tnh lch s. Ch c nn kinh t t nhin, t cp, t tc, ch c mt x hi t chc lng lo mi to ra iu kin cho ngi n s tn ti. Ch c th ch kinh t cho php con ngi hnh dung mnh t lin quan n ngi khc; ch c ch chnh tr lm cho con ngi r b c trch nhim x hi hoc coi cuc i l h o, hoc coi trch nhim thuc v vua, hoc coi c nhn l cu cnh mi dung cha ngi n s ln ting tuyn b trit l sng c c, thy k cuc i. Ch thc dn v kinh t hng ha cui th k trc lm tan r nt nhng mnh cn st li ca c s trong x hi phng ng. Nguyn Khuyn n s phi dn vt trc cnh i thay nh vy. Khi mi v, ng cn bng a hm hnh Ngn gi khng nhng tc bc a?, nhng n cui i ng mi nm tri ci xt xa thanh phong ng c trc (Nhn tng nhc), gi vn cho cy trc ng nghing. ng trch thin h qu t ngi lm B Di, nhng khi n np mi n nh, con trai yu ca nh th cng khng chu theo ng lm B Di.

Nguyn Khuyn l mt mu n s p , nhng cng l ngi n s cui cng c th c. V khi phi t thanh minh (bng th t tro, bng th k ng tm s), phi t co bng th tro phng, th chnh ng cng khng thy k c.

Sau Phan nh Phng v Nguyn Khuyn, tc l u th k XX, vn cn nhng nh nho ni chuyn xut x, ca tng hnh o hay n dt. Nhng ch l ci rt li, ci sao li ca mt thi qua. V lgc ca lch s, hai mu ngi hnh o v n dt theo l xut x ca Nho gia cng vi hai hnh tng vn hc, trc y lm xc ng lng ngi, mt t sng. Cng vi hai hnh tng vn hc , nn vn hc ca nh nho cng c bo hiu n im kt thc.

2. Nh nho v nng dn gp nhau nhu cu t co ni kh nhc ca ngi dn mt nc

Thc dn b sa ly trong vic nh chim nc ta nn rt st rut, va bnh nh va khai thc, gp gp v vt b vo chi ph tn km, vo s thua thit v chm chp. C trong tay mt b my phong kin chuyn ch u hng sn sng tr ti khuyn m, ly lng ch, tn cp b phiu lu tn bo c thm cc th on trung c h tr. Qun i tha h cp bc, bn git, t ph, chm bu u, o m m, trit h lng mc, lm c c vng. Chnh quyn tha h thu thu khng nh mc, bt phu khng nh hn v khng tr cng. Thc dn i mt, th bn tay sai lm n hai ba, lm v s st, v tng cng, v x xo. nng thn hu nh b my v cch thng tr cha c g thay i. Cng l nhng ng huyn, ng chnh, ng l thu thu, bt phu nh trc, nhng tt c nm trong gung my khc; chnh sch l ca mt nh nc tho vic tri buc, bp nn. Ci dy c nm trong bn tay mi, sit cht thm ci thng lng trn c ngi nng dn.

Trong nng thn, nh nho v ngi nng dn vn cn c khc nhau, nhng nhiu c quyn ca ng cp nho s b nh nc bo h hn ch. Cho nn tuy hai lc lng , trong thc t vn cn c ch khc nhau, nhng c hai u cng trong mt tnh th d dng nhn ra s phn chung l lm ngi dn mt nc. C hai u nm tri s tht bi, s bt lc v u c nhu cu th l ni ut c ca mnh trong vn hc.

Chu ng cnh iu ng mt cch trc tip v nng n nht l ngi nng dn. Tt c s tn khc ca chnh sch bnh nh v khai thc u ln u h.

Nng, khi thc dn bt u o sng, p ng, khai m, xy dng hi cng, ngi nng dn phi i phu o sng Cu Nh, p ng Bng Miu. B lng xm ra i, h li cho gia nh mt ni c cc n mc khng chc v con c th chu ng ni. nhng vng phong tro chng Php cha tt nh Ngh Tnh, qun th khi ngha t chc khp cc ph huyn, nhng n bt gic cng t khp cc bn , ng quan, ca rng. Nng dn l nn nhn ca cnh t ph, chm git v cng l nn nhn ca s ng gp. H khng tic sc ng h triu nh khng chin trong ni, nhng h cng khng th trnh c vic ng gp cho triu nh tay sai hp php. vic bnh nh c nhanh chng, thng Ty, thng tp v t o thi nhau t ph, chm git. Nhn dn cng gi m tr chy lon:

Chy nh Hn, nh Hn,

Trn ng Trong khng khi,

Trn ng Ngoi khng khi

Sau mt v trit h lng mc, ngi th v cht nng cm lu, ngi th vo ni cao rng rm, ngi th bc bn o chy sang Lo, sang Xim.

t ph d sao cng l chuyn nht thi. Ci lm ngi dn iu ng, sng khng yn n c l tnh trng lon lc, khng lm n, i li c, l cnh su cao, thu nng, l cnh phu phen, l cnh m hng l, quan li c nc bo c quy ri bn tin.

Di thi phong kin thu nng. Nay thc dn li tng thm, li t thm thu mi, thu thm su, tin cng ch. Bn hng l mun c khen l mn cn, thc gic ro rit. Cnh trng m nh vang lng, cnh chi mng, nt n, nh p, cnh phng lnh n nh bt ngi, ly c p dn np thu, khua ng c lng xm.

Ngi nng dn xa cng i phu, nhng ch i khing cng, cm lng cho quan quanh qun trong x, trong huyn. Nay vic i phu thnh mt ni kinh hong. Lun lun h phi:

Lo cm go n ng.

Phu nm ngy mt chuyn,

Phu mi ngy mt chuyn

Xa ngi nng dn t khi ra khi lng, nay h b nm vo ni ma thing nc c o sng, o m, lm ng. c s ngi, hng l bt phu nh, ngoi ng, ngoi rung v p gii nh t kh sai:

ng Ty p trc,

Cu lnh p sau.

Gy nh th au,

Thn phu i ta cng r

H phi chu ng cnh mn tri chiu t, ng nh ng qun, ln nc tro non, gp bao hong s, nghe con chim ht, vn rn, con hm ku, mang tc mi n ch lm. h phi sng cc kh ht ch ni, nn sau mt chuyn phu h ht ra hn ngi:

o mc la (cn) gi,

Nn i la m (cn ci khung)

Mn hn ra v

La hai trng con mt

trnh nhng chuyn i phu tai tri ch nc nh vy, tt nhin l h phi t lt hng l. V th l:

K bn rung bn nng (vn),

K bn ct bn ging,

a a con ra cm c,

Ci o qun ra m cm c

Mt s bi v ch c ly mt a phng cng ni ln quang cnh ph sn ca ngi nng dn trong bui u thc dn khai thc thuc a.

Trc quang cnh khng khip nh vy, ngi nng dn ku van ht mi ca, nhn nhc mi cch m cng khng c ch g. H ch mong c c li cnh thi bnh, trn l cha thnh tr v, di l vn dn khang thi. H ch m c cnh li c lm n ma thun gi ha, mui go gi r, v tt nhin trong cnh thi bnh :

Nhng loi gian c

Th kim chn lnh mnh;

Nhng l hi tanh,

Th cong ui bit tch

Nhng iu ngi nng dn ni trong cc bi v cng hin din trong th cc nh khoa bng. Nguyn Khuyn ni n cnh mt ma, i km, cnh n khng no, c hoa cc nhng khng c ru; ni n nhc mang th thu thn. ng cng ni n cnh cht chc ca phu phen i lm ng, o sng; dn b lt li mt ma, m vn phi np su, thu Nguyn Thng Hin k chuyn ngi dn qu sm mai gnh ci ra bn rong ph. C gnh khng c mt ng. n rau m khng c ngy no cng no. Mt nhc ht m rut vn xt (C phong, XV). Thi Toi, Hong m Nguyn Khuyn ao c cng l thi thi bnh, mi ngi sng no m, khng b p bc nh mong mun ca nng dn. Tuy khng phi l hon ton thng nht, nhng c hai bn u thy hin ti khng th chu ng c v bn gian c, tc l bn thc dn v tay sai, phi c ty tr. H c chung mt thi chnh tr. Khng gp trong th cc nh nho ci nhc nhi ca cnh khng b, ci qun au ca cnh i kh, ci nng bng ca tnh th. Nh nho cha phi nm tri n nh nng dn. Nhng d Nguyn Khuyn c kh hn, Nguyn Thng Hin c t ung dung hn, th vi np t tng, vi truyn thng ngh thut, vi lp trng hu dn, cch dng li, dng hnh nh ca h cng khng ni c ci c th nh v ca nng dn. C th h khng thy ci kh vt cht bng nng dn, nhng khng phi h khng thy ci kh tinh thn bng nng dn. S phn nho s ang xch gn li vi nng dn. u tin h thy cng mt ci, ri sau cng mt cch nh nhng ngi ng cnh.

Nh nho v nng dn u ut c, u ch i. Mt bn quen ch mnh tri, mnh vua; cn mt bn, c b Ty lnh quy ph mi, cng ng, h by c mi cc ph lo hp li bn nh. Lnh ca cc c l chun b sn sng theo php ca lng x:

C nghe ba hi m cc tre (gc tre),

Gy ty cho y .

Khp (gp) u nh ,

C php thn dn,

Cc tre bay dn (Chng my dng gc tre m nn).

Ti dn, dn chu;

Ti lng lng chu

V h lm ng nh th. Bn quan Ty xa nay vn hng hch, khinh ngi, nhng b nh au cng bit chng ci (chng u gi, qu xung):

Ly dn nh bay (chng my).

Bt u ba nay

Quan Ty khng dm n na,

Quan ln khng cn n na

N ku van, da nt, nhng dn khng hiu ting Php. Dn c lm theo php thn dn:

Ra rng th ra (nh th no th th),

By choa (chng tao) c tri

V h ng gng gii Ty ln trnh quan! Hnh ng ca h lm no lon c Tnh ng v Ta s, nhng kt cc l c lng phi pht v ti ng d v n tin 400 ng cho quan Ty b nh. C lng phi chia nhau m np pht. Nhng cm ng bc np pht, h vn h h:

ng bc trng r r,

khn cha cha!

Ngh n by ta

Khi p Ty Cng sng,

Gi ng tin cng sng

Th nhng ci sng qu t v khng d ti din. i vi ti chng i, lut php thc dn rt nghim khc. Trong bi Tht tch , Nguyn Khuyn ma mai s nghim khc ca lut php thc dn. Trong bi c gia nhi, ng li ma mai.:

Php mt v vn oa c cm,

Ph phin do hnh ty hng khoan

(Thu nng lng say cn c min,

Lnh nghim trng ch vn ku vang)

( Ngc Toi dch)

Php lut c th cm c ngi nh trng, nhng khng th cm c ch ku. Ngi ta kh tm c ci h h bng vic hp lng r nhau nh Ty, nhng vn d tm c ci h h bng vic truyn i nhng bi v nh bi v trn, nhng bi th nh bi th trn. Vn chng vn l nhng th trng ch ngoi php lut. V ca nng dn v th tro phng ca nh nho l ch pht tit ni ut c trong tnh hnh .

V l mt th vn vn k chuyn, trc y thng dng truyn cho nhau nghe nhng chuyn l trong lng xm, phn nh nhng d lun, nu ra mt cng lun v nhng chuyn . Nng dn l tng lp ng o nhng li sng phn tn. H sng trong lng, trong h, vn xa vua quan, triu nh, t bit vic vua, vic nc. Nng dn t m, thch bit chuyn, ham nghe v, nhng k hiu s hay t v. Cc nh nho vn nghim tc, khng thch ni nhng chuyn nhiu khi khng khi c tnh bi mc, i lai, i mch, nn khng thch v.

n y ly tre xanh khng che kn, khng bo v c cuc sng lng l ca ngi nng dn na. H b x vo ci b kh chung ca ton quc, nn v k chuyn kh tng ni cng thnh chuyn ca mi ngi, mi ni. V t co cnh kh l cnh ph bin ca c nc, ln n bn Ty, lnh, quan li, hng l l nhng k ai cng cm ght. V phn nh mt cng lun v ti c ca gic, v nhim v cu nguy chung. N tr thnh mt th vn hc u tranh chnh tr v mt tnh cht a phng l t ca cc lng xm phn tn. V ni dung n gp th tro phng ca cc nh nho, mt dng vn th mi pht trin mnh t cui th k XIX. Mt mt, trong th tro phng xut hin nhng b mt hi hc, nhng li ch giu khng nghim trang, trc y ta ch gp trong v; mt khc, trong v lc li thy nhiu ch ngha, chng t du vt bn tay nh nho m by gi cnh ng ca h rt gn nng dn.

S ng tinh v ng cnh gia hai tng lp trc y c nhiu xa cch lm h gp nhau ch c nhu cu chung k l ni kh cc, cnh nganh tri. iu , ng thc t m mt ca thng cho vn chng bc hc v vn chng bnh dn gp nhau trn mnh t t co hin thc au kh, nhc nh ca c dn tc.

II. NH HNG TN TH, CC S KIN VN HC SI NI XUNG QUANH NM 1905

Qung 10 nm u th k, do s kch thch ca phong tro yu nc bn trong v phong tro duy tn bn ngoi, khp Bc K v Trung K bng ln mt phong tro cch mng c tnh cht qun chng rm r. Phong tro m u bng nhng hot ng c tnh cht vn ha, dn dn i vo t chc on th x hi, t chc chnh ng, nhng hnh thc t chc c mu sc t sn. Mt lot s kin chnh tr tip lm chn ng c nc: Phan Bi Chu xut dng, ku gi bo ng chng Php. Cng , Nguyn Thng Hin trn sang Nht theo gt Phan Bi Chu. Phong tro Duy tn hi pht trin t Trung K ra Bc K, Nam K. Phan Chu Trinh b quan trn sang Nht tranh lun v ng li cu nc vi Phan Bi Chu, v nh gi th cho ton quyn Beau, ro rit vn ng chng h tc, m trng hc, lp hi, on, xng dn ch. Hai xu hng n ha v kch lit c kin xung khc v ng li cu nc, nhng li c mt ch gp nhau l khai dn tr, chn dn kh v bi dng nhn ti. Trn ming t chung trng ng Kinh ngha thc H Ni v nhiu trng khc cc tnh ra i, ly vic ci cch gio dc, ci cch vn ha, h ho trng thc nghip, lp hi, on lm nhim v.

Nhn phm vi th gii th l mt b phn ca tnh hnh chung: chu thc tnh trc cuc xm lc ca cc quc phng Ty, chn con ng u ha, tham gia vo cuc sng chung ca th gii hin i. Nhn phm vi nc ta th l phong tro yu nc theo mt xu hng mi: duy tn t sn ha t cng, ginh c lp.

Tc ng trc tip n phong tro l vic truyn b Tn th v vic thnh lp cc trng kiu ng Kinh ngha thc khp nc.

1. Tn th v s tp hp th h cc nh nho yu nc mi

Ni Tn th hay Tn Th, tn vn sch mi, bo mi l phn bit vi sch c, sch cc nh nho vn c xa nay: kinh, truyn, s, t, tiu thuyt l loi sch cng bng ch Hn, ra i trong phong tro i ci cch Trung Quc. Tn th bao gm nhng sch dch tc phm cc nh t tng chu u nh Voltaire, Rousseau, Spencer, Darwin, sch gii thiu lch s, a l, truyn danh nhn cc nc u M, gii thiu phong tro Duy Tn Nht Bn, sch truyn b tri thc khoa hc Tn th cng bao gm c tc phm ca cc nh ci cch Trung Quc t Ngu Nguyn n Khang Hu Vi, Lng Khi Siu, m T ng Tinh thn chung ca Tn th l ph phn s h bi ca x hi phong kin Trung Quc v ch chnh tr thi nt ca nh Mn Thanh, ca tng vn minh u M, h ho hc theo u M, ci cch t nc v mi mt kinh t, chnh tr, x hi, vn ha.

nc ta, gia th k XIX mt s ngi tip xc vi thc t chu u, c sch nc ngoi nh Nguyn Trng T, Bi Vin, Nguyn L Trch cng ngh ci cch, nhng Tn th cha c truyn b v t tng ca h cng cha c nh hng rng ri. u th k XX, khi phong tro i ci cch Trung Quc pht trin cao, Tn th c a vo nhiu cc thnh ph tp trung nhiu Hoa kiu, mang theo c khng kh si sc ca chin tranh Gip ng, ca Mu tut chnh bin. T tng Tn th, Tn vn vo nh nho Vit Nam nh la gp c kh. C nh hng nht n nh nho Vit Nam lc y l Lng Khi Siu. ng li cun cc nh nho khng ch bng tri thc mi m v th gii, v u M, m cn bng nhng li ku gi thng thit, bng li vn lm ly. Cng kh xc minh lch s c th ca vic truyn b Tn th, nhng mt thc t c nh hng l s gp g gia cc nh yu nc tr tui Quc t gim v vai tr ca Nguyn Thng Hin. Khng lu sau khi k hip c u hng, triu nh Hu tip tc m cc khoa thi. Nhiu ng c tn khoa li v Kinh, c sch, lm bi Quc t gim ch thi Hi. Bn cnh nhng ngi lo kim cng danh, tm chc v, tm mt t h danh ni lng x, tm thm vi ch vo mc ch, l nhng thanh nin mang theo mnh lng cm th ca nhn dn nhng vng khng chin, tm trng kch ng v phong tro Duy tn m h c bit qua sch bo ca Hoa kiu cc th nh H Ni, Nng. Mt s c thc tm danh vng gy tn nhim x hi cho hot ng cu nc. Nguyn Thng Hin lc l nh khoa bng tr, c uy vng ln kinh . ng l bn ca Nguyn L Trch, ngi trong nh c nhiu Tn th. Tng Bt H t Nht Bn v tm ng, Phan Bi Chu t Ngh An vo cng tm ng. Chnh Nguyn Thng Hin a Tn th cho Phan Bi Chu c. Nhng nh khoa bng tr, sau ny thnh nhng yu nhn ca phong tro Duy tn, nh Phan Chu Trinh, Hunh Thc Khng, Ng c K, ng Nguyn Cn u gp nhau Quc t gim, u i li vi Nguyn Thng Hin.

Tn th gii thiu t tng dn ch chu u, gii thiu tm tt v khng khi lch lc, trong lc Vit Nam lc y nhiu ngi c c ting Php, c kh nng tip xc thng vi nguyn vn. Th nhng t tng chu u khng phi do nhng ngi Ty hc v khng phi dng nguyn bn, m l dng tm tt, dng Trung Quc ha, do nh nho truyn b i vo qun chng. Tn th thay i t tng nho s, em li cho h mt tm mt doanh hon nhn rng ton cu, mt quan im cnh tranh sinh tn nhn x hi, gi cho h mt ng li cu nc mi ly dn lm ng lc.

T tng Tn th vn l t tng ci lng, tip thu khoa hc k thut phng Ty trn c s bo v vn minh tinh thn phng ng, lp hin, dn ch, nhng vn gi nhiu th ch qun ch. Th nhng khi vo Vt Nam, n khng c mt giai cp t sn v cng khng cn mt triu nh c th li dng. Thc t mt nc v nhn dn ng o i cu nc, ginh c lp lm nh nho tip nhn n thay giai cp t sn v lm cho t tng Tn th tr thnh kch lit, cch mng.

2. My s kin vn hc si ni. T hoi C n c ng duy tn

Thc t cuc sng x hi, u th k cc k bi t. Mi ngi sng ch i, trong s tn li, gi lnh. Ch c qu kh anh hng ca dn tc, chin cng lng ly ca cha ng cn a li mt cht hi m, mt tia hy vng. l l do ca s xut hin nhiu bi th hoi c.

Th hoi c thng l bc l s au n v cnh i thay, xc cm trc nhng di tch lch s. Khng cn c di tch c th cng c xc cm hoi c. Nhiu bi th thi cng th lng, cng tic thng khng khc g th B Huyn Thanh Quan hay Phm Thu. Nhng khc vi lng nh tic mt triu i mt i khng tr li, th hoi c tic thng thi c lp oanh lit thng nhc l vng phc, tin tng ngy mai huy hong.

Vo qung nm 1902, thc dn Php t chc l khnh thnh cu Long Bin, mt cng trnh xy dng s nht t trc n lc . Chng mi c vua Thnh Thi ra d l. Lc c ng xe la nn nhiu ngi khp nc cng n xem. Thc dn thnh cng ln trong vic bc cu qua sng Hng v cn thnh cng to hn trong mu ph trng sc mnh ti chnh v k thut, hng uy hip ch mt dn tc tht bi nhng khng chu khut phc. Vo dp khnh thnh mt bi th c lu truyn rng ri trong ngi n xem: bi Thng Long thnh hoi c ca Phan Trng Mu. Cng ging nhng bi th hoi c khc, trong bi th ny tc gi ni n s i thay, n cnh hoang lng ca c . Nhng bi th kt thc bng mt li ku gi nhng ai c th cp gio bt gic Nguyn nh cha ng xa ra ra gin cho non sng. Li ku gi l mt phn ng ngay tc khc trc s uy hip, bt ra rt ng lc, nn mt bi th hoi c, khng trnh khi m hng bi thng, li ph tung mn m m bao ph vn hc lc .

Trong tnh trng si ng ca ton quc t khi mt nc, Hu vn l ni im lm nht. Tn Tht Thuyt em vua v qun i ra khi kinh thnh mang theo ht c sinh kh cn st li ca triu nh. Vua mi ln ngi, cc m, cc c ln li ng vo v tr, ung dung hng n tri, lc nc v lng Ty. Nhng nh ni trn, Quc t gim, ci l o to ngi lm quan, cng li thnh ni tp hp nhng ngi yu nc tr n tm hiu bit mi v tm bn ng tm. Nm 1897 Phan Bi Chu t Ngh An vo Hu tm ni dy hc, lin lc vi Nguyn Thng Hin v gp Hu nhiu bn tm huyt.

Nm 1903 Phan Bi Chu vit Lu cu huyt l tn th mong vn ng quan trng ng ln chng Php. Bc th hin nay cha tm li c; ni dung ca n ch c tc gi tm tt trong Phan Bi Chu nin biu. Cng theo nin biu, i tng chnh ca bc th l quan trng th s st, lng trnh, nhng nhng ch s nh Phan Chu Trinh, Hunh Thc Khng, Trn Qu Cp, Ng Lang, u Triu u nh c tc phm m quen bit v tr thnh ng ch ca tc gi. Th l nhm con nai m li bt c h. V ni dung yu nc v v ngh thut, bi vn c sao chp v truyn tay rng ri n tn cc tnh xa, c sc c ng, tp hp rt rng ri. Li ku gi cu nc ca Phan Bi Chu khng gy c s hng ng trong gii quan li, nhng li vng vo nho s v dn. Tc dng tp hp v mt tng lp x hi cng cn kh hp, ch trong m nh nho hay ch, nhng v mt a phng th li rng qu s mong c.

Lu cu huyt l tn th v ni dung nh du bc chuyn t phong tro chng Php c sang phong tro chng Php mi; v hnh thc vit v truyn b cng nh du bc chuyn sang mt giai on vn hc khc ca vn hc yu nc.

u nm 1905 Phan Chu Trinh va co quan v r Trn Qu Cp v Hunh Thc Khng, bn cng qu u tin s m khng chu ra lm quan, cng nhau vo Nam du lch, xem xt tnh hnh v vn ng cu nc. n Bnh nh th va gp k tiu th hch s tuyn ngi vo thi hng. Ba ng cng ly mt ci tn gi l o Mng Gic anh h o tnh mng vo d thi. K th ph Phan Chu Trinh lm bi th theo thi l Ch thnh thng thnh, cn Trn Qu Cp v Hunh Thc Khng th chung nhau vit bi ph Cu lng ngc tt danh sn. Trong c hai bi, ba ng khng ng g n ni dung thi, m ch t co tnh trng kh nhc ca cnh mt nc, bi xch li hc khoa c, ni n tnh trng nguy cp v ku gi quan trng v s t vt b ci li hc lm mt nc y i cu nc.

Bi vn ca anh h o tnh mng lm nhiu ngi khng cn ng c na. l mt li ku gi thng thit: Nguy qu ri, chm qu ri, phi vng dy ngay, hy sinh cu nc!

Trong bi tc gi cng cn chia cc tng lp x hi ra quan, s v dn, nhng quan khng cn l k cm quyn c trch nhim thng dn, cu dn. Mi hng ngi c cnh nhc ring, c ti ring, nhng tt c phi nhp lm mt cu nc. T tng dn ch, t tng duy tn r hn v ang t t tng i n hnh ng. Ni dung ch yu ca bi ph, v l ci mi ca n, l quyt tm on tuyt vi li hc khoa c. Vi vn ta cn c dp tr li. Ch xin lu rng y khng phi l li ku gi tm xp bt nghin ca trai thi lon, m l s ph phn v t tng, v hc thut xo b hn nn gio dc c

Lng ngc danh sn l mt bi ph. Nhng yu cu c ng tuyn truyn chi phi ngi vit r rt: thc t c tnh cht thi s thay th cho in tch sch v; nhng chuyn d hiu, d kch ng thay cho li vn hoa m, khoa trng.

Li dng dp tp trung ng o s t c tnh, ba ng lm mt vic ging nh tuyn truyn xung phong gii tn trng thi. Th v ph ca ba ng gy tc ng rt mnh, n mc nhiu s t hng ng. Nh nc phi truy n o Mng Gic. Hai bi c truyn b rt nhanh t Bnh nh ra cc tnh Trung v Bc B. Nguyn Thng Hin, lc ny phi ra lm quan, ang l c hc Nam nh, c bi ph ca o Mng Gic, rt xc ng, ghi li cm tng trong bi th c Danh sn ph th hu. Khng bit bao nhiu lu sau , ng cng t thi tp ca mnh.

ng Thm hoa ni ting hay th t thi tp. Ba ng Tin s, Ph bng mi ln n thi c. Cng ging nh Phan Bi Chu u Gii nguyn c c cch treo ring mt bng m thy xu h, vn c t b chnh nhng ngi tiu biu nht ca n ln n, khai t. T tng duy tn t thi k truyn b bc vo thi k t chc, hnh ng.

Gy c nh hng rng ri khng nhng trong m nho s, m c vi nhn dn ng o l bi t ca cng gi l tnh quc dn ca lu truyn khp nc nm 1906.

Hin nay ta cha xc nh c ngi vit, nhng tc gi r rng l nhn vt loi mi.

Thn xiu bt nh v li,

By nhiu nm Thng Hi, Honh Tn.

Chinh Nga ng lc hon qun,

Xt mnh b b theo chn khi hon

y l mt ngi lu vong, i khp Thng Hi, Honh Tn, nhng ni i vi mi ngi trong nc lc l rt xa xi. Tc gi tng d trn chin tranh Nga Nht, s kin long tri l t thi y. L do vit bi ca cng l chuyn mi. y l li ku gi ton dn cu nc, trnh by c con ng cu nc nhng khng phi vi danh ngha vua, tng, cu thn hay k s, nhng ngi c trch nhim. y ch l mt ngi dn thng, sng nc ngoi, thy cnh cng thnh ca nc ngi, ngh n ni ti nhc v mt nc, v cnh hn km t lng mong mun nc nh tin kp nc ngi.

Trong bi ca, nhn vn mt nc, vn cnh kh nhc ca dn, nguy c dit chng, tc gi u c tm nhn rng ri khc trc. Php xm lc v chim nc ta, nhng khng phi l chuyn ca ch hai nc. l chuyn ca thi i, ca th gii: chu u i tm t - kim th trng chu . Cho nn khng ch Php, m Nga, Anh, c cng lm th; khng ch Vit Nam m Chi Na, Triu Tin, Cao Min, Ai Lao, n cng b nh th. C chu ang ng trc mt nguy c gh gm:

Tht mt ming trm dao xu x,

Chic kim u chng m cng khn lnh.

Ti con Php, t thy Anh,

Nn hi i c, np thnh cng Nga

T khi nc mt nhn dn b x xc khn cng, kh v thu, kh v phu phen, kh v b i x bt bnh ng. Ch trong 18 cu th song tht tc gi k n 38 th thu, phn ln l thu do thc dn Php mi t ra. Khng ch l thu ch, thu , thu tranh ci nh nng thn nh cc bi v ni n. y tc gi k nhiu th thu thnh th; thu gin thu, thu mn bi, thu kinh doanh, thu ch, thu xia Dn thnh ph cng chng phi c Ty cng chiu g. Cnh cha con ti nhc v chng th than l cnh chung ca c nc. Ci kh, ci nhc khng ch v b bc lt tn nhn, m cn l sng trong vng tri buc, mt quyn lm ch v chnh tr. Trong cnh ng:

Non sng thn vi nc nh,

Vua l tng g, dn l thn tru

Php nm ht mi vic quan trng. Dn ta ch cn k chc bi, ngi tc culi. Cao sang nht cng ch l thng ngn, k lc v lnh tp. t vo tnh th cnh tranh gia ging da vng v ging da trng, mt nc cha phi l nguy c tt cng. m mu nguy him ca cc cng quc chu u lm tc gi au xt su xa:

Ni dit chng b thng b s

Ni ging ta bit c cn khng?

T khi nc mt nhiu ngi cng ni ci kh, ci nhc ca tng ngi, ca tng Vng, ca dn, ca nc, nhng cha ai ngh n ci thm ha dit chng. Cha ai t ra vn kinh khng: liu dng ging Vit Nam ri cho tip tc tn ti hay b tuyt dit?

Trc nguy c ni ging b tuyt dit e da c dn tc, th thi :

Ngh lm lc bm gan tm rut,

Vch tri ku m tut gm ra

khng ch l mt vic ngha. y l hnh ng t v, t cu, khng th tnh ton, n o g na.

Nhng tut gm ra khng hn ch dng v trang nh Php. t ni ging trong cuc u tranh sinh tn, tc gi trnh by gng duy tn ca Nht Bn, ku gi hc theo Nht Bn. Ch trng cu vong khc trc v ch da tin tng cng khc trc:

Than i! Bch Vit giang sn,

Thng minh sn, khn ngoan c tha

Tc gi khng nhc truyn thng anh hng, m nhn mnh kh nng hin c: khn ngoan, thng minh. Kh khn, cng cc trc mt cha phi l iu ng s. Nht Bn v ngay c cc nc phng Ty nh Anh, php, c trc kia cng tng nh th. Cho nn c th tin tng vo tng lai m bt tay vo mt cng cuc ci cch vn ha, kinh t, x hi theo con ng t bn ch ngha ca cc nc chu u, ging nh Nht Bn lm:

Vic tn hc kp em dng trc,

Hp doanh on c nc cng nhau.

Vic bun ta ly lm u,

Mi ngh cng vi a cu mt vai

Trong tnh hnh phong tro yu nc ang gp b tc v ng li, bi t ca ch ra mt con ng va mi, va c sc thuyt phc, gy c tin tng vo thng li. Khc vi nhng bi k trn, bi t ca c vit bng ngn ng dn tc, bng th song tht, vit rt vng vng, k chuyn to hnh u rt t. Li l ngn gn, r rng trau chut, c ci sc tch hoa m ca vn chng bc hc v giu tnh cm, d hiu, d i vo nhn dn. Bi ca nh du s thnh cng rc r ca vic dng th Nm lm cng c tuyn truyn, c ng cch mng.

Lu cu huyt l tn th, Lng ngc danh sn ph, t ca l nhng bi vn c ng cch mng, ra i nhng a phng khc nhau, nhng theo mt xu hng chung ang kch thch gii s phu c nc. ng sau nhng bi vn y ang hnh thnh nhng ch trng, tp hp nhng lc lng, lin kt cc nhm, cc a phng, thai nghn cc t chc cch mng. ng Kinh ngha thc nh du bc pht trin sau cht ca cng cuc chun b .

Thng 3 nm 1907, Lng Vn Can v Nguyn Quyn xin c php ca chnh quyn thc dn m trng ng Kinh ngha thc H Ni. Li dng khu hiu khai ha, m mu gim bt nh hng ca Trung Quc v ca cc thn s, li dng ngh nh cho m cc trng t thc, dy ch quc ng v ch Php thay cho ch Hn, cc c thnh lp c mt c quan cng khai truyn b t tng yu nc v duy tn. V danh ngha y l trng t thc dy theo chng trnh nh nc. Nhng nh nc cha bin son c sch gio khoa. Bi ging do nh trng t son. Cc nh nho yu nc t tp hp li lm cng vic . Ni dung ging dy v c ni dung hot ng ngoi kha u hng vo nh t tng h lu ca phi nh nho bo th v trang b cho hc sinh mt t t tng mi v khoa hc t nhin, v vn hc, v chnh tr, v o c cng dn, c bit l v tinh thn yu nc.

Trng nhn hng ngn hc sinh t nh tui n ln tui, khng nhng khng thu tin hc m cn quyn gp gip giy bt cho hc sinh, t chc c ni tr cho hc sinh xa. Trng m c lp ban m cho ngi bn vic. Ngy rm, mng mt m lch trng t chc bnh vn, c bo, din thuyt, coi nh hot ng ngoi kha. Cc nh nho ln tui, cc ng C, ng T cng n d:

Bui din thuyt ngi nghe nh hi,

K bnh vn khch ti nh ma

ng Kinh ngha thc ch l mt trng hc t H Ni, nhng nh hng ca n th rt rng. Mt mt, hot ng ca nh trng nh hng trc tip n cc tnh xung quanh nh Hng Yn, Hi Dng, Bc Ninh, Nam nh, Sn Ty, H ng. Mt khc, theo gng ng Kinh ngha thc, cc tnh Thanh Ha, Ngh An, H Tnh, cho n Qung Nam, Qung Ngi, Bnh Thun u m nhng trng nh th. Ring Qung Nam c n 40 trng, trong c 3 trng ln. huyn Ph Lm c c trng ring cho hc tr con gi. Cc trng nh th phn ln u ly ti liu ca ng Kinh ngha thc ging dy. V vy ng Kinh ngha thc thnh trng chnh ch