Doğu Anlatı Gelenekleri ve Türk Sinemasının Aidiyeti

8/8/2019 Dou Anlat Gelenekleri ve Trk Sinemasnn Aidiyeti

1/22

bilig Yaz / 2009 say 50: 131-152 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Do u Anlat Gelenekleri ve Trk Sinemas n n Aidiyeti

Mustafa Szen

zet: Bu al man n amac , Trk sinemas n n rettii filmlerde kul-lan lan anlat dilinin kltrel arka-plan n irdelemektir. Bu arka-plan ,zihniyet, anlat grenekleri ve sanat aras ndaki ilikiler oluturmakta-d r. Trklerin tarihsel birikimleriyle oluturduklar anlat greneklerinibelirleyen altyap , daha ok sze ve seyirlie dayal d avurum ei-limleri ta makta ve genel olarak da yan lsamac olmayan bir anlay -a dayanmaktad r. Bunda hem Dou hem de slam dncesinin g-rnen ve grnmeyen bir dizi etkimeleri vard r. Estetik ifade biimi ve dnsel d avurum arac olarak sinemasal bir al man n deerkazanabilmesi, ncelikli olarak kltrel aidiyet ta mas ve bunu d-nce younluklar n ierecek biimde yans tabilmesiyle mmkn-dr. yleyse Trk ynetmenlerin bu toplumun sre iinde rettiisanat ve felsefenin kimi temel elerini k noktas alan filmleryapma(ma)lar , kltrel aidiyet a s ndan olduka nemli bir prob-lematik olarak kar m zda durmaktad r.

Anahtar Kelimeler: Kltrel Aidiyet, Dou Anlat Gelenei, Sinema-sal Anlat , Trk sinemas , Bat sinemas .

Giri Her toplum kendine zg anlat m biimleri yaratm t r. Dten gerees n rs z eitlilii iinde bar nd ran bu anlat lar, toplumlar n birbirleriylebenzer ya da ayr olular n n birer gstergesi gibidir; nk onlar, toplum-sal dncenin (social mentality) en youn ekilde d a vurulduu alanlar-d r. Mucchielli (1991: 22) anlat biimleri, kltr ve zihniyet ilintilerinin

ortak paydas n u ifadeyle a klar: Btn toplumlar, daima, dnyay , var-l klar ve eyay , bunlar n oluumlar n ve ilikilerini tasavvur edi tarzlar nagre beliren ve ayn zamanda, hem deneysel, hem kar msal (deductive)hem de diyalektik ve yorumlay c olan bir tak m bilgilerin btnne sahip-tirler. Bu nedenle zihniyet, toplumdaki yelerin yarat mlar n ynlendirir.Toplumsal felsefe alan ndaki al malar yla tan nan Horkheimer`in sanatyap t , sanat ve toplum aras ndaki ilintiler iin yapt u saptama, konu-

Bu al ma, Ankarada 10-15 Eyll 2007de gerekletirilen Uluslararas Asya ve Kuzey Afrikaalmalar Kongresinde (ICANAS 38) sunulmutur.

Akdeniz niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi / [email protected]


2/22

bilig , Yaz / 2009, say 50

132

ya yeterli a kl k getirmektedir: Sanat konumundaki zne, bir anlamda

hem toplumsal, hem de bireysel bir znedir. Bu nedenledir ki sanat al -mas , yarat c s n n niyetinden ba ms z biimde nesnel toplumsal eilimleride ifade eder (al nt layan Jay 1989: 258).Trkiyeden iki sanat da benzer argmanlar getirir: Metin Erksan (1985:24), Dnyan n hibir yerinde, hibir sanat, iinde olutuu politik, eko-nomik, toplumsal, kltrel, sanatsal, hukuksal, teknolojik dnem ve or-tamdan soyutlanamaz derken, Halit Refig (1971: 65), Hibir sanat olay ,toplumsal boyutlar ndan ar nm olarak ele al namaz. Her sanat eseri yara-t c s yla birlikte iinden kt toplumun, kltrel temelleri, retim ilikileri ve ekonomik yap s na bal d r diyerek sanat, toplumsal yap , zihniyet vebirey aras ndaki ilintileri a mlamaya al maktad r.

Sinemasal Anlat lar ve Kltrel Yap lintisiToplumsal yap yla bireyin dnsel dnyas her zaman iin i ie girmi birhalde bulunur; nk dncenin temelinde, dnya gr ve toplumzihniyetinin oluturduu mant k rglerinin bileimi vard r. Szgelimi y-netmenler filmsel anlat lar n kendi znel bak a lar na gre tasarlarlar;burada ynetmenin anlat s tamamen zgn ve kendi istei dorultusunda

sunulmu grnse bile, anlat

n

n hem biimi hem de ierii (mesajlar vekodlar), toplumsal sistemin kurgulad unsurlar n d na kolayca kamaz.Bundan dolay d r ki hibir anlat n n, kendisini reten evresel, dnsel veiletiimsel dnyadan soyutlanamad kabul edilir. E deyile filmler de,toplumsal yaam n sylemlerini (biim, figr ve temsillerini)ifreleyerek,sinemasal anlat lar biiminde aktaran yarat lar olarak toplumsal gerekliiina eden kltrel temsiller sisteminin bir paras olmaktan kurtulamazlar.Bilindii gibi Bat n n temel anlat biimini oluturan dramatik yap , Ba-t `n n kendine zg sosyo-kltrel srecinin sonucu olarak ortaya km -

t r. Baka bir kltr, bu anlat biimini olduu gibi ald nda sonu genel-likle baar s z olmaktad r. Bunun nedeni, zgn olma n koulunun d a-r dan al nan n kendi kltrne ait yap larla sentezlenerek yeni ve farkl anlat biimleri gelitirilip iselletirilmesiyle mmkn olabilmesidir. Eerbunun aksi geerli olsayd , Hint Sinemas veya Latin Sinemas gibi tan m-lamalar n bir anlam olmazd . rnek olarak, hem kuramc hem de ynet-men kimliiyle Rus Sinemas n biimlendiren Eisenstein`in (1985: 59)kendi, zgn sinema dilini kurarken, Bat Sinemas ndan, zellikle de ognk Amerikan Sinemas ndan hibir haz r kal p devirmemeye zen gs-

terdii sylenebilir. O, her ulusal sineman n zgn bir sinematografisi ol-mas gerektiini, zgn bir sinematografinin tek kayna n n da dorudandoruya o toplumun kltr olduunun zerinde srarla durur.


3/22

Szen, Dou Anlat Gelenekleri ve Trk Sinemasnn Aidiyeti

133

Bugne dein yap lan uygulamalar gstermitir ki, yap lan seme

(adaptation) ilemi ne kadar rasyonel olursa olsun, toplumun gereksinimle-rine yan t vermekten uzak olduunda, ya toplum taraf ndan kabul grme-mekte ya da birekilde dnme urat larak kltrel yap ya uygun halegetirilmektedir. Bu balamda, hibir sinemasal anlat biiminin olduu gibiithal edilmesinin sz konusu olamayaca , ancak al nan biimde, al c kltrn gcne gre deien oranlarda uyarlama yap lmas n n olabilece-i bir n koul olarak belirlenebilir.

Do u Kltr Dairesinin Anlat Gelene iTarihsel, toplumsal ve ideolojik deiimler sonucunda, dnya zerindekikltr ay r m Dou ve Bat olarak keskin bir izgiyle ifade edilmeyebalanm t r. Dou-Bat kavram n n kapsad hayat krelerindeki1 anlamalanlar n n hem byk hem de olduka belirsiz oluundan dolay Dou-Bat perspektifinin doru okunabilmesi olduka g bir i gibi grnmekte-dir. Bak lan noktaya gre deiimler gsteren bu kavramlara, bir bilimolarak tarihten mi, bir st- dil olan felsefeden mi bak laca ; daha dorusuas l ama olan n tarih mi, yoksa sanatsal anlat lar belirleyen felsefi farkl l k-lar m olduunun belirlenmesi ncelikli olarak kar m zda durmaktad r. Bual mada bu ikinci anlay dorultusundan bir okuma yap lm t r.Bu hayat kreleri aras ndaki farkl l klar birka genellemeyleu ekildea mlanabilir: Bat zihniyeti kendini mythos-logos kar tl yla tan mlamayoluna gitmektedir. Bu tan mlamada mythos, karanl k, cahillik, bat l inan,doan n esiri olan insan, hkmranl n merulat rmak isteyen despot vb.nitelemelerle ilintili olan kavray ; logos ise ayd nl k, bilgi, ak lc l k, nedensonu zincirini zmleme, doaya hkim olan insan ve onun eitliki-zgrlk bir toplum dzenini kurma abas yla ilintili olan iermektedir. Analojik olarak Bat logos, Dou ise, mythos`la zdeletirir.

Bat 'n n bireysel kendi-fark ndal na kar n, Dou dncesi tefekkre,dnmeye, zihin yormaya, mdahale yerine ekilmeye, bakalar zerin-deki g ya da stn bir varl a boyun eme yerine kendi iindeki bar ayneliktir. Dou`ya damgas n vuran eylerin birliktelii (dichotomy)dncesidir ve bu da en iyiekilde tasavvufta grlebilir. Bat `ya damga-s n vuran ise, eylerin kar tl (dualism) dncesidir. Dualism,dichotomy`nin kar t d r.2 Dou ile Bat bu iki bak biimiyle birbirinden ayr l rlar, fakat hemen be-lirtmek gerekir ki, ne Dou saf halde dichotomyè, ne de Bat saf haldedualismè sahiptir. Dou daha ok dichotomyè, Bat ise daha okdualismè eilimlidir. Dou dncesinde dichotomy bir bilgelik ilkesi


4/22


134

olarak benimsenirken; dualism Bat n n hayat alg s na, ben-merkezci

(egocentric) bir anlay yerletirmitir (C b rolu 2005: 44).Dou kltr dairesinin dnce yap s tmdengelime yak nken, Bat kl-tr dairesi tmevar m eklindedir. Bir baka farkl l k da Bat felsefesininart-zamanl (diachrony) bir yap ya sahip olmas d r. Bu anlay , her eyin,birbirini izleyen, ard k, ayr , ayr alanlarda ve ayr , ayr meknlarda ger-ekletiini kabul eder. Dou felsefesinin zaman anlay ise, hereyin ayn anda, ok merkezli tek bir meknda gerekletii yani mekn-zaman yap -s n n e-zamanl (synchronycity) oluudur.Dou kltr dairesinin yk anlat m yap lanmas n n ortak paydalar hak-k nda unlar sylenebilir: Genel olarak yk anlat m s n rlar iinde deer-lendirilebilecek btn yap larda, Bat dram n n omurgas n oluturan ne-densellik unsuruna ok rastlanmaz, aksine srpriz unsuru zerine kurulansrelere yer verilir. Bat l anlamda dramatik kurgu, olaylar n dizimindenedensellik ba n nceler; yani olaylar belli bir ynde geliir, toparlan r vekapanr. Dou hikyesi ise, ani hamlelerle srprizden srprize geer; Bat l bir kafan n asla anlayamayaca , mant kl bulmayaca geilerle yeniolaylara a l r; bir sonraki olay n, bir nceki olayla zorunlu ba n n olupolmamas yle pek nemsenecek birey deildir.Dou anlat lar ndaki gereklik alg s , gerekiliin (realism) bilinen tan mla-r yla rtmez. Bat `n n gereklik anlay nda oluun sonsuz eitlilii tekeindirilmekte, dolay s yla tesadf, mucize gibi durumlar d ar da b rak lmak-tad r. Baka bir deyile, dramatik kurgu, tabiat bilimlerinin de vazgeeme-dii bir prensibi, illiyet (causalite) prensibini stnde ta d ndan, anlat -larda da belli bir ynde gelien olaylar n aras nda zorunlu bir sebep-sonumnasebetinin olmas zorunluluk olarak kabul edilir. Dou anlat lar ndahkim olan srpriz mant , phesiz ki ona zg bir gereklik kavray ylayak ndan ilgilidir; nk onun maddilikten dolay s yla at madan ar nd -r lm dnyas nda drama yer yoktur. Bu da ona anlat lar n dorudanepik biimlenie gtren bir yap lanmay getirmitir. Bu yap lanmadaolaanst olma kavram art k doal bir sre haline gelmitir. Sahipolduu fevkalade glerin yard m yla istedikleri an istedikleri yerlerde ola-bilen ve her trl iin stesinden gelen (gz a p kapay ncaya kadar birsaray kurmak gibi) kahramanlar, asl nda kuklac n n iplerine bal kuklalar-dan, minyatr ve karagz figrlerinden farkl deildirler. Nakka n kafas n-da nas l haz r biim kal plar varsa, hikyeci de, ayn ekilde haz r kahra-manlara sahiptir. Bu bak mdan konular tamamen farkl hikyelerde bilebenzer zelliklere sahip figrlerle kar la labilinir. Olay n getii zaman vemekn hikyede asal bir rol oynamad iin, olaylar in`de de, Hint`dede gese, evre asl nda okuyucular n bildii tan d evredir; yani ne ka-


5/22


135

dar uzaa gidilirse gidilsin, hep burada ve ebedi birimdidedir. Bu neden-

ledir ki Dou anlat lar nda Aristo`nun anlad gibi bir ar nma (catharsis)sreci yaan lamaz (Ayvazolu 1989: 103).

A k Biim-Kapal BiimDou ve Bat anlat lar n n biimsel zelliklerini daha iyi a mlayabilmekiin iki ayr modelleme gelitirilmi ve bunlar a k biim ve kapal biimolarak kavramsallat r lm t r ve yine bir genelleme olarak a k biim, Do-u; kapal biim ise Bat anlat modelini tan mlamada kullan lmaktad r. A k biim anlat larda blmlemeler, s n rlar belirsiz biimde, toparlan-

mam , paralanm ve kendi tesini gsterir bir zelliklerle biimlenir. A koyunda eylem (action) tek ve dz bir biimde kapat lmaz. Birok olay yanyana bulunur ve bunlar da, kendi iinde az ya da ok bir sreklilikten yok-sun olarak kurgulan r. Eylem ve oluumlar srekli bitie doru gitmez, kimikez kesilerek belli bir gelimeyi izlemeden, ayn deerdekileri s ralayarakyrr; yani olaylar episodikekilde ilerler. Bu yap da ba kii (protagonist)ile kar t kii (antagonist) kutuplamas yoktur. Kar t kii yerine kahrama-n n kar s nda tek tek oluumlar n btn iindeki dnya vard r. Evren vekahraman her sahnede yeni zellikler gsterebilir; ana etkiyi renklendirip

eitlendirir ama onu deitirmeyip, tekrarlarla bir ember izerler. A k biim anlat modeline rnek olarak ortaoyunu gelenei verebilir: Oyu-nun yap s a k biimde ve gstermecidir. Dekor simgeseldir; szgelimiF rat nehri iin bir leen su yetmektedir; perde kavram yoktur, donat m daok yal nd r, k l yerine bir sopa olabilir. Mekn n deitiini gstermekiin ise, bir oyuncunun sahnenin bir yerinden baka bir yerine gitmesiyeterlidir. Oyuncular n her zaman metni ezberlemeleri gerekmez, gster-meci slupta sunulduu iin ellerine ald klar kitaplardan, k tlardan oku-yabilir; seyirciye dorudan ynelen seslenilerde bulunabilirler. Seyirci,

gsterimi oyuncularla birlikte oluturur. Tm bunlar kronolojiye uymadanda yap labilir (And 2002: 97).Kapal oyunda blmler nedensel ve anlaml bir biimde birbirine balan-m t r; burada eylemin btn topluca nceden vard r; zaman n ak or-tak, tek izgili, dar ve kesiksizdir. Anlam, btn-para aras ndaki ilikiden kar. Anlat n n blmlere ayr lmas simetri ve oranl l k ilkelerine gre yap -l r. Anlat da belirli bir balang , ykseli ve bitim aamalar vard r ve buanlamda anlat n n kurulumu orant l d r. Karakter tasar m nda bakii ilekar t kii aras nda at maya dayal bir kutuplama grlr; olaylar n an-lam kiilerin davran lar ndaki ince ayr nt larla belirlenir ve oyun kiilerisay ve toplumsal bak mdan belirginlikler ta r. zetlenecek olursa, kapal oyun, btn kendi iinde s n rland r lm olarak her blmde btn


6/22


136

anlamland racak ekilde ina edilir. Kendi iine dnk ve kapal olan b-

lmler, kar tlam kiilerle, mekn ve zaman n olay n erevesi olarakbirbirine bal sahnelerle oluur. Her ey btnle ilgili deerlere sahiptir ve ba ms zl klar yoktur (And 2002: 108).

Trk Kltrnn Anlat Gelene iTrkiye'nin bugnk kltrel dokusunu iki farkl kaynak oluturur. Bunlar-dan ilki, Osmanl mparatorluunun bir miras s olmas ; dieri de, AtatrkDevrimleriyle adalama at l m yaayan ve bu sre iinde, Bat l de-erler bata olmak zere, ada dnyan n kltrel deerlerini, Osmanl miras zerine a lamaya al mas d r. Osmanl , hem Dou Avrupa yaniBalkanlar, hem de Yak ndou ile ilikiler kurarak kendine zg bir kltrpotas oluturmutur; ama daha ok,slam dnyas n n bir yesidir; kltrelbirikimindeslami deerler bask n olarak yer al r. Dolay s yla, Trkiye`ninsanatsal anlat lar nda, bir yandan tarihten gelen zellikleriyleslam klt-rnn temel nitelikleri, dier yandan da Atatrk Devrimleri ile bunlar nzerine a lanm ada kltrel eleri bar nd ran zellikler bir aradagrlebilir.Trk kltr -genel anlamda-slam corafyas nda geerli olan soyut d-

nme ve somutu nemsememe anlay

na bal

kalan bir yap

arz etmek-tedir. Bu kltrn tarih boyunca rettii sanatsal rnlerde, doal formla-r n taklitleri yerine, soyut fikir ve zevklerin gstergelerine a rl k vermeyiyeledii sylenebilir (Ayvazolu 1989: 39). Buradan yola k ld nda,gnmz Trk sanat n n zerine oturduu zihniyet dzlemini belirleyebil-mek iin Osmanl toplumunun zihniyet oluumunu bulmak gerekir. KlasikOsmanl zihniyeti, birbirini btnleyen ayr yap zerine kuruludur:- Kuran n deimez metni ve onun tamamlay c s hadisler,- nselci, tmdengelinimci ve speklatif yap s yla Aristo mant ,- Tasavvuf, f k h ve eriata dayal , somut bir tr idealizm meydana getiren

mistik gelenek (Arsal 2000: 36).Trk Kltrnn anlat yap lanmas n daha iyi a mlayabilmek iin OrhanPamuk ve Ahmet Hamdi Tanp nar` n kar lat rmalar na bakmak yerindeolacakt r. Tanp nar (1988: 27); ncelikle Bat ve Dou roman geleneininay r m n , her iki kltrde de klasiklemi iki ayr eser zerinden ortayakoymaya al r. Bunlar ehname ve lyadad r. Tanp nar`a gre, lyadaok bilinli, plan nda detaylar atlamas n bilen yahut btnn iinde ona

hakikaten tutmas gerektii yeri veren bir eserdir.ehname ise, her ayr nt -n n stnde ayn nem ile duran dz bir anlat d r. Dou hikyesi ite budz anlat n n hikyesidir.


7/22


137

Orhan Pamuk Trk Roman n n Ruhu zerine bal kl makalesinde ise

(1990: 23), Bat ve Dou roman n kar lat r rken bunu, biimsel bir farkolarak deil de, iki ayr dnyan n ruhu olarak deerlendirilmesini ister.Pamuk, Bat roman yazar n n, betimledii olaylar n gerek anlam n bt-nyle bilmedii duygusuyla hareket ettiini ve bu nedenle grevinin sreklibetimlemek olduunu syler. Trk romanc s n n ise betimledii eylerin,olgular n a k seik birer anlam olduunu fazlas yla bilincinde olduu iinnesneleri ayr nt lar yla irdeleme gerei duymad n belirtir.Hem Pamuk`un hem de Tanp nar` n roman anlat s iin yapt klar butespitler rahatl kla Trk sinema anlat lar na da uyarlanabilir. Trk Sinema-s nda, Bat dakilere benzer olarak, dm-zm-dm gibi dramatikunsurlara yer verilmesine ramen, olaylar n geliimi ou kez bir olaans-tlk durumuyla rntlenir. Bu yap lanma Trk Sinemas n n biimselanlamda Bat `n n yk/roman/sinema anlat lar na benzese bile ierikleri-nin Dou anlat lar n n devam olduunun belirleyicisi gibidir.

Aidiyet Perspektifinden Trk Sinemas na Bak Son y llardaki bireysel birka ayk r rnek gz ard edilerek, Trk Sinemas btncl bir bak la deerlendirildiinde, onun da t pk Trk resim ve ro-

man sanat

nda yaanan benzer amazlar

yaad

grlebilir.Trk Sinemas n n ama daha da ok Yeilam dneminin grsel ve anlat -sal yn irdelendiinde, onun, Trk kltrnn grsel ve anlat sal gre-neklerini birekilde yeniden reten bir ynelime sahip olduu kolaycasaptanabilir; yani bu sinema, ok da bilinli olmadan, kendine zg grselbir dil retmitir. Szgelimi Bat anlat sanatlar n n omurgas n oluturanbirey/karakter inas yerine, olaylar taraf ndan srklenen ve kiiliininruhsal boyutlar na hemen hi deinilmeyen figr tasar mlar vard r. Buargman Kemal Sunal` n yaratt aban tiplemesiyle somut olarak rnek-

lenebilir. Televizyonlarda y llar boyunca yay mlanan ve hemen her defa-s nda kendine her yatan seyirci kitlesi bulan bu filmlerde, birey olamayanama bireymi gibi davrananaban figr, geleneksel Trk gsterim sanat-lar nda yer alan tiplemelerin haz r klielerini, gncel olaylar n farkl versi-yonlar na dntrerek say s z tekrarlar n sunarak kendini yeniden retipdurmaktad r.Senaryo Yazar Aye asa`ya (1997: 136-137) gre Yeilam sinemas ,kayna n masaldan, halk hikyesinden alan trajik olmayan yerli hayatgr ile Bat sinemas ve Bat l yaam tarz ile gelen Prometeci trajikeilimleri, kendi ana eksenini bozmadan eip bkm, trajediye direnenkendine zg bir dram anlay oluturmutur. Bu anlay , zaman, mekan,olaylar zinciri, tipler, kurgu mant , mzik/efekt kullan m ve diyaloglarla


8/22


138

bazen geleneksel halk hikayesi veya meddah, bazense masal ve sylence

niteliklerini ta maktad r. Anlat larda birey yoktur, kiiler, masaldaki olum-lu-olumsuz deerlerin simgeletirildii tiplere benzer. Bir baka deyile buanlat lar, yerli halk masal ile Bat l dram n garip bir kar m olarak varolmaktad rlar.Benzer bir gr Ouz Adan r`da (1994: 129) dile getirir. Adan r, Trksinema anlat lar nda Bat sinemas nda var olan dramatik yap , entrikainas , karakter gelimesi ve kiilerin psikolojik derinliklerinin bulunmad -n ; melodramlar nda zaman ve uzam kullan m n n ykyle estetik ve dra-matik a dan hibir ilikilerinin olmad n syleyerek; Trk melodramsinemas n n yklerinin naturalist roman ieriklerini, anlat m n n ise, sine-matografik masal kurgusu ya da kolj n gelitirilmi bir biimini and rd n belirtir.Nezih Erdoan (2001: 118) ise var lan bu sonucu, geleneksel Trk anlat la-r ndaki yap n n niteliine balamaktad r: Trk anlat lar nda genel olarak,yan lsamac olmayan (non illiusionist) bir yap vard r. S k s k belirtildiigibi, Karagz, Meddah ve Ortaoyunu gibi temsil sanatlar , hibir zamanBat l anlamda bir gereklik izlenimi retmeye yanamad lar, tam tersineyaln zca bir temsil olduklar n vurgulamaya zen gsterdiler diyerek Trksinema anlat s n n biimleniini, kltrel yap n n izleriyle a klamaya al - r.Btn bunlar n yan s ra belirtmek gerekir ki, 1980`li y llardan itibaren Yeilam ama amac yla birok film gerekletirilmitir. Bu dnem filmle-rinde, Yeilam`da pek grlmeyen kamera hareketleri, farkl kurgu vemizansen denemeleri ve ada ykleme teknikleri kullan lm , Yeil-am` n yeterince ilemedii karakter olgusuna a rl kl yer verilmeye ba-lanm t r. Melodramdan dramatik yap ya geii hedefleyen yeni kuakynetmenler, bireysel bir sluba ynelmelerinin yan s ra, filmlerinde anakarakterleri evresi ile birlikte ilemeye zen gstermiler ve Yeilam si-nemas n n zaman, mekn ve kiilikler aras nda kuramad ba bir nebzede olsa kurmaya al m lard r.

Szn Uzam , Gzn Uzam Yeilam anlat lar n n birou, sinema diline tamamen ayk r olan szlanlat m temeline dayan r. Bu filmlerin birounda olaylar n zellikle deduygular n geliimi d ses arac l yla yans t lm t r.zellikle karma k bir hikyenin belirginlemesini salayan d ses, filminserim blmnde kahraman n hikyesini anlatarak yky biimlendirme-ye al r. Szl anlat geleneinin zihinsel ve kltrel olarak srdrlme-sindeki bu aktar m, filmin gelime blmnde de, seyirliklere zg dolan-


9/22


139

t n n filmden ba ms z, epizodik paralar olarak alg lanmas n yarat r. Di-

yaloglar n ve szel unsurlar n olay geliiminde ve dolant larda etkin olmas ,Trk filmlerinin, kumpanya oyunculuunun veya tuluat tiyatrosunun izin verdii lde yeniden retildiinin gstergesi olarak da okunabilir (Tunal 2006: 309).K sacas , Yeilam sinemas , Anadolu uygarl n oluturan eitli toplumla-r n, Anadolu'ya g eden Trklerin atalar n n ve slm dnyas n n kltrelbirikimine dayanan; hem Dou hem de Bat kaynakl etkileri ieren, szelyap l seyirlik gelenei stnde gelien bir sinema diline sahiptir. Seyirlikgeleneinin Trk Sinemas na etkileri kmsenmeyecek kadard r. BugnTrk Sinemas nda modern meddahl k yapan ve anlat c l ktan sinemayagemi senarist ve ynetmenlerin yapt klar filmlerde szel yap ya dayanananlat lar kurmas ve bunun da en byk ve en ok seyirci ekmesi tesadf deildir.

Digetik ve Mimetik Yap lanmaDiegesis ve mimesis, anlat tarzlar n n gerekle ilikisi balam nda gn-deme gelen kavramlard r.3 Estetikiler bu kavramlar kurmaca dnyan nadland r lmas nda ve tayin edilmesinde kullanmaktad rlar. Szgelimi,

Gerard Genette, diegesis`i sylemin anlat

ya zg ynlerini gstermek iinkullan r.Dou anlat lar n n genel zellii szn uzam na (epik), Bat anlat lar n nise gzn uzam na (dramatik) dayanan yap lar zerine kurulmu olmalar -d r. rnein Ortaoyunu, Meddah, Karagz vb. hep szn uzam na dayal olan epik anlat lard r. Epik biime sahip olan bu anlat larda aralar ndagerek zaman-mekn balant lar olmayan ilikiler, nceden saptanm bir anlam dorultusunda rntlenmektedirler.Szn uzam nda kurulan epik anlat lar n diegetik teknii, olaylar belli birs rasall k iinde rntlese de, dramatik/mimetik teknie sahip anlat lardakiayr nt sal ve mant ksal ilintilerden yoksundur. Burada ne olduu soru-suna yan t bulunabilir; fakat nas l oldu sorusuna ilikin ok fazla bilgibulunamaz, nk olaylar, bir anlat c n n dorudan anlat m ylarntlenerek aktar lmaktad r. Anlat m n dramatik trnde ise, anlat c n n varl gzden kaybolur. El-bette yine bir anlatan vard r; fakat anlat c , olaylar kendi az ndan dilegetirmeyerek, karakterleri ve onlar n iinde bulunduklar olaylar taklitederek, okuyucuyu/izleyiciyi herey kar s nda olup bitiyormu yan lsa-mas iine sokarak anlat r. Dramatik anlat m biimini benimseyen sanat ,olay geliiminin merkezi nemdeki paralar n belirler ve bunlar karakter-ler ile onlar aras ndaki ilikiler biiminde canland rarak, okuyucu-


10/22


140

nun/izleyicinin kar s na ta r ve bu sre iinde kendisi de kaybolup kur-

guya dnr. E deyile anlat larda olay geliimi, szn uzam ndan g-zn uzam na doru evrildiinde giderek ayr nt kazan r ve organik bir b-tnsellik iindeki olay rgsn oluturur (nal 2002: 31).Meddah, Karagz, Ortaoyunu anlat geleneinin yani tek anlat c n n anlat -s n diegetik biimde sunmas n n uzant s olarak, Geleneksel Trk Tiyatro-sunun gerek k rsal, gerekse kentsel kesimde grlen trlerinin ortak zellik-lerinin ba nda, yaz l bir metne deil de doalamaya dayanmas , ayr cabelirli bir gsterim mekn ya da sahne gereksinimi duymamas gelir.

nc Boyut Tasar

m

Trk-slam geleneinde anlat , Bat `dakinden olduka farkl bir zihniyetiyans t r. Bat kltr, temsil zelliini dorudan temsil edilen nesneye olangereklie balar. Gerekliin mkemmel temsili ve perspektif olgusu, bi-reyin Bat kltrnde merkezi bir figr haline geldiinin grsel ifadesidir. John Berger bunu Grme Biimleri adl kitab nda ayr nt lar yla a klar.Berger`e (1986: 16) gre Bat sanat anlay nda grnt, bireyin dnyay nas l grdnn bir kayd d r ve bu grnt, bireyin gzn grnen nes-neler dnyas n n merkezi yapacakekilde retilmektedir. Bir baka deyi-

le, Bat

imge dnyas

nda perspektif, ereve iinde bireyin formle edili-inden baka bir ey deildir. Bu kltrel alg , Bat l anlamda birey kavra-y olmayan Trk Sinemas nda, insan-zaman-mekan alg lan n n neyegre Bat `dan farkl lat na ilikin nemli ipular n vermektedir. Belirtmekgerekir ki, Yeilam mutlak anlamda perspektiften (nc boyuttan) yok-sun deildir ve Hollywood tarz bir gereklikten ka nmam t r; O, nihaye-tinde melez bir sinemad r (Erdoan 1998: 161). Yeilam anlat lar nda kamera kullan m n n da kendine zg bir mant vard r. Kii, zaman ve mekn aras ndaki ilikiler bu kendine zg mant k

iine rlmektedir. Karakterlerin konumlanmalar ereve iinde, birbirleri-ne gre deil de kameraya gre tasarlanmakta; nemli anlarda yzlerinikameraya dnerek konumakta ve eer alan derinlii ikisini de kapsam -yorsa, netlik karakterlerin konuma s ras na gre birinden dierine kayd -r lmaktad r. Anlat lmak istenenler teker teker gsterilmekte, rnein bir yzifadesi anlat lacaksa, nce oyuncunun yz ekimi gsterilmekte, sonra yenibir ekime geilmektedir. Kadraj n iine okey yerletirip, hepsini ayn anda gsterebilme/anlat labilme imkn varken buna ok da yer verilme-mektedir. yk kahramanlar -zellikle y ld z oyuncular- kamerayla yz

yze gelmekte ve olabildii lde de s rtlar n kameraya dnmekten ka- nmaktad rlar. Deinilmesi gereken bir baka grnt tasar m da kame-ran n karakterlerin aralar ndaki bak al veriine mdahale etmemesidir.Kiiler burada cepheden grnmleriyle; tek bir bak a s ndan, bir baka


11/22


141

deyile kameran n nesnel ekimiyle sunulmakta ve bu da onlar iki boyut-

lu bedenler haline getirmektedir. Elbette ki Yeilam grselliini tmylebu ekilde kurmamaktad r; burada vurgulanmak istenen, Yeilam n ka-rakterleri bir arada vermek iin ba vurduu cephe ekimlerinin de, dublajgibi standart uygulama haline geldiidir (Erdoan 1998: 159).Trk sinema ikonografisinde imgelerini bilinli birekilde iki boyutlu ol-

maya yaklat ran filmlerden ilki Dervi Zaim`in Cenneti Beklerken isimlifilmidir. Bu filmin nemi, anlat lan n/yknn deil de, anlat m biimininne kmas ; dahas , bu anlat m biiminin bizim grsel tarihimize zg birformu sinemasal grnt olarak yeniden retme abas d r. Filmde minya-tr sanat n n temel meselelerine uygun bir sinema dili yarat lmaya; minya-tr sanat n n gereklikle onun suretleri aras ndaki ilikiyi sorgulayan, me-kn n ve zaman n esnekliine dayanan yap s imgelere aktar lmaya al l-m t r. Filmin kurgusu ve ereveleme gibi dil unsurlar , minyatr sanat la-r n n zaman ve meknla kurduklar iliki gibi, kat olmayan, kaygan vedeiken bir nitelikle tasarlanm t r.Minyatr sanat , boyutluluk duygusunu veren optik yan lsama etmenle-rine yabanc d r. Bat l anlamda bir perspektif anlay sz konusu deildir;derinlik, k glge, a kl k koyuluk, hacim gibi kavramlar minyatrlerde yeralmaz; figrler yzeysel renk lekeleri gibi durur. Perspektif anlay n n min-yatr sanat nda yer almamas ndan dolay minyatre giren eya ve figrlerbirbirlerini rtecekekilde dzenlenmemeye al l r; n ve arka plandakilergsterilmek istendiinde, ndekiler alta, arkadakiler ise yukar ya yerletiri-lir; altta ve sttekiler aras nda herhangi bir boy ve renk fark na gidilmez;insanlar n sosyal nemine gre boy oranlar art r l r veya azalt l r. Bu un-surlar, Cenneti Beklerken filminin ikonografisinde kameran n s n rl verileriiinde kullan lmaya al lm t r.

Dramatik Yap

Trk Sinema anlat lar ndaki sorunlar n temelinde, Bat l anlat kal plar n nolduu gibi al narak iselletirilmeden kullan lmas vard r denilebilir; nkbenzer sorunlar Trk roman ve resim sanat nda da yaanmaktad r. Trkroman n n dnya leinde hak ettii yeri almamas n bu eklektik yap yabalayan grler olduka dikkat ekicidir. Cemil Meriin deyiiyle, Ba-ka bir dnyan n, baka bir ruh ikliminin, baka bir toplumun eserinin,onun d nda, hatta kar s nda yer alan bir topluma olduu gibi eklemlen-mesi giriiminin baar s zl kla sonulanmas ka n lmazd r. Bu durumda

ortaya kan yap t, ne kadar iyi yaz l rsa yaz ls n, toplumunu temsil ede-memesi bir yana, bir taklitten baka bir ey olamayaca gibi, gerektenbaar l bir rne de dnememektedir.


12/22


142

Trk Sinemas nda konu ne kadar ciddi olursa olsun, olay ve eylemlerin

dizimi, birbirini derinden etkileyen neden-sonu ba nt lar yla deil de,birbirine ilien olay parac klar n n geliigzel etkileimleriyle rglenir.Trk Sinemas bir ynden dramatik sreci kullan r, ama gerek anlamdabir drama srecini ortaya koyamaz. Trk Sinemas n n slubu, belki de buiki boyutlu yzeysellik, klielerin ortaya koyduu bilinen anlamlar ve abar-t l alg lar, eksik ve zet anlat larla getirilen yabanc lama gibi zelliklerindegizlidir. Bunlara bak larak, geleneksel Trk perde sanat Hacivat-Karagz`n anlat yap s n n bugn temeli fotoraf gereklii olan sinema-sal anlat da bile derinden derine var olduu sonucuna var labilir. Bu du-

rumda yapmac

kl

kla ortaya konan tav

r ve davran

lar

n, konumalar

ngerekletirmek istedii duyumlar abart ile iaret etmesi gerekir. Doalderinlii iinde olumayan olaylar ve olgular iki boyut iinde, yzeyde izilikontrast motifler gibidir; ancak iaret ve sembollerin atfettii gibi anlamlar ve duyumlar uyararak hat rlat r ve bu nedenle de btn boyutlar yla m-kemmele erimi bir anlamlar alan oluturamamas ndan dolay , izleyicininfilmi kendi zihninde yeniden yaratmas gerekmektedir (Gleryz 1996:56). Bu balamda Yeilam sinemas n n, grsel ya da anlam yaratan birdil oluturma abas ndan ziyade, diyalog rgs`ne yaslanan ve tm der-

dini, bir d

anlat

c

yla aktarma kolayl

na kaan ve bu nedenle de oukez filmsel imgeyi yaratmaktan yoksun kald sylenebilir.

Genel De erlendirmensanlar, yaln z fiziki evrende deil, bir de sembolik evrende yaarlar. Dil,mitos, sanat ve din bu evrenin paralar d r. Kltr sosyolojisi, toplum,kltr ve kimlik kavramlar n n aras ndaki birbirinden kopmaz balar n busembolik evren iinde hem art-zamanl hem de e zamanl olarak yenidenretilip durduunu tart lmaz bir biimde belirlemektedir.

Kltrel Bir Paradigma Olarak GelenekGelenek, s n rlar az ok belli bir corafyada, din, dil ve kader birlii etmi,yaad klar olaylar n fark na varabilen insan topluluklar n oluturduu ortakhaf za olarak tan mlanabilir. Sanat yapmak ve bir eser oluturmak da gele-nekle ilintilidir. Bat `da klasik roman gelenei gl birekilde uzun y llardevam etmi ve bunun uzant s olarak da klasik anlat sinemas n olu-turmutur; Dolay s yla bu sinema, Bat edebiyat geleneinin devam olarakkabul edilir. Gelenek, ister Bat `n n roman geleneinin aktar lma biimle-rinde olsun; isterse Dou anlat geleneklerinde olsun kolayca deimez,deimi gibi grnen durumun sadece biimsel ynleridir.


13/22


143

Trk Sinemas n n Aidiyet Parametreleri

Anlat yap lanmas yla toplumsal kltr aras nda yak n balar olduu, z-gn anlat grameri oluturmak isteyen her toplumun kendi kltrnnanlat geleneklerine uygun biimleri yaratma abas n n peinde komas gereklilii daha nce belirtilmiti.Filmsel anlat lar da dier anlat lar gibi yk/olay rgs ve sylem ola-rak iki ana eksenden oluur. yk, olaylar, kiiler ve evresel zelliklerikapsarken; sylem, bu yknn ifade edili biimi olarak tasarlan r. Birbaka deyile sylem, anlat n n dinamiini, yani, kurmaca dnyan n man-t n oluturan olay rgs, zaman-mekn kullan m ve bunun yan ndaayd nlatmadan ekim leklerine, oyunculuktan mzie kadar tm sine-matografik tekniklerin kullan l tarz n da ieren bir yap y temsil eder(Abiysel 1997: 128).Trk Sinemas `n n zerinde sz edilmeye deer yap tlar retememesinintemelinde, Trk toplumunun Tanzimat`tan bu yana Bat yla i ie yaama-s n n getirdii ift gerekli bir zihin dnyas nda yaamas n n yatt syle-nebilir. Trk Toplumu`nun sosyo-kltrel yap s Bat `ya benzemediine vebir toptan bat l lama da mmkn olamayaca na gre Trk Sinemas n-daki biim-ierik uyumazl n n nedeni bu ift geekli zihin dnyas n ngetirdiklerinde aranabilir; nk birok baar ya imza atan son dnemTrk Sinemas anlat lar nda da ayn sorunun varl kendini hissettirmekte-dir. Bu filmlerde ynetmen a s ndan neyin anlat laca sorun olmaktan km , nas l anlat laca sorun olmaya balam t r. Bu anlay la retilenbirok filmde biim ile ieriin bulutuu net bir zemin bulunmad n belir-ten Kurtulu Kayal `ya (1994: 27) gre ierik boalt l nca anlat da biimseloyunlar nemli oranda ne kmaktad r.Btn bunlara kar n, Trk sinema dilinin geliimi iin bir dizi dnsel

aban n varl n da belirtmek gerekir. Bu abalar n getirdikleri 1960'l y llardan itibaren tart lmaya balanm ve bu sre iinde ToplumsalGereki, Ulusal Sinema, Devrimci Sinema, Milli Sinema/Beyaz Sine-ma gibi ak mlar n olumas na yol am t r. Bu ak mlar, kendi anlay lar nagre kuramsal ereveler ve buna uygun filmler retmeye al m ; fakattm bu yap lanlar, Trk Sinemas n , kesintisiz ve btncl anlamda szedilmeye deer estetik bir dzeye ykseltememitir.

Epik-Dramatik at k s Dramatik Anlat `n n Bat Kltr Dairesi`ne ait olmas gibi, epik ve lirikanlat tarz da Dou Kltr Dairesi`ne aittir. Burada, epik kavram , biima s ndan dramatik anlat ya benzememeyi ifade etmektedir. Epik ve lirik


14/22


144

yap y mutlak ve s n rland r lm anlamda ele almamak gerekir, nk be-

lirleyici olan dramatik yap ya olan yak nl k veya uzakl n niteliidir. Aye asa`ya gre, dram formu, d aksiyon ve ruhsal sal n ma dayal at ma-gerilim-at ma, zerine kurulan yatay eksende ilerler. Epik form-da ise at malar d aksiyon zerine kurulup, gerilim olduka dk d-zeyde tutulur ve finalde ycelmenin olduu bu yap diyagonal bir eksenzerinden ilerler. Lirik form ise hi bir at ma ve gerilimin olmad dn-gsel bir yap ya sahip olarak biimlenir (al nt layan Tunal 2006: 227)Trk anlat geleneklerini oluturan geleneksel seyirlik oyunlarda, dramatikeri yoktur, genelde epizodik anlat m n hkim olduu yap , bask n biimdeyabanc lama eilimi sunar. Bu nedenle -Bat l anlay ta olduu gibi- izle-yici, anlat y ba ndan sonuna kadar izlemek zorunda deildir. Seyirliklerinizleyicisi yemek yer, uyur, dola r, kat l r ya da kat lmaz; nk yky,konuyu ve izlei bilmektedir; ama, elenmek, hoa vakit geirmek vesunulan lenden yararlanabilmektir; bu da srekli kendini tekrarlayan birdngnn zihinsel ve toplumsal yaamdaki kltrel kar l n n sunulmas demektir. Bu tr seyirliklerde kii tasar mlar tip olarak kalmakta, karakteryarat lmas na ynelik derinlikten yoksun b rak lmaktad r; nk kiilerinbelli bir gemileri ve gelecekleri yoktur.Bugn gelinen noktada Karagz, Kukla, Ortaoyunu ve Tuluat gibi gsterisanatlar n n yer ald geleneksel yap yok olmaya yz tutmu, fakat bug-ne dein uzanan bir uygulama alan ierisinde Karagz ve kuklavar birsylem bat l dramatik kal plara yerletirilmeye al lm t r. Gelenekselanlat kodlar epik olana yak n olan bu kltrn dramatik kal plara tutuna-rak rettii sinema gramerinde belirli aksamalar n olmas doald r. Yeil-am` n yapay bir sinema evreni oluturmas n n temelinde bu doku uyu-mazl vard r. Dram yapmak iin yola kan Trk Sinemas n n her seferin-de melodram retmesinin nedenlerinden belki de bal cas budur.Getirilen bu argmana kar l k olarak 1980`li y llardan itibaren Trk Si-nemas `nda melodramatik yap y ama amac yla gerekletirilen birokfilmin ad verilebilir. Gerekten de bu filmlerde, Yeilam`da pek grlme-yen kamera hareketleri, farkl kurgu ve mizansen denemeleri ve ada ykleme teknikleri kullan lm , Yeilam n yeterince ilemedii karakterolgusuna a rl kl yer verilmeye balanm t r. Melodramdan dramatik yap -ya geii hedefleyen yeni kuak ynetmenler, bireysel bir slubaynelmelerinin yan s ra, filmlerinde ana karakterleri evresi ile birlikte

ilemeye zen gstermiler ve Yeilam sinemas

n

n zaman, mekn vekiilikler aras nda kuramad ba bir nebze de olsa kurmay baarm -lard r.


15/22


145

Birey Tasar m nda Daemonik Boyut

Dram yaratan Bat kltr daemon'u (yanieytani yn), insan n ontolojik strktrnn bir kurucu gesi yaparak onu iselletirmi (interiorisationof evil), dolay s yla irrasyonel ve kutsal-kar t (anti-divine) elerden ar n-d r lm bir insan tipolojisi yaratm t r (Yavuz 2001: 11). Dou kltr daire-si zellikle deslami dnce ise, bunun tam aksi olan insan tipolojileriretmitir. Genelde Dou, zeldeslam anlat lar nda trajedi retilememesi-nin nedeni buna balanabilir; nk bu yap lanma, kiide ahlaki kutupsal-l a (moral polarity) imkn vermeyen bir strktr var etmektedir.Daemon (ktlk), bir kltrde insan n zihninde bir paralanmaya nedenolmuyor ve yaad at malar kiinin i dnyas nda k r lma meydan geti-recek bir a kl a (kendisiyle teki aras ndaki mesafe gibi) yol am yorsa;O kltrde, Bat kltrnn yaratt dramatik yap iinde rglenen anla-t lara benzer anlat lar n yarat lmas mmkn deildir. Bunun nedeni, kii-nin ikili kar tl klardaki gel-gitlerden bir baka deere ykselmesini salaya-cak olan dinamik a kl n ortaya kmamas d r (Mardin 1994: 17). Anlat ya dayal metinlerin konusu doald r ki kii/ler zerine kurulmutur.Bat dnyas Ayd nlanma4 ile balayan sre iinde birey eksenli anlat larkurmaya balam ve burada insan tek boyutlu olmaktan kart p, okboyutlu bir yap iinde yeniden retmitir. Buna kar n Dou anlat siste-minde yer alan figrler hala, nitelik ve eylemleri itibar yla insani olmaktanok, masals veya alegorik karakterdedir.Trk anlat geleneklerine aidiyetine bu balamdan bak ld nda, daemonikunsurun yokluu kolayca grlebilir. Trk Sinemas nda zellikle de Yeil-am filmlerinde kahramanlara, -gerek anlamda-hereyini kaybedecei vebir anda varmak istedii hedefi ontolojik boyutta riske sokaca karar ver-me sreleri yaat lmaz. Kahraman n yaad gerilim, i dnyas na fazla

yans madan, yzeysel dalgalanmalar eliinde, d olaylar n getirdikleriyleoluan bir sreci oluturur ve yaanan gerilim ok da fazla derinletirilme-den bitirilir.

Figr-Zemin lintisiBat dncesinde Ayd nlama ile birlikte mekn ve zaman tasar m n nkavramsal temellerinde nemli deiim ve dnmler yaanm t r. Ayd n-lanma dncesi, zaman ve mekan doal bir olgu olarak alm ve onurasyonel bir biimde dzenlemenin ilkelerini oluturmutur. Ayd nlan-ma`yla birlikte, zaman ve mekn, tanr n n yceliini yans tmak zere de-il, bilin ve irade ile donanm zgr ve aktif birey olarak insana greyeniden tasarlanmaya balanm t r.


16/22


17/22


147

mad ve bu anlamda ben-teki, zne-nesne kar tl klar n n kurulama-

mas n n doal olduu kabul edilen bir gerekliktir. Ses Evreni Tasar m Sinemada ses olgusuna, teknik (dublaj) ve estetik-dramatik kullan m olarakiki farkl boyutta bakmak gerekir. Ses olgusunun sinemaya girmesiyle ba-lang ta bir zorunluluk olarak uygulanan ve daha sonra h zla terk edilendublaj olgusu, Trk Sinemas nda anlat n n teknik bir paras olarak ege-menliini bugne dek srdregelmitir. Dublajlar, seslerini olabildiincesekin k lmaya al an seslendirme sanat lar taraf ndan yap lmakta ve buuygulama, dramatik anlat n n estetik boyutunu yetersizlik konumuna d-rmektedir. Thomas Elsaesser, Amerikan Melodramlar `nda duygusalrezonans ve dramatik devaml l kta diksiyonun nemini vurgularken, dub-laj n en iyi grnty bile dzletirdiini, senkronu dramatik bir biimdekayd rd n , illzyonist gsterinin zerine kurulduu tutarl l n ak n bozduunu ileri srerek, dublaj n estetik anlat ya getirdii yetersizlii a k-lamaktad r (al nt layan Erdoan 1998: 158).Trk Sinemas nda sesin estetik a dan kullan m na bak ld nda ise, ba-lang tan gnmze dein, bu sineman n grselle iitsel aras ndaki dengeyi

bir trl kuramad

grlr; nk filmlerdeki yksel ak

srkleyipgtren ana dinamik, byk ounlukla diyaloglara dayanan bir iitsellik-tir. Bu sinemada diyaloglar hibir zaman grnt lehine bir fedakrl ktabulunmamaktad rlar. Nilgn Abisel (1994: 221), Trk Sinemas `nda hereyin szle anlat ld n , grntlerin olay ak n salamakla kald n be-lirtmekte ve konumalar n ta d a rl a deinerek, grntler olmaks z nda filmlerin konuabilir olmas na vurgu yapmaktad r. zetlenecek olursa,Trk filmleri yap olarak iitsel bir temele oturmakta; filmlerdeki mant ksalsreklilii salayan unsur genelde diyaloglar olmakta; grsellik ise zevk

verici unsur olarak kullan

lmaktad

r denilebilir. Sonu YerineSanat yapmak ve bir eser oluturmak da toplumsal yap , zihniyet ve gele-nekle ilintilidir. O halde bir sanat eserini deerlendirirken ilk nce onuniinde retildii sosyo-kltrel yap n n niteliklerine bak lmak gerekir.Trkler`in tarihsel birikimleriyle oluturduklar anlat greneklerini belirle-yen altyap , daha ok sze ve seyirlie dayal d avurum eilimleri ta mak-ta ve genel olarak da, yan lsamac olmayan bir anlay a dayanmaktad r.

Bunda Dou ve slam dncesinin grnen ve grnmeyen bir dizi etki-meleri vard r.


18/22


148

Trk Sinemas bir ynden dramatik sreci kullan lmakta ama gerek an-

lamda bir dramatik yap lanmay ortaya koyamamaktad r. Yzeysel, klietav r ve davran lar, tm insanlar taraf ndan alg lanabilir anlamlar deil,Trk toplumunun o da belli bir kesiminin kabul edebilecei belirli alanlar iaret etmektedir; yani, Trk Sinemas n n temel belirleyicisi, iki boyutluyzeysellik, klielerin ortaya koyduu bilinen anlamlar ve abart l alg lar,eksik ve zet anlat larla getirilen yabanc lama gibi zelliklerdir. Bu du-rumda Trk Sinemas nda dramatik bir yap dan ok epik bir yap n n oldu-u sylenebilir.Trk Sinemas n n kendine zg sinemasal anlat biimleri retememesinintemelinde praxis sorunu vard r; bu, dnyaya, eyaya, evrene bak veyorumlay sorunudur. Bu nedenle, bir toplumda zaman nas l alg lan yor-sa, o topluma ait filmden de az ok oekilde yans mal ; ayn toplumdamekn kavram nas l bir yere sahipse, filmde de aa yukar yle olmal ;toplumsal yap da kiiliklerin yeri ve nemi neyse, filmde de benzer gr-nmler sergilenmelidir.

A klamalar

1. Max Weber, bir toplumun kltrel yap s n belirleyen ana parametreleri, hayatkreleri olarak adland r r ve bunlar aras ndaki ayr m , hem bir btn olarak top-lumsal ilikiler dzeyinde, hem de tekil bir dzlem olarak birey balam nda eleal r. Bizler her biri farkl yasalar taraf ndan ynetilen eitli hayat krelerinde yeral r z cmlesinin Almanca orijinalinde Weber, lebensordnungen (hayat dzenle-ri) terimini ve Wertspharen (deer kreleri) terimini birbirlerinin yerine geebile-cekekilde kullan r (al nt layan Schroeder 1996: 44).

2. Dikotomi, genel olarakeylerin, nesnelerin, zelliklerin birbirlerinden ok temellibir biimde ve birbirlerine indirgenemezcesine farkl olduklar dnlen iki temelparaya blnmesi (Cevizci 2002: 281), bir baka deyile z tlar n birlikteliini ta-n mlar; ikilem yaratan hereyin birlikteliini; s cak-souk, gndz-gece gibi biriolmadan tekinin anla lamayaca n niteler. kicilik olarak tan mlanan dualismise herhangi bir alanda, birbirinden ba ms z, birbirine indirgenemez iki tz, haki-kat ya da ilkeyi kabul etme tavr veya yakla m n tan mlar; ruh ve maddenin, zi-hin ve bedenin birbirlerinden ayr ve ba ms z olduu gr buna rnek olarak verilebilir (Cevizci 2002: 537).

3. Diegesis ile yal n/temel anlat tarz , mimesis ile de drama tarz temellendirilir.Diegesis ve mimesis`i kar layacak terimler olarak anlat m ' ve gsterim kavram-lar tan mlay c olarak kullan labilir. Diegetik tarzda, anlat c yksn dorudan

anlat

r, anlat

c

kendisini gsterir ve bizi anlatan

n kendisi olduuna inand

r

r;olaylar birinci plandad r, diyaloglar dolayl d r. Mimetik tarzda ise yky doru-dan anlatan bir anlat c yoktur; rtk olan bir anlat c konuan n kendisi olmad izlenimini vermeye al r. Mimetik tarz, daha ok tiyatro, film gibi dramatik anlat -


19/22


149

larda olduu gibi olay n dorudan gsterilmesi n planda olan anlat yap lar ndakullan l r. Diegetik anlat genel anlamda yaz nsal veya szel aktiviteyle yap lan an-lat lar ierir ki bu asl nda bir anlat /syleyiten baka birey deildir. Mimetik ya-p lanman n ana zellii ise anlat n n grsele ynelik kurulmas d r ve bu da gste-rim olgusundan baka bir ey deildir. Bu iki anlat modeli ilk bak ta san lan naksine farkl yap lara uygulanabilir. Szgelimi bir roman mimetik, bir film dediegetik yap iinde ina edilebilir.

4. Ayd nlanma a ad verilen XVIII yy`da insan, Rnesansla balayan uyan n gerekletirerek domalardan kurtulmu, kendi akl ve grgleriyle bizzat kendi varl n bilimsel dnce sistematii iinde sorgulay c biimde irdelemeye bala-m t r.

Kaynaklar Abisel, Nilgn (1997). Bir Dnya Nas l Kurulur.Sinema Yaz lar Sekisi.Haz. Seil

Bker. Ankara: Doruk Yay. 123-143. Adan r, Ouz (1994).Sinemada Anlam ve Anlat m. Ankara: Kitle Yay. And, Metin (1977). Dnyada ve Bizde Glge Oyunu. stanbul:Bankas Yay.

(2002). Ritelden Dramaya, Kerbela-Muharrem-Taziye. stanbul: Yap Kredi Yay.

Arsal, Our (2000). Modern Osmanl Resminin Sosyolojisi. ev: Tuncay Birkan.stanbul: Yap Kredi Yay.

Ayvazolu, Beir (1989). slam Esteti i ve nsan. stanbul: a Yay.Berger, John (1986).Grme Biimleri.ev: Yurdanur Salman.stanbul: Metis Yay.Cevizci, Ahmet (2002). Felsefe Szl . stanbul: Paradigma Yay.C b rolu, Y ld z (2005). Bat Kltrnn Kale Gibi A . Adam Sanat 228: 44-52.E senstein, Sergey (1984). Film Duyumu. stanbul: Payel Yay.Erdoan, Nezih (1998). Yeilam`da Beden ve Mekan n Eklemlenmesi zerine

Notlar. Do u-Bat

1(2): 157-164.(2001). Seyirci: Popler Elence Biimlerinin Al mlanmas zerineNotlar Do u-Bat 4 (15): 118-126.

Erksan, Metin (1985). Trkiye`de Entelijansiya Yok.Ve Sinema( 1): 24-38.Gleryz, Kezban (1996). Trk sinemas nda slubun Kkeni. Sleyma Murat

Diner (Ed).Trk Sinemas zerine D nceler . Ankara: Doruk Yay. 49-56. Jay, Martin (1989). Diyalektik mgelem. ev. nsal Oskay.stanbul: Ara Yay.Kayal , Kurtulu (1994).Ynetmenler erevesinde Trk Sinemas . Ankara: Ayy ld z

Yay.Mardin,erif (1994). Ayd nlar Konusunda lgener ve Birzah Denemesi.Toplum

ve Bilim(24):16-19.Mucchielli, Alex (1991). Zihniyetler . ev: A. Kotil.stanbul:letiim Yay.


20/22


150

zn, Nijat (1995). Karagzden Sinemaya. Ankara: Kitle Yay.

Pamuk, Orhan (1990). Trk Roman n n Ruhu zerine.Yeni D n (63): 21-27.Refig, Halit (1971).Ulusal Sinema Kavgas . stanbul: Hareket Yay.Schroeder Ralph (1996). Max Weber ve Kltr Sosyolojisi.ev: M. Kk. Ankara:

Bilim ve Sanat Yay.asa, Aye (1993).Ye ilam Gnl . stanbul: Dergah Yay.

(1997). Blent Oran n Hayat ve Sinema Anlay . D , Gereklik veSinema. stanbul:z Yay.

Tanp nar, Ahmet Hamdi (1988).19. As r Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: alayan

Kitabevi.Tumal , Dilek (2006). Bat dan Do uya, Hollywwod`dan Ye ilam`a Melodram. An-kara: Aina Kitaplar.

Yavuz, Hilmi (2001). Daemon veya eytanilik zerine (1). Zaman.02.02.2001. Yrkhan, nal (2002). Diegesis Ve Mimesis Dramatik Anlat m n Yan lsamac Nite-

lii ve High Noon Filmininncelenmesi.Sinemasal(6): 28-36.


21/22

bilig Summer / 2009 Number 50: 131-152

Ahmet Yesevi University Board of Trustees

Eastern Narrative Traditionsand the Identity of Turkish Cinema

Mustafa Szen *

Abstract: The aim of this study is to look into the culturalbackground of the narrative language used in Turkish Cinema. Thisbackground is made up of the relations between mentality, narrativetraditions and art. The basis that determines the narrative tradition

shaped throughout Turkish history is mainly characterized by oral and visual expression and does not depend on an illusionist understanding.This is largely caused by the nature of eastern or Islamic philosophy.The value of a film as an aesthetic and intellectual tool of expressiondepends primarily upon its sense of cultural belonging and identity andits ability to reflect this in a way that includes an intense intellectualdimension. Therefore, it can be argued that Turkish directorspreference for making (or not making) films based on the fundamentalaspects of the art and philosophy produced in Turkish society remainsas an important problematic concerning cultural belonging and

identity. Key Words: Cultural belonging and identity, Eastern narrativetradition, cinematographic narrative, Turkish cinema, Western cinema.

*

Akdeniz University, Faculty of Fine Arts / [email protected]


22/22

bilig 2009 Vpusk: 50: 131-152 P Sovet niversiteta Axmeta Wsavi

M *

: , . , . , , , . . . , , , .

: , , , , .

* A , / [email protected]

Documents

Doğu Anlatı Gelenekleri ve Türk Sinemasının Aidiyeti