Doktoratura Leonard Xhamani, Fakulteti i Gjuheve te Huaja

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHËS ITALIANE

FORMAT E PASHTJELLUARA

TË LATINISHTES DHE TË SHQIPES

(VËSHTRIM KRAHASUES)

Punim për gradën shkencore

“Doktor” në Gjuhësi

Përgatitur nga Udhëheqës shkencor

Ma. Leonard XHAMANI Prof. Dr. Seit MANSAKU

Tiranë, mars 2013

FALËNDERIME

Janë të shumtë individët dhe institucionet që meritojnë një falënderim të posaçëm në shenjë

mirënjohjeje nga ana ime për ndihmën, këshillat, sugjerimet që, me shumë bujari e pa u kursyer, më

kanë dhënë në forma të ndryshme.

Dëshiroj të falënderoj Prof. Dr. Seit Mansakun për angazhimin që mori përsipër duke më

orientuar dhe drejtuar në hapat e mia drejt përgatitjes së këtij punimi. Vërejtjet dhe sugjerimet e tij të

vyera kanë luajtur pa diskutim një rol të rëndësishëm në hartimin e kësaj teze.

Falënderimet e mia të posaçme, si institucione, u shkojnë Departamentit të Gjuhës Italiane të

Universitetit të Tiranës, të drejtuar nga Prof. As. Dr. Artur Sula, për mbështetjen e pakufizuar që më ka

dhënë, jo vetëm mua, në drejtim të zhvillimit të punës shkencore, në etapa të ndryshme të saj; Fakultetit

të Gjuhëve të Huaja, të drejtuar nga Prof. Dr. Klodeta Dibra, e cila ka krijuar një mjedis të

përshtatshëm që favorizon kualifikimin e personelit akademik; së treti, Bibliotekës së fakultetit tonë,

posaçërisht punonjëseve për gatishmërinë me të cilën më kanë ndihmuar.

Nuk mund të mos falënderoj dhe t’u shpreh gjithashtu mirënjohjen time, për mbështetjen,

vërejtjet dhe këshillat e sinqerta dhe me vend, miqve të Departamentit të Gjuhës Italiane dhe kolegëve

të Fakultetit të Gjuhëve të Huaja.

Në fund, një falënderim të veçantë për familjen time, pa mbështetjen dhe durimin e

vazhdueshëm të së cilës nuk do të kisha qenë në gjendje ta çoja me sukses deri në fund këtë

sipërmarrje.

i

PASQYRA E LËNDËS

HYRJE 01. Përligjja e përzgjedhjes së temës . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .iii

02. Objekti dhe synimet e punimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iv

03. Metodologjia dhe struktura e punimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .v

KREU I FORMA E PASHTJELLUAR PASKAJORE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

I.1. PASKAJORJA E GJUHËS LATINE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

I.1.1. Përdorimi emëror i paskajores (Paskajorja e thjeshtë) . . . . . . . . . . . . . . . 8

I.1.2. Përdorimi foljor i paskajores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

I.1.3. Fjalitë paskajore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

I.1.3.1. Fjali paskajore me vlerë kryefjalore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

I.1.3.2. Fjali paskajore me vlerë kundrinore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

I.1.4. Ndërtimi kallëzore me paskajore (accusativus cum infinitivo) . . . . . . . .21

I.1.5. Ndërtimi emërore me paskajore (nominativus cum infinitivo) . . . . . . . . 26

I.1.6. Përdorime të veçanta të paskajores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28

I.1.7. Paskajore e pavarur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

I.2. PASKAJORJA E GJUHËS SHQIPE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

I.2.1. Paskajorja e tipit me ba(m) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

I.2.1.1. Kategoritë gramatikore të paskajores së tipit me ba(m) . . . . . .37

I.2.1.2. Funksionet sintaksore të paskajores me ba(m) . . . . . . . . . . . . .41

I.2.2. Forma e pashtjelluar e tipit për të bërë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

I.2.2.1. Funksionet sintaksore të togut për të bërë . . . . . . . . . . . . . . . . 52

I.2.3. Ndërtimet kam + paskajore e tipit me ba

dhe kam + forma e pashtjelluar e tipit për të bërë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

KREU II FORMA E PASHTJELLUAR PJESORE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

II.1. PJESORJA E GJUHËS LATINE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

II.1.1. Kohët e pjesores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

II.1.1.1. Vërejtje mbi përdorimin e pjesores së kryer . . . . . . . . . . . . . .68

II.1.1.2. Zgjedhimi perifrastik vepror . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72

II.1.2. Përdorime të tjera të pjesores latine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

II.1.2.1. Përdorimi emëror i pjesores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

ii

II.1.2.2. Përdorimi foljor i pjesores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

II.1.2.3. Funksionet e pjesores latine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

II.1.2.4. Gjymtyrët që plotësojnë pjesoren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

II.1.3. Ablativi absolut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

II.1.3.1. Veçanti në përdorimin e ablativit absolut . . . . . . . . . . . . . . . .87

II.2. PJESORJA E GJUHËS SHQIPE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

II.2.1. Funksionet sintaksore të pjesores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

II.2.2. Forma e pashtjelluar pa + pjesore e paparanyjëzuar . . . . . . . . . . . . . 104

II.2.2.1. Funksionet sintaksore të formës së pashtjelluar mohore . . . 106

II.2.2.2. “Pa” e ndjekur nga një fjalë në gjuhën latine. . . . . . . . . . . . 110

KREU III FORMA E PASHTJELLUAR PËRCJELLORE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116

III.1. GERUNDI I LATINISHTES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116

III.1.1. Përdorimi emëror i gerundit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119

III.1.2. Përdorimi foljor i gerundit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

III.1.2.1. Përdorimi me kundrinor të drejtë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127

III.1.2.2. Plotësimi me ndajfolje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129

III.2. PËRCJELLORJA E GJUHËS SHQIPE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133

III.2.1. Funksionet sintaksore të përcjellores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

KREU IV FORMA TË TJERA TË PASHTJELLUARA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

IV.1. GERUNDIVI I LATISHTES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

IV.1.1. Gerundivi me funksion atributiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

IV.1.2. Përdorimi i rasave të gerundivit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161

IV.1.3. Gerundivi me funksion foljor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169

IV.1.4. Zgjedhimi perifrastik pësor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

IV.2. SUPINI I LATINISHTES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175

IV.3. FORMA E PASHTJELLUAR E TIPIT ME TË ARDHUR DHE

NJË TË ARDHUR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180

PËRFUNDIME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195

Hyrje

iii

HYRJE

01. Përligjja e përzgjedhjes së temës

Sistemi foljor i gjuhës latine, ashtu si ai i shqipes, krahas formave të shtjelluara,

karakterizohet edhe nga një numër formash të pashtjelluara, me anë të të cilave ky sistem

është bërë më i plotë dhe më i larmishëm. Pjesa më e madhe e tyre, ndryshe nga shqipja,

është e ndërtuar në mënyrë sintetike, me anë të prapashtesave përkatëse (përveç paskajores

së kryer joveprore dhe paskajores së ardhme veprore dhe joveprore). Format e

pashtjelluara të gjuhës latine janë studiuar gjerësisht nga gjuhëtarë të huaj si Vittorio

Tantucci, Francesco Terracina, Alfredo Ghiselli, Gabriella Concialini, Alfred Ernout,

François Thoma, Mckewon, Ferdinand Schultz etj. Gjuha latine njeh pesë forma të

pashtjelluara, të cilat janë: infinitivus, participium, gerundium, gerundivium dhe supinum.

Këto forma te veprat e shkrimtarëve antikë kanë një përdorim mjaft të gjerë, sidomos

infinitivi dhe participi, të cilat shquhen për një larmi formash morfologjike dhe

funksionesh sintaksore. Por edhe format e tjera nuk mbeten prapa për sa i përket

përdorimit dhe karakteristikave të tyre.

Në gjuhën shqipe format e pashtjelluara të foljes janë trajtuar gjerësisht nga një varg

gjuhëtarësh të huaj dhe shqiptarë, të cilët u kanë kushtuar një vëmendje të veçantë. Në të

gjitha gramatikat, artikujt dhe në disa vepra të tjera, duke nisur që nga shekulli XVIII dhe

sidomos në shekullin XIX e XX, këto forma të pashtjelluara zënë një vend jo të vogël, me

gjithë problematikën që paraqesin. Ndër gjuhëtarët që i kanë trajtuar këto forma, mund të

përmendim Da Lecce, G. Hahn, A. Dozon, K. Kristoforidhi, S. Frashëri, A. Xhuvani, M.

Domi, Sh. Demiraj, F.Agalliu, E. Lafe, S. Mansaku, M. Çeliku etj. Nëpër gramatikat dhe

artikujt e këtyre gjuhëtarëve trajtohen çështje me mjaft interes, të cilat hedhin dritë mbi

mjaft probleme që lidhen me mënyrën e ndërtimit, format morfologjike dhe funksionet

sintaksore të formave të pashtjelluara. Pavarësisht rrugës së gjatë të studimit të tyre, edhe

sot hasim probleme të diskutueshme për sa i përket numrit dhe emërtimit të formave të

pashtjelluara. Këto probleme janë trajtuar nëpër monografi të veçanta dhe në vepra

sintetizuese, si për shembull: Morfologjia historike e shqipes, e M. Domit; Gramatikë

historike e gjuhës shqipe e Sh. Demirajt si dhe ajo e Kolec Topallit; Paskajorja dhe

ndërtime të barasvlershme me të, disertacion i S. Mansakut; Format e pashtjelluara të

foljes në gjuhën e sotme shqipe, monografi e M. Çelikut, etj. Gjithashtu një kontribut kanë

dhënë edhe kolegët e mi si E. Paço dhe E. Resmja me punimet e tyre të doktoraturës.

Gjithsesi, fjala e fundit i mbetet Gramatikës së Akademisë së Shkencave, e cila si forma të

pashtjelluara njeh pjesoren, paskajoren e tipit për të bërë, përcjelloren, forma e

pashtjelluar mohore (e quajtur kështu konvencionalisht) dhe forma e pashtjelluar e tipit me

të ardhur dhe një të ardhur. Nga këto forma vetëm pjesorja është sintetike, ndërsa të tjerat

janë analitike, të ndërtuara mbi bazën e saj.

Siç e thamë edhe më lart, format e pashtjelluara të shqipes kanë qenë objekt studimi për

mjaft gjuhëtarë shqiptarë dhe të huaj, të cilët në shumë raste kanë bërë përpjekje për një

Hyrje

iv

përqasje me format e pashtjelluara të gjuhëve të tjera, e sidomos me ato të latinishtes. Por

këto përpjekje janë bërë vetëm në raste të veçanta dhe sporadike, pa u futur në detaje më të

vogla dhe pa marrë parasysh përdorimet e tyre te veprat e shkrimtarëve antikë. Ne

pikërisht këtë jemi përpjekur të bëjmë, një krahasim të formave të pashtjelluara latine dhe

shqipe, duke marrë parasysh mënyrën e ndërtimit, format morfologjike dhe funksionet

sintaksore, përdorimet e tyre te veprat e autorëve latinë dhe shqiptarë, për të nxjerrë në pah

të veçantat dhe të përbashkëtat që i karakterizon këto forma. Deri tani formave të

pashtjelluara latine dhe shqipe nuk u është bërë një studim i tillë krahasues, dhe për këtë

arsye zgjodhëm këtë temë.

02. Objekti dhe synimet e punimit

Siç e thamë edhe më lart, sistemi foljor i gjuhës latine është plotësuar edhe nga format e

pashtjelluara që zënë një vend jo të vogël nëpër gramatikat e gjuhëtarëve të ndryshëm.

Nga ana tjetër, këto forma të pashtjelluara nuk mungojnë as në gjuhën shqipe, për të cilat

mund të themi se kanë ndjekur një rrugë të vetën për sa i përket mënyrës së ndërtimit. Nga

faza e lashtë indoevropiane shqipja ka trashëguar vetëm pjesoren e shkuar me kuptim

pësor.1 Gjuha shqipe gjatë zhvillimit të saj historik ka krijuar edhe një numër formash të

pashtjelluara mbi bazën e pjesores së substantivuar. Disa nga këto forma të pashtjelluara

kanë marrë vlera gramatikore që u përgjigjen në mënyrë të përgjithshme formave të

pashtjelluara të gjuhës latine. Këtu mund të përmendim paskajoren gege të tipit me bam, e

cila ka marrë vlera gramatikore që u përgjigjen atyre të paskajores latine, pavarësisht se

kjo paskajore e shqipes ka mbetur në nivel dialektor. Në shqipen standarde kjo formë nuk

përdoret, pasi vendin e saj e ka zënë mënyra lidhore dhe forma e tipit për të bërë, që është

quajtur paskajore e dytë; kjo e fundit ka marrë vlera gramatikore që i përgjigjen pjesërisht

paskajores latine dhe pjesërisht supinit dhe gerundivit; forma e tipit duke bërë i përgjigjet

pjesërisht pjesores latine dhe pjesërisht gerundit; forma e tipit pa bërë nga ana strukturore

nuk ka shoqe që t’i përgjigjet në gjuhën latine, por një formë e tillë, siç do ta shohim,

shprehet me forma të ndryshme, ndër të cilat mund të përmendim ndërtimet me sine +

rrjedhore, në raste të veçanta non + pjesore, etj; forma e tipit me të ardhur dhe një të

ardhur si nga tipi strukturor, ashtu edhe nga vlerat gramatikore, nuk ka një shoqe që t’i

përgjigjet, por kjo mund të shprehet me disa ndërtime ku përfshihet edhe pjesorja.

Ky studim, në fushën e gjuhësisë përqasëse, ka dy objektiva themelorë. Objektivi i parë

është analiza e formave të pashtjelluara në gjuhën latine dhe atë shqipe (ndërtimi, kuptimi,

kategoritë morfologjike, funksionet sintaksore, veçantitë e secilës prej formave të

pashtjelluara etj.). Objektivi i dytë është krahasimi i këtyre formave mes tyre, për të

nxjerrë në pah ngjashmëritë dhe dallimet; për të treguar, përmes shembujve të vjelë në

vepra të ndryshme, se kur këto forma përkojnë mes tyre dhe se kur ato, duke iu bindur

strukturës së gjuhës përkatëse, nuk gjejnë pika takimi.

1 Shaban Demiraj, Morfologji historike e gjuhës shqipe II, Mihal Duri, Tiranë, 1976, f. 22.

Hyrje

v

Për të arritur synimet e këtij punimi, analizën dhe krahasimin e formave të pashtjelluara të

latinishtes dhe të shqipes, kemi shfrytëzuar një material të pasur në të dyja gjuhët. Korpusi

i shembujve ilustrues përbëhet nga segmente gjuhësore të shkëputura nga:

Caesar Caius Julius (2008), De bello civili, UTET, Torino.

Sallustius Caius Crispus (2008), Catilinae coniuratio, Oscarmondadori, Milano.

Këto dy vepra janë përkthyer në shqipe nga Nermin Basha.

Kadare, Ismail (1970), Kështjella, Naim Frashëri, Tiranë.

Kadare, Ismail (1996), Spiritus, Onufri, Tiranë.

Kadare, Ismail (2008), Darka e gabuar, Onufri, Tiranë.

Kadare, Ismail (2009), E penguara, Onufri, Tiranë.

Kongoli, Fatos (2007), Jetë në një kuti shkrepësesh, Toena, Tiranë.

03. Metodologjia dhe struktura e punimit

Punimi është një përpjekje për të analizuar dhe krahasuar format e pashtjelluara të

latinishtes dhe të shqipes. Metoda e përdorur është ajo e përqasjes, metodë e njohur në

gjuhësi, e cila përmes përafrimit dhe krahasimit të elementëve të ndryshëm, si në brendësi

të një gjuhe, ashtu edhe mes gjuhëve të ndryshme, lejon analizën dhe vështrimin

krahasues. Për të realizuar objektivat e synuara, ky studim përbëhet nga katër kapituj. Në

secilin kapitull format e pashtjelluara të latinishtes dhe të shqipes do të trajtohen në

mënyrë të pavarur, duke bërë krahasime të pjesshme, dhe në fund të punimit do të bëhet

ballafaqimi për të parë pikat e përbashkëta dhe dallimet mes tyre. Shembujt ku përdoren

format e pashtjelluara latine, të marrë nga veprat e dy autorëve latinë, do të shoqërohen me

përkthimet përkatëse, për të parë se cilat forma foljore apo jofoljore të shqipes u

përgjigjen.

Në kapitullin e parë, të ndarë në dy pjesë, do të analizohet forma e pashtjelluar e

paskajores. Në pjesën e parë do të marrim në shqyrtim paskajoren e gjuhës latine, duke

parë mënyrën e ndërtimit, kategoritë dhe funksionet gramatikore të saj. Do të analizojmë

diatezat e kësaj forme të pashtjelluar dhe do të ndalemi te funksionet emërore dhe foljore

në të cilat përdoret. Një vëmendje të veçatë do t’i kushtohet gjithashtu ndërtimit

accusativus cum infinitivo dhe paskajores së pavarur. Të gjithë shembujt e marrë nga

autorët latinë do të përkthehen, për të parë se cilat forma të shqipes i përgjigjet paskajores

latine. Pjesa e dytë e kapitullit i kushtohet paskajores së gjuhës shqipe. Në këtë pjesë do të

marrim në analizë forma të pashtjelluara të tipave të veçantë që i përfshijmë te paskajorja e

gjuhës shqipe. Pra, do të trajtojmë paskajoren gege (me ba) dhe paskajoren e tipit për të

bërë, duke parë mënyrën e ndërtimit, kategoritë dhe funksionet gramatikore. Gjithashtu

vëmendje do t’i kushtohet edhe të ardhmes së tipit kam + me ba dhe kam + për të bërë.

Kategoritë gramatikore dhe funksionet sintaksore të këtyre togjeve do të ilustrohen me

shembuj të marrë nga veprat e autorëve tanë.

Hyrje

vi

Kapitulli i dytë trajton çështje që lidhen me formën e pashtjelluar të pjesores. Edhe ky

kapitull, ashtu si i pari, do të jetë i ndarë në dy pjesë në varësi të argumentit që do të

trajtohet. Pjesa e parë do t’i kushtohet studimit të pjesores së gjuhës latine. Këtu do të

trajtojmë përdorimet foljore dhe mbiemërore të saj. Edhe pjesorja do të shihet nga mënyra

e ndërtimit, kategoritë dhe funksionet gramatikore. Do të analizojmë kohët e saj sipas

diatezës veprore dhe joveprore, pa anashkaluar mënyrën e përkthimit në shqipe. Një

çështje më vete do t’i kushtohet në këtë pjesë edhe studimit të ndërtimeve të veçanta të

latinishtes që kanë në përbërjen e tyre një trajtë të pjesores, dhe pikërisht ablativit absolut.

Natyrisht, të gjitha çështjet gramatikore do të ilustrohen me shembuj të marrë nga veprat e

dy autorëve latinë. Në pjesën e dytë të kapitullit do të trajtojmë pjesoren e gjuhës shqipe,

duke nisur nga mënyra e ndërtimit, përdorimet foljore e mbiemërore dhe funksionet

sintaksore të saj. Objekt studimi në këtë pjesë do të jetë edhe forma e pashtjelluar mohore.

Edhe këtë formë do ta shohim se si është e ndërtuar, cilat janë kategoritë gramatikore që e

karakterizojnë dhe funksionet e saj sintaksore. Kjo formë e pashtjelluar nuk ekziston në

latinishte, por ajo mund të jepet me forma të veçanta si sine + rrjedhore, non + pjesore

etj.

Kapitulli i tretë i kushtohet studimit të formës së pashtjelluar përcjellore. I ashtuquajturi

gerundi latin do të jetë objekt studimi i pjesës së parë të këtij kapitulli. Do të studiojmë

dhe do të japim të ilustruar me shembuj përdorimin emëror dhe foljor të gerundit si dhe

përdorimet e ndryshme të tij. Një vend të gjerë këtu do të zërë sidomos përdorimi emëror,

duke parë rasat në të cilat përdoret dhe mënyrën e përkthimit të tyre në shqipe. Pjesa e

dytë do të trajtojë përcjelloren e gjuhës shqipe. Pasi të shikojmë mënyrën e ndërtimit të

kësaj forme të pashtjelluar, karakteristikat e saj foljore dhe ndajfoljore, një vëmendje e

veçantë do t’u kushtohet funksioneve sintaksore.

Kapitulli i katërt u kushtohet disa formave të veçanta të pashtjelluara të gjuhës latine, të

cilat nuk kanë forma gjegjëse në gjuhën tonë amtare. Do të marrim në analizë gerundivin e

latinishtes, duke parë mënyrën si ndërtohet, tiparet e saj foljore e mbiemërore, në cilat rasa

mund të këmbehet me gerundin dhe funksionet sintaksore. Gjithashtu vëmendje i është

kushtuar edhe zgjedhimit perifrastik pësor, i cili ndërtohet me anë të kësaj forme dhe

trajtës së foljes esse. Më tej do të vazhdojmë me formën e pashtjelluar të Supinit, duke e

parë edhe këtë nga mënyra e ndërtimit, tiparet e saj foljore e emërore dhe cila formë e

shqipes mund t’i përafrohet. Shembujt për të ilustruar këto dy forma të pashtjelluara të

latinishtes, do të jepen të përkthyera, për të kuptuar se cilat janë format foljore të shqipes

që i përgjigjen. Gjithashtu në këtë kapitull do të trajtohen edhe format e pashtjelluara

shqipe të tipit me të ardhur dhe një të ardhur ku krahas mënyrës së ndërtimit dhe

funksionit që kanë, do të shohim se si mund të shprehen këto forma në gjuhën latine.

Le të shpresojmë që ky punim të sjellë një ndihmesë sado modeste dhe të jetë i vlefshëm si

për studentët e gjuhës latine, ashtu edhe për ata të gjuhës shqipe.

Kreu I: Forma e pashtjelluar paskajore

1

KREU I

FORMA E PASHTJELLUAR PASKAJORE

I.1. PASKAJORJA E GJUHËS LATINE

Paskajorja latine është një emër foljor që shpreh veprimin e foljes në një mënyrë krejt të

papërcaktuar, pa pasur kategorinë gramatikore të vetës dhe të numrit. Gjuha latine

karakterizohet nga një paskajore sintetike, të formuar me prapashtesa të veçanta, dhe një

analitike, të formuar me ndihmën e foljes esse dhe të trajtës iri. Paskajore sintetike është ajo e

së tashmes, veprore dhe joveprore, dhe ajo e së kryerës veprore. Ndërsa paskajorja e së

kryerës joveprore dhe ajo e së ardhmes veprore dhe joveprore është analitike. Kjo duket te

foljet kalimtare, të cilat në gjuhën latine kanë zhvilluar 6 forma paskajoresh me kundërvëniet

veprore – joveprore. Në fakt, treguesit morfologjikë të paskajores latine, ashtu si në gjuhën

shqipe, janë të kufizuar, mungojnë ose nuk e shprehin si duhet veçantinë formale të formës së

pashtjelluar si një kategori më vete.

Le t’i shohim me radhë.

Paskajorja e së tashmes veprore për zgjedhimin e parë, të dytë dhe të katërt është formuar nga

tema e së tashmes dhe prapashtesa – re, ndërsa në zgjedhimin e tretë, nga tema e së tashmes

dhe prapashtesa – ĕre.1 Në shqipen standarde paskajorja e tashme veprore e latinishtes

përkthehet me paskajoren e tipit për të punuar ose me paskajoren gege me punue. Për

shembull:

Orna-re për të zbukuruar, me zbukurue

Monē-re për të qortuar, me qortue

Leg-ĕre për të lexuar, me lexue

Audi-re për të dëgjuar, me dëgjue

Quo mihi rectius videtur ingeni quam virium opibus gloriam quaerĕre et, quoniam

vita ipsa, qua fruimur, brevis est, memoriam nostri quam maxume longam efficĕre.

1 M. De Giorgi, P. Mandressi, I verbi latini, Hoepli, Milano, 1999, f, 33.


2

Prandaj, mua më duket më e arsyeshme ta kërkojmë lavdinë me fuqinë e mendjes,

sesa me forcën fizike dhe, ngase jeta në vetvete është e shkurtër, le të lëmë një kujtim

sa më të gjatë për veten tonë. (Sal. kap. I).

... In urbe parata esse, quae iusserit; ne cunctetur ipse propius accedĕre.

...në qytet ishte përgatitur gjithçka që kishte urdhëruar; dhe vetë të mos vonohej për të

ardhur. (Sal. kap. XLIV).

Erat iniqua condicio postulare, ut Caesar Arimino excederet atque in provinciam

reverteretur…

Ishte kusht i pabarabartë të kërkoje që Çezari të largohej nga Rimini dhe të kthehej në

provincë… (Caes. Liber I, kap. I).

Duke u nisur nga shembujt që kemi vjelur nga vepra e Çezarit dhe e Salustit, paskajorja e

tashme veprore e latinishtes përkthehet në shqipen standarde, në pjesën dërrmuese të rasteve,

me anë të lidhores dhe më rrallë me paskajoren e tipit për të punuar. Megjithëse paskajorja

jonë gege i përgjigjet plotësisht asaj latine, çka e dëshmojnë veprat e autorëve tanë të vjetër,2

nuk kemi hasur raste të përkthimit me këtë formë, pasi në vend të saj përdoret lidhorja.

Edhe paskajorja e së tashmes joveprore për zgjedhimin e parë, të dytë dhe të katërt është

formuar në mënyrë sintetike, duke i shtuar temës së të tashmes prapashtesën – ri, ndërsa

zgjedhimit të tretë, prapashtesën – i.3 Në shqipen standarde paskajorja e tashme joveprore

përkthehet me paskajoren joveprore të tipit për t’u punuar ose me lidhoren, ndërsa në

gegërishte me paskajoren joveprore me u punue. Për shembull:

Orna-ri për t’u zbukuruar, me u zbukurue

Mone-ri për t’u qortuar, me u qortue

Leg-i për t’u lexuar, me u lexue

Audi-ri për t’u dëgjuar, me u dëgjue

Interea plebs coniuratione patefacta, quae primo cupida rerum novarum nimis bello

favebat, mutata mente Catilinae consilia exsecrari, Ciceronem ad caelum tollĕre,...

Vegjëlia kishte marrë vesh për praninë e komplotit, por… tani, si kishte ndërruar

mendje, mallkonte planet e Katilinës dhe ngrinte në qiell Cicëronin... (Sal. kap.

XLVIII).

2 Elda Resmja, Shqipja përballë latinishtes në tekstet e vjetra (Teksti Kuvendi i Arbënit), punim

Doktorature, Tiranë, 2012, f. 138. 3 A. Ernout, Morphologie historique du latin, Librairie C. Klincksieck, Paris, 1941, f. 344.


3

Per quos re cognita Caesar scalas parari militesque armari iubet, ne quam rei

gerendae facultatem dimittat.

Si kuptoi shenjat e banorëve, Çezari dha urdhër të përgatiteshin shkallë dhe të

armatoseshin ushtarët, me qëllim që të mos u shpëtonte kurrsesi rasti për t’u ndeshur.

(Caes. Liber I, kap. 21).

Interea veterem exercitum, duas Hispanias confirmari, quarum erat altera maximis

beneficiis Pompei devincta, auxilia, equitatum parari, Galliam Italiamque temptari

se absente nolebat.

Ndërkaq, (Çezari) nuk donte që ushtria veterane (e Pompeut) dhe dy Spanjat, njëra

prej të cilave ishte e lidhur ngushtë me Pompeun, të forconin mbështetjen ndaj tij, të

përgatisnin trupa ndihmëse dhe kalorës, dhe, në mungesë të tij, të nxitnin për

kryengritje Galinë dhe Italinë. (Caes. Liber I, kap. 29).

Ne in opere faciundo milites repentino hostium incursu exterrerentur atque opere

prohiberentur, vallo muniri vetuit, quod eminere et procul videri necesse erat.

Që ushtarët të mos çoroditeshin gjatë punës nga ndonjë mësymje e papritur e armiqve

dhe të pengoheshin të vazhdonin punën, ndaloi të ndërtohej ledhi, i cili

domosdoshmërisht duhej i lartë me qëllim që të shihej që larg.

Placet igitur eos dimitti et augeri exercitum Catilinae? Minume.

Prandaj mendoni se më pëlqen t’i lirojmë ata dhe të shojnë ushtrinë e Katilinës?

Aspak. (Sal. kap. LI).

Siç duket edhe nga shembujt e mësipërm, paskajorja e tashme joveprore e latinishtes, në

pjesën dërrmuese të rasteve përkthehet në shqipen standarde me lidhoren.

Paskajorja e së kryerës veprore është formuar në mënyre sintetike duke i shtuar temës së

kohës së kryer (e cila gjendet nga koha e kryer e foljes, duke hequr fundoren – i) të të katër

zgjedhimeve, prapashtesën – isse.4 Përkthimi i paskajores së kryer veprore në shqipe i

përshtatet më tepër paskajorja e kryer gege e tipit me pasë punue, e cila është zhvillim i

mëvonshëm i kësaj forme. Për shembull:

Ornav-isse me pasë zbukurue

Monu-isse me pasë qortue

Leg-isse me pasë lexue

4 V. Tantucci, Urbis et orbis lingua, Poseidonia, Bologna, 1992, f. 119.


4

Audiv-isse me pasë dëgjue

Sed haec eius diei praefertur opinio, ut se utrique superiores discessisse existimarent.

Por, nga mendimi i përgjithshëm në lidhje me atë ditë, të dyja palët mendonin se

kishin dalë fituese. (Caes. Liber I, kap. 47).

Multi ex Italia ad Cn. Pompeium proficiscebantur, alii, ut principes talem nuntium

attulisse, alii ne eventum belli exspectasse aut ex omnibus novissimi venisse

viderentur.

Shumë njerëz u nisën nga Italia për te Pompeu, disa për t’u dukur se ishin të parët që

po ia çonin këtë lajm, të tjerë, për të mos u dukur se kishin pritur përfundimin e luftës

apo se kishin mbërritur ndër të fundit për ta përshëndetur. (Caes. Liber I, kap. 53).

His provocati sermonibus fidem ab imperatore de Petreii atque Afranii vita petunt, ne

quod in se scelus concepisse neu suos prodidisse videantur.

Të provokuar nga këto biseda, ata kërkojnë siguri prej komandantit (tonë) për jetën e

Afranit dhe të Petreit, që të mos dukej se kishin bluar ndonjë mbrapshti ose kishin

tradhëtuar të vetët. (Caes. Liber I, kap. 74).

Deos hominesque testamur, imperator, nos arma neque contra patriam cepisse neque

quo periculum aliis faceremus,...

Para Zotave dhe njerëzve, ne dëshmojmë, o gjeneral, se nuk i kemi kapur armët

kundër atdheut dhe as që t’u bëjmë keq të tjerëve... (Sal. kap. XXXIII).

Illi mihi disseruisse videntur de poena eorum, qui patriae, parentibus, aris atque focis

suis bellum paravere.

Mua më duket se ata diskutuan mbi ndëshkimin e atyre që kanë përgatitur

shkatërrimin e atdheut, të prindërve, të faltoreve dhe të vatrave tona. (Sal. kap. LII).

Nga shembujt e mësipërm shihet se paskajores së kryer veprore të latinishtes, pavarësisht se

në shqipe i përshtatet më tepër paskajorja e kryer gege, ajo përkthehet me një formë të

shtjelluar foljore që në pjesën më të madhe të rasteve është në kohën mëse të kryer, të kryer

apo të kryer të thjeshtë të dëftores.

Ndërsa paskajorja e së kryerës joveprore për të katër zgjedhimet formohet nga supini + foljen

ndihmëse esse. Pra kemi të bëjmë me një paskajore analitike.5 Kësaj paskajoreje të latinishtes

5 Jc McKeown, Classical Latin, Hackett Publishing, Indianapolis, 2010, f. 247.


5

i përgjigjet në shqipe më tepër forma e mbipërbërë e paskajores së shkuar e tipit me pasë qenë

punue, e cila nuk është përdorur as tek autorët tanë të vjetër. Për shembull:

Ornat –um, –am, –um esse me pasë qenë zbukurue

Ornat –os, –as, –a esse

Monit –um, –am, –um esse me pasë qenë qortue

Monit –os, –as, –a esse

Lect –um, –am, –um esse me pasë qenë lexue

Lect –os, –as, –a esse

Audit –um, –am, –um esse me pasë qenë dëgjue

Audit –os, –as, –a esse

... In urbe parata esse, quae iusserit.

...në qytet ishte përgatitur gjithçka që kishte urdhëruar. (Sal. kap. XLIV).

…quod non dignos homines honore honestatos videbam meque falsa suspicione

alienatum esse sentiebam.

...sepse shikoja se njerëz të padenjë me poste nderi dhe ndjeja se isha i përjashtuar

nga dyshimet e pavërteta. (Sal. kap. XXXV).

…obsideri se a Caesare, opera munitionesque prope esse perfectas.

...ishin të rrethuar nga Çezari, ndërsa fortifikimet dhe llogoret pothuajse ishin

përfunduar. (Caes. Liber I, kap. 20).

Postea vero, cum Caesarem ad Massiliam detineri cognovit, copias Petreii cum

exercitu Afranii esse coniunctas, magna auxilia convenisse...

Më pas, kur mori vesh se Çezari ishte ndalur para Marsejës, se trupat e Petreit ishin

bashkuar me ushtrinë e Afranit, se kishin mbledhur forca të mëdha ndihmëse... (Caes.

Liber II, kap. 17).

Quibus rebus perterritus Varro, cum itinere converso sese Italicam venturum

praemisisset, certior ab suis factus est praeclusas esse portas.

I frikësuar nga këto ngjarje, Varroni ndërroi drejtim dhe dërgoi kasnecë në Italikë për

të njoftuar ardhjen e tij, kur lajmërohet prej të tijve se portat ishin mbyllur. (Caes.

Liber II, kap. 20).


6

Siç shihet edhe nga shembujt paskajorja e kryer joveprore e latinishtes përkthehet në shqipen

standarde me fjali, ku trajta kallëzues shprehet me një folje në kohën mëse të kryer joveprore

të dëftores.

Paskajorja e së ardhmes veprore formohet me anë të së ardhmes së pjesores në veprore dhe

me ndihmën e foljes esse.6 Pjesorja merret në rasën kallëzore për secilën gjini dhe numër,

ndërsa folja esse në paskajore. Edhe kësaj paskajoreje të latinishtes i përgjigjet në shqipe më

tepër një forma e mbipërbërë e paskajores veprore, e tipit me pasë për të punue, e cila nuk

përdoret. Për shembull:

Pjesorja e ardhme Paskajorja e së ardhmes veprore

Ornat-urus-a-um Ornatur-um-am-um esse me pasë për të zbukurue

Ornatur-os-as-a esse

Monit-urus-a-um Monitur-um-am-um esse me pasë për të qortue

Monitur-os-as-a esse

Lect-urus-a-um Lectur-um-am-um esse me pasë për të lexue

Lectur-os-as-a esse

Audit-urum-a-um Auditur-um-am-um esse me pasë për të dëgjue

Auditur-os-as-a esse

Quod nisi fecerit, se cohortesque amplius XXX magnumque numerum senatorum

atque equitum Romanorum in periculum esse venturum.

Nëse (Pompeu) nuk do ta bënte këtë veprim, vetë ai (Domici) bashkë me më shumë se

30 kohorta dhe një numër të madh senatorësh e kalorësish romakë do të viheshin në

rrezik. (Caes. Liber I, kap. 17).

Quae tamen omnia et se tulisse patienter et esse laturum.

Megjithatë ai i kishte duruar dhe do t’i duronte edhe në të ardhmen të gjitha këto.


... cum Graecos murum ascendere atque arma capere iuberet, illi autem se contra

imperium populi Romani pugnaturos esse negarent...

6 C. Piazzino, A. Fragonara, Humanitatis magistra, Paravia, Torino, 1985, f. 136.


7

... kur urdhëroi qytetarët të ngjisnin muret dhe të rroknin armët, ata thanë se nuk do të

luftonin kundër autoritetit të ligjshëm të popullit romak... (Caes. liber III, kap. 11).

Kjo formë e paskajores përdoret rrallë dhe në gjuhën shqipe i përgjigjet më tepër e ardhmja e

së shkuarës veprore e mënyrës dëftore.

Paskajorja e së ardhmes veprore mund të formohet edhe në një formë tjetër, duke i shtuar

temës së supinit të foljeve të të katër zgjedhimeve prapashtesat përkatëse dhe foljen esse:7

-urum, -uram, -urum esse

-uros, -uras, -ura esse

E tashme Supini Paskajorja e ardhme veprore

Orno Ornat-um Ornat-urum,-uram,-urum esse

Moneo Monit-um Monit-urum,-uram,-urum esse

Lego Lect-um Lect-urum,-uram,-urum esse

Audio Audit-um Audit-urum,-urum,-uram esse

Ndërsa paskajorja e së ardhmes joveprore formohet nga supini me – um dhe nga trajta iri

(shkoj).8 Edhe kësaj paskajoreje të latinishtes i përgjigjet në shqipe një tjetër formë e

mbipërbërë e paskajores joveprore, ajo e tipit me qenë për t’u punue, e cila nuk përdoret. Për

shembull:

Ornat-um iri me qenë për t’u zbukurue

Monit-um iri me qenë për t’u qortue

Lect-um iri me qenë për t’u lexue

Audit-um iri me qenë për t’u dëgjue

Quod si iniquitatem loci timeret, datum iri tamen aliquo loco pugnandi facultatem…

Në qoftë se (Çezari) i trembej vështirësive të terrenit, prapëseprapë do t’u paraqitej

rasti të luftonin në një farë mënyre… (Caes. Liber I, kap. 71).

7 V. Tantucci, Vepër e cituar, Bologna, 1992, f. 120.

8 C. Piazzino, A. Fragonara, Humanitatis magistra, Paravia, Torino, 1985, f. 144.


8

Caesar longius bellum ductum iri existimans et de Italicis commeatibus desperans,

quod tanta diligentia omni litora a Pompeianis tenebantur,…

Çezari, duke parashikuar se lufta do të tirrej gjatë dhe duke mos pasur shpresë për

furnizime nga Italia, sepse i gjithë bregdeti mbahej me shumë kujdes nga

pompejanët,… (Caes. Liber III, kap. 42).

Edhe kjo formë e paskajores përdoret rrallë dhe në gjuhën shqipe i përgjigjet më tepër e

ardhmja e së shkuarës joveprore e mënyrës dëftore.

Pra gjuha latine ka 6 forma paskajoresh, tri të formuara në mënyrë sintetike dhe tri analitike.

I.1.1. Përdorimi emëror i paskajores (Paskajorja e thjeshtë)

Paskajorja e thjeshtë me vlerën e një emri mund të përdoret:

1) si kryefjalë, në rastet e mëposhtme:

a) Paskajorja në funksionin e një kryefjale haset në ndërtimet e përbëra nga folja esse (jam), e

cila vendoset në vetën e tretë njëjës, dhe një mbiemër të gjinisë asnjanëse si: iustum est –

është e drejtë, pulchrum est – është e bukur, absurbum est – është e pahijshme,

supervacaneum est – është e kotë, dignum est – është e denjë, verum est – është e vërtetë, etj.,

ose me një emër si: amicitia est – është miqësi, lex est – është ligj, mos est – është zakon, etj.,

ose me një emër të rasës gjinore që tregon përkatësi, si: consulis est – është detyrë e konsullit,

imperatoris est – është detyrë e perandorit, adulescentis est – është detyrë e të riut, etj.9 Për

shembull:

Pulchrum est bene facĕre rei publicae, etiam bene dicĕre haud absurdum est…

Është diçka fisnike t’i shërbesh mbarëvajtjes së shtetit me fakte, dhe është e

pahijshme të rrëfesh … (Sal. kap. III).

De timore supervacaneum est disserere, cum praesertim diligentia clarissimi viri

consulis tanta praesidia sint in armis.

Është e kotë të diskutosh për frikën, veçanërisht kur përreth janë vendosur mjaft

njerëz të armatosur falë kujdesit të konsullit të shquar. (Sal. kap. LI).

Et cum ad eum frequentes civitatum legationes convenire coepissent, nuntiatum est

adesse Scipionem cum legionibus, magna opinione et fama omnium.

9 F. Terracina, Verbi latini, Tutti i verbi regolari e irregolari, Milano, 2001, f. 52.


9

Tashmë tek ai kishin filluar të vinin një pas një përfaqësues të qyteteve të ndryshme,

kur lajmërohet se Skipioni, i cili gëzonte autoritet dhe emër të madh te të gjithë, po

afrohej me legjionet e veta. (Caes. Liber III, kap. 36).

Dulce et decorum est pro patria mori.

Është e ëmbël dhe e bukur të vdesësh për atdheun.

Diligĕre parentes prima natura lex est.

Të respektosh prindërit, është ligji i parë i natyrës.10

Adulescentis est maiores natu vereri.

Është detyrë e të riut të respektojë të moshuarit.11

...nam idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est.

...dëshirat dhe interesat tona janë të njëjta, kjo përbën miqësinë e vërtetë. (Sal. kap.

XX).

Turpe est mentiri (= mendacium).

Është turp të gënjesh.

Stultum est me praecipěre quid agatis (Cic.)

Është budallallëk që unë t’ju parashkruaj se çfarë duhet të bëni.12

b) Paskajorja kryen funksionin e një kryefjale në ndërtime me foljet pavetore, si: decet – i

vjen për shtat; dedecet – nuk i vjen për shtat; piget – më vjen keq; oportet – duhet, është

nevoja; placet – vendos; licet – mund të, lejohet; praestat – është më mirë; opus est – duhet;

necesse est – nevojitet, etj.13

Për shembull:

... quocumque ire placet, ferro iter aperiundum est.

... kudo që të vendosim të shkojmë, duhet ta hapim rrugën me shpatë. (Sal. kap.

LVIII).

Nam neque pudentes suspicari oportet sibi parum credi, neque improbos scire sese

timeri…

10

Kosta Qiriazati, Roza Dishnica, Ushtrime të gjuhës latine, Shblu, Tiranë, 1990, f. 19. 11

F. Terracina, Vepër e cituar, f. 52. 12

V. Tantucci, Vepër e cituar, f. 352. 13

V. Tantucci, Vepër e cituar, f. 345.


10

Atëherë nuk duhet që ushtarët e përkushtuar ndaj detyrës të dyshojnë se ti nuk u zë

besë dhe të papërkushtuarit të kuptojnë se ti i ke frikë… (Caes. Liber II, kap. 31).

Mihi visum est aliquid scibĕre.

M’u duk e përshtatshme të shkruaj diçka.14

Philosophis praestat tacere quam loqui.

Për filozofët është më mirë të heshtin sesa të flasin.

Confiděre (= confidentia) decet, timěre (= timor) non decet (Cic.)

Është e dobishme (e leverdishme, me vend) të kesh besim, nuk është e hijshme të

kesh frikë (dyshim).15

2) Paskajorja në funksionin e kallëzuesit emëror, me foljen sum që ka si kryefjalë një

përemër apo një tjetër paskajore.16

Për shembull:

Hoc est vim adferre.

Kjo është të bësh dhunë

Hoc non est vivěre (= vita).

Kjo nuk është jetë.

Docto homini vivěre est cogitare (Cic.).

Për njeriun e ditur të jetosh është të mendosh.17

Vivĕre est militare.

Të jetosh është të luftosh. (Jeta është luftë)

3) Paskajorja në funksionin e kundrinorit të drejtë përdoret në rastet e mëposhtme:18

a) Me foljet gjysmëndihmëse si: possum – mund, debeo – duhet, soleo – kam zakon, queo –

mundem, nequeo – nuk mundem, volo – dua, nolo – nuk dua, malo – preferoj, expěto –

dëshiroj, incipio – filloj, etj.

...Memorare possum, quibus in locis maxumas hostium copias populus Romanus...

14





F. Terracina, Vepër e cituar, f. 54.


11

… mund të përmend këtu vendet ku populli romak shpartalloi ushtri të panumërta ...

(Sal. kap. VII).

Quanta cuiusque animo audacia natura aut moribus inest, tanta in bello patere solet.

Sa i guximshëm është secili nga natyra ose nga stërvitja, aq më tepër lypset ta shfaqë

në luftë. (Sal. kap. LVIII).

... tamen summa lubidine divitias suas vincĕre nequeunt.

...me gjithë dëshirën e madhe, pasurive të tyre nuk mund t’u dalë fundi. (Sal. kap.

XX).

...Si quid ab senatu petĕre vellent, ab armis discedant, ...

...Nëse dëshironin të kërkonin diçka prej senatit, le të lëshonin armët... (Sal. kap.

XXXIV).

Quibus salvis atque incolumibus rem obtinere malebat.

Ai dëshironte të arrinte qëllimin e vet, duke i lënë ata gjallë. (Caes. Liber I, kap. 72).

… et cohortium alariarum legionariasque intericiunt cohortes vallumque ex castris ad

aquam ducere incipiunt, ut intra munitionem et sine timore et sine stationibus aquari

possent.

… dhe ndërmjet tyre fusin kohorta të legjioneve, pastaj fillojnë të ngrenë një ledh nga

kampi deri te burimi i ujit, që të mbushnin ujë nën mbrojtje, pa frikë dhe pa nevojën e

rojeve. (Caes. Liber I, kap. 73).

b) Me folje të tjera, të përdorura në funksion ndihmës, që me anë të paskajores, me të cilën

shoqërohen, plotësojnë kuptimin e tyre (kryerjen, përfundimin). Të tilla janë: assuesco,

assuefio, consuesco = mësohem; statuo, constituo, decerno = vendos: scio, nescio = di, nuk

di; festīno, prospěro, matūro = nxitohem; pergo, persevēro = vazhdoj; desĭno, desisto = lë,

heq dorë; audeo = guxoj; conor = tentoj; contendo, nitor = përpiqem; dubito = ngurroj; disco

= mësoj, nxë; doceo = jap mësim, etj.

Pompeius quoque, ut postea cognitum est, suorum omnium hortatu statuerat proelio

decertare.

Edhe Pompeu, si u mësua më vonë, kishte vendosur të ndeshej në betejë, i nxitur nga

këshillat e gjithë ushtarakëve të vet. (Caes. Liber III, kap. 86).

… et Caesarem id summe sciebant cupere, et profectum aliquid Vibullil mandatis

existimabatur.


12

… dhe e dinin dëshirën e madhe të Çezarit, kështu që po shpresohej se misioni që I

kishte ngarkuar Vibulit, kishte dhënë një farë rezultati. (Caes. Liber III, kap. 15).

Nec vero ex reliquis fuit quisquam, qui iurare dubitaret.

Dhe vërtet, prej gjithë të tjerëve, nuk mbeti kurrkush që të ngurronte të betohej.

(Caes. Liber III, kap. 87).

Praeterea decernit, uti consules dilectum habeant, Antonius cum exercitu Catilinam

persequi maturet, Cicero urbi praesidio sit.

Vendosi gjithashtu që konsujt të thërrisnin njerëzit nën armë, që Antoni me ushtrinë të

shpejtonte për të ndjekur Katilinën, kurse Cicëroni të qëndronte në mbrojtje të

qytetit. (Sal. kap. XXXVI).

Mori (= mortem) nemo sapiens misĕrum duxit (Cic.).19

Asnjë i ditur nuk e vlerësoi gjë të dhimbshme vdekjen.

Petĭmus bene vivěre (Or.)

Dëshirojmë të jetojmë mirë.

Shënim

Me foljet ndihmëse të vullnetit volo, nolo, malo, cupio, etj., mund të kemi kallëzoren dhe

paskajoren edhe kur kemi të njëjtën kryefjalë mes dy fjalive: Për shembull: Sapientem civem

me esse volo (Cic.) = Dëshiroj të jem një qytetar i ditur.

I.1.2. Përdorimi foljor i paskajores

Kohët e paskajores

Para së gjithash duhet të theksojmë se kohët e fjalive paskajore, si të gjitha fjalitë e varura,

nuk kanë vlerë absolute, por relative, domethënë ato nuk konsiderohen në vetvete, por

gjithnjë në lidhje me kohën e fjalisë drejtuese, ashtu siç ndodh edhe në gjuhën shqipe.

Paskajorja ka tri kohë: e tashme, e kryer dhe e ardhme.

1) Paskajorja e tashme tregon një veprim të njëkohshëm me atë të foljes drejtuese.20

Në

gjuhën shqipe rastet kur paskajorja shpreh një veprim të njëkohshëm me atë të foljes drejtuese

19

V. Tantucci, Vepër e cituar, Bologna, 1992, f. 346. 20

C. Piazzino, A. Fragonara, Humanitatis magistra, Paravia, Torino, 1985, f. 400.


13

janë të rralla. Bëhet fjalë për paskajoren gege të tipit me punue. Ndërtime të tilla janë ato që

njëri veprim shoqëron tjetrin dhe mund të shndërrohen me ndërtime me përcjellore.21

Në këto

raste paskajorja latine përkthehet në shqipe me një folje të shtjelluar të dëftores, e paraprirë

nga lidhëza se ose që.

Credo te timēre.

Besoj (tani) se ti ke frikë (tani).

Credebam te timēre.

Besoja (atëherë) se ti kishe frikë (atëherë).

Equites ex statione nuntiant auxilia venire.

Kalorësit nga vendi i vëzhgimit thonë se po mbërrijnë ndihmat. (Caes. Liber I, kap.

26).

Ille perterritus, quod omnem provinciam consentire intellegebat, ex Sardinia in

Africam profugit.

I frikësuar, ngaqë mendonte se gjithë provinca kishte të njëjtin mendim, (Kota) ikën

nga Sardenja në Afrikë. (Caes. Liber I, kap. 30).

… expedita re frumentaria, exstinctis rumoribus de auxiliis legionum, quae cum

Pompeio per Mauritaniam venire dicebantur, multae longinquiores civitates ab

Afranio desciscunt et Caesaris amicitiam sequuntur.

… u zgjidh problem i drithit, u shuan zërat mbi legjionet ndihmëse, të cilat thuhej se

po vinin me Pompeun përmes Mauritanisë, shumë popuj të largët shkëputen nga

Afrani dhe lidhin miqësi me Çezarin. (Caes. Liber I, kap. 60)

Verum enim vero is demum mihi vivĕre atque frui anima videtur, ...

Vërtet, po, me të vërtetë, mua më duket e denjë për emrin njeri atë që jeton sipas zërit

të shpirtit,… (Sal. kap. II).

Ennium ancilla domi non esse dixit (Cic.)

Shërbyesja u përgjigj se Ennio nuk ishte në shtëpi. (Cic.)

2) Paskajorja e kryer tregon veprim të kaluar në lidhje me atë të foljes drejtuese,22

pra kemi

parakohësi. Në shqipe parakohësi shpreh paskajorja e kushtit ose shkakut që shoqërojnë një

veprim a gjendje që është kusht ose shkak për një veprim që ndodh më pas. Për shembull:

21

Shih kategorinë gramatikore të kohës së paskajores së tipit me bam, në këtë punim. 22

C. Piazzino, A. Fragonara, Vepër e cituar, Paravia, Torino, 1985, f. 401


14

Kryet i dhimbte. Syt me i çelë, i digjshin. Në këto raste paskajorja latine përkthehet zakonisht

në shqipe me një folje të shtjelluar të dëftores, e paraprirë nga lidhëza se ose që.

Credo te erravisse.

Besoj (tani) se ti ke gabuar (atëherë).

Credebam te erravisse.

Besoja (atëherë) se ti kishe gabuar (më parë).

Legati Parthos in Syriam transisse nuntiaverunt (Cic.)

Legatët thanë se Partët kishin kaluar në Siri.

Quae quidem res mihi in primis videtur causa fuisse facinus maturandi.

Pikërisht kjo, mendoj unë, qe (shërbeu) si shkak për shpejtimin e komplotit. (Sal. kap.

XV)

Ea tempestate plurumos cuiusque generis homines adscivisse sibi dicitur, mulieres

etiam aliquot,…

Gjatë gjithë kësaj kohe, thuhet se kishte mbledhur rreth vetes njerëz të cdo kategorie,

madje edhe disa gra… (Sal. kap. XXIV).

…ibique multa de ignavia eorum questus docet se Manlium praemisisse ad eam

multitudinem, quam ad capiunda arma paraverat,…

…pasi u ankua për ngathtësinë e tyre, u mëson se kishte vënë Manlin në krye të atyre

njerëzve, të cilët i kishte përgatitur të kapnin armët,… (Sal. kap. XXVII).

Sed haec eius diei praefertur opinio, ut se utrique superiores discessisse existimarent.

Por, sipas mendimit të përgjithshëm në lidhje me atë ditë, të dyja palët mendonin se

ishin ndarë fituese. (Caes. Liber I, kap. 47).

Nuntiatur Afranio magnos commeatus, qui iter habebant ad Caesarem, ad flumen

constitisse.

Afrani lajmërohet se karvane të mëdha me ushqime, që ishin drejtuar për te Çezari,

kishin ndalur pranë lumit. (Caes. Liber I, kap. 51).

Shënim23

23



15

Me memĭni apo memoriā teneo = “kujtoj”, kemi paskajoren e tashme në vend të së kryerës,

edhe kur bëhet fjalë për fakte të kaluara, nëse ai që kujton, shpreh një veprim të zakonshëm

tek i cili ishte i pranishëm. Në raste të ndryshme, kemi rregullisht të kryerën. Për shembull:

Memini Catonem anno antequam est mortuus mecum et cum Scipione disserěre (Cic.)

Kujtoj që, Katoni një vit para se të vdiste, diskutonte me mua dhe me Skipionin.

3) Paskajorja e ardhme tregon veprim të ardhshëm në raport me atë të foljes drejtuese.24

Pra

veprimi i shprehur nga paskajorja pritet të kryhet pas foljes drejtuese. Edhe në shqipe, në

shumicën e rasteve, paskajorja shpreh një veprim që realizohet pas veprimit të shprehur nga

folja drejtuese. Kështu ndodh zakonisht me paskajoret me funksion qëllimor, rrjedhimor, etj.

(Lanë sofrën shpejt e shpejt e ikën me u fshehë.)

Credo te negaturum esse (Cic.)

Besoj se ti do ta mohosh.

Credebant (se) eandem in aliis urbibus solitudinem inventuros esse (Liv.)

Besonin se do të gjenin të njëjtin shkretim në qytetet e tjera.

Milites vero palam inter se loquebantur, quoniam talis occasio victoriae dimitteretur,

etiam cum vellet Caesar, sese non esse pugnaturos.

Madje ushtarët flisnin hapur mes tyre, se nuk do të luftonin kur të donte Çezari, pasi

ky po linte t’u shpëtonte nga dora një rast kaq i mirë për fitore. (Caes. Liber I, kap. 72)

Duhet të theksojmë para së gjithash se paskajorja e ardhme latine jep vetëm idenë e së

ardhmes në shqipe dhe jo edhe atë të së ardhmes së përparme e cila nuk mund të jepet aspak

me këtë kohë. Për të shprehur në shqipe idenë e së ardhmes në një fjali të varur, kemi dy

shprehje, të cilat formalisht duken të ndryshme, por thellësisht janë të njëjta.

Ndryshueshmëria formale mes njërës shprehje dhe tjetrës vjen si rezultat i zhvendosjes së të

njëjtit koncept nga një kohë e tashme në një të shkuar. Për shembull:25

Credo Paulum venturum esse.

Besoj se Paolo do të vijë.

Credebam Paulum venturum esse.

Besoja se Paolo do të kishte ardhur.

24

C. Piazzino, A. Fragonara, Vepër e cituar, Paravia, Torino, 1985, f. 401. 25



16

Në gjuhën latine, siç shihet, kemi të njëjtën shprehje te të dyja fjalitë Paulum venturum esse,

që i korrespondon fjalisë “se Paolo do të vijë” ashtu edhe “se Paolo do të kishte ardhur”. Në të

dyja rastet jepet ideja e së ardhmes, pavarësisht se në rastin e dytë përkthimi në shqipe përkon

me kohën e ardhme të së shkuarës të mënyrës dëftore.

Në gjuhën latine ideja e së ardhmes në një fjali të varur jepet edhe me anë të fjalës fore, e cila

është e barabartë në kuptim me paskajoren futurum, am, um, esse (futuros, as, a esse). Kjo

formë është quajtur e ardhme historike, por që ka një përdorim mjaft të gjerë. Për shembull:26

Huius me constantiae puto fore ut numquam paeniteat (Cic.)

Besoj se nuk do të pendohem kurrë për këtë qëndrueshmëri.

Huius me constantiae putabam fore ut numquam paenitēret.

Besoja se nuk do të pendohesha kurrë për këtë qëndrueshmëri.

…seque alterum fore Sullam inter suos gloriatur, ad quem summa imperii redeat.

… gjithashtu ky mburrej mes të vetëve se do të bëhej një Sulë i dytë, në duart e të cilit

do të binte pushteti më i lartë. (Caes. Liber I, kap. 4).

Sed hunc laborem recusabat nemo, quod eum omnium laborum finem fore

existimabant, si hostem Hibero intercludere et frumento prohibere potuissent.

Por askush nuk e kundërshtoi një vështirësi të tillë, ngase ushtarët mendonin se ky do

të ishte i fundit i të gjitha mundimeve, po qe se ia dilnin të pengonin armikun të

kapërcente lumin Hiber dhe t’i prisni furnizimet. (Caes. Liber I, kap. 68).

… si coniuratio valuisset, facile apud illos principem se fore.

… nëse komploti ia dilte të përmbushej me sukses, ai vetë do të mund të vihej me

lehtësi në krye të të përbetuarve. (Sal. kap. XVII).

Ideja e së ardhmes gjithashtu mund të jepet edhe me anë të foljeve “mund (posse), duhet

(debēre), dua (velle)”, meqenëse ideja e së ardhmes është e rrënjosur në vetë kuptimin e tyre.

Në fjalitë paskajore ideja e së ardhmes jepet me paskajoren e tashme, ndërsa ajo e së ardhmes

së përparme me paskajoren e kryer.27

Credo hoc te facere posse (debēre, velle).

Besoj se do të mundesh (do të duhet, do të duash) ta bësh këtë gjë.

26




17

Credo te hoc facere potuisse (debuisse, voluisse).

Besoj se ti do kesh mundur (dashur, duhur) të bësh këtë gjë.

Me foljet dhe shprehjet që kanë kuptimin “shpresoj”, si: spero, despero, confido, spes mihi

est, spes me tenet; “kërcënoj”, si: minor, minĭtor; “premtoj” si: promitto, pollicěor, vověo

(bëj nijet), dhe “betohem” si: iuro, iure iurando adĭgo (detyroj të betohet), përdoret

gjithmonë paskajorja e ardhme, sepse objekt i një shprese, i një kërcënimi dhe i një premtimi

nuk mund t’i referohet veçse së ardhmes kundrejt foljes drejtuese. Për shembull:28

Sperat adulescens se diu esse victurum (Cic.)

Djaloshi shpreson të jetojë gjatë.

Veientes Romam ipsam se oppugnaturos esse minabantur (Liv.)

Veientët kërcënonin se do të sulmonin vetë Romën.

Në latinishte mund të jepet edhe ideja e së ardhmes së përparme në një fjali të varur

paskajore. Raste të tilla mund të hasim në ndërtimet si më poshtë.

1) Në një fjali paskajore, ideja e së ardhmes së përparme, nëse folja latine është deponente

apo pësore, jepet me fore bashkë me pjesoren e shkuar të vetë foljes.29

Spero paucis mensibus opus perfectum30

fore (Cic.)

Shpresoj që brenda pak muajsh vepra do të jetë kryer.

Sperabam paucis mensibus eum victoriam adeptum fore (Liv.)

Shpresoja që brenda pak muajsh ai do të kishte arritur fitoren.

…, neque fore aequa parte contentum, qui se omnia habiturum confideret.

…ai që është i sigurt se mund të ketë gjithçka, nuk do të jetë i kënaqur me atë që i

takon. (Caes. Liber III, kap. 10).

28



Të vihet re struktura morfologjike e së ardhmes së përparme të dëftores: si për shembull fu-ěro,

amav- ěro etj., rezultojnë të formuara nga rrënjët fu- dhe amav-, që karakterizojnë të shkuarën, dhe nga

prapashtesa –ero që karakterizon të ardhmen; në fakt e ardhmja e përparme i ka të shkrira në vetvete të

dyja idetë: të së ardhmes dhe të së shkuarës së bashku. E njëjta strukturë morfologjike mbahet duke

kaluar në një fjali paskajore; në fakt perfectum dhe adeptum tregojnë idenë e së shkuarës dhe fore

idenë e së ardhmes. Nga kjo do të rezultojë e qartë se paskajorja e ardhme latine, për shembull,

amaturum esse, duke pasur tek amaturum vetëm elementin që karakterizon të ardhmen, nuk do të

mund të shprehë kurrë idenë e së ardhmes së përparme.


18

Nëse ideja e së ardhmes së përparme në shqipe është e shprehur me një folje në formën

veprore, si në një shprehje të tipit: “Mendoj se pas pak kohësh do ta kesh shkruar letrën”,

duhet të kujtojmë se shkrimtarët latinë e konceptonin të njëjtin koncept në formën pësore:

“Mendoj se pas pak kohe letra do të jetë shkruar nga ty” (Censeo brevi a te epistulam

scriptam fore) ose shndërronin fjalinë nga e varur në kryesore, duke futur foljen, më parë

drejtuese si fjalë e ndërmjetme, kështu:

“Pas pak kohe, siç mendoj, do ta kesh shkruar letrën” = Brevi, ut censeo (ut mihi

videtur), epistulam scripsěris.31

I.1.3. Fjalitë paskajore

Përveç paskajores, si kryefjalë apo si kundrinor mund të shërbejë edhe një fjali e tërë që, falë

funksionit të saj, quhet fjali kryefjalore apo fjali kundrinore. Që të dyja këto lloje fjalish në

latinisht jepen me kallëzoren dhe paskajoren, nga ku rrjedh edhe emërtimi i zakonshëm i tyre

si fjali paskajore.

I.1.3.1. Fjali paskajore me vlerë kryefjalore

Fjalia paskajore ka vlerë kryefjalore me ato shprehje, me të cilat paskajorja ka vlerën e një

kryefjale. Për kujtesë:

a) me shprehjet pavetore të ndërtuara nga një trajtë e foljes sum bashkë me një mbiemër

asnjanës (iustum est, verissimile est...) apo me një emër (mos est, lex est, fama est...) apo me

një gjinore përkatësie (patris est, consulis est...). Shiko shembujt faqe 8.

b) me foljet pavetore: necesse est, oportet, opus est, decet, licet, interest, etj. Shiko shembujt

faqe 9.

I.1.3.2. Fjali paskajore me vlerë kundrinore

Fjalia paskajore ka vlerë kundrinore.

a) Pas foljeve sentiendi, si: sentio, animadverto = dëgjoj, vë re; accipio, comperio = mësoj;

intellĭgo, cognosco = kuptoj, njoh; arbitror, censeo, credo, puto, iudico = vlerësoj, besoj,

gjykoj; spero, despēro = shpresoj, nuk shpresoj; fido, confido, diffido = besoj, nuk besoj, etj.32

Sed ubi certis auctoribus comperit minus V et XX milibus longe ab Utica eius copias

abesse, relictis munitionibus...

31




19

Por, kur nga burime të sigurta mësoi se ushtarët nuk ishin më pak se 25 milje nga

Utika, ndërpreu punimet për rrethimin e qytetit… (Caes. Liber II, kap. 37).

Per eas se Catilina credebat posse servitia urbana sollicitare, urbem incendere, viros

earum vel adiungere sibi vel interficĕre.

Përmes tyre, Katilina shpresonte që të ngrinte në këmbë skllevërit e Romës, të digjte

qytetin, të bashkonte bashkëshortët e tyre rreth çështjes së tij ose, në të kundërt, t’i

vriste. (Sal. kap. XXIV).

Ubi illum suis locis se tenere animadvertit, reducto in castra exercitu aliud sibi

consilium capiendum existimavit.

Kur vuri re se nuk po lëvizte nga vendi, e ktheu ushtrinë në kamp dhe mendoi se duhej

të ndiqte një plan tjetër. (Caes. Liber III, kap. 41).

Aut quid irati gravius de vobis sentire possunt, quam ut eos prodatis, qui se vobis

omnia debere iudicant, in eorum potestatem veniatis, qui se per vos perisse

existimant?

Ose, të zemëruar me ju, çfarë plani më të tmerrshëm mund të ngjizin kundër jush, veç

asaj që t’ju bëjnë të tradhtoni çezarianët, të cilët mendojnë se ju detyrohen juve për

gjithçka dhe të shkoni në dorë të tyre, të cilët mendojnë se ju jeni shkaktarët e

shkatërrimit të tyre. (Caes. Liber II, kap. 32).

Caesar per exploratores compěrit Suebos sese in silvas recepisse (Ces.)33

Çezari mësoi nga eksploruesit se Suebët ishin tërhequr në pyje.

b) Pas foljeve dicendi apo declarandi, si: dico, aio, adfirmo, confirmo = them, pohoj; nego =

them se nuk; responděo = përgjigjem; confitěor = rrëfej; nuntio, scribo = njoftoj, shkruaj;

minor, minĭtor = kërcënoj; iuro = betohem, etj.34

Petreius atque Afranius cum stipendium ab legionibus paene seditione facta

flagitarentur, cuius illi diem nondum venisse dicerent,...

Kur legjionet, gati në revoltë, kërkuan që t’u paguanin rrogën, Afrani dhe Petrei u

thanë se ende nuk kishte ardhur koha për të,… (Caes. Liber I, kap. 87).

…atque ideo continuato nocte ac die itinere atque omnibus oppidis mutatis ad

celeritatem iumentis ad Pompeium contendit, ut adesse Caesarem nuntiaret.

33


Alfred Ernout, François Thomas, Syntaxe Latine, Editions Klincksieck, Paris 1964, f. 321.


20

…duke udhëtuar pa pushim ditë e natë dhe duke ndërruar kuajt në të gjitha bujtinat për

shpejtësi më të madhe, drejtua nga Pompeu që ta lajmëronte se Çezari ishte afër.


Haeduorum Caesar in omni Gallia summam esse auctoritatem sciebat (Ces.)35

Çezari e dinte se në gjithë Galinë e madhe ishte autoriteti i Eduitëve.

Caesar respondit se fore aequissimum (Ces.)

Çezari u përgjigj se do të tregoj shumë i drejtë.

c) Pas foljeve voluntatis, si: volo – dua, malo – preferoj, nolo – nuk dua, cupio – dëshiroj,

opto – kërkoj, studio – punoj, përpiqem, expěto – kërkoj, dëshiroj, iuběo – urdhëroj, veto,

prohiběo – ndaloj, statuo, constituo – vendos, caktoj, etj.

Plura cum scribĕre vellem, nuntiatum est vim mihi parari.

Do të dëshiroja të shkruaja më gjatë, por jam vënë në dijeni se po përgatitet dhuna

ndaj meje. (Sal. kap. XXXV).

Quam ob rem defensionem in novo consilio non statui parare.

Kështu, unë nuk kam vendosur të përgatis një mbrojtje në lidhje me vendimin tim të

ri. (Sal. kap. XXXV).

…optumum factu ratus in tali re fortunam belli temptare, statuit cum Antonio quam

primum confligĕre.

…në një rrethanë të tillë, e pa me vend të provonte fatin e luftës; prandaj vendosi të

ndeshej me Antonin. (Sal. kap. LVIII).

Non esse aut ipsis aut militibus succensendum, quod fidem erga imperatorem suum

Cn. Pompeium conservare voluerint.

Ai nuk duhej të zemërohej me as me të e as me ushtarët, sepse ata kishin dashur të

ruanin betimin kundrejt komandantit të tyre, Gnej Pompeut. (Caes. Liber I, kap. 84).

Milites Domitianos sacramentum apud se dicere iubet atque eo die castra movet

iustumque iter conficit...

Më pas urdhëron ushtarët domicianë të betoheshin për besnikëri ndaj tij dhe, po atë

ditë, ngre fushimin, bën një udhëtim të zakonshëm… (Caes. Liber I, kap. 24).

35



21

Caesar, etsi multis necessariisque rebus in Italiam revocabatur, tamen constituerat

nullam partem belli in Hispaniis relinquere,…

Çezari, me gjithë problemet e shumta dhe të ngutshme që e kërkonin në Itali, kishte

vendosur të mos linte në Spanjë asnjë vatër lufte,… (Caes. Liber II, kap. 18).

Nostram gloriam augēri expěto. (Cic.)

Dëshiroj fort që lavdia jonë të rritet.

d) Pas foljeve affectuum, si: gauděo, laetor = kënaqem, gëzohem; glorior, miror, admīror =

krenohem, mrekullohem; dolěo, queror, conquěror = ankohem, qahem; vix (egre, moleste)

fero = duroj me dhimbje, me keqardhje.

…seque alterum fore Sullam inter suos gloriatur,…

…gjithashtu, ky mburrej mes të vetëve se do të bëhej një Sulë i dytë,… (Caes. Liber

I, kap. 4).

Cotidie querĭmur malos esse felices (Sen.)36

Çdo ditë qahemi sepse të ligjtë të jenë të lumtur.

Vërejtje37

Me thuajse të gjitha foljet affectuum, përveç kallëzores dhe paskajores, mund të përftohet një

fjali me quod deklaruese-shkakore. Për shembull:

Gaudeo te valēre.

Gëzohem që ti je mirë (= për shëndetin tënd).

Gaudeo, quod te de provincia ad nos salvum recepisti.

Gëzohem që ti u ktheve te ne shëndoshë nga provinca.

I.1.4. Ndërtimi kallëzore me paskajore (accusativus cum infinitivo)

Video discipulos scribĕre – Shoh që nxënësit shkruajnë.38

Në këtë shembull, kryefjala e fjalisë së pavarur është vënë në rasën kallëzore, ndërsa folja e

fjalisë së varur është vënë në paskajore. Një ndërtim i tillë sintaksor në latinishte quhet

accusativus cum infinitivo (kallëzore me paskajore). Ky ndërtim në vetvete paraqet një fjali të

36


V. Tantucci, po aty. 38

Kosta Qiriazati, Roza Dishnica, Vepër e cituar, f. 280.


22

varur kundrinore (ose një kundrinë të drejtë të përbërë), në të cilën kryefjala logjike gjendet

në kallëzore (discipulos) dhe folja shprehet me anë të paskajores (scribĕre). Ky ndërtim në

shqipe ka ardhur i zbërthyer me anë të një fjalie të varur kundrinore, ku kundrinori i fjalisë së

nënrenditur kthehet në kryefjalë dhe paskajorja në folje në mënyrën dëftore ose lidhore.

Ndërtimi accusativus cum infinitivo përdoret në gjuhën latine në rastet që kemi parë më lart,

në fjalitë paskajore me vlerë kundrinore. Gjithsesi më të theksuara rastet e këtij ndërtimi janë

si më poshtë:

1. Foljet e perceptimit. – Foljet që shprehin një perceptim, si: video = shoh, aspicio,

conspicio, animadverto = shikoj, vërej, invenio = gjej, audio = dëgjoj, etj., kanë pas vetes

kallëzoren dhe paskajoren, nëse tregojnë gjendjen e faktit që pason veprimin. Për shembull:

Sed ubi certis auctoribus comperit minus V et XX milibus longe ab Utica eius copias

abesse, relictis munitionibus...

Por, kur nga burime të sigurta mësoi se ushtarët nuk ishin më pak se 25 milje nga

Utika, ndërpreu punimet për rrethimin e qytetit… (Caes. Liber II, kap. 37).

Per eas se Catilina credebat posse servitia urbana sollicitare, urbem incendere, viros

earum vel adiungere sibi vel interficĕre.

Përmes tyre, Katilina shpresonte që të ngrinte në këmbë skllevërit e Romës, të digjte

qytetin, të bashkonte bashkëshortët e tyre rreth çështjes së tij ose, në të kundërt, t’i

vriste. (Sal. kap. XXIV).

Video vos gloriam minime appetěre.

Shoh se ju nuk e dëshironi aspak lavdinë.

Audio te mihi maledicěre.

Dëgjoj se ti flet keq për mua.

2) Foljet e vendimit. – Foljet statuo, constituo, decerno = vendos, përcaktoj, kanë zakonisht

paskajoren e thjeshtë (domethënë pa kallëzore), nëse kryefjala e fjalisë së varur është e njëjtë

me atë të fjalisë drejtuese; ut (ose ne) dhe lidhoren, nëse dy fjalitë kanë kryefjalë të ndyshme;

gerundivin dhe paskajoren, nëse dëshirohet t’i jepet paskajores që vijon ideja e

domosdoshmërisë.39

Për shembull:

Caesar in Haeduos proficisci statuit (Caes.)

Çezari vendosi që të nisej drejt vendit të Eduitëve.

39



23

Galli statuunt ut decem milia hominum in oppidum mittantur (Caes.)

Galët vendosën që të dërgoheshin në qytet dhjetëmijë burra.

Caesar statuit exspectandam (nënkuptohet esse) classem (Caes.)

Çezari vendosi të presë (= që duhej pritur) flotën.

Quam ob rem defensionem in novo consilio non statui parare.

Kështu, unë nuk kam vendosur të përgatis një mbrojtje në lidhje me vendimin tim të

ri. (Sal. kap. XXXV).

3) Foljet komandoj, ndaloj, lejoj. Iubeo = komandoj; veto = ndaloj; prohĭbeo = ndaloj, dhe

foljet sino, patior = lejoj, lë, ndërtohen me kallëzoren e personit që urdhërohet, ndalohet apo

lejohet të bëjë diçka, dhe paskajoren (veprore) të foljes që varet nga to.40

Milites Domitianos sacramentum apud se dicere iubet atque eo die castra movet

iustumque iter conficit...

Më pas urdhëron ushtarët domicianë të betoheshin për besnikëri ndaj tij dhe, po atë

ditë, ngre fushimin, bën një udhëtim të zakonshëm… (Caes, liber I, kap. 24)

Caesar Helvetios in fines suos reverti iussit (Ces.)

Çezari i urdhëroi Helvetët të ktheheshin në territoret e tyre.

Legatos Caesar disceděre veturat (Ces.)

Çezari i kishte ndaluar legatët të largoheshin.

4) Foljet sentiendi dhe declarandi, me ut (ne) dhe lidhoren. – Folja censeo dhe verba

declarandi: dico, respondeo, scribo, nuntio, moneo, admoneo, persuadeo etj., siç u tha, kanë

kallëzoren dhe paskajoren kur ndiqen nga një fjali dëftore, domethënë kur shprehet me to një

konstatim i një fakti apo thjesht komunikim i një mendimi (= që një gjë është apo nuk është).

Ndërsa nëse pas tyre vijon një fjali dëshirore, domethënë shprehet me to dëshira, vullneti, një

urdhër (= që një gjë të bëhet apo të mos bëhet), kemi një ut apo ne dhe lidhoren.41

Për

shembull:

Responsum est Augusto centum solos dies (eum) victurum esse (Svet.).

Augustos iu dha përgjigjja se do të jetonte vetëm njëqind ditë.

Deliberantibus Pythia respondit, ut moenibus ligneis se munirent (Nep.)

Atyre që e konsultonin Pizia iu përgjigj që të mbroheshin me mure druri.

40


V. Tantucci, po aty.


24

…atque ideo continuato nocte ac die itinere atque omnibus oppidis mutatis ad

celeritatem iumentis ad Pompeium contendit, ut adesse Caesarem nuntiaret.

…duke udhëtuar pa pushim ditë e natë dhe duke ndërruar kuajt në të gjitha bujtinat për

shpejtësi më të madhe, drejtua nga Pompeu që ta lajmëronte se Çezari ishte afër.

(Caes, Liber III, kap. 11).

Duke qenë se disa nga foljet, në bazë të faktit që kanë njërin ndërtim apo tjetrin, ndryshojnë

ndjeshëm kuptimin, po ju rreshtojmë kryesorët.42

a) Censeo, në kuptimin e “mendoj, besoj, vlerësoj” (që një gjë është apo nuk është) ndërtohet

me kallëzoren dhe paskajoren; në kuptimin e “propozoj, dekretoj” me ut (apo ne) dhe

lidhoren. Për shembull:

Thrasybūlus cives civibus parcěre aequum censebat (Nep.) = Trasibuli mendonte se

ishte e drejtë që qytetarët t’i falnin qytetarët.

M. Calidius censebat ut (= propozonte se) Pompeius in suas provincias

proficisceretur. = Mark Kalidi propozonte që Pompeu të nisej te provincat e veta.

(Caes, Liber I, kap. 2).

Nëse në shprehje është përfshirë ideja e domosdoshmërisë, kemi perifrazën pësore:

Cato Carthaginem delendam esse censebat = Katoni mendonte se duhej shkatërruar

Kartagjena.

b) Moneo e admoneo, në kuptimin e “mbaj mend, them, vë re” (që një gjë është apo nuk

është) ndërtohen me kallëzoren dhe paskajoren; në kuptimin e “nxit, këshilloj” (për të bërë

diçka) me ut (ose ne) dhe lidhoren. Për shembull:

Caesar monuit victoriam in cohortium virtute constare = Çezari kujtoi se fitorja

qëndronte në vlerën e oborreve. (Caes. Liber III, kap. 89).

Caesar Dumnorīgem monet, ut omnes suspiciones vitet (Caes.) = Çezari nxit

Dumnorixhin të shmangë çdo dyshim.

c) Certiorem facio, në kuptimin e “informoj, e bëj të vetëdijshme, rrëfej” (që një gjë është

apo nuk është) ndërtohet me kallëzore dhe paskajore; ndërsa, në kuptimin e “qortoj, shtyj”

(dikë të bëj diçka) me ut (ose ne) dhe lidhoren. Për shembull:

42

V. Tantucci, Vepër e cituar, Bologna, 1992, f. 356.


25

Interea certior factus Iguium Thermum praetorem cohortibus V tenere, oppidum

munire, omniumque…

Ndërkohë, (Çezari) informohet se pretori Termi kishte pushtuar Iguvin me pesë

kohorta, kishte siguruar qytetin dhe të gjithë … (Caes. Liber I, kap. 12).

Varro cum itinere converso sese Italicam venturum praemisisset, certior ab suis factus

est praeclusas esse portas.

Varroni ndërroi drejtim dhe dërgoi kasnecë në Italikë për të njoftuar mbërritjen e tij,

kur lajmërohet prej njerëzve të vet se portat ishin të mbyllura (Caes. Liber II, kap.

20).

Caesar certior factus est (= u informua) tres iam copiarum partes Helvetios flumen

traduxisse. = Çezari u informua se tri ushtri të Helvetëve kaluan lumin. (Caes).

Caesar milites certiores facit, (ut) paulisper intermittěrent proelium (Caes.) =

Çezari nxit ushtarët të ndërpresin për pak kohë luftimin.

Shënim

Ndërtimi accusativus cum infinitivo haset edhe në fjalitë paskajore me vlerë kryefjalore

(fjalitë e varura kryefjalore), sidomos në ndërtimet bonum est, dignum est, iustum est, etj. Për

shembull:

Iustum est pueros parentibus parere.

Është e drejtë që fëmijët t’u binden prindërve.

Notum est Teutam Illyriorum reginam fuisse.

Dihet se Teuta ka qenë mbretëreshë e ilirëve.

Në ndërtimet accusativus cum infinitivo paskajorja mund të vendoset në kohë të ndryshme,

por koha e kryerjes së veprimit nga ana e saj, siç e kemi thënë më lart, varet nga folja

drejtuese. Pra mund të kemi njëkohësi (paskajore e tashme), parakohësi (paskajore e kryer)

dhe paskohësi (paskajore e ardhme).43

Për shembull:44

Paskajore e tashme veprore dhe joveprore

Video puerum epistulam scribere – shoh që djali shkruan letrën.

Video epistolam a puero scribi – shoh që letra shkruhet prej djalit.

43

F. Terracina, Vepër e cituar, f. 49 44

Shembujt janë marrë nga gramatika Gjuha Latine 2, me autorë Kosta Qiriazati, Roza Dishnica, f.

286.


26

Paskajore e kryer veprore dhe joveprore

Video puerum epistulam scripsisse – shoh që djali e ka shkruar letrën.

Video epistolam a puero scriptam esse – shoh që letra është shkruar prej djalit.

Paskajore e ardhme veprore dhe joveprore

Puto puerum epistulam scripturum esse – mendoj se djali do ta shkruajë letrën.

Puto epistolam a puero scriptum iri – mendoj se letra do të shkruhet prej djalit.

Siç shihet edhe nga shembujt ndërtimi accusativus cum infinitivo përdoret shpesh në gjuhën

latine. Kuptimi i tij në shqip jepet sipas rastit, nëpërmjet një fjalie të varur kundrinore ose

kryefjalore me lidhëzat që ose se. Në përkthim duhet të kemi kujdes që kallëzorja e këtij

ndërtimi të përkthehet me emërore (kryefjalë e fjalisë së varur), kurse paskajorja ka zakonisht

ka kuptimin e kallëzuesit, përkthimi i të cilit duhet të përshtatet në vetë e numër me kryefjalën

e saj. Gjithsesi në përkthimet letrare, për shkak të hapësirës që të krijon teksti, kallëzorja

mund të përkthehet në shqipe edhe me kallëzore.

I.1.5. Ndërtimi emërore me paskajore (nominativus cum infinitivo)

Krahas ndërtimit accusativus cum infinitivo në gjuhën latine përdoret gjerësisht edhe ndërtimi

nominativus cum infinitivo. Më lart pamë se në varësi nga verba sentiendi, verba dicendi et

declarandi, verba voluntatis, etj., përdorej ndërtimi accusativus cum infinitivo. Ndërkaq, në

qoftë se folja prej së cilës varet ndërtimi kallëzore me paskajore, është përdorur në vetën e

tretë shumës të trajtës veprore (dicunt, tradunt, putant, existimant, etj), atëherë ky ndërtim

mund të kthehet ose të zëvendësohet me ndërtimin nominativus cum infinitivo.45

Për shembull:

Dicunt Homerum caecum fuisse – Thonë se Homeri ka qenë i verbër. (accusativus

cum infinitivo).

Homerus caecus fuisse dicitur – Thuhet se Homeri ka qenë i verbër (nominativus cum

infinitivo).

Pra, siç shihet, kthimi i ndërtimit kallëzore me paskajore në emërore me paskajore nuk është

gjë tjetër veçse kthimi i ndërtimit vepror në atë pësor. Në këtë rast ndërtimi kallëzore me

paskajore që shërbente si një fjali e varur kundrinore, kthehet në një fjali të varur kryefjalore.

Ndryshimet që ndodhin gjatë këtij kthimi janë:

45

Kosta Qiriazati, Roza Dishnica, Gjuha Latine 2, Shblu, Tiranë 1989, f. 288.


27

Kallëzorja kthehet në emërore (Homerum - Homerus).

Mbiemrat ose pjesoret kthehen në emërore duke iu përshtatur kryerfjalës (caecum - caecus).

Kallëzuesi i fjalisë së pavarur nga trajta veprore kthehet në trajtën pësore dhe përshtatet me

kryefjalën e re (dicunt - dicitur).

Ndërtimi nominativus cum infinitivo përdoret me foljet:

Me videor dhe me të gjitha foljet e tjera që ndërtohen sipas vetave, të tilla si: dicor – thuhet,

feror – tregohet, trador – tregohet, putor, existimor – mendohet, nuntior – lajmërohet, iuběor

– urdhërohet, vetor – ndalohet, credor – besohet, etj., të cilat, sipas gramatikave latine,

kërkojnë fjali kryefjalore.46

Për shembull:

Illi mihi disseruisse videntur de poena eorum, qui patriae, parentibus, aris atque focis

suis bellum paravere.

Mua më duket se ata diskutuan mbi ndëshkimin që u takon personave, të cilët kanë

përgatitur shkatërrimin e atdheut, të qytetarëve, të faltoreve dhe të dhe të vatrave tona.

(Sal. kap. LII).

Quo mihi rectius videtur ingeni quam virium opibus gloriam quaerĕre …

Prandaj, mua më duket më e arsyeshme ta kërkojmë lavdinë me fuqinë e mendjes,

sesa me forcën fizike... (Sal. kap. I).

Caesar enim adventare iam iamque et adesse eius equites falso nuntiabantur.

Tashmë ishte përhapur lajmi, krejt i rremë, se Çezari po afrohej dhe se kalorësia e tij

ishte afër. (Caes. Liber I, kap. 14).

Simul Caesar appropinquare dicebatur,…

Ndërkohë thuhej se Çezari po afrohej,… (Caes. Liber II, kap. 13).

...post, ubi fide publica dicĕre iussus est, omnia, uti gesta erant, aperit docetque se

paucis ante diebus...

...pastaj, kur u urdhërua të fliste duke i dhënë fjalën se nuk do ta ndëshkonin, ai tregoi

ashtu si kishin rrjedhur ngjarjet... (Sal. kap. XLVII).

Aristaeus inventor olei fuisse dicitur (Cic.)

Thuhet se Aristeo ka qenë zbuluesi i vajit.

Piso magnam mihi videbatur gloriam consecutus esse (Cic.)

46



28

Më dukej se Pizoni kishte arritur lavdi të madhe.

I.1.6. Përdorime të veçanta të paskajores

Krahas ndërtimeve që përmendëm më lart, nëpër vepra apo tekste të ndryshme hasim disa

raste të përdorimit të paskajores, të cilat nuk trajtohen si çështje nëpër gramatika. Këto

përdorime të paskajores latine janë të ngjashme me paskajoren e shqipes. Le t’i shohim me

radhë:

1. Përdorimi me një emër të rasës dhanore apo rrjedhore, në funksionin e kundrinorit të

zhdrejtë. Për shembull:

Saburra cum mediocribus copiis missum Uticae appropinquare.

Saburra i dërguar me forca të pakta, po i afrohej Utikës. (Caes. Liber II, kap. 38).

Oboedire parentibus bono puero iucundum est.

T’u bindesh prindërve, është e këndshme për fëmijët e mirë.47

Nobis reliquĕre pericula, repulsas, iudicia, egestatem.

Neve na kanë ruajtur rrezikun, dëbimet nga puna, gjyqet dhe mjerimin. (Sal. kap.

XX).

Sed tantus fuit omnium terror, ut alii adesse copias Iubae dicerent, alii cum legionibus

instare Varum,...

Por aq i madh qe paniku që i kishte përfshire të gjithë, sa disa thoshin se forcat e Jubës

ishin fare afër, ca të tjerë thoshin se Ac Vari po i ndiqte me legjionet,… (Caes. Liber

II, kap. 42).

Një rast i veçantë është dhanorja që shpreh personin apo objektin në dobi apo në dëm të të

cilit kryhet një veprim. Në shqip ky ndërtim jepet me anë të kallëzores të paraprirë nga

parafjala për.48

Për shembull:

Patriae laborare – punoj për atdheun; të punosh për atdheun.

Sibi legere – lexoj për vete; të lexosh për vete.

Vitae discere – mësoj për jetën; të mësosh për jetën.

2. Mund të plotësohet me rrethanorë vendi

47

Ferdinand Schultz, Ushtrimet e gramatikës latine, Kristo Luarasi, 1938, f. 79. 48

Kosta Qiriazati, Roza Dishnica, Gjuha Latine 2, Shblu, Tiranë 1989, f. 269.


29

Ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex coniuratione deprehensi terrerent eoque magis

properaret ad urbem accedĕre,…

Të mos frikësohej nga arrestimi i Lentulit dhe i Cetegut me shokë, por të nxitonte që

të afrohej në qytet,... (Sal. kap. XLVIII).

Sed postquam Antonius cum exercitu adventabat, Catilina per montis iter facĕre,

modo ad urbem, modo in Galliam vorsus castra movēre,…

Por, kur mësoi se Antoni po afrohej me gjithë ushtrinë, Katilina zhvendoset nëpër

male, duke e lëvizur fushimin nga Roma në Gali,… (Sal. kap. LVI).

Sic neque in loco manere ordinesque servare neque procurrere et casum subire tutum

videbatur.

Kështu pra, ishte e qartë se as mund të qëndroje në vend e të ruaje radhët dhe as

mund të lije pozicionin e të përballoje riskun e betejës. (Caes. Liber II, kap. 41).

3. Me ndajfolje të ndryshme

Pulchrum est bene facĕre rei publicae, etiam bene dicĕre haud absurdum est;

Është e diçka fisnike t’i shërbesh mirë shtetit dhe është e lavdërueshme të flasësh

mirë për të. (Sal. kap. III).

Veterani pristinae virtutis memores comminus acriter instare, illi haud timidi

resistunt:

Ushtarët veteranë, duke kujtuar trimërinë e hershme, luftojnë fytafyt fuqishëm, ndërsa

të tjerët rezistojnë pa u frikësuar. (Sal. kap. 60).

Haec primo paulatim crescĕre, interdum vindicari.

Në fillim këto vese u përhapën pak nga pak dhe herë pas here ndëshkoheshin. (Sal.

kap. X).

Condiciones pacis, quoniam antea convenire non potuissent, Romae ab senatu et a

populo peti debere.

Meqenëse nuk ka qenë e mundur të biem dakort më parë për kushtet e paqes, duhet

t’ia kërkojmë në Romë Senatit dhe popullit romak. (Caes. Liber III, kap. 10).

Quorum impetum noster equitatus non tulit, sed paulatim loco motus cessit, equitesque

Pompei hoc acrius instare et se turmatim explicare aciemque nostram a latere aperto

circumire coeperunt.


30

Kalorësia jonë nuk i bëri ballë sulmit, madje u tërhoq paksa nga pozicioni, për këtë

arsye, kalorësit e Pompeut iu turrën tanëve më me vrull, u radhitën në skuadra të

mëdha dhe zunë të rrethojnë kalorësinë tonë nga krahu i zbuluar. (Caes. Liber III, kap.

93).

4. Me folje gjysmëndihmëse

Apud quos cum proficere nihil posset, quibusdam solutis ergastulis Cosam in agro

Thurino oppugnare coepit.

Meqë pranë këtyre qyteteve nuk mundi të siguronte asgjë, si nxori nga burgu disa të

dënuar, nisi të sulmonte Kosën në fushën Turino. (Caes. Liber III, kap. XXII).

Quibus rebus accidit, ut pauci milites patresque familiae, qui aut gratia aut

misericordia valerent aut naves adnare possent, recepti in Siciliam incolumes

pervenirent.

Mes këtij pështjellimi, vetëm pak ushtarë dhe kryefamiljarë, të cilët, ja sepse gëzonin

njëfarë respekti, ja sepse ngjallën mëshirë, ja sepse mundën të mbërrinin me not deri

tek anijet, hipën në to dhe sosën shëndoshë e mirë në Siçili. (Caes. Liber II, kap. 44).

Sardiniam obtinebat M. Cotta, Siciliam M. Cato; Africam sorte Tubero obtinere

debebat.

Sardenjën e drejtonte Mark Aurel Kota, Siçilinë Mark Pork Katoni, sipas shortit

Afrikën duhej ta drejtonte Tuberoni. (Caes. Liber I, kap. 30).

Alter omnia agere ad praescriptum, alter libere ad summam rerum consulere debet.

I pari duhet të veprojë kryekëput sipas urdhrave të marra, i dyti duhet të vendosë

lirisht në përputhje me gjendjen e përgjithshme. (Caes. Liber III, kap. 51).

I.1.7. Paskajorja e pavarur

Përdorimi i paskajores së pavarur latine në fjali të mëvetësishme haset më pak në krahasim

me përdorimet e varura me funksione sintaksore të kryefjalës, kundrinorit apo të fjalive të

varura kryefjalore e kundrinore. Paskajorja e pavarur në frazë nuk varet nga ndonjë folje tjetër

dhe, për më tepër, duke qenë kallëzues, merr edhe kryefjalë. Kjo paskajore e pavarur e kohës

së tashme është quajtur edhe paskajore historike49

, në sajë të së cilës shprehen veprime të

kryera në një kohë të caktuar, por që sillen si veprime të aktualizuara. Edhe në gjuhën shqipe,

49

A. Ghiselli, G. Concialini, Il nuovo libro di latino, Bari, 2006, f. 258.


31

siç do ta shohim më poshtë, paskajorja gege është e vetmja formë e pashtjelluar foljore që

mund të përdoret më vete si kallëzues në një fjali të pavarur. Për shembull:

Igitur reges populique finitumi bello temptare, pauci ex amicis auxilio esse.

Kështu, mbretërit dhe popujt kufitarë filluan t’i mërzitnin me luftëra dhe pak prej

popujve miq ndihmuan. (Sal. kap. VI).

At Romani domi militiaeque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus

obviam ire, libertatem, patriam parentisque armis tegĕre.

Megjithatë, romakët, aktivë si në kohë paqeje dhe në kohë lufte, punonin,

përgatiteshin, i jepnin zemër shoqi-shoqit, përballonin armikun dhe mbronin me

armë lirinë, atdheun dhe familjen. (Sal. kap. VI).

Sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere magisque ingenium in promptu

habēre.

Por, në këtë periudhë, secili filloi të shpaloste prirjet dhe të nxirrte në pah aftësitë e

veta që kishte. (Sal. kap. VII).

Eo convenere senatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Autronius, L. Cassius Longinus,

C. Cethegus, ...

Nga klasa e senatorëve në këtë takim erdhën Pubël Lentul Sura, Luc Kas Lonxhini,

Kaj Cetegu, ... (Sal. kap. XVII).

Tum Catilina polliceri tabulas novas, proscriptionem locupletium,...

Atëherë Katilina filloi të premtonte shfuqizimin e huave të vjetra komplotistëve,

konfiskimin e pasurive... (Sal. kap. XXI).

Nolite existumare maiores nostros armis rem publicam ex parva magnam fecisse.

Mos mendoni se të parët tanë e kanë rritur e fuqizuar shtetin vetëm me forcën e

armëve. (Sal. kap. LII).

Quare paribus eorum beneficiis parem se quoque voluntatem tribuere debere et

neutrum eorum contra alterum iuvare aut urbe aut portibus recipere.

Prandaj, kundrejt ndereve të barabarta të atyre, edhe ata duhej të tregonin mirënjohje

të barabartë dhe të mos ndihmonin njërin nga të dy, duke e pranuar në qytet ose në

port. (Caes. Liber I, kap. 35).

Hoc vero magis properare Varro, ut cum legionibus quam primum Gades

contenderet,...


32

Për këtë arsye shtoi shpejtësinë e marshimit, që të mbërrinte në Gade sa më parë,…

(Caes. Liber II, kap. 20).

Nihil Sequani respondēre (= respondebant), sed in eādem tristitia permanēre (=

permanebant).

Asgjë përgjigjeshin Sekuanët, por vazhdonin në të njëjtën gjendje shpirtërore të

trishtë. (Caes.).

Si përfundim mund të themi se paskajorja e gjuhës latine është një emër foljor që shpreh

veprimin e foljes në një mënyrë krejt të papërcaktuar, pa pasur kategorinë gramatikore të

vetës dhe të numrit. Në këtë gjuhë hasim gjashtë forma të paskajores, tri të ndërtuara në

mënyrë sintetike me prapashtesa të veçanta dhe tri analitike me ndihmën e foljes esse dhe të

trajtës iri. Paskajore sintetike është ajo e së tashmes, veprore dhe joveprore, dhe ajo e së

kryerës veprore. Ndërsa analitike është paskajorja e së kryerës joveprore dhe ajo e së ardhmes

veprore dhe joveprore. Pra, te paskajorja i gjejmë të dyja diatezat: veprore dhe joveprore.

Edhe në gjuhën latine, ashtu si në shqipe, treguesit morfologjikë të paskajores janë të

kufizuar, mungojnë ose nuk e shprehin si duhet veçantinë formale të formës së pashtjelluar si

një kategori më vete. Paskajorja latine del në funksionin e emrit dhe të foljes. Paskajorja si

emër del me këto funksione:

1) Në funksionin e kryefjalës në ndërtimet e përbëra nga folja esse (jam), e cila vendoset në

vetën e tretë njëjës, dhe një mbiemër të gjinisë asnjanëse, të tipit: iustum est, pulchrum est,

ose me një emër si: amicitia est, lex est, ose me një emër të rasës gjinore që tregon përkatësi,

si: consulis est, imperatoris est, etj. Në funksionin e kryefjalës del edhe në ndërtimet me foljet

pavetore, si: decet, piget, oportet, opus est, etj.

2) Në funksionin e kallëzuesit emëror, me foljen sum që ka si kryefjalë një përemër apo një

tjetër paskajore.

3) Në funksionin e kundrinorit të drejtë përdoret me foljet gjysmëndihmëse si: possum,

debeo, volo, nolo, etj. Në këtë funksion del edhe në ndërtimet me folje të tjera, të përdorura në

funksion ndihmës, që me anë të paskajores, me të cilën shoqërohen, plotësojnë kuptimin e

tyre (kryerjen, përfundimin). Të tilla janë: statuo, constituo, decerno = vendos: scio, nescio =

di, nuk di, etj.

Paskajorja si folje nuk konsiderohet në vetvete, por koha e saj shihet gjithmonë në lidhje me

kohën e foljes në fjalinë drejtuese, siç ndodh edhe në shqipe. Pra, kohët e foljes nuk kanë

vlerë absolute, por relative. Paskajorja ka tri kohë: e tashme, e kryer dhe e ardhme.

Paskajorja e tashme tregon një veprim të njëkohshëm me atë të foljes drejtuese. Në gjuhën

shqipe, rastet kur paskajorja shpreh një veprim të njëkohshëm me atë të foljes drejtuese janë

të rralla. Në këto raste paskajorja latine përkthehet në shqipe me një folje të shtjelluar të

dëftores, e paraprirë nga lidhëza se ose që.


33

Paskajorja e kryer tregon veprim të kaluar në lidhje me atë të foljes drejtuese. Në shqipe

parakohësi shpreh paskajorja e kushtit ose shkakut. Në këto raste paskajorja latine përkthehet

zakonisht në shqipe me një folje të shtjelluar të dëftores, e paraprirë nga lidhëza se ose që.

Paskajorja e ardhme tregon veprim të ardhshëm në raport me atë të foljes drejtuese. Duhet të

theksojmë se paskajorja e ardhme latine jep vetëm idenë e së ardhmes në shqipe dhe jo edhe

atë të së ardhmes së përparme, e cila nuk mund të jepet aspak me këtë kohë. Në gjuhën latine

ideja e së ardhmes në një fjali të varur jepet edhe me anë të fjalës fore, e cila është e barabartë

në kuptim me paskajoren futurum, am, um, esse (futuros, as, a esse). Ideja e së ardhmes

gjithashtu mund të jepet edhe me anë të foljeve “mund (posse), duhet (debēre), dua (velle)”,

meqenëse ideja e së ardhmes është e rrënjosur në vetë kuptimin e tyre. Në fjalitë paskajore

ideja e së ardhmes jepet me paskajoren e tashme, ndërsa ajo e së ardhmes së përparme me

paskajoren e kryer. Në latinishte mund të jepet edhe ideja e së ardhmes së përparme në një

fjali të varur paskajore. Në një fjali paskajore, ideja e së ardhmes së përparme, nëse folja

latine është deponente apo pësore, jepet me fore bashkë me pjesoren e shkuar të vetë foljes.

Përveç paskajores, si kryefjalë apo si kundrinor mund të shërbejë edhe një fjali e tërë që, falë

funksionit të saj, quhet fjali kryefjalore apo fjali kundrinore.

Fjalia paskajore ka vlerë kryefjalore me ato shprehje, me të cilat paskajorja ka vlerën e një

kryefjale: Me shprehjet pavetore të ndërtuara nga një trajtë e foljes sum bashkë me një

mbiemër asnjanës (iustum est, verissimile est...); me një emër (mos est, lex est, fama est...);

me një gjinore përkatësie (patris est, consulis est...); me foljet pavetore: necesse est, oportet,

opus est, etj.

Fjalia paskajore ka vlerë kundrinore pas foljeve të tipit sentiendi, dicendi apo declarandi, pas

foljeve voluntatis, si dhe pas foljeve affectuum.

Ndërtimi kallëzore me paskajore (accusativus cum infinitivo) paraqet në vetvete një fjali të

varur kundrinore, në të cilën kryefjala logjike gjendet në kallëzore dhe folja shprehet me anë

të paskajores. Ndërtimi accusativus cum infinitivo përdoret në rastet me fjalitë paskajore me

vlerë kundrinore. Por rastet më të theksuara i kemi kur përdoren me: Foljet e perceptimit;

foljet e vendimit; foljet komandoj, ndaloj, lejoj; etj.

Disa folje kur përdoren në ndërtimin kallëzore me paskajore kanë një kuptim të caktuar,

ndërsa kur përdoren në ndërtimet me ut dhe lidhoren, ndryshojnë kuptim. Të tilla janë: folja

Censeo, në kuptimin e “mendoj, besoj, vlerësoj” në ndërtimin kallëzore me paskajore, ndërsa

merr kuptimin e “propozoj, dekretoj” në ndërtimin me ut dhe lidhore; Moneo e admoneo, në

kuptimin e “mbaj mend, them, vë re” në ndërtimin kallëzore me paskajore, ndërsa merr

kuptimin e “nxit, këshilloj” në ndërtimin me ut dhe lidhore, etj.

Në ndërtimet accusativus cum infinitivo koha e kryerjes së veprimit të shprehur nga paskajorja

varet nga folja drejtuese. Pra mund të kemi njëkohësi (paskajore e tashme), parakohësi

(paskajore e kryer) dhe paskohësi (paskajore e ardhme). Ndërtimi accusativus cum infinitivo

përdoret shpesh në gjuhën latine. Kuptimi i tij në shqip jepet sipas rastit, nëpërmjet një fjalie

të varur kundrinore ose kryfjalore me lidhëzat që ose se. Në përkthim duhet të kemi kujdes që

kallëzorja e këtij ndërtimi të përkthehet me emërore (kryefjalë e fjalisë së varur), kurse


34

paskajorja ka zakonisht ka kuptimin e kallëzuesit, përkthimi i të cilit duhet të përshtatet në

vetë e numër me kryefjalën e saj.

Krahas ndërtimit accusativus cum infinitivo në gjuhën latine përdoret gjerësisht edhe ndërtimi

nominativus cum infinitivo. Në qoftë se folja prej së cilës varet ndërtimi kallëzore me

paskajore, është përdorur në vetën e tretë shumës të trajtës veprore, atëherë ky ndërtim mund

të kthehet ose të zëvendësohet me ndërtimin nominativus cum infinitivo. Kthimi i ndërtimit

kallëzore me paskajore në emërore me paskajore nuk është gjë tjetër veçse kthimi i ndërtimit

vepror në atë pësor. Në këtë rast ndërtimi kallëzore me paskajore që shërbente si një fjali e

varur kundrinore, kthehet në një fjali të varur kryefjalore. Ndërtimi nominativus cum infinitivo

përdoret me foljet: videor dhe me të gjitha foljet e tjera që ndërtohen sipas vetave, të tilla si:

dicor, feror, putor, etj.

Krahas ndërtimeve që përmendëm më lart, hasim edhe disa raste të përdorimit të paskajores,

të cilat nuk trajtohen si çështje nëpër gramatika. Këto përdorime të paskajores latine janë të

ngjashme me atë të shqipes. Të tilla kemi: Përdorimi i paskajores me një emër të rasës

dhanore apo rrjedhore, në funksionin e kundrinorit të zhdrejtë; paskajorja mund të plotësohet

rrethanorë vendi apo me ndajfolje të ndryshme dhe mund të përdoret me folje

gjysmëndihmëse.

Në gjuhën latine haset edhe paskajorja e pavarur, e cila në frazë nuk varet nga ndonjë folje

tjetër dhe, për më tepër, duke qenë kallëzues, merr edhe kryefjalë. Kjo paskajore e pavarur e

kohës së tashme është quajtur edhe paskajore historike, në sajë të së cilës shprehen veprime të

kryera në një kohë të caktuar, por që sillen si veprime të aktualizuara. Në gjuhën shqipe,

paskajorja gege mund të përdoret më vete si kallëzues në një fjali të pavarur.


35

I.2. PASKAJORJA E GJUHËS SHQIPE

Gjuha shqipe, gjatë zhvillimit të saj historik, ka krijuar disa forma të pashtjelluara analitike,

nëpërmjet të cilave sistemi i saj foljor është bërë më i plotë e më i zhdërvjellët. Bëhet fjalë për

ata togfjalësha që me kalimin e kohës, për nga kuptimi, për nga veçoritë morfologjike dhe

funksionet sintaksore, kanë marrë karakteristika foljore dhe kanë kaluar në kategorinë

leksiko-gramatikore të foljes. Dy nga këto forma analitike kanë ardhur duke u përdorur në

funksione që janë karakteristike për paskajoren sintetike të gjuhëve indoevropiane. Këtu është

fjala për formën e tipit me ba(m), e cila në shqipen e dokumentuar përdoret kryesisht në të

folmet veriore, dhe për formën e pashtjelluar të tipit për të bërë, e cila, megjithëse është

krijuar relativisht vonë, ndeshet në të gjitha të folmet e shqipes.

Paskajorja e tipit me ba(m) paraqitet e kristalizuar plotësisht në dialektin verior, që në librin e

parë të shqipes, me të gjitha tiparet morfo-sintaksore që ka edhe sot kjo formë e pashtjelluar

foljore në këtë dialekt.50

Për mënyrën e ndërtimit të kësaj forme janë shprehur mendime të

ndryshme, sidomos në varësi nga interpretimi i pjesëve përbërëse të saj në rrafshin

bashkëkohor apo historik51

. Forma e pashtjelluar analitike e tipit me ba(m) është përftuar

nëpërmjet gramatikalizimit të togut të tipit parafjalë + emër prejpjesor i paparanyjëzuar.

Pjesëza me e ka humbur me kohë vlerën semantike dhe funksionale si parafjalë dhe është

shndërruar në një pjesëz të domosdoshme për paskajoren. Që kjo pjesëz e ka humbur lidhjen

me origjinën e saj parafjalore, e tregon fakti se mund t’i paravendoset parafjala për, duke

krijuar formën për me ba(m). Shembuj të tillë kemi hasur edhe tek autorët tanë të veriut, si

Ernest Koliqi.

Donte të thonte dishka, për me fye tregtarin. Kanë mbyllë griljet për mos me u ra dielli

orendive, pse i zverdhon. Nxori briskun e filloi me i vu sapun fytyrës për m’u rrue.

(Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 10, 27, 47).

Sipas Profesor Mansakut, “kjo formë (për me ba(m)), që nuk takohet në letërsinë e vjetër

shqipe, është një krijim i mëvonshëm dhe përdoret kryesisht në funksion qëllimor.” Pjesëza

me është e pamungueshme në funksionet e pavarura të paskajores dhe në ndërtimet

perifrastike të së ardhmes që ndërtohen me të. Sipas mendimit të gjuhëtarëve, kjo pjesëz nuk

është shtesë e mëvonshme, por ka qenë pjesë përbërëse e paskajores që në krijimin e saj. Nëse

50

Seit Mansaku, Paskajorja e shqipes dhe kategoritë gramatikore të saj, Studime Filologjike, 1, 1982,

f. 139. 51

Shaban Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, “8 Nëntori”,Tiranë, 1986, f. 953-954.


36

do të ishte shtuar më vonë, pra, t’i ishte shtuar një paskajoreje më të vjetër sintetike, atëherë

paskajorja do të përdorej edhe me parafjalë të tjera, sipas funksionit që do të kryente.52

Për sa i përket përbërësit tjetër, që është kryesori, ai përkon plotësisht me pjesoren, e cila

shfaqet po me ato mbaresa që ka edhe kur funksionon si pjesore. Kështu, me ba(m) dikur ka

qenë tog i lirë, ku pjesët përbërëse e kanë humbur gradualisht mëvetësinë e tyre si fjalë të

veçanta, duke u integruar në sistemin foljor si formë e pashtjelluar. Këtë proces transformimi

gradual do ta ketë mundësuar edhe më shumë fakti që emri prejpjesor në gjuhën shqipe ka

shërbyer prej kohësh edhe për të emërtuar veprim a gjendje. Kjo rrethanë ka bërë të mundur

që i gjithë togu, me kalimin e kohës, të përforconte kuptimin foljor, duke mënjanuar kështu

veçoritë gramatikore të togjeve të tipit parafjalë + emër. Togu në shqyrtim, duke u shndërruar

në formë foljore të pashtjelluar, ka marrë prej kohësh veçori morfologjike e sintaksore

karakteristike për foljen, siç është përdorimi i saj në formën veprore dhe joveprore (p.sh. me

ba; me u ba), si dhe aftësia për të marrë kundrina dhe rrethanorë, ashtu si gjithë format e tjera

foljore.

Kjo formë foljore që te veprat e shkrimtarëve të vjetër veriorë paraqitet plotësisht e

kristalizuar, me kundërvënien formale veprore – joveprore, madje edhe me njëfarë

kundërvënieje formash kohore të tipit me ba(m) - me pasë ba(m); me u ba(m) - me qenë

ba(m). Këto forma, në raport me formën e tipit me ba(m), janë quajtur paskajore e shkuar.

Këto forma të mbipërbëra, të cilat janë ndërtuar duke i shtuar pjesoren e foljes themelore

paskajores së foljes ndihmëse (me pasë, përkatësisht me qenë), kanë një përdorim shumë të

kufizuar si për nga denduria, ashtu edhe për nga funksionet. Forma e tipit me qenë ba(m)

përdoret më shumë me vlerën e formës së tipit me u ba(m) tek autorët e vjetër dhe të

mëvonshëm të veriut. Për shembull:

…e aj qi lypën lavd, e aj qi do me klenë vutë n krye të tryesësë. (Buzuku, f, 65).

…ato për gjithë arrësye duhenë me qenë shërbyem mirë… (Budi, SC 44).

…se padrejtësi e madhe më duket mos me qenë ushqye prej dheut shqiptar. (Koliqi,

Tregtar flamujsh, f. 23).

Ndërsa forma e tipit me pasë ba(m) “ndeshet aty-këtu në ndërtime me funksion kushtor53

.”

Për sa i takon vjetërsisë së formës analitike të tipit me ba(m), ajo duhet të jetë përftuar qysh

mjaft shekuj para Buzukut. Në veprën e këtij autori, si edhe në veprat e shkrimtarëve të tjerë

veriorë, kjo formë foljore përdoret dendur dhe pothuaj me të gjitha funksionet e njohura të saj.

Kjo është një dëshmi e qartë për vjetërsinë e saj, sepse dihet mirë se konsolidimi i një forme

52

Eqrem Çabej, Hyrje në studimin krahasimtar të gjuhëve indoevropiane, (dispensë), f. 199; Seit

Mansaku, artikull i cituar, f. 140. 53

Shaban Demiraj, Morfologji historike e gjuhës shqipe, (Pjesa II), Mihal Duri, Tiranë, 1976, f. 193


37

gramatikore nuk është punë që kryhet brenda një periudhe të shkurtër, aq më shumë kur forma

gramatikore në fjalë përdoret me shumë funksione. Gjithsesi, zanafilla e kësaj forme të

pashtjelluar foljore duhet kërkuar në një kohë kur në strukturën gramatikore të shqipes kishte

nisur procesi i krijimit të formave gramatikore analitike me tregues gramatikorë të

paravendosur.

Sipas Brugmann-it54

, fillimi i procesit të krijimit të paskajores nga rasat e zhdrejta të emrave

të veprimit ose të emrave abstraktë foljorë, duhet kërkuar “që në kohën e bashkësisë së

hershme indoevropiane. Por është e pamundur të përcaktohet me saktësi se sa larg kishte

shkuar atëherë procesi i shkëputjes nga kategoria emërore dhe i integrimit në kategorinë

foljore…” Pra prirja për krijimin e paskajores në gjuhët indoevropiane është shumë e

hershme, por përfundimi i procesit të krijimit të kësaj kategorie foljore i takon një periudhe

kur gjuhët e ndryshme indoevropiane kishin nisur procesin e evolucionit të tyre paralel. Për

këtë dëshmon edhe rruga e gjatë që kanë ndjekur këto gjuhë për krijimin e paskajores,

nëpërmjet verbalizimit të ndonjë forme rasore të emrave të veprimit ose të emrave abstraktë

foljorë. Këtë proces e ka mundësuar nevoja për të krijuar një formë përfaqësuese të foljes me

funksione të caktuara sintaksore dhe vetë kuptimi i emrave të veprimit, përkatësisht i emrave

foljorë. Me zgjerimin e funksioneve sintaksore të paskajores, në disa gjuhë indoevropiane

është ndjerë nevoja që ajo të shoqërohet me ndonjë parafjalë, e cila me kalimin e kohës është

bërë pjesë e pandashme e kësaj forme foljore. Përdorimi i parafjalëve para paskajores nuk

duhet marrë si tregues i emërzimit të saj, pasi kemi të bëjmë me parafjalë të shkuptimësuara,

domethënë të shndërruara në pjesëza të pandashme.

A ka qenë kjo formë analitike e mbarë shqipes apo është përftuar vetëm në gegërishte? Disa

gjuhëtarë mendojnë se këtë formë foljore dikur e ka pasur edhe toskërishtja, e cila ka humbur

prej kohësh nën ndikimin e greqishtes. Përkrahësit e kësaj teze shohin te ndonjë shprehje e

ngurosur si do-me-thënë, një dëshmi të ekzistencës së dikurshme të formës në shqyrtim edhe

në toskërishte. Kurse disa të tjerë janë të mendimit se forma foljore e tipit me ba(m) nuk është

përftuar në toskërishte.

I.2.1. Paskajorja e tipit me ba(m)

I.2.1.1. Kategoritë gramatikore të paskajores së tipit me ba(m)

Paskajorja shënon një veprim a gjendje në mënyrë të përgjithshme, me tregues gramatikorë që

janë karakteristikë për foljen. Informacioni gramatikor që shpreh paskajorja është mjaft i

paktë. Forma e saj nuk tregon asgjë për vetën që kryen veprimin dhe as për kohën kur kryhet

54

Cituar nga Shaban Demiraj, Gjuhësi ballkanike, Logos, Shkup, 1994, f, 149.


38

ky veprim. Paskajorja, përveç diatezës, kuptimet gramatikore i shpreh jo nëpërmjet formave

gramatikore të saj, por nëpërmjet kontekstit ku bën pjesë.55

Megjithatë, te gjuhët që e kanë

paskajoren është vënë re prirja për ta përfshirë këtë formë në sistemin foljor dhe për t’i

përshtatur kategoritë gramatikore të foljes. Në latinishte, siç e pamë më lart, paskajorja ka një

sistem të zhvilluar formash kohore për diatezën veprore dhe joveprore. Në këtë gjuhë vërehet

prirja për ta futur në sistemin e zgjedhimit. Në latinishte çdo temë foljore është e pajisur me

një paskajore. Për shembull: Pensare dhe pensavisse, pensari dhe pensatum esse etj. Ndërsa

në gjuhën shqipe nuk kemi një larmi formash të paskajores dhe kjo ndoshta, sipas mendimit

tonë, pasi krahas saj është përdorur për një kohë të gjatë edhe lidhorja, e cila me kalimin e

kohës e zëvendësoi plotësisht.

Paskajorja është ajo formë e pashtjelluar, në të cilën gërshetohen tiparet e foljes dhe të emrit,

ashtu si në gjuhën latine. Nga ana funksionale, paskajorja ruan tipare emërore, por nga ana

gramatikore nuk ruan asnjë nga kategoritë gramatikore të emrit. Pra, ajo nuk ka mundësinë që

të emërzohet në kuptimin e vërtetë të fjalës. Për këtë arsye, kuptimet dhe kategoritë

gramatikore të saj do të shihen në raport me kategoritë dhe kuptimet gramatikore të foljes.

Ndër kategoritë gramatikore të paskajores, diateza është e vetmja që dallohet mjaft qartë,

njësoj si te format e shtjelluara të foljes. Në gjuhën shqipe, ashtu si në gjuhën latine, kategoria

e diatezës te paskajorja e tipit me ba(m) paraqitet me tipare kuptimore dhe formal-gramatikore

të përcaktuara mirë. Për shprehjen e formës joveprore, paskajorja e shqipes përdor pjesëzën

me origjinë përemërore -u, e cila quhet paskajore e thjeshtë apo të tashme, dhe foljen

ndihmëse jam për paskajoren e përbërë ose të kryer.56

Paskajorja joveprore përdoret më rrallë

sesa ajo veprore, gjithsesi kjo lidhet me natyrën e ndërtimeve joveprore në përgjithësi. Nga

pikëpamja funksionale paskajorja joveprore përdoret në të gjitha funksionet si forma veprore.

Kategoria gramatikore e diatezës na del mjaft e qartë edhe tek autorët e mëvonshëm të veriut.

Për shembull:

Shpejt e shpejt, pa e sjellun kryet, pezull në frygë mos po del tregtari ke dera m’e

thirrë. Vendonte përdotë me shkue, por diç e shtrëngonte me shty ditë në tjetër. Nji

ditë s’pat ma kah me ikë. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 3).

Nji dishir i stërfuqishëm m’u çue me dalë, me ikë andej, e dridhi fund e maje. Leci

mblodhi të gjitha fuqit e veta, iu afrue vajzës, e shtrëngoi me u futun në nji skaj të

logut. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 6, 18).

Format e përbëra të paskajoreve që hasen tek autorët tanë të vjetër, të tipit: me klenë ngritunë,

me klenë qitunë, me klenë patë, me klenë shitunë57

janë të barasvlershme nga kuptimi me

format e thjeshta përkatëse të paskajoreve joveprore me pjesëzën –u: me u ngritunë, me u

55

Seit Mansaku, Artikull i cituar, SF, 1, 1982, f. 144. 56


Shembujt nga autorët tanë të vjetër, Buzuku, Budi dhe Bogdani, janë marrë nga artikujt e Profesor

Shaban Demirajt, Profesor Seit Mansakut dhe Profesor Emil Lafes.


39

qitunë, me u patë, me u shitunë. Megjithatë, sipas Profesor Seit Mansakut “këto forma mund

të dallojnë vetëm nga një nuancë e lehtë kuptimore. Ndërsa paskajorja joveprore me pjesëzën

–u e shënon veprimin si proces, paskajorja me foljen jam e shënon veprimin më shumë si

rezultat, pra kjo e fundit e ka më të theksuar aspektin rezultativ. ”

Paskajorja pothuajse në të gjitha gjuhët karakterizohet si formë pavetore e foljes. Kjo do të

thotë se ajo nuk e ka kategorinë gramatikore të vetës. Veprimi i shprehur prej saj lidhet me

një subjekt të caktuar, por vetë forma e saj nuk ka një tregues që të shënojë vetën që e kryen

këtë veprim. Në pjesën më të madhe të rasteve, paskajorja nuk shoqërohet nga një kryefjalë që

të plotësojë mungesën e mbaresave vetore. Për këtë arsye ajo përdoret në ndërtime ku subjekti

i foljes drejtuese dhe i foljes së varur prej saj janë të njëjtë. Pra paskajorja, duke mos pasur

tregues gramatikorë për të shënuar vetën, kur është e varur, ka si subjekt atë që ka edhe folja

drejtuese. Kjo ndodh kur folja drejtuese dhe paskajorja e varur prej saj janë shumë të lidhura

midis tyre dhe kjo e fundit shërben për të plotësuar përmbajtjen e foljes drejtuese. Gjithashtu

tek autorët tanë të vjetër hasen edhe rastet kur paskajorja ka subjekt të ndryshëm nga ai i

foljes drejtuese. Të tilla kemi: kur paskajorja shpreh marrëdhënie rrethanore, kushti, qëllimi

etj., pra, kur ka një farë pavarësie nga folja e fjalisë drejtuese; kur kryen funksionin e një fjalie

të varur kundrinore, përcaktore etj.58

Nga të gjitha format e pashtjelluara foljore, paskajorja është forma që i është përshtatur më

mirë kategorisë gramatikore të kohës. Shkalla e përshtatjes ndryshon nga një gjuhë në

tjetrën. Në latinishte është krijuar një sistem mjaft i zhvilluar formash të paskajores për të

shprehur idenë e kohës. Për shembull: laudare, laudavisse, laudaturum esse, laudaturum

fuisse, laudatum esse etj. Pra, në këtë gjuhë, kemi forma të veçanta për paskajoren e tashme,

të kryer dhe të ardhme. Ndërsa, për i përket shqipes, për paskajoren e tipit me punue hasen dy

forma: me punue që është quajtur paskajore e tashme, dhe me pasë punue (me qenë punue) që

është quajtur paskajore e kryer ose e shkuar. Kjo formë e paskajores është ndërtuar nga

paskajorja e foljeve ndihmëse kam dhe jam + pjesoren e foljes që përmban kuptimin kryesor

leksikor. “Tek autorët tanë të vjetër forma e përbërë me pasë punue pothuajse nuk gjendet

fare. Kjo na lë të kuptojmë se forma e përbërë që përmendëm, është zhvillim i mëvonshëm i

paskajores gege.”59

Për shembull, te Koliqi hasim raste të tilla: Me pasë ndëgjue nji trill të

përmbrendshëm, ai do të kishte dalë me shetitë. Me pasë ndie tue u hapë aty n’odë amsimin e

atyne drandofilleve, ai do t’u shëndoshte menjiherë. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 45, 72). Për

sa i përket paskajores së tashme ose të thjeshtë, ajo shënon një veprim të pacaktuar në kohë.

Koha e saj aktualizohet nga konteksti, në të cilin përdoret: nga koha e foljes prej së cilës varet

e me të cilën hyn në lidhje; nga ndajfoljet e kohës; nga fjalë të ndryshme treguese etj.

Paskajorja e pavarur përdoret me kuptimin kohor edhe të së tashmes, edhe të së ardhmes:

58

Shembujt ku paskajorja përdoret në këto funksione do t’i shohim më poshtë. 59

Seit Mansaku, Artikull i cituar, SF, 1, 1982, f. 156.


40

“O të këmbyem e të vonë n zemëre me besuom ato kafshë qi profetëtë kanë thënë.

(Buzuku, II, 243).

Mej mbaajtunë e mej njofunë, ato fajetë e mkatëtë e vet (Budi, SC, 18).”

Gaspër Tragaçi, me fjalina të shkurta e të preme, e këshilloi sa me shpenzue në muej

për shtëpi, cilat nevojë me plotësue, cilat me i ba të mangut,... (Koliqi, Tregtar

flamujsh, f. 5).

Kuptimi kohor i paskajores së varur përcaktohet nga koha e foljes drejtuese. Ajo, për shkak të

kuptimit të papërcaktuar, hyn në marrëdhënie varësie me një folje të çdo kohe, të së tashmes,

të së shkuarës dhe të së ardhmes. Për shembull:

Qish doni ju me më dhanë, e u tu ap ndër duor. Ashtu atëherë zu me mallëkuom e me

bam be se aj njeri atë nukë e njih. (Buzuku, II, 205, 207).

...tash po më predikon e tash po më porositë mos m’u marrë me punë boshe qi s’qesin

asnji dobi... Por do fjalë të paprituna të tregtarit s’e lanë prap me luejt vendit. (f. 7).

Kur u martue, çuditej se si nuk i ra në mend se i erdh mendimi me gjetë nuse, për kët

të pestën, e cila kishte lindë me qenë grue e tija. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 35).

Në raport me veprimin e foljes drejtuese, paskajorja e varur mund të shprehë njëkohësi,

parakohësi ose paskohësi. Rastet kur paskajorja shpreh një veprim të njëkohshëm me atë të

foljes drejtuese janë të rralla, ndërkohë që në gjuhën latine hasen mjaft shpesh. Ndërtime të

tilla janë ato që njëri veprim shoqëron tjetrin dhe mund të shndërrohen me ndërtime me

përcjellore. Për shembull: E ata tue panë me ecunë përmbi detit, kujtuonë mos jetë kon gja hie

e thirë gjithë, e u zemërkeqnë. (Buzuku, II, 119). Në shqipe parakohësi shprehin disa

paskajore kushti ose shkaku që shoqërojnë një veprim a gjendje që është kusht ose shkak për

një veprim që ndodh më pas. Për shembull: Me pam ndë nji pasqyrë një drittë pakëzë larg,

kishin me u dukunë tri dritta. (Bogdani, I, 20/13). Kryet i dhimbte. Syt me i çelë, i digjshin.

(Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 71). Në latinishte kuptimi i parakohësisë shprehet me anë të

paskajores së kryer, e cila përkthehet zakonisht në shqipe me një folje të shtjelluar të dëftores,

e paraprirë nga lidhëza se ose që. Në shumicën e rasteve paskajorja shqipe shpreh një veprim

që realizohet pas veprimit të shprehur nga folja drejtuese. Kështu ndodh zakonisht me

paskajoret me funksion qëllimor, rrjedhimor, etj. Në gjuhën latine paskohësia shprehet me

anë të paskajores së ardhme. (Credo te negaturum esse. – Besoj se ti do ta mohosh.)

U juve dërgova me korë ata qish ju nuk u fëdigtë (Buzuku, II, 163).

…i bërtiti e shoqja të shojt e shkoi me pajtue të bijën. Lanë sofrën shpejt e shpejt e

ikën me u fshehë. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 25, 36).


41

Si përfundim mund të themi se kuptimi kohor i njëkohësisë, parakohësisë dhe paskohësisë së

paskajores shqipe dhe latine varet nga marrëdhëniet kuptimore të saj me foljen drejtuese.

Mjete të tjera formalo-gramatikore që ndihmojnë për këtë, pothuajse mungojnë. Paskajorja

shqipe edhe pse nuk ka forma të veçanta për të treguar kohën, hyn në raporte të shumta

kohore me foljen e fjalisë drejtuese.

I.2.1.2. Funksionet sintaksore të paskajores me ba(m)

Funksionet sintaksore të paskajores lidhen si me origjinën e saj emërore, ashtu edhe me

zhvillimin e saj të mëvonshëm, me fitimin e tipareve foljore dhe me integrimin e saj të plotë

në sistemin foljor. Duke u nisur nga mënyra e ndërtimit të paskajores, pjesëza me origjinë

parafjalore me nuk shërben si tregues i funksioneve të saj. Kjo ndodh për arsye se pjesëza në

fjalë e ka humbur funksionin e saj si parafjalë. Nëse do të funksiononte si e tillë, siç ndodh me

disa gjuhë indoevropiane, do të modifikonte përmbajtjen e tërë shprehjes dhe funksionet

sintaksore të saj do të zgjeroheshin.

Funksionet sintaksore të paskajores së shqipes janë zgjeruar sidomos nga shoqërimi i saj me

lidhëza nënrenditëse, sidomos me lidhëza krahasore-mënyrore, kohore e opozicionale.60

Zakonisht format e pashtjelluara nuk shoqërohen me lidhëza nënrenditëse. Raportet që

krijohen, shprehen kryesisht nga konteksti, nga marrëdhëniet e këtyre formave me gjymtyrët

nga varen. Por në shqipe, për analogji me fjalitë e varura të ndërtuara me mënyrën lidhore,

ndodh që paskajorja të shoqërohet edhe me lidhëza nënrenditëse. Në gegërishte pasakjorja

mund të shoqërohet nga lidhëzat krahasore se, sa, sesa, nga lidhëza kohore, para se, nga

lidhëzat veçse, përveç se etj.61

Për shembull:

Ka t’ardhuna sa me e çue mjaft bukur ke shtëpija edhe me ruejt nji pjesë të mirë të

tyne. Atje larg, në fund, ku qielli shëndritë ma i lir e deti asht ma i gjanë shef nji pyrg

me nji flamur, por shum të madh, sa me mbulue gadi gjymsën e qiellit. Lene shtrue

sofrën, pse para se m’u nisë, kena me pasë u, e prap hamë. (Koliqi, Tregtar flamujsh,

f. 26, 30, 15).

Edhe në latinishte e hasim përdorimin e paskajores me lidhëzën nisi me kuptimin e këtyre

lidhëzave të fundit (veçse, përveç se). Për shembull:

Quonam haec omnia nisi ad suam perniciem pertinere?

A nuk shërbenin të gjitha këto veçse në shkatërrimin e tij? (Caes. Liber I. kap. IX).

60

Seit Mansaku, Funksionet sintaksore të paskajores tek autorët e vjetër, SF, 2, 1983, f. 99. 61

Emil Lafe, Lidhëzat në librin e parë shqipe, SF, 4, 1971, f. 120-121.


42

Në këtë rast kemi përkthimin e paskajores latine me një folje në kohën e pakryer dëftore.

Përdorimi i paskajores me disa lidhëza nënrenditëse është veçori e dialektit verior të shqipes.

Funksionet sintaksore të paskajores janë zgjeruar edhe për shkak të paralelizmit funksional

me ndërtimet me mënyrën lidhore. Paskajorja, duke qenë e këmbyeshme me lidhoren në

shumicën e funksioneve të saj, ka fituar disa karakteristika që nuk kanë qenë primare për të.

Për shembull, përdorimi i paskajores me një përemër lidhor ose me lidhëz ftilluese në fjalitë

përcaktore, nuk hyn në përdorimet tipike të saj. Për shembull:

... lutemi përvutë, qi këjo krypë kle kondend ajo me klenë bekuom, qi n faqejet së

madhe sote ajo fuqiet sote me marrë, ashtu me klenë kondra gjithë shpirti... (Buzuku,

II, 71).

Paskajorja në gegërishte mund të përdoret si e pavarur dhe si e varur. Paskajorja është e

vetmja formë e pashtjelluar foljore që mund të përdoret më vete si kallëzues në një fjali të

pavarur. Kjo është një nga veçoritë e saj që në planin sintaksor e dallon nga format e tjera të

pashtjelluara. Kësaj mund t’i afrohet përdorimi i përcjellores me vlerën e një fjalie të pavarur.

Ky përdorim i paskajores nuk pajtohet me natyrën e saj morfologjike si formë pavetore, pa

mbaresa për të shënuar subjektin e veprimit dhe për aktualizimin e tij në kohë. Paskajorja e

pavarur është trajtuar nga gjuhëtarët tanë në gramatika apo në artikuj të ndryshëm. Aleksandër

Xhuvani pohon se paskajorja perifrastike përdoret edhe në fjalitë e pavarura pyetëse,

urdhërore dhe thirrmore.62

Profesor Sh. Demiraj shprehet se “paskajoren e tipit me punue

nëpër të folmet dhe krijimet popullore e gjejmë të përdorur edhe për të ndërtuar fjali të

pavarura, që janë fjali pyetëse, nëpërmjet të cilave folësi shpreh një ndjenjë zemërimi,

proteste etj., ose fjali urdhërore.”63

Të njëjtin mendim me këtë të fundit ndan edhe Profesor

Seit Mansaku në artikullin e tij, por si një karakterizim të mëtejshëm të paskajores urdhërore

dallon edhe paskajoren nxitëse thirrmore. Ndërsa në gegërishten e mëvonshme, sidomos në

gjuhën e folur përdoret paskajorja epanaleptike (përsëritëse).64

Për shembull: Me punu, punon;

Me mësu, mëson. Për shembull te Koliqi: Jo, sa me shkrue, shkruen mirë. (f. 23). Në këtë

funksion përdoret edhe forma e re e paskajores së mbarë shqipes, ajo e tipit për të punuar. Për

shembull: Për të lexuar, lexon; Për të bredhur, bredh; etj.

Te Buzuku dhe Koliqi paskajorja e pavarur përdoret në funksionin pyetës. Për shembull:

E si me u bam nder? (Buzuku, II, 63).

Si m’u mprojtë, shka me dhanë përgjegje? (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 7).

Pse m’e gjikue Gaspër Tragaçin, mikun e t’et, mbas fjalve të botës? (Koliqi, Tregtar

flamujsh, f. 8).

62

Aleksandër Xhuvani, L’infinitif en albanais, Lingua Posnaniensis, VIII, 1960, f. 68. 63

Shaban Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, pjesa II, Tiranë 1962, f. 238. 64

Seit Mansaku, Funksionet sintaksore të paskajores tek autorët e vjetër, SF, 2, 1983, f. 104-105.


43

Ndërsa te Budi paskajoren e gjejmë si kallëzues i një fjalie pyetëse të zhdrejtë, e cila përdoret

edhe sot në dialektin verior.

Ma qish me bam s dij. (Budi, DC, 243).

S’dij shka me thanë. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 139).

Paskajorja e pavarur pyetëse përdoret akoma në dialektin verior: Ç’me ba?; Ku me shkue?

Paskajorja e pavarur me vlerën e fjalive urdhërore haset më shpesh në gjuhën shqipe që tek

autorët tanë të vjetër, për të dhënë një urdhër apo këshillë. Për shembull:

Aty vonetë gjithë farëtë, farëtë e Tinëzot për dëshmi Israelit, me lëvduom emënit e

Tinëzot (Buzuku, II, 91).

Burrënë me e pyetunë maa parë (Budi, SC, 41).

Me i mbajtunë e me i njofunë ato fajetë e mkatetë e vet... (Budi, SC 26).

Me folë, me predikue pa u lodhë e me shkrue sidomos ti qi je i zoti. Hani, ju mësuesa

të rij, me folë, me shkrue për atdhe: ku jeni? (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 8, 10).

Paskajorja me kuptim urdhëror mund të shërbejë si kallëzues i një fjalie kryesore, nga e cila

varen fjali të tjera. Për shembull:

...sa herë ju të pini, muo me më sjellë mend (Buzuku, II, 277).

Paskajorja e varur del me funksione të ndryshme: kryefjalore, kundrinore, qëllimore,

kushtore, krahasore, rrjedhore etj.

a) Në funksion kryefjalor

A anshtë me ligj me shëndoshunë të shëtundenë? (Buzuku, 297, Luka 14/3).

Nuk anshtë mirë me marë bukënë n bijshit e me vum përpara këlyshet (Buzuku, 131,

Matth. 15/26).

… tue mos i dukunë me him ke Kajsasi (Bogdani III, 28).

I ndodhte shpesh me harrue shqimit vendin ku gjindej e rrethi në të cilin rrinte.

(Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 9).

b) Në funksion kundrinor


44

… nsë dashunit së botësë sanë desha me u fëdigunë… (Buzuku 387).

...ty të lusnë na me klenë mase të denjë (Buzuku, 141).

... të cinë thotë se aqi drite ncë madhe sa aty e engjitë dëshëronjënë dërejt ndë faqet me

e shukuom. (Budi, DC 8).

Iu desht me i sjellun syt e pau tregtarin, mbas xhamit të dritores së pare ku mbante

tryezën. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 3).

c) Në funksion kallëzuesor

... e në anshtë tjetërë ordhënë ma i madh se ky, anshtë me dashunë shoqnë e fqinjënë

tande porsi vetëvetëhenë. A mundë banesh me zotënuom përmbi ne? (Buzuku, 103,

143).

Kështu asht në rrezik me ndejë pa buk me gjithë nanë e motër. (Koliqi, Tregtar

flamujsh, f. 23).

d) Në funksion përcaktor

…e aj të jetë i denjë me pasunë pagëtyrënë e jetësë amëshuome… (Buzuku, 71-73)

… kur të jetë ashtu zyra me e bekuom, ma parë të lahetë bukur… (Budi, RR 157)

e) Në funksion qëllimor

…desha me u fëdigunë, për sa mujta, me zbritunë pak mendetë e atyne... (Buzuku,

387)

…bane kshill me shtim faret gjithata (Bogdani, I, I, 6)

U lëshue me zanë Minën. Ai la kumbonët m’u lutë për te. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f.

17, 48).

f) Në funksion kushtor

... e atë në e madhështofsh e ta lëvdonjsh e të mos bajnsh udhëtë e tu e me mos

mbushunë zemërënë tande, e me mos folë qish n goje të vjen, atëherë të delektonesh m

tenëzonë (Buzuku, 119)


45

Me pam ndë një pasëqyrë një dritë pakëzë larg, kishinë me u dukunë… (Bogdani, I,

I/II/13).

Syt me i celë, i digjshin. Me pasë ndie tue u hapë aty n’odë amsimin e atyne

drandofilleve, ai do t’u shëndoshte menjiherë. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 71, 72).

g) Në funksion rrjedhimor

... as me pat hijm aqë ndierë nd anët ndë zemërë frika e tmerrja e ti, qi nci fort me iu

shtëmangunë e me iu ruojtunë (Budi DC 75).

A mos ishnje qenë aqë verbënë ndë ment e shqisë tande, me adhëruom kund ndonjë

yll… (Budi SC, 23).

gj) Në funksion krahasor

Askush nukë mundë ketë ma të madh të dashunë se me vum gjellënë e vet për miqt të

vet. (Buzuku, II, 353).

Ma mirë me heshtunë se shumë me folë. Ma mirë me dekunë njaherë se me u

rrezikuem gjithëherë. (Bardhi, f. 209, 210).

Pas foljeve modale mund(em)65

dhe duhet si dhe pas foljeve me vlerë aspektore që shënojnë

fillimin, vazhdimin ose mbarimin e veprimit. Në ndërtimet folje modale + paskajore, folja

modale si rol kryesor ka atë gramatikor, duke treguar mënyrën, kohën dhe vetën dhe i jep

ndërtimit kuptimin modal. Në këtë rast paskajorja tregon kategorinë gramatikore të diatezës

dhe nga ana leksikore përmban kuptimin leksikor të të gjithë ndërtimit. Folja modale mund të

zgjedhohet në mënyrë, kohë, vetë dhe numër, ndërsa paskajorja mbetet e pandryshuar. Kur

folja modale mund është në kohën e tashme dhe paskajorja është në formën veprore, i gjithë

ndërtimi tregon se veprimi i shprehur nga paskajorja është i mundur në të tashmen ose në të

ardhmen. Ndërsa në rastet kur folja modale mund është në të kryerën e thjeshtë, tregon se

veprimi i shprehur nga paskajorja ka qenë e mundur të realizohej në një çast të caktuar të së

shkuarës.66

Për shembull:

Përse pa muo asgja nuk mundëni me bam. (Buzuku II, 353). ...desha me u fëdigunë për

sa mujta me ditunë, me zdritunë pak mendetë e atyne… (Buzuku II, 387).

65

Sipas Prof. Mansakut, SF, 3, 1979, f. 141, te Buzuku folja modale mund + paskajore ndeshet në

kohë dhe në mënyra të dryshme. Folja modale mund në kohën e tashme haset në 11 herë, në të kryerën

e theshtë 15, në të tashmen e lidhores 7, në të pakryerën e lidhores 2, në përcjellore 2 dhe në paskajore

1. 66

Seit Mansakut, Ndërtimet me foljet modale mund dhe duhet te Gj. Buzuku, SF 8, 1979, f. 142.


46

Mundenë me u vum këtu ende shumë të tjerë... (Bogdani, pj. I, I/III/27). Nuk mundej

meu bam ndryshej pas mos vum kunorë... (Bogdani II, 9/15).

Tashi as në terr, mbas qepallave të mbylluna, s’mujte m’e gjetë. Por Gjyli s’mujt me

ndej shum. Kujtoi se do të mundte me ndjekë fillin e melodis. (Koliqi, Tregtar

flamujsh, f. 31, 47, 71).

Për sa i takon ndërtimit me foljen duhet67

, kjo e fundit përdoret si folje pavetore e ngurosur,

në formën e vetës së tretë njëjës. Kjo folje modale ka kuptimin e domosdoshmërisë dhe

veprimi i shprehur nga paskajorja është i domosdoshëm ose i nevojshëm. Kur folja duhet

është në kohën e tashme, veprimi i shprehur nga paskajorja paraqitet i domosdoshëm në të

tashmen ose në të ardhmen; kur folja duhet është në të pakryerën, tregon se një veprim i tillë

ishte i domosdoshëm në të kaluarën; kur folja duhet është në të kryerën e thjeshtë, tregon se

veprimi i kryer ishte i domosdoshëm. Për shembull:

Përintë tanë u lutnë mbë këtë mal, e ju thoni se m Jerusalem anshtë vendi tuk duhetë

me u lutunë. (Buzuku, II, 109). … mbë të dy anët më duhetë me shërbyem. … zunë

dohtorëtë e ligjsë e farizejtë me i thanë kodra e me diekëqie me e pyetynë n shumë

kafshësh… (Buzuku, 387, 369).

…Nierii fort mirë duhetë me e shtim ndë mend mb atë herë e me e kujtuom… (Budi,

DC, 39).

…m’u desh mue ...shumë herë me ngrehun e me e çkrehunë librarinë teme…

(Bogdani, parathënia).

Por duhet me i ba me ndie me përdhuni. Dishka duhet me gjetë të bukur, të re, qi ta

mbushi me çudi të gëzueshme. Duhet me qitë lajmin nesër ndër shtylla. A e din se

s’duhet m’u rrue? (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 7, 31, 46, 47).

Me foljet gjysmëndihmëse mund (posse) dhe duhet (debere) përdoret edhe paskajorja latine,

siç e pamë më lart. Foljet posse dhe debere mund të zgjedhohen në kohë të ndryshme, por

paskajorja pranë tyre nuk ndryshon, pra si në shqipe. Për shembull:

...Memorare possum, quibus in locis maxumas hostium copias populus Romanus...

… mund të përmend këtu vendet ku populli romak shpartalloi ushtri të panumërta ...

(Sal. kap. VII).

Apud quos cum proficere nihil posset, quibusdam solutis ergastulis Cosam in agro

Thurino oppugnare coepit.

67

Sipas Prof. Mansakut, SF, 3, 1979, f. 149. Folja modale duhet + paskajore te Buzuku ndeshet 23

herë në kohën e tashme, 6 herë në të pakryerën dhe 3 herë në të kryerën e theshtë.


47

Meqë pranë këtyre qyteteve nuk mundi të siguronte asgjë, si nxori nga burgu disa të

dënuar, nisi të sulmonte Kosën në fushën Turino. (Caes. Liber III, kap. XXII).

Sardiniam obtinebat M. Cotta, Siciliam M. Cato; Africam sorte Tubero obtinere

debebat.

Sardenjën e drejtonte Mark Aurel Kota, Siçilinë Mark Pork Katoni, sipas shortit

Afrikën duhej ta drejtonte Tuberoni. (Caes. Liber I, kap. 30).

Alter omnia agere ad praescriptum, alter libere ad summam rerum consulere debet.

I pari duhet të veprojë kryekëput sipas urdhrave të marra, i dyti duhet të vendosë

lirisht në përputhje me gjendjen e përgjithshme. (Caes. Liber III, kap. 51).

Si përfundim mund të themi se ndër format e pashtjelluara që ka krijuar gjuha shqipe gjatë

zhvillimit të saj historik, dy nga këto forma analitike kanë ardhur duke u përdorur në

funksione që janë karakteristike për paskajoren sintetike të gjuhëve indoevropiane. Bëhet fjalë

për formën e tipit me ba(m), e cila në shqipen e dokumentuar përdoret kryesisht në të folmet

veriore, dhe për formën e pashtjelluar të tipit për të bërë, e cila ndeshet në të gjitha të folmet e

shqipes.

Paskajorja e tipit me ba(m), e cila paraqitet e kristalizuar plotësisht në dialektin verior, është

përftuar nëpërmjet gramatikalizimit të togut të tipit parafjalë + emër prejpjesor i

paparanyjëzuar. Pjesëza me e ka humbur me kohë vlerën semantike dhe funksionale si

parafjalë dhe është shndërruar në një pjesëz të domosdoshme për paskajoren. Për sa i përket

përbërësit tjetër, që është kryesori, ai përkon plotësisht me pjesoren, e cila shfaqet po me ato

mbaresa që ka edhe kur funksionon si pjesore. Kjo formë foljore që te veprat e shkrimtarëve

të vjetër veriorë paraqitet plotësisht e kristalizuar, me kundërvënien formale veprore –

joveprore, madje edhe me njëfarë kundërvënieje formash kohore të tipit me ba(m) - me pasë

ba(m); me u ba(m) - me qenë ba(m). Këto forma, në raport me formën e tipit me ba(m), janë

quajtur paskajore e shkuar.

Paskajorja shënon një veprim a gjendje në mënyrë të përgjithshme me tregues gramatikorë që

janë karakteristikë për foljen. Ajo është një formë e pashtjelluar, në të cilën gërshetohen

tiparet e foljes dhe të emrit. Nga ana funksionale, paskajorja ruan tipare emërore, por nga ana

gramatikore nuk ruan asnjë nga kategoritë gramatikore të emrit.

Ndër kategoritë gramatikore të paskajores, diateza është e vetmja që dallohet mjaft qartë.

Kategoria e diatezës te paskajorja paraqitet me tipare kuptimore dhe formal-gramatikore të

përcaktuara mirë, ashtu si në gjuhën latine. Për shprehjen e formës joveprore, paskajorja e

shqipes përdor pjesëzën me origjinë përemërore -u, e cila quhet paskajore e thjeshtë apo të

tashme, dhe foljen ndihmëse jam për paskajoren e përbërë ose të kryer. Nga pikëpamja

funksionale paskajorja joveprore përdoret në të gjitha funksionet si forma veprore.


48

Paskajorja pothuajse në të gjitha gjuhët karakterizohet si formë pavetore e foljes, pra ajo nuk e

ka kategorinë gramatikore të vetës. Veprimi i shprehur prej saj lidhet me një subjekt të

caktuar, por vetë forma e saj nuk ka një tregues që të shënojë vetën që e kryen këtë veprim,

ashtu si në latinishte.

Nga të gjitha format e pashtjelluara foljore, paskajorja është forma që i është përshtatur më

mirë kategorisë gramatikore të kohës. Edhe në latinishte është krijuar një sistem i zhvilluar

formash të paskajores pë të shprehur idenë e kohës. Për paskajoren e tipit me punue hasen dy

forma: me punue që është quajtur paskajore e tashme, dhe me pasë punue (me qenë punue) që

është quajtur paskajore e kryer ose e shkuar. Forma në fjalë është zhvillim i mëvonshëm i

paskajores gege. Kuptimi kohor i paskajores së varur përcaktohet nga koha e foljes drejtuese.

Në raport me veprimin e foljes drejtuese, paskajorja e varur shqipe dhe latine mund të shprehë

njëkohësi, parakohësi ose paskohësi.

Funksionet sintaksore të paskajores lidhen me si me origjinën e saj emërore, ashtu edhe me

zhvillimin e saj të mëvonshëm, me fitimin e tipareve foljore dhe me integrimin e saj të plotë

në sistemin foljor. Këto funksione sintaksore janë zgjeruar nga shoqërimi i saj me lidhëza

nënrenditëse. Në gegërishte paskajorja mund të shoqërohet nga lidhëzat krahasore se, sa, sesa,

nga lidhëza kohore, para se, nga lidhëzat veçse, përveç se etj. Në latinishte paskajorja

përdoret rrallë me lidhëza, p.sh., me nisi me kuptimin e veçse.

Funksionet sintaksore të paskajores janë zgjeruar edhe për shkak të paralelizmit funksional

me ndërtimet me mënyrën lidhore. Paskajorja, duke qenë e këmbyeshme me lidhoren në

shumicën e funksioneve të saj, ka fituar disa karakteristika që nuk kanë qenë primare për të.

Tek autorët tanë të vjetër, paskajorja mund të përdoret si e pavarur dhe si e varur. Paskajorja

është e vetmja formë e pashtjelluar foljore që mund të përdoret më vete si kallëzues në një

fjali të pavarur pyetëse, urdhërore dhe thirrmore. Ky përdorim i paskajores nuk pajtohet me

natyrën e saj morfologjike si formë pavetore, pa mbaresa për të shënuar subjektin e veprimit

dhe për aktualizimin e tij në kohë.

Për sa i përket paskajores së varur, ajo del me funksione të ndryshme: kryefjalore, kundrinore,

kallëzuesore, përcaktore, qëllimore, kushtore, rrjedhimore dhe krahasore etj. Paskajorja mund

të përdoret pas foljeve modale mund(em) dhe duhet si dhe pas foljeve me vlerë aspektore që

shënojnë fillimin, vazhdimin ose mbarimin e veprimit. Në ndërtimet folje modale + paskajore,

folja modale si rol kryesor ka atë gramatikor, duke treguar mënyrën, kohën dhe vetën dhe i

jep ndërtimit kuptimin modal. Me foljet gjysmëndihmëse mund (posse) dhe duhet (debere)

përdoret edhe paskajorja latine. Foljet posse dhe debere mund të zgjedhohen në kohë të

ndryshme, ndërsa paskajorja nuk ndryshon.


49

I.2.2. Forma e pashtjelluar e tipit për të bërë

Siç e kemi përmendur edhe më lart, krahas togut me bam shqipja gjatë zhvillimit të saj

historik ka verbalizuar edhe togun e formuar nga një emër prejfoljor asnjanës të paraprirë nga

pjesëza me origjinë parafjalore për. Ky tog (për të bërë) ka një përdorim të gjerë e të dendur

në gjuhën e sotme letrare. Sipas Profesor Demirajt “kjo formë e pashtjelluar gjendet e

kristalizuar mirë në veprën e Bogdanit, por gjurmët e saj ndeshen edhe te Buzuku e Budi.”68

Për shembull:

…e duojtë taj e kishnë ngjëruom e prunjshinë për të nfalë timit. (Buzuku, XLVIII/bis)

… e qi ashtë ma i mirë e i denjë për të lëvduom e për të nderunë… (Budi, SC 214).

Ky tog, gjatë procesit të gramatikalizimit, është ngurosur dhe ka marrë vlera kuptimore e

tipare gramatikore karakteristike për format e pashtjelluara foljore. Integrimi në sistemin

foljor e ka mundësuar shumë fakti që emri prejfoljor asnjanës i tipit të punuar në gjuhën

shqipe është përdorur prej kohësh si një emër veprimi.69

Kjo ka ndikuar që i tërë togu

parafjalë + emër prejfoljor asnjanës në trajtë të pashquar me kalimin e kohës të merrte

kuptim foljor dhe për pasojë të marrë tipare foljore. Kur togu në fjalë përdoret me vlerë

foljore, pjesët e tij përbërëse i humbasin karakteristikat si fjalë të veçanta. Pra, parafjala për

dhe emri foljor pas saj kthehen në një formë gramatikore perifrastike të një fjale të vetme.

Nga pikëpamja kuptimore, kjo formë e pashtjelluar ka vlerën e një paskajoreje. Ajo shërben

për të emërtuar një veprim si proces, pa iu referuar një vete të caktuar. 70

Ajo përdoret në

shumicën e funksioneve të paskajores.71

Studiuesit që e pohojnë këtë fakt, janë mbështetur në

sinoniminë e pjesshme funksionale që ky tog ka me paskajoren e tipit me ba ose me

paskajoret e tjera indoevropiane. Gjithsesi, sinonimia nuk mund të jetë kriteri i vetëm për të

vërtetuar kalimin e një togu parafjalor apo të një togu forme emërore në kategorinë e

paskajores.72

Në disa funksione themelore të paskajores, siç janë ai kryefjalor e kundrinor,

68

Shaban Demiraj, Morfologjia historike e gjuhës shqipe, pjesa II, Tiranë 1976, f. 199. 69

Shaban Demiraj, Vepër e cituar, pjesa II, Tiranë 1976, f. 199. 70

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë Gramatika e gjuhës shqipe, I, Tiranë

1995, f., 339; Shaban Demiraj, Rreth disa problemeve të paskajores në gjuhën shqipe, SF, 1, 1969, f.

95. 71

Në disa gramatika të botuara, si ajo e Dozonit, ajo e I.D. Sheperit, ajo e Myderrizit, ajo e Cipos, etj,

togu për + emër prejfoljor asnjanës në trajtë të pashquar përmendet si një lokucion me vlerën e një

infinitivi. 72

Gabinski në veprën e tij, Lindja e paskajores si një proces gjuhësor ballkanik sekondar, Leningrad

1967, e kritikon me të drejtë mbështetjen në sinoniminë funksionale si një kriter për të përcaktuar

përkatësinë leksiko-gramatikore të një forme apo të një togu të dhënë. (f. 165, 175).


50

togu në fjalë ka sot një përdorim të kufizuar. Për këtë arsye, në librin e Akademisë ajo është

quajtur “formë analitike foljore me vlerën e një paskajoreje me funksione sintaksore të

kufizuara.” Ndryshimet që ka pësuar togu në fjalë janë:

a) Emri prejpjesor asnjanës i tipit të bërë është ngurosur në formën e kallëzores së pashquar

njëjës. Ai ka humbur kategoritë gramatikore të emrit (gjininë, numrin, rasën dhe shquarsinë).

Si rrjedhim ai ka humbur edhe aftësinë për të marrë ndonjë mbiemër apo përcaktor, siç do të

merrte po të përdorej në një tog të lirë.73

b) Te togu i gramatikalizuar është përftuar edhe kundërvënia formale veprore – joveprore (për

të bërë – për t’u bërë), duke u dalluar gjithnjë e më shumë kuptimi jovepror nëpërmjet

vendosjes së pjesëzës u pas nyjës së emrit prejpjesor. Për të folmet veriore, një dukuri e tillë

dokumentohet për herë të parë në veprën e Bogdanit74

. Për shembull:

Tash pra jet për t’u shqyrëtuem si anshtë…; e se aj nukë ka me çelë gojënë për t’u

nëkuem (pjesa I, I/I/19; pj. II).

S’ashtë për t’u çuditë kur ta gjejë nji ditë edhe ate këtu. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f.

24).

Ishin anëtarë të mundshëm të Byrosë Politike që, nga pritja e gjatë për t’u zgjedhur,

ishin plakur dyfish... (Kadare, Spiritus, f. 67).

Sipas studiuesve tanë, te Buzuku e Budi nuk ndeshen gjurmë të një përdorimi të tillë. Kjo

formë e pashtjelluar tek ata ndeshet më rrallë dhe përdoret pa pjesëzën u. Me sa duket, në të

folmet jugore përdorimi i pjesëzës u me formën e tipit për të bërë është përgjithësuar

relativisht vonë.

Nga pikëpamja sintaksore, në këtë tog të gramatikalizuar janë vërejtur këto dukuri:

a) Përdorimi me kundrinor të drejtë e të zhdrejtë, të shprehur jo vetëm me anë të emrave e

përemrave të plotë, por edhe me anë të trajtave të shkurtra të përemrave vetorë. Kjo veçori

sintaksore për formën e tipit për të bërë del që te Bogdani. Për shembull:

…veçë për të na bam me ditunë se…; qi ka ungjënë kryetë për të të marrë ngrykë e

për të të avitunë… (pj. I, II/II/11; pj. II, III/III/5).

Si e tillë, kishte shkuar dy herë në Vjenë për të shoqëruar sekretarin e parë të rrethit

për një pezmatim veshkash...; Do të mjaftonte e para për të na lënë gojëhapur. Ëndrra

73

Ethem Likaj, Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe, Julvin, Tiranë, 2006, f. 235. 74

Shembujt nga autorët tanë të vjetër, Buzuku, Budi dhe Bogdani, janë marrë nga artikujt e Profesor

Shaban Demirajt, Profesor Seit Mansakut dhe Profesor Emil Lafes.


51

e tij e gjimnazit për t’i ngjarë demonit të Lermontovit, ishte njëmendësuar më në fund.

(Kadare, Spiritus, f. 49; f. 52; f. 170).

b) Merr rrethanorë të ndryshëm, ashtu si gjithë format e tjera foljore. Ka mundësi të marrë

edhe një kryefjalë të ndryshme nga ajo e foljes drejtuese. Kjo veçori del që në veprën e

Bogdanit. Për shembull:

… veçë jet për t’u ditunë moti kur ka me kjanë… (pj. I, IV/IV/8).

Për të mos i mbetur hatri askujt, përfundoi ta thërriste Kuvendin e Kapedanëve në

Lesh.

c) Forma e tipit për të bërë përdoret edhe me pjesëzën mohuese mos, ashtu si forma e

pashtjelluar e tipit me ba(m). Kjo del që në veprën e Bogdanit.

…tue pasunë heshtunë, për të mos çtuem të dhimptunë…; …kurraj për të mos dalë

andyj (pj. II, III/III/11; IV/IV/21).

Mund të merrej si krenari e kotë, si shenjë barazie, për të mos kujtuar shprehjen e

mallkuar “s’ia bënte syri tërr”... (Kadare, Spiritus, f. 71).

I rrethuar nga zona të gjera, që kishin marrëdhënie të ftohta me të, qyteti ngjante për to

i huaj, për të mos thënë armiqësor. (Kadare, Darka e gabuar, f. 15).

d) Forma e tipit për të bërë nuk mund të përcaktohet nga një mbiemër ose nga një emër në

gjinore. Te veprat e autorëve tanë të vjetër hasen ndërtime ku togu në fjalë ndiqet nga një fjalë

tjetër përcaktuese. Por ndërtime të tilla në shqipen standarde nuk hasen më.75

Togu në fjalë, duke kaluar në klasën e foljeve, ka marrë edhe kategorinë gramatikore të

diatezës. Si rrjedhim, emri foljor i gjinisë asnjanëse, si pjesë përbërëse e një forme të tillë

foljore, i humbet kategoritë gramatikore të emrit. Kur folja është kalimtare, ky tog përdoret në

të tria diatezat. Format e diatezave joveprore dhe vetëvetore në shqipen e sotme dallohen nga

ajo veprore nëpërmjet pjesëzës u që vihet para foljes. Sipas Profesor Sh. Demiraj “ky dallim

haset edhe në veprën e Bogdanit si edhe në krijimet popullore të Shqipërisë së Veriore.”76

Për

shembull: ... me shtim rjetë e leqe për t’u adhëruem për hyj... (Bogdani, C. Pr. I/18). E

75

Shaban Demiraj, Emrat prejfoljorë asnjanës dhe togjet me vlerë foljore të formuara me

pjesëmarrjen e emravet prejfoljorë asnjanës, SF 2, 1969, f. 50. (... dëshirënë që ka pasurë të shprehurë

në zemrë çdo shqipëtar i ndrituarë për të shkruarët të gjuhës së bukur sanë. S. Frashëri, Shqipëria, f.

47). 76

Shaban Demiraj, Forma gramatikore perifrastike për + emër foljor i gjinisë asnjanëse në trajtë të

pashquar, Konferenca e parë e studimeve albanologjike, Tiranë 1965, f. 217.


52

ndërpreu ecejaken për t’u afruar te tryeza. Një copë herë vazhdoi po ajo e folur, dy nga dy, që

vazhdimisht i largohej qendrës së dhomës, për t’u strehuar anëve. (Kadare, Spiritus, f. 81;

110).

Për sa i takon kategorisë gramatikore të kohës, kjo formë gramatikore perifrastike, ashtu si

paskajorja e tipit me ba(m) dhe ajo e gjuhës latine, kuptimin kohor e ka të kushtëzuar nga

kuptimi kohor i foljes drejtuese. Ajo përdoret për të shprehur veprime ose gjendje që priten të

vërtetohen në të ardhmen ose priteshin të vërtetoheshin në të shkuarën, por gjithmonë pas

veprimit a gjendjes së shprehur nga folja e fjalisë prej së cilës varet. Për shembull:

E zonja e shtëpisë shkoi në kuzhinë për të përgatitur kafetë. “Princat”, për ta kryer

rolin e tyre, ndjekjen e viktimës hap pas hapi, duhej të ishin në trupin e tij. (Kadare,

Spiritus, f. 112; 100)

I.2.2.1. Funksionet sintaksore të togut për të bërë

Zanafilla e formës së pashtjelluar foljore të tipit për të bërë duhet kërkuar në përdorimin e

togut parafjalë + emër prejfoljor asnjanës në funksion qëllimor. Ky është edhe funksioni me

të cilin përdoret më shumë kjo formë e pashtjelluar, jo vetëm në shqipen e sotme, por edhe tek

autorët tanë të vjetër. Për sa i përket funksionit sintaksor të këtij togu, mund të themi se

pjesëza me origjinë parafjalore luan një rol të rëndësishëm, por nuk mund ta ndajmë nga i tërë

togu ku bën pjesë edhe emri prejfoljor. Pra, funksioni sintaksor nuk mund të shihet sipas

pjesëve përbërëse të togut, por në tërësi. Me integrimin e saj gradual në sistemin foljor, kjo

formë e pashtjelluar ka ardhur duke u përdorur edhe në këto funksione sintaksore:

1. Në funksion qëllimor. Siç e thamë edhe më lart, me këtë funksion ajo përdoret më dendur.

Për shembull:

...ai afroi fytyrën për të dalluar ndonjë emër aktori apo ndonjë orar. Koloneli ngrihet

vetë për të ndërruar pllakën e gramafonit (Kadare, Spiritus, f. 112; Darka e gabuar,

66).

…i kini kujdes për të ruojtunë …(Buzuku, f, 127)

…të kietë ashtu ende një anëth me ujë për të lam duortë e napënë… (Budi, RR 94).


53

Me funksion qëllimor kjo formë e pashtjelluar mund të prihet edhe nga pjesëza si me ngjyrim

krahasor, ose nga pjesëza sa me ngjyrim kufizues.77

Për shembull:

Atëherë ngriti sytë, pa kosovarin dhe tundi kokën si për ta përshëndetur. Koloneli ia

afroi fytyrën si për të hetuar nëse ishte vërtet doktor Gurametoja i madh përbri tij apo

një i panjohur. (Kadare, Darka e gabuar, f. 53).

Gjatë një dëgjimi të shkurtër, aty-këtu, sa për të parë cilësinë e regjistrimit, ndihmësi

që i kishte sjellë, gati-gati ndihej fajtor për heshtjet e gjata... (Kadare, Spiritus, f. 116).

2. Në funksion përcaktor. Edhe me këtë funksion kjo formë përdoret dendur. Për shembull:

Shqipëria ka njerëz të zotët për të qeverisur. Zelli i përgjuesve për të sjellë gjithë

mllefin e pakënaqësinë e njerëzve kundër zëthave, binte në sy menjëherë. (Kadare,

Spiritus, f. 120).

Të shkretët prindërit e mi, e vuanin mjaft vendosjen time për të fjetur në dhomën e

pritjes. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 56).

…e na jemi mbajtunë porsi dhentë për të nvranë. (Buzuku, f, 353)

E se ajo ligj të kish pasunë vertyt për të shelbuem… (Bogdani, pj I, I/V/7)

Edhe në funksionin përcaktor kjo formë e pashtjelluar mund të prihet nga pjesëza si me

ngjyrim mënyror, ose nga pjesëza sa me ngjyrim kufizues. Për shembull:

Një qëndrim pak si për të qeshur mbante zoti Banka. Shefi ngriti kryet si për t’i thënë:

ç’t’i bësh. (Kadare, Spiritus, f. 157).

Si për ta lehtësuar disi nga fajësimi i rëndë i tradhtisë, ithtarët e doktor Gurametos së

madh iu kthyen prapë dyshimit për ikjen nga mendja të tij. (Kadare, Darka e gabuar,

f. 33).

I duhet dhënë fund prodhimit sa për të prodhuar, me qëllim që të realizohet vëllimi

global.

3. Në funksionin e përcaktorit kallëzuesor të kryefjalës. Nga format e pashtjelluara foljore, në

funksionin e përcaktorit kallëzuesor më shpesh haset paskajorja e tipit për të bërë. Me këtë

77


1995, f., 340.


54

funksion kjo formë e pashtjelluar përdoret pranë një numri të kufizuar foljesh si: jam, kam,

bëhem, etj. Në të tilla raste, togfjalëshi kallëzuesor shpreh zakonisht edhe ngjyrimin e

detyrimit. Ky ngjyrim është më i theksuar, kur forma në shqyrtim përdoret me foljen jam, e

cila bashkë me formën e paskajores së tipit për të bërë ka vlerën e gerundivit latin të

shoqëruar nga folja esse. Për shembull:

… ajo punë ishte për ta çmuem e përbuzunë. (Bogdani, pj II, III/I/11)

… qish ke për të bam, bane çpejt. (Bogdani, pj II, II/VII/8)

… prashtu këto kafshë fort janë për të vum roe e për të dijtunë se janë… (Budi, SC 8)

Nuk ishte për të qeshur siç qe marrë në fillim, por as aq e frikshme siç qe dukur më

pas. (Kadare, Darka e gabuar, f. 99).

Nëse i zhvillojnë me dyer të hapura, të ftoj të vish, ke për t’u kënaqur. (Kongoli, Jetë

në një kuti shkrepësesh, f. 108).

Edhe njëqind herë ta dëgjojmë, s’kemi për të marrë vesh gjësend. Ishte vonë për të

hequr sytë, kurse në të sajtë ndriçimi u dendësua aq fort, saqë një nga

bashkëbiseduesit... S’kishte ndonjë gjë për t’u habitur nëse e çonin drejt e në qytetin

B. (Kadare, Spiritus, f. 166, 240, 247).

Ç’është kështu me ty? Qan kur është për të qeshur.

Në togfjalëshat e këtij tipi kjo formë e pashtjelluar mund të prihet nga edhe nga pjesëza sa,

me ngjyrim kufizues.78

Për shembull:

Mendimi i mjekut ishte që ky ilaç ishte sa për të shtyrë ditët.

4. Në funksion krahasor. Në këtë funksion ajo përdoret me lidhëzat nënrenditëse krahasore se

ose sesa. Për shembull:

…kjo ishte një luftë për të shpëtuar Shqipërinë më fort, sesa për të marrë Danjën

(Noli, Historia e Skënderbeut, f. 51).

Mendoja se meshkujt që mbushnin lokalin, më shumë se për të pirë konjak apo fërnet,

shkonin atje për të parë nënën e Eltonit. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 90).

78

Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Gramatika e gjuhës shqipe, I, Tiranë 1995, f., 340.


55

5. Në funksion kundrinor. Në këtë funksion forma e pashtjelluar e tipit për të bërë përdoret

mjaft rrallë. Për shembull:

I tha se asnjeri nuk kishte menduar për ta arrestuar. Kjo gjë ndihmon për të sqaruar

më mirë problemin. Dy-tri orë me kitarën nëpër duar, nuk më mjaftonin për t’u bindur

se s’do të bëhesha kurrë kitarist. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 107).

6. Në funksion kryefjalor. Edhe në këtë funksion përdoret vetëm me raste të kufizuara.

Zakonisht përdoret pas foljes mbetem, në vetën e tretë njëjës. Për shembull:

Fliste për martesë e i vinte për të qarë. I mbetej vetëm për të rregulluar çatinë e

kosheres.

... njerëzit ... shpejtonin të përfitonin nga koha e paktë që iu mbetej për të folur e

pëshpëritur, e sharë e shfryrë, me fjalë të tjera, për të zbrazur edhe një herë barkun në

prag të heshtimit. (Kadare, Spiritus, f. 120).

7. Për të theksuar më shumë brendinë kuptimore të formës vetore të së njëjtës folje, para së

cilës vendoset. Për shembull:

Për të njohur, e njoh. Për të ikur, iku etj.

8. Si pjesë përbërëse e kohës së ardhme dëftore dhe e së tashmes kushtore. Për shembull:

Edhe sikur të bërtiste, njeri s’kishte për ta dëgjuar.

Funksionet në të cilat përdoret kjo formë e pashtjelluar foljore, përfshihen në sferën e

funksioneve të paskajores. Por procesi i kthimit të saj të plotë në paskajore nuk ka përfunduar

ende. Megjithatë, duhet pranuar se procesi i gramatikalizimit të togut në shqyrtim është

përfunduar në fazën e dokumentuar të gjuhës shqipe.

Me formën e pashtjelluar të tipit për të bërë mund të përkthehet paskajorja e tashme veprore e

latinishtes, për shembull: In urbe parata esse, quae iusserit; ne cunctetur ipse propius

accedĕre. – Në qytet ishte përgatitur gjithçka që kishte urdhëruar; dhe vetë të mos vonohej

për të ardhur. (Sal. kap. XLIV).

Me këtë formë të pashtjelluar të shqipes përkthehet edhe gerundi e gerundivi, të shoqëruar nga

fjalët causa ose gratia; gerundi e gerundivi në rasën kallëzore dhe supini, të cilat përdoren në

funksion qëllimor. Për shembull: Postremo dissimulandi causa aut sui expurgandi, sicut


56

iurgio lacessitus foret, in senatum venit. – Më në fund, për të ngatërruar ujërat ose për t’u

shfajësuar, sikur po akuzohej padrejtësisht, shkoi në senat. (Sal. kap. XXXI).

…quod accidit, ut duces adversariorum occasione et beneficio fortunae ad nostros

opprimendos uterentur.

…komandantët e forcave kundërshtare, siç kishte ndodhur, do të shfrytëzonin rastin dhe fatin

për të sulmuar trupat tanë. (Caes. Liber I, kap. 40).

Haedui legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium.

Eduinët dërguan ambasadorë te Çezari, për të kërkuar ndihmë. (Caes.)

Si përfundim mund të themi se forma e pashtjelluar e tipit për të bërë ka një përdorim të gjerë

e të dendur në gjuhën e sotme letrare. Ky tog, gjatë procesit të gramatikalizimit, është

ngurosur dhe ka marrë vlera kuptimore e tipare gramatikore karakteristike për format e

pashtjelluara foljore. Integrimi në sistemin foljor e ka mundësuar shumë fakti që emri

prejfoljor asnjanës i tipit të punuar në gjuhën shqipe është përdorur prej kohësh si një emër

veprimi. Kjo ka ndikuar që i tërë togu parafjalë + emër prejfoljor asnjanës në trajtë të

pashquar me kalimin e kohës të merrte kuptim foljor dhe për pasojë të marrë tipare foljore.

Nga pikëpamja kuptimore, kjo formë e pashtjelluar ka vlerën e një paskajoreje. Ajo shërben

për të emërtuar një veprim si proces, pa iu referuar një vete të caktuar, dhe nga gjuhëtarët tanë

është quajtur formë analitike foljore me vlerën e një paskajoreje me funksione sintaksore të

kufizuara.

Te togu i gramatikalizuar është përftuar edhe kundërvënia formale veprore – joveprore (për të

bërë – për t’u bërë), duke u dalluar gjithnjë e më shumë kuptimi jovepror nëpërmjet

vendosjes së pjesëzës u pas nyjës së emrit prejpjesor.

Nga pikëpamja sintaksore, në këtë tog të gramatikalizuar janë vërejtur këto dukuri:

Përdorimi me kundrinor të drejtë e të zhdrejtë, të shprehur jo vetëm me anë të emrave e

përemrave të plotë, por edhe me anë të trajtave të shkurtra të përemrave vetorë; merr

rrethanorë të ndryshëm, ashtu si gjithë format e tjera foljore. Ka mundësi të marrë edhe një

kryefjalë të ndryshme nga ajo e foljes drejtuese; përdoret edhe me pjesëzën mohuese mos,

ashtu si forma e pashtjelluar e tipit me ba(m); nuk mund të përcaktohet nga një mbiemër ose

nga një emër në gjinore.

Togu në fjalë, duke kaluar në klasën e foljeve, ka marrë edhe kategorinë gramatikore të

diatezës. Kur folja është kalimtare, ky tog përdoret në të tria diatezat. Format e diatezave

pësore dhe vetëvetore në shqipen e sotme dallohen nga ajo veprore nëpërmjet pjesëzës u që

vihet para foljes.

Për sa i takon kategorisë gramatikore të kohës, kjo formë gramatikore, ashtu si paskajorja e

tipit me ba(m), kuptimin kohor e ka të kushtëzuar nga kuptimi kohor i foljes drejtuese. Ajo

përdoret për të shprehur veprime ose gjendje që priten të vërtetohen në të ardhmen ose

priteshin të vërtetoheshin në të shkuarën, por gjithmonë pas veprimit a gjendjes së shprehur

nga folja e fjalisë prej së cilës varet.


57

Zanafilla e formës së pashtjelluar foljore të tipit për të bërë duhet kërkuar në përdorimin e

togut parafjalë + emër prejfoljor asnjanës në funksion qëllimor. Ky është edhe funksioni me

të cilin përdoret më shumë kjo formë e pashtjelluar, jo vetëm në shqipen e sotme, por edhe tek

autorët tanë të vjetër. Kjo formë e pashtjelluar përdoret në këto funksione sintaksore:

Në funksion qëllimor. Në këtë funksion kjo formë e pashtjelluar mund të prihet edhe nga

pjesëza si me ngjyrim krahasor, ose nga pjesëza sa me ngjyrim kufizues.

Në funksion përcaktor. Edhe në këtë funksionin kjo formë e pashtjelluar mund të prihet nga

pjesëza si me ngjyrim mënyror, ose nga pjesëza sa me ngjyrim kufizues.

Në funksionin e përcaktorit kallëzuesor të kryefjalës. Me këtë funksion kjo formë e

pashtjelluar përdoret pas foljeve: jam, kam, bëhem, etj.

Në funksion krahasor. Në këtë funksion ajo përdoret me lidhëzat nënrenditëse krahasore se

ose sesa.

Në funksion kundrinor dhe kryefjalor. Në funksion kryefjalor përdoret vetëm me raste të

kufizuara. Zakonisht përdoret pas foljes mbetem, në vetën e tretë njëjës.

Si pjesë përbërëse e kohës së ardhme dëftore dhe e së tashmes kushtore dhe shërben për të

theksuar më shumë brendinë kuptimore të formës vetore të së njëjtës folje, para së cilës

vendoset.

Funksionet në të cilat përdoret kjo formë e pashtjelluar foljore, përfshihen në sferën e

funksioneve të paskajores. Por procesi i kthimit të saj të plotë në paskajore nuk ka përfunduar

ende.

Me këtë formë të pashtjelluar mund të përkthehet paskajorja e tashme veprore e latinishtes,

gerundi e gerundivi, të shoqëruar nga fjalët causa ose gratia; gerundi e gerundivi në rasën

kallëzore dhe supini, të cilat përdoren në funksion qëllimor.

I.2.3. Ndërtimet kam + paskajore e tipit me ba dhe kam + forma e

pashtjelluar e tipit për të bërë

Në gjuhën e sotme shqipe, siç dihet, për të shprehur kuptimin e së ardhmes përdoret forma

analitike që ndërtohet me anë të pjesëzës do dhe me anë të foljes ndihmëse kam. Këta dy tipa

të ardhmeje janë bërë pronë e gjuhës së sotme letrare. Në rastin e parë, pjesëza do ndiqet nga e

tashmja e lidhores, me ose pa pjesëzën të (do të punoj, do punoj). Nga gjuhëtarët tanë, kjo

formë e së ardhmes në fillim është quajtur futurum voluntatis, e cila shërbente për të shrehur

dëshirë, ndërsa sot përdoret si një e ardhme e mirëfilltë, pa ndonjë nuancë dëshire. Ndërsa në

rastin e dytë, ku do të përqendrohemi edhe ne, kemi formimet kam + paskajore e tipit me ba

dhe kam + forma e pashtjelluar e tipit për të bërë me vlerë paskajoreje (kam me ba, kam për

të bërë). Përveç këtyre përdoren edhe format e tipit kisha me ba dhe kisha për të bërë. Forma

e tipit kam me ba përdoret vetëm në të folmet gege, sidomos në gegërishten veriore, ku


58

ekziston edhe paskajorja me ba.79

Kurse forma e tipit kam për të bërë me vlerën e së ardhmes

e njohin të dyja dialektet, por në atë verior përdoret më pak. Në ndërtime të tilla, elementi i

parë ka më konkret kuptimin gramatikor dhe më të përgjithshëm atë leksikor (folja ndihmëse

kam), ndërsa elementi i dytë themelor ka kuptimin leksikor dhe më të përgjithshëm atë

gramatikor (me ba, për të bërë). Lidhja e elementeve në këto ndërtime perifrastike bëhet me

një plotësim reciprok të njëri-tjetrit. Pra, kemi një lidhje të ngushtë e të pandërmjetme

kuptimore e sintaksore të elementeve. Kuptimet kohore në ndërtime të tilla dalin nga

marrëdhëniet ndërmjet elementeve përbërës. Sipas Profesor Mansakut, “kam + paskajore,

duke qenë paskajorja indiferente ndaj kuptimit gramatikor të kohës, ndërtimi ruan po atë

kuptim kohor që ka folja kam.”80

Forma perifrastike kam + paskajore me me është një ndërtim, ku folja kam ka kuptim të

papërfunduar, pra, paraqitet e paplotë dhe ka nevojë të plotësohet nga një fjalë tjetër dhe me

natyrën leksiko-gramatikore të paskajores, si formë emërore e foljes që emërton një veprim të

zhveshur në përgjithësi nga kuptimet gramatikore dhe e përshtatshme për të plotësuar një folje

tjetër me karakteristika gramatikore të përcaktuara.81

Të ardhmen e tipit kam + paskajore disa

gjuhëtarë të huaj (një ndër ta është Sandfeldi) e kanë krahasuar me të ardhmen e modelit latin

infinitivus + habeo, madje shtojnë se kjo formë është krijuar nga si ndikim i latinishtes

ballkanike. Por kjo me të të drejtë është hedhur poshtë nga studiuesit tanë, duke sjellë

argumente se një ndërtim i tillë është zhvillim i brendshëm i gjuhës sonë.82

Për sa i takon vjetërsisë së kësaj forme, studiuesit janë të mendimit se është shumë e hershme,

përderisa përdoret mjaft shpesh te libri i parë shqip.83

Nga pikëpamja kuptimore, e ardhmja

kam + paskajore te Buzuku e ruan në një farë mase kuptimin e domosdoshmërisë dhe me të

drejtë është quajtur nga studiuesit futurum necessitatis.84

Me kalimin e kohës kjo formë

perifrastike nuk e humbi plotësisht nuancën e domosdoshmërisë dhe të përdoret si një e

ardhme e zakonshme. Mendojmë se kjo mund të jetë një arsye që një ndërtim i tillë ruhet edhe

sot në ato të folme që e përdorin. Te Koliqi kemi hasur shembuj të tillë.

Të tjerat ke me i ndreqë vetë tash qi këtheve. Si thue ti, ka m’u njallë ndoj mendim për

kët Shqipni në masën e re? Prandej mos ban marak se edhe flamujt kanë me t’u shitë

krejt. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 4, 8, 11).

79

Shaban Demiraj, Rreth formavet të së ardhmes në gjuhën shqipe, SF, 3, Tiranë 1970, f. 71. 80

Seit Mansaku, Ndërtimet me foljen ndihmëse kam + paskajore tek autorët e vjetër, SF, 2, 1980, f.

139. 81


Shaban Demiraj, Morfologji historike e gjuhës shqipe, II, 1976, f. 108; Rreth formavet të së ardhmes

në gjuhën shqipe, SF, 3, Tiranë 1970, f. 76. Seit Mansaku, Ndërtimet me foljen ndihmëse kam +

paskajore tek autorët e vjetër, SF, 2, 1980, f. 139. 83

Idriz Ajeti, Nji shqyrtim i shkurtë mbi zhvillimin e futurit në shqipe, Jeta e Re, 2, 1954, f. 12; Jorgji

Gjinari, Për historinë e dialekteve të gjuhës shqipe, SF, 4, 1968, f. 135. 84

Mahir Domi, Morfologjia historike e shqipes, konspekt leksionesh, 1961, f. 69; Seit Mansaku,

Ndërtimet me foljen ndihmëse kam + paskajore tek autorët e vjetër, SF, 2, 1980, f. 140.


59

Tek autorët tanë të vjetër dhe të mëvonshëm veriorë dalin këto forma perifrastike me foljen

ndihmëse kam + paskajore e tipit me punue:85

1. e tashme e foljes kam + paskajore, duke dhënë kuptimin e së ardhmes. Për shembull:

Ma kur të kthenjenë kanë me kthyem me gazëmend tue përum duorezëtë e tyne. Hinje

se kanë me u mplakunë gjithë, porsi petëkutë e tinja ka me i britunë gjithë. (Buzuku,

II, 23, 213).

Bejtat e Shqipnia kanë me të qitë në dritë. E sa për Shqipni , po të siguroj un se ka me

qindrue. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 11).

Forma pësore e së ardhmes kam + paskajore bëhet duke i vënë paskajores pjesëzën –u. Për

shembull:

Hinje se ka me u zanë, e ka me lem birë, e ka me u grishunë Biri i d Naltet (Buzuku,

II, 33).

Sa për këtu në Shkodër me këso mendimesh s’ke me u martue kurr. Kuku për Malin e

Zi, kuku për gjithë botën qi ka me u mbytë në gjak. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 52,

114).

2. e pakryer e foljes kam + paskajore, duke dhënë një formë me vlerën e së ardhmes së të

shkuarës ose të kushtores. Për shembull:

E tue pasunë zanë nfill me pam i kle përum një qi kish me i dhanë dhjetë mijë dukat.

(Buzuku, 311).

Sa hyni, u pa në fytyrë se kishte mjaft me tregue. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 91).

3. folja kam në të kryerën e thjeshtë + paskajore. Për shembull:

Zot, u besonj se ti je qi pate me ardhunë mbë shekullit. (Buzuku, II, 183).

Te Buzuku gjenden edhe ndërtime me foljen kam në mënyrën lidhore të tashme, të ndjekur

nga paskajorja, të cilat kanë kuptim kohor të së ardhmes e kuptimin modal të detyrimit a të

mundësisë.86

Për shembull:

Përse kur të ketë me ardhunë Biri uit, të vgjanjë të mbetunitë e ti ndër ne trajtuom.

(Buzuku, II, 35)

85


Seit Mansaku, Artikull i cituar, SF, 2, 1980, f. 144.


60

...neve na ep hir, na me klenë shpëtuom n kësosh së këqijash në kësaj jete, e na të kemi

me pasunë gazëmendnë e jetësë glatë (Buzuku, II, 27).

Folja kam në të tashmen e lidhores në shumë raste është përdorur me vlerën e së ardhmes së

dëftores, prandaj togu të kem + paskajore ka kuptimin e së ardhmes. Ndërtime të tilla

përdoren edhe sot ne gegërishte në gjuhën popullore, për të shprehur një dëshirë. Për

shembull: Të kini me më marrë edhe mu me vete – sikur të më merrni edhe mua me vete.

Për sa i përket ndërtimit kam + forma e pashtjelluar e tipit për të bërë (kam përë të bërë e

kisha për të bërë), me vlerën e së ardhmes, siç e thamë edhe më lart, ka një përdorim të gjerë.

Sipas gjuhëtarëve tanë, ky ndërtim duhet të jetë përftuar pas shekullit XVI, pasi nuk ndeshet

as te Buzuku e as te Matrënga.87

Ndërsa në veprën e Bogdanit hasen mjaft ndërtime të tilla.88

Këto trajta në shumicën dërrmuese të rasteve kanë ngjyrimin e sigurisë. Ky ngjyrim shprehet

më qartë në ndërtimet me mohim.89

E ardhmje e tipit kam për të bërë tregon një veprim që

pritet të kryhet pas një çasti të ligjërimit, ndërsa kisha për të bërë tregon një veprim që pritej

të kryhej pas një çasti të caktuar të së shkuarës. Ngjyrimi i sigurisë mund të përforcohet me

fjalë a togje fjalësh që shprehin siguri, të tipit: sigurisht, me siguri, me ndajfoljen kurrë, me

pjesëzën jo, as etj. Për shembull:

Me siguri, sot nuk kemi për t’ia arritur qëllimit. Kurrë nuk kemi për t’i harruar fjalët

e tij. Edhe njëqind herë ta dëgjojmë, s’kemi për të marrë vesh gjësend.

Edhe e ardhmja e së shkuarës me kishte ka të njëjtin ngjyrim kuptimor, atë të sigurisë dhe

përdoret me të njëjtat fjalë a togje fjalësh, të cilat i përmendëm më lart. Për shembull:

Ai nuk kishte për ta harruar atë natë. Nuk kishte për të shkelur kurrë në atë shtëpi. Me

siguri, nuk kishte për ta ulur veten aq poshtë.

Ndërtimi habeo + infinitivus në gjuhën latine është një sintagmë e lirë, e cila nuk ka kuptimin

e së ardhmes. Folja habeo (habere - kam) është e zgjedhimit të dytë dhe nuk shërben si folje

ndihmëse si në gjuhën shqipe dhe ndërmjet pjesëve përbërëse të këtij ndërtimi mund të futen

edhe gjymtyrë të tjera. Për shembull:

Non habeo quid facere – nuk kam çfarë të bëj.

Nostri vero, qui satis habebant sine detrimento discedere, compluribus interfectis…

Ndërsa tanët, që u mjaftonte të tërhiqeshin pa u dëmtuar, pasi vranë shumë ...

87

Shaban Demiraj, Gjuhësi ballkanike, Logos-A, Tiranë 1994, f. 120-121. 88

Eliana Paço, Mënyra dëftore në veprën “Cuneus propheratum” të Pjetër Bogdanit, Studime

albanologjike II, 1997, f. 95. Sipas autores, ndërtimet kam + formë e pashtjelluar të tipit për të bërë

hasen në 140 raste në këtë vepër. 89

Mehmet Çeliku, Do të bëj dhe kam për të bërë në gjuhën e sotme letrare, Gjuha Jonë, 1, 1988, f. 64.


61

Mund të ndodhë që habeo + infinitivus të përkthehet në shqipe me kam + paskajore me

kuptimin e së ardhmes90

, por kjo nuk do të thotë se është ndikim i latinishtes.

Si përfundim mund të themi se për të shprehur kuptimin e së ardhmes, shqipja, krahas

ndërtimit me anë të pjesëzës do (do të bëj), ka bërë pronë të sajën edhe të ardhmen me anë të

foljes ndihmëse kam (kam + paskajore e tipit me ba dhe kam + forma e pashtjelluar e tipit

për të bërë me vlerë paskajoreje (kam me ba, kam për të bërë). Forma e tipit kam me ba

përdoret vetëm në të folmet gege, ku ekziston edhe paskajorja me ba. Kurse forma e tipit kam

për të bërë me vlerën e së ardhmes e njohin të dyja dialektet, por në atë verior përdoret më

pak.

Nga pikëpamja kuptimore, e ardhmja kam + paskajore te Buzuku e ruan në një farë mase

kuptimin e domosdoshmërisë dhe me të drejtë është quajtur nga studiuesit futurum

necessitatis. Me kalimin e kohës kjo formë perifrastike nuk e humbi plotësisht nuancën e

domosdoshmërisë dhe të përdoret si një e ardhme e zakonshme. Kjo e ardhme është zhvillim i

brenshëm i shqipes dhe nuk është ndërtuar sipas modelit latin infinitivus + habeo, pasi ky

ndërtim është tog i lirë në latinishte dhe nuk ka kuptimin e së ardhmes.

Forma perifrastike me foljen ndihmëse kam + paskajore e tipit me punue del në format: e

tashme e foljes kam + paskajore, duke dhënë kuptimin e së ardhmes; forma pësore e së

ardhmes kam + paskajore bëhet duke i vënë paskajores pjesëzën –u; e pakryer e foljes kam +

paskajore, duke dhënë një formë me vlerën e së ardhmes së të shkuarës ose të kushtores; folja

kam në të kryerën e thjeshtë + paskajore.

Krahas këtyre formave hasen edhe ndërtime me foljen kam në mënyrën lidhore të tashme, të

ndjekur nga paskajorja, të cilat kanë kuptimin kohor të së ardhmes e kuptimin modal të

detyrimit a të mundësisë. Folja kam në të tashmen e lidhores në shumë raste është përdorur

me vlerën e së ardhmes së dëftores, prandaj togu të kem + paskajore ka kuptimin e së

ardhmes.

Për sa i përket ndërtimit kam + forma e pashtjelluar e tipit për të bërë (kam përë të bërë e

kisha për të bërë), me vlerën e së ardhmes ka një përdorim të gjerë. Këtë ndërtim e hasim që

në veprën e Bogdanit. Këto trajta në shumicën dërrmuese të rasteve kanë ngjyrimin e

detyrimit dhe të sigurisë. E ardhmja e tipit kam për të bërë tregon një veprim që pritet të

kryhet pas një çasti të ligjërimit, ndërsa kisha për të bërë tregon një veprim që pritej të kryhej

pas një çasti të caktuar të së shkuarës.

90

Seit Mansaku, Artikull i cituar, SF, 2, 1980, f. 140. “Adhuc multa habeo vobis dicere. – E ndaj kam

shumë kafshë me u thashunë.”

Kreu II: Forma e pashtjelluar pjesore

62

KREU II

FORMA E PASHTJELLUAR PJESORE

II.1. PJESORJA E GJUHËS LATINE

Pjesorja e gjuhës latine, ashtu si e shumë gjuhëve të tjera indoevropiane, ka natyrë të dyfishtë,

atë të mbiemrit dhe të foljes. Si mbiemër përputhet në gjini, numër dhe rasë me emrin të cilit i

referohet, ndërsa si folje kërkon rasën e emrit të cilit i referohet91

. Sikurse edhe në gjuhën

shqipe, pjesorja latine ruan po atë kuptim leksikor që ka edhe folja prej së cilës formohet. Për

shembull:

Homo est animal ratione utens.

Njeriu është një kafshë që përdor arsyen.

Taetra est avaritia praesertim in principibus rem publicam gubernantibus (Cic.)

E shëmtuar është grykësia veçanërisht në krerët që qeverisin një shtet.

Pjesoret utens dhe gubernans vijnë nga foljet respektive: utor, usus sum, uti – përdor;

guberno, as, gubernavi, gubernatum, gubernare – qeveris.

II.1.1. Kohët e pjesores

Kohët e pjesores, si ato të paskajores, kanë vlerë relative, domethënë nuk duhen konsideruar

në vetvete, por në raport me foljen e fjalisë drejtuese. Në gjuhën latine, ndryshe nga shqipja,

pjesorja ka dy diateza: veprore dhe joveprore. Siç do ta shohim edhe më poshtë, për pjesoren

e shqipes mund të flitet vetëm për kuptime diatezore (veprore, joveprore), por jo për diatezën

si kategori gramatikore. Diateza veprore e pjesores latine ka dy kohë: të tashmen dhe të

ardhmen, ndërsa diateza pësore ka vetëm të kryerën92

.

Pjesorja e tashme veprore është e ndërtuar në mënyrë sintetike, me anë të prapashtesave

përkatëse si më poshtë: temës së kohës së tashme të foljeve të zgjedhimit të parë dhe të dytë i

shtojmë prapashtesën –ns, ndërsa zgjedhimit të tretë dhe të katërt prapashtesën –ens. Kështu

kemi:

91

V. Tantucci, Urbis et orbis linguae, Bologna, 1992, f. 108-109. 92



63

lauda-ns (ladantis) – ai që lëvdon, duke lëvduar;

mone-ns (monentis) – ai që qorton, duke qortuar;

leg-ens (legentis) – ai që lexon, duke lexuar;

audi-ens (audientis) – ai që dëgjon, duke dëgjuar.

His rebus conparatis Catilina nihilo minus in proxumum annum consulatum petebat

sperans, si designatus foret, facile se ex voluntate Antonio usurum.

Megjithëse komploti ishte përgatitur në çdo detaj, prapëseprapë Katilina vuri

kandidaturën për konsull për vitin e ardhshëm, duke shpresuar se, nëse fitonte, do ta

bënte pas vetes Antonin me lehtësi (Sal. kap. XXVI).

At Pompeius cognitis his rebus, quae erant Orici atque Apolloniae gestae, Dyrrachio

timens diurnis eo nocturnisque itineribus contendit… (timeo, timui, -, ēre)

Pompeu nga ana e tij, me të mësuar me sa kishin ndodhur në Orikum dhe në Apoloni,

duke u frikësuar për Dyrrahun, u drejtua për atje, duke marshuar ditë e natë. (Caes.

Liber III, kap. 13).

Si mbiemër foljor, pas prapashtesave ajo merr fundoret e lakimit të tretë me një fundore (për

të tria gjinitë). Pra, në rasën emërore pjesoret dalin respektivisht në formën që kemi

përmendur më lart (-ns dhe -ens).

…in his Camerino fugientem Lucilium Hirrum cum sex cohortibus…

…mes tyre mori edhe Lucil Hirrin të arratisur nga Kamerini me gjashtë kohorta…


Sed insequentes nostros, ne longius prosequerentur, Sulla revocavit.

Por ndjekësit tanë Sula i ktheu, që të mos shtyheshin shumë përtej. (Caes. Liber III,

kap. 51).

Eadem Galli fatentur ac Lentulum dissimulantem coarguunt praeter litteras

Galët pohuan të njëjtat gjëra dhe dëshmuan se Lentulin të shtirur, përveç letrave…

(Sal. kap. XLVII).

Pjesorja e tashme nuk shënon kohë në vetevete, por tregon një veprim shoqërues të

njëkohshëm me atë të foljes drejtuese, në cilëndo kohë që të jetë kjo e fundit. Pra, ajo shpreh

një veprim të papërfunduar, prandaj shpesh përkthehet me një fjali përcaktore me përemrin

lidhor që, i ndjekur nga një folje në dëftore në kohën e tashme ose në të pakryerën, ose në të

ardhmen. Por, nga shembujt më lart shohim se pjesorja mund të përkthehet në shqipe edhe me

anë të përcjellores, me mbiemër prejpjesor apo me emër. Pjesorja e tashme nuk ka karakter


64

foljor shumë të theksuar. Shumë prej tyre janë përdorur zakonisht në mënyrë përfundimtare si

mbiemra93

.

te audio = të dëgjoj të qash = që qan (të dëgjoj duke qarë).

Flentem te audivi = të dëgjova të qaje = që qaje (të dëgjova duke qarë).

te audiam = do të të dëgjoj të qash = që do të qash (do të të dëgjoj duke qarë).

Në kohën e tashme, pjesorja latine ka gjithmonë kuptim vepror94

. Këtë kuptim kanë të gjitha

foljet kalimtare dhe jokalimtare, si të formës veprore ashtu edhe ato deponente95

: amans

(kalimtare veprore); veniens (jokalimtare veprore); hortans (kalimtare deponente); moriens

(jokalimtare deponente). Pjesorja e tashme pësore nuk ekziston në gjuhën latine96

.

…si possit, inpellat ad societatem belli, existimans publice privatimque aere alieno

oppressos… (existimo, are; kal)

…nëse mundte, t’u kërkonte një besëlidhje lufte, duke menduar se ata, të zhytur në

hua si shtetërore dhe private...(Sal. kap. XL).

…quod ea nubere illi dubitabat timens privignum adulta aetate… (timeo, ēre; kal dhe

jokal).

…ajo ngurronte të martohen me të, duke pasur frikë djalin e këtij nga martesa e parë,

tashmë në moshë të rritur… (Sal. kap. XV).

Pompeius enim discedens ab urbe in senatu dixerat eodem se habiturum loco...

(discedo, ĕre; jokal).

Sepse Pompeu kur po largohej nga qyteti, kishte thënë në senat se i vlerësonte njëlloj,

si ata që ishin në qytet... (Caes. Liber I, kap. 33).

…sed exercitum Caesaris viarum difficultates tardabant, Afranii copias equitatus

Caesaris insequens morabatur. (insequor, insecutus sum, insequi; depon.)

…por ndërsa ushtrinë e Çezarit e vononin vështirësitë e rrugëve, forcat e Afranit

vonoheshin nga kalorësia e Çezarit që e ndiqte. (Caes. Liber I, kap. 70).

Tema e së tashmes së pjesores së tashme veprore është mjaft produktive për fjalëformimin si

në latinishte, ashtu edhe në gjuhë të tjetra. Në latinishte, nga tema me –nt formohen emrat e

93

N. Basha, Përcjellorja e shqipes dhe gerundi e participi i latinishtes, punim diplome, 1974, f. 34. 94

M. De Giorgi, P. Mandressi, I verbi latini, Milano, 1999, f, 36. 95

Në gjuhën latine deponente quhen ato folje që e kanë humbur trajtën veprore dhe kanë ruajtur atë

pësore, por me kuptim vepror. Edhe këto folje mund të jenë kalimtare, si hortor – nxis, dhe

jokalimtare si morior – vdes. 96

F. Terracina, Verbi latini, Tutti i verbi regolari e irregolari, Milano, 2001, f. 56.


65

lakimit të parë të tipit97

: scientia (dije, shkencë), potentia (fuqi), providentia (parashikim),

oboedientia (bindje), abstinentia (përmbajtje), nga pjesoret sciens, scientis; potens, potentis;

providens, providentis; oboediens, oboedientis; abstinens, abstinentis.

Nga tema e pjesores së tashme veprore në shqip kanë hyrë fjalë si: laborant – që punon;

docent – që mëson (të tjerët); agjent – që vepron, etj.

Pjesorja e kryer (apo e shkuar) pësore formohet nga tema e supinit98

duke i bashkëngjitur

mbaresat përkatëse të gjinive –us (mashkullor), –a (femëror) dhe –um (asnjanës), pra

ndërtohet në mënyrë sintetike. Tema e supinit, për të gjitha foljet, gjendet duke larguar

mbaresën –um.

Pjesoren e kryer pësore e kanë:

1. Të gjitha foljet kalimtare, forma veprore. Në këto raste pjesorja ashtu si në gjuhën shqipe

ka kuptim pësor. Edhe përkthimi i pjesores së kryer pësore e latinishtes përkon me pjesoren e

shqipes ose me mbiemrin prejpjesor. Për shembull:

Tema e supinit Pjesoja e kryer pësore

Laudat-um laudat-us, -a, -um i lavdëruar, që është lavdëruar

Monit-um monit-us, -a, -um i qortuar, që është qortuar

Lect-um lect-us, -a, -um i lexuar, që është lexuar

Audit-um audit-us, -a, -um i dëgjuar, që është dëgjuar

…cumque iis Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum

atque solutum (solvo, is, solvi, solutum, solvĕre; kal).

…bashkë me ta ishin dhe aborigjenët, një fis i egër, pa ligje, pa prijës, i lirë dhe i

pavarur. (Sal. kap. VI).

Sed re nova perturbatus maioribus itineribus Apolloniam petere coepit… (perturbo,

perturbavi, perturbatum, are; kal).

Por i shqetësuar nga ky lajm befasues, përpiqet të mbërrijë në Apoloni me ecje të

shpejtë… (Caes. Liber III, kap. 11).

97

K. Qiriazati, R. Dishnica, Gjuha latine, 2, 1990, f. 178. 98

Supini është një emër foljor i lakimit të katërt, i përdorur vetëm në kallëzore (acc, me –um) dhe në

rrjedhore (abl, me –u). Më gjatë do të flasim më poshtë.


66

2. Të gjitha foljet deponente kalimtare dhe jokalimtare. Në këto raste pjesorja ka kuptim

vepror. Këtij kuptimi në gjuhën shqipe i përgjigjet pjesorja pësore ose përcjellorja. Për

shembull:

hortatus (deponente kalimtare = që ka nxitur); profectus (deponente jokalimtare = që është

nisur).

Caesar eo tempore cum legione una profectus ad recipiendas ulteriores civitates et

rem frumentariam expediendam, qua angusta utebatur, erat ad Buthrotum, oppidum

oppositum Corcyrae.

Në atë kohë, Çezari, nisur me një legjion për të shtënë në dorë qytetet më jugore dhe

për të siguruar drithë, ngaqë ishte ngushtë, ndodhej në Buthrot, një qytet përballë

Korcyrës. (Caes. Liber III, kap. 16).

Auximo Caesar progressus omnem agrum Picenum percurrit. (progredior, progressus

sum, progredi; jokal).

Duke marshuar nga Auksimi, Çezari e përshkoi të gjithë krahinën e Picenës. (Caes.

Liber I, kap. 15).

Interim suos cohortatus tormenta in muris disponit certasque cuique partes ad

custodiam urbis attribuit. (cohortor, cohortatus sum, cohortari; kal)

Ndërkohë, duke inkurajuar të vetët, vendos përdredhore pranë mureve dhe secilit i

përcakton detyra të qarta në ruajtje të qytetit. (Caes. Liber I, kap. 17).

Vastus animus inmoderata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. (inmoderor,

inmoderatus sum, inmoderari; kal)

Shpirti i tij i pangopur lakmonte gjithmonë maja të pakufizuara, të pabesueshme,

tepër të larta. (Sal. kap. V).

Pjesorja e një foljeje jokalimtare veprore, si “venire – vij, exire – dal, redire – kthehem”, nuk

e kanë pjesoren e kryer, por ato mund të jepen me cum dhe lidhoren, ose, nëse kanë vlerë

cilësore, me një fjali lidhore. Në pjesën më të madhe të rasteve, këtij ndërtimi në shqipe i

përgjigjet forma e pashtjelluar e tipit me të ardhur. Për shembull:

Cum Caesar Romam venisset... Çezari, me të ardhur në Romë...

Legati, qui Romam veněrant, magnis honoribus accepti sunt.

Ambasadorët, me të ardhur në Romë, u pritën me nderime të mëdha.

Pjesorja e kryer tregon një veprim të shkuar në raport me veprimin e foljes drejtuese, pra

shpreh parakohësi. Për shembull:


67

ad te confugio = i mundur ( = meqenëse jam mundur) strehohem tek ti.

Victus ad te confūgi = i mundur ( = meqenëse isha mundur) u strehova tek ti.

ad te confugiam = i mundur ( = nëse do të mundem) do të strehohem tek ti.

Libo a colloquio Canini digressus ad Pompeium proficiscitur. (digredior, digredi)

Si përfundoi takimin me Kaninin, Liboni nxitoi për te Pompeu. (Caes. Liber I, kap.

26).

Ashtu si pjesorja e shqipes, me ndihmën e së cilës formohen format foljore analitike dhe

sintetike, edhe pjesorja e kryer pësore e gjuhës latine së bashku me format vetore të foljes

ndihmëse esse, shërben për të formuar kohët e përbëra të formës joveprore, të mënyrës dëftore

dhe lidhore: (laudatus,a,um sum (sim); monitus,a,um eram (essem); hortatus,a,um sum (sim),

etj).

…ex Massiliensium classe V sunt depressae, IV captae, una cum Nasidianis

profugit.

…prej marsejezëve pesë anije u fundosën, katër u kapën, një iku me flotën nasidiane.


…omnibus auxiliis portas aperuit et se atque oppidum Caesari dedidit incolumisque ab

eo conservatus est.

…(Torkuati) si humbi çdo shpresë për ndihmë, hapi portat e qytetit dhe e dorëzoi

veten dhe qytetin te Çezari, dhe ky e mbrojti. (Caes. Liber III, kap. 11).

Umbrenus, quod in Gallia negotiatus erat, plerisque principibus civitatum notus erat

atque eos noverat. (negotior, atus sum, negotiari; nosco, novi, notum, ĕre)

Umbreni, që kishte bërë tregti ne Gali, njihej dhe njihte shumë njerëz me infuencë.

(Sal. kap. XL).

Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senatum adductus erat, quem ad Catilinam

proficiscentem ex itinere retractum aiebant.

Ditën tjetër ishte sjellë në senat njëfarë Luc Tarkuini, që thuhej se e kishin kapur,

duke shkuar te Katilina. (Sal. kap. XLVIII).


68

II.1.1.1. Vërejtje mbi përdorimin e pjesores së kryer

a) Pjesorja e kryer me kuptimin e pjesores së tashme

Nga shumë folje deponente dhe gjysmëdeponente99

pjesorja e tashme përdoret pak. Në vend

të saj përdoret pjesorja e shkuar që merr kuptimin e së tashmes dhe tregon parakohësi në

raport me foljen drejtuese. Pra, kemi një veprim që ka nisur më parë100

: ratus (reor) = duke

menduar; fisus (fido) = duke besuar; confisus = duke pasur besim; diffisus = duke mos

besuar; arbitratus (arbitror) = duke besuar; verĭtus (vereor) = duke pasur frikë; usus (utor)

= duke shfrytëzuar; secutus (sequor) = duke ndjekur; ausus (audeo) = duke guxuar; gavisus

(gaudeo) = duke shijuar etj. Në gjuhën shqipe kësaj pjesoreje i përgjigjet përcjellorja që

tregon parakohësi. Për shembull:

Caesar arbitratus bellum celeriter confĭci posse, exercitum in Morĭnos adduxit.

Çezari, duke vlerësuar se lufta do të mund të përfundonte shpejt, e drejtoi ushtrinë

mes Morinëve. (Caes).

Cuius adventu cognito diffisus municipii voluntati Thermus cohortes ex urbe reducit

et profugit.

Me të marrë vesh mbërritjen, Termi, duke mos besuar te qëndrimi i banorëve, nxjerr

cohortat nga qyteti dhe largohet me nxitim (Caes. Liber I, kap. 12).

b) Pjesore të kryera të foljeve deponente me kuptim vepror dhe pësor

Jo pak pjesore të shkuara të foljeve deponente, të cilat kanë kuptim vepror, që është

karakteristikë e tyre, marrin edhe kuptim pësor101

. Për shembull:

adeptus (adipiscor) = që është përftuar apo që ka përftuar.

comitatus (comĭtor) = që është shoqëruar apo që ka shoqëruar.

populatus (populor) = që është shkatërruar apo që ka shkatërruar.

meditatus (medĭtor) = që është medituar apo që ka medituar.

confessus (confiteor) = që është rrëfyer apo që ka rrëfyer.

99

Gjysmëdeponente quhen ato folje që ndjekin zgjedhimin e foljeve deponente vetëm në kohët e

përbëra. 100

A. Ghiselli, G. Concialini, Il nuovo libro di latino, Bari, 2006, f. 158. 101

F. Terracina, vepër e cituar, f. 58.


69

dimensus (dimetior) = që është matur apo që ka matur.

expertus (experior) = që është eksperimentuar apo që ka eksperimentuar.

pactus (paciscor) = që është kontraktuar apo që ka kontraktuar.

partitus (partior) = që është ndarë apo që ka ndarë.

Cicero per legatos cuncta edoctus L. Valerio Flacco et C. Pomptino praetoribus

imperat, ut in ponte Mulvio per insidias Allobrogum comitatus deprehendant.

Ciceroni, i lajmëruar për të gjitha nga përfaqësuesit, u dha urdhër pretorëve Luc Valer

Flakut dhe Kas Pomptinit, që të kapnin në pusi në urën Mulvio alobrogët dhe ata që i

shoqëronin. (Sal. kap. XLV).

…iique indicio T. Volturci et legatorum Allobrogum convicti confessique sint

caedem, incendia aliaque se foeda atque crudelia facinora…

…dhe këta me dëshminë e Volturcit dhe të përfaqësuesve alobrogë, e kanë njohur

veten fajtorë dhe kanë rrëfyer se kanë përgatitur vrasje, zjarrvënie dhe krime të

tjera… (Sal. kap. LII).

Antiŏchus urbe abstinuit, depopulatus agros.

Antioko nuk e preku qytetin, duke pas (pasi kishte) plaçkitur fushat.

In Samnio fuere monumenta regionum depopulatarum.

Në Sanio mbetën shenjat e krahinave të plaçkitura.

c) Pjesore të kryera të foljeve jodeponente që kanë kuptim vepror dhe jo pësor

Kanë kuptim vepror pjesoret: potus (poto) = që ka pirë; iuratus (iuro) = që është betuar;

cenatus (ceno) = që ka drekuar; pransus (pranděo) = që ka ngrënë.102

Pransus non avĭde, domesticus otior.

Pasi ha drekë pa u dëndur, çlodhem në shtëpi.

Shënim.

Iuratus dhe potus mund të kenë edhe kuptim pësor, domethënë “që është betuar, që është

pirë”.

102

C. Piazzino, A. Fragonara, Humanitatis magistra, Paravia, Torino, 1985, f. 155.


70

Pjesorja e ardhme veprore formohet nga tema e supinit, duke i shtuar prapashtesën –ur dhe

mbaresat e gjinisë së mbiemrave të lakimit të parë dhe të dytë (-us, -a, -um).

Supini Pjesorja e ardhme veprore

Laudat-um laudat-ur-us, a, um që do të lëvdojë

Monit-um monit-ur-us, a, um që do të qortojë

Lect-um lect-ur-us, a, um që do të lexojë

Audit-um audit-ur-us, a, um që do të dëgjojë

…incendia aliaque belli facinora parent: sese propediem cum magno exercitu ad

urbem accessurum.

…të përgatisnin zjarret dhe mizori të tjera të luftës; dhe brenda një kohe të shkurtër do

t’i afrohej qytetit me një ushtri të madhe. (Sal. kap. 32).

Sin timore defugiant, illis se oneri non futurum et per se rem publicam

administraturum. (administrare)

Në qoftë se shmangeshin nga frika, ai nuk do t’u bëhej barrë atyre dhe do të qeveriste

vetëm me forcat e veta. (Caes. Liber I, kap. 32).

Pjesorja e ardhme veprore tregon një veprim të ardhshëm në raport me atë të foljes drejtuese,

pra shpreh paskohësi. Në pjesën më të madhe të rasteve, në gjuhën shqipe kësaj pjesoreje i

përgjigjet një trajtë foljore me kuptimin kohor të së ardhmes.

Venio consulturus = vij për të të konsultuar (= sepse do të të konsultoj); që të të konsultoj.

Veni consulturus = erdha për të të konsultuar (= sepse do të të konsultoja); që të të

konsultoja.

Veniam consulturus = do të vij për të të konsultuar (= sepse do të të konsultoj); që të të

konsultoj.

… et omnibus necessitudinibus circumventum; cum eo se consulem initium agundi

facturum. (facĕre)

… i gatshëm për të vepruar për shkak të ngushtësisë ekonomike, do të fillonte

komplotin sapo të bëhej konsull… (Sal. kap. XXI).


71

… si designatus foret, facile se ex voluntate Antonio usurum. (utor, uti)

...sikur të fitonte, do ta bënte pas vetes Antonin me lehtësi. (Sal. kap. XXVI).

Në këtë kohë, të gjitha foljet kalimtare dhe jokalimtare, si të formës veprore ashtu edhe ato

deponente, pjesora ka kuptim vepror, si: amaturus (kalimtare veprore = që do të dashurojë);

venturus (jokalimtare veprore = që do të vijë); hortaturus (deponente kalimtare = që do të

shtyjë); profecturus (deponente jokalimtare = që do të niset).

Is cum se diceret indicaturum de coniuratione, si fides publica data esset…

Kur ai tha se do të tregonte për komplotin, nëse i jepnin fjalën se nuk do ta dënonin…

(Sal. kap. XLVIII).

… tempus vero colloquio non dare neque accessurum polliceri magnam pacis

desperationem afferebat.

… ndërkaq, as ofronte rast për bisedim, as premtonte se do të merrej me këtë

problem; ky qëndrim ta shuante shpresën për paqe. (Caes. Liber I, kap. 11).

…polliceri se in provinciam iturum neque, ante quem diem iturus sit, definire, ut, si

peracto consulatu Caesar profectus esset, nulla tamen mendacii religione obstrictus

videretur.

…të premtoje se do të shkoje në provincë, por të mos përcaktoje ditën kur do të

niseshe, në mënyrë që, nëse nuk do të ishte nisur (Pompeu) pasi të kishte përfunduar

konsullati i Çezarit, askush të mos e akuzonte se kishte gënjyer. (Caes. Liber I, kap.

11).

Pjesorja e ardhme veprore e përdorur vetëm shikohet shpesh edhe me vlerën e fjalisë

qëllimore dhe mund të përkthehet në shqipe me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar.

Për shembull:103

Darīus Cyri filiam in matrimonium recēpit, regnum firmaturus.

Dario mori për grua të bijën e Ciros, për të përforcuar mbretërinë.

Në mënyrë të përmbledhur po japim një tabelë, në të cilën përfshihen pjesoret e disa foljeve

sipas vlerës që kanë.

Folje e formës veprore Amans = që do (veprore)

Kalimtare: amo Amatus = që është dashur (pësore)

103



72

(ka 4 pjesore) Amaturus = që do të dojë (veprore)

Amandus = për t’u dashur (pësore)

Jokalimtare: venio Veniens = që vjen (veprore)

(ka 2 pjesore) Venturus = që do të vijë (veprore)

Folje e formës deponente Hortans = që nxit (veprore)

Kalimtare: hortor Hortatus = që ka nxitur (veprore)

(ka 4 pjesore) Hortaturus = që do të nxisë (veprore)

Hortandus = për t’u nxitur (pësore)

Jokalimtare: proficiscor Proficiscens = që niset (veprore)

(ka 3 pjesore) Profectus = që është nisur (veprore)

Profecturus = që do të niset (veprore)

Shënim:

Format amandus dhe hortandus janë një lloj pjesoreje që quhet gerundiv, të cilat do t’i

trajtojmë në një kapitull tjetër.

II.1.1.2. Zgjedhimi perifrastik vepror

Zgjedhim perifrastik quhet ai që formohet nga e ardhmja e pjesores veprore ose nga gerundivi

me ndihmën e foljes esse. Quhet zgjedhim sepse së bashku me foljen esse, ky konstrukt mund

të ndryshojë pothuajse në të gjitha kohët dhe mënyrat. Zgjedhimi i formuar me të ardhmen e

pjesores veprore quhet zgjedhimi perifrastik vepror (coniugatio periphrastĭca activa), ndërsa ai

që formohet me gerundivin, quhet zgjedhim perifrastik pësor.104

Kuptimi i zgjedhimit

perifrastik vepror lidhet me kuptimin e vetë pjesores së ardhme veprore. Ky zgjedhim tregon:

104

K. Qiriazati, R. Dishnica, vepër e cituar, 2, f. 205.


73

1. Një veprim që po ndodh aty për aty, që është në të bërë e sipër. Në shqipe përkthehet me

shprehjet: jam duke…; jam gati…; po… Për shembull:

Quoniam ad id tempus facultas colloquendi non fuerit, atque ipse Brundisium sit

venturus, interesse rei publicae et communis salutis se cum Pompeio colloqui.

Meqë deri në atë kohë nuk kishte qenë e mundur të takoheshin për të biseduar dhe vetë

Çezari po vinte në Brindizi, ishte në dobi të vendit dhe të të gjithëve, që të fliste me

Pompeun. (Caes. Liber I, kap. 24).

Qui de meis in vos meritis praedicaturus non sum, quae sunt adhuc et mea voluntate

et vestra exspectatione leviora.

Tani nuk jam duke u mburrur për nderet e mia ndaj jush, të cilat, tani për tani, janë

më poshtë dëshirave të mia dhe shpresave tuaja. (Caes. Liber II, kap. 32).

Apes, cum iam evolunturae sunt, consŏnant vehementer.

Bletët, kur janë gati të fluturojnë, bëjnë zhurmë të madhe.

Relicturi omnes agros erant.

Të gjithë ishin gati të linin fushat.

Milites nostri pontem deleturi erant.

Ushtarët tanë ishin gati të shkatërronin urën.

2. Qëllimin e veprimit dhe në shqipe përkthehet me kam ndër mend të…; kam qëllim të… Për

shembull:

Agricŏlae cultūri sunt agrum fertĭlem.

Bujqit kanë për qëllim ta bëjnë arën pjellore.

Bellum scripturus sum quod popŭlus romanus cum Iugurtha gessit.

Kam për qëllim të shkruaj luftën që populli romak bëri kundër Jugurtës.

Ex vobis, iudices, quaero, qualis homo auctoritatem vestram violaturus sit?

Gjykatës, ju pyes, cili njeri ka për qëllim të dhunojë autoritetin tuaj?

3. Një veprim që do të ndodhë patjetër ose që duhet të ndodhë dhe përkthehet në shqipe me

duhet të. Për shembull:

Me ipsum ames, non mea si veri amici futuri sumus.


74

Të më duash mua, jo gjërat e mia, nëse duhet të jemi miq të vërtetë.105

Çdo folje mund të ketë zgjedhimin e saj perifrastik nëse kanë supinin. Në këtë zgjedhim,

pjesorja përkon në gjini, numër dhe rasë me kryefjalën, së cilës i referohet. Koha e veprimit

tregohet nëpërmjet foljes esse, e cila përdoret në mënyrën dëftore dhe lidhore. Kemi edhe

raste kur e ardhmja e pjesores veprore mund të përdoret edhe vetëm, duke nënkuptuar foljen

esse. Për shembull:

Aves dormiturae capĭta sub alis nascondunt.

Shpendët, kur janë gati të flenë, i fshehin kokat nën krahë.

II.1.2. Përdorime të tjera të pjesores latine

Pjesorja me kuptimin e mbiemrit mund të përdoret në funksionin e cilësorit, ndërsa si folje në

funksionin e kallëzuesit dhe të plotësit kallëzuesor; gjithashtu me kuptim foljor përdoret në dy

konstruktet e pjesores së përbashkët dhe të ablativit absolut.

II.1.2.1. Përdorimi emëror i pjesores

a) Pjesorja në funksionin e mbiemrit cilësor

Pjesorja mund t’i shtohet një emri si atribut (cilësor), domethënë për ta cilësuar apo

përcaktuar më mirë (pjesore cilësore). Në shqipe kësaj pjesoreje zakonisht i përgjigjet një

mbiemër prejpjesor. Për shembull:

Sic vocibus consulis, terrore praesentis exercitus, minis amicorum Pompei plerique

compulsi inviti et coacti Scipionis sententiam sequuntur.

Kështu, nga të folurit e konsullit, nga frika e ushtrisë së pranishme (që ishte e

pranishme), nga kërcënimet e miqve të Pompeut, shumica e senatorëve detyrohet me

pahir të pranojë mendimin e Skipionit. (Caes. Liber I, kap. 2).

Item ex finitimis regionibus quas potest contrahit cohortes ex delectibus Pompeianis;

in his Camerino fugientem Lucilium Hirrum cum sex cohortibus…

Prej zonave të thella, mblodhi aq kohorta sa ishte e mundur, duke bërë rekrutime të

urdhëruara nga Pompeu; mes tyre mori edhe Lucil Hirrin e arratisur me gjashtë

kohorta… (Caes. Liber I, kap. 15).

105



75

Incitabant praeterea corrupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa inter se mala,

luxuria atque avaritia, vexabant.

Përveç këtyre, Katilinës e cytnin edhe zakonet e qytetit të korruptuar, mbi të cilat

mbizotëronin dy vese të këqija dhe të kundërta ndërmjet tyre: luksi dhe lakmia (Sal.

kap. V).

Bibulus multos dies terra prohibitus et graviore morbo ex frigore et labore

implicitus, cum neque curari posset neque susceptum officium deserere vellet, vim

morbi sustinere non potuit.

Bibuli, i penguar prej shumë ditësh për të prekur tokën dhe i goditur nga një

sëmundje mjaft e rëndë, shkaktuar nga të ftohtët dhe nga lodhja, meqë as nuk mundte

të kurohej, as nuk donte të braktiste detyrën e ngarkuar, nuk arriti t’i bënte ballë

dhunës dhe vdekjes. (Caes. Liber III, kap. 18).

Temerĭtas est florentis aetatis. (Cic.)

Guximi është karakteristikë e moshës rinore.

Iucunda est memoria praeteritorum malorum. (Cic.)

I ëmbël është kujtimi i të këqijave të kaluara. (= që janë kaluar)

b) Pjesore në funksionin e kallëzuesorit

Pjesorja mund të ketë edhe funksionin e kallëzuesit emëror pas një foljeje këpujore (sum) dhe

një plotësi kallëzuesor, veçanërisht me foljet e perceptimit (video – shoh, sentio – ndiej,

conspicio – vërej, audio – dëgjoj, etj.) dhe pas foljeve facio - bëj, induco – shtie, paraqes,

fingo – formoj, gdhend etj.106

Multa rumor affingebat, ut paene bellum confectum videretur.

Zërat trillonin shumë sajesa, kështu që atje e shihnin pothuajse të përfunduar luftën.


Multumque eorum opinionem adiuvabat, quod sine iumentis impedimentisque ad iter

profectos videbant, ...

Mendimin e tyre e përforconte më shumë fakti që i shihnin ushtarët tanë të nisur për

rrugë pa kafshët e barrës dhe pa pajime… (Caes. Liber I, kap. 69).

106

Alfred Ernout, François Thomas, Syntaxe Latine, Editions Klincksieck, Paris 1964, f. 282.


76

Sed ego quae mente agitavi, omnes iam antea divorsi audistis.

Por ajo që unë kam bluar në mendje, ju të gjithë tashmë i keni dëgjuar të ndara një

për një. (Sal. kap. XX).

Iam primum iuventus, simul ac belli patiens erat…

Në radhë të parë të rinjtë romakë, përballonin vështirësitë e luftës… (Sal. kap. VII).

Iugurtha iussis vestris oboediens erit.

Jugurta do t’u bindet urdhrave tuaja. (Sal. “Lufta kundër Jugurtës”)

Timoleontem nemo umquam querentem audivit.

Askush nuk e dëgjoi kurrë Timoleonten të ankohej. (Cic.)

Shënime:

1. Duke qenë se latinishtja nuk ka një trajtë të veçantë të pjesores së kryer veprore, përdoret

një fjali lidhore në shprehje si këto: Ushtarët e rënë (që kanë rënë) në luftë = Milites, qui

ceciderunt in proelio; dhe në të njëjtën mënyrë formulat “i ashtuquajtur, i sipërthënë, i

sipërpërmendur” jepen “quem (quam, quod) antena dixĭmus (memoravĭmus)”.

Iuvenes quos supra dixĭmus (memoravĭmus).

Të rinjtë e sipërpërmendur.

2. (Pjesoret emërore). Pjesoren e gjuhës latine e gjejmë edhe të vetme me funksionin e një

emri. Edhe në gjuhën shqipe kësaj pjesoreje i përgjigjet një emër. Për shembull:

Si mons erat ascendendus, facile ipsa loci natura periculum repellebat, quod ex locis

superioribus, qui antecesserant, suos ascendentes protegebant.

Nëse duhej ngjitur në kodër, vetë natyra e terrenit ndihmonte për të shmangur

lehtësisht rrezikun, sepse ata që ishin ngjitur tashmë, mund të mbronin ngjitësit e tyre.


Sed de muro sagittis tormentisque fugientes persequi prohibentur.

Por për shkak të heshtave dhe shigjetave që hidheshin nga muret, nuk ia dalin të

ndjekin ikanakët. (Caes. Liber II, kap. 14).

Erat facile vincěre non repugnantes

Ishte e lehtë të mundje ata që nuk bënin rezistencë. (Cic.)

3. (Pjesorja e shkuar latine në vend të një emri në shqipe). – Ndonjëherë, një pjesore e

shkuar latine mund të përkthehet në gjuhën shqipe me një emër, duke synuar të bëjë një


77

shprehje konkrete: ad urbe condĭta = nga themelimi i Romës; post reges exactos = pas

dëbimit të mbretërve; post urbem delētam = pas shkatërrimit të qytetit, etj.107

Por mund të

përkthehet në shqipe edhe me një folje: ad urbe condĭta = që kur u themelua Roma; post

reges exactos = pasi u dëbuan mbretërit, etj.

II.1.2.2. Përdorimi foljor i pjesores

Pjesorja e përbashkët (apo plotësuese)

Shpesh pjesorja latine përdoret për të treguar rrethanat dytësore, në të cilat apo për të cilat

kryhet veprimi i fjalisë kryesore. Kjo pjesore quhet e përbashkët apo plotësuese (sepse është

si një ndajshtim që lidhet me kryefjalën apo një plotësim i fjalisë kryesore), dhe qëndron në

vendin e një fjalie të tërë të nënrenditur. Në raste të tilla, pjesorja latine ka vlerën e trajtës së

përcjellores së shqipes.

(Vos) non potestis, voluptate omnia dirigentes (= si dirigĭtis), aut tuēri aut retinēre

virtutem (Cic.)

Ju nuk mundni të mbroni apo të mbani virtytin, duke rregulluar (dirigentes i

referohet vos kryefjalë e fjalisë kryesore) çdo gjë sipas qejfit.

…quod ea nubere illi dubitabat timens privignum adulta aetate…

…ajo ngurronte të martohej me të, duke pasur frikë djalin e këtij nga martesa e parë,

tashmë në moshë të rritur…(Sal. kap. XV) (timens i referohet përemrit ea).

Quibus rebus confectis flens Petreius manipulos circumit militesque appellat…

Pasi i kryen këto veprime, Petrei, duke vajtuar, nëpër manipule dhe i thërret ushtarët

me emër… (Caes. Liber I, kap. 76) (flens i referohet emrit Petreius).

II.1.2.3. Funksionet e pjesores latine

Ndryshe nga shqipja, ku pjesorja në pjesën dërrmuese të rasteve ka funksion përcaktor,

pjesorja latine ka funksione të shumta, të cilat mungojnë në gjuhën tonë. Siç do ta shohim më

poshtë, pjesorja e përbashkët latine mund të ketë në fjali funksion kohor, shkakor, lejor etj. Në

gjuhën shqipe, këto funksione shprehen me forma të shtjelluara të foljes, të cilat janë pjesë e

107



78

fjalisë së nënrenditur kohore, shkakore, lejore etj, përveç funksionit mënyror, e cila i

përgjigjet më mirë përcjelloja e shqipes. Për shembull:

1) me funksion kohor:

Pompeius enim discedens (= dum discedit) ab urbe in senatu dixerat eodem se

habiturum loco...

Sepse Pompeu, kur po largohej nga qyteti, kishte thënë në senat se i vlerësonte njëlloj,

si ata që ishin në qytet... (Caes. Liber I, kap. 33).

Libo a colloquio Canini digressus ad Pompeium proficiscitur. (digredior, digredi)

Pasi përfundon takimin me Kaninin, Liboni nxiton për te Pompeu. (Caes. Liber I,

kap. 26).

Cornelius Rufus dormiens (= dum dormit) oculorum visus amisit (Plin.).

Kornel Rufi humbi dritën e syve, ndërsa flinte.

2) me funksion shkakor:

Ita illi ianua prohibiti tantum facinus frustra susceperant.

Kështu, plani i kobshëm u shkoi kot komplotistëve, sepse u penguan që te pragu.

(Sal. kap. XXIX).

Omnium temporum iniurias inimicorum in se commemorat; a quibus deductum ac

depravatum Pompeium queritur invidia…

U tregoi për padrejtësitë që kundërshtarët i kishin bërë në çdo kohë, u tregon për

dhimbjen që ndiente, ngaqë Pompeu ishte larguar dhe prishur me të nga zilia…


Dionysius cultros metuens (= quia metuebat) tonsorios, candenti carbone sibi adurebat

capillum (Cic.).

Dionizi, ngaqë kishte frikë briskun e rrojes, i digjte qimet e mjekrës me një karbon të

ndezur.

3) me funksion lejor:

Quoniam quidem circumventus ab inimicis praeceps agor, incendium meum ruina

restinguam.


79

Edhe pse jam i rrethuar prej armiqve që më shtyjnë drejt humbjes, zjarrin tim do ta

shuaj me shkatërrimin e shtetit. (Sal. kap. XXXI).

Pueri Spartiatae non ingemiscunt verběrum dolore laniati.

Fëmijët spartanë nuk qajnë, edhe pse brehen nga dhimbja e kamxhikut. (Cic.)

4) me funksion kushtor:

Scipionem ea esse auctoritate, ut non solum libere quae probasset exponere, sed etiam

ex magna parte compellere atque errantem regere posset;

Skipioni, përkundrazi, kishte një autoritet të tillë, që jo vetëm të thoshte hapur

mendimin e tij, por edhe mund ta bënte të vendoste në shumë raste dhe ta shtynte në

rrugë të drejtë, nëse gabonte. (Caes. Liber III, kap. 57).

Ni virtus fidesque vostra spectata mihi forent, nequiquam opportuna res cecidisset.

Sikur të mos shihja guximin dhe besnikërinë tuaj, do të mendoja se më kot na është

paraqitur ky rast i favorshëm. (Sal. kap. XX).

Ne mente quidem recte uti possŭmus multo cibo et potione completi (= si completi

sumus).

Nuk mund të përdorim mirë as mendjen, nëse jemi të rënduar nga shumë ushqim dhe

pije. (Cic.)

5) me funksion qëllimor:

Hoc idem Caesar facere cogebatur, ut submissis in eundem locum cohortibus defessos

reciperet.

Çezari ishte i detyruar të bënte të njëjtën gjë, me qëllim që të dërgonte kohortat e

freskëta në atë pozicion dhe tërhiqte të lodhurit. (Caes. Liber I, kap. 45).

Hannĭbal in Etruriam ducit, eam quoque gentem aut vi aut voluntate adiuncturus (=

ut adiungěret).

Hanibali udhëhoqi ushtrinë në Etruria, për të bashkuar me forcë apo në mënyrë të

pavullnetshme edhe atë popull.

6) me funksion mënyror:


80

Ad hoc maledictis increpabat omnis bonos, suorum unumquemque nominans

laudare…

Pas këtyre filloi të shpifte e të mallkonte qytetarët më të ndershëm, ndërsa lëvdonte

njerëzit e vet, duke i thirrur një nga një. (Sal. kap. XXI).

Consul Lentulum, quod praetor erat, ipse manu tenens in senatum perducit…

Konsulli e shoqëroi në senat Lentulin personalisht, duke e mbajtur për dore, sepse

ishte pretor… (Sal. kap. XLVI).

Në raste të rralla me funksion kohor dhe shkakor përdoret edhe pjesorja e shqipes.

II.1.2.4. Gjymtyrët që plotësojnë pjesoren

Pjesorja e kryer pësore e gjuhës latine, në funksionin e një foljeje, mund të plotësohet me

ndajfolje, ndërsa pjesorja e të tria kohëve mund të plotësohet me rrethanorë dhe mund të

marrë kundrinorë me parafjalë dhe pa parafjalë108

:

1. Me ndajfolje

Illi non diu commorati nec longius ab infimo colle progressi copias in castra

reducunt. (diu – ndajfolje kohe).

Ata, pa u vonuar gjatë dhe pa përparuar më tepër se deri te rrëza e kodrës, i kthyen

trupat në kështjellë. (Caes. Liber I, kap. 42).

…in se uno non servari, quod sit omnibus datum semper imperatoribus, ut rebus

feliciter gestis aut cum honore aliquo aut certe sine ignominia domum... (semper –

ndajfolje kohe).

…vetëm ndaj tij nuk ruhet kjo (traditë), ashtu si u ishte dhënë shpesh të gjithë

gjeneralëve që ktheheshin në atdhe pas fushatash fitimtare ose me shumë nder, ose …


Cuius cognito consilio Caesar frustra diebus aliquot consumptis, ne reliquum tempus

amittat, infectis eis, quae agere destinaverat… (frustra – ndajfolje mënyre).

Si kuptoi qëllimin e tij, Çezari, pasi i kishin shkuar kot disa ditë të mira, por për të

mos humbur më kohë tjetër, del nga andej pa kryer punët e kishte vendosur të bënte…


108

Plotësimi i pjesores me ndajfolje, rrethanorë dhe kundrinorë nuk përmendet në gramatikat që kemi

shfrytëzuar.


81

Interim Pompeius hac satis longa interiecta mora et re nuntiata V legiones ab opere

deductas subsidio suis duxit, … (satis – ndajfolje sasie).

Ndërkaq, Pompeu, si kishte kaluar mjaft kohë e gjatë dhe si ishte njoftuar (për

sulmin), dërgoi të vetëve për ndihmë pesë legjione që i kishte hequr nga punimet

mbrojtëse… (Caes. Liber III, kap. 69).

2. Me rrethanorë

Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus est paululum etiam spirans

ferociamque animi, quam habuerat vivus, in voltu retinens.

Katilina u gjet bukur larg të vetëve, në mes të kufomave të armiqve, ende duke marrë

frymë, duke ruajtur në fytyrë atë egërsi të shpirtit që e kishte karakterizuar sa ishte

gjallë. (Sal. kap. LXI).

…si pauci adiuvarent, languentibus aliis impetum in curiam facturum.

…nëse do ta ndihmonin pak vetë, me gjithë plogështinë e të tjerëve, do të kishte bërë

një sulm në senat. (Sal. kap. XLIII).

Id autem est iugum directum eminens in mare, utraque ex parte praeruptum atque

asperum…

Ky vend formohet nga një kreshtë e rrëpirët, që bie në det e thiktë dhe e egër nga të

dyja anët… (Caes. Liber II, kap. 24).

3. Me kundrinorë

Curio utrumque improbans consilium, quantum alteri sententiae deesset animi, …

dicebat…

Duke mos miratuar as njërin dhe as tjetrin mendim, Kurioni tha se i mungonte

guximi mendimit të palës së dytë… (Caes. Liber II, kap. 31).

Ipse Pompeius, ab inimicis Caesaris incitatus, et quod neminem dignitate secum

exaequari volebat…

Vetë Pompeu, i nxitur nga armiqtë e Çezarit dhe ngaqë nuk donte që dikush tjetër të

krahasohej me të… (Caes. Liber I, kap. 4).

Volturcius interrogatus de itinere, de litteris, postremo quid aut qua de causa consili

habuisset, primo fingere alia…

Volturci, kur u pyet për udhëtimin, për letrat dhe së fundi për qëllimet dhe psetë e

atyre veprimeve, filloi të sajonte një histori tjetër… (Sal. kap. XLVII).


82

Interim suos cohortatus tormenta in muris disponit certasque cuique partes ad

custodiam urbis attribuit.

Ndërkohë, duke nxitur të vetët, vendos përdredhore në mure dhe secilit i përcakton

detyra të qarta në ruajtje të qytezës. (Caes. Liber I, kap. 17).

Sin timore defugiant, illis se oneri non futurum et per se rem publicam

administraturum.

Në qoftë se shmangeshin nga frika, ai nuk do t’u bëhej barrë atyre dhe do ta

administronte shtetin vetëm me forcat e veta. (Caes. Liber I, kap. 32).

At Pompeins cognitis his rebus, quae erant Orici atque Apolloniae gestae, Dyrrachio

timens diurnis eo nocturnisque itineribus contendit…

Pompeu nga ana e tij, me të mësuar me sa kishin ndodhur në Orikum dhe në Apoloni,



II.1.3. Ablativi absolut

Quhet ablativ absolut një ndërtim në rasën rrjedhore, i formuar nga bashkimi i një emri apo i

një përemri me një pjesore të tashme ose të shkuar109

.

Kushti themelor që të përdoret ablativi absolut është që pjesorja të përbëjë, me emrin e saj në

rasën rrjedhore, një shprehje absolute, domethënë e zgjidhur nga çdo lidhje gramatikore me

fjalinë drejtuese. Kjo do të thotë që:110

1) kryefjala e pjesores në rrjedhore duhet të jetë e ndryshme nga kryefjala e fjalisë drejtuese;

2) nuk duhet të ketë në fjalinë drejtuese një përemër që t’i referohet kryefjalës së ablativit

absolut. Të vihen re dy shembujt:

Regibus exterminatis, libertas in re publica constituta est (Cic.)

Pasi u dëbuan mbretërit (= mbretërit duke qenë se u dëbuan), u vendos liria në shtet.

Këtu mund të përdoret ablativi absolut, sepse kemi kryefjalë të ndryshme dhe asnjë përemër

nga fjalia kryesore nuk i referohet fjalës “mbretërit”.

109

Përdorimi i ablativit absolut me pjesoren e ardhme është pas periudhës klasike dhe shumë i rrallë. 110



83

Porro autem anxius erat dubitans, in maxumo scelere tantis civibus deprehensis quid

facto opus esset.

Nga ana tjetër ishte plot ankth, sepse nuk dinte ç’të bënte me ata qytetarë aq të njohur

që ishin arrestuar për një krim kaq të madh. (Sal. kap. LI).

Latum ab X tribunis plebis contradicentibus inimicis, Catone vero acerrime

repugnante et pristina consuetudine dicendi mora dies extrahente, ut sui ratio absentis

haberetur…

Dhjetë tribunët e popullit propozuan, megjithëse armiqtë kundërshtuan, megjithëse

Katoni kundërshtoi ashpër dhe pavarësisht zakonit të tij të vjetër për ta shtyrë ditën

me diskutime pa fund, që kandidatura e tij të merrej parasysh pa qenë i pranishëm…


Edhe në këto dy raste kemi përdorimin e ablativit absolut, sepse vërejmë se fjalitë e varura

kanë kryefjalën e tyre dhe asnjë përemër nga fjalia kryesore nuk u referohet këtyre

kryefjalëve.

Ndërsa në rastet më poshtë nuk kemi përdorimin e ablativit absolut, sepse përemri “e” i

referohet “tribunit” dhe në frazën e dytë kemi një kryefjalë të vetme si për fjalinë kryesore,

ashtu edhe për atë të varur.

Consul laudatum tribunum111

aureā coronā donavit (Liv.).

Konsulli, pasi lëvdoi tribunin, e dekoroi me një kurorë të artë.

Quod oppidum Attius cohortibus introductis tenebat delectumque toto Piceno…

(introduco, introducĕre, kal.)

Këtë qytezë e mbante Attio, që kishte futur disa kohorta, dhe po bënte rekrutime në

të gjithë Picenën… (Caes. Liber I, kap. 12).

Ablativi absolut zakonisht ka vlerën e një fjalie nënrenditur kohore, shkakore, lejore,

qëllimore etj.

a) Ablativi absolut me pjesoren e tashme (participium praesentis activi)

Ndërtimi i ablativit absolut me pjesoren e tashme mund të ekzistojë te të gjitha foljet

kalimtare dhe jokalimtare si të formës veprore, ashtu edhe tek ato deponente. Në gjuhën

latine, një ndërtim i tillë ka kuptim vepror dhe tregon një veprim të njëkohshëm me atë të

111

Kur një përemër në fjalinë kryesore pengon përdorimin e ablativit absolut, përdoret cum me

lidhoren, më mirë se pjesorja e përbashkët, duke hequr përemrin dhe duke përkthyer në rastin e saj

emrin bashkë me pjesoren. P.sh. Duke u kthyer Çezari në Itali, i doli përpara Antoni. Caesāri (në

rastin e “i”) in Italiam redeunti obvius Antonius fuit.


84

fjalisë së pavarur, ndërsa në shqipe përkthehet zakonisht me të pakryerën ose të tashmen, të

cilave në pjesën më të madhe të rasteve i prijnë lidhëzat ndërsa, kur, pasi etj.112

Për shembull:

Caesar exploratis regionibus albente caelo omnes copias castris educit magnoque

circuitu nullo certo itinere exercitum ducit. (albēre, jokal, vep.)

Kur qielli po zbardhej, Çezari, që i njihte këto vende, i nxorri nga kampi të gjitha

forcat dhe i priu për një rrotullimë të gjatë, duke ndjekur një udhë të papërcaktuar.


Itaque cognita Pompei profectione concursantibus illis atque in ea re occupatis vulgo

ex tectis significabant. (concurrĕre, jokal, vep.)

Pasi vë re përgatitjet e Pompeut për nisje, sepse ushtarët e tij vraponin dhe ishin të

zënë me punë përgatitore, nga çdo anë (e qytetit) i bëjnë shenja nga çatitë e shtëpive.


Haec tum ratio nostros perturbavit insuetos huius generis pugnae: circumiri enim sese

ab aperto latere procurrentibus singulis arbitrabantur.

Kështu, kjo taktikë i turbulloi tanët që nuk ishin stërvitur për këtë teknikë luftimi;

sepse mendonin se do të rrethoheshin nga krahu i zbuluar, duke hamendësuar se

armiqtë i sulmojnë me një radhë. (Caes. Liber I, kap. 44).

At hostes sine fide tempus atque occasionem fraudis ac doli quaerunt interiectisque

aliquot diebus nostris languentibus atque animo remissis subito meridiano tempore,

cum alius discessisset…

Por armiqtë e pabesë gjejnë rastin dhe çastin për marshim e dredhi, pasi lënë të kalojnë

disa ditë, kur tanët ishin të dobët dhe të plogësht, papritur nga mesdita, kur disa

ushtarë ishin larguar… (Caes. Liber II, kap. 14).

Eo praesente coniurationem aperit, nominat socios, praeterea multos cuiusque generis

innoxios, quo legatis animus amplior esset.

Kur ky ishte i pranishëm, ai zbuloi komplotin, u tregoi emrat e pjesëmarrësve dhe të

shumë të tjerëve nga çdo shtresë, të parrezikshëm, me qëllim që t’u jepte më shumë

zemër. (Sal. kap. XL).

Haec illis volventibus tandem vicit fortuna rei publicae.

Pasi i sollën nëpër mend të gjitha këto, pesha e fatit anoi nga republika. (Sal. kap.

XLI).

112

Jc McKeown, Classical Latin, Hackett Publishing, Indianapolis, 2010, f. 225.


85

Maximas virtutes iacěre omnes necesse est voluptate dominante (Cic.)

Duke mposhtur (= nëse mposht) kënaqësinë, është e nevojshme që virtytet më të

mëdha të zbehen.

Rettŭli me, te hortante, ad ea studia, quae, longo intervallo inermissa, revocavi

(hortari.)

U ktheva, sepse ti më shtyje te ato studime që, të ndërprera për një kohë të gjatë, i

rifillova.

b) Ablativi absolut me pjesoren e shkuar (participium perfecti passivi)

Ablativin absolut me pjesoren e shkuar përdoret vetëm me foljet kalimtare veprore apo

deponentet jokalimtare. Ai ka kuptim pësor dhe tregon se veprimi i fjalisë së varur i paraprin

atij të fjalisë kryesore. Në shqipe ablativi absolut me pjesoren e shkuar përkthehet zakonisht

me një nga kohët e së shkuarës, të cilave u paraprin lidhëza pasi, si, ndërsa, etj.

Igitur perterritis ac dubitantibus ceteris C. Cornelius eques Romanus operam suam

pollicitus. (perterrēre, kal, dubitare, jokal, është pjesore e tashme)

Kështu, ndërsa të tjerët ishin të tmerruar dhe dyshonin, Kaj Korneli, kalorës romak,

premtoi të jepte ndihmesën e tij. (Sal. kap. XLVIII).

Igitur comitiis habitis consules declarantur M. Tullius et C. Antonius. (habēre, kal)

Pasi u thirrën komicët, u deklaruan konsuj Mark Tul Cicëroni dhe Kaj Antoni. (Sal.

kap. XXIV).

His rebus conparatis Catilina nihilo minus in proxumum annum consulatum petebat.

Megjithëse komploti ishte përgatitur në çdo detaj, prapë se prapë Katilina vuri

kandidaturën për konsull për vitin e ardhshëm. (Sal. kap. XXVI).

His rebus ita actis constituta nocte, qua profiscerentur, Cicero per legatos cuncta

edoctus L. Valerio Flacco et C. Pomptino praetoribus imperat.

Si u bënë të gjitha këto dhe si u caktua nata e nisjes, Cicëroni, i lajmëruar për të

gjitha nga përfaqësuesit, u dha urdhër pretorëve Luc Valer Flakut dhe Kas Pompinit.

(Caes. kap. 45)

Quibus rebus confectis omnia propere per nuntios consuli declarantur.

Pasi u bënë të gjitha gjërat, nëpërmjet lajmëtarëve konsulli u vu menjëherë në dijeni.

(Sal. kap. XLVI).


86

Isque postea permotus oratione C. Caesaris pedibus in sententiam Ti. Neronis iturum

se dixit, qui de ea re praesidiis abductis referundum censuerat.

Më pas, ky, i tronditur nga fjalimi i Çezarit, tha se anonte nga diskutimi i T. Neronit, i

cili mendonte që, pasi të shtoheshin rojet, të merrej në gjykim çështja. (Sal. kap. L).

Perfecto ponte, magnis quinque civitatibus ad amicitiam adiunctis, expedita re

frumentaria, exstinctis rumoribus de auxiliis legionum, quae cum Pompeio per

Mauritaniam venire dicebantur.

U ndërtua ura, pesë popullsi të mëdha lidhën miqësi, u zgjidh problem i drithit, u

shuan zërat mbi legjionet ndihmëse, të cilat, thuhej, se po vinin me Pompeun përmes

Mauritanisë. (Caes. Liber I, kap. 60).

Defuncto Traiano, Aelius Hadrianus creatus est princeps. (defungi, dep. Jokal.)

Pasi vdiq Traniano, u zgjodh perandor Elio Adriani.

Pjesorja në përbërje të ablativit absolut mund të përkthehet në shqipe me një folje në kohën e

tashme, të shkuar apo të ardhme, në varësi nga koha e kallëzuesit të fjalisë kryesore. Për

shembull113

:

Praesentibus omnibus orationem habeo – Fjalimin e mbaj kur janë të gjithë të

pranishëm.

Praesentibus omnibus orationem habui – Fjalimin e kam mbajtur kur të gjithë qenë

të pranishëm.

Praesentibus omnibus orationem habebo – Fjalimin do ta mbaj kur të gjithë do të

jenë të pranishëm.

Shënime:

1. Ablativi absolut nuk mund të përdoret në shprehje të tilla si:

“Pasi mbërriti Hanibali në afërsitë e Romës, populli romak nuk e humbi guximin”, sepse

pervenio jokalimtare nuk ka pjesore të shkuar. Një rast i tillë do të thuhet: Cum Hannĭbal ad

Romam pervenisset, populus Romanus animo non defěcit. Eo cum venisset, cohortes V

praemissae a Domitio ex oppido pontem fluminis interrumpebant – Pasi mbërriti, pa se pesë

kohortat e paradërguara prej Domicit nga qyteza, po shkatërronin urën mbi lumë. (Caes. Liber

I, kap. 16).

Në të njëjtën mënyrë analoge edhe në shprehje si: “Sabini, pasi nxiti të tijët, jep senjalin”,

sepse hortor është deponente kalimtare; në këtë rast përdoret pjesorja e përbashkët, që i

referohet kryefjalës: Sabinus suos hortatus signum dat (Caes.)

113



87

Volturcius primo cohortatus ceteros gladio se a multitudine defendit

Volturci, së pari, pasi nxiti të tjerët, nxori shpatën për t’u mbrojtur nga ushtarët e

shumtë. (Sal. kap. XLV).

2. Me foljet deponente kalimtare pjesorja e shkuar e të cilave mund të ketë edhe vlerë pësore,

si meditatus, confessus, populatus etj., mund të përdoret ablativi absolut. Për shembull:

Hostes, depopulatā Parthiā, in patriam revertuntur.

Armiqtë, pasi plaçkitën Partian, u kthyen në atdhe.

II.1.3.1. Veçanti në përdorimin e ablativit absolut

I shpeshtë është edhe përdorimi i ablativit absolut në dukje pa pjesore, i formuar nga një emër

dhe nga një mbiemër apo nga dy emra (ablativ absolut pa pjesore). Kjo ndodh sepse pjesorja

e kohës së tashme dhe ajo e së kryerës e foljes “esse” nuk shprehet, por nënkuptohet. Në këtë

mënyrë na del një ablativ absolut jo i plotë që përbëhet vetëm prej kryefjalës (logjike) të

fjalisë së varur dhe prej pjesës emërore të kallëzuesit. Në rolin e kësaj të fundit përdoren

emrat: adiuctor (përkrahës, ndihmës), dux (prijës), praetor (pretor), testis (dëshmitar), auctor

(shkaktar, person), consul (konsull), imperator (perandor), iudex (gjykatës), senex (plak) etj.,

dhe mbiemrat: salvus (i gjallë, i shpëtuar), serenus (i kthjellët), invitus (i përdhunë, pa

dashur), conscius (i vetëdijshëm) etj.114

Cicerone consule. Nën konsullatën e Cicëronit.

Hannibale duce. Nën udhëheqjen e Anibalit.

Diis invītis. Kundër vullnetit të zotave.

Caelo sereno. Në qiell të hapur.

Teste aliquo. Për dëshminë e dikujt.



haberetur, ipso consule Pompeio.


Katoni kundërshtoi ashpër dhe pavarësisht zakonit të tij të vjetër për ta shtyrë ditën me

diskutime pa fund, që kandidatura e tij të merrej parasysh pa qenë i pranishëm, në

kohën kur ishte konsull vetë Pompeu. (Caes. Liber I, kap. 32).

114



88

Bellum Gallicum Caesare imperatore gestum est (Cic.)

Lufta galike u bë nën udhëheqjen e Çezarit.

Ablativi absolut, me një pjesore të tashme, edhe duke qenë gramatikisht i pavarur nga fjalia

kryesore, duhet të ketë me këtë një marrëdhënie të ngushtë njëkohësie. Si pasojë, ablativi

absolut i llojit: consentientibus omnibus = me pëlqimin e të gjithëve: auctore aliquo = me

këshillë (me dëshmi) të dikujt etj., mund të përdoren vetëm nëse vihen në raport njëkohësie

me foljen drejtuese.115

Cuius rei magnam partem laudis atque existimationis ad Libonem perventuram, si illo

auctore atque agente ab armis sit discessum.

Pjesa më e madhe e falenderimeve dhe e mirënjohjes për këtë marrëveshje do t’i

takonte atij, Libonit, nëse me këshillë dhe ndërmjetësi të tij do të hiqej dorë nga lufta.


Populo Romano consentiente erimus liberi brevi tempore (Cic.)

Me pëlqimin e popullit romak pas pak kohe do të jemi të lirë.

Athenienses tatam eam rem auctore Aristĭde repudiavērunt.

Athinasit me këshillën e Aristidit refuzuan të gjithë propozimin.

Anasjelltas, shprehje të tipit të mëposhtëm: “Më pëlqimin e të gjithëve Çezari ishte një

shkrimtar shumë i madh”, “Më dëshminë e Livios, Sagunto u mor nga Hanibali” në latinishte

duhet të shprehen: “Omnes consentiunt Caesarem maximum scriptorem fuisse”, “Livius

auctor est Saguntum ab Hannibale captum esse”. Përdorimi i ablativit absolut është në fakt i

papranueshëm, sepse “me pëlqimin e të gjithëve” dhe “dëshmia e Livios” ndodhin pas faktit

që përmban fjalia drejtuese.

Forma të veçanta të ablativit absolut janë ato që përbëhen vetëm nga pjesorja e shkuar në

ablativin njëjës dhe të gjinisë asnjanëse.116

Le të shohim rastet më poshtë:

a) pjesore të shoqëruara, jo nga një emër, por nga një fjali e shprehur ose me kallëzore dhe

paskajore apo me ut dhe lidhoren apo në formën e një fjalie pyetëse të zhdrejtë. Ndër më të

zakonshmit janë: cognĭto = me të marrë vesh; audīto = u hap fjala, me të dëgjuar; nuntiato =

duke qenë se është njoftuar, me të njoftuar; edicto = duke qenë se është urdhëruar, me të

urdhëruar; impetrato = duke qenë se është përftuar, me të përftuar; permisso = duke qenë se

115

A. Ghiselli, G. Concialini, vepër e cituar, Bari, 2006, f. 175. 116

F. Terracina, vepër e cituar, Milano, 2001, f. 64-65.


89

është lejuar, me të lejuar. Siç shihet këtij ndërtimi i përgjigjet në shqipe forma e pashtjelluar e

tipit me të ardhur. Për shembull:

Cuius adventu cognito diffisus municipii voluntati Thermus cohortes ex urbe reducit

et profugit.

Me të marrë vesh mbërritjen e tij, Termi, duke mos pasur besim te qëndrimi i

banorëve, nxjerr kohortat nga qyteti dhe largohet me nxitim. (Caes. Liber I, kap. 12).

Cuius adventu cognito Pompeius, ne duobus circumcluderetur exercitibus, ex eo loco

discedit.

Me të marrë vesh ardhjen e tij, Pompeu, që të mos ndërshtihej mes dy ushtrive, u

largua prej atij vendi. (Caes. Liber III, kap. 30).

Cuius adventu audito L. Staberius, qui ibi praeerat, aquam comportare in arcem atque

eam munire...

Me të dëgjuar ardhjen e tij, Luc Staberi, që këtu kryesonte garnizonin, nxitoi të

çonte ujë në qytezë dhe ta fortifikonte... (Caes. Liber III, kap. 12).

Hoc tumultu nuntiato Marcellinus cohortes subsidio nostris laborantibus submittit ex

castris.

Me t’u njoftuar për këtë mësymje, Marcelini nisi disa kohorta nga kampi, për të

ndihmuar tanët që ishin në rrezik. (Caes. Liber III, kap. 64).

Quibus rebus cognitis confisus municipiorum voluntatibus Caesar cohortes legionis

XIII ex praesidiis deducit Auximumque proficiscitur.

Si mëson këto ngjarje, Çezari, i sigurt tashmë te mbështetja e banorëve të këtij

municipi, nxjerr kohortat e legjionit XIII nga garnizonet dhe niset për Auksimi. (Caes.

Liber I, kap. 12).

Pompeius his rebus cognitis, quae erant ad Corfinium gestae, Luceria proficiscitur

Canusium atque inde Brundisium.

Me të marrë vesh për këto gjëra që ndodhën në Korfin, Pompeu niset nga Lucera

për Kanozë dhe prej andej, për Brindizi. (Caes. Liber I, kap. 24).

Alexander, audito Darīum movisse ab Ecbatănis, fugientem insěqui pergit.

Aleksandri, me të dëgjuar se Dario e kishte ngritur kampin nga Ekbatana, vazhdoi të

ndiqte atë që ia mbathte.


90

b) pjesore të përdorura në mënyrë absolute si ndajfolje; si: litato = pasi bëri sakrificat;

explorato = pasi kreu eksplorimin; auspicato = pasi mori profecinë (pasi i shtin fall);

augurato = pasi mori urimet, me format përkatëse mohore: inesplorato, inauspicato,

inaugurato.

Hoc explorato loco Curio castra Vari conspicit muro oppidoque coniuncta ad portam,

quae appellatur Belica.

Pasi hetoi këtë vend, Kurioni mësoi se kampi i Ac Varit mbështetej te muret, ishte

pra ngjitur me qytetin, pranë portës që quhej Belika. (Caes. Liber II, kap. 25).

Romulus urbem condĭdit auspicato (Cic.)

Romolo themeloi qytetin pasi mori profecinë.

Si përfundim mund të themi se pjesorja e gjuhës latine, ashtu si ajo e shqipes, ka natyrë të

dyfishtë, atë të mbiemrit dhe të foljes. Si mbiemër përputhet në gjini, numër dhe rasë me

emrin të cilit i referohet, ndërsa si folje kërkon rasën e emrit të cilit i referohet. Ndryshe nga

shqipja, pjesorja latine ka dy diateza: veprore dhe joveprore. Diateza veprore ka dy kohë: të

tashmen dhe të ardhmen, ndërsa joveprorja ka vetëm të kryerën. Që të tria kohët e pjesores

latine ndërtohen në mënyrë sintetike, me anë të prapashtesave përkatëse.


njëkohshëm me atë të foljes drejtuese. Pra, ajo shpreh një veprim të papërfunduar, prandaj

shpesh përkthehet me një fjali përcaktore me përemrin lidhor që, i ndjekur nga një folje në

dëftore në kohën e tashme, të pakryerën ose të ardhme. Por, pjesorja mund të përkthehet në

shqipe edhe me anë të përcjellores, me mbiemër prejpjesor apo me emër. Në kohën e tashme,

pjesorja latine ka gjithmonë kuptim vepror.

Pjesorja e kryer pësore tregon një veprim të shkuar në raport me veprimin e foljes drejtuese,

pra shpreh parakohësi. Pjesorja e kryer e foljeve kalimtare, forma veprore, ka kuptim pësor,

ndërsa pjesorja e foljeve deponente ka kuptim vepror, por në shqipe këtyre pjesoreve u

përgjigjet pjesorja pësore ose përcjellorja. Ashtu si pjesorja e shqipes, pjesorja e kryer pësore

e gjuhës latine së bashku me format vetore të foljes ndihmëse esse, shërben për të formuar

kohët e përbëra të formës joveprore, të mënyrës dëftore dhe lidhore.

Pjesorja e ardhme veprore tregon një veprim të ardhshëm në raport me atë të foljes drejtuese,

pra shpreh paskohësi. Në këtë kohë, të gjitha foljet kalimtare dhe jokalimtare pjesorja ka

kuptim vepror. Në shqipe, në pjesën më të madhe të rasteve, kësaj pjesoreje i përgjigjet një

trajtë foljore me kuptimin kohor të së ardhmes. Pjesorja e ardhme veprore e përdorur vetëm

shikohet shpesh edhe me vlerën e fjalisë qëllimore dhe mund të përkthehet në shqipe me

formën e pashtjelluar të tipit për të bërë.


91

Përsa i përket zgjedhimit perifrastik vepror, kuptimi i tij lidhet me atë të vetë pjesores së

ardhme veprore. Ky zgjedhim tregon: një veprim që po ndodh aty për aty, që është në të bërë

e sipër; qëllimin e veprimit; një veprim që do të ndodhë patjetër ose që duhet të ndodhë. Në

shqipe ky ndërtim mund të përkthehet me shprehjet jam gati, jam duke, po… etj. Në këtë

zgjedhim, pjesorja përkon në gjini, numër dhe rasë me kryefjalën, së cilës i referohet.

Pjesorja mund të përdoret në funksionin e mbiemrit cilësor, duke iu shtuar një emri për ta

cilësuar apo përcaktuar më mirë. Në shqipe kësaj pjesoreje i përgjigjet një mbiemër

prejpjesor. Por pjesoren e gjuhës latine e gjejmë edhe të vetme me funksionin e një emri.

Si folje pjesoren e gjejmë në funksionin e kallëzuesit dhe të plotësit kallëzuesor. Gjithashtu

me kuptim foljor përdoret në dy konstruktet e pjesores së përbashkët dhe të ablativit absolut.

Pjesorja mund të ketë funksionin e kallëzuesit emëror pas një foljeje këpujore (sum) dhe një

plotësi kallëzuesor, veçanërisht me foljet e perceptimit.


kryhet veprimi i fjalisë kryesore. Në këtë rast ajo qëndron në vendin e një fjalie të

nënrenditur, e cila mund të ketë funksion kohor, shkakor, lejor, kushtor, qëllimor dhe

mënyror. Në gjuhën shqipe, këto funksione shprehen me forma të shtjelluara të foljes, të cilat

janë pjesë e fjalisë së nënrenditur kohore, shkakore, lejore etj, përveç funksionit mënyror, e

cila i përgjigjet më mirë përcjelloja e shqipes.

Pjesorja, në funksionin e një foljeje, mund të plotësohet me ndajfolje, me rrethanorë dhe

mund të marrë kundrinorë me parafjalë dhe pa parafjalë.

Për sa i përket ablativit absolut, ai zakonisht ka vlerën e një fjalie nënrenditur kohore,

shkakore, lejore, kushtore, qëllimore dhe mënyrore. Ndërtimi i ablativit absolut me pjesoren e

tashme ka kuptim vepror dhe tregon një veprim të njëkohshëm me atë të fjalisë së pavarur,

ndërsa në shqipe përkthehet zakonisht me të pakryerën ose të tashmen, të cilëve në pjesën më

të madhe të rasteve i prijnë lidhëzat ndërsa, kur, pasi etj. Ablativi absolut me pjesoren e

shkuar ka kuptim pësor dhe tregon se veprimi i fjalisë së varur i paraprin atij të fjalisë

kryesore. Në shqipe ablativi absolut me pjesoren e shkuar përkthehet zakonisht me një nga

kohët e së shkuarës, të cilave u paraprin lidhëza pasi, si, ndërsa, etj.

Forma të veçanta të ablativit absolut janë edhe ato që përbëhen vetëm nga pjesorja e shkuar në

ablativin njëjës dhe të gjinisë asnjanëse. Raste të tilla kemi kur pjesorja shoqërohet, jo nga një

emër, por nga një fjali e shprehur ose me kallëzore dhe paskajore apo me ut dhe lidhoren apo

në formën e një fjalie pyetëse të zhdrejtë. Ndër më të zakonshmit janë: cognĭto = me të marrë

vesh; audīto = me të dëgjuar; nuntiato = me të njoftuar, etj. Këtij ndërtimi i përgjigjet në

shqipe forma e pashtjelluar e tipit me të bërë.


92

II.2. PJESORJA E GJUHËS SHQIPE

Me termin pjesore (latinishte participium) është quajtur ajo formë e pashtjelluar që ka

tipare kuptimore e gramatikore edhe foljore, edhe mbiemërore117

. Nga gramatikanët antikë

është përkufizuar kështu sepse merr pjesë si nga veçoritë e emrit (konkretisht mbiemrit), ashtu

edhe nga veçoritë e foljes. Prandaj, në gjuhët e vjetra, pjesorja ka pasur mbaresa sipas gjinisë

e numrit dhe lakohej si emrat dhe mbiemrat (lat. laudatus – laudata – laudatum). Madje, siç e

pamë edhe më lart, pjesorja latine kishte forma të veçanta për diatezën veprore dhe joveprore.

Për sa i takon shqipes, ajo ka vetëm një pjesore që i përket të shkuarës dhe ka përgjithësisht

karakter pësor. Tema foljore, nga e cila formohet pjesorja, mund të përkojë me atë të së

kryerës së thjeshtë. Kjo është e natyrshme, përderisa pjesorja e shqipes është pjesore e shkuar,

duke u përputhur kuptimi i saj kohor me atë të së kryerës së thjeshtë. Por, tema foljore nga e

cila formohet pjesorja mund të përkojë edhe me atë të kohës së tashme, ose mund të jetë e

ndryshme prej temave të këtyre kohëve118

. Le t’i shohim më poshtë:

1. E formojnë pjesoren nga një temë foljore që përkon me atë të së kryerës së thjeshtë119

:

a- Të gjitha foljet e zgjedhimit I. Pjesorja e foljeve me temë në –o-, -ua-, përkatësisht –e-, -ye-

del me togun e zanoreve –ua-, përkatësisht –ye-, ashtu si në të kryerën e thjeshtë shumës: p.sh.

la-va – larë; fshi-va – fshirë; punua-m – punuar; lexua-m – lexuar; shkrua-m – shkruar;

përkthye-m – përkthyer; lye-m – lyer; gjet-a – gjetur; mbajt-a – mbajtur; bër-a – bërë.

b- Foljet e zgjedhimit të dytë, përveç atyre që pësojnë ndërrimin –e- / -je-, -o- në të kryerën e

thjeshtë: p.sh. hap-a – hapur; njoh-a – njohur; fol-a – folur; thirr-a – thirrur; vra-va – vrarë

etj.

c- Foljet e zgjedhimit të tretë: di, fle, ngre dhe pi. Kështu kemi: dit-a – ditur; fjet-a – fjetur;

ngrit-a – ngritur, etj.

d- Foljet e parregullta si: jam, rri, shoh etj. Kështu kemi: qe-shë – qenë; ndenj-a – ndenjur;

pa-shë – parë.

2. E formojnë pjesoren nga një temë foljore që përkon me atë të kohës së tashme:

a- Disa folje të zgjedhimit të dytë, si: heq (hoqa) – heq-ur; pjek (poqa) – pjek-ur; vjel (vola) –

vjel-ë; nxjerr (nxora) – nxjerr-ë; dal (dola) – dal-ë, sjell (solla) - sjellë.120

117


1995, f., 331. 118

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, vep. e cit. f. 299. 119

Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Tiranë 1986, f. 936.


93

b- Disa folje të zgjedhimit të tretë, si: vë, zë, përzë, nxë si dhe folja e parregullt lë: vë (vura) –

vë-në; zë (zura) – zë-në; përzë (përzura) – përzë-në; nxë (nxura) – nxë-në; lë (lashë) – lë-në.

3. E formojnë pjesoren nga një temë foljore që është e ndryshme nga ajo e së kryerës së

thjeshtë dhe e së tashmes, foljet: bie (ra-shë) – rë-në; ha (hëngr-a) – ngrënë; jap (dha-shë) –

dhë-në; dua (desh-a) – dashur; them (thash-ë) – thë-në; vdes (vdiq-a) – vdek-ur etj.

Nga shembujt e mësipërm mund të dallohet lehtë që prapashtesat, me anë të të cilave

formohet pjesorja, janë: -rë/-r, -ur, -ë dhe –në. Pra, shqipja ka vetëm një pjesore, e cila del me

forma të ndryshme. Këto prapashtesa i hasim që te Buzuku121

. Nga të gjitha format e

pashtjelluara të shqipes, vetëm pjesorja është e ndërtuar në mënyrë sintetike, ashtu si pjesorja

latine, me prapashtesat që përmendëm më lart, të cilat janë të trashëguara nga një fazë e

hershme indoevropiane. Gjithsesi, disa tipe të pjesoreve indoevropiane nuk janë ruajtur. Një

nga këto mendohet të jetë pjesorja më –nt, e cila ka kuptim vepror dhe është ruajtur edhe në

latinishte (laudans, laudant-is; amans, amant-is). Për sa i përket çështjes së refleksit në

gjuhën shqipe të pjesores së tashme, janë dhënë mendime të ndryshme. Disa studiues

mendojnë se fjalët me prapashtesën –ës, -es të tipit: përgjues, dëgjues, mësues, hapës, etj, janë

pjesore e tashme.122

Kjo tezë është hedhur poshtë me të drejtë nga studiuesit si Çabej, Jokli,

Pedërsen, etj, pasi, siç shprehet Demiraj, “një –s me burim indoevropian nuk mund të

qëndronte në çfarëdo pozicioni fonetik.”123

Përfundimisht shqipja e ka humbur pjesoren e

hershme indoevropiane të tipit me –nt. Me funksionin e kësaj pjesoreje shpesh përdoret

përcjellorja (duke punuar).

Në gjuhën shqipe pjesorja është një formë foljore e ngurosur që kthehet në mbiemër me

ndihmën e nyjës së përparme. Ajo, ndryshe nga pjesorja latine, nuk ka asnjë nga kategoritë

gramatikore që ta karakterizojnë si një trajtë foljore me veti të foljes dhe të mbiemrit (diatezë,

kohë, gjini dhe numër)124

. Për kategori gramatikore zakonisht bëhet fjalë vetëm atëherë kur

kuptimeve gramatikore të fjalëve u përgjigjen edhe forma gramatikore të ndrуshme. Nga kjo

pikëpamje pjesorja paraqitet e pandrуshueshme. Kohën si kategori gramatikore pjesorja e

shqipes nuk e ka, sepse mungon opozicioni formal, por kohën si kuptim gramatikor e ka,

meqë kу kuptim është karakteristik për foljen si klasë fjalësh, brenda së cilës përfshihet edhe

pjesorja. Këtë e vëmë re edhe te pjesorja e tashme latine, e cila nuk shënon kohë në vetevete,

por tregon një veprim shoqërues të njëkohshëm me atë të foljes drejtuese, në cilëndo kohë që

të jetë kjo e fundit, pra, shpreh një veprim të papërfunduar. Për sa i përket kategorisë

gramatikore të diatezës, e cila në gjuhën shqipe dallohet qartë me anë të mjeteve morfologjike

120

F. Agalliu, Ç’është tema e eptimit?, Gjuha jonë, 2, Tiranë 1983, f. 45. 121

E. Lafe, Trajtat e pjesores te Gjon Buzuku, Konferenca I e studimeve albanologjike, Tiranë 1962, f.

154. 122

Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 1986, f. 935-936; Sh. Demiraj, Morfologjia

historike e gjuhës shqipe, pjesa II, “Mihal Duri”, 1976, f. 178. 123

Po aty. 124

Kolec Topalli, Sistemi foljor i gjuhës shqipe, Plejad, Tiranë 2010, f. 448.


94

në çdo mënуrë e trajtë kohore, duhet thënë se edhe ajo i mungon pjesores. Te pjesorja mund të

flitet vetëm për kuptime diatezore (veprore, joveprore) dhe jo për diatezën si kategori

gramatikore, sepse pjesorja s’ka forma ndrуshimi për të shprehur këto kuptime, pra, jo si

pjesorja latine, tek e cila dallohet qartë diateza.

Te foljet kalimtare, e përdorur si gjymtyrë më vete, pjesorja ka kuptim pësor. Për shembull:

Ai i kujtohej, veshur me shumë kujdes. Shtëpia, mbushur me miq, tundej e gjitha nga

kënga.

Gjermanët e ngurosur, shtrirë të vdekur në sallon, dhe vajza e doktorit, që kujtonte se i

kishte helmuar,... Rojtari i natës i Institutit të Higjenës, e kishte nxjerrë një këngë për

kujtim të të dashurës së tij, shtypur prej makinës-cisternë të ujrave të zeza,... (Kadare,

Darka e gabuar, f. 72, 107).

Kjo dëshmohet edhe nga fakti se mbiemrat e nyjshëm të formuar nga tema e pjesoreve të

atyre foljeve në përgjithësi kanë kuptim pësor: i vrarë, i zbukuruar, i hapur, i mbyllur, i

përkthyer etj. Për shembull:

Një copë herë nuk e gjente dot se ç’kohë ishte dhe përse ndodhej në dhomën e

prindërve, e shtrirë, siç kishte rënë, e veshur, mbi shtrat. (Kadare, Darka e gabuar, f.

68).

Një mburrje e re, e shfaqur, me sa dukej, për herë të parë në botë, dëgjohej

gjithandej,... (Kadare, Spiritus, f. 82).

Por pjesorja e disa foljeve kalimtare përdoret edhe me kuptim vepror. Këtë e dëshmojnë

mbiemrat prejpjesorë të substantivuar, si: i ditur (ai që di), i pirë (ai që ka pirë), i gjezdisur (ai

që gjezdis) etj125

. Pjesorja e foljeve jokalimtare ka kuptim vepror (jokalimtar): i shëtitur, i

ardhur, i fjetur, i ndenjur etj126

. Edhe në gjuhën latine, siç e pamë edhe më lart, pjesorja e

kryer e disa foljeve si: potus (poto) = që ka pirë; cenatus (ceno) = që ka drekuar; pransus

(pranděo) = që ka ngrënë, etj, dhe pjesorja e ardhme te të gjitha foljet kalimtare dhe

jokalimtare, si të formës veprore ashtu edhe ato deponente, ka kuptim vepror. Për shembull:

...dhe ai, sekretar i parë i rinisë së krejt Universitetit, i ardhur për mbikëqyrje nga

Tirana, me këmishë ngjyrë qielli,... Tmerri i verbër i pashkak, i ardhur nga një kah i

pamundur, e rrënqethi prapë. (Kadare, Spiritus, f. 82, 84).

Pjesorja është e kufizuar në kuptime, në forma gramatikore e në përdorime. Pra, ajo nuk ka

asnjë kategori gramatikore foljore ose jofoljore. Megjithatë, pjesorja duhet përfshirë në

sistemin foljor të shqipes, për arsye se:

125

Sh. Demiraj, Morfologjia historike e gjuhës shqipe, pjesa II, “Mihal Duri”, Tiranë 1976, f. 179. 126

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, vep. e cit. f. 331


95

1. Ajo ruan përgjithësisht kuptimin foljor të veprimit ose të gjendjes. Kur përdoret si fjalë më

vete, mund të marrë rrethanorë dhe gjymtyrë që shënon vepruesin (përfolur nga bota,

mallkuar nga njerëzit). Sikurse format e shtjelluara, pjesorja shpreh një veprim si tipar127

dhe

jo si proces128

.

2. Me ndihmën e saj formohen format foljore analitike dhe sintetike. Ajo shërben për të

formuar kohët e përbëra të së shkuarës, të tashmen dhe të pakryerën e habitores129

etj. Këtë e

vëmë re edhe te pjesorja e kryer pësore e gjuhës latine, e cila së bashku me format vetore të

foljes ndihmëse esse, shërben për të formuar kohët e përbëra të formës joveprore, të mënyrës

dëftore dhe lidhore.

3. Ajo përdoret me vlerë foljore pas foljeve me vlerë modale do dhe duhet130

.

Këto janë disa tipare të kufizuara foljore të pjesores që na detyron ta përfshijmë te folja dhe të

mos e quajmë mbiemër. Edhe pse ka funksione të shumta sintaksore dhe mund të shërbejë si

temë fjalëformuese, ajo nuk është pjesë e mëvetësishme e ligjëratës, por pjesë e paradigmës së

eptimit të foljes131

. Gjithsesi te pjesorja e trajtës punuar gërshetohen tipare të kufizuara foljore

e shumë të kufizuara mbiemërore. Duke u mbështetur në këtë gërshetim karakteristikash,

mendojmë se nuk duhet mbajtur një qëndrim i prerë për ta lidhur pjesoren vetëm me foljen

ose vetëm me mbiemrin.

Pjesorja e shqipes tregon veprim të kryer dhe ka kryesisht kuptim pësor. Në shumicën e

rasteve pjesorja e veçuar e mund të ndërkëmbehet me një mbiemër prejpjesor. Në raste të tilla

ato janë dy trajta fakultative të shqipes standarde. Për shembull: Po rrinte në ballkon, ngjeshur

pas murit (ose i ngjeshur), duke përgjuar lëvizjet në rrugë. Brenda fashikujve zbulova një

vjershë, shkruar (ose të shkruar) mbi një fletë fletoreje. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh

f. 23, 36). Por në funksion të përcaktorit të paveçuar të pazgjeruar në shqipen e sotme përdoret

mbiemri prejpjesor, që nuk mund të ndërkëmbehet me pjesoren: gotë e thyer, libër i botuar,

letër e shkruar, tokë e punuar etj132

. Për shembull: E mori shishen, mbushi gotën e zbrazur

(dhe jo zbrazur) e ktheu siç kthehet një gotë ujë. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 17).

I shfrytëzuan sa i shfrytëzuan të gjorthit e tani po i flaknin si limon i shtrydhur (dhe jo

shtrydhur). (Kadare, Spiritus, f. 120).

127

F. Agalliu, Pjesorja në gjuhën shqipe, Studime Filologjike, 2, 1972, f, 55. 128

M. Çeliku mendon se pjesorja shpreh një veprim si proces dhe jo si tipar. (M. Çeliku, Format e

pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Shblu, Tiranë 2006, f. 74.) 129



V. Memishaj, Rreth mbiemrave prejpjesorë në shqipe dhe në greqishte, Studime Filologjike, 3-4,

2007, f. 61. 132

M. Çeliku, te monografia e tij Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, shprehet

se në këto raste pjesorja e paranyjëzuar nuk mund të këmbehet me pjesoren e paparanyjëzuar, f. 76.


96

Në gjuhën e sotme letrare shqipe përdoret më shumë mbiemri prejpjesor, duke marrë treguesit

përkatës morfologjikë. Me ndihmën e nyjes së përparme, gramatikisht, nga çdo pjesore mund

të formohet një mbiemër, porse jo çdoherë është arritur kristalizimi i një njësie të re leksikore,

i një mbiemri të mirëfilltë. Në mbiemra kalojnë pjesoret e atyre foljeve, të cilat kanë

frekuencë të madhe përdorimi dhe strukturë të pasur semantike. Një pjesore e paranyjëzuar

kalon në mbiemër kur humb kuptimin e veprimit dhe fiton një kuptim të ri; kur fiton

kategorinë e shkallës dhe kur nyja e përparme bëhet e pamungueshme në të gjitha funksionet.

Pra, që një pjesore e paranyjëzuar të kthehet në mbiemër, duhet të plotësojë këto kritere:

ndryshim semantik, kategoria e shkallës dhe eptimi i nyjes së përparme. Nyja te mbiemrat

prejpjesor shërben edhe si formant fjalëformues, edhe si shprehëse e kategorive gramatikore

të rasës, gjinisë dhe numrit, pra ka funksion të dyfishtë. Pra, nyja është element gramatikor që

fiton aftësi fjalëformuese, duke ia ndërruar tiparet morfologjike pjesores133

. Gjithsesi kjo është

një çështje delikate që mbetet për t’u studiuar hap pas hapi me kalimin e kohës. Po japim një

shembull për ta kuptuar më mirë: Dheu i hedhur nga makina kishte zënë rrugën. Formalisht

këtu kemi një mbiemër të nyjshëm, por në rrafshin leksikor nuk kemi një mbiemër të

mirëfilltë, sepse i hedhur vijon të shënojë një veprim, gjë që është tipar i foljes; nyja e

përparme nuk është pjesë e përhershme e strukturës së fjalës (ajo edhe mund të mos shprehet:

Dheu, hedhur nga makina, kishte zënë rrugën); nuk merr shkallë si mbiemrat cilësorë; i

hedhur ka tiparet sintaksore të foljes, pra mund të shoqërohet nga plotësi i vepruesit (i hedhur

nga makina, dje, në rrugë).134

Nëse do të kishim: Është djalë i hedhur ai – këtu kemi një

mbiemër të mirëfilltë. Paranyjëzimi i pjesores ka ardhur si rezultat i lidhjes së saj me fjalën e

përcaktuar. Në raste të tilla duhet të jemi të kujdesshëm në interpretimin e vlerave kuptimore

të saj. Duhet pasur parasysh se pjesorja sado që ka marrë formën e një mbiemri të nyjshëm,

nga ana semantike nuk ka kaluar në kategorinë e mbiemrave135

.

Disa pjesore, të zgjeruara me emër në rasën dhanore pa parafjalë, nuk mund të këmbehen

normalisht me trajtat e paranyjëzuara. Të tilla janë foljet që kanë kuptimin e lidhjes, si:

drejtuar, kushtuar, dhuruar, dërguar, shkaktuar etj. Kjo formulë (pjesore + kundrinor i

zhdrejtë) është dukuri e re e shqipes dhe me sa duket vjen duke u shtrirë136

.

Në këtë letër, drejtuar të gjitha departamenteve, kërkohej respektimi i orarit të

mësimdhënies.

Ka lidhje me vjershën e Migjenit, kushtuar zonjushës B. Në dosje gjeta letrën e tij,

dërguar dy vjet më parë Komitetit Qendror. (Kadare, E penguara, f. 22, 86).

Përsa i takon trajtës së paranyjëzuar të pjesores, na del një problem se si do të interpretohet

ose klasifikohet, si pjesore apo si mbiemër. Të dyja trajtat e pjesores janë shumë afër nga

133


J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Toena, Tiranë 2006, f. 181. 135

Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, I, 1970, f. 84. 136

M. Çeliku, vep. e cit. f. 78.


97

kuptimi, por mbiemrat e mirëfilltë prejpjesorë janë ata që nuk zëvendësohen me trajtën e

paparanyjëzuar të pjesores. Vetëm në këtë rast mund të flitet për pjesore të mbiemërzuar edhe

formalisht, edhe kuptimisht, për mbiemër të mirëfilltë. Mbiemrat prejpjesorë trashëgojnë

bërthamën kuptimore të foljeve përkatëse137

. Në këtë rast kemi të bëjmë me mbiemra

prejpjesorë, të përftuar sipas një rruge mjaft prodhimtare në gjuhën shqipe, me konversion.

Trajta e paranyjëzuar mund të shihet si mbiemër e jo si pjesore, për arsye se: Pjesorja e

paranyjëzuar afron formalisht me mbiemrat foljorë, duke marrë nyje të përparme; Pjesorja e

paranyjëzuar ka përftuar kuptime të reja, duke kaluar në mbiemër të mirëfilltë prejpjesor.

II.2.1. Funksionet sintaksore të pjesores

Pjesorja e gjuhës shqipe njeh disa funksione. Ajo mund të jetë në fjali:

I. Përcaktor i një emri, të cilin e përcakton drejtpërdrejt. Si e tillë, pjesorja vjen menjëherë pas

tij e nuk ndahet me presje në të shkruar. Në këtë funksion ajo shoqërohet pothuajse gjithmonë

nga një gjуmtуrë tjetër përcaktuese me raporte objektore, rrethanore etj138

. Për shembull:

Eci përmes kopshtit rrethuar me pemë të larta. Njohu rrobat e të vëllait grisur gjatë

rrugës.

I përkishte fqinjës së apartamentit të katit të parë, në shkallën ngjitur me ne. (Kongoli,

Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 93).

Fakti që pjesorja në funksionin e përcaktorit epitet të një emri shoqërohet nga fjalë të tjera

përcaktuese, duhet shpjeguar me këtë që krahas saj përdoret edhe mbiemri prejpjesor, i cili

veç formës ka fituar edhe mundësitë sintaksore për t’u përdorur në funksionet e mbiemrit pa

kufizime strukturore si të gjithë mbiemrat e tjerë. Kjo ka sjellë që ndrуshimi formalo-

kuptimor midis pjesores dhe mbiemrit prejpjesor të pasohet edhe nga një ndrуshim strukturor

në fjali, ku dallimet luajnë një rol të madh. Është pikërisht gjуmtуra përcaktuese, që ndjek

pjesoren, ajo që thekson karakterin foljor të saj.

II. Përcaktor i veçuar i krуefjalës ose i një gjуmtуre tjetër të fjalisë, të shprehur me emër ose

përemër. Mund të themi se ky është një nga përdorimet më kryesore të pjesores dhe më

kryesori për trajtën pa nyje të përparme. Në këtë funksion dalin si pjesoret e foljeve kalimtare,

ashtu edhe ato të foljeve jokalimtare. Në raste të tilla, pjesorja zakonisht vjen menjëherë pas

fjalës së përcaktuar139

. Për shembull:

137

V. Memishaj, artikull i cituar, f. 60. 138

F. Agalliu, artikull i cituar, f. 61. 139

M. Çeliku, vep. e cit. f. 199.


98

Babai, shtrirë në divanin e tij, dëgjonte me qetësi lajmet. Ajo kishte veshur një triko të

kuqe, punuar disa vite më parë. Njerëzit, mbledhur rreth zjarrit, diskutonin për motin e

keq.

Prej andej mund të kontrolloje platenë, domethënë pjesën kryesore të oborrit të vilës,

mbushur me tryeza pranë njëra-tjetrës. Praninë e tij e vunë re edhe banorë të një pallati

pesëkatësh, ndërtuar rishtas me punë vullnetare. (Kongoli, Jetë në një kuti

shkrepësesh, f. 77, 96).

Si përcaktori epitet i shprehur me pjesore, ashtu edhe përcaktori i veçuar, del krуesisht si

gjуmtуrë e zgjeruar. Në rolin e përcaktorit të veçuar më shpesh përdoret mbiemri prejpjesor.

Për shembull:

Agimi, i mbështetur në tavolinë, fliste në telefon.

Sotiri, i ulur në kolltukun përbri tij, miratonte me kokë. Ai vrapoi nëpër sallon, derisa,

i mbytur në djersë, shpëtoi nga etja e egër për të pirë. (Kongoli, Jetë në një kuti

shkrepësesh, f. 61, 134).

Përcaktori i veçuar i shprehur me pjesore në shumicën e rasteve i jep marrëdhëniet përcaktore

në formën e një karakteristike të mbishtuar. Në raste të tilla përcaktori i veçuar mund të

zëvendësohet nga një fjali përcaktore lidhore. Për shembull:

Burri i kishte vdekur nga një plagë, marrë në luftë.

Me gjithë gjendjen e degraduar të kufomës për shkak të qëndrimit të gjatë në ujë,

ekspertët s’e kishin pasur të vështirë të përcaktonin se kufoma i përkiste qytetares

Izabela Demiri, zhdukur misteriozisht dhjetë ditë të shkuara. (Kongoli, Jetë në një kuti

shkrepësesh, f. 137).

Më pa kur u kthye, duke ecur ngadalë, ende e përgjumur, veshur me tuta dhe një bluzë

të hollë. (Kongoli, Te porta e Shën Pjetrit, f. 120).

III. Përcaktor kallëzuesor i krуefjalës dhe i kundrinorit140

. Në funksion të tillë, pjesorja

përdoret në ndërtimet emër (përemër) në rasën emërore + pjesore dhe emër (përemër) në

rasën kallëzore + pjesore. Ndërtime të tilla gjenden pranë foljeve të shtjelluara të caktuara që

tregojnë zakonisht gjendje: rri, qëndroj, mbes, lë, mbaj, kam etj.

Atë natë drita qëndroi ndezur gjer në mëngjes.

Ajo tërë jetën kishte jetuar zhveshur e zbathur. E kishte kokën ulur.

Plot një orë që rri ulur në të vetmen karrige të dhomës, me trurin bosh, duke vështruar

mbi komodinë një natyrë të qetë. (Kongoli, Te porta e Shën Pjetrit, f. 115).

Me rrëmbim mori pallton e dimrit hedhur sipër karriges. (Kadare, Darka e gabuar, f.

172).

140

E. Paço, Pjesorja në veprën e P. Bogdanit, Studime Filologjike, 3, 1981, f, 84.


99

...një tryezë mbi të cilën gjendej kompiuteri, ca aparatura të tjera, një karrige veshur

me lëkurë të zezë, e rrotullueshme dhe, si kudo, portreti i biondes me syze. (Kongoli,


Si përcaktor kallëzuesor i kundrinës, pjesorja shkon shumë rrallë edhe me foljen kam:

Gojën s’e kishte zënë, që ta mbante mbуllur.

Opozicioni me pjesoren tjetër mbуllur tregon se këtu s’kemi një formë të mëse të krуerës.

Ndërsa me folje të tjera përdoren paralelisht në funksion kallëzuesor edhe pjesorja, edhe

mbiemri foljor, me foljen kam në këtë funksion përdoret rregullisht mbiemri foljor. Për

shembull: nuk e kam të rregulluar makinën. Kjo shpjegohet me gramatikalizimin e hershëm

të strukturës kam rregulluar dhe, rrjedhimisht, me prirjen e gjuhës për diferencim141

. Një gjë e

ngjashme me përdorimin e rrallë të pjesores si përcaktor kallëzuesor i kundrinës me foljen

kam vihet re edhe në përdorimin e saj si kallëzues emëror me foljen jam, por me një frekuencë

më të madhe. Në funksionin e kallëzuesit emëror është interesant edhe ndërtimi pjesore +

jam, pra, me një rend të përmbysur. Pjesorja në rolin e pjesës emërore të kallëzuesit emëror

del në fjali dëftore dhe pyetëse.

Për ty dera e shtëpisë sime hapur është gjithmonë.

Zgjuar është apo po fle akoma?

Interpretimi si kallëzues emëror s’lë shteg dуshimi, kur kemi të bëjmë me pjesore të foljeve

jokalimtare, të cilat s’kanë diatezë pësore-vetvetore, rrjedhimisht as formë pësore të perfektit,

të ndërtuara me ndihmësen jam.

Ata nuk e dinë në jemi gjallë a vdekur.

Sikur ndërtesa me tulla të kuqe e kishte thithur dhe ajo nuk kishte ecur, por fluturuar

drejt saj. (Kadare, Spiritus, f. 165).

Pjesorja e foljes shkoj-shkuar me emra në funksion predikativ (përcaktor kallëzuesor ose

kallëzues emëror) dhe me numërorë themelorë ka marrë vlerën e një ndajfoljeje sasie në

shkallën krahasore.142

Kу është flori e shkuar floririt.

Kjo ishte e natyrshme, përderisa në krye të tyre kishte dy a tre shefa serbë, për të cilët

fjalët “Shqipëri etnike” ishin mortje e shkuar mortjes. Por koloneli vazhdoi me të

njëjtin zë: një mik të madh, një shok universiteti, më të ngushtin e miqve, vëlla e

shkuar vëllait. (Kadare, Darka e gabuar, f. 20, 41).

141

F. Agalliu, artikull i cituar, f. 62. 142

F. Agalliu, artikull i cituar, f. 63.


100

Në funksionin e përcaktorit kallëzuesor të krуefjalës ose të kundrinorit, pjesorja mund të

paraqitet edhe si gjуmtуrë e zgjeruar, edhe e pazgjeruar. Pjesorja si gjуmtуrë e zgjeruar,

zakonisht me një plotës vendi, mënуre, shkaku, ka plotësisht vlerë foljore, ndërsa e pazgjeruar

në shumë raste anon edhe nga ndajfolja. Në gjuhën e sotme shqipe ekziston një grup jo i vogël

ndajfoljesh të përftuara nga pjesoret me konversion. Të tilla mund të përmendim: shtruar,

hidhur, kaluar prerë, shkoqur, mbytur etj. Rrethi i pjesoreve që përdoren si ndajfolje po

zgjerohet143

. Nëse pjesoret nuk tregojnë një veprim si tipar të një sendi dhe shënojnë mënуrën

e krуerjes së një veprimi, kur nuk zëvendësohen nga pjesorja e paranyjëzuar dhe kur marrin

kategorinë e shkallës, rrjedhimisht përdoren në fjali si plotësa mënуre dhe kjo tregon se kanë

kaluar përfundimisht në klasën e ndajfoljeve. Edhe në gjuhën latine pjesorja përdoret në

funksion mënyror, por jo duke u kthyer në ndajfolje. Për shembull:

Ai buzëqeshi hidhur..., ai po fliste shtruar... Dje foli më prerë... etj.

Ta marrim shtruar, - tha sekretari i dytë. Nervozizmi i tij dukej hapur, por tani aq i

bënte. (Kadare, E penguara, f. 17, 58).

Fjalët më lart nuk shprehin veprim, nuk përcaktojnë një emër, nuk këmbehen me mbiemra

prejppjesor dhe nuk zgjerohen me gjymtyrë të tjera.

Edhe përcaktori kallëzuesor i shprehur me një pjesore përdoret shpesh si gjуmtуrë e veçuar,

zakonisht i zgjeruar:

Para shtëpisë, ndërtuar prej kohësh, kishte mbjellë mjaft pemë.

Të gjitha pallatet e zonës sonë, dy dhe trekatësh, ndërtuar me tulla të kuqe, kishin

bodrume dhe çdo familje zotëronte të vetin. Gjyshi im nga babai, vdekur në kohën e

atyre që kam dëgjuar të quheshin tatime të jashtëzakonshme, paskej qenë pronar i

godinave në fjalë. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 28, 35).

IV. Pjesorja përdoret edhe në një konstrukt të veçantë si përcaktor kallëzuesor i një emri të

prirë nga parafjala me, i cili luan rolin e një gjуmtуre të dуtë të fjalisë:

Atë e zuri gjumi me kokën mbështetur në mur. Në shkollë erdhi me krahun e djathtë

fashuar deri në bërryl.

Ndërtime të tilla, me + kallëzore + pjesore, janë sinonimike me ndërtimin pjesore +

kundrinor.

Me sopatën hedhur në sup, u nis në pyll. (me sopatën hedhur = hedhur sopatën).

Në oborr kishte shumë kafshë ngarkuar me misër (ngarkuar me misër = me misër

ngarkuar).

143

E. Hysa, Ndajfolja në gjuhën e sotme shqipe, Studime Filologjike, 3, 1970, f, 49.


101

Faktin që pjesorja përdoret si kallëzuesor, mendojmë se e vërteton trajta primare të e nуjes,

me emra të shquar në kallëzoren njëjës e shumës:

Me xhaketën të hedhur krahëve, doli në rrugë.

Në konstruktet me nуjen sekundare e mbiemri prejpjesor duket qartë që ka vlerën e

përcaktorit epitet e jo predikativ:

Me xhaketën e hedhur krahëve…

Disa ndërtime të tilla, nga përdorimi i gjatë dhe i dendur, kanë kaluar në njësi frazeologjike144

.

Vajza e vogël mbeti me gojë hapur. Ndihmësi e dëgjonte me gojë hapur. (Kadare,

Kush e solli Doruntinën, f. 33).

Iku me buzët varur.

Gjyshja e priti me krahët hapur, etj.

V. Pjesorja së bashku me gjуmtуrët që varen prej saj, përdoret rrallë në një ndërtim të

ngjashëm me atë absolute, por ndrуshon prej tij, sepse ka të njëjtin subjekt me foljen e fjalisë

prej nga varet. A. Xhuvani ka vënë në dukje një nga funksionet më të shpeshta të këtij

ndërtimi, atë kohor145

, në fjali të tilla:

Gjendur rastësisht në breg të lumit…

Të rralla janë edhe ndërtimet me vlerë shkakore, funksion të cilin e hasim edhe te pjesorja

latine. Për shembull:

Mbështjellë me mushama, ata nuk njiheshin fare146

.

Në ditët e sotme përdorime të tilla të pjesores hasen shpesh, sidomos në stilin politiko-

shkencor, si: nisur nga kushtet, bazuar në ligj, mbështetur në nenin..., parë nga ky

këndvështrim etj. Këto pjesore mund të përdoren në vend të përcjellores, me të cilën

këmbehen lehtë:

Nisur (duke u nisur) nga situata aktuale, ndryshimet duhen bërë sa më parë.

Lidhur (duke e lidhur) me atë që folëm në Komitet të Partisë, s’kam gjetur asgjë të re.

(Kadare, E penguara, f. 48).

Gjithsesi, mund të pohojmë se në gjuhën e shkruar kemi një mënjanim të këtyre ndërtimeve,

që shpjegohet me shtrirjen e përdorimit të mbiemrit foljor që ruan kuptimin e pjesores.

144

J. Thomai, vepër e cituar, f. 219 145

A. Xhuvani, Pjesorja në shqipet, Vepra I, 1980, f. 252. 146

Një rast të tillë, M. Çeliku e sheh si “pjesore në funksionin e përcaktorit të veçuar, ku

marrëdhënieve përcaktore u mbishtohen marrëdhënie rrethanore dytësore”, vep. e cit. f. 197.


102

VI. Pjesorja mund të përdoret edhe me vlerën e një fjalie thirrmore ose pуetëse. Në fakt fjalia

është e paplotë dhe pjesorja përfaqëson kohën e përbërë të foljes së përmendur më lart, për

veprimin e së cilës bashkëbiseduesi habitet ose pуet i habitur:

I kanë gënjуer njerëzit – gënjуer?

VII. Përdorimi i pjesores pas foljeve modale duhet e do. Folja duhet shpreh lidhjen me

kryefjalën, ndërsa folja në pjesore shpreh përmbajtjen leksikore.

Duhen ndërruar tubacionet, thonin punëtorët e komunales. (Kongoli, Jetë në një kuti


Si shumë nga ata që kishin studiuar në Gjermani, kishte pasur një prirje, një joshje, por

kjo s’duhej ngatërruar me nazizmin. (Kadare, Darka e gabuar, f. 161).

Duhet bërë diçka për këta njerëz në nevojë.

Kjo punë duhet biseduar me ministrin. Është një rast i rrallë që s’duhet humbur.

(Kadare, Spiritus, f. 104).

Të njëjtën gjë mund të themi edhe për foljen dua, që shpreh lidhjen me kryefjalën dhe i jep

kallëzuesit kuptimin modal të domosdoshmërisë, si diçka që e meriton ose e kërkon vetë sendi

i shprehur nga kryefjala147

.

Nderi do shpërblyer me nder.

Do pyetur edhe ai për këtë punë.

Në ndërtime të tilla përdoret vetëm pjesorja e paparanyjëzuar, kuptimi i së cilës ndryshon nga

ai i zakonshmi, pra nuk tregon një veprim të kryer në të shkuarën, por një veprim në kuptimin

e mundësisë apo domosdoshmërisë. Kjo ndodh për shkak të foljeve modale dhe nga

pikëpamja e funksionit është e barasvlefshme me paskajoren148

dhe mund të zëvendësohet

prej saj (është fjala për paskajoren e tipit me ba):

Duhet shkue atje – duhet me shkue atje.

Kjo është hedhur poshtë me të drejtë nga Sh. Demiraj, pasi në këtë tip togfjalëshi gjymtyra e

dytë, kur foja është kalimtare, ka kuptim pësor, ashtu si pjesorja e shkuar149

. Pra, megjithëse

147

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Gramatika e gjuhës shqipe, II, Tiranë

1997, f., 187. 148

M. Domi, Morfologjia historike e shqipes (dispensë), 1961, f. 67. 149

Sh. Demiraj, Rreth disa problemeve të paskajores në gjuhën shqipe, Studime Filologjike, 1, 1969, f.

89.


103

pjesorja e paraprirë nga foljet modale mund të zëvendësohet nga paskajorja, ajo përsëri do të

interpretohet si pjesore, sepse në asnjë rast nuk kryen funksionet karakteristike të paskajores.

Si përfundim mund të themi se pjesore është quajtur ajo formë e pashtjelluar, e cila merr

pjesë si nga veçoritë e emrit (konkretisht mbiemrit), ashtu edhe nga veçoritë e foljes. Shqipja

ka vetëm një pjesore, e cila del me forma të ndryshme, tregon një veprim të kryer dhe ka

kryesisht kuptim pësor. Ndryshe nga gjuha latine, shqipja nuk ka një pjesore të tashme apo të

ardhme dhe është e kufizuar në kuptime, në forma gramatikore e në përdorime. Pra, ajo nuk

ka asnjë kategori gramatikore foljore ose jofoljore. Pjesorja e shqipes me ndihmën e nyjes së

përparme kthehet në mbiemër dhe shihet si e tillë, me kategoritë gramatikore të gjinisë, të

numrit dhe të rasës, ashtu siç shihet edhe pjesorja latine. Por, ndryshe nga kjo e fundit, e cila

ka më të theksuara tiparet mbiemërore sesa ato foljore, te pjesorja e shqipes gërshetohen

tipare të kufizuara foljore e shumë të kufizuara mbiemërore. Duke u mbështetur në këtë

gërshetim karakteristikash, mendojmë se nuk duhet mbajtur një qëndrim i prerë për ta lidhur

pjesoren vetëm me foljen ose vetëm me mbiemrin.

Në shumicën e rasteve pjesorja e veçuar mund të ndërkëmbehet me mbiemrin prejpjesor

përkatës (toka, punuar me traktor…; toka, e punuar me traktor). Por, në funksion të

përcaktorit të paveçuar të pazgjeruar në shqipen e sotme përdoret mbiemri prejpjesor, që nuk

mund të ndërkëmbehet me pjesoren: gotë e thyer, libër i botuar, letër e shkruar, tokë e punuar

etj. Të njëjtën gjë mund të themi për disa pjesore, të zgjeruara me emër në rasën dhanore pa

parafjalë, të cilat nuk mund të këmbehen me trajtat e paranyjëzuara. Të tilla janë foljet që

kanë kuptimin e lidhjes, si: drejtuar, kushtuar, dhuruar, dërguar, shkaktuar etj. Në gjuhën e

sotme letrare shqipe përdoret më shumë mbiemri prejpjesor, duke marrë tregues përkatës

morfologjikë.

Për sa u përket funksioneve sintaksore të pjesores, mund të themi se ajo përdoret si: përcaktor

i një emri, të cilin e përcakton drejtpërdrejt; përcaktor i veçuar i krуefjalës ose i një gjуmtуre

tjetër të fjalisë, të shprehur me emër ose përemër; përcaktor kallëzuesor i krуefjalës dhe i

kundrinorit; si përcaktor kallëzuesor i një emri të prirë nga parafjala me. Në raste të rralla

pjesorja del me funksion kohor dhe shkakor.

Pjesorja së bashku me gjуmtуrët që varen prej saj, përdoret rrallë në një ndërtim të ngjashëm

me atë absolut; në ndërtimet me vlerë shkakore; në vend të përcjellores. Ajo mund të përdoret

me vlerën e një fjalie thirrmore ose pуetëse dhe pas foljeve modale duhet e do.


104

II.2.2. Forma e pashtjelluar pa + pjesore e paparanyjëzuar

Folja në këtë formë të pashtjelluar shpreh moskryerjen e një veprimi kryesisht në të shkuarën

ose në të ardhmen. Studiuesit e gjuhës shqipe kanë dhënë mendime të ndryshme për sa i

përket mënyrës së ndërtimit të kësaj forme.150

Gjithsesi fjala e fundit i mbetet librit të

Akademisë ku thuhet: “Forma e pashtjelluar mohore151

ndërtohet duke i paravendosur

pjesores së foljes pjesëzën pa: pa pasur, pa qenë, pa menduar, pa vënë, pa ngrënë etj.”152

Një

formë e tillë e pashtjelluar nuk njihet në gjuhën latine, por, siç do ta shohim më poshtë, kësaj i

përgjigjen të tjera ndërtime. Të dyja elementet e këtij bashkimi analitik janë njësuar si nga

pikëpamja semantike, ashtu edhe nga ajo gramatikore (morfologjike e sintaksore), megjithatë

pjesëza pa e ruan ende kuptimin e mohimit, që buron nga prejardhja e saj si parafjalë që

shpreh mungesë, më përgjithësisht mohim. Kështu në fjalinë: U zgjua pa zbardhur, kjo formë

do të thotë “kur ende nuk kishte zbardhur”. Fakti që pjesëza pa e ruan kuptimin e mohimit, e

përforcon edhe përdorimi pas kësaj forme të pashtjelluar të pjesëzës modale dot, e cila

përdoret shpesh me mohime dhe tregon pamundësinë e kryerjes së veprimit153

. Për shembull:

Ndenji gjithë natën zgjuar, pa gjetur dot qetësi.

Me një lëhtësi të papritur, dora e tij e kishte bërë atë për të cilën ishte matur dy-tri herë

në jetën e tij, pa e kryer dot kurrë kapjen për flokësh të vajzës. Tjetri kafshoi buzën,

pastaj bëri një shenjë të pakuptueshme me dorë, pa e fshehur dot turbullimin. (Kadare,

E penguara, f. 11, 13).

Ndonjëherë në përdorim haset edhe një formë e mbipërbërë e tipit pa pasë larë, pa pasë

shkuar, e cila ndërtohet duke i paravendosur pjesores së foljes formën e pashtjelluar mohore

të ndihmëses kam (pa pasë). Qenia e këtyre formave dëshmon se ndërtimi i tipit pa + pjesore

të paparanyjëzuar është një formë foljore e pashtjelluar e një tipi të veçantë, sepse e

ashtuquajtura pjesore e shkuar pasë shkuar, nuk ekziston. Kjo formë e mbipërbërë do të quhet

kohë e kryer e formës së pashtjelluar mohore. Në kundërvënie me këtë, forma e tipit pa larë

mund të quhet konvencionalisht kohë e tashme. Duke pasur parasysh se pjesorja si gjymtyrë

150

Ilia Dilo Sheperi, Gramatika dhe sintaksa e gjuhës shqipe, ribotim 2001, f. 88, pohon “pjesorja

bëhet mohore me parafjalën pa”. M. Domi në Gramatika e gjuhës shqipe, pjesa e dytë, sintaksa, 1952,

f. 215 e quan “pjesore e shoqëruar nga fjalëza pa”, ndërsa te f. 230 e quan “pjesore e shoqëruar nga

parafjala pa”. O. Myderrizi, Gramatika e re e shqipes, 1944, f. 128 shprehet se pjesorja bëhet mohore

duke marrë “ndajfoljen” pa. 151

Për sa i përket emërtimit të kësaj forme të pashtjelluar janë dhënë mendime të ndryshme, si: pjesore

mohore, mosveprore, paskajore, etj. Gjithsesi, konvencionalisht është quajtur formë e pashtjelluar

mohore. Ndërsa M. Çeliku, ndryshe nga të tjerët dhe për herë të parë, këtë formë të pashtjelluar e quan

përcjellore mohore, duke sjellë dhe argumentet e tij. (Format e pashtjelluara...vepër e cituar, f. 57,

173). 152


F. Agalliu, Vëzhgime mbi formën gramatikore pa + pjesore, Studime Filologjike, 3, 1983, f. 112.


105

fjalie përdoret më rrallë, sepse është zëvendësuar nga mbiemri foljor154

dhe më tepër shërben

si pjesë përbërëse e disa formave foljore analitike dhe sintetike, pra si element ndërtimor,

dëshmon se forma e pashtjelluar pa + pjesore të paparanyjëzuar është e ndryshme nga

pjesorja. Kjo është formë e një lloji të veçantë, e cila nuk ka një gjegjëse në gjuhë të tjera.

Në këtë formë të pashtjelluar janë të gërshetuara tiparet e foljes e të ndajfoljes155

. Ajo ka

përmbajtje kuptimore dhe disa veçori gramatikore që e dallon nga pjesorja. Foljet veprore

kalimtare kur përdoren në këtë formë të pashtjelluar, kanë rregullisht kuptim vepror, kurse në

pjesore kanë kuptim pësor. Si rrjedhim foljet kalimtare të përdorura në këtë formë të

pashtjelluar kanë mundësi të marrin edhe kundrina të drejta e të zhdrejta, të shprehura jo

vetëm me emra e përemra të ndryshëm, por edhe me anë trajtash të shkurtra të përemrave

vetorë. Kundrina të zhdrejta, të shprehura edhe me anë të trajtave të shkurtra të përemrave

vetorë, në këtë formë të pashtjelluar, mund të marrin edhe foljet jokalimtare. Për shembull:

Nuk do të iki pa ju treguar për miqtë e mi. Nuk lashë vend pa të kërkuar.

Nëna nuk linte rast pa ua demonstruar me mburrje vizitorëve, ... (Kongoli, Jetë në një

kuti shkrepësesh, f. 33).

Kishin ardhur rresht, për të vajtuar një femër të plagosur, pa e ditur se ishin rrëzuar

vetë ndërkaq. U tërhoq për t’u lënë vendin të tjerëve dhe, pa i shkuar mendja se i

kishte duart me dhe, fshiu mollëzat. (Kadare, Spiritus, f. 139, 148).

Ndërsa pjesorja nuk ka asnjë kategori gramatikore, forma e pashtjelluar pa larë ka kategorinë

e diatezës. Foljet kalimtare në këtë formë të pashtjelluar përdoren jo vetëm në diatezën

veprore, por edhe në diateza të tjera, të cilat ndërtohen duke vendosur pjesëzën u midis

pjesëzës pa dhe pjesores.

Ajo rrinte shtrirë pa u shqetësuar nga zhurmat.

Megjithëse bënte çmos t’i kryente veprimet mëngjesore pa u ndier, mua më dilte

gjumi. E mbante në dhomën e tij deri në mëngjes, pa u kujdesur së paku të mos e

shihnin fëmijët. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 57, 113).

Gjithashtu, ajo ka një kuptim mohor të kushtëzuar nga kuptimi kohor i foljes drejtuese dhe

shpreh moskryerjen e një veprimi që duhej vërtetuar në të shkuarën ose që pritet të vërtetohet

në të ardhmen, zakonisht para veprimit të emërtuar nga folja drejtuese. Pra, shënon parakohësi

në raport me foljen drejtuese.

Pa luajtur këmbët, nuk luajnë dhëmbët.

154

F. Agalliu, Pjesorja në gjuhën shqipe, Studime Filologjike, 2, 1972, f, 55. 155

M. Çeliku, Kuptimet dhe përdorimet sintaksore të trajtës së tipit pa + punuar në gjuhën e sotme

letrare shqipe, Studime Filologjike, 3, 1986, f. 93.


106

Kjo formë e pashtjelluar, ndryshe nga pjesorja, mund të marrë edhe një kryefjalë të ndryshme

nga ajo e foljes drejtuese.

Ai u ngrit herët, pa zbardhur dita.

Pa mbaruar java, u bë një mbledhje e ngutshme në Komitetin e Partisë. (Kadare,

Darka e gabuar, f. 108).

Për sa i përket ndërtimit të tipit folje kam ose jam + formë e pashtjelluar mohore nuk mund të

flitet për gramatikalizim. Ndërtimet me të tashmen e të pakryerën e këtyre foljeve janë

zakonisht sinonimike me të kryerën, përkatësisht me mëse të kryerën e dëftores në trajtë

mohore.156

Kështu:

janë akoma pa regjistruar = nuk janë regjistruar akoma

kishin dy muaj pa u parë = s’ishin parë prej dy muajsh

ishte pa u përgatitur = nuk ishte përgatitur

Këto ndërtime kanë kuptimin e diatezës veprore, kur vijnë prej foljesh jokalimtare, dhe atë të

diatezës joveprore kur vijnë prej foljesh kalimtare.

Në këto ndërtime folja jam del në funksionin e këpujës d.m.th., ruan kuptimin e saj të qenies

dhe nuk ka kaluar dhe as ka marrë rrugën e kalimit në folje ndihmëse. Pra, nga pikëpamja

sintaksore ky ndërtim do të trajtohet si kallëzues emëror dhe jo foljor. Me foljet e tipit

mbetem, forma e pashtjelluar mohore del më qartë në rolin e kallëzuesorit, si një gjymtyrë

fjalie, kuptimi i së cilës lidhet njëherazi me kryefjalën apo kundrinën dhe me foljen:

qëndruam pa folur, e la pa prekur. Për shembull:

Një copë herë të gjatë qëndruan pa folur, secili në tryezën e vet. (Kadare, Spiritus, f.

143).

II.2.2.1. Funksionet sintaksore të formës së pashtjelluar mohore

1. Në funksionin e përcaktorit kallëzuesor pas foljeve: jam, kam, mbetem, rri, lë, etj.

Ai iu afrua miqve që ishin akoma pa u ulur në vendet e tyre.

Djali i vogël kishte muaj pa u parë me prindërit e tij.

Për momentin mbeti si dru pa lëvizur.

Një copë herë të gjatë qëndruan pa folur, secili në tryezën e vet. (Kadare, Spiritus, f.

143).

156

F. Agalliu, artikull i cituar, Vëzhgime ..., f. 116.


107

2. Në funksionin e një kallëzuesi pranë një kryefjale të shprehur me emër ose me përemër

vetor. Mundësia e funksionimit të formave të pashtjelluara si kallëzues është e ndryshme. Kjo

ka lidhje sidomos me kuptimin që shpreh ndërtimi me formë të pashtjelluar157

. Ndër format e

pashtjelluara në funksionin e kallëzuesit më shpesh haset ajo mohore.

Pa mbaruar fjalën unë, në dhomë hyri babai.

Pa hyrë pranvera mirë, pemët ishin mbushur me lule.

Pa mbaruar java, u bë një mbledhje e ngutshme në Komitet të Partisë. (Kadare,

Darka e gabuar, f. 108).

Në rolin e një kallëzuesi, ajo mund të ketë një kryefjalë të vetën, madje mund të zgjerohet

edhe me kundrinor, rrethanor vendi apo fjali të varur kundrinore.

Pa hyrë në oborr dëgjoi të lehurat e qenit.

Nata e zuri pa e kapërcyer kodrën e fundit.

Të nesërmen do të nisej pa ditur ç’e priste.

Pa mbërritur mirë në zyrë, bashkë me kafenë e mëngjesit i sillnin aparatin. (Kadare,

Spiritus, f. 154).

3. Në funksionin e rrethanorit të kohës. Në këtë funksion, forma e pasthjelluar mohore ka

kuptimin e parakohësisë. Veprimi i foljes kryesore kryhet para veprimit të shprehur nga kjo

fomë e pashtjelluar. Për të përcaktuar nëse është parakohësi apo jo, do të nisemi nga veprimi i

foljes drejtuese, sepse është pikërisht ky veprim që përcaktohet nga forma e pashtjelluar

mohore158

.

Pa dalë ende nga porta kryesore, ku Remzi Kadareja bëhej gati t’u thoshte diçka,

përfundimi i parë i hetimit ishte marrë vesh. (Kadare, Darka e gabuar, f. 126).

Në mëngjes u ngritën që pa dalë drita.

Forma e pashtjelluar mohore mund të shoqërohet edhe me ndajfolje.

Pa hapur mirë sytë, u dëgjua zilja e telefonit.

Pa thënë asgjë, ajo e mbylli derën. (Kadare, Spiritus, f. 202).

Në funkionin e rrethanorit të kohës, kjo formë e pashtjelluar mund të dalë edhe e veçuar.

Sot, që pa gdhirë, u grabit një bankë.

157

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë vepër e cituar, II, f., 179. 158

M. Çeliku, artikull i cituar, Studime Filologjike, 3, 1986, f. 95.


108

4. Në funksionin e rrethanorit të mënyrës. Në këtë funksion, forma e pashtjelluar mohore

karakterizon veprimin e foljes drejtuese, duke treguar mënyrën e kryerjes.

Atë betejë e fitoi pothuajse pa derdhur gjak.

Ishte futur tek unë pa trokitur, pa më kërkuar leje. (Kongoli, Jetë në një kuti


Telefoni kishte një copë herë që po binte, por ai e ngriti dhe e mbylli dorezën pa folur.

Pa i hapur sytë, Arian Vogli dëgjonte zërin e gruas përmes frymëmarrjes që vinte e

shpeshtohej. (Kadare, Spiritus, f. 144, 148).

Kjo formë e pashtjelluar kur përdoret në funksionin e rrethanorit të mënyrës vihet re një

ndajfoljëzim, pra kalimi në ndajfolje159

, si: papritur, padashur, papandehur, papushuar,

pakuptuar, etj. Kalimi i këtyre formave në ndajfolje ka ardhur si rezultat i përdorimit të

shpeshtë të tyre pranë një foljeje tjetër, në funksion të ngjashëm me atë të ndajfoljes.

Pasdite u sëmur papritur.

Nga pozicioni ku ishte, qëllonte parreshtur.

Përfytyroni një prokuror të shtetit që papritur pajiset me parashtesën ish. (Kongoli,


Shpend Guraziu preku padashur çelësat. (Kadare, Spiritus, f. 129).

Në vend që ta dëgjonte tjetrin, fare padashur përfytyronte monologun e Kaligulës me

kalin e vet konsull. (Kadare, E penguara, f. 48).

Siç vihet re, kur kalojnë në ndajfolje, këto forma pësojnë ndryshime edhe në të shkruar, pra,

shkruhen bashkë. Për ndonjë ndajfolje ose për disa togje që janë në rrugën e ndajfoljëzimit të

plotë, vërehen disa trajta që tregojnë se ato nuk janë kristalizuar plotësisht.160

Kështu

pakuptuar përdoret me kuptimin e ndajfoljeve vetiu, padashur, dhe zakonisht shkruhet si tog:

...krejt si pakuptuar kishin ikur ndërkaq tre vjet nga vdekja e tij. (Kadare, Spiritus, f.

164).

5. Në funksionin e rrethanorit të kushtit. Kur forma e pashtjelluar mohore përdoret në këtë

funksion, folja drejtuese është mohore. Pra, mohimi i saj shprehet me anë të një pjesëze

mohore (mos, s’, nuk).

Pa luajtur këmbët, nuk luajnë dhëmbët.

Pa ngrënë hudhra, s’të vjen erë goja.

159

E. Hysa, Ndajfoljet në gjuhën e sotme shqipe, SF, 3, 1970, f. 49; Sh. Demiraj, Rreth ndajfoljëzimit

të disa formave gramatikore dhe të disa togjeve të tipit parafjalë + emër, Studime Filologjike, 3, 1970,

f. 130. 160

M. Çeliku, vepër e cituar, Format…, f. 182.


109

Folja drejtuese mund të jetë pohore vetëm në fjali pyetëse me kuptim mohues.

Si do të ikje pa u takuar me mua?

Marrëdhëniet e kushtit në raste të tilla kanë lindur duke pasur për bazë marrëdhëniet kohore të

paskohësisë. Më parë kryhet veprimi i formës së pashtjelluar mohore, pastaj veprimi

kryesor161

.

Pa u marrë vesh me miqtë e tu, nuk do të ikësh.

Në funksionin e rrethanorit të kushtit, format e pashtjelluara mohore mund të përdoret si

gjymtyrë homogjene.

Nuk do të dalësh nga shtëpia pa mësuar e pa bërë detyrat.

6. Kjo formë e pashtjelluar përdoret edhe për të shprehur mungesën e një veprimi dytësor,

i cili kuptimisht paraqitet i bashkërenditur me atë të foljes drejtuese. Marrëdhëniet që janë më

të qarta e që kapen më me lehtësi, janë ato të numërimit, të sqarimit, të rrjedhimit dhe të

kundërshtisë162

.

Ai mblodhi supet pa thënë asgjë.

Ata po e ndiqnin ngjarjen, pa bërë asnjë lëvizje.

Të rinjtë vinin direkt nga shkolla, pa njohur metodat e punës.

Ai e zgjidhi këtë problem, por pa arsyetuar.

Shpesh kjo formë e pashtjelluar me marrëdhënie bashkërenditëse gërshetohet me

marrëdhëniet rrethanore (kohore, kushtore, mënyrore, etj).

Shënim:

Siç e kemi theksuar edhe më lart, Profesor Mehmet Çeliku këtë formë të pashtjelluar e quan

përcjellore mohore. Krahas funksioneve që përmendëm, ai i njeh kësaj forme edhe funksionet

e rrethanorit të shkakut, të lejimit dhe funksionin si përcaktor e me marrëdhënie të ndërthurura

(vepër e cituar, Format..., f. 185, 186, 190).

161

M. Çeliku, artikull i cituar, Studime Filologjike, 3, 1986 f. 100. 162

M. Çeliku, vepër e cituar, Format…, f. 189.


110

II.2.2.2. “Pa” e ndjekur nga një fjalë në gjuhën latine

Forma e pashtjelluar e shqipes, e tipit pa + pjesore, në gjuhën latine nuk ekziston, por ajo

jepet në këto forma163

:

a) Me sine dhe rrjedhoren e emrit që i korrespondon foljes: pa u druajtur = sine timore; pa

bërtitur = sine clamore; pa qarë = sine lacrimis etj.

Sed nullus ordo, nullum imperium certum, cum suo quisque consilio uteretur atque

omnes sine timore iter facerent...

Por, nuk kishte asnjë rregull, asnjë prijës të njohur, pasi secili vepronte më kokë të vet

dhe të gjithë kalonin nga një rrugë në tjetrën, pa pasur frikë... (Caes. Liber I, kap.

51).

Qui inopinantes pabulatores et sine ullo dissipatos timore aggressi magnum numerum

iumentorum…

Këta sulmojnë në befasi ushtarët e foragjereve të Afranit, që ishin shpërndarë sa andej-

këtej, pa pasur asnjë frikë dhe u rrëmbejnë një numër të madh kafshësh barre…


Caesar in eam spem venerat, se sine pugna et sine vulnere suorum rem conficere

posse, quod re frumentaria adversarios interclusisset.

Çezari shpresonte ta përfundonte sipërmarrjen pa luftë dhe pa plagosur asnjë prej

ushtarëve të vet, sepse mendonte se ua kishte ndërprerë furnizimin kundërshtarëve.


…Varronis adstante et inspectante ipso signa sustulit seseque Hispalim recepit atque

in foro et porticibus sine maleficio consedit.

… para syve të vetë Varronit u kthye në Hispali dhe, pa dëmtuar asgjë, zuri vend në

forum dhe pranë portikëve. (Caes. Liber II, kap. 20).

… nova exoptant, odio suarum rerum mutari omnia student, turba atque seditionibus

sine cura aluntur, quoniam egestas facile habetur sine damno.

… lakmojnë të renë, përpiqen të ndërrojnë gjithçka, duke mos duruar gjendjen e vet,

mëkohen me turbullirat dhe kryengritjet, pa u kujdesur për asgjë, sepse kush është i

varfër, s’ka ç’të humbasë.

Dicam sine cunctatione quod sentio (Cic.)

163



111

Do të them pa ngurruar atë që mendoj.

b) Me një mbiemër me kuptim mohor: pa dashur = invĭtus; pa e ditur = ignarus, inscĭus; pa e

pritur = imprūdens; pa u njohur = incognĭtus; pa folur = tacĭtus etj. Në disa raste këta

mbiemra përkthehen në shqipe me emra ose me mbiemra. Për shembull:

Cuius cognito consilio Caesar frustra diebus aliquot consumptis, ne reliquum tempus

amittat, infectis eis, quae agere destinaverat, ab urbe proficiscitur atque in ulteriorem

Galliam pervenit.

Si kuptoi qëllimin e tij, pasi kishin kaluar kot disa ditë, por për të mos humbur më

kohë tjetër, Çezari del nga Roma, pa kryer punët që kishte vendosur të bënte dhe

drejtohet në Galinë Ulteriore. (Caes. Liber I, kap. 33).

Eis autem invitis, a quibus Pharus tenetur, non potest esse propter angustias navibus

introitus in portum.

Pa pëlqimin e tyre, që mbanin Farin, anijet nuk mund të hynin në port, falë

ngushtësisë së hyrjes së tij. (Caes. Liber III, kap. 112).

Ne quid eis noceatur, neu quis invitus sacramentum dicere cogatur, a Caesare cavetur.

Çezari u jep fjalën se askush prej tyre nuk do të prekej dhe se askush nuk do të bënte

betimin ushtarak, pa e dashur. (Caes. Liber I, kap. 86).

Sed ubi imperium ad ignaros eius aut minus bonos pervenit, novum illud exemplum

ab dignis et idoneis ad indignos et non idoneos transfertur.

Por, kur pushteti ra në duar të personave të paditur ose pa karakter, atëherë masa e re,

e përdorur në fillim drejt dhe me vend nga njerëz të aftë dhe të zotë, kthehet në

precedent në dorë të njerëzve të paaftë dhe të pazotë. (Sal. kap. LI).

Interim L Nasidius, a Cn. Pompeio cum classe navium XVI, in quibus paucae erant

aeratae, L. Domitio Massiliensibusque subsidio missus, freto Siciliae imprudente

atque inopinante Curione pervehitur...

Ndërkaq, Luc Nasidi, i dërguar nga Pompeu në mbështetje të Luc Domicit dhe të

marsejezëve me një flotë prej 16 anijesh, disa prej të cilave të veshura me pllaka

bronzi, kapërcen ngushticën e Siçilisë, duke e zënë Kurionin në befasi dhe pa e

pritur… (Caes. Liber II, kap. 3).



haberetur…


112


Katoni kundërshtoi ashpër dhe pavarësisht zakonit të tij të vjetër për ta shtyrë ditën me

diskutime pa fund, që kandidatura e tij të merrej parasysh pa qenë i pranishëm…


Agesilāus satrăpas regios imparatos imprudentesque offendit.

Agelisao i befasoi satrapët mbretërorë pa qenë të përgatitur dhe pa e pritur.

c) Me një pjesore të parapritë nga mohorja në formën ndajshtimore apo në ablativ absolut: pa

qenë i kërkuar = non rogatus; pa qenë i provokuar = non lacessītus; pa qenë i thirrur = non

vocatus; pa dyshuar = non dubitans; pa pas përmbyllur asgjë = rebus infectis; pa shkelur

rregullat = salvis legibus; pa ngurruar, pa u vonuar = nullā interpositā morā. Vetëm kjo formë

mund t’i përgjigjet formës së pashtjelluar të tipit pa + pjesore të shqipes. Për shembull:

Haec cum in Achaia atque apud Dyrrachium gererentur, Scipionemque in

Macedoniam venisse constaret, non oblitus pristini instituti Caesar mittit ad eum A.

Clodium…

Ndërsa në Akaia dhe pranë Dyrrahut zhvilloheshin këto ngjarje dhe, nga burime të

sigurta, ishte mësuar se Skipioni kishte mbërritur në Maqedoni, pa harruar

propozimin e vet të vjetër, Çezari nisi tek ai Klodin… (Caes. Liber III, kap. 57).

Neque ibi constitit, sed eadem celeritate, paucos suos ex fuga nactus, nocturno itinere

non intermisso, comitatu equitum XXX ad mare pervenit…

Edhe atje nuk qëndroi, por vazhdoi me të njëjtën shpejtësi dhe, duke hasur gjatë ikjes

në ca njerëz të vet, pa e ndalur udhëtimin as natën, arriti buzë detit, i shoqëruar nga

30 kalorës… (Caes. Liber III, kap. 96).


reducunt.

Ata, pa u vonuar shumë dhe pa përparuar më tepër se deri te rrëza e kodrës, i kthyen

trupat në shatorre. (Caes. Liber I, kap. 42).

Recepto Caesar Orico nulla interposita mora Apolloniam proficiscitur.

Si shtiu në dorë Orikumin, pa u vonuar, Çezari niset për në Apoloni. (Caes. Liber III,

kap. 12).

Itaque nulla interposita mora sauciorum modo et aegrorum habita ratione

impedimenta omnia silentio prima nocte ex castris Apolloniam praemisit.


113

Kështu, pa u vonuar, si siguroi të sëmurët dhe të plagosurit, sapo filloi të ngrysej, në

heshtje të plotë… (Caes. Liber III, kap. 75).

Non haesĭtans respondēbo (Cic.).

Do të përgjigjem pa ngurruar.

Fabius, nec die nec nocte intermisso itiněre, ad exercitum rediit (Liv.)

Fabio, pa ndërprerë marshimin as ditë as natë, u kthye tek ushtria.

d) Me një fjali të bashkërenditur me atë që paraprin me nec, neque. Në raste të tilla folja që

lidhet me këtë lidhëz, mund të shprehet edhe me një formë të shtjelluar. Për shembull:


reducunt.

Ata, pa u vonuar shumë dhe pa përparuar më tepër se deri te rrëza e kodrës, i kthyen

trupat në shatorre. (Caes. Liber III, kap. 42).

… nec minimam partem temporis equitum vim cetrati sustinere potuerunt omnesque

ab eis circumventi in conspectu utriusque exercitus interficiuntur.

… ata, pa mundur ta përballonin për anjë çast vrullin e kalorësve tanë dhe, të gjithë,

të rrethuar, vriten në prani të të dyja ushtrive.

Postremo omnes aut de honoribus suis aut de praemiis pecuniae aut de persequendis

inimicitiis agebant nec, quibus rationibus superare possent, sed, quemadmodum uti

victoria deberent, cogitabant.

Në fund të fundit, të gjithë përpiqeshin ose për të siguruar detyrat publike që

ëndërronin, ose për shpërblime në të holla, ose për t’u hakmarrë ndaj armiqve

personalë, pa menduar si të arrinin fitoren, por si të nxirrnin përfitime nga fitorja.


Hic venientem Uticam navibus Tuberonem portu atque oppido prohibet neque

adfectum valetudine filium exponere in terra patitur, sed sublatis ancoris excedere eo

loco cogit.

Aci e pengon Tuberonin që po vinte bashkë me flotën drejt Utikës, t’i afrohet portit e

qytetit, madje pa lënë të zbresë në tokë as djalin e këtij, në kushte të këqija

shëndetësore, por e detyron të ngrejë spirancat dhe të largohet nga ai vend.

Rapĭmur in errorem nec vera cernĭmus (Cic.).

E lëmë veten të biem në gabim pa dalluar të vërtetën.


114

e) me një fjali të varur të paraprirë nga cum non, ut non, ose, vetëm pas fjalive mohore, nga

quin (apo qui non) dhe lidhorja.

Parte circiter tertia exercitus eo biduo dimissa duas legiones suas antecedere, reliquas

subsequi iussit, ut non longo inter se spatio castra facerent.

Pasi liroi një të tretën e ushtrisë Brenda dy ditëve të para, urdhëroi dy nga legjionet e

veta që të ecnin në krye, të tjerëve u dha urdhër t’i ndiqnin pas, pa lënë shumë

hapësirë… (Caes. Liber I, kap. 87).

His rebus tantum fiduciae ac spiritus Pompeianis accessit, ut non de ratione belli

cogitarent, sed vicisse iam viderentur.

Pas këtyre ngjarjeve, popmejanët u mbushën me besim e krenari, pa u shqetësuar për

vazhdimin e luftës, por e shihnin veten fitimtarë. (Caes. Liber III, kap. 72).

Quod se facturos minabantur, aegreque tunc sunt retenti, quin oppidum irrumperent,

graviterque cam rem tulerunt…

Këtë kërcënonin se do të bënin, prandaj mezi janë përmbajtur pa u sulur në qytet dhe

me shpirt të thyer e duruan këtë gjë… (Caes. Liber III, kap. 13).

Trevĭri nullum tempus intemisērunt quin legatos mittěrent (Ces.)

Trevirët nuk lanë të kalonte kohë pa ftuar ambasadorët.

Possum pedes movēre ut non curam (Sen.)

Mund të lëviz këmbët pa vrapuar.

Si përfundim mund të themi se folja në këtë formë të pashtjelluar shpreh moskryerjen e një

veprimi kryesisht në të shkuarën ose në të ardhmen. Forma e pashtjelluar mohore ndërtohet

duke i paravendosur pjesores së foljes pjesëzën pa: Të dyja elementet e këtij bashkimi analitik

janë njësuar si nga pikëpamja semantike, ashtu edhe nga ajo gramatikore (morfologjike e

sintaksore). Në këtë formë të pashtjelluar janë gërshetuar tiparet e foljes dhe të ndajfoljes.

Foljet kalimtare të përdorura në këtë formë të pashtjelluar kanë mundësi të marrin kundrina të

drejta e të zhdrejta. Kundrina të zhdrejta, të shprehura edhe me anë të trajtave të shkurtra të

përemrave vetorë, në këtë formë të pashtjelluar, mund të marrin edhe foljet jokalimtare.

Foljet kalimtare në këtë formë të pashtjelluar përdoren në diatezën veprore dhe joveprore (pa

bërë – pa u bërë). Në disa raste te kjo formë ndeshet edhe një farë kundërvënieje me karakter


115

kohor e tipit pa pasë bërë, e cila i kundërvihet formës së thjeshtë të tipit pa bërë që pa dyshim

është më e përdorura. Kjo formë e mbipërbërë do të quhet kohë e kryer e formës së

pashtjelluar mohore, ndërsa forma e tipit pa bërë mund të quhet konvencionalisht kohë e

tashme.

Forma e pashtjelluar mohore përdoret në funksionin e përcaktorit kallëzuesor pas foljeve: jam,

kam, mbetem, rri, lë, etj; në funksionin e një kallëzuesi pranë një kryefjale të shprehur me

emër ose me përemër vetor; në funksionin e rrethanorit të kohës; në funksionin e rrethanorit të

mënyrës; në funksionin e rrethanorit të kushtit; shërben për të shprehur mungesën e një

veprimi dytësor, i cili kuptimisht paraqitet i bashkërenditur me atë të foljes drejtuese.


jepet në këto forma: me sine dhe rrjedhoren e emrit që i korrespondon foljes: pa u druajtur =

sine timore; pa bërtitur = sine clamore; pa qarë = sine lacrimis etj; me një mbiemër të

kuptimit mohor: pa dashur = invĭtus; pa e ditur = ignarus, inscĭus; pa e pritur = imprūdens; pa

u njohur = incognĭtus; pa folur = tacĭtus etj; me një pjesore të parapritë nga mohorja në

formën ndajshtimore apo në ablativ absolut: pa qenë i kërkuar = non rogatus; pa qenë i thirrur

= non vocatus; pa dyshuar = non dubitans; pa pas përmbyllur asgjë = rebus infectis; pa

shkelur rregullat = salvis legibus; pa u vonuar = nullā interpositā morā; me një fjali të

bashkërenditur me atë që paraprin me nec, neque; me një fjali të varur të paraprirë nga

cum non, ut non, ose, vetëm pas fjalive negative, nga quin (apo qui non) dhe lidhorja.

Kreu III: Forma e pashtjelluar përcjellore

116

KREU III

FORMA E PASHTJELLUAR PËRCJELLORE

III.1. GERUNDI I LATINISHTES

Gerundi latin, ndonëse bën pjesë në sistemin foljor, ka veçori të një emri të gjinisë asnjanëse.

Ai përkufizohet zakonisht si emër prejfoljor që tregon një veprim si proces. Pra, në të

gërshetohen tiparet foljore dhe emërore. Për sa i përket përkufizimit, mund të themi se

gerundi latin ngjan me përcjelloren e shqipes, e cila edhe kjo shpreh një veprim që shoqëron

veprimin e foljes drejtuese, me të cilën kryhet zakonisht në të njëjtën kohë. Por, përcjellorja e

shqipes, siç do ta shohim më poshtë, karakterizohet nga tiparet foljore dhe ndajfoljore.

Gerundi formohet në mënyrë sintetike, duke i shtuar temës së kohës së tashmes prapashtesën

–nd, për foljet e zgjedhimit të parë e të dytë, dhe prapashtesën –end për foljet e zgjedhimit të

tretë dhe të katërt, si dhe mbaresat rasore të lakimit të dytë164

. Nga mënyra e formimit,

gerundi ngjan me pjesoren e cila formohet me prapashtesën -ens (ent-), (vole-ns – volent-

is).165

Le të shohim si ndërtohet te katër zgjedhimet gerundi:

Zgj. I II III IV

Gjin. lauda-nd-i mone-nd-i leg-end-i audi-end-i

Dhan. lauda-nd-o mone-nd-o leg-end-o audi-end-o

Kall. ad lauda-nd-um ad mone-nd-um ad leg-end-um ad audi-end-um

Rrje. lauda-nd-o mone-nd-o leg-end-o audi-end-o

Milites flagrabant cupiditatae pugnandi. – Ushtarët vlonin nga dëshira e të luftuarit

(për të luftuar).166

Milites intenti erant pugnando. – Ushtarët ishin të gatshëm për të luftuar.

Dux milites ad pugnandum confirmavit. – Komandanti u dha zemër ushtarëve të

luftonin.

164

V. Tantucci, Urbis et orbis lingua, Bologna, 1992, f. 117. 165

Alfred Ernout et François Thomas, Syntaxe latine, f. 263. Shih në këtë punim mënyra e ndërtimit të

pjesores latine. 166

Kosta Qiriazati, Roza Dishnica, Gjuha latine, II, Shblu, Tiranë, 1989, f. 117.


117

Milites fortifer pugnando urbem ceperunt. – Ushtarët duke luftuar me trimëri e

morën qytetin.

Termi gerund në latinishte është formuar nga folja gerĕre dhe tregon atë që duhet bërë. Ai

përdoret vetëm në formën veprore dhe mund të formohet pothuajse te të gjitha foljet veprore

apo ato deponente si: hortandi (nga hortari – nxis), verendi (nga vereri – frikësohem),

sequendi (nga sequi – ndjek), largiendi (nga largiri – dhuroj), kalimtare dhe jokalimtare.167

Por, ekzistojnë edhe foljet që nuk kanë gerund, si sum (jam), possum (mund), queo (mundem),

nequeo (nuk mundem), aio (them), disa folje pavetore si: decet (më përshtatet), libet (më

pëlqen), licet (lejohet), etj. Gerundi nuk ka kohë, por ka katër rasa, siç e pamë më lart

(gjinore, dhanore, kallëzore dhe rrjedhore). Në gjuhën latine gerundi afrohet kuptimisht me

paskajoren, pasi shihet si plotësues i sistemit rasor të kësaj të fundit kur përdoret në

funksionin e një emri. Paskajorja përdoret në funksionin e kryefjalës dhe të kundrinorit,

ndërsa gerundi përdoret në funksionet e rasave të zhdrejta të paskajores.168

Gjithsesi tiparet

emërore të gerundit janë më të theksuara sesa ato të paskajores. Këtë na e tregon edhe tabela e

mëposhtme.

Emërore - Tacēre est necessarium - E heshtura (të heshtësh) është e nevojshme.

Gjinore - Tacendi necessitas - Nevoja e të heshturit (e heshtjes).

Dhanore - Tacendo operam do - Do të angazhohem të hesht (në heshtje).

Kallëzore - Ad tacendum vir natus - Njeri i lindur për të heshtur (të heshtë).

Rrjedhore - Tacendo multa consequēris - Duke heshtur (me heshtjen) do të fitosh shumë.

Shënim169

Kallëzorja është e bashkuar gjithmonë me një parafjalë dhe përkthehet me kundrinor të

zhdrejtë; si kundrinor i drejtë përdoret paskajorja e thjeshtë. Për shembull: Cupio legěre –

Dëshiroj të lexoj.170

Tiparet emërore të gerundit janë më të theksuara se ato foljore. Ai ka gjithmonë kuptim

vepror dhe kur përdoret në funksionin e emrit, do të vihet në rasën që e kërkon folja. Për ta

qartësuar më mirë, te tabela e mëposhtme po paraqesim përdorimin emëror të gerundit sipas

rasave dhe si mund të zëvendësohet nga një emër në këto rasa. Si shembull është marrë

gerundi i foljes studēre (studioj), i cili zëvendësohet nga emri studium (studim).171

167

F. Terracina, Verbi latini, Tutti i verbi regolari e irregolari, f. 68. 168

C. Piazzino, A. Fragonara, Humanitatis magistra, Paravia, Torino, 1985, f. 420. 169

V. Tantucci, vepër e cituar, f. 367. 170

Shih funksionet e paskajores latine në këtë punim. 171

N. Basha, punim i cituar, f. 33.


118

Gjin. Tempus studendi – koha e të studiuarit

Tempus studii – koha e studimit

Dhan. Do operam studendo – përpiqem për të studiuar (të studioj)

Do operam studio – përpiqem për studim

Kall. Eo ad studendum – shkoj për të studiuar

Eo ad studium – shkoj për studim

Rrje. Discitur studendo – mësohet duke studiuar

Discitur studio – mësohet me anën e studimit

Siç shihet, gerundi në latinishte bën punën e një emri, pasi merr forma rasore si të emrit, nëse

ky do ta zëvendësonte. Ai ruan të njëjtin kuptim leksikor që ka edhe folja prej së cilës

formohet. Gerundi nuk ka as kohë, as vetë dhe as diatezë; të gjitha foljet në gerund kanë

kuptim vepror, madje edhe ato deponente. Në ndryshim nga gerundivi, gerundi nuk lakohet në

numrin shumës, pra përdoret vetëm në njëjës.

Përveç këtyre formave që përmendëm, gerundin nëpër tekstet latine e hasim, madje shpesh,

edhe me format –undi, -undo, -undum, -undo, sipas rasave, të cilat janë quajtur forma

arkaike.172

Forma të tilla përdoren dhe kryejnë të njëjtat funksione si format klasike të

gerundit. Për shembull:

Id opus inter se Petreius atque Afranius partiuntur ipsique perficiundi operis causa

longius progrediuntur.

Petrei dhe Afrani e ndajnë mes tyre këtë punë dhe, për ta përfunduar, ata vetë

zhvendosen pak më tutje nga kampi. (Caes. Liber I, kap. 73).

Postquam Caesar dicundi finem fecit, ceteri verbo alius alii varie adsentiebantur.

Kur Çezari e mbaroi fjalën, të tjerët, kush më shumë e kush më pak u pajtuan me

fjalët e tij. (Sal. kap. LII).

Vigilando, agundo, bene consulundo prospere omnia cedunt.

Duke vigjëluar, duke vepruar, duke gjykuar mirë, gjithçka ecën mbarë. (Sal. kap.

LII).

172

Marco de Giorgi, Piero Mandressi, Vepër e cituar, f. 43; Alfred Ernout, Morphologie historique du

latin, f. 275-276.


119

Caesar dando, sublevando, ignoscundo, Cato nihil largiundo gloriam adeptus est.

Çezari, duke dhënë, duke ndihmuar dhe duke falur, qe bërë i lavdishëm, ndërsa

Katoni duke mos lejuar asgjë. (Sal. kap. LIV).

Ne in opere faciundo milites repentino hostium incursu exterrerentur atque opere

prohiberentur, vallo muniri vetuit.

Që ushtarët të mos çoroditeshin gjatë punës nga ndonjë sulm i papritur i armiqve dhe

të mos vazhdonin punën, ndërpreu ndërtimin e ledhit. (Caes. Liber I, kap. 41).

Sed serius a terra provectae naves neque usae nocturna aura in redeundo offenderunt.

Por anijet, të larguara pak më vonë nga toka, e pësuan keq gjatë rikthimit, duke mos

përfituar dot nga puhia e natës. (Caes. Liber III, kap. 8).

Homines adulescentes summam potestatem nacti, quibus aetas animusque ferox erat,

coepere senatum criminando plebem exagitare, dein largiundo atque pollicitando

magis incendere, ita ipsi clari potentesque fieri.

Disa të rinj, që u gjendën rastësisht, me moshë dhe me shpirt të papërmbajtur, filluan

të ngrinin peshë popullin, duke akuzuar senatin, më pas filluan të miklonin më tepër

shpirtin e tij, duke dhuruar e premtuar, dhe kështu u bënë të njohur dhe të

rëndësishëm. (Sal. kap. XXVIII).

Pedites vero tantummodo umeris ac summo pectore exstarent et cum altitudine aquae

tum etiam rapiditate fluminis ad transeundum impedirentur.

Ndërsa këmbësorëve u qëndronin jashtë ujit vetëm shpatullat dhe pjesa e sipërme e

kraharorit dhe pengoheshin të kalonin lumin jo vetëm nga thellësia e ujit, por edhe

nga rryma. (Caes. Liber I, kap. 62).

III.1.1. Përdorimi emëror i gerundit

Rasa gjinore e gerundit përdoret me disa emra dhe mbiemra që kërkojnë në përgjithësi rasën

gjinore. Ajo përdoret:

a) Kur varet nga emrat: ars, potestas, facultas, signum, occasio, locus (të cilat tregojnë

mundësi ose rast), initium, finis, voluntas etj.173

Për shembull:

…quorum vocibus et concursu terrentur infirmiores, dubii confirmantur, plerisque

vero libere decernendi potestas eripitur.

173

V. Tantucci, vepër e cituar, f. 368.


120

…nga tërsëllimi dhe ardhja e tyre tmerrohen senatorët frikacakë, marrin zemër të

lëkundurit, por shumica nuk mundi të shfaqte mendimin lirshëm. (Caes. Liber I, kap.

3)

…praesidiis enim dispositis omnia litora a Caesare tenebantur, neque lignandi atque

aquandi neque naves ad terram religandi potestas fiebat.

…Çezari kontrollonte tërë zonën bregdetare me garnizone të vogla, prandaj

kundërshtari nuk kishte mundësi të siguronte dru e ujë dhe as të lidhte anijet në tokë.


Quoniam ad id tempus facultas colloquendi non fuerit, atque ipse Brundisium sit

venturus, interesse rei publicae et communis salutis se cum Pompeio colloqui.

Meqë deri në atë kohë nuk kishte qenë e mundur të bisedonin, dhe vetë Çezari po

vinte në Brindizi, ishte në dobi të vendit dhe të të gjithëve që ai të bisedonte me

Pompeun. (Caes. Liber I, kap. 24).

Caesar Brundisium ad suos severius scripsit, nacti idoneum ventum ne occasionem

navigandi dimitterent, sive ad litora Apolloniatium cursum dirigere atque eo naves

eicere possent.

Çezari u shkroi mjaft rreptë njerëzve të tij në Brindizi, që sapo të kishte erë të mbarë,

të mos humbisnin rastin për lundrim dhe të përpiqeshin të mbanin drejtimin e të

bregëzonin anijet ose në brigjet e Apolonisë…(Caes. Liber III, kap. 25).

De cuius hominis moribus pauca prius explananda sunt, quam initium narrandi

faciam.

Përpara se të nis fillimin e tregimit, më parë po shpjegoj me pak fjalë karakterin e

këtij njeriu. (Sal. kap. IV).

Caesar praeoccupato itinere ad Dyrrachium finem properandi facit castraque ad

flumen Apsum ponit in finibus Apolloniatium,…

Çezari, i shqetësuar nga rruga për në Dyrrah, i dha fund marshimit dhe ngre kampin

pranë lumit Apsi, në kufi me Apoloninë,… (Caes. Liber III, kap. 13).

Cum se magnis itineribus extenderet et praegressos consequi cuperet, quarto die finem

sequendi fecit atque ...

Megjithëse përparonte me hope të mëdha dhe lakmonte të arrinte kundërshtarët që

kishin ecur përpara, ditën e katërt i dha fund ndjekjes dhe …(Caes. Liber III, kap. 77).

Caesar etsi ad spem conficiendi negotii maxime probabat coactis navibus mare

transire et Pompeium sequi,…


121

Çezari, me shpresën e përfundimit sa më parë të sipërmarrjes, gjykonte të nevojshme

që të kalonte detin me anije dhe të ndiqte Pompeun,… (Caes. Liber I, kap. 29).

Ars vivendi – arti i të jetuarit (i jetës)

Signum pugnandi – shenja e të luftuarit (e luftës)

Spes vicendi – shpresa e të fituarit (e fitores)

Locus fugiendi – mundësia e të arratisurit (e arratisjes)

Nox finem pugnandi fecit. – Nata shënoi fundin e të luftuarit (e luftës).174

Ars scribendi librum – Arti i të shkruarit një libër.

Ars persuadendi pueris – Arti i të bindurit fëmijët.175

Siç shihet edhe nga shembujt e fundit, gerundi në rasën gjinore i varur nga emrat që kemi

përmendur, mund të përkthehet në shqipe me një emër foljor. Ndërsa nga shembujt që kemi

hasur te Çezari dhe Salusti, për shkak të hapësirës që na lejon përkthimi, gerundin mund ta

përkthejmë edhe me një emër jofoljor. Ai varet nga një emër ose mbiemër dhe shërben për t’i

plotësuar ata. Në këto raste ai del në funksionin e një përcaktori.

b) Kur varet nga mbiemrat që tregojnë dëshirë ose aftësi si: cupidus, avidus, studiosus, peritus

etj. Për shembull:176

Germani bellandi peritissimi erant. – Gjermanët ishin mjaft të regjur për luftë.

Imperator noster milites decertandi cupidos vix retinuit. – Gjenerali ynë mezi i mbajti

ushtarët që donin të luftonin.

Discipulus diligens flagrat cupiditate legendi. – Nxënësi i zellshëm digjet nga dëshira

për të lexuar.

c) Ndër përdorimet e gerundit të rasës gjinore një vëmendje të veçantë meriton përdorimi me

fjalët causa ose gratia që bashkë me gerundin shprehin një fjali qëllimore.177

Një ndërtim i

tillë në shqipe përkthehet me paskajoren e tipit për të punuar me funksion qëllimor. Për

shembull:

Postremo dissimulandi causa aut sui expurgandi, sicut iurgio lacessitus foret, in

senatum venit.

Më në fund, për të ngatërruar ujërat ose për t’u shfajësuar, sikur po akuzohej

padrejtësisht, shkoi në senat. (Sal. kap. XXXI).

Afranius Petreiusque terrendi causa atque operis impediendi copias suas ad infimas

montis radices producunt et proelio lacessunt.

174

C. Piazzino, A. Fragonara, Vepër e cituar, f. 420. 175





122

Afrani dhe Petrei për t’i frikësuar dhe për t’u penguar çezarianëve fortifikimin e

kampit, i shtynë forcat e veta deri në rrëzë të malit dhe filluan të ngacmonin për luftë.


Ac primo Afraniani milites visendi causa laeti ex castris procurrebant

contumeliosisque vocibus prosequebantur nostros.

Në fillim afranianët dolën me vrap nga çadrat gjithë shend për të parë ushtarët tanë

dhe i shoqëruan me fjalë fyese dhe tallëse. (Caes. Liber I, kap. 69).

Ubi Caesaris castra posita tabernaculaque constituta et dimissos equites pabulandi

causa animum adverterunt,…

Kur vunë re se kampi i Çezarit ishte ngulur, se ishin ngritur çadrat, se kalorësit ishin

dërguar për të kërkuar ushqim, ata,… (Caes. Liber I, kap. 80).

Has inter se capreolis molli fastigito coniungunt, ubi tigna, quae musculi tegendi

causa ponant, collocentur.

Këto i bashkojnë mes tyre me këmbalecë me pjerrësi të lehtë, mbi të cilat mbështeten

trarët për të mbuluar galerinë. (Caes. Liber II, kap. 10).

In curiam veni audiendi causa.

Erdha në mbledhje për të dëgjuar.

Multi autem, qui e castris visundi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia

cadavera amicum alii, pars hospitem aut cognatum reperiebant.

Shumë përsona, që kishin dalë nga shtatorret, për të parë ose për të bërë plaçkë,

duke kthyer mbarë kufomat e armiqve, kishin gjetur një shok, të tjerë një mik ose një

të afërm. (Sal. kap. LXI).

Përdorimi i gerundit në gjinore më fjalët gratia dhe causa në shqipe përkthehet gjithmonë me

formën e pashtjelluar të tipit për të punuar dhe shpreh qëllim.

Rasa dhanore e gerundit përdoret shumë rrallë. Në dy veprat që kemi shfrytëzuar, nuk kemi

hasur raste të përdorimit të gerundit në këtë rasë. Ai përdoret si rrethanor qëllimi (dativus

finalis) ose kufizimi (dativus limitationis). Ai varet zakonisht:

a) Nga mbiemrat që tregojnë përshtatshmëri ose qëndrim, si: idoneus, aptus, utilis, inutilis etj.

Në raste të tilla gerundi mund të përkthehet në shqipe me një emër ose me formën e

pashtjelluar të tipit për të punuar. Për shembull:178

Locus idoneus pugnando – vend i përshtatshëm për luftim (për të luftuar).

178



123

Hora navigando apta – ora e përshtatshme për lundrim (për të lundruar).

Qui sibi imperare nescit ne aliis quidem praecipiendo aptus est –

Kush nuk di të komandojë veten, nuk është i përshtatshëm të komandojë as të tjerët.

Aqua utilis est bibendo – Uji është i dobishëm për pirje (për të pirë).

b) Nga foljet ose nga shprehjet foljore që kërkojnë rasën dhanore, si: adsum (jam pranë),

intersum (jam në mes), praesum (jam në krye), sufficio (mjaftoj), satis sum (jam i

mjaftueshëm), operam do (pëpiqem), diem status (fiksoj një ditë) etj. Për shembull:179

Constabat Crassum scribendo adfuisse – Dihej që Krasi kishte qenë i pranishëm në

regjistrim.

Interfui pugnando – mora pjesë në luftim; Operam do scribendo – përpiqem për të

shkruar.

Përgjithësisht dhanorja e gerundit përdoret rrallë, pasi është zëvendësuar nga kallëzorja me

parafjalën ad180

, e cila në shqipe përkthehet në pjesën më të madhe të rasteve me formën e

pashtjelluar të tipit për të punuar.

Rasa kallëzore e gerundit haset mjaft shpesh dhe përdoret gjithmonë me parafjalën ad. Ai ka

kuptimin e qëllimit dhe zakonisht përkthehet me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar

ose me lidhore. Gerundi në këtë rasë ka funksionin e një kundrinori të zhdrejtë. Ai përdoret:181

a) Në varësi nga mbiemrat që tregojnë, përshtatshmëri ose qëndrim, si: aptus, idoneus,

prospensus, utilis, inutilis. Për shembull:

Castra erant ad bellum ducendum aptissima natura loci et munitione et maris

propinquitate et aquae et salis copia,…

Fushimi ishte shumë i përshtatshëm për ta tjerrë gjatë luftën, edhe nga vendndodhja,

edhe nga fortifikimi, edhe nga afria me detin, edhe nga bollëku i ujit dhe i kripës…


Quadriremes omnes et quinqueremes aptae instructaeque omnibus rebus ad

navigandum.

Të gjitha ishin katër dhe pesërremëshe, kishin përvojë të mirë dhe ishin të

përshtatshme me gjithçka për të lundruar. (Caes. Liber III, kap. 111).

179


A. Ghiselli, G. Concialini, Il nuovo libro di latino, f. 180. 181



124

Tum vero neque ad explorandum idoneum locum castris neque ad progrediendum

data facultate consistunt necessario et procul ab aqua et natura iniquo loco castra

ponunt.

Atëherë, duke mos pasur mundësi as të gjenin një vend të përshtatshëm për fushim,

as për të ecur para, shtrëngohen të ndalojnë dhe të ngrenë kampin larg nga uji, madje

në një terren të papërshtatshëm për vetë natyrën e zonës. (Caes. Liber I, kap. 81).

…cetrati auxiliaresque nullam, quorum erant et facultates ad parandum exiguae et

corpora insueta ad onera portanda.

…cetratët dhe trupat ndihmëse nuk kishin fare, pasi kishin pak mundësi për të

siguruar dhe nuk ishin mësuar për të mbajtur pesha. (Caes. Liber I, kap. 78).

Non solun ad discendum propensi simus, sed etiam ad docendum.

Jemi të prirur jo vetëm për t’u mësuar, por edhe për të mësuar.

Magistratus ad duas res diversissimas sint apti, ad oboediendum atque ad

imperandum.

Gjykatësit janë të përshtatshëm për dy gjëra mjaft të ndryshme, të bindin dhe të

komandojnë.

b) Për të shprehur një fjali qëllimore. Për shembull:

Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit, ut cum Lentulus consul ad

aperiendum aerarium venisset ad pecuniamque Pompeio ex senatus consulto

proferendam,…

Me t’u marrë vesh në Romë këto ngjarje, përhapet një panik i atypëratyshëm aq i

madh, saqë kur konsull Lentuli shkoi për të hapur kasën e thesarit dhe për të marrë

një sasi të hollash për Pompeun sipas vendimit të senatit,… (Caes. Liber I, kap. 14)

…hortaturque eos, ne animo deficiant quaeque usui ad defendendum oppidum sint

parent.

…dhe i këshilloi të mos e humbisnin kurajon dhe të bënin ç’ishte e nevojshme për të

mbrojtur qytetin. (Caes. Liber I, kap. 19).

Ibique naves expediunt rursusque se ad confligendum animo confirmant et consilia

communicant.

Dhe aty përgatisin anijet, marrin sërish zemër për të luftuar dhe shkëmbejnë

mendime për planin e sulmit. (Caes. Liber II, kap. 4).

At ex reliquis una praemissa Massiliam huius nuntii perferendi gratia cum iam

appropinquaret urbi, omnis sese multitudo ad cognoscendum effudit,…


125

Kur njëra prej anijeve të mbetura, e dërguar përpara për të njoftuar, ishte afër qytetit,

një turmë e madhe njerëzish u derdh për të mësuar lajmin,… (Caes. Liber II, kap. 7).

Fuere ea tempestate, qui dicerent Catilinam oratione habita, cum ad ius iurandum

popularis sceleris sui adigeret,…

Në atë kohë pati njerëz që thoshin se Katilina, si mbajti fjalimin, i detyronte shokët e

komplotit që të betoheshin,… (Sal. kap. XXII).

Neque illi tamen ad cavendum dolus aut astutiae deerant.

Këtij nuk i mungonte dredhia apo mendjemprehtësia për t’u mbrojtur. (Sal. kap.

XXVI).

Rasa rrjedhore e gerundit mund të përdoret me ose pa parafjalë.

a) Në rasën rrjedhore gerundi paraprihet nga parafjalët ab, in, de, ex, etj. Në këto raste, ashtu

si emri i shoqëruar me parafjalë, merr veçoritë e tij. Detyrimisht nën ndikimin e parafjalës

gerundi vendoset në rasën rrjedhore dhe kryen funksionin e një rrethanori ose kundrinori.182

Sikur të mos ishte parafjala, ky do të vihej në rasën kallëzore. Me parafjalën in gerundi në

këtë rasë përkthehet zakonisht me përcjellore, ndërsa kur përdoret me de dhe ex mund të

përkthehet edhe me një emër. Për shembull:

Ita tuto ac sine ullo vulnere ac periculo sex tabulata exstruxerunt fenestrasque, quibus

in locis visum est, ad tormenta mittenda in struendo reliquerunt.

Kështu, në siguri të plotë, pa asnjë plagë e rrezik, ngritën kullën me gjashtë kate dhe

lanë frëngji, nga të cila shikoje vendin, duke ngritur makina hedhëse (gurësh e

shigjetash). (Caes. Liber II, kap. 9).

Ne aut ingratus in referenda gratia aut arrogans in praeripiendo populi beneficio

videretur.

Kështu, ai nuk bëhej bukëshkalë për shërbimin e ofruar, as mendjemadh duke

nëpërkëmbur popullin për të mirën që i takonte vetëm atij. (Caes. Liber III, kap. 1).

Sed praeoccupatus animus Attianorum militum timore et fuga et caede suorum nihil

de resistendo cogitabat,…

Por, ushtarët e Acit, të pushtuar nga tmerri, nga arratia dhe nga gjakderdhja e shokëve,

as nuk e mendonin përballjen me armikun,… (Caes. Liber II, kap. 34).

182



126

Ex providendo est appellata prudentia. – Prudentia (maturia, zgjuarsia) është quajtur

kështu nga parashikimi (providēre).183

Funksionin e një kundrinori, gerundi në rrjedhore e kryen kur përdoret sidomos me parafjalën

de, e cila përkthehet në shqipe me një emër. Ndërsa në rastet e tjera kryen funksionin e një

rrethanori.

b) Pa parafjalë gerundi në rrjedhore ka funksionin e një ablativi mjeti, mënyre dhe, në raste të

rralla, shkaku.184

Në raste të tilla gerundi përkthehet në shqipe me përcjellore. Për shembull:

Haec quo facilius certisque condicionibus fiant et iureiurando sanciantur,…

Që këto propozime të zbatoheshin më lehtë, me kushte të përcaktuara qartë dhe të

përcaktoheshin duke u betuar,… (Caes. Liber I, kap. 9).

Neque vero coniuncti Albici comminus pugnando deficiebant neque multum cedebant

virtute nostris.

Madje, të bashkuar me albikët, nuk u shmangën, duke luftuar fytafyt dhe, për nga

trimëria, nuk binin më poshtë se tanët. (Caes. Liber II, kap. 6).

Namque a principio consulatus sui multa pollicendo per Fulviam effecerat, ut Q.

Curius, de quo paulo ante memoravi, consilia Catilinae sibi proderet.

Sapo u bë konsull, duke u premtuar shumë, ia doli me anë të Fulvias që Kuint Kuri,

të cilin e kam përmendur pak më lart, t’i tregonte hollësisht planet e Katilinës. (Sal.

kap. XXVI).








Nocturnis consiliis armorum atque telorum portationibus, festinando, agitando omnia

plus timoris quam periculi effecerant.

Bënin takime nate dhe transportime armësh, duke i nxitur dhe tubulluar të gjithë,

duke shkaktuar më tepër frikë sesa rrezik. (Sal. kap. XLI).

Illos dubitando et dies prolatando magnas opportunitates corrumpere.

183




127

Ata, duke dyshuar dhe duke shtyrë ditët, u shkonin kot mjaft raste të volitshme. (Sal.

kap. XLIII).

Nga të gjitha rasat që ka gerundi, vetëm kur është në rrjedhore mund të përkthehet me

përcjelloren e shqipes. Funksionin mënyror dhe shkakor që ka gerundi në rasën rrjedhore e

hasim edhe te përcjellorja e shqipes.

III.1.2. Përdorimi foljor i gerundit

Përdorimi foljor i gerundit lidhet me karakteristikat sintaksore që ka fituar. Aftësia për të

marrë kundrinor të drejtë dhe për t’u përcaktuar nga një ndajfolje janë tiparet që e lidhin me

sistemin foljor, ashtu si përcjellorja e shqipes. Plotësimi me kundrinor është një karakteristikë

që mjafton për ta quajtur një fjalë folje. Kur plotësohet nga një kundrinor, gerundi vendoset

zakonisht pas tij, por në tekste e kemi hasur edhe para. Kur gerundi është në rasën kallëzore,

kundrinori vendoset zakonisht ndërmjet pjesëve përbërëse; parafjalës ad dhe gerundit.185

Ndërsa kur plotësohet nga një ndajfolje, kjo e fundit zakonisht, nga rastet që kemi hasur në

tekst, vendoset para gerundit. Le t’i shohim rastet më poshtë:

III.1.2.1. Përdorimi me kundrinor të drejtë

Gjin. Ars carmina cantandi difficilis est. – Arti i të kënduarit të këngës është i vështirë.

Dha. Carmina cantando operam dedit. – U përpoq të këndonte një këngë.

Kall. Cum amicis ad carmina cantandum abiit. – Me miqtë shkoi për të kënduar një

këngë.

Rrje. Carmina cantando uxori placuit. – Duke kënduar një këngë, kënaqi të shoqen.

Ne Varus quidem dubitat copias producere, sive sollicitandi milites sive aequo loco

dimicandi detur occasio, ne facultatem praetermittat.

Edhe Vari, nga ana e tij, i radhiti forcat e veta, duke menduar ose të tërhiqte ushtarët

ose të luftonte në një vend të përshtatshëm, nëse i jepej rasti. (Caes. Liber II, kap. 33).

…praesidiis enim dispositis omnia litora a Caesare tenebantur, neque lignandi atque

aquandi neque naves ad terram religandi potestas fiebat.

185

JC Mckeown, Classical latin, f. 236.


128

…Çezari kontrollonte tërë zonën bregdetare me garnizone të vogla, prandaj

kundërshtari nuk kishte mundësi të siguronte dru e ujë dhe as të lidhte anijet në tokë.


Qui omnes ad eum producti contra religionem iurisiurandi in eius conspectu

crudelissime interficiuntur.

Të gjithë këta çohen tek ai dhe, me gjithë fjalën e dhënë, i vret mizorisht para syve të

vet. (Caes. Liber III, kap. 28).

Postea vero, quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athenienses coepere

urbis atque nationes subigere, lubidinem dominandi causam belli habere,...

Më pas, kur Kiri në Azi, spartanët dhe athinasit në Greqi filluan të pushtojnë qytete

dhe popuj, kur filluan luftërat për të dominuar nga lakmia,… (Sal. kap. II).








Illos dubitando et dies prolatando magnas opportunitates corrumpere.

Ata, duke dyshuar dhe duke shtyrë ditët, u shkonin kot mjaft raste të volitshme. (Sal.

kap. XLIII).

Quibus rebus Romam nuntiatis tantus repente terror invasit, ut cum Lentulus consul ad

aperiendum aerarium venisset ad pecuniamque Pompeio ex senatus consulto

proferendam,…

Me t’u marrë vesh në Romë këto ngjarje, përhapet një panik i atypëratyshëm aq i

madh, saqë kur konsull Lentuli shkoi për të hapur kasën e thesarit dhe për të marrë

një sasi të hollash për Pompeun sipas vendimit të senatit,… (Caes. Liber I, kap. 14).

…hortaturque eos, ne animo deficiant quaeque usui ad defendendum oppidum sint

parent.

…dhe i këshilloi të mos e humbisnin kurajon dhe të bënin ç’ishte e nevojshme për të

mbrojtur qytetin. (Caes. Liber I, kap. 19).

Qua re cognita celeriter quae in statione pro castris erant Afranii cohortes breviore

itinere ad eundem occupandum locum mittuntur.


129

Si u kuptua ky plan, kohortat e Afranit, të cilat qëndronin roje para kampit, dërgohen

me shpejtësi për të zënë po atë vend nga një rrugë më e shkurtër. (Caes. Liber I, kap.

43).

Provinciam omnem in sua et Pompei verba iusiurandum adigebat. (Caes. Liber II,

kap. 18).

Të gjithë provincën e detyroi t’i jepnin fjalën (t’i betoheshin) atij dhe Pompeut.

Scipio ad sequendum paratus equitum magnam partem ad explorandum iter Domitii

et cognoscendum praemisit.

Skipioni, i përgatitur për ta ndjekur, nisi përpara një pjesë të madhe të kalorësisë, për

të zbuluar dhe për të njohur rrugën e Domicit. (Caes. Liber III, kap. 38).

Pompeius quoque de Caesaris consilio coniectura iudicans ad Scipionem

properandum sibi existimabat.

Pompeu, duke marrë me mend planin e Çezarit, mendoi që të nxitonte te Skipioni.


Castra erant ad bellum ducendum aptissima natura loci et munitione et maris

propinquitate et aquae et salis copia,…

Fushimi ishte shumë i përshtatshëm për ta tjerrë gjatë luftën, edhe nga vendndodhja,

edhe nga fortifikimi, edhe nga afria me detin, edhe nga bollëku i ujit dhe i kripës…


Ea res in primis studia hominum accendit ad consulatum mandandum M. Tullio

Ciceroni.

Kjo gjë i nxiti njerëzit për t’ia dhënë konsullatin M. T. Cicëronit. (Sal. kap. XXIII).

III.1.2.2. Plotësimi me ndajfolje

…quorum vocibus et concursu terrentur infirmiores, dubii confirmantur, plerisque

vero libere decernendi potestas eripitur.

…nga tërsëllimi dhe ardhja e tyre tmerrohen senatorët frikacakë, marrin zemër të

lëkundurit, por shumica nuk mundi të shfaqte mendimin lirshëm. (Caes. Liber I, kap.

3).

Neque vero coniuncti Albici comminus pugnando deficiebant neque multum cedebant

virtute nostris.


130

Madje, të bashkuar me albikët, nuk u shmangën, duke luftuar fytafyt dhe, për nga

trimëria, nuk binin më poshtë se tanët. (Caes. Liber II, kap. 6).

Vigilando, agundo, bene consulundo prospere omnia cedunt.

Duke vigjëluar, duke vepruar, duke gjykuar mirë, gjithçka ecën mbarë. (Sal. kap. LII)

Nemo erat adeo tardus aut fugiens laboris, quin statim castris exeundum atque

occurrendum putaret.

Sigurisht, asnjëri nuk ishte vonë dhe i bëri bisht punës, sa të mos mendonte që të dilte

menjëherë nga kampi dhe të paraprinte. (Caes. Liber I, kap. 69).





kap. XXVI).


senatum venit.

Më në fund për t’u fshehur ose për t’u shfajësuar, sa për të ngatërruar ujërat, shkoi në

senat. (Sal. kap. XXXI).

Siç e kemi theksuar edhe më lart gerundi ka kuptim vepror, por për të shprehur kuptimin

pësor latinishtja përdor përemrin vetvetor se dhe përemrin ipsum. Për shembull:

Qua sit aditus ab terra, muro turribusque circumiri posse, sic ut ipsis consistendi in

suis munitionibus locus non esset.

Mund të rrethohej në të njëjtën mënyrë me mure dhe kulla, që të mos qëndronin në

fortifikimet e veta. (Caes. Liber II, kap. 16).

In eo tractu oppidi pars erat regiae exigua, in quam ipse habitandi causa initio erat

inductus,…

Në këtë zonë të qytetit përfshihej një pjesë e vogël e pallatit mbretëror, ku kishte

banuar vetë që në fillim të mbërritjes,… (Caes. Liber III, kap. 112)

…ibique naves expediunt rursusque se ad confligendum animo confirmant et consilia

communicant.

…dhe aty përgatisin anijet, marrin sërish zemër për t’u ndeshur dhe shkëmbejnë

mendime për sulmin. (Caes. Liber II, kap. 4).


131

Domitius tum quoque sibi dubitandum non putavit, quin productis legionibus proelio

decertaret.

Në këto rrethana, Domici mendoi se nuk duhej të ngurronte që të radhiste legjionet

dhe të ndeshej në luftë. (Caes. Liber III, kap. 37).





kap. XXVI).

Veçoria që e largon gerundin nga folja, në tekstet dhe gramatikat që kemi shfrytëzuar si

literaturë, është pamundësia për t’u përdorur me pjesëzën e mohimit mos (non).

Si përfundim mund të themi se gerundi latin është një emër prejfoljor që tregon një veprim si

proces. Ndryshe nga përcjellorja e shqipes, ai ndërtohet në mënyrë sintetike duke i shtuar

temës së kohës së tashme prapashtesat –nd, për foljet e zgjedhimit të parë e të dytë, dhe –end

për foljet e zgjedhimit të tretë e të katërt. Gerundi ka tipare emërore dhe foljore ashtu si

paskajorja latine. Ai përdoret vetëm në formën veprore dhe mund të formohet pothuajse te të

gjitha foljet veprore apo deponente, kalimtare dhe jokalimtare, ndërkohë që përcjellorja e

shqipes ka dy diateza, veprore dhe joveprore. Gerundi nuk ka kohë, por ka katër rasa (gjinore,

dhanore, kallëzore dhe rrjedhore). Në gjuhën latine gerundi afrohet kuptimisht me paskajoren,

pasi shihet si plotësues i sistemit rasor të kësaj të fundit kur përdoret në funksionin e një emri.

Gerundi ruan të njëjtin kuptim leksikor që ka edhe folja prej së cilës formohet. Ai përdoret

vetëm në numrin njëjës.

Në funksionin e një emri, gerundi ka katër rasa:

Në rasën gjinore përdoret:

a) Me emrat: ars, potestas, facultas, signum, occasio, locus (të cilat tregojnë mundësi ose

rast), initium, finis, voluntas etj. Ars vivendi – arti i të jetuarit (i jetës); Signum pugnandi –

shenja e të luftuarit (e luftës); Spes vicendi – shpresa e të fituarit (e fitores), etj. Gerundi në

rasën gjinore i varur nga emrat që kemi përmendur, mund të përkthehet në shqipe me një emër

foljor dhe rrallëherë me një emër jofoljor. Në këto raste ai del në funksionin e një përcaktori.

b) Me mbiemrat që tregojnë dëshirë ose aftësi si: cupidus, avidus, studiosus, peritus etj.

c) Me fjalët causa ose gratia që bashkë me gerundin shprehin një fjali qëllimore dhe

përkthehet në shqipe gjithmonë me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar.


132

Në rasën dhanore gerundi përdoret shumë rrallë dhe kryen funksionin e një rrethanori qëllimi

(dativus finalis) ose kufizimi (dativus limitationis). Ai varet zakonisht:

a) Nga mbiemrat që tregojnë përshtatshmëri ose qëndrim, si: idoneus, aptus, utilis, inutilis etj.

Në raste të tilla gerundi mund të përkthehet në shqipe me një emër ose me formën e

pashtjelluar të tipit për të punuar.

b) Nga foljet ose nga shprehjet foljore që kërkojnë rasën dhanore, si: adsum (jam pranë),

intersum (jam në mes), praesum (jam në krye), sufficio (mjaftoj), operam do (pëpiqem), diem

status (fiksoj një ditë) etj.

Në rasën kallëzore gerundi haset mjaft shpesh dhe përdoret gjithmonë me parafjalën ad. Ai ka

kuptimin e qëllimit dhe zakonisht përkthehet me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar.

Gerundi në këtë rasë ka funksionin e një kundrinori të zhdrejtë. Ai përdoret:

a) Me mbiemrat që tregojnë, përshtatshmëri ose qëndrim, si: aptus, idoneus, prospensus,

utilis, inutilis.

b) Për të shprehur një fjali qëllimore.

Në rasën rrjedhore gerundi mund të përdoret me ose pa parafjalë.

a) Ai paraprihet nga parafjalët ab, in, de, ex, etj. Detyrimisht nën ndikimin e parafjalës

gerundi vendoset në rasën rrjedhore dhe kryen funksionin e një rrethanori ose kundrinori.

Funksionin kundrinor gerundi e kryen kur përdoret sidomos me parafjalën de, e cila

përkthehet në shqipe me një emër. Ndërsa në rastet e tjera kryen funksionin e një rrethanori.

Me parafjalën in gerundi në këtë rasë përkthehet zakonisht me përcjellore.

b) Pa parafjalë gerundi në rrjedhore ka funksionin e një ablativi mjeti, mënyre dhe, në raste të

rralla, shkaku.

Nga të gjitha rasat që ka gerundi, vetëm kur është në rrjedhore mund të përkthehet me

përcjelloren e shqipes. Funksionin mënyror dhe shkakor që ka gerundi në rasën rrjedhore pa

parafjalë e hasim edhe te përcjellorja e shqipes.

Aftësia për të marrë kundrinor të drejtë dhe për t’u përcaktuar nga një ndajfolje janë tiparet që

e lidhin gerundin me sistemin foljor, ashtu si përcjellorja e shqipes. Kur plotësohet nga një

kundrinor, gerundi pozicionohet zakonisht pas tij. Kur gerundi është në rasën kallëzore,

kundrinori vendoset zakonisht ndërmjet pjesëve përbërëse; parafjalës ad dhe gerundit. Ndërsa

kur plotësohet nga një ndajfolje, kjo e fundit zakonisht vendoset para gerundit. Gerundi ka

kuptim vepror, pra, ndryshe nga përcjellorja e shqipes, e cila përdoret në të dyja diatezat, por

për të shprehur kuptimin pësor latinishtja përdor përemrin vetvetor se dhe përemrin ipsum.

Veçoria që e largon gerundin nga folja, në tekstet dhe gramatikat që kemi shfrytëzuar si

literaturë, është pamundësia për t’u përdorur me pjesëzën e mohimit mos (non).


133

III.2. PËRCJELLORJA E GJUHËS SHQIPE

Përcjellorja është një nga format e pashtjelluara të sistemit foljor të gjuhës shqipe. Folja në

këtë formë të pashtjelluar shpreh një veprim që shoqëron veprimin e foljes drejtuese, me të

cilën kryhet zakonisht në të njëjtën kohë.186

Për sa i përket mënyrës së ndërtimit të kësaj

forme të pashtjelluar analitike që është e mbarë shqipes, gjuhëtarët kanë shprehur mendime të

ndryshme. Vështirësia kryesore qëndron në sqarimin historik të elementit të parë (duke) që

është shndërruar prej kohësh në një formant trajtëformues. Elementi i parë i formës analitike

të tipit duke bërë del në disa variante, jo vetëm në dialekte të ndryshme, por edhe brenda të

njëjtit dialekt. Sipas Profesor Sh. Demiraj “për të folmet veriore kemi të dokumentuara trajtat

tue, tye, tuj dhe tu, kurse për të folmet jugore janë të dokumentuara trajtat tuke, tyke, duke, tuk

me, duk me. Në shqipen e sotme është përgjithësuar trajta duke.”187

Ndërsa Profesor Çabej shprehet se “tuke / duke nuk është gjë tjetër veçse tuk, “ku”; ndërsa –e

në tuke do të jetë trajta e shkurtër e përemrit personal si objekt akuzativ, në fraza si tuk e pa,

që pastaj duke u aglutinuar me tuk, dha duke.”188

Këtë mendim të Çabejt lidhur me zanoren e

Demiraj e pranon me rezerva. Mendimet në lidhje me pjesëzën duke te kjo formë analitike

nuk përputhen as për elementet përbërëse e as për përkatësinë kategoriale. Për sa i takon kësaj

trajte me nistoren d, mundësia e ndërrimit t- në d- duhet përjashtuar, sepse një dukuri e tillë

nuk është përftuar në raste të tjera të ngjashme dhe nuk shfaqet te trajta tue (due).189

Sipas

Demirajt, duhet pranuar që ndërrimi tuke në duke është përftuar për arsye jofonetike. Në

lidhje me përkatësinë kategoriale të kësaj pjesëze, gjuhëtarët janë të mendimit se më parë

duhet sqaruar se me ç’funksion është përdorur në fillim. Ky sqarim lidhet me përkatësinë

kategoriale të elementit të dytë të kësaj forme analitike. Disa gjuhëtarë janë të mendimit

se ajo ka qenë pjesore e së kryerës, ndërsa disa të tjerë shohin një emër prejpjesor.

Gjithsesi më i argumetuar duket mendimi i Demirajt, i cili, duke u nisur nga supozimi që

elementi i dytë i formës analitike të tipit duke bërë në zanafillë ka qenë një emër prejpjesor i

paparanyjëzuar, ashtu si te format e pashtjelluara të tipit me bam dhe pa bërë, shprehet se

“elementi i parë në zanafillë ka qenë një parafjalë. Ka të ngjarë që kjo të ketë qenë parafjalë

me origjinë ndajfoljore tu, e cila del edhe në variantin e zgjeruar tuk.”190

Me kalimin e

kohës, togu i lirë u gramatikalizua, duke dhënë formën e pashtjelluar të tipit tue ba / tue

bërë / duke bërë. 186

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Gramatika e gjuhës shqipe, I, Tiranë

1995, f., 336. 187

Shaban Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Tiranë 1986, f. 971. 188

Eqrem Çabej, BUSHT, SSHSH 3, 1961, f. 67; K. Topalli, Gramatikë historike e gjuhës shqipe,

Tiranë, 2011, f. 1070. 189

Shaban Demiraj, Vepër e cituar, Tiranë 1986, f. 973. 190

Sh. Demiraj, Morfologjia historike e gjuhës shqipe, pjesa II, “Mihal Duri”, Tiranë 1976, f. 196.


134

Lidhja midis dy pjesëve përbërëse është bërë aq e ngushtë, saqë është i pamundur veçimi i

tyre si dy pjesë më vete të ligjëratës. Veçanërisht, veçimi i pjesëzës duke si fjalë më vete është

i pamundur, kur kjo formë është në trajtën joveprore. Ndryshe nga gerundi latin, tek i cili

gërshetohen karakteristika të emrit dhe të foljes, te përcjellorja shqipe vërehet një ndërthurje

dyanësore karakteristikash, të foljes dhe të ndajfoljes. Kjo ndërthurje karakteristikash i

kundërvihet ndërthurjes së karakteristikave të foljes dhe të emrit që vërehet te paskajorja dhe

ndërthurjes së karakteristikave të foljes e të mbiemrit që verëhet te pjesorja.191

Në funksionin

rrethanor shprehet më mirë ndërthurja e vlerave foljore dhe ndajfoljore të përcjellores. Kjo

formë analitike është kategorizuar prej kohësh dhe deri diku janë dhënë kuptimi dhe

funksionet e saj. Siç e kemi thënë edhe më lart, funksioni kryesor i përcjellores është shprehja

e një veprimi apo gjendjeje që shoqëron veprimin e foljes drejtuese, ashtu si gerundi i

latinishtes. Nga kjo del se duke bërë shpreh rrjedhën e njëkohshme të dy veprimeve. Në fakt,

forma duke bërë e shpreh njëkohësinë në përgjithësi, por meqenëse në vlerën e saj kohore ajo

varet prej kohës së foljes drejtuese, edhe njëkohësinë e shënon në varësi të kohës së kësaj

foljeje. Duke qenë se veprimi i shprehur prej saj vërtetohet në të njëjtën kohë me atë të foljes

drejtuese, përcjellorja, sipas kontekstit dhe kohës së foljes kryesore, mund të ketë kuptimin e

së tashmes, të së shkuarës ose të së ardhmes. Pra, kemi përdorimin e së njëjtës formë që

shoqëron foljet e të tria kohëve. Për shembull:

Thërras duke hyrë (njëkohësi me një veprim në të tashmen).192

Thirra duke hyrë (njëkohësi me një veprim në të shkuarën).

Do të thërras duke hyrë (njëkohësi me një veprim në të ardhmen).

Sot, duke gjykuar ftohtë dhe me realizëm, mendoj se lënia e çifteve të ndarë në të

njëjtën strehë, për afate kohe pa cak… (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 112)

Në shtëpi u kthye ndaj të gdhirë, i rraskapitur dhe tërë kohën e kaloi i mbyllur brenda

duke pirë. Gjyqi ishte zhvilluar me dyer të mbyllura, duke i shpallur fajtorë të dyja

palët. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 42; 109)

Kështu, duke i ndarë nga zakonet e tyre barbare dhe duke iu dhënë me bujari

moralin dhe zakonet tona madhështore, ne do t’i bëjmë ato të ndershme e të virtytshme

dhe do t’i shpëtojmë shpirtrat e tyre të xhindosur. (Kadare, Kështjella, f. 46).

Siç e vumë re edhe më lart, te gerundi latin janë më të theksuara veçoritë e emrit sesa të foljes.

Për këtë arsye te kjo formë e pashtjelluar nuk hasim ndonjë kundërvënie kohore, si te

përcjellorja shqipe. Forma duke bërë karakterizohet nga një kundërvënie tjetër kohore, pasi,

përveç kësaj, e cila konsiderohet si formë e së tashmes, si tek autorët e vjetër edhe në dialekte

191

M. Çeliku, Trajtat e përcjellores në gjuhën e sotme letrare shqipe, SF 2, Tiranë 1984, f. 174. 192

M. Çeliku, Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Shblu, Tiranë 2006, f. 64.


135

të ndryshme haset edhe forma e mbipërbërë duke pas bërë. Kjo formë e përcjellores në raport

me formën e thjeshtë (duke bërë) është quajtur përcjellore e shkuar. Megjithëse kjo formë

është pranuar edhe në shqipen standarde, në shqipen e sotme në vend të saj përdoren më tepër

fjalitë e varura kohore, pra me folje në një kohë të së shkuarës.193

Ndërsa tek autorët tanë të

vjetër situata paraqitet ndryshe. Për shembull, Buzuku e përdor mjaft shpesh këtë formë që

tregon parakohësi:

E kjo tue pasunë gjegjunë këto kafshë, u tërbuo… ; …përse na qi kateshit sonësh jemi

randuom, na tue pasunë përzanë mishërierë tande, me mende tue klenë liberuom, na të

mundë shërbejmë. (Buzuku, 33, 135).

E kështu për ne e për të shelbuomitë tanë gjithë këto e sa të tjera kafshë tue i pasunë

bam e mb’atë arrësye tue na pasunë... cpërblem… (Budi, SC 211).

Përcjellorja, që bën pjesë në grupin e formave të pashtjelluara, lidhet me foljen:

1. Nga ana e kuptimit leksikor dhe e temës. Çdo folje, si rregull, ka përcjelloren që ruan po atë

kuptim leksikor, siç ndodh me gerundin e latinishtes.

2. Nga mënyra e përbashkët e formimit të diatezave. Foljet kalimtare në këtë formë të

pashtjelluar përdoren jo vetëm në diatezën veprore, por edhe në atë joveprore, e cila ndërtohet

duke vendosur pjesëzën u midis pjesëzës duke dhe pjesores.194

Ndërsa gerundi i latinishtes, siç

e kemi theksuar edhe më lart, ka vetëm kuptim vepror. Për shembull:

a. Diateza veprore:

Për fat, Skënderi i bëri shenjë duke i treguar një ndenjëse përbri tij. Dy ditë më parë,

duke shqyrtuar listën e tyre, ndihmësi i kishte thënë shefit se për fat të mirë ajka e

përgjuesve ishin veteranë… (Kadare, Spiritus, f. 109, 122).

Lypte prej qiellit, tue mendue atë, farimin e tij edhe të gjithë shokëve qi i gitshin.

(Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 20).

b. Diateza joveprore:

Duhet të jetë qëndrimi i zakonshëm gjatë përgjimit, mendoi, duke u përpjekur të mos

e humbte fillin e mendimeve. Ai foli për ta me përbuzje, gati me armiqësi, duke u

habitur edhe vetë se ç’i shkrepi në kokë… (Kadare, Spiritus, f. 123).

193

Pandeli Pani, Rreth prejardhjes së formës së përcjellores në gjuhën shqipe, Studime Albanologjike,

Tiranë 2002, f. 42. 194

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Vepër e cituar, f., 334.


136

U hidhte prej ndejses, shëtitte mbas banakut tue u dridhë në nji zemërim të

pakuptueshëm. (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 21).

3. Nga mundësia e foljes kalimtare, të përdorur në përcjellore, për të marrë kundrinorë të

drejtë e të zhdrejtë, të shprehur si me emra e përemra të ndryshëm, ashtu edhe me anë të

trajtave të shkurtra të përemrave vetorë, e me fjali kundrinore. Këtë e vëmë re edhe te gerundi

i latinishtes, gjë që e bën këtë të fundit të lidhet me sistemin foljor (Carmina cantando operam

dedit – u përpoq të këndonte një këngë). Për shembull:

Koloneli përsëriti pyetjen, duke shtuar fjalët. Vërtet s’e kishin ditur apo bënin ashtu

me shpresë se, duke e hequr vetë nga mendja, vetvetiu do të mjegullohej midis

grumbullit të madh. (Kadare, Darka e gabuar, f. 53, 64).

M’u zu fryma fare, kur, pasi na shpjegoi se çfarë ishte një femër lesbike, ai heshti për

një çast dhe, duke e ulur zërin fare, na bëri të ditur diçka të padëgjuar. (Kongoli, Jetë

në një kuti shkrepësesh, f. 98)

Kryemekaniku i çoi në barrakën e gjatë, duke iu dhënë herë pas here shpjegime të

ndryshme. Mevla Çelebiu kish dëgjuar që ai vërtitej gjithë natën me shkop nëpër

kamp, duke iu prishur gjumin ushtarëve, por vetë nuk e kish parë asnjëherë. (Kadare,

Kështjella, 24, 179).

Pas fjalimit, duke iu drejtuar nënës, autoriteti i lartë ngriti një shëndet me raki për

kujtimin e dëshmorëve (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 63)

Shiu i imët herë pas here kthehej kthehej në pjalm, duke bërë që dritaret e shtëpive të

ngjanin të verbra. (Kadare, Darka e gabuar, f. 53).

Me këtë shpjegohet kallëzimi i vonuar nga familjarët i kësaj zhdukjeje të dytë, duke

shpresuar se mund të ketë qenë një trill i vajzës. (Kongoli, Jetë në një kuti

shkrepësesh, f. 52)

4. Nga mundësia për t’u plotësuar me plotës rrethanor. Për shembull:

Rrinte me orë në studio, duke punuar në kompiuter. Lloni, duke vështruar diku,

vazhdonte të përsëriste si i ndërkryer me vete e me zë të lartë. Por vetëm me ne, më të

vegjlit, na e shpjegoi, duke na kërkuar më parë që gjithçka do të dëgjonim prej tij, ta

mbanim për vete. Sot, duke gjykuar ftohtë dhe me realizëm, mendoj se lënia çifteve

të ndarë në të njëjtën strehë, për afate kohe pa cak, ishte një metodë… (Kongoli, Jetë

në një kuti shkrepësesh, f. 48, 98, 98, 112).


137

Nëpër rruginat e varrezës njerëzit ecnin drejt daljes, duke lexuar kalimthi pllakat prej

guri e mermeri. Duke ardhur këtu, mendja ju ka shkuar, me siguri, për gjëra jo të

këndshme… (Kadare, Spiritus, f. 149, 168)

Duke zbritur thellë e më thellë në kohë, disa u kujtuan për darkën e Krishtit, (Kadare,

Darka e gabuar, f, 35).

I treguam popullit me hollësi se si të mbrohet nga goditja e kësaj arme, duke u futur

nëpër galeritë e thella që filluan të hapnin dje. (Kadare, Kështjella, f, 31)

5. Nga aftësia për të marrë kryefjalë të njëjtë ose të ndryshme me atë të foljes drejtuese. Për

shembull:

Shpendi ndoqi një copë herë me sy dritëzat e kuqe të sprasme, që pjalmi, duke i

shtrajtuar, i bënte të dukeshin sikur kullonin përgjakshëm sipër asfaltit. Ç’do të

bëhej sikur të vinin të gjithë ashtu, dikush duke përtypur mineral, tjetri duke pirë

dreqi e di çfarë…. (Kadare, Spiritus, f. 107, 200).

Gurametoja i madh, duke qenë një pengesë e përgjithshme, kishte qenë, në radhë të

parë, pengues i Shaqo Mezinit (Kadare, Darka e gabuar, f. 138).

Duke përmbushur një kërkesë të tij, ajo mbante një çelës të apartamentit (Kongoli,


Ç’ka ndodhur? – tha duke iu marrë fryma. (Kadare, Kështjella, f. 120).

6. Nga aftësia për t’u përdorur, ashtu si disa forma të shtjelluara, me pjesëzën e mohimit mos,

e cila vendoset para temës foljore. Me këtë pjesëz përcjellorja përdoret rrallë, ndërsa gerundi

latin nuk përdoret (non). Për shembull:

Nganjëherë i dukej se ky qe një nderim i veçantë, që i qe bërë atij, duke mos e

ngarkuar më shumë punë, në mënyrë që të kishte kohë ta shkruante sa më bukur

kronikën e tij të pavdekshme. (Kadare, Kështjella, f. 17).

Rrafi qepallat tue mos i besue shqisave. … në nji farë mënyre, e përbuzte tue mos e

pranue si shoqe për jetë. (Koliqi, tregtar flamujsh, f. 58, 59).

Ç’i ke bërë ti atij që të ka në dorë – pyeti gruaja duke mos ia hequr dorën e djathtë

nga faqja, kurse me dorën tjetër fshinte faqet e lagura.195

7. Nga mundësia për të marrë pas folje në mënyrën lidhore. Për shembull:

195

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Vepër e cituar, I, f. 334.


138

Nganjëherë mendimi, duke u përpjekur të ngjitej lart, i mjegullohej. U ul në njërën

nga ndenjëset, duke u përpjekur të mos mendonte asgjë. (Kadare, Spiritus, f. 211,

197).

E vështroi me habi doktor Gurameton, pastaj, duke u kujdesur që të mos njolloste

duart me gjak, ia hoqi prangat. (Kadare, Darka e gabuar, f, 91).

Doli nga vaska, mori në varësen metalike mbi mur pelerinën-peshqir, u mbështoll me

të dhe, duke u kujdesur të mos shkelte qenin, e ndolli (Kongoli, Jetë në një kuti


Zakonisht, kjo formë e pashtjelluar i nënrenditet foljes kallëzues në fjalitë vetore, për veprime

të shprehura nga folja dhe përcjellorja që i përkasin së njëjtës vetë, e cila tregohet nga

kryefjala. Kështu, përcjellorja që ka kategorinë gramatikore të diatezës dhe në mënyrë të

kushtëzuar edhe atë të kohës, nëse kuptimisht dhe formalisht ka kryefjalë të njëjtë me

kallëzuesin e fjalisë nga e cila varet, nuk do të merret si kallëzues më vete. Në rastet më të

shumta kështu ndodh. Për shembull:

Këndej, thoshte partizani, duke prerë udhëkryqin (Kadare, Darka e gabaur, f, 90).

Ju urojmë gjithë të mirat, vëllezër, - thanë ata duke u ndarë me të gjithë (Kadare,

Spiritus, f, 79).

Duke e grirë copa-copa mekanikun, ata kujtonin se mund të çliroheshin nga kjo frikë

e së panjohurës së tmerrshme (Kadare, Kështjella, f. 195).

III.2.1. Funksionet sintaksore të përcjellores

Siç e kemi thënë edhe më lart, përcjellorja del edhe me tipare ndajfoljore. Si edhe ndajfolja,

ajo bashkohet zakonisht me foljen, duke e përcaktuar atë, dhe nuk ndryshon formë.

Përcjellorja, si në rrafshin morfologjik, ashtu edhe nga përdorimi sintaksor, afrohet më shumë

me ndajfoljen.196

Përcjellorja shënon një veprim që shoqëron veprimin e foljes prej së cilës

varet. Një nga funksionet kryesore të saj është ai ndajfoljor. Me këtë funksion të përcjellores

kemi parasysh funksionin rrethanor të saj. Përcjellorja, ashtu si ndajfolja, nuk ndryshon në

varësi nga fjala me të cilën lidhet. Ajo i nënshtrohet një foljeje tjetër dhe përgjithësisht

veprimet e treguara nga ky bashkim i përkasin kryefjalës. Përcjellorja gjatë përdorimit të saj

del me këto funksione sintaksore:197

196

M. Çeliku, Vepër e cituar, f. 37. 197

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Vepër e cituar, I, f. 337.


139

1. Me funksion mënyror. Me këtë funksion, përcjellorja tregon mënyrën e kryerjes së

veprimit nga folja kryesore. Këtë funksion ka edhe gerundi i latinishtes kur përdoret në rasën

rrjedhore pa parafjalë (Hominis mens discendo alitur et cogitando. – Mendja e njeriut

ushqehet duke mësuar dhe duke menduar). Për shembull:

Rrugën gjer në depon e mallrave e bëri duke vërshëllyer. Një djalosh me pamje

gjysmë horri edhe ai, u afrua duke u lëkundur mbi këmbët e gjata (Kadare, Spiritus,

f. 131, 136).

Takoheshin duke u kujdesur të mos shkonnin tek i njëjti lokal. (Kongoli, Jetë në një

kuti shkrepësesh, f. 198).

Koloneli përsëriti pyetjen, duke shtuar fjalët. Këndej, thoshte partizani, duke prerë

udhëkryqin. (Kadare, Darka e gabuar, f. 52, 90).

Funksioni mënyror i përcjellores kushtëzohet nga folja kryesore prej së cilës varet. Pra,

shpeshherë ana semantike e foljes drejtuese përcakton funksionin e përcjellores. Për shembull,

folja them plotësohet nga një përcjellore mënyre, kur ajo tregon mënyrën e të thënit apo të të

folurit. Në shprehjen e marrëdhënieve mënyrore luan rol edhe kuptimi leksikor i foljes në

përcjellore. Për shembull:

Ja e mësuam edhe një të fshehtë, - tha Skënderi duke qeshur. Ne e pranojmë flijimin

që mund të na kërkohet, kishte thënë Skënderi duke ngritur dorën lart drejt qiejve.

Tani do t’i prishim siguresat, për arsye që merren me mend, tha me zë të dobët, duke

vështruar Shpendin, … (Kadare, Spiritus, f. 87, 95, 110).

Po në funksionin mënyror përdoren edhe ato përcjellore që plotësojnë foljet që tregojnë

lëvizje, të cilat janë të shumta, si: zbres, ngjitem, ndjek, iki, rrokullis, eci, dal, largoj, etj. Për

shembull:

Ia ktheva përshëndetjen dhe u nguta të zbrisja shkallët, duke marrë me vete

shëmbëllimin e së panjohurës,… Ai u ngjit në çati duke ndjekur të njëjtën rrugë që

kishte ndjekur përpara tij fqinji i katit përdhes. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh,

f. 114, 159).

Tjetri iku duke çapëlyer shalët e gjata më fort se më parë. (Kadare, Spiritus, f. 136)

Tjetri u rrokullis poshtë, duke tërhequr me vete një nga mbrojtësit. (Kadare,

Kështjella, f. 58).


140

Përcjellorja e përdorur në funksionin e mënyrës shpreh raporte, zakonisht, njëkohësie.

Veprimi i shprehur nga përcjellorja fillon njëkohësisht me atë të foljes drejtuese.198

Për

shembull:

Këto quhen përdredhore sepse e hedhin gjylen duke e përdredhur. Këtë zemërim ai e

shprehte duke ngritur lart gishtin, në shenjën e një mallkimi të kobshëm. Skënderbe,

murmuriti për të dytën herë, duke shtypur çdo gërmë të këtij emri nëpër dhëmbët dhe

dhëmballët e tij. (Kadare, Kështjella, f. 26, 56, 162).

Përveç njëkohësisë, përcjellorja në këtë funksion mund të shprehë edhe një veprim që kryhet

para veprimit të foljes drejtuese. Për shembull:

Një njeri i gjatë rrinte mënjanë dhe vështronte se si ata dilnin me radhë nga çadra duke

përkulur pak kokën te hyrja. (Kadare, Kështjella, f. 152).

Përcjellorja mënyrore vendoset në vende të ndryshme në fjali. Duke pasur parasysh se fjalitë

janë të thjeshta dhe të zgjeruara, edhe topika e përcjellores do të shihet në lidhje me to. Kur

fjalia në të cilën ndodhet përcjellorja është e thjeshtë, ajo mund të zërë vend menjëherë pas

foljes drejtuese. Për shembull:

Turma lëvizi duke lëshuar një murmuritje të fuqishme. (Kadare, Kështjella, f. 143).

Rrugën gjer në depon e mallrave e bëri duke vërshëllyer. (Kadare, Spiritus, f. 131).

Tjetri buzëqeshte duke treguar me dorë fytyrën. (Kadare, Darka e gabuar, f. 146)

Rrija duke lexuar me një kafe dhe me një teke konjak përpara. (Kongoli, Jetë në një

kuti shkrepësesh, f. 232)

Kur fjalia është e zgjeruar, përcjellorja mund të zërë vend:

a) Pas gjymtyrëve të dyta që shërbejnë për të plotësuar më mirë kuptimin e foljes prej së cilës

varet përcjellorja. Këto gjymtyrë të dyta mund të jenë kundrinorë, përcaktorë apo rrethanorë.

Për shembull:

Nëpër rruginat e varrezës njerëzit ecnin drejt daljes, duke lexuar kalimthi pllakat prej

guri e mermeri. Pastaj qeshi si djalli vetë duke treguar me njërën dorë kasetën e

magnetofonit. (Kadare, Spiritus, f. 149, 253).

Gjyqi ishte zhvilluar me dyer të mbyllura, duke i shpallur fajtorë të dyja palët.

(Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 109).

198

Nermin Basha, Përcjellorja e shqipes dhe gerundi e participi i latinishtes, punim diplome, Tiranë

1974, f. 13.


141

b) Para foljes drejtuese. Për shembull:

Duke kthyer kryet nga arkat ai tha se zëthat e tanishëm ishin trellojesh. (Kadare,

Spiritus, f. 76).

Me një lloj shpërqendrimi, duke i futur gazetat nën sqetull, u ngrit. Duke

përmbushur një kërkesë të tij, ajo mbante një çelës të apartamentit. (Kongoli, Jetë në

një kuti shkrepësesh, f. 53, 132).

c) Përcjellorja mund të ndodhet edhe në mes të fjalisë kryesore. Për shembull:

Edlira, duke u dredhur nga e ftohta, vështronte arkëmortin e veshur me mëndafsh të

kuq përbri gropës. (Kadare, Spiritus, f. 148).

Gjithashtu për të gjithë ishte e qartë se duke e dërguar kundër Skënderbeut, sulltani

po i jepte shansin e fundit Tursun pashait. (Kadare, Kështjella, f. 11).

Siç shihet edhe nga shembujt, përcjellorja në funksionin e mënyrës e ka foljen drejtuese

zakonisht në kohën e shkuar (e pakryer, e kryer dhe mëse e kryer). Në rast se do të

ndryshojmë përcjelloren, duke e vënë në një kohë të shtjelluar, atëherë koha e saj do të jetë e

njëjtë me atë të foljes drejtuese, domethënë do të tregojë një veprim që ndodh në të tashmen,

në të shkuarën ose në të ardhmen. Për shembull:

Shiu i imët herë pas here kthehej në pjalm, duke bërë që dritaret e shtëpive të ngjanin

të verbra. (Kadare, Darka e gabuar, f. 87).

Shiu i imët herë pas here kthehej në pjalm dhe bënte që dritaret e shtëpive të ngjanin të

verbra.

Të tjerët shkuan edhe më larg, duke hamendësuar se kishte gjasë që, herë pas here,

nga qilarët nxirrnin dy a tri pengje, … (Kadare, Darka e gabuar, f. 33).

Të tjerët shkuan edhe më larg dhe hamendësuan se kishte gjasë që, herë pas here, nga

qilarët nxirrnin dy a tri pengje, …

Në funksionin mënyror përcjellorja mund të përdoret edhe me pjesëzën e mohimit mos, e cila

është e barasvlefshme gjithmonë me formën e pashtjelluar të tipit pa bërë. Për shembull:

Si i kishte ngulur sytë si i dalldisur mbit ë, duke mos e lënë t’i shpëtonte asnjë nga

lëvizjet e tij. (…si i dalldisur mbi të, pa e lënë t’i …).

Toka e djegur e thithte atë vazhdimisht, duke mos e lënë pellgun të rritej shumë.

(Toka… e thithte pa e lënë…). (Kadare, Kështjella, f. 156, 163).


142

2. Me funksion kohor. Në këtë funksion përcjellorja është e lidhur ngushtë me veprimin e

foljes drejtuese, duke e karakterizuar këtë të fundit në rrafshin kohor. Përputhja kohore e tyre

është e pjesshme ose e plotë, prandaj njëkohësia mund të jetë e pjesshme ose e plotë.199

Njëkohësi të pjesshme kemi kur veprimi i foljes drejtuese kryhet në një çast të caktuar të

kohës kur kryhet edhe veprimi i përcjellores. Në këtë funksion përcjellorja shpreh një veprim

që fillon më parë se ai i foljes drejtuese, veprime të cilat takohen zakonisht me njëra-tjetrën në

një pikë të caktuar. Për shembull:

Duke ardhur këtu, mendja ju ka shkuar, me siguri, për gjëra jo të këndshme dhe

ndoshta… (Kadare, Spiritus, f. 168).

Tani, i hipur mbi kalë, duke pritur sa të lëvizte reparti i tij, ai dëgjonte pa e pasur

mendjen në vend copëra bisedash që bëheshin rreth e rrotull. (Kadare, Kështjella, f.

88).

Duke u larguar, i zuri veshi vetëm një fjalë të shkëputur.200

Duke kaluar përpara

mapos, i ra ndër mend të blinte një suvenir. (Gramatika e Akademisë, I, f. 337).

E përdorur në këtë funksion përcjellorja zë vend gjithmonë para foljes drejtuese. Kjo ndodh

sepse veprimi i saj fillon më parë se ai i foljes drejtuese. Marrëdhëniet e njëkohësisë së

pjesshme varen nga koha e foljes drejtuese. Ajo zakonisht vendoset në kohën e pakryer, të

kryer të thjeshtë, të kryer, mëse të kryer dhe të tashme kur ka kuptimin e së shkuarës.

Njëkohësi të plotë kemi kur veprimi apo gjendja e shprehur nga folja drejtuese përputhet

plotësisht në kohë me atë të përcjellores. Pra, veprimi i foljes drejtuese kryhet gjatë gjithë

kohës që kryhet edhe veprimi i shprehur nga përcjellorja. Edhe këtu, si tek njëkohësia e

pjesshme, rolin vendimtar e luan koha e foljes kryesore. Zakonisht ajo vendoset në kohën e

pakryer të mënyrës dëftore. Për shembull:

I shfletonin gazetat duke ikur. (Kadare, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, f. 38).

Heronjtë merrnin fuqi të mbinatyrshme duke bashkëpunuar me orët ose duke pirë

qumësht nga një sisë zane. Ju urojmë gjithë të mirat, vëllezër, - thanë ata duke u

ndarë me të gjithë. (Kadare, Spiritus, f. 174, 79).

Ai e dinte se pasdite, duke dëgjuar fjalimin e tij, qindra mijëra vetë do të pyesnin

veten… (Gramatika e Akademisë, f. 337).

199


M. Çeliku, M. Karapinjalli, R. Stringa, Gramatika praktike e gjuhës shqipe, Ilar, Tiranë 2007, f.

209.


143

Ne mendojmë se përputhja e pjesshme apo e plotë nuk varet vetëm nga kuptimi kohor i foljes

drejtuese, por edhe nga kuptimet leksikore që mbartin të dyja foljet, pra edhe nga përcjellorja.

Sikur të ndryshojmë topikën e përcjellores, funksioni i saj kohor nuk do të ndryshojë.201

Po të

përdornim në vend të kësaj forme të pashtjelluar një formë të shtjelluar për të treguar kohën e

kryerjes së veprimit të foljes drejtuese, këto do të ishin: koha e pakryer, e cila ka një përdorim

më të shpeshtë, dhe koha e kryer e thjeshtë, të shoqëruara me një lidhëz kohore. Me këto

forma mund të zëvendësohet çdo përcjellore e përdorur në këtë funksion. Në këto raste

mendojmë se përcjellorja e kohës dhe fjalia e nënrenditur kohore janë të ngjashme kur

vepruesi është i njëjtë. Gjithsesi, kuptimin më të qartë e ka ndërtimi me foljen e shtjelluar, e

shoqëruar me lidhëz kohore. Për shembull:

Duke ikur i zunë sytë kronikanin që, si zakonisht, rrinte pranë çadrës së

kryekomandantit për të nxjerrë ndonjë hollësi për kronikën e tij. (Kur po ikte i zunë

sytë kronikanin …).

Duke kaluar pranë grumbullit të funksionarëve të lartë, ai ndjeu përsëri zërat e tyre të

ulta, të shqetësuara. (Kur kaloi pranë … ai ndjeu përsëri…)

Pardje, duke ecur midis ushtarëve, Hasanit i kishte zënë veshi se Myftiu na ka …

(Pardje, kur po ecte midis… i kishte zënë veshi…). (Kadare, Kështjella, f. 52, 117,

129).

Përcjellorja e kohës mund të shprehë edhe paskohësi: veprimi i foljes kryesore kryhet pas

veprimit të shprehur nga përcjellorja.202

Përcjellorja e kohës me marrëdhënie paskohësie është

sinonimike me fjalitë e nënrenditura kohore, të shoqëruara nga lidhëza pasi, si. Për shembull:

Ky i fundit, duke e marrë atë përqafim si mospranim të ftesës, tendosi qafën. (Ky i

fundit, pasi e mori atë përqafim si mospranim të ftesës, tendosi qafën).

Pastaj, duke ia afruar kryet te veshi, pëshpëriti. (Pastaj, pasi ia afroi kryet te veshi,

pëshpëriti) (Kadare, Darka e gabuar, f. 46).

Përcjellorja e kohës në shumicën e rasteve përdoret e zgjeruar. Ajo mund të zgjerohet me

kundrinorë, rrethanorë etj. Në disa raste, përcjellorja e zgjeruar është sinonimike me fjalitë e

varura kundrinore, ose mund të shërbejë si fjali kundrinore, e cila plotëson një fjali me një

folje kalimtare si kallëzues.203

Për shembull:

Lec Kabashin e kam gjetur ose duke punuar në kopështin e tij ose duke pritur

radhën në mulli. (Gramatika e Akademisë II, f. 516)

201

Nermin Basha, Punim i cituar, f. 17. 202


Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Gramatika e gjuhës shqipe, II, Tiranë

1997, f., 516.


144

Përcjellorja e kohës zakonisht qëndron në krye të fjalisë, por siç e kemi hasur edhe nga

shembujt, atë mund ta gjejmë edhe në mes apo në fund të fjalisë. Gjithashtu, duke u nisur nga

shembujt, në pjesën më të madhe të rasteve, përcjellorja e kohës përdoret e veçuar, por ka

edhe raste kur përdoret e paveçuar.

Përcjellorja në funksionin kohor nuk përdoret me pjesëzën e mohimit mos.

3. Me funksion shkakor. Në këtë funksion përcjellorja tregon një veprim apo gjendje, si

rezultat i të cilit kryhet veprimi i emërtuar nga folja drejtuese. Ana semantike e foljes së

përdorur në përcjellore shpesh luan rol të rëndësishëm në përcaktimin e funksionit shkakor të

saj. Me këtë funksion përdoret në raste të rralla gerundi i latinishtes në rasën rrjedhore pa

parafjalë. Për shembull:

Tek e teta, mendimi i kthimit më erdhi përsëri më i fortë, por e dëbova përsëri duke

sjellë ndërmend se ç’do të thoshin ushtarët e mi po të më shihnin. (Kadare,


Duke pasur frikë mos e diktonte plaku, bëri sikur nuk e vuri re, po në të kthyer të

rrugës i bëri shenjë me dorë. (Gramatika e Akademisë, I, f. 337).

Raporti që krijohet mes përcjellores dhe foljes drejtuese është shkak-pasojë, ku përcjellorja

shpreh shkakun, ndërsa folja drejtuese pasojën. Midis foljes drejtuese dhe asaj të përdorur në

përcjellore vendosen gjithmonë raporte parakohësie. Veprimi i shprehur nga përcjellorja

kryhet para atij të foljes drejtuese. Megjithëse ekzistojnë raportet e parakohësisë, topika e

përcjellores me funksion shkakor është e ndryshme.204

Ajo mund të vijë menjëherë pas foljes

drejtuese. Kjo ndodh zakonisht kur fjalia në të cilën ndodhet përcjellorja është e thjeshtë. Për

shembull:

Poeti u kthye duke kujtuar se ishte ndonjë i njohur. (Kadare, Kështjella, f. 38).

Ishte lodhur duke korrur grurë.205

Përcjellorja e shkakut mund të vendoset edhe para foljes drejtuese. Për shembull:

Duke mos gjetur një vend të tillë, ato psherëtinin. (Kadare, Kështjella, f. 131).

Duke përmbushur një kërkesë të tij, ajo mbante një çelës të apartamentit. (Kongoli,


Kur fjalia është e zgjeruar përcjellorja vendoset si para, ashtu edhe pas foljes drejtuese. Kur

vendoset pas, ajo plotësohet me kundrinorë, përcaktorë e rrethanorë të ndryshëm. Vendosja e

204

Nermin Basha, Punim i cituar, f. 18. 205

M. Çeliku, M. Karapinjalli, R. Stringa, Vepër e cituar, f. 209.


145

përcjellores në fillim apo pas foljes drejtuese nuk luan rol në ndryshimin e funksionit të saj.

Për shembull:

Duke lëvizur njërin gju për të zënë vend më mirë, atij iu drodh bërryli dhe nga penda i

ra një pikë bojë e zezë mbi shkresat. Ai u nis në drejtim të kundërt, duke pasur frikë

se mos Tuz Okçani kthehej dhe e takonte përsëri. (Kadare, Kështjella, f. 32, 217).

Inxhinieri ktheu kryet prapë nga arkat, duke kërkuar, me sa dukej, njërën prej tyre,

atë që veç hieroglifeve… (Kadare, Spiritus, f. 76).

Në përftimin e marrëdhënieve shkakore në ndërtime me përcjellore nuk luan rol vetëm

kuptimi leksikor i foljes në përcjellore, por edhe ai i foljes drejtuese.206

Sipas Prof. Mehmet

Çelikut, “foljet e shprehjet foljore frazeologjike kryesore nga të cilat varet përcjellorja e

shkakut, tregojnë procese a gjendje psikike, në radhë të parë, ndjesi, veprime a gjendje

psikiko-fiziologjike, ndryshime të një gjendjeje ose një veprim tjetër. Kuptimi shkakor më i

zakonshëm i përcjellores është ai i motivimit të veprimit kryesor.”207

Në rast se do të

ndryshonim përcjelloren në funksionin shkakor me një formë foljore të shtjelluar, kjo do të

ishte herë e njëjtë me foljen drejtuese e herë jo. Në të dyja rastet ajo do të shoqërohej me nga

një lidhëz shkakore. Për shembull:

Duke përfituar nga kjo gjë, mbrojtësit u shfaqën papritur me qindra midis bedenave.

(Meqë përfituan nga kjo gjë…,). Komandanti i xhenierëve, që ishte afruar pranë,

duke e parashikuar një urdhër të tillë, vrapoi te grumbulli… (Komandanti…, ngaqë

e kishte parashikuar, … vrapoi…). (Kadare, Kështjella, f. 58, 160).

Për një orë rresht qëndruan të heshtur, me sy gjysmë të mbyllur, duke u përpjekur të

mos u shpëtonte asgjë. (Për një orë qëndruan…, sepse u përpoqën të mos…).


Në funksionin shkakor përcjellorja mund të përdoret me kuptim mohues, me pjesëzën mos, e

cila në disa raste mund të zëvendësohet nga forma e pashtjelluar e tipit pa bërë, e në disa raste

jo. Për shembull:

Duke i sulmuar vazhdimisht, duke i goditur vazhdimisht pa mëshirë, duke hedhur

ushtritë tona të panumërta mbi ta, herë pas here, por duke mos u dhënë dot goditjen

vdekjeprurëse, ne iu kemi bërë atyre padashur një të mirë të madhe. (… por pa u

dhënë dot goditjen…). (Kadare, Kështjella, f. 120).

Duke mos gjetur një vend të tillë, ato psherëtinin. (Kadare, Kështjella, f. 131).

206


Shih M. Çeliku, Format e pashtjelluara..., f. 146-147.


146

Në fjalinë e fundit, përcjellorja nuk mund të zëvendësohet me formën e tipit pa bërë.

4. Me funksion kushtor. Në këtë funksion përcjellorja tregon se veprimi i shprehur nga folja

drejtuese mund të realizohet vetëm nëse kryhet kushti që përmban folja në përcjellore.

Marrëdhëniet kushtore në këto ndërtime, për shkak të mungesës së lidhëzës dhe të modalitetit

të formës së pashtjelluar, nuk dallohen qartë.208

Ndërtimet me përcjellore në këtë funksion

mund të shprehin edhe marrëdhënie kusht-pasojë; e pashtjelluara shpreh kushtin, ndërsa

drejtuesja pasojën. Për shembull:

Duke u martuar në këtë rast, i cili pa dyshim nuk ishte për dasmë, Skërderbeu do të

fuste zjarrin në shtëpinë e vet. (Gramatika e Akademisë, I, f. 337).

Për marrëdhëniet e kushtit ka rëndësi kuptimi i foljes drejtuese, por edhe i përcjellores.

Kuptimi kushtor del më i qartë kur folja drejtuese është në të ardhmen e mënyrës dëftore. Siç

shprehet edhe Prof. Çeliku, “rëndësi të dorës së parë ka edhe koha, mënyra dhe kuptimi modal

i foljes drejtuese. Folja drejtuese del në kohën e tashme dhe të ardhme të dëftores, por rrallë

edhe në të pakryerën dhe të kryerën.”209

Për shembull:

Duke vepruar (po të veproni) kështu, ju do të na pengoni edhe ne. (Gramatika e

Akademisë, I, f. 337).

Duke llogaritur (po të llogarisim) minimumi prej pesëmbëdhjetë minutash për secilin,

i binte që ajo të futej pas një ore e një çerek. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f.

194).

Duke e grirë copa-copa mekanikun ata kujtonin se mund të çliroheshin nga kjo frikë e

së panjohurës së tmerrshme. (Kadare, Kështjella, f. 195).

Meqenëse në radhë të parë duhet të kryhet kushti që përmban folja në përcjellore që të

realizohet veprimi i shprehur nga folja drejtuese, atëherë është e kuptueshme që raportet midis

tyre do të jenë raporte parakohësie.210

Për shembull:

Kështjellarët mund të merrnin ujë nga lumi vetëm në sasira të pakta, duke hapur nën

bodrumet e kalasë një pus shumë të thellë. (Kadare, Kështjella, f. 147).

Thirrja e komunistëve për luftë dhe ato të kombëtaristëve për paqe, duke u përzier

(po të përziheshin) si dy erna të kundërta, jepnin njëfarë mesatareje. (Kadare,

Darka…, f. 76).

208

Akademia e Shkencave, Gramatika e gjuhës shqipe, II, f. 592. 209

Shih M. Çeliku, Format e pashtjelluara..., f. 150. 210

N. Basha, Punim i cituar, f. 20.


147

Përcjellorja në këtë funksion përdoret në fjali të zgjeruara. Vendi i saj në lidhje me foljen

drejtuese është e ndryshme; ajo mund të vendoset para ose pas foljes drejtuese. Përcjellorja

para foljes drejtuese përdoret mjaft shpesh, ndërsa pas foljes drejtuese përdoret rrallë dhe në

plan të parë dalin marrëdhëniet e mënyrës. Për shembull:

Anasjelltas, duke u ulur (po të uleshe) në atë verandë, e gjithë platea do ta vinte re

praninë tuaj. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 78).

Duke shpjeguar pozicionin e yjeve të kostelacionit të gjarpërit, ai mund të propozonte

me guxim natën e çeljes së llagëmit. (Kadare, Kështjella, f. 116).

Por sidoqoftë, e kundërshtonte përsëri veten, mund të blinte një vajzë, duke u bërë

ortak me një shok ose me dy shokë bashkë. (Kadare, Kështjella, f. 91).

E përdorur në këtë funksion përcjellorja mund të zëvendësohet me një folje në mënyrën

lidhore të paraprirë nga lidhëza kushtore po ose sikur; nga një emër foljor të paraprirë nga

parafjala me. Për shembull:

Astrologu mendonte se këto dy-tre ditët e fundit, duke përfituar (po/sikur të

përfitonte) nga rasti që astrologu i ri nuk kishte mbërritur akoma nga kryeqyteti, ai

kishte mundësi të bënte edhe një përpjekje të fundit për të ndryshuar fatin e tij. Por

nuk e bëmë këtë, sepse, duke vrarë kalin (me vrasjen e kalit), i bindnim ata se diku

nën tokë kalon ujësjellësi… (Kadare, Kështjella, f. 116, 170).

Përcjellorja në funksionin kushtor, e shoqëruar me pjesëzën e mohimit mos, është e

barasvlershme me formën e pashtjelluar të tipit pa bërë. Për shembull:

Këtë gjë ai mund ta bënte, por jo duke u bërë (pa u bërë) ortak me një jeniçer.

Prandaj, duke mos u dhënë (pa u dhënë) pas ëndrrave me sy hapur, siç është në këtë

rast zhdukja e këtij populli, ne duhet të kënaqemi me rritjen e tij. (Kadare, Kështjella,

f. 91, 110)

5. Me funksionin e përcaktorit kallëzuesor. Me këtë funksion përcjellorja ndodhet zakonisht

pas foljeve: shoh, vështroj, dalloj, jam, gjej, rri, qëndroj, mbes, pres etj. Ky funksion i

përcjellores haset që tek autorët tanë të Rilindjes dhe të Pavarësisë (S. Frashëri, Noli).211

Ajo

shpreh një veprim që i referohet një gjymtyre emërore të shprehur me emër, përemër a

togfjalësh. Përcjellorja përcaktore kryen një funksion të ngjashëm me atë të një gjymtyre

përcaktore të shprehur me emër, me mbiemër, me ndajfolje ose me fjali të nënrenditur

përcaktore.

211

M. Çeliku, Format e pashtjelluara..., f. 154.


148

U mësua që, kur vinte në shtëpi, ta gjente duke punuar të ulur në tryezë. M’u duk

sikur pashë në rrugë një tufë kalorësish duke ikur me të katra. (Gramatika e

Akademisë, f. 337).

Ai e gjeti të vëllanë në hendek duke u përpjekur të dilte. (N. Basha, f. 22).

Kur arriti në ballin e llagëmit, ata ishin përsëri aty, duke folur prapë me zë të ulët dhe

duke treguar herë pas here me dorë… (Kadare, Kështjella, f. 118).

Përcjellorja është mjaft e lidhur më foljen drejtuese dhe vendi i saj nuk mund të ndryshojë.

Këto ndërtime në gjuhën latine janë të ngjashme me accusativus cum infinitivo ose

nominativus cum infinitivo,212

ku foljet që shprehin një perceptim, si: video – shikoj, invenio –

gjej, audio – dëgjoj, etj., kanë pas vetes kallëzoren dhe paskajoren, nëse tregojnë gjendjen e

faktit që pason veprimin. Për shembull:

Video discipulos scribĕre – Shoh që nxënësit shkruajnë. (Shoh nxënësit duke shkruar).

Nusen e djalit të madh e gjeti duke larë te kroi. Në derë u shfaq Iliri duke u

shtriqur.213

Për një orë rresht qëndruan të heshtur, me sy gjysmë të mbyllur, duke u

përpjekur të mos u shpëtonte asgjë. Ajo vështroi nga Skënderi, duke vënë pëllëmbën

mbi dëgjonjëse. (Kadare, Spiritus, f. 117, 145).

Përcjelloren në këtë funksion e gjejmë të përdorur edhe me foljen jam (jam + përcjellore), me

të cilën ajo tregon veprime në zhvillim e sipër, që vazhdon të zhvillohet në çastin e ligjërimit.

Folja jam vihet në kohën e tashme ose të pakryer dhe pas saj vjen folja themelore në

përcjellore, që tregon një veprim që zgjat. Ndërtime të tilla mund të zëvendësohen me të

pakryerën e mënyrës dëftore të paraprirë nga pjesëza po. Edhe pse forma jam + përcjellore

mund të përdoret në kohë dhe mënyra të ndryshme, mendohet se është më e re se ndërtimi po

+ folje e shtjelluar.214

Një ndërtim i tillë në këtë funksion është i ngjashëm me zgjedhimin

perifrastik të gjuhës latine.215

Ky zgjedhim tregon një veprim që po ndodh aty për aty, që

është në të bërë e sipër. Në shqipe përkthehet me shprehjet: jam duke…; jam gati…, po… Për

shembull:

Qui de meis in vos meritis praedicaturus non sum, quae sunt adhuc et mea voluntate et

vestra exspectatione leviora.

Tani nuk jam duke u mburrur për nderet e mia ndaj jush, të cilat, tani për tani, janë më

poshtë dëshirave të mia dhe shpresave tuaja. (Caes. Liber II, kap. 32).

212

Shih kapitullin e paskajores, ndërtimet accusativus cum infinitivo dhe nominativus cum infinitivo,

në këtë punim. 213

M. Çeliku, M. Karapinjalli, R. Stringa, Vepër e cituar, f. 209. 214

Pandeli Pani, Artikull i cituar, SA., f. 44. 215

Shih kapitullin e pjesores, zgjedhimi perfrastik vepror, në këtë punim.


149

Tjetri ishte duke dalë (po dilte), kur Arjan Vogli, që i ishte afruar ndërkaq dritares, pa

i kthyer kryet, i tha. I zbardhur në fytyrë, mediumi ishte duke u ankuar (po ankohej)

se s’hynte dot në lidhje me spiritus-in. (Kadare, Spiritus, f. 118, 253)

Përcjellorja mund të përdoret edhe në raporte përfshirjeje.216

Në këto lloj raportesh haset

përcjellorja e foljes filloj me një gjymtyrë tjetër. Në raste të tilla përcjellorja duke filluar

shërben për të zbërthyer më mirë kuptimin e gjymtyrëve që plotëson. Për shembull:

Papritur bota iu duk kronikanit më e bukur se kurrë, duke filluar që nga bari i vogël i

shkelur ndanë rruge, gjer te zhurma e një qerreje… Ata provuan çdo gjë kundër nesh,

duke filluar nga topat gjigantë gjer te minjtë e infektuar. Adjutantët sollën informatat

e para: 380 oficerë të vrarë, duke filluar nga gradat më të ulëta gjer në më të larta.

(Kadare, Kështjella, f. 106, 213, 227).

Grupi i mjekëve, i drejtuar nga qendra hebraike “Xhons”, përgatitej të kryente krimin

më të madh në historinë e njerëzimit, zhdukjen me anë të vrasjes të të gjithë

komunistëve, duke filluar nga Josif Stalini. (Kadare, Darka e gabuar, f. 128).

6. Me funksionin lejor.217

Ndërtimet me përcjellore shprehin mjaft rrallë edhe marrëdhënie

lejore. Në pjesën më të madhe të rasteve, ato nuk janë të qarta dhe mund të ngatërrohen me

marrëdhëniet kohore, kushtore etj. Marrëdhëniet janë më të qarta kur përcjellorja paraprihet

nga pjesëza edhe. Për shembull:

Shkollën mund ta mbaroj edhe duke qenë e martuar. (M. Çeliku, f. 152).

7. “Përcjellorja përdoret relativisht dendur edhe për të shprehur një veprim dytësor, i cili

kuptimisht është i bashkërenditur me atë të foljes drejtuese.”218

Në këto raste përcjellorja

tregon se veprimi i shprehur prej saj kryhet në të njëjtën kohë me veprimin e shprehur nga

folja drejtuese. Sipas Prof. Çelikut, në ndërtime të tilla shquhen tri lloje marrëdhëniesh:

numërimi, rrjedhimore dhe sqarimi.219

Për shembull:

U shtri mbi bar duke vështruar (dhe vështronte) qiellin. Niveli i ujrave në lumë kishte

rënë më shumë, duke zbuluar zallin e bardhë. Memua i hodhi një vështrim burrit me

çizme, duke i kaluar sytë që nga koka gjer te këmbët. (M. Çeliku, M. Karapinjalli, R.

Stringa, f. 210).

216

N. Basha, Punim i cituar, f. 23. 217

Shih Sh. Demiraj, Vepër e cituar, f. 972....; M. Çeliku, Vepër e cituar, f. 152. 218

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Vepër e cituar, f. 337. 219

Shih M. Çeliku, Vepër e cituar, f. 158.


150

Përcjelloret me marrëdhënie bashkërenditjeje ndeshen më shumë se të gjitha përcjelloret e

tjera. Ajo është e bashkërenditur nga kuptimi me foljen drejtuese, ndërsa nga ana sintaksore

është e nënrenditur. Arsyeja e kësaj nënrenditjeje është karakteri plotësues i veprimit të

shprehur prej saj. Si e tillë, përcjellorja është përdorur sidomos me foljen them, të vendosur në

të kryerën e thjeshtë. Njëkohësisht me çastin e të folurit kryhet edhe veprimi i foljes drejtuese,

pra kemi raporte njëkohësie. Për shembull:

Dhe tani shikoni vendin ku do të derdhet, - tha ai, duke ecur më tutje. Ti ishte atje, tha

kronikani duke zgjatur dorën në drejtimin nga duhej të ishte kështjella. (Kadare,

Kështjella, f. 25, 77).

Mirëmëngjes, - tha gëzueshëm duke mbyllur pas vetes derën. Shpend, - tha Skënderi

duke vështruar prapë kafkën e vet mbi tryezë. (Kadare, Spiritus, f. 86, 93).

Në tekste hasen edhe raste ku raportet midis foljes drejtuese dhe përcjellores janë raporte

parakohësie. Për shembull:

Astrologu e mori shishen nga duart e Sadedinit dhe, duke i kthyer shpinën rrugës, për

të mos e parë njeri, rrëkëlleu disa gllënka. (Kadare, Kështjella, f. 38).

Folja drejtuese prej së cilës varet përcjellorja e bashkërenditur kuptimisht, zakonisht është në

kohën e pakryer ose të kryer të thjeshtë. Nëse përcjelloren do ta kthenim në një formë të

shtjelluar, ajo do të vihej në të njëjtën kohë. Për shembull:

Saxhurai e vështroi me sy të turbullt duke u përpjekur (u përpoq) të kuptonte nëse

besonte vetë kryeveqilharxhi në atë që thoshte apo… (Kadare, Kështjella, f. 192).

Arkitekti ngrinte vazhdimisht dorën, duke treguar (dhe tregonte) një rreth sipër kokës

së tij. (Gramatika e Akademisë, f. 337).

Për fat, Skënderi i bëri shenjë, duke i treguar (dhe i tregoi) një ndenjëse përbri tij.


Ndërtimet me përcjellore me marrëdhënie bashkërenditjeje hasen edhe si gjymtyrë

homogjene.220

Pjesëza duke përsëritet për arsye të veçanta ose për të arritur efekte të caktuara.

Kjo pjesëz nuk përsëritet kur ndërtime të tilla janë të afërta kuptimisht. Për shmebull:

Ti nuk do të lodhesh me mushkën duke ngarkuar e duke shkarkuar. Prapa vini

duke qeshur e biseduar krushqit. (Gramatika e Akademisë II, f. 318).

220

Akademia e Shkencave, Gramatika e gjuhës shqipe, II, f. 318.


151

Siç vihet re edhe nga shembujt e mësipërm, zakonisht, përcjellorja e bashkërenditur

kuptimisht me foljen drejtuese vendoset pas gjymtyrëve kryesore që mund të jenë të

plotësuara me gjymtyrë të dyta dhe plotësojnë foljen drejtuese. Gjithashtu hasen edhe raste që

përcjellorja të vendoset para drejtueses. Për shembull:

Po sikur të provojmë edhe një herë fatin me ujësjellësin, - tha plaku Tavxha duke i

çuditur të gjithë. Kur ata po iknin, Siri Selimi u skuq papritur dhe, duke zgjatur

dorën nga kështjella, tha në një mënyrë të panatyrshme. Në fund, duke ngritur

papritur kokën, Tursun Pashai tha … (Kadare, Kështjella, f. 150, 204, 222).

8. Në lidhje me foljen vij (vij + përcjellore), përcjellorja shërben për të treguar një rritje

progresive të një veprimi në vazhdim e sipër. Në shqipen e sotme kjo formë ka një përdorim

të gjerë, gjithsesi ajo haset që tek autorët tanë të vjetër.221

Folja vij përdoret në të gjitha kohët

e dëftores. Si për shembull tek një nga autorët tanë të veriut:

Rrezet e para të diellit shporojshin si shigjeta ata avuj e vijshin tue i ba të ndërpashëm

si degërmija të qindisuna. Për ditë e ma fort erdh tue iu dukë vetja si i huej në shtëpi

të vet. Lidhshim konopin për nji degë mandi, njani nesh hypte në shrregull e dikush

vinte tue e hjedhë, … (Koliqi, Tregtar flamujsh, f. 68, 84, 106).

I ngjashëm me këtë përdorim rallëherë gjejmë edhe foljen shkoj, (shkoj + përcjellore).222

Kjo

miqësi, për të mirën e përbashkët, do të shkonte duke u forcuar.

* * *

Duke pasur parasysh anën kuptimore të përcjellores dhe duke i bërë një përafrim me gjuhën

latine, mund të themi se në këtë formë të pashtjelluar më tepër janë përdorur këto folje:

1. Verba sentiendi (foljet që emërtojnë veprime të shqisave dhe të mendjes).

Ai deshi ta qetësonte veten duke menduar se edhe sikur të lejohej një gjë e tillë, ai

nuk do të kishte… (K. Kështjella, f. 91).

Lloni, duke vështruar diku, vazhdonte të përsëriste si i ndërkryer me vete…


2. Verba voluntatis (foljet që tregojnë vullnet, dëshirë).

Po, - tha Mevla Celebiu duke u munduar të kuptonte në i pëlqente apo jo kjo gjë

mikut të tij të lartë. (K. Kështjella, f. 204).

221

Shih Sh. Demiraj, Vepër e cituar, f. 972.....; P. Pani, Artikull i cituar, SA., f. 45. 222

M. Çeliku, Vepër e cituar, f. 169.


152

Tek rrija në errësirë, duke u përpjekur t’u gjeja kuptim mesazheve, më kaploi…


3. Verba affectus (foljet që tregojnë gjendje fizike ose morale).

Ata ndiqnin me sy dorën që lëvizte mbi vizatimet e çuditshme, duke u mahnitur si

zakonisht për faktin se si një gjë e vërtetë … (K. Kështjella, f.84).

Pak më vonë, jashtë apartamentit, duke pritur ashensorin për të zbritur poshtë, e

mblodhi… (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 9).

4. Verba timendi (foljet që tregojnë frikë, shqetësim).

Të tjerët vraponin si të çmendur duke tmerruar turmën që hapej sa andej-këtej… (K.


Doktor Gurametoja i vogël, duke u dridhur si miu, rrinte i strukur, si mos o Zot, pas

fustanit të gruas. (K. Darka e gabuar, f. 61).

5. Verba declarandi (foljet që shërbejnë për të pohuar ose mohuar diçka).

Nga çadrat vraponin të tjerë, duke thirrur me zë të lartë shokët e tyre, …(K.


Gjyqi ishte zhvilluar me dyer të mbyllura, duke i shpallur fajtorë të dyja palët.


6. Verba movendi (foljet që tregojnë lëvizje).

Duke ecur përmes kampit, ai po mendonte që të nesërmen të bënte një mbledhje të

përgjithshme… (K. Kështjella, f. 73).

Ai mori në komo ndërresat e nevojshme dhe, duke dalë nga dhoma e gjumit për në

banjë, nuk e pati… (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 135).

7. Verba agendi (foljet që tregojnë veprime).

Kovaçët tanë, duke punuar ditë e natë, bënë disa qindra qarqe që u vendosën kudo…

(K. Kështjella, f. 213).

Ai merrte prapa edhe të shoqen, një grua e shëndoshë, të cilën e mbaj mend vetëm

duke nderë plaçka. (Kongoli, Jetë në një kuti shkrepësesh, f. 109).


153

Nëse shembujt që kemi përmedur më lart, do t’i shihnim në një kënd të kundërt, duke gjetur

se cilat folje plotësohen nga përcjellorja, do të thoshim se pjesa më e madhe e tyre janë folje:

sentiendi, movendi, declarandi dhe standi (folje që tregojnë qëndrim). Për shembull:

Duke ecur përmes kampit, ai po mendonte që të nesërmen të bënte një mbledhje të

përgjithshme… Nga çadrat vraponin të tjerë, duke thirrur me zë të lartë shokët e tyre,

…(K. Kështjella, f. 73, 102).

Pastaj, duke ia afruar kryet te veshi, pëshpëriti. Doktor Gurametoja i vogël, duke u

dridhur si miu, rrinte i strukur, si mos o Zot, pas fustanit të gruas. (K. Darka e

gabuar, f. 46, 61).

Si përfundim mund të themi se përcjellorja përbën një nga format e pashtjelluara më

interesante të gjuhës shqipe. Ajo me të drejtë është quajtur përcjellore, sepse shpreh një

veprim që përcjell veprimin e foljes drejtuese. Kjo formë haset që tek autorët tanë të vjetër,

ku elementi i parë i saj shfaqet me trajtat tue, tuj, tuke etj., ndërsa në shqipen standarde është

përgjithësuar trajta duke.

Funksioni kryesor i përcjellores është shprehja e një veprimi apo gjendjeje që shoqëron

veprimin e foljes drejtuese. Pra, veprimi i shprehur prej saj vërtetohet në të njëjtën kohë me

atë të foljes drejtuese, por në raport me këtë folje ajo mund të ketë edhe kuptimin e së

tashmes, të së shkuarës ose të së ardhmes. Në ndryshim nga gerundi latin, i cili nuk ka kohë,

përcjellorja karakterizohet nga një kundërvënie kohore, nga forma e mbipërbërë duke pas

bërë, e cila në raport me formën duke bërë është quajtur përcjellore e shkuar. Gjithsesi, në

vend të kësaj forme përdoren më tepër fjalitë e varura kohore, me një folje të shtjelluar në një

kohë të së shkuarës.

Përcjellorja kur përdoret në funksionin rrethanor shprehet më mirë ndërthurja e vlerave foljore

dhe ndajfoljore të saj. Përcjellorja lidhet me foljen: Çdo folje, si rregull, ka përcjelloren që

ruan po atë kuptim; Nga mënyra e përbashkët e formimit të diatezave. Foljet kalimtare në këtë

formë të pashtjelluar përdoren jo vetëm në diatezën veprore, por edhe në atë joveprore, e cila

ndërtohet duke vendosur pjesëzën u midis pjesëzës duke dhe pjesores; Nga mundësia e foljes

kalimtare për të marrë kundrinorë të drejtë e të zhdrejtë; Nga mundësia për t’u plotësuar me

plotës rrethanor; Nga aftësia për të marrë kryefjalë të njëjtë ose të ndryshme me atë të foljes

drejtuese; Nga aftësia për t’u përdorur, ashtu si disa forma të shtjelluara, me pjesëzën e

mohimit mos, e cila vendoset para temës foljore; Nga mundësia për të marrë pas folje në

mënyrën lidhore. Për sa i takon gerundit, aftësia për të marrë kundrinor të drejtë dhe për t’u

përcaktuar me ndajfolje janë tiparet që e lidhin me foljen. Gerundi latin nuk ka kohë, por ka

rasa dhe përdoret vetëm në diatezën veprore dhe vetëm në numrin njëjës.

Përcjellorja në rrafshin morfologjik dhe nga përdorimi sintaksor, afrohet shumë me

ndajfoljen. Me këtë funksion të përcjellores kemi parasysh funksionin rrethanor të saj. Ajo i

nënshtrohet një foljeje tjetër dhe veprimet e treguara nga ky bashkim i përkasin kryefjalës.

Përcjellorja del me këto funksione sintaksore:


154

Me funksion mënyror. Funksioni mënyror i përcjellores kushtëzohet nga folja kryesore prej së

cilës varet dhe në raport me këtë folje ajo shpreh zakonisht raporte njëkohësie. Veprimi i

shprehur nga përcjellorja fillon njëkohësisht me atë të foljes drejtuese. Raste të rralla hasen që

përcjellorja të shprehë një veprim që kryhet para veprimit të foljes drejtuese. Me këtë

funksion përdoret edhe gerundi i latinishtes në rasën rrjedhore njëjës pa parafjalë. Në funksion

mënyror përcjellorja mund të përdoret edhe me pjesëzën e mohimit mos, e cila është e

barasvlefshme gjithmonë me formën e pashtjelluar të tipit pa bërë.

Me funksion kohor. Përcjellorja kohore shpreh një veprim që fillon më parë se ai i foljes

drejtuese, veprime të cilat takohen zakonisht me njëra-tjetrën në një pikë të caktuar. Por

përcjellorja mund të shprehë edhe paskohësi, pra, veprimi i foljes kryesore kryhet pas

veprimit të shprehur nga përcjellorja. Përcjellorja me marrëdhënie paskohësie është

sinonimike me fjalitë e nënrenditura kohore, të shoqëruara nga lidhëza pasi, si. Përcjellorja e

kohës mund të zgjerohet me kundrinorë, rrethanorë etj. Përcjellorja në funksionin kohor nuk

përdoret me pjesëzën e mohimit mos.

Me funksion shkakor. Raporti që krijohet mes përcjellores dhe foljes drejtuese është shkak-

pasojë, ku përcjellorja shpreh shkakun, ndërsa folja drejtuese pasojën. Këtë funksion ka në

raste të rralla edhe gerundi i latinishtes, kur përdoret në rasën rrjedhore pa parafjalë. Në

përftimin e marrëdhënieve shkakore në ndërtimet me përcjellore nuk luan rol vetëm kuptimi

leksikor i foljes në përcjellore, por edhe ai i foljes drejtuese. Në funksionin shkakor

përcjellorja mund të përdoret me kuptim mohues, me pjesëzën mos, e cila në disa raste mund

të zëvendësohet nga forma e pashtjelluar e tipit pa bërë, e në disa raste jo.

Me funksion kushtor. Kuptimi kushtor i përcjellores del më i qartë kur folja drejtuese është në

të ardhmen e mënyrës dëftore. Raportet që krijohen ndërmjet përcjellores dhe foljes drejtuese

janë raporte parakohësie. Në këtë funksion përcjellorja mund të zëvendësohet me një folje në

mënyrën lidhore të paraprirë nga lidhëza kushtore po ose sikur dhe, në raste të rralla, nga një

emër foljor të paraprirë nga parafjala me. Përcjellorja në funksionin kushtor, e shoqëruar me

pjesëzën e mohimit mos, është e barasvlershme me formën e pashtjelluar të tipit pa bërë.

Me funksionin e përcaktorit kallëzuesor. Përcjellorja përcaktore kryen një funksion të

ngjashëm me atë të një gjymtyre përcaktore të shprehur me emër, me mbiemër, me ndajfolje

ose me fjali të nënrenditur përcaktore. Përcjellorja është mjaft e lidhur më foljen drejtuese dhe

vendi i saj nuk mund të ndryshojë. Këto ndërtime në gjuhën latine janë të ngjashme me

accusativus cum infinitivo ose nominativus cum infinitivo. Përcjelloren në këtë funksion e

gjejmë të përdorur edhe me foljen jam (jam + përcjellore). Ndërtime të tilla mund të

zëvendësohen me të pakryerën e mënyrës dëftore të paraprirë nga pjesëza po. Një ndërtim i

tillë në këtë funksion është i ngjashëm me zgjedhimin perifrastik të gjuhës latine.

Ndërtimet me përcjellore në raste të rralla shprehin edhe marrëdhënie lejore. Marrëdhëniet

lejore janë më të qarta kur përcjellorja paraprihet nga pjesëza edhe.


155

Përcjellorja përdoret relativisht dendur edhe për të shprehur një veprim dytësor, i cili

kuptimisht është i bashkërenditur me atë të foljes drejtuese. Ajo është e bashkërenditur nga

kuptimi me foljen drejtuese, ndërsa nga ana sintaksore është e nënrenditur. Folja drejtuese

prej së cilës varet përcjellorja e bashkërenditur kuptimisht, zakonisht është në kohën e pakryer

ose të kryer të thjeshtë. Nëse përcjelloren do ta kthenim në një formë të shtjelluar, ajo do të

vihej në të njëjtën kohë me foljen drejtuese.

Në lidhje me foljen vij (vij + përcjellore), përcjellorja shërben për të treguar një rritje

progresive të një veprimi në vazhdim e sipër. Folja vij përdoret në të gjitha kohët e dëftores. I

ngjashëm me këtë përdorim rallëherë gjejmë edhe foljen shkoj, (shkoj + përcjellore).

Duke pasur parasysh anën kuptimore të përcjellores, në këtë formë të pashtjelluar më tepër

janë përdorur këto folje:





5. Verba declarandi (foljet që shërbejnë për të pohuar ose mohuar diçka).



Foljet që plotësohen nga përcjellorja, janë: sentiendi, movendi, declarandi dhe standi (folje që

tregojnë qëndrim).

Siç del nga ato që u thanë më lart, përcjellorja është një formë analitike që kryen funksione të

ndryshme sintaksore. Fusha e përdorimit të saj ka ardhur duke u zgjeruar, ndoshta edhe nga

ndikimi i gjuhëve të tjera. Kjo formë e pashtjelluar, ashtu si edhe format e tjera të këtij lloji,

duke qenë krijuar gjatë evolucionit historik të kësaj gjuhe, është e vështirë që të ketë jo vetëm

nga ana formale por edhe nga ana funksionale veçori të plota me format e pashtjelluara

përgjegjëse në gjuhët e tjera, që kanë ndryshuar edhe këto gjatë evolucionit historik.

Përcjellorja e shqipes, ndonëse është quajtur me termin latin gerund, nuk përputhet plotësisht

me të, përkundrazi, përcjellorja takohet pjesërisht me gerundin dhe pjesërisht me participin.

Kreu IV: Forma të tjera të pashtjelluara

156

KREU IV

FORMA TË TJERA TË PASHTJELLUARA

IV.1. GERUNDIVI I LATISHTES

Gerundivi i latinishtes, ashtu si pjesorja, është ajo formë e pashtjelluar, tek i cili gërshetohen

tiparet e foljes dhe të mbiemrit. Ai tregon një veprim, të cilit i nënshtrohet sendi ose personi i

përcaktuar prej tij. Në shumicën e rasteve, gerundivi shpreh domosdoshmëri apo nevojë,

prandaj shpesh nëpër gramatika të ndryshme është quajtur “pjesore e domosdoshme”223

.

Ndryshe nga gerundi, gerundivi është një mbiemër foljor me kuptim pësor. Ai përshtatet në

gjini, numër dhe rasë me emrin ose përemrin, pa të cilin nuk është i mundur përdorimi i tij.

Pra, ndryshe nga gerundi, gerundivi lakohet rregullisht si në njëjës ashtu edhe në shumës. Ai

ndërtohet me anë të prapashtesave që kemi parë edhe te gerundi dhe me ndihmën e mbaresave

të lakimit të parë e të dytë. Për shembull:

Lauda-nd-us, -a, -um për t’u lavdëruar (që duhet lavdëruar).

Mone-nd-us, -a, -um për t’u qortuar (që duhet qortuar).

Leg-end-us, -a, -um për t’u lexuar (që duhet lexuar).

Audi-end-us, -a, -um për t’u dëgjuar (që duhet dëgjuar).

Postero die omnem exercitum intra fossam continet et, quod longius erat agger

petendus, in praesentia similem rationem operis instituit singulaque latera castrorum

singulis attribuit legionibus munienda fossasque ad eandem magnitudinem perfici

iubet.

Ditën tjetër e mbajti të gjithë ushtrinë brenda hendekut dhe, pasi materiali për pritën

duhej kërkuar mjaft larg, për çastin vendosi të punonte me të njëjtin sistem

mbrojtjeje, prandaj secilit prej legjioneve i caktoi për të fortifikuar një anë të kampit

dhe i urdhëroi që të hapnin hendekë me të njëjtën madhësi. (Caes. Liber I, kap. 42).

Ad ea perficienda opera C. Trebonius magnam iumentorum atque hominum

multitudinem ex omni provincia vocat.

223

V. Tantucci, Urbis et orbis lingua, Bologna, 1992, f. 371; Alfred Ernout et François Thomas,

Syntaxe latine, f. 263; Kosta Qiriazati, Roza Dishnica, Gjuha latine, II, Shblu, Tiranë, 1989, f. 300.;F.

Terracina, Verbi latini, Tutti i verbi regolari e irregolari, f. 71.


157

Për të përfunduar ato punë, Kaj Treboni mblodhi një numër të madh njerëzish e

kafshësh ngarkese nga të gjitha provincat. (Caes. Liber II, kap. 1).

Aetolia, Acarnania, Amphilochis per Cassium Longinum et Calvisium Sabinum, ut

demonstravimus, receptis temptandam sibi Achaiam ac paulo longius

progrediendum existimabat Caesar.

Pasi Etolia, Akarnia dhe Amfilokia kishin pranuar dorëzimin, siç e kemi treguar,

Çezari mendonte se duhej përpjekur për të bërë për vete Akaian dhe se duhej

shtrirë më tej zona e tij e ndikimit. (Caes. Liber III, kap. 56).

Huic officio praepositus erat Rufius Calenus legatus, qui celeritatem in

transportandis legionibus adhiberet. Sed serius a terra provectae naves neque usae

nocturna aura in redeundo offenderunt.

Këtë detyrë ia ngarkoi mëkëmbësit Ruf Kaleni, i cili me shpejtësi duhej të

transportonte legjionet. Por anijet, të larguara pak më vonë nga toka, e pësuan keq

gjatë rikthimit, duke mos përfituar dot nga puhia e natës. (Caes. Liber III, kap. 8).

Ai përdoret vetëm në formën pësore dhe mund të formohet vetëm te foljet kalimtare (foljet më

lart) përfshirë dhe ato deponente224

(hortandus, a, um – për t’u nxitur, verendi – për t’u

frikësuar, sequendi – për t’u ndjekur, largiendi – për t’u dhuruar). Gjithashtu në gerundiv

mund të përdoren edhe pesë folje deponente jokalimtare si: utor (përdor), fruor (gëzoj),

fungor (kryej, zbatoj), potior (pushtoj, bëhem zot), vescor (ushqehem, ha).225

Por, disa folje,

ashtu si te gerundi, mungon gerundivi si: sum (jam), possum (mund), queo (mundem), nequeo

(nuk mundem), aio (them), volo (dua), nolo (nuk dua), disa folje pavetore si: decet (më

përshtatet), libet (më pëlqen), licet (lejohet), etj. Në gjuhën shqipe, gerundivi, nga kuptimi që

ka, përkthehet me duhet + pjesore ose duhet + lidhore, por shpesh, siç do ta tregojnë edhe

shembujt më poshtë, mund ta përkthejmë edhe me paskajoren e tipit për të punuar. Për

shembull:

Si non omnia caderent secunda, fortunam esse industria sublevandam.

Nëse nuk shkonte mbarë gjithçka, fati duhej pritur me durim. (Caes. Liber III, kap.

73).

Locum se aequum ad dimicandum dedisse, potitum esse hostium castris, expulisse ac

superasse pugnantes.

224

V. Tantucci, Urbis et orbis lingua, Bologna, 1992, f. 126-129. 225

F. Terracina, Verbi latini, Tutti i verbi regolari e irregolari, f. 71.


158

(Çezari) u kishte dhënë një pozicion të përshtatshëm për të luftuar, kishte shtënë në

dorë kampin e armiqve, kishte dëbuar dhe kishte mundur kundërshtarët në betëjë.


…atque ea res saepe temptata etsi impetus eius consiliaque tardabat, tamen omnibus

rebus in eo perseverandum putabat.

…megjithëse ky hap, shpesh i përsëritur, ngadalësonte vrullin dhe plotësimin e

planeve të tij, prapëseprapë mendonte se ia vlente të këmbëngulte në këtë rrugë me të

gjitha mënyrat. (Caes. Liber I, kap. 26).

Gerundivi sipas funksionit dhe ndërtimit në të cilin merr pjesë, mund të shprehë:

1. Idenë e veprimit për t’u kryer, pra që nuk ka përfunduar ende, për shembull: res gerendae –

gjëra për t’u bërë.

2. Idenë e nevojës apo të domosdoshmërisë së kryerjes së një veprimi, për shembull: memoria

exercenda est – kujtesa duhet ushtruar; virtus laudanda est – virtyti duhet lavdëruar.226

IV.1.1. Gerundivi me funksion atributiv

Në gjuhën latine, gerundivi me funksion atributiv apo përcaktor përdoret në vend të gerundit

në raste kur folja kalimtare ndiqet nga një kundrinor i drejtë. Për shembull:

Gerund Spes servandi patriam. Shpresa për të shpëtuar atdheun.

Ars administrandi rem publicam. Arti për të drejtuar shtetin.

Gerundiv Spes servandae patriae. Shpresa për të shpëtuar atdheun.

Ars rei publicae administrandae. Arti për të drejtuar shtetin.

Kalimi i gerundit në gerundiv bëhet:227

1. Kur kundrinori i drejtë (patriam, rem publicam) merr rasën e gerundit (servandi,

administrandi) në rasën gjinore (patriam – patriae, rem publicam – rei publicae).

2. Kur përdoret si mbiemër dhe përputhet në gjini, numër dhe rasë me emrin të cilin plotëson

(servandae patriae, rei publicae administrandae – gjinore njëjës, femëror).

226

Veçoritë mbiemërore vërehen edhe te disa gerundivë të vjetër si, për shembull: secundus (nga folja

sequor – i dytë, që ndjek); oriundus (orior – që lind). Me vlerë të tillë gerundive përdoret në funksion

atributiv në ndërtime që mund të jepen edhe me anë të gerundit, për shembull: necessitas legendi

libros / necessitas librorum legendorum – nevoja për të lexuar libra. 227

Angelo Diotti, Lexis 2, Bruno Mondadori, Roma, 2000, f. 165.


159

Përdorimi i gerundivit në vend të gerundit është i detyrueshëm në rasat:

Dhanore. Siç e pamë edhe te gerundi, kjo rasë përdoret mjaft rrallë, pasi varet nga mbiemrat

që tregojnë përshtatshmëri si: idoneus, aptus, utilis, accommodatum etj, apo nga shprehjet

foljore që kërkojnë rasën dhanore: adsum (jam pranë), praesum (jam në krye), sufficio

(mjaftoj), satis sum (jam i mjaftueshëm), operam do (përpiqem) etj. Në tekstet që kemi

shfrytëzuar nuk kemi hasur raste të përdorimit të gerundivit në dhanore dhe shembujt e

mëposhtëm i kemi marrë nëpër gramatika të ndryshme.228

Gerundivi në raste të tilla

përkthehet në shqipe me paskajoren e tipit për të punuar ose me folje në lidhore, me kuptim

qëllimor. Për shembull:

Drusus apta temperandis animis disseruit. – Drusi tha fjalë të përshtatshme për të

zbutur shpirtrat.

Tempus agris arandis accommodatum. – Koha e përshtatshme për të lëruar arat.

Operam do libro legendo. – Përpiqem të lexoj librin.

Placandis dis operam dare. – Përpiqem të qetësoj perënditë.

Kallëzore, e paraprirë nga ad apo nga parafjalë të tjera. Edhe në këtë rasë, gerundivi

përkthehet në shqipe me paskajoren e tipit për të punuar ose me folje në lidhore, me kuptim


…profectum item Domitium ad occupandam Massiliam navibus actuariis septem,…

mëson, gjithashtu, se Domici ishte nisur për të pushtuar Marsejën me shtatë anije të

shpejta. (Caes. Liber I, kap. 34).

Quibus rebus perterritos cives Romanos eius provinciae sibi ad rem publicam

administrandam [18,000,000] et argenti pondo XX milia, tritici modium CXX milia

polliceri coegit.

Me këto deklarata i detyroi qytetarët e frikësuar romakë të asaj province t’i premtonin,

për të administruar shtetin, 18 milion sesterca dhe 20 mijë libre argjendi, përveç 120

mijë babuneve me grurë. (Caes. Liber II, kap. 18).



…komandantët e forcave kundërshtare, siç kishte ndodhur, do të shfrytëzonin rastin

dhe fatin për të sulmuar trupat tanë. (Caes. Liber I, kap. 40).

228

F. Terracina, Vepër e cituar, f. 72.; V. Tantucci, Vepër e cituar, f. 368.; Kosta Qiriazati, Roza

Dishnica, Vepër e cituar, f. 301., Mariu e Nino Marione, Latino 9, volume primo, G. D’anna, Firenze,

1980, f. 214.


160

Erat eodem tempore Cn. Piso, adulescens nobilis, summae audaciae, egens, factiosus,

quem ad perturbandam rem publicam inopia atque mali mores stimulabant.

Në këto kohë edhe Gnej Pizoni, një i ri fisnik, mjaft trim, pa asnjë dysh (në xhep)

turbullues, që varfëria dhe zakonet e këqija e nxisnin të përmbysnin shtetin. (Sal. kap.

XVIII).

Nunc Orestillam commendo tuaeque fidei trado, eam ab iniuria defendas per liberos

tuos rogatus! Haveto!

Tani Orestilën po e lë në besën tënde, dhe të kërkoj ta mbrosh nga padrejtësia, për

dashurinë e fëmijëve të tu! Mirëmbetsh! (Sal. kap. XXXV).

Rrjedhore, e paraprirë nga parafjala. Në rrjedhore gerundivi përkthehet në shqipe me

paskajoren e tipit për të punuar ose me folje në lidhore, me kuptim qëllimor. Për shembull:

Itaque Caninium Rebilum legatum, familiarem necessariumque Scriboni Libonis,

mittit ad eum colloquii causa; mandat, ut Libonem de concilianda pace hortetur;

imprimis, ut ipse cum Pompeio colloqueretur, postulat.

Kështu dërgoi legatin Kanin Rebilin, një mik i ngushtë Skribon Libonit, që të fliste me

të; e porositi që ta nxiste Libonin për të arritur paqen; sidomos të kërkonte që ai vetë

të fliste me Pompeun. (Caes. Liber I, kap. 26).

Ipse cum equitatu antecedit ad castra exploranda Cornelia, quod is locus peridoneus

castris habebatur.

Vetë me kalorësinë ecën përpara për të vëzhguar Kastra Kornelian, vend që mbahej

mjaft i përshtatshëm për fushim. (Caes. Liber II, kap. 24).

Huic officio praepositus erat Fufius Calenus legatus, qui celeritatem in

transportandis legionibus adhiberet.

Këtë detyrë ia ngarkoi mëkëmbësit Ruf Kaleni, i cili me shpejtësi duhej të

transportonte legjionet. (Caes. Liber III, kap. 8).

In occupandis praesidiis magna vi uterque nitebatur.

Secili nga të dy, përpiqej me forcë të madhe të pushtonte vende. (Caes. Liber III, kap.

45).

Sed ubi ille adsedit Catilina, ut erat paratus ad dissimulanda omnia, demisso voltu,

voce supplici postulare a patribus coepit,…

Por, kur ai u ul, Katilina, që ishte përgatitur të mohonte gjithçka, me fytytrë të

përvuajtur dhe me zë lutës, filloi t’u kërkonte senatorëve,… (Sal. kap. XXXI).


161

Etenim quis mortalium, tolerare potest illis divitias superare, quas profundant in

exstruendo mari et montibus coaequandis, nobis rem familiarem etiam ad necessaria

deesse?

Cili njeri mund të durojë që ata t’i kenë me tepri pasuritë, të cilat i përdorin për të

ngritur kodra mbi dete dhe për të sheshuar male, ndërsa ne na mungon buka e

përditshme? (Sal. kap. XX).

Në rasat e mësipërme, siç e thamë, gerundivi përdoret detyrimisht në vend të gerundit, ndërsa

në rasën gjinore dhe rrjedhore pa parafjalë ky përdorim është fakultativ, i lirë.

Rasa gjinore.

Gerund Cupidus videndi urbem. I dëshiruar për të parë qytetin.

Gerundiv Cupidus videndae urbis. I dëshiruar për të parë qytetin.

Rasa rrjedhore pa parafjalë.

Gerund Multa pollicendo Duke premtuar shumë gjëra.

Gerundiv Multis pollicendis Duke premtuar shumë gjëra.

Do të përdoret gjithmonë gerundi dhe jo gerundivi229

nëse kundrinor është rrjedhorja e një

mbiemri apo e një përemri asnjanës.

Cunsilium aliquid aciendi. – Vendimi për të bërë diçka.

Cupiditas verum videndi. – Etja për të parë të vërtetën.

IV.1.2. Përdorimi i rasave të gerundivit

Rasa gjinore, si te gerundi ashtu edhe te gerundivi, asnjëherë nuk varet nga një folje, por

vetëm nga emrat dhe nga mbiemrat. Gerundivi në gjinore përkthehet në shqipe zakonisht me

formën e pashtjelluar të tipit për të punuar ose me lidhore me funksion qëllimor. Por, ka edhe

raste që mund ta përkthejmë edhe me formën duhet + pjesore apo lidhore. Për shembull:

Hunc post dominationem L. Sullae lubido maxuma invaserat rei publicae capiundae.

Pas diktaturës së Sulës, e kishte pushtuar një dëshirë e madhe për të futur në dorë

shtetin. (Sal. kap. V).

229



162

Post, ubi regium imperium, quod initio conservandae libertatis atque augendae rei

publicae fuerat, in superbiam dominationemque se convortit,…

Më pas, kur pushteti mbretëror, që në fillim ishte për të ruajtur lirinë dhe për të

forcuar shtetin, u shndërrua në mendjemadh dhe tiranik,… (Sal. kap. VI).

Per quos re cognita Caesar scalas parari militesque armari iubet, ne quam rei gerendae

facultatem dimittat.

Nga shenjat që kuptoi Çezari dha urdhër të përgatiteshin shkallë dhe të armatoseshin

ushtarët, me qëllim që të mos u shpëtonte rasti për t’u ndeshur. (Caes. Liber I, kap.

28).

Erat occasio bene gerendae rei.

Ishte rast i mirë për t’u ndeshur në luftë. (Caes. Liber I, kap. 71).

Quibus cognitis rebus Pompeius deposito adeundae Syriae consilio pecunia societatis

sublata et…

Si mblodhi këto njoftime, Pompeu la mënjanë planin për të shkuar në Siri, siguroi një

shumë të hollash nga shoqëritë e sipërmarrëve të taksave dhe… (Caes. Liber III, kap.

103).

Erant cum Achilla eae copiae, ut neque numero neque genere hominum neque usu rei

militaris contemnendae viderentur.

Akila ishte në krye të forcave të tilla që, si nga numri, si nga cilësitë e niveli i

ushtarëve, ashtu edhe nga përvoja ushtarake, nuk duheshin shpërfillur. (Caes. Liber

III, kap. 110).

Lentulus aeris alieni magnitudine et spe exercitus ac provinciarum et regum

appellandorum largitionibus movetur,…

Lentuli nxitej prej borxhit të madh, nga shpresa për të marrë ushtrinë dhe drejtimin e

provincave dhe nga dorëdhënia e atyre që donin të quheshin me titullin e mbretit,…


Catilina opprimundae rei publicae consilium cepit.

Katilina mori vendimin të përmbyste shtetin. (Sal. kap. XVI).

Përdorimi i gerundivit në gjinore, ashtu si gerundi, me fjalët gratia dhe causa në shqipe

përkthehet gjithmonë me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar ose me lidhore me

funksion qëllimor. Për shembull:


163

Relictus in itinere cum paucis incidit in Vibullium Rufum missum a Pompeio in agrum

Picenum confirmandorum hominum causa.

Gjatë rrugës, me ata pak burra që kishte, u takua me Vibul Rufin, të dërguar prej

Pompeut në zonën e Picenës, me qëllim që të mbante lart moralin e njerëzve. (Caes.

Liber I, kap. 15).

Eo sex cohortes praesidii causa ex provincia misit Gaiumque Gallonium, equitem

Romanum, familiarem Domitii, qui eo procurandae hereditatis causa venerat missus

a Domitio, oppido Gadibus praefecit.

Për t’i ruajtur këto, nisi atje gjashtë kohorta nga province dhe i dorëzoi komandën e

fortesës Gaj Gallonit, kalorës romak, mik i ngushtë i Domicit, i cili e kishte dërguar

këtë në Gade për të administruar trashëgiminë. (Caes. Liber II, kap. 18).

Sed ei, quos ad novissimum agmen equorum reficiendorum causa substitisse

demonstratum est, fuga totius exercitus procul animadversa sese incolumes in castra

conferunt.

Por ata që kishin qëndruar pranë praparojës për të çlodhur kuajt, siç e kemi treguar,

duke parë humbjen e të gjithë ushtrisë, tërhiqen në kamp shëndoshë e mirë. (Caes.

Liber II, kap. 42).

Huc addunt pauca rei confirmandae causa, ut de compositione acturi viderentur.

Këtu shtojnë edhe pak gjëra për ta përforcuar, që të dukej se donin të diskutonin

rreth paqësimit. (Caes. Liber III, kap. 15).

Quem ubi Caesar intellexit praesentis periculi atque inopiae vitandae causa omnem

orationem instituisse neque ullam spem aut condicionem pacis afferre, ad reliquam

cogitationem belli sese recepit.

Kur Çezari e kuptoi se e kishte thurur gjithë atë fjalim për të shmangur rrezikun e

pranishëm e për të shpëtuar ushtrinë nga skamja dhe se nuk jepte asnjë shpresë ose

kusht për paqe, u kthye te mendimi për ta vazhduar luftën. (Caes. Liber III, kap. 17).

Deductis orae maritimae praesidiis Caesar, ut supra demonstratum est, III cohortes

Orici oppidi tuendi causa reliquit isdemque custodiam navium longarum tradidit, quas

ex Italia traduxerat.

Pasi kishte tërhequr rojet përgjatë bregdetit, siç e kemi thënë më lart, Çezari për të

mbrojtur qytetin e Orikumit, la tri kohorta, të cilave u besoi edhe ruajtjen e anijeve të

luftës, të sjella nga Italia. (Caes. Liber III, kap. 34).

Hi regum amicos ad mortem deposcere, hi bona locupletum diripere, stipendii

augendi causa regis domum obsidere,…


164

Këta kishin zakon të kërkonin vdekjen e përkrahësve të mbretit, të plaçkitnin pronat e

pasanikëve, të rrethonin pallatin mbretëror për të kërkuar rritje të pagave,… (Caes.


At ex reliquis una praemissa Massiliam huius nuntii perferendi gratia cum iam

appropinquaret urbi, omnis sese multitudo ad cognoscendum effudit,…

Kur njëra prej anijeve të mbetura, e dërguar në Marsejë për të njoftuar, ishte afër

qytetit, një turmë e madhe njerëzish u derdh për të mësuar lajmin,… (Caes. Liber II,

kap. 7).

Megjithëse në raste të rralla, me gjinoren e përemrave vetorë mei, tui, sui, nostri, vestri

përdoret gjithmonë gerundivi me mbaresën “i”, të pandryshuar, pavarësisht se u referohet

emrave në numrin shumës apo femërorë.230

Për shembull:231

Cleopătra sui conservandi (dhe jo conservandae) causa confugit. (Cic.)

Kleopatra ia mbathi që të shpëtonte.

Haedui legatos ad Caesarem sui purgandi gratia mittunt (Ces.)

Eduitët dërgojnë ambasadorë te Çezari për të kërkuar ndjesë.


senatum venit.

Më në fund për t’u fshehur ose për t’u shfajësuar, sa për të ngatërruar ujërat, shkoi në

senat. (Sal. kap. XXXI).

Rasa dhanore e gerundivit, ashtu si rasa dhanore e gerundit, përdoret rrallë dhe varet nga

mbiemrat që tregojnë përshtatshmëri dhe nga foljet apo shprehjet foljore që kërkojnë rasën

dhanore.232

Edhe kjo rasë është zëvendësuar nga kallëzorja e gerundivit me parafjalën ad dhe

në shqipe përkthehet me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar. Pra, shërben për të

shprehur qëllim. Për shembull:233

Bello gerendo Catonem praefecisti. – Ke vënë në krye Katonin për të bërë luftë.

Regio idonea condendae urbi. – Zonë e përshtatshme për të ndërtuar një qytet.

Censoribus creandis consul comitia habuit. – Konsulli i mbajti komicët për të

zgjedhur censorët.

230



Shih përdorimin e gerundit latin në rasën dhanore në këtë punim. 233



165

Decemviri legibus scribendis. – Decemvirët për të shkruar ligjet.

Triumviri rei publicae gerendae. – Triumvirët për të qeverisur shtetin.

Legibus condendis operam dabat. – Përpiqej për të krijuar ligjet.

Tempus agris arandis accommodatum. – Koha e përshtatshme për të punuar fushat.

Opportunus visus est locus communiendo praesidio. – Vendi u duk i përshtatshëm

për të fortifikuar një garnizon (mbrojtje).

Rasa kallëzore e gerundivit përdoret shpesh dhe zakonisht paraprihet me parafjalën ad. Në

shqipe në këtë rasë gerundivi përkthehet me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar ose

me një folje në lidhore me funksion qëllimor. Në raste të rralla, në këtë rasë gerundivi mund

të paraprihet edhe nga parafjalët in, inter, ob etj, duke ruajtur funksionin e një kundrinori. Për

shembull:

Profectum item Domitium ad occupandam Massiliam navibus actuariis septem.

Mëson gjithashtu se Domici ishte nisur për të pushtuar Marsejën me shtatë anije të

shpejta. (Caes. Liber I, kap. 34).

Multum ad hanc rem probandam adiuvat adulescentia, magnitudo animi, superioris

temporis proventus, fiducia rei bene gerendae.

Për ta marrë këtë vendim, e shtyu më së shumti mosha e tij e re, lartësia e shpirtit,

suksesi i ditëve të mëparshme dhe besimi për të korrur një fitore të mirë. (Caes. Liber

II, kap. 38).

Quae res etsi nihil ad levandas iniurias pertinere videbantur, tamen idoneos nactus

homines, per quos ea,

Megjithëse dukej qartë që të gjitha këto argument nuk mund të lehtësonin

padrejtësitë, prapëseprapë, duke pasur pranë njerëzit e përshtatshëm, nëpërmjet të

cilëve… (Caes. Liber I, kap. 9).

…parum clavis aut materia atque armamentis instructis ad reliquas armandas

reficiendasque utuntur.

Nga këto anije fusin në punë ato pak rezerva gozhdësh, druri a pajisjesh për të

armatosur dhe për të ndrequr të tjerat. (Caes. Liber I, kap. 36).

Pompeius annuum spatium ad comparandas copias nactus, quod vacuum a bello

atque ab hoste otiosum fuerat,…


166

Pompeu, duke përfituar nga hapësira kohore gati njëvjeçare, për të përgatitur forcat,

sepse kishte pasur një qetësi dhe asnjë shqetësim nga ana e armikut për luftë,… (Caes.

Liber III, kap. 3).



…komandantët e forcave kundërshtare, siç kishte ndodhur, do të shfrytëzonin rastin

dhe fatin për të sulmuar trupat tanë. (Caes. Liber I, kap. 40).

Caesar eo tempore cum legione una profectus ad recipiendas ulteriores civitates et

rem frumentariam expediendam, qua angusta utebatur, erat ad Buthrotum, oppidum

oppositum Corcyrae.

Në atë kohë, Çezari, nisur me një legjion për të shtënë në dorë qytetet më jugore dhe

për të siguruar drithë, ngaqë ishte ngushtë, ndodhej në Buthrot, një qytet përballë

Korcyrës. (Caes. Liber III, kap. 16).

Ad hos opprimendos cum omni equitatu tribusque legionibus Afranius de nocte

proficiscitur imprudentesque ante missis equitibus aggreditur.

Për t’i asgjësuar këta, Afrani niset me të gjithë kalorësinë dhe me tri legjione dhe,

duke dërguar përpara kalorësit, i sulmon kur nuk e prisnin. (Caes. Liber I, kap. 51).

Caesari ad saucios deponendos, stipendium exercitui dandum, socios

confirmandos, praesidium urbibus relinquendum necesse erat adire Apolloniam.

Çezari duhej të shkonte në Apoloni, për të lënë të plagosurit, për t’u shpërndarë

rrogat ushtarëve, për t’u dhënë zemër aleatëve dhe për të vendosur garnizone

ushtarake. (Caes. Liber III, kap. 78).

…atque ea res saepe temptata etsi impetus eius consiliaque tardabat, tamen omnibus

rebus in eo perseverandum putabat.

…megjithëse ky hap, shpesh i përsëritur, ngadalësonte vrullin dhe plotësimin e

planeve të tij, prapëseprapë mendonte se ia vlente të këmbëngulte në këtë rrugë me të

gjitha mënyrat. (Caes. Liber I, kap. 26).

Flagitiosium est ob rem iudicandam accipere pecuniam.

Është e pandershme të marrësh para për të gjykuar një çështje. (Cic)

Rasa rrjedhore e gerundivit mund të përdoret me ose pa parafjalë. Në këtë rasë gerundivi

paraprihet nga parafjalët ab, in, de, ex, etj, të cilat të japin idenë e shkëputjes apo të largimit.

Nën ndikimin e parafjalës gerundivi vendoset në rasën rrjedhore dhe kryen funksionin e një

kundrinori që bashkohet me të. Edhe në këtë rasë gerundivi përkthehet në shqipe me formën e

pashtjelluar të tipit për të punuar ose me një folje në lidhore me funksion qëllimor. Gjithsesi


167

në raste të rralla mund të përkthehet edhe me emër ose me formë të shtjelluar foljore. Për

shembull:

Sed ubi ille adsedit Catilina, ut erat paratus ad dissimulanda omnia, demisso voltu,

voce supplici postulare a patribus coepit,…

Por, kur ai u ul, Katilina, që ishte përgatitur të mohonte gjithçka, me fytytrë të

përvuajtur dhe me zë lutës, filloi t’u kërkonte senatorëve,… (Sal. kap. XXXI).

Igitur confirmato animo vocari ad sese iubet Lentulum, Cethegum, Statilium,

Gabinium itemque Caeparium Terracinensem, qui in Apuliam ad concitanda servitia

proficisci parabat.

Më në fund i dha zemër vetes, urdhëroi të sillnin para tij Lentulin, Cetegun, Statilin,

Gabinin gjithashtu edhe Ceparin nga Terracina, i cili po përgatitej të nisej në Apulia

për të ngritur skllevërit. (Sal. kap. XLVI).

Postero die Petreius cum paucis equitibus occulte ad exploranda loca proficiscitur.

Të nesërmen, Petrei me disa kalorës del fshehurazi për të zbuluar (për zbulimin)

vendin. (Caes. Liber I, kap. 66).

Patientiam proponit suam, cum de exercitibus dimittendis ultro postulavisset;

U tregon durimin e tij, kur, përveç kësaj, kishte kërkuar që t’i lironin ushtritë. (Caes.

Liber I, kap. 31).

Probat rem senatus de mittendis legatis.

Senati miratoi propozimin për të dërguar përfaqësues te Pompeu. (Caes. Liber I, kap.

33).

…illius denique exercitus milites, qui per se de concilianda pace egerint; qua in re

omnium suorum vitae consulendum putarint.

Së fundi, ushtarët e asaj ushtrie, që me nismë të vet kishin hyrë në bisedime për paqe,

kishin menduar të shpëtonin jetën e të gjithëve. (Caes. Liber I, kap. 85).

Postremo omnes aut de honoribus suis aut de praemiis pecuniae aut de persequendis

inimicitiis agebant,…

Në fund të gjithë përpiqeshin ose për të siguruar detyrat publike, ose për shpërblime në

të holla, ose për t’u hakmarrë ndaj armiqve,… (Caes. Liber III, kap. 83).

…quibus modis ad Oricum cum Libone de mittendis legatis contendisset.

…në ç’mënyrë ishte orvatur me Libonin pranë Orikumit për të shkëmbyer

përfaqësues. (Caes. Liber III, kap. 90).


168

Iniuriam in eripiendis legionibus praedicat, crudelitatem et insolentiam in

circumscribendis tribunis plebis.

U përmend padrejtësinë kur i morën legjionet, egërsinë dhe arrogancën e padëgjuar,

kur kufizuan autoritetin e tribunëve të popullit. (Caes. Liber I, kap. 26).

Qua re per exploratores cognita summo labore militum Caesar continuato diem

noctemque opere in flumine avertendo huc iam rem deduxerat, ut equites,...

Çezari, si mëson këto lëvizje përmes zbuluesve, me një punë të pandërprerë ditën dhe

natën të ushtarëve për shmangien e lumit, i kishte sjellë gjërat deri në atë pikë sa

kalorësit… (Caes. Liber I, kap. 62).

Neque vero Caesarem fefellit, quin ab eis cohortibus, quae contra equitatum in quarta

acie collocatae essent, initium victoriae oriretur, ut ipse in cohortandis militibus

pronuntiaverat.

Në fakt Çezari nuk kishte gabuar kur kishte menduar se fitorja do të zinte fill prej

atyre kohortave që kishte vendosur në vijën e katërt, përballë kalorësisë, siç e kishtë

thënë vetë kur u dha zemër ushtarëve. (Caes. Liber III, kap. 94).

Etenim quis mortalium, tolerare potest illis divitias superare, quas profundant in

exstruendo mari et montibus coaequandis, nobis rem familiarem etiam ad necessaria

deesse?

Cili njeri mund të durojë që ata t’i kenë me tepri pasuritë, të cilat i përdorin për të

ngritur kodra mbi dete dhe për të sheshuar male, ndërsa ne na mungon buka e

përditshme? (Sal. kap. XX).

Pa parafjalë gerundivi në rrjedhore ka funksionin e një ablativi mjeti apo mënyre. Në raste të

tilla gerundivi, ashtu si gerundi, përkthehet në shqipe me një përcjellore. Për shembull:

Post, ubi pericula virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant magisque

dandis quam accipiundis beneficiis amicitias parabant.

Më pas, si i kapërcenin rreziqet me trimëri, u dërgonin ndihma miqve e aleatëve dhe

përpiqeshin të siguronin miqësinë e tyre më tepër duke dhënë sesa duke marrë. (Sal.

kap. VI).

Tirones enim multitudine navium perterriti et salo nauseaque confecti iureiurando

accepto, nihil eis nocituros hostes, se Otacilio dediderunt.

Në të vërtetë rekrutët e rinj, të tmerruar nga numri i madh i anijeve, të cfilitur nga deti

dhe duke marrë besën se armiqtë nuk do t’u bënin asgjë, iu dorëzuan Oktacilit.



169

…haec spectans, ut movendis castris pluribusque adeundis locis commodiore re

frumentaria uteretur,...

…në këtë mënyrë, ai synonte që, duke zhvendosur kampin herë pas here dhe duke

shkuar në shumë vende të ndryshme, ta kishte të lehtë furnizimin me grurë,… (Caes.


IV.1.3. Gerundivi me funksion foljor

Me këtë funksion gerundivi varet nga foljet: mitto (dërgoj), curo (kujdesem), do (jap), trado

(besoj), relinquo (lë, braktis), accipio (marr, pranoj), suspicio (vështroj, dyshoj) etj, përdoret

gjithmonë në rasën kallëzore dhe ka vlerën e një fjalie qëllimore. Edhe në gjuhën shqipe ai

përkthehet me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar ose me lidhore me funksion


…consules interficere, ipsi fascibus correptis Pisonem cum exercitu ad obtinendas

duas Hispanias mittere.

…vetë ata, si të shtinin në dorë fuqinë kosullare, do të dërgonin Pizonin në krye të

ushtrisë për të pushtuar tërë Spanjën. (Sal. kap. XVIII).

Qua re cognita celeriter quae in statione pro castris erant Afranii cohortes breviore

itinere ad eundem occupandum locum mittuntur.

Si u kuptua ky plan, kohortat e Afranit, të cilat qëndronin roje para kampit, dërgohen

me shpejtësi për të zënë po atë vend nga një rrugë më e shkurtër. (Caes. Liber I, kap.

43).

Duumviris municipiorum omnium imperat, ut naves conquirant Brundisiumque

deducendas curent.

Më pas u jep urdhër duumvirëve të të gjitha municipeve që t’i siguronin anije dhe të

kujdeseshin për t’ia çuar në Brindizi. (Caes. Liber I, kap. 30).

Locum se aequum ad dimicandum dedisse, potitum esse hostium castris, ...

(Çezari) u kishte dhënë një pozicion të përshtatshëm për të luftuar, kishte shtënë në

dorë kampin e armiqve,... (Caes. Liber III, kap. 73).

Naves longas X Gaditanis ut facerent imperavit, complures praeterea Hispali

faciendas curavit.

U dha urdhër banorëve gaditanë që të bënin 10 anije të gjata (lufte), veç kësaj u kujdes

me qëllim që të përgatiteshin shumë të tjera në Hispali. (Caes. Liber II, kap. 18).


170

Quo facto conventus civium Romanorum, qui Lissum obtinebant, quod oppidum eis

antea Caesar attribuerat muniendumque curaverat, Antonium recepit omnibusque

rebus iuvit.

Pas kësaj ngjarjeje, bashkësia e qytetarëve romakë, që banonte në Lis, qytet që Çezari

ua kishte besuar atyre kohë më parë dhe ishte kujdesur për ta fortifikuar, e priti

Antonin dhe e ndihmoi me çdo gjë. (Caes. Liber III, kap. 29).

sed postea casu civitatis Gomphensis cognito ex captivis, quos Caesar ad murum

producendos curaverat, portas aperuerunt.

Por më pas, kur mësuan për fatin e popullsisë gomfiane nga robërit, për të cilët Çezari

ishte kujdesur që të afroheshin te muret, i hapën portat. (Caes. Liber III, kap. 81).

Populus Romanus Crasso bellum gerendum dedit

Populli romak ia dha të udhëhiqte luftën Krasos. (Cic.)

IV.1.4. Zgjedhimi perifrastik pësor (coniugatio periphrastica passiva)

Kur gerundivi bashkohet me një trajtë të foljes esse, pra me funksion kallëzuesor, kemi të

bëjmë me zgjedhimin perifrastik (përshkrues) pësor (coniugatio periphrastica passiva). Ky

zgjedhim shërben për të treguar detyrë ose domosdoshmërinë e kryerjes së një veprimi (duhet,

është e nevojshme). Në shqipe zgjedhimi perifrastik përkthehet zakonisht me foljen

gjysmëndihmëse duhet + folje në lidhore. Në këtë rast kemi një ndërtim të dyfishtë: zgjedhimi

perifrastik pësor personal dhe atë impersonal234

(vetor dhe pavetor).

Zgjedhimi perifrastik pësor personal (vetor) është ai ndërtim në të cilin folja esse dhe

gerundivi i foljes kalimtare përshtaten me emrin që shoqërojnë. Gerundivi i foljes kalimtare e

ka të shprehur kundrinorin e drejtë, i cili është kryefjalë për foljen e kthyer në pësore. Për

shembull:

Nobis laudandae sunt virtutes.

Ne duhet të lavdërojmë virtytin.

Ky ndërtim ka këto rregulla:

1. Kryefjala latine (virtutes) përkon në gjuhën shqipe me kundrinorin e drejtë.

2. Gerundivi (laudandae) është përshtatur në gjini, numër dhe rasë me kryefjalën (virtutes).

234

Për ndërtimet e gerundivit shih V. Tantucci, Vepër e cituar, f. 371; Alfred Ernous et François

Thomas, Vepër e cituar, f. 262 - 268; Kosta Qiriazati, Roza Dishnica, Vepër e cituar, f. 300.


171

3. Koha e kryerjes së veprimit shprehet nga gerundivi së bashku me foljen esse, që përshtatet

me kryefjalën.

4. Vepruesi që në gjuhën latine është në dhanore (nobis) përkon me kryefjalën në gjuhën

shqipe.

Relinquebatur, ut ex longinquioribus regionibus Galliae Picenique et a freto naves

essent exspectandae.

Nuk i mbetej gjë tjetër (Çezarit), veçse duhej të priste anijet nga vende shumë të

largëta, nga Galia, nga Picena dhe nga ngushtica (Mesina). (Caes. Liber I, kap. 29).

Quibus rebus perterritis animis adversariorum Caesar, ne semper magno circuitu per

pontem equitatus esset mittendus, nactus idoneum locum fossas pedum XXX in

latitudinem complures facere instituit,...

Ndërsa kundërshtarët ishin tepër të trembur nga këto ndodhi, Çezari, me qëllim që

kalorësia të mos detyrohej të bënte një rrotullim të gjatë çdo herë përmes urës, si

gjeti një vend të përshtatshëm, mendoi të hapte shumë gropa me gjerësi prej 30

këmbësh,… (Caes. Liber I, kap. 61).

Ipsi erant transcendendae valles maximae ac difficillimae; saxa multis locis

praerupta iter impediebant,…

Vetë (Çezari) duhej të kalonte nëpër lugina shumë të thella dhe të vështira;

shkëmbinj të thiktë ia pengonin marshimin në mjaft pika,… (Caes. Liber I, kap. 61).

Si mons erat ascendendus, facile ipsa loci natura periculum repellebat,…

Nëse duhej ngjitur në kodër, vetë natyra e terrenit e shmangte lehtë rrezikun,…


Zgjedhimi perifrastik pësor impersonal (pavetor) është ai ndërtim ku gerundivi merr formën –

dum, dhe folja esse (me qenë) vendoset gjithmonë në vetën e tretë njëjës. Gerundivi i foljes

kalimtare nuk e ka të shprehur kundrinorin e drejtë. Për shembull:

Nobis proficisciendum est.

Ne duhet të nisemi.

Ky ndërtim ka këto rregulla:

1. Gerundivi vendoset në gjininë asnjanëse, në numrin njëjës (proficisciendum), por pa u

përshtatur me krefjalën.

2. Koha është e shprehur nga folja esse, e cila vendoset gjithmonë në vetën e tretë njëjës (est).


172

3. Vepruesi, që në gjuhën latine është në dhanore (nobis), përkon me kryefjalën në gjuhën

shqipe.

Quod si iniquitatem loci timeret, datum iri tamen aliquo loco pugnandi facultatem,

quod certe inde decedendum esset Afranio nec sine aqua permanere posset.

Nëse i trembej vështirësisë së terrenit, do t’i jepej rasti për të luftuar në njëfarë

mënyre, sepse Afrani, me pahir, duhej të zbriste që andej, duke mos qëndruar dot

gjatë pa ujë. (Caes. Liber I, kap. 71).

Tum Caesar inquit, “differendum est iter in praesentia nobis et de proelio

cogitandum, sicut semper depoposcimus…”

Atëherë Çezari tha, “për çastin, ne duhet ta shtyjmë marshimin dhe të mendojmë për

betejën, ashtu siç kemi dëshiruar gjithmonë…” (Caes. Liber III, kap. 85).

Caesaris copiae nequaquam erant tantae, ut eis, extra oppidum si esset dimicandum,

confideret.

Forcat e Çezarit nuk ishin në asnjë mënyrë aq të shumta, sa të kishte besim tek ato,

nëse duhej të luftonte jashtë qytetit. (Caes. Liber III, kap. 109).

Quo minus mirandum est homines egentis, malis moribus, maxuma spe, rei publicae

iuxta ac sibi consuluisse.

Dhe nuk duhet të çuditesh që njerëz kaq të mjerë, me vese të këqija, me shpresa të

pakufijshme, shkatërronin veten dhe tërhiqnin edhe shtetin pranë. (Sal. kap. XXXVII).

Hoc item vobis providendum est, patres conscripti, ne plus apud vos valeat P. Lentuli

et ceterorum scelus quam vostra dignitas,…

Kështu, o senatorë, ju duhet të kujdeseni që mizoria e Lentulit dhe e të tjerëve të mos

ndikojë te ju më tepër sesa ndjenja e dinjitetit tuaj,… (Sal. kap. LI).

Catilina cum exercitu faucibus urget, alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes;

neque parari neque consuli quicquam potest occulte : quo magis properandum est.

Katilina me ushtrinë na ka kapur për fyti, të tjerët janë përreth dhe në zemër të qytetit;

nuk ka kohë as për përgatitje dhe as për vendime të fshehta; duhet të nxitojmë sa më

shpejt. (Sal. kap. LII).

Nga pesë foljet deponente jokalimtare si: utor (përdor), fruor (gëzoj), fungor (kryej, zbatoj),

potior (pushtoj, bëhem zot), vescor (ushqehem, ha), në zgjedhimin perifrastik pësor kemi


173

vetëm një ndërtim pavetor, atë me foljen utor235

, e cilat në një periudhë më të hershme është

përdorur si kalimtare dhe për këtë arsye haset edhe në periudhën klasike si e tillë. Për

shembull:

Sin magnitudo sceleris omnium ingenia exsuperat, his utendum est censeo, quae

legibus conparata sunt.

Nëse madhësia e krimit e kalon çdo imagjinatë njerëzore, unë mendoj se duhet të

zbatohen ato vendime që janë të vendosura në ligj. (Sal. kap. LI).

Suo cuique iudicio utendum est. – Secili duhet të përdorë gjykimin e tij. (Cic.).

Nobis nostro iudicio utendum est. – Ne duhet të përdorim gjykimin (arsyen) tonë.

Si përfundim mund të themi se gerundivi i latinishtes është ajo formë e pashtjelluar, tek i cili

gërshetohen tiparet e foljes dhe të mbiemrit. Ai tregon domosdoshmëri apo nevojë, prandaj

shpesh është quajtur “pjesore e domosdoshme”. Gerundivi është një mbiemër foljor me

kuptim pësor dhe përshtatet në gjini, numër e rasë me emrin ose përemrin, pa të cilin nuk

është i mundur përdorimi i tij. Ai ndërtohet me anë të prapashtesave përkatëse dhe me

ndihmën e mbaresave të lakimit të parë e të dytë.

Gerundivi përdoret vetëm në formën pësore dhe mund të formohet te foljet kalimtare dhe

deponente, gjithashtu edhe te disa folje deponente jokalimtare. Në gjuhën shqipe gerundivi

përkthehet zakonisht me duhet + pjesore, duhet + lidhore, por edhe me paskajoren e tipit për

të punuar ose me folje në lidhore me funksion qëllimor. Ai shpreh idenë e veprimit për t’u

kryer, pra që nuk ka përfunduar ende, ose idenë e nevojës apo të domosdoshmërisë së kryerjes

së një veprimi.

Gerundivi përdoret në funksion atributiv apo përcaktor dhe mund të zëvendësojë gerundin kur

folja kalimtare ndiqet nga një kundrinor i drejtë. Për shembull:

Gerund Spes servandi patriam. Shpresa për të shpëtuar atdheun.

Gerundiv Spes servandae patriae. Shpresa për të shpëtuar atdheun.

Përdorimi i gerundivit në vend të gerundit është i detyrueshëm në rasat: dhanore, kallëzore

dhe rrjedhore. Në të tria këto rasa, gerundivi përkthehet në shqipe me paskajoren e tipit për të

punuar ose me folje në lidhore, me kuptim qëllimor.

Rasa gjinore e gerundivit asnjëherë nuk varet nga një folje, por vetëm nga emrat dhe nga

mbiemrat. Kur varet nga fjalët gratia dhe causa në shqipe përkthehet gjithmonë me formën e

pashtjelluar të tipit për të punuar ose me lidhore me funksion qëllimor.

235

A. Ghiselli, G. Concialini, Il nuovo libro di latino, Laterza, Bari, 2006, f. 181.


174

Rasa dhanore e gerundivit varet nga mbiemrat që tregojnë përshtatshmëri dhe nga foljet apo

shprehjet foljore që kërkojnë rasën dhanore. Edhe kjo rasë përkthehet në shqipe me formën e

pashtjelluar të tipit për të punuar me funksion qëllimor.


këtë rasë gerundivi përkthehet në shqipe me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar ose

me një folje në lidhore me funksion qëllimor.

Rasa rrjedhore e gerundivit mund të përdoret me ose pa parafjalë. Në këtë rasë gerundivi

paraprihet nga parafjalët ad, in, de, ex, etj, të cilat të japin idenë e shkëputjes apo të largimit.

Nën ndikimin e parafjalës gerundivi vendoset në rasën rrjedhore dhe kryen funksionin e një

kundrinori që bashkohet me të. Edhe në këtë rasë gerundivi përkthehet në shqipe me formën e

pashtjelluar të tipit për të punuar ose me një folje në lidhore me funksion qëllimor. Ndërsa

gerundivi pa parafjalë në rrjedhore ka funksionin e një ablativi mjeti apo mënyre dhe në raste

të tilla përkthehet në shqipe me një përcjellore.

Gerundivi me funksion foljor përdoret sidomos në zgjedhimin perifrastik pësor, ku bashkohet

me një trajtë të foljes esse. Ky zgjedhim shërben për të treguar detyrë ose domosdoshmërinë e

kryerjes së një veprimi (duhet, është e nevojshme). Në shqipe zgjedhimi perifrastik përkthehet

zakonisht me foljen gjysmëndihmëse duhet + folje në lidhore. Në këtë rast kemi një ndërtim

të dyfishtë: zgjedhimi perifrastik pësor personal dhe atë impersonal (vetor dhe pavetor).

Zgjedhimi perifrastik pësor personal është ai ndërtim ku folja esse dhe gerundivi i foljes

kalimtare përshtaten me emrin që shoqërojnë. Gerundivi i foljes kalimtare e ka të shprehur

kundrinorin e drejtë, i cili është kryefjalë për foljen e kthyer në pësore. Në ndërtime të tilla

gerundivi përshtatet në gjini, numër e rasë me kryefjalën dhe koha e kryerjes së veprimit

shprehet nga gerundivi së bashku me foljen esse, që përshtatet me kryefjalën.

Zgjedhimi perifrastik pësor impersonal është ai ndërtim ku gerundivi merr formën –dum, dhe

folja esse vendoset gjithmonë në vetën e tretë njëjës. Gerundivi i foljes kalimtare ose

jokalimtare nuk e ka të shprehur kundrinorin e drejtë. Në ndërtime të tilla gerundivi vendoset

në gjininë asnjanëse, në numrin njëjës, por pa u përshtatur me krefjalën dhe koha është e

shprehur nga folja esse, e cila vendoset gjithmonë në vetën e tretë njëjës.


175

IV.2. SUPINI I LATINISHTES

Në grupin e formave të pashtjelluara që gërshetojnë tipare foljore dhe emërore, përveç

paskajores dhe gerundit, përfshihet edhe supini. Supini është një emër foljor veprimi i lakimit

të katërt, i gjinisë mashkullore, që përdoret vetëm në rasën kallëzore dhe rrjedhore të numrit

njëjës dhe del me fundoret –um dhe –u. Ai është pjesë e paradigmës së foljes dhe shërben për

të formuar pjesoren e kryer pësore, pjesoren e ardhme veprore dhe paskajoren e së ardhmes

joveprore të foljeve.236

Në gjuhën latine, të dyja format kanë një përdorim shumë të kufizuar

dhe mund të zëvendësohen gjithnjë me ndërtime të tjera. Supini mund të jetë, siç është thënë, i

dy llojeve: vepror dhe pësor.237

Rasa kallëzore, me mbaresën –um, ka vlerën e supinit vepror.

Laudat-um për të lavdëruar

Monit-um për të qortuar

Lect-um për të lexuar

Audit-um për të dëgjuar

Rasa kallëzore e supinit përdoret pas foljeve që tregojnë lëvizje dhe shpreh qëllimin e

veprimit. Në këtë rast supini mund të marrë edhe kundrinor të drejtë. Në gjuhën shqipe, supini

i kësaj rase mund të përkthehet me një paskajore të tipit për të punuar. Për shembull:

…ipse DC cum equitibus magnis itineribus progreditur edictumque praemittit, ad

quam diem magistratus principesque omnium civitatum sibi esse praesto Cordubae

vellet.

Vetë ai me 600 kalorës niset për një rrugë të gjatë dhe dërgon përpara dikë për të

njoftuar se në cilën ditë magjistratët dhe paria e qyteteve duhej të ishte në pritje të tij

në Kordubë. (Caes. Liber II, kap. 19).

236

Shih mënyra si ndërtohet pjesorja dhe paskajorja në kapitujt përkatës të këtij punimi. 237

Emërtimi i vjetër i supinit vepror apo pësor, neve na duket i drejtë, sepse vlera veprore dhe pësore

është karakteristike jo vetën e foljeve, por edhe e mbiemrave. Të vihet re se supini vepror ka kundrinor

të rregullt edhe kur hyn në përbërje me iri –paskajore pavetore e eo – në formimin e paskajores së

ardhme pësore. Shprehja “spero urbem captum iri” gramatikisht ka vlerën “shpresoj që të shkohet të

merret qyteti”. Nga ana tjetër supinët me –u u përkasin të gjitha foljeve kalimtare dhe jokalimtare dhe

kanë realisht vlerë pësore, me përjashtim të shprehjeve arkaike “cubĭtu surgěre” dhe “obsonatu

redire” në të cilat dy format, pasi ka humbur ideja foljore, duhen konsideruar ablativë të vërtetë

veçues.


176

His pontibus pabulatum mittebat, quod ea quae citra flumen fuerant, superioribus

diebus consumpserat.

Nga këto ura dërgonte ushtarë për të marrë ushqim për kafshët, sepse ajo që ishte

këtej lumit, e kishte harxhuar gjatë ditëve të para.

Neque civitates, quae ad Caesaris amicitiam accesserant, frumentum supportare, neque

ei, qui pabulatum longius progressi erant, interclusi fluminibus reverti neque….

As popullsitë që kishin mbajtur anën e Çezarit, nuk sillnin dot grurë, as ata që kishin

shkuar edhe më larg për të marrë ushqim, të penguar nga lumenjtë, nuk mund të

ktheheshin… (Caes. Liber I, kap. 48).

Proximo die praesidio in castris relicto universas ad aquam copias educunt,

pabulatum emittitur nemo.

Ditën tjetër (të nesërmen), pasi lënë roje një pjesë në kamp, i dërgojnë të gjithë për të

siguruar ujë; për të siguruar ushqim, nuk dërgohet asnjë. (Caes. Liber I, kap. 81).

…et cum eo L. Vargunteius senator constituere ea nocte paulo post cum armatis

hominibus sicuti salutatum introire ad Ciceronem ac de inproviso domi suae

inparatum confodere.

…dhe bashkë me senator Varguntein vendosën që po atë natë, pak më vonë, me disa

njerëz të armatosur, të hynin te Cicëronit sikur për ta përshëndetur dhe ta vrisnin atë

papritur në shtëpinë e tij. (Sal, kap. XXVIII).

…ne illi sanguinem nostrum largiantur et, dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnis

perditum eant!

…të mos tregohen zemërgjerë me gjakun tonë dhe, ndërsa kursejnë ca kriminelë, të

mos shkatërrojnë tërë qytetarët e ndershëm! (Sal. kap. LII).

Haedui legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium.

Eduinët dërguan ambasadorë te Çezari, për të kërkuar ndihmë. (Caes.)

Bocchus legatos Romam miserat amicitiam petitum.

Boko kishte dërguar ambasadorë në Romë për të kërkuar miqësi. (Sal)

Cubĭtum discessĭmus.

Shkuam për të fjetur.

Supini vepror përdoret edhe te shprehjet:


177

nuptum dare filian (nuptum collocare) – jap vajzën për grua (Hostis est uxor quae

invita ad virum nuptum datur)

sessum recipere – bëj vend për të ulur.

Duhet thënë se jo çdo fjali qëllimore në varësi nga foljet e lëvizjes mund të shprehet me supin.

Supinët veprorë të përdorur në prozën klasike janë të paktë.238

Disa më kryesorët po

përmendim: ambulatum (për të shëtitur, marshuar), cubĭtum (për të fjetur), deductum (për të

drejtuar), defensum (për të mbrojtur), deliberatum (për të gjykuar, vendosur), deprecatum (për

të lutur, shmangur), dormītum (për të fjetur), edictum (për të njoftuar), emptum (për të blerë),

exsulatum (për të gëzuar), frumentatum (për të mbledhur drithë), habitatum (për të banuar),

hiematum (për të dimëruar), laudatum (për të lavdëruar), nuptum (për të martuar), obsecratum

(për të lutur), oppugnatum (për të sulmuar), oratum (për të folur), pabulatum (për të marrë

ushqim), perditum (për të humbur), petitum (për të kërkuar), ploratum (për të vajtuar),

postulatum (për të kërkuar), rogatum (për të pyetur), salutatum (për të përshëndetur), sessum

(për të ulur), etj.

Rasa rrjedhore, me mbaresën –u, ka vlerën e supinit pësor.

Laudat-u për t’u lavdëruar

Monit-u për t’u qortuar

Lect-u për t’u lexuar

Audit-u për t’u dëgjuar

Kanë supin pësor vetëm foljet kalimtare, përfshirë këtu edhe deponentet, që në këtë trajtë

kanë kuptim pësor. Supini pësor përdoret në varësi nga mbiemrat (të përdorur më shumë si

asnjanës), si: acerbus (i ashpër, i parakohshëm), facilis (i lehtë), difficilis (i vështirë),

incredibilis (i pabesueshëm), iucundus (i këndshëm), horribilis (i tmerrshëm), pulcher (i

bukur), utilis (i dobishëm), etj., me vlerën e ablativit të kufizimit. Në shqipe supini i kësaj rase

përkthehet me paskajoren pësore të tipit për t’u punuar. Për shembull:

Ubi de magna virtute atque gloria bonorum memores, quae sibi quisque facilia factu

putat, aequo animo accipit,...

Kur kujton virtytin e madh dhe lavdinë e njerëzve të ndershëm, presin me indiferencë

ato që çdonjeri i mendon të lehta për t’u bërë edhe prej vetë atij,… (Sal. kap. III).

238

V. Tantucci, Urbis et orbis lingua, Bologna, 1992, f. 372.


178

In tanta tamque corrupta civitate Catilina, id quod factu facillumum erat, omnium

flagitiorum atque facinorum circum se tamquam stipatorum catervas habebat.

Në një qytet aq të madh dhe aq të korruptuar, Katilina, gjë që ishte mjaft e lehtë për

t’u bërë, mblodhi rreth vetes një tufë njerëzish të të gjitha krimeve dhe poshtërsive.

(Sal. kap. XIV).

Erat vallis inter duas acies, ut supra demonstratum est, non ita magna, at difficili et

arduo ascensu.

Ndërmjet dy ushtrive ndodhej një luginë, siç e kemi treguar më lart, jo shumë e

madhe, por e vështirë dhe e rrëpirët për t’u ngjitur. (Caes. Liber II, kap. 34).

Hi postquam in una moenia convenere, dispari genere, dissimili lingua, alii alio more

viventes, incredibile memoratu est, quam facile coaluerint.

Këta pasi u mblodhën brenda të njëjtave mure, ndonëse ishin të racave të ndryshme,

me gjuhë të ndryshme dhe secili jetonte me zakonet e veta, u bashkuan aq lehtë, sa

është e pabesueshme për t’u thënë. (Sal. kap. VI).

Sed civitas incredibile memoratu est adepta libertate quantum brevi creverit.

Por qyteti, është e pabesueshme për t’u thënë, arriti një përparim brenda një kohe të

shkurtër. (Sal. kap. VII).

Supinët pësorë që përdoren më shumë në prozën klasike janë: dictu (për t’u thënë), factu (për

t’u bërë), audītu (për t’u dëgjuar), visu (për t’u parë), cognĭtu (për t’u njohur), memorātu (për

t’u kujtuar), adspectu (për t’u shikuar, parë), intellectu (për t’u kuptuar), inventu (për t’u

sajuar), gustatu (për t’u shijuar), perpessu (për t’u duruar), probatu (për t’u shqyrtuar), tactu

(për t’u prekur), toleratu (për t’u duruar), scitu (për t’u ditur). Për shembull:

rem non modo visu foedam, sed etiam auditu! (Cic.)

gjë e turpshme jo vetëm për t’u parë, por edhe për t’u dëgjuar.

Nihil dignum memoratu actum est.

Nuk u bë asgjë e denjë për t’u kujtuar.

Siç e thamë edhe më lart, supini është ajo formë e pashtjelluar që përdoret rrallë. Në vend të

supinit me –u mund të përdoren edhe ndërtime të tjera. Ato folje që nuk kanë supin, të vend të

tij mund të përdoret paskajorja ose gerundi. Për shembull:

Rruga nuk është e lehtë për t’u gjetur.

në vend të: Via haud facilis est inventu.


179

mund të thuhet: Haud est facile invenire viam.

Ndërsa për:

Këto gjëra janë shumë të lehta për t’u gjykuar”,

duke mos qenë në përdorim supini iudicatu, duhet të përdoret:

Haud est difficile iudicare haec, ose Haec ad iudicandum sunt facillima.

Si përfundim mund të themi se supini është ajo formë e pashtjelluar, ku gërshetohen tipare

foljore dhe emërore. Ai shërben për të formuar disa forma të tjera të pashtjelluara dhe disa

forma të përbëra të foljes. Supini është një emër foljor i lakimit të katërt që përdoret në rasën

kallëzore dhe rrjedhore njëjës. Rasa kallëzore del me fundoren –um dhe ka kuptim vepror,

ndërsa rrjedhorja del me fundoren –u dhe ka kuptim pësor. Rasa kallëzore e supinit përdoret

pas foljeve që tregojnë lëvizje dhe shpreh qëllimin e veprimit. Në këtë rast supini mund të

marrë edhe kundrinor të drejtë. Në gjuhën shqipe, supini i kësaj rase mund të përkthehet me

një paskajore të tipit për të punuar. Rasa rrjedhore e supinit haset vetëm te foljet kalimtare e

ato deponente dhe përdoret në varësi nga disa mbiemra. Në shqipe supini i kësaj rase

përkthehet me paskajoren pësore të tipit për t’u punuar. Në gjuhën latine, të dyja format e

supinit kanë një përdorim të kufizuar dhe mund të zëvendësohen me ndërtime të tjera.


180

IV.3. FORMA E PASHTJELLUAR E TIPIT ME TË ARDHUR DHE NJË

TË ARDHUR

Krahas formave të pashtjelluara për të cilat folëm më lart, në gjuhën shqipe hasen edhe forma

të tjera të pashtjelluara, si ajo e tipit me të ardhur dhe një të ardhur. Togu i parë është i

ndërtuar nga pjesëza parafjalore me dhe emri prejfoljor asnjanës i tipit të ardhur, ku pjesët

përbërëse e kanë humbur gjithnjë e më shumë mëvetësinë e tyre.239

Përveç kategorisë

gramatikore të diatezës, kjo formë e pashtjelluar ka edhe një kuptim kohor të kushtëzuar.

Nëpërmjet tij emërtohet një veprim që kryhet ose pritet të kryhet menjëherë para veprimit të

shprehur nga folja drejtuese. Pra, kjo formë shoqërohet me një trajtë foljore të shtjelluar, e cila

zakonisht është në një nga kohët e së shkuarës, dhe varet prej saj. Ky ndërtim ka kuptimin

kohor të pasimit të menjëhershëm. Ndërtimet me këtë tog të gramatikalizuar mund të

ndërkëmbehen me ndërtime me forma të tjera të shtjelluara. Kur folja drejtuese është në një

nga kohët e së shkuarës ose në të tashmen e dëftores, atëherë ky tog mund të ndërkëmbehet

me të njëjtën kohë të foljes përkatëse. Ky ndërtim, siç është vënë re nga disa gjuhëtarë, është

sinonimik me fjalinë kohore të paskohësisë.240

Në çdo rast forma e shtjelluar që ka

zëvendësuar togun e tipit me të ardhur, paraprihet nga lidhëzat: sa, sapo, posa.241

Për

shembull:

Asaj, me të marrë vesh (sapo kishte marrë vesh) punën e re, i kishte hipur një ndezulli

e pazakontë. (Kadare, Spiritus, f. 205).

Me të dëgjuar (sapo dëgjoi) ringjalljen e historisë së kapjes së një fantazme prej

Sigurimit Shqiptar, histori në të cilën kapësi merret me mend, zinte një vend qendror,

e sidomos, kur u pohua njëzëri se kapësi pas nderimeve të para, rritje në gradë,

dekorim me Urdhrin e Flamurit etj., një vit më pas u godit nga mallkimi dhe u dënua

dyfish prej shtetit dhe prej qiellit, domethënë me burg dhe me gjymtim trupor, me t’u

përhapur (sapo u përhap), pra, pëshpërima e vjetër, aty për aty, disa ish-të burgosur u

kujtuan se e kishin takuar të gjymtuarin në burg ose në kamp. (Kadare, Spiritus, f.

244).

Në një rast tjetër hetuesi, me të dëgjuar (sapo të dëgjonte) se dëshmitari e merrte në

telefon, do të ngrihej, natë e mesnatë qoftë, i vetëm a me grua në shtrat. (Kadare, E

penguara, f. 50).

239

Për mënyrën e ndërtimit të këtij togu shih më tepër Shaban Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës

shqipe, f. 977-986. 240

Mehmet Çeliku, Ndërtimet e tipit me të ardhur dhe një të ardhur, Gjuha jonë, 2, Mihal Duri,

Tiranë, 1989, f. 44. 241

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë Gramatika e gjuhës shqipe, I, f. 342.


181

Gramatikalizimi i këtij togu është pa dyshim më i ri se ai i tipit për të bërë, pasi nuk

ndeshet tek autorët tanë të vjetër. Sipas gjuhëtarëve tanë, gramatikalizimi i togut në fjalë

do të jetë kryer rreth shekullit XVI.

Një formë e tillë e pashtjelluar nuk njihet në gjuhën latine. Por, siç e pamë edhe te

kapitulli i pjesores, kjo formë pashtjelluar mund të shprehet ose me anë të pjesores ose,

tek ato folje ku mungon pjesorja, me një fjali të nënrenditur me formë foljore të shtjelluar.

Në raste të tilla, pjesorja është pjesë e ablativit absolut. Për shembull:

At Pompeius cognitis his rebus, quae erant Orici atque Apolloniae gestae, Dyrrachio

timens diurnis eo nocturnisque itineribus contendit…

Pompeu nga ana e tij, me të mësuar se ç’kishte ndodhur në Orikum dhe në Apoloni,



Cuius adventu cognito diffisus municipii voluntati Thermus cohortes ex urbe reducit et

profugit.

Me të marrë vesh mbërritjen e tij, Termi, duke mos pasur besim te qëndrimi i

banorëve, nxjerr kohortat nga qyteti dhe largohet me nxitim. (Caes. Liber I, kap. 12).

Hoc tumultu nuntiato Marcellinus cohortes subsidio nostris laborantibus submittit ex

castris.

Me t’u njoftuar për këtë mësymje, Marcelini nisi disa kohorta nga kampi, për të

ndihmuar tanët që ishin në rrezik. (Caes. Liber III, kap. 64).

Në rastet kur pjesorja e një foljeje jokalimtare veprore, si “venire – vij, exire – dal, redire –

kthej”, nuk e kanë pjesoren e kryer, ato mund të jepen me cum dhe lidhoren, ose, nëse kanë

vlerë cilësore, me një fjali lidhore. Për shembull:

Cum Caesar Romam venisset... – Çezari, me të ardhur në Romë...

Legati, qui Romam veněrant, magnis honoribus accepti sunt.

Ambasadorët, me të ardhur në Romë, u pritën me nderime të mëdha.

Për sa i përket togut një të ardhur, ashtu si ai më lart, është i ndërtuar nga pjesëza një, e cila e

nuk përdoret më si numëror, dhe emri prejfoljor asnjanës i tipit të ardhur.242

Pra, të dyja pjesët

përbërëse e kanë humbur mëvetësinë e tyre; as elementi i parë nuk shërben si numëror për të

treguar sasi dhe as elementi i dytë nuk shërben si emër. Ato shprehin një kuptim të vetëm,

duke emërtuar një veprim si proces, ashtu si format e tjera të pashtjelluara. Kristalizimi i saj si

formë e pashtjelluar, siç shprehet edhe Profesor Kolec Topalli, “e dëshmojnë mundësia për të

marrë kundrinor të drejtë (një të filluar punën) ose një trajtë të shkurtër përemërore (një ta

parë) dhe mundësia për ta kthyer foljen nga diateza veprore në atë joveprore me anë të

242

Shaban Demiraj, vepër e cituar, f. 988.


182

pjesëzës u (një t’u larë).”243

Ky tog mund të përdoret me të njëjtën vlerë si ai i tipit me të

ardhur, e atëherë mund të ndërkëmbehet me të, sidomos kur ato përdoren me funksion kohor.

Mund të themi se togu në fjalë përdoret më tepër në gjuhën e folur dhe shumë rrallë në gjuhën

e shkruar. Për shembull:244

Të lumtë, o Leks, një të ikur unë nga shtëpia, një t’u shthurur gardhi.

Një të parë atë, sakaq, edhe nxënësit e tjerë filluan të lëviznin.

Një formë e tillë e pashtjelluar mund të shprehet në gjuhën latine me atë të pjesores, po me ata

shembuj që kemi dhënë më lart për togun e tipit me të ardhur. Gjithsesi mund të themi se një

formë të tillë nuk e kemi hasur në përkthimin e veprave që kemi shfrytëzuar, pasi në vend të

saj është përdorur togu i parë, me të ardhur.

Si përfundim mund të themi se shqipja gjatë zhvillimit të saj të brendshëm, krahas formave të

pashtjelluara si, pjesorja, paskajorja, përcjellorja dhe mohorja, ka krijuar edhe format e

pashtjelluara të tipit me të ardhur dhe një të ardhur. Këto forma krahas kategorisë

gramatikore të diatezës, kanë edhe një kuptim kohor të kushtëzuar. Ato mund të

ndërkëmbehen me një formë të shtjelluar të foljes, të paraprirë nga lidhëzat nënrenditëse sa,

sapo, posa. Forma të tilla të pashtjelluara nuk hasen në gjuhën latine. Gjithsesi mund të themi

se këto ndërtime mund të shprehen ose me anë të pjesores ose me një formë të shtjelluar.

243

Kolec Topalli, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë,

2011, f. 1084. 244

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë Vepër e cituar, f. 342.

Përfundimet

183

PËRFUNDIME

Midis paskajores latine dhe asaj shqipe ka ngjashmëri dhe dallime për sa i përket mënyrës

së ndërtimit. Në gjuhën latine hasim gjashtë forma të paskajores, tri të ndërtuara në

mënyrë sintetike me prapashtesa të veçanta dhe tri analitike me ndihmën e foljes esse dhe

të trajtës iri. Paskajore sintetike janë: e tashme, veprore dhe joveprore, të cilat në pjesën

dërrmuese të rasteve, përkthehen në shqipe me anë të lidhores dhe më rrallë me paskajoren

e tipit për të punuar; e kryera veprore, e cila përkthehet me një formë të shtjelluar foljore

që në pjesën më të madhe të rasteve është në kohën mëse të kryer, të kryer apo të kryer të

thjeshtë të dëftores. Ndërsa analitike janë: e kryera joveprore, e cila përkthehet me një

folje në kohën mëse të kryer joveprore të dëftores; e ardhmja veprore dhe joveprore, të

cilat në shqipe u përgjigjen zakonisht format e shtjelluara foljore të së ardhmes.

Për sa i përket shqipes, ndër format e pashtjelluara që ka krijuar gjatë zhvillimit të saj

historik, dy nga këto forma analitike kanë ardhur duke u përdorur në funksione që janë

karakteristike për paskajoren sintetike të gjuhëve indoevropiane. Bëhet fjalë për formën e

tipit me ba(m), e cila në shqipen e dokumentuar përdoret kryesisht në të folmet veriore,

dhe për formën e pashtjelluar të tipit për të bërë, e cila ndeshet në të gjitha të folmet e

shqipes. Paskajorja e tipit me ba(m), e cila paraqitet e kristalizuar plotësisht në dialektin

verior, është përftuar nëpërmjet gramatikalizimit të togut të tipit parafjalë + emër

prejpjesor i paparanyjëzuar. Kjo formë foljore që te veprat e shkrimtarëve të vjetër

veriorë paraqitet plotësisht e kristalizuar, me kundërvënien formale veprore – joveprore.

Ndërsa forma e pashtjelluar e tipit për të bërë ka një përdorim të gjerë e të dendur në

gjuhën e sotme letrare. Edhe ky tog, është përftuar nëpërmjet gramatikalizimit të tipit

parafjalë + emër prejfoljor asnjanës në trajtë të pashquar, në të cilin është përftuar edhe

kundërvënia formale veprore – joveprore. Shqipja nuk ka një paskajore sintetike si ajo

latine.

Nga ana morfologjike, te paskajorja e gjuhës latine, ashtu si në atë shqipe, treguesit

morfologjikë janë të kufizuar dhe nuk e shprehin qartë veçantinë formale të formës së

pashtjelluar si një kategori më vete.

Si paskajorja latine, ashtu edhe ajo shqipe ka kategorinë gramatikore të diatezës, veprore

dhe joveprore. Paskajorja latine, siç e përmendëm më lart, e formon diatezën me

prapashtesa të veçanta dhe me ndihmën e foljes esse e të trajtës iri (laudare-laudari;

laudavisse-laudatum esse; laudaturum esse-laudatum iri).

Në shqipe, ndër kategoritë gramatikore të paskajores, diateza është e vetmja që dallohet

mjaft qartë. Për shprehjen e formës joveprore, paskajorja shqipe përdor pjesëzën me

origjinë përemërore -u, e cila quhet paskajore e thjeshtë apo të tashme, dhe foljen

ndihmëse kam dhe jam për paskajoren e përbërë ose të kryer (me ba(m) - me pasë ba(m);

me u ba(m) - me qenë ba(m)). Këto forma, në raport me formën e tipit me ba(m), janë

quajtur paskajore e shkuar. Po kështu ndodh edhe te forma e pashtjelluar e tipit për të bërë

(për të bërë – për t’u bërë).

Për sa i përket kategorisë gramatikore të kohës paskajorja latine ka tri kohë: e tashme, e

kryer dhe e ardhme.

Përfundimet

184

Paskajorja e tashme tregon një veprim të njëkohshëm me atë të foljes drejtuese. Në gjuhën

shqipe rastet kur paskajorja shpreh një veprim të njëkohshëm me atë të foljes drejtuese

janë të rralla dhe bëhet fjalë për paskajoren gege të tipit me punue.

Paskajorja e kryer tregon veprim të kaluar në lidhje me atë të foljes drejtuese, pra kemi

parakohësi. Në shqipe parakohësi shpreh paskajorja e kushtit ose shkakut që shoqërojnë

një veprim a gjendje që është kusht ose shkak për një veprim që ndodh më pas. (Kryet i

dhimbte. Syt me i çelë, i digjshin.).

Paskajorja e ardhme tregon veprim të ardhshëm në raport me atë të foljes drejtuese, pra

kemi paskohësi. Veprimi i shprehur nga paskajorja pritet të kryhet pas foljes drejtuese.

Edhe në shqipe, në shumicën e rasteve, paskajorja shpreh një veprim që realizohet pas

veprimit të shprehur nga folja drejtuese. Kështu ndodh zakonisht me paskajoret me

funksion qëllimor, rrjedhimor, etj. (Lanë sofrën shpejt e shpejt e ikën me u fshehë.).

Te paskajorja e shqipes e tipit me punue hasen dy forma: me punue që është quajtur

paskajore e tashme, dhe me pasë punue (me qenë punue) që është quajtur paskajore e kryer

ose e shkuar. Forma në fjalë është zhvillim i mëvonshëm i paskajores gege. Për sa i përket

paskajores së tashme ose e thjeshtë, ajo shënon një veprim të pacaktuar në kohë. Koha e

saj aktualizohet nga konteksti, në të cilin përdoret. Kuptimi kohor i paskajores së varur,

ashtu si në latinishte, përcaktohet nga koha e foljes drejtuese. Në raport me veprimin e

foljes drejtuese, paskajorja e varur latine dhe shqipe mund të shprehë, siç e përmendëm,

njëkohësi, parakohësi ose paskohësi. Edhe paskajorja e tipit për të bërë kuptimin kohor e

ka të kushtëzuar nga kuptimi kohor i foljes drejtuese. Ajo përdoret për të shprehur veprime

ose gjendje që priten të vërtetohen në të ardhmen ose priteshin të vërtetoheshin në të

shkuarën, por gjithmonë pas veprimit a gjendjes së shprehur nga folja e fjalisë prej së cilës

varet.

Për sa i takon kategorisë gramatikore të vetës, si paskajorja latine, ashtu edhe ajo shqipe,

nuk ka një tregues që të shënojë vetën që e kryen këtë veprim. Në pjesën më të madhe të

rasteve, paskajorja nuk shoqërohet nga një kryefjalë që të plotësojë mungesën e mbaresave

vetore. Për këtë arsye ajo përdoret në ndërtime ku subjekti i foljes drejtuese dhe i foljes së

varur prej saj janë të njëjtë. Por nëpër vepra hasen edhe rastet kur paskajorja ka subjekt të

ndryshëm nga ai i foljes drejtuese. Të tilla kemi kur paskajorja ka një farë pavarësie nga

folja e fjalisë drejtuese; kur kryen funksionin e një fjalie të varur kundrinore, përcaktore

etj.

Nga ana sintaksore, paskajorja latine dhe shqipe shënon një veprim a gjendje në mënyrë të

përgjithshme me tregues gramatikorë që janë karakteristikë për foljen. Informacioni

gramatikor që shpreh paskajorja është mjaft i paktë. Forma e saj nuk tregon asgjë për

vetën që kryen veprimin, për numrin, madje as për kohën kur kryhet ky veprim,

megjithëse paskajorja latine kategorinë kohës e ka më të qartë. Paskajorja, përveç diatezës,

kuptimet gramatikore i shpreh jo nëpërmjet formave gramatikore të saj, por nëpërmjet

kontekstit ku bën pjesë. Ajo është një formë e pashtjelluar, në të cilën gërshetohen tiparet e

foljes dhe të emrit.

Paskajorja latine si emër del me këto funksione:

Përfundimet

185

1) Në funksionin e kryefjalës në ndërtimet e përbëra nga folja esse (jam), e cila vendoset

në vetën e tretë njëjës, dhe një mbiemër të gjinisë asnjanëse, me një emër ose me një emër

të rasës gjinore që tregon përkatësi etj. Në funksionin e kryefjalës del edhe në ndërtimet

me foljet pavetore.

2) Në funksionin e kallëzuesit emëror, me foljen sum që ka si kryefjalë një përemër apo

një tjetër paskajore.

3) Në funksionin e kundrinorit të drejtë përdoret me foljet gjysmëndihmëse. Në këtë

funksion del edhe në ndërtimet me folje të tjera, të përdorura në funksion ndihmës, që me

anë të paskajores, me të cilën shoqërohen, plotësojnë kuptimin e tyre (kryerjen,

përfundimin).

Këto funksione i hasim edhe te paskajorja e shqipes si tek ajo e tipit me ba(m), ashtu edhe

tek ajo e tipit për të bërë. Por duhet të theksojmë se në funksion kryefjalor përdoret vetëm

me raste të kufizuara. Ndërsa forma e e tipit për të bërë zakonisht përdoret pas foljes

mbetem, në vetën e tretë njëjës.

Paskajorja latine si folje nuk konsiderohet në vetvete, por koha e saj shihet gjithmonë në

lidhje me kohën e foljes në fjalinë drejtuese. Në këtë funksion ajo del te fjalitë me vlerë

kryefjalore dhe kundrinore.

Për sa u përket funksioneve sintaksore të paskajores shqipe, ato janë zgjeruar edhe për

shkak të paralelizmit funksional me ndërtimet me mënyrën lidhore. Paskajorja, duke qenë

e këmbyeshme me lidhoren në shumicën e funksioneve të saj, ka fituar disa karakteristika

që nuk kanë qenë primare për të. Paskajorja e varur e shqipes, duke u shoqëruar me

lidhëza nënrenditëse, sidomos me lidhëza krahasore-mënyrore, kohore etj, del me

funksione të ndryshme: kryefjalore, kundrinore, kallëzuesore, përcaktore, qëllimore,

kushtore, rrjedhimore dhe krahasore. Paskajorja latine në raste të rralla shoqërohet me

lidhëza, p.sh., nisi me kuptimin veçse. Përdorimi i paskajores me disa lidhëza nënrenditëse

është veçori e dialektit verior të shqipes. Ndërsa paskajorja e tipit për të bërë del me këto

funksione: qëllimor dhe përcaktor (në këtë funksion kjo formë e pashtjelluar mund të

prihet nga pjesëza si me ngjyrim mënyror, ose nga pjesëza sa me ngjyrim kufizues), me

funksion krahasor dhe në funksionin e përcaktorit kallëzuesor të kryefjalës, kur përdoret

pranë një numri të kufizuar foljesh si: jam, kam, bëhem, etj. Në të tilla raste, togfjalëshi

kallëzuesor shpreh zakonisht edhe ngjyrimin e detyrimit. Ky ngjyrim është më i theksuar,

kur forma në shqyrtim përdoret me foljen jam, e cila bashkë me formën e paskajores së

tipit për të bërë ka vlerën e gerundivit latin të shoqëruar nga folja esse. Duhet thënë se me

formën e pashtjelluar të tipit për të bërë mund të përkthehet paskajorja e tashme veprore e

latinishtes, gerundi e gerundivi, të shoqëruar nga fjalët causa ose gratia; gerundi e

gerundivi në rasën kallëzore dhe supini, të cilat përdoren me funksion qëllimor.

Në gjuhën latine një ndërtim me interes është ai kallëzore me paskajore (accusativus cum

infinitivo), i cili paraqet në vetvete një fjali të varur kundrinore, në të cilën kryefjala

logjike gjendet në kallëzore dhe folja shprehet me anë të paskajores. Kuptimi i tij në shqip

jepet sipas rastit, nëpërmjet një fjalie të varur kundrinore ose kryefjalore me lidhëzat që

ose se. Në përkthim duhet të kemi kujdes që kallëzorja e këtij ndërtimi të përkthehet me

emërore (kryefjalë e fjalisë së varur), kurse paskajorja ka zakonisht ka kuptimin e

Përfundimet

186

kallëzuesit, përkthimi i të cilit duhet të përshtatet në vetë e numër me kryefjalën e saj.

Gjithsesi në përkthimet letrare, për shkak të hapësirës që të krijon teksti, kallëzorja mund

të përkthehet në shqipe edhe me kallëzore.

Krahas ndërtimit accusativus cum infinitivo në gjuhën latine përdoret gjerësisht edhe

ndërtimi nominativus cum infinitivo. Në qoftë se folja prej së cilës varet ndërtimi kallëzore

me paskajore, është përdorur në vetën e tretë shumës të trajtës veprore, atëherë ky ndërtim

mund të kthehet ose të zëvendësohet me ndërtimin nominativus cum infinitivo. Kthimi i

ndërtimit kallëzore me paskajore në emërore me paskajore nuk është gjë tjetër veçse

kthimi i ndërtimit vepror në atë pësor. Në këtë rast ndërtimi kallëzore me paskajore që

shërbente si një fjali e varur kundrinore, kthehet në një fjali të varur kryefjalore.

Krahas ndërtimeve që përmendëm më lart, hasim edhe disa raste të përdorimit të

paskajores latine, të cilat nuk trajtohen si çështje nëpër gramatika. Këto përdorime të

paskajores janë të ngjashme me atë të shqipes. Të tilla kemi: Përdorimi i paskajores me një

emër të rasës dhanore apo rrjedhore, në funksionin e kundrinorit të zhdrejtë; paskajorja

mund të plotësohet me rrethanorë vendi apo me ndajfolje të ndryshme dhe mund të

përdoret me folje gjysmëndihmëse.

Në gjuhën latine haset edhe paskajorja e pavarur, e cila në frazë nuk varet nga ndonjë folje

tjetër dhe, për më tepër, duke qenë kallëzues, merr edhe kryefjalë. Kjo paskajore e pavarur

e kohës së tashme është quajtur edhe paskajore historike, në sajë të së cilës shprehen

veprime të kryera në një kohë të caktuar, por që sillen si veprime të aktualizuara.

Paskajoren e pavarur e gjejmë edhe në shqipe, ajo e tipit me bam, e cila përdoret në fjalitë

e pavarura pyetëse, urdhërore dhe thirrmore. Krahas kësaj përdoret edhe paskajorja

epanaleptike (përsëritëse) e tipit : Me punu, punon; Për të lexuar, lexon.

Paskajorja e shqipes e tipit me bam mund të përdoret pas foljeve modale mund(em) dhe

duhet si dhe pas foljeve me vlerë aspektore që shënojnë fillimin, vazhdimin ose mbarimin

e veprimit. Në ndërtimet folje modale + paskajore, folja modale si rol kryesor ka atë

gramatikor, duke treguar mënyrën, kohën dhe vetën dhe i jep ndërtimit kuptimin modal.

Në këtë rast paskajorja tregon kategorinë gramatikore të diatezës dhe nga ana leksikore

përmban kuptimin leksikor të të gjithë ndërtimit. Ndërtime të tilla gjenden edhe në gjuhën

latine, kur paskajorja ka funksionin e kundrinorit të drejtë me foljet gjysmëndihmëse si:

possum – mund, debeo – duhet, queo – mundem, etj.

Gjuha shqipe, krahas ndërtimit me anë të pjesëzës do (do të bëj), ka bërë pronë të sajën

edhe të ardhmen me anë të foljes ndihmëse kam (kam + paskajore e tipit me ba dhe kam +

forma e pashtjelluar e tipit për të bërë me vlerë paskajoreje (kam me ba, kam për të bërë).

Forma e tipit kam me ba përdoret vetëm në të folmet gege, sidomos në gegërishten veriore,

ku ekziston edhe paskajorja me ba. Kurse forma e tipit kam për të bërë me vlerën e së

ardhmes e njohin të dyja dialektet, por në atë verior përdoret më pak.

Nga pikëpamja kuptimore, e ardhmja kam + paskajore te Buzuku e ruan në një farë mase

kuptimin e domosdoshmërisë dhe me të drejtë është quajtur nga studiuesit futurum

Përfundimet

187

necessitatis. Ndërtime të tilla nuk hasen në gjuhën latine (habeo + infinitivus) me

kuptimin e së ardhmes; në këtë gjuhë ky tog është i lirë dhe ndërmjet pjesëve përbërëse të

tyre mund të futen edhe gjymtyrë të tjera.

* * *

Pjesorja është e vetmja formë e pashtjelluar, e cila, si në gjuhën latine, ashtu edhe në

shqipe, ndërtohet në mënyrë sintetike, me prapashtesat përkatëse. Pjesorja në këto gjuhë

ka natyrë të dyfishtë, atë të mbiemrit dhe të foljes. Si mbiemër pjesorja latine përputhet në

gjini, numër dhe rasë me emrin të cilit i referohet, ndërsa si folje kërkon rasën e emrit të

cilit i referohet. Ajo ka dy diateza: veprore dhe joveprore. Diateza veprore ka dy kohë: të

tashmen dhe të ardhmen, ndërsa diateza pësore ka vetëm të kryerën. Që të tria kohët e

pjesores latine ndërtohen në mënyrë sintetike, me anë të prapashtesave përkatëse.

Ndërsa pjesorja shqipes tregon një veprim të kryer dhe ka kryesisht kuptim pësor. Shqipja

nuk ka një pjesore të tashme dhe në trajtën që paraqitet, është e kufizuar në kuptime, në

forma gramatikore e në përdorime. Pjesorja kthehet në mbiemër me anë të nyjes së

përparme. Në raste të tilla, ajo përshtatet me emrin, ashtu si pjesorja latine, në gjini, në

numër dhe në rasë; ajo formalisht përkon me mbiemrin, ndërsa kuptimisht përkon me

pjesoren. Në gjuhën e sotme letrare shqipe përdoret më shumë mbiemri prejpjesor.

Nga kategoritë gramatikore, pjesorja latine shfaqet më e pasur. Siç e thamë, ajo tri kohë:


njëkohshëm me atë të foljes drejtuese. Pra, ajo shpreh një veprim të papërfunduar, prandaj

shpesh përkthehet në shqipe me fjali përcaktore me përemrin lidhor që, i ndjekur nga një

folje në dëftore, në kohën e tashme ose në të pakryerën, ose në të ardhme; por mund të

përkthehet edhe me anë të përcjellores, me mbiemër prejpjesor apo emër. Në kohën e

tashme, pjesorja latine ka gjithmonë kuptim vepror.

Pjesorja e kryer pësore tregon një veprim të shkuar në raport me veprimin e foljes

drejtuese, pra shpreh parakohësi. Pjesorja e kryer e foljeve kalimtare, ashtu si pjesorja

shqipe, ka kuptim pësor, ndërsa pjesorja e foljeve deponente, kalimtare dhe jokalimtare, ka

kuptim vepror. Kjo pjesore latine, në pjesën dërrmuese të rasteve na vjen në shqipe po me

pjesore ose me mbiemër prejpjesor, por ndonjëherë edhe me përcjellore.

Pjesorja e ardhme veprore tregon një veprim të ardhshëm në raport me atë të foljes

drejtuese, pra shpreh paskohësi. Në këtë kohë, të gjitha foljet kalimtare dhe jokalimtare, si

të formës veprore ashtu edhe ato deponente, pjesorja ka kuptim vepror. Në shqipe, në

pjesën më të madhe të rasteve, kësaj pjesoreje i përgjigjet një trajtë foljore me kuptimin

kohor të së ardhmes. Pjesorja e ardhme veprore e përdorur vetëm shikohet shpesh edhe me

vlerën e fjalisë qëllimore dhe mund të përkthehet në shqipe me formën e pashtjelluar të

tipit për të bërë.

Pjesorja latine mund të përdoret në funksionin e mbiemrit cilësor, duke iu shtuar një emri

për ta cilësuar apo përcaktuar më mirë. Në shqipe kësaj pjesoreje i përgjigjet zakonisht një

mbiemër prejpjesor, në funksionin e një përcaktori. Por pjesoren e gjuhës latine e gjejmë

edhe të vetme me funksionin e një emri.

Përfundimet

188

Si folje pjesoren latine e gjejmë në funksionin e kallëzuesit dhe të plotësit kallëzuesor.

Gjithashtu me kuptim foljor përdoret në dy konstruktet e pjesores së përbashkët dhe të

ablativit absolut. Pjesorja mund të ketë funksionin e kallëzuesit emëror pas një foljeje

këpujore (sum) dhe një plotësi kallëzuesor, veçanërisht me foljet e perceptimit.


kryhet veprimi i fjalisë kryesore. Në këtë rast ajo qëndron në vendin e një fjalie të

nënrenditur, e cila mund të ketë funksione që nuk i ka pjesorja e shqipes, si: kohor,

shkakor, lejor, kushtor, qëllimor dhe mënyror. Në gjuhën shqipe, këto funksione shprehen

me forma të shtjelluara të foljes, të cilat janë pjesë e fjalisë së nënrenditur kohore,

shkakore, lejore etj, përveç funksionit mënyror, e cila i përgjigjet më mirë përcjelloja e

shqipes. Gjithsesi, duke u nisur nga shembujt, në raste të rralla pjesorja e shqipes përdoret

me funksion kohor dhe shkakor.

Pjesorja latine, në funksionin e një foljeje, mund të plotësohet me ndajfolje, me rrethanorë

dhe mund të marrë kundrinorë me parafjalë dhe pa parafjalë.

Për sa u përket funksioneve sintaksore të pjesores së shqipes, mund të themi se ajo

përdoret si: përcaktor i një emri, të cilin e përcakton drejtpërdrejt; përcaktor i veçuar i

krуefjalës ose i një gjуmtуre tjetër të fjalisë, të shprehur me emër ose përemër; përcaktor

kallëzuesor i krуefjalës dhe i kundrinorit; si përcaktor kallëzuesor i një emri të prirë nga

parafjala me. Pra, funksioni i saj kryesor është ai përcaktor.

Pjesorja së bashku me gjуmtуrët që varen prej saj, përdoret rrallë në një ndërtim të

ngjashëm me atë absolut; në ndërtimet me vlerë shkakore; në vend të përcjellores. Ajo

mund të përdoret me vlerën e një fjalie thirrmore ose pуetëse dhe pas foljeve modale duhet

e do.

Pjesorja e kryer pësore e gjuhës latine së bashku me format vetore të foljes ndihmëse esse,

shërben për të formuar kohët e përbëra të formës joveprore, të mënyrës dëftore dhe

lidhore. Këtë e shohim edhe në gjuhën shqipe, ku pjesorja së bashku me foljen ndihmëse

kam dhe jam, shërben për të formuar kohët e përbëra të foljes.

Me interes është edhe ablativi absolut i gjuhës latine, i cili zakonisht ka vlerën e një fjalie

nënrenditur kohore, shkakore, lejore, kushtore, qëllimor dhe mënyrore. Ndërtimi i ablativit

absolut me pjesoren e tashme ka kuptim vepror dhe tregon një veprim të njëkohshëm me

atë të fjalisë së pavarur, ndërsa në shqipe përkthehet zakonisht me të pakryerën ose të

tashmen, të cilëve në pjesën më të madhe të rasteve i prijnë lidhëzat ndërsa, kur, pasi etj.

Ablativin absolut me pjesoren e shkuar ka kuptim pësor dhe tregon se veprimi i fjalisë së

varur i paraprin atij të fjalisë kryesore. Në shqipe ablativi absolut me pjesoren e shkuar

përkthehet zakonisht me një nga kohët e së shkuarës, të cilave u paraprin lidhëza pasi, si,

ndërsa, etj. Pjesorja në përbërjë të ablativit absolut mund të përkthehet në shqipe me një

folje në kohën e tashme, të shkuar apo të ardhme, në varësi nga koha e kallëzuesit të fjalisë

kryesore. Forma të veçanta të ablativit absolut janë edhe ato që përbëhen vetëm nga

pjesorja e shkuar në ablativin njëjës dhe të gjinisë asnjanëse. Raste të tilla kemi kur

pjesorja shoqërohet jo nga një emër, por nga një fjali e shprehur ose me kallëzore dhe

paskajore apo me ut dhe lidhoren apo në formën e një fjalie pyetëse të zhdrejtë. Ndër më

të zakonshmit janë: cognĭto = me të marrë vesh; audīto = me të dëgjuar; nuntiato = me të

njoftuar, etj. Këtij ndërtimi i përgjigjet në shqipe forma e pashtjelluar e tipit me të ardhur.

Përfundimet

189

Një ndërtim interesant në gjuhën latine është ai i zgjedhimit perifrastik vepror. Kuptimi i

tij lidhet me atë të vetë pjesores së ardhme veprore. Ky zgjedhim tregon: një veprim që po

ndodh aty për aty, që është në të bërë e sipër; qëllimin e veprimit; një veprim që do të

ndodhë patjetër ose që duhet të ndodhë. Në shqipe ky ndërtim mund të përkthehet me

shprehjet jam gati, jam duke, po… ; kam qëllim të, etj. Në këtë zgjedhim, pjesorja përkon

në gjini, numër dhe rasë me kryefjalën, së cilës i referohet.

Gjuha shqipe, ndryshe nga ajo latine, gjatë zhvillimit të saj historik ka formuar një formë

të pashtjelluar të tipit pa + pjesore e paparanyjëzuar, që shpreh moskryerjen e një veprimi

kryesisht në të shkuarën ose në të ardhmen. Në këtë formë të pashtjelluar, që është quajtur

mohore, janë gërshetuar tiparet e foljes dhe të ndajfoljes. Kur përdoret në funksionin e një

foljeje, ajo ka mundësi të marrë kundrina të drejta e të zhdrejta. Foljet kalimtare në këtë

formë të pashtjelluar përdoren në diatezën veprore dhe joveprore (pa bërë – pa u bërë). Në

disa raste te kjo formë ndeshet edhe një farë kundërvënieje me karakter kohor e tipit pa

pasë bërë, e cila i kundërvihet formës së thjeshtë të tipit pa bërë që pa dyshim është më e

përdorura. Forma e pashtjelluar mohore përdoret në funksionin e përcaktorit kallëzuesor

pas foljeve: jam, kam, mbetem, rri, lë, etj; në funksionin e një kallëzuesi pranë një

kryefjale të shprehur me emër ose me përemër vetor; në funksionin e rrethanorit të kohës;

në funksionin e rrethanorit të mënyrës; në funksionin e rrethanorit të kushtit; shërben për

të shprehur mungesën e një veprimi dytësor, i cili kuptimisht paraqitet i bashkërenditur me

atë të foljes drejtuese.


jepet në këto forma: me sine dhe rrjedhoren e emrit që i korrespondon foljes: pa u druajtur

= sine timore; me një mbiemër me kuptim mohor: pa dashur = invĭtus; pa e ditur =

ignarus, inscĭus; pa folur = tacĭtus etj; me një pjesore të parapritë nga mohorja në formën

ndajshtimore apo në ablativ absolut: pa qenë i kërkuar = non rogatus; pa qenë i thirrur =

non vocatus; pa dyshuar = non dubitans; me një fjali të bashkërenditur me atë që paraprin

me nec, neque; me një fjali të varur të paraprirë nga cum non, ut non, ose, vetëm pas

fjalive negative, nga quin (apo qui non) dhe lidhorja.

* * *

Gerundi latin është një emër prejfoljor që tregon një veprim si proces që shoqëron

veprimin e shprehur nga folja kryesore. Ai ndërtohet në mënyrë sintetike duke i shtuar

temës së kohës së tashme prapashtesat –nd, për foljet e zgjedhimit të parë e të dytë, dhe –

end për foljet e zgjedhimit të tretë e të katërt. Gerundi ka tipare emërore dhe foljore ashtu

si paskajorja latine. Ai përdoret vetëm në formën veprore dhe mund të formohet pothuajse

te të gjitha foljet veprore apo deponente, kalimtare dhe jokalimtare. Ashtu si gerundi, edhe

përcjellorja e shqipes shpreh një veprim apo gjendjeje që shoqëron veprimin e foljes

drejtuese. Ndryshe nga gerundi latin, përcjellorja ndërtohet në mënyrë analitike duke i

shtuar pjesores pjesëzën duke. Kjo formë haset që tek autorët tanë të vjetër, ku elementi i

parë i saj shfaqet me trajta të ndryshme. Ajo me të drejtë është quajtur përcjellore, sepse

Përfundimet

190

shpreh një veprim që përcjell veprimin e foljes drejtuese. Ndryshe nga gerundi latin,

përcjellorja shqipe ka tipare foljore dhe ndajfoljore.

Gerundi nuk ka kohë, por ka katër rasa (gjinore, dhanore, kallëzore dhe rrjedhore). Në

gjuhën latine ai afrohet kuptimisht me paskajoren, pasi shihet si plotësues i sistemit rasor

të kësaj të fundit kur përdoret në funksionin e një emri. Paskajorja përdoret në funksionin

e kryefjalës dhe të kundrinorit, ndërsa gerundi përdoret në funksionet e rasave të zhdrejta

të paskajores. Rasa gjinore vjen në shqipe me anë të një emri prejfoljor, p.sh. Ars vivendi –

arti i të jetuarit; Spes vicendi – shpresa e të fituarit. Në këto raste ai del në funksionin e një

përcaktori. Me fjalët causa ose gratia gerundi në këtë rasë shpreh një fjali qëllimore dhe

përkthehet në shqipe gjithmonë me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar. Në rasën

dhanore gerundi përdoret shumë rrallë dhe kryen funksionin e një rrethanori qëllimi

(dativus finalis) ose kufizimi (dativus limitationis). Kallëzorja e gerundit haset mjaft

shpesh dhe përdoret gjithmonë me parafjalën ad. Ai ka kuptimin e qëllimit dhe zakonisht

përkthehet me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar ose me lidhore. Gerundi në këtë

rasë ka funksionin e një kundrinori të zhdrejtë. Në rasën rrjedhore gerundi mund të

përdoret me ose pa parafjalë. Detyrimisht nën ndikimin e parafjalës gerundi vendoset në

rasën rrjedhore dhe kryen funksionin e një rrethanori ose kundrinori. Këtë funksion të

fundit gerundi në rrjedhore e kryen kur përdoret sidomos me parafjalën de, e cila

përkthehet në shqipe me një emër, ndërsa në rastet e tjera kryen funksionin e një

rrethanori. Me parafjalën in gerundi përkthehet zakonisht me një përcjellore. Pa parafjalë

gerundi në rrjedhore ka funksionin e një ablativi mjeti, mënyre dhe, në raste të rralla,

shkaku. Vetëm në këtë rasë gerundi latin na vjen në shqipe me një përcjellore. Gerundi

nuk ka diatezë dhe nuk lakohet në numrin shumës, por përdoret vetëm në njëjës.

Përkundrazi, përcjellorja shqipe e ka më te theksuar karakterin foljor. Veprimi i shprehur

prej saj vërtetohet në të njëjtën kohë me atë të foljes drejtuese, por në raport me këtë folje

ajo mund të ketë edhe kuptimin e së tashmes, të së shkuarës ose të së ardhmes. Përcjellorja

karakterizohet edhe nga një kundërvënie tjetër kohore, nga forma e mbipërbërë duke pas

bërë, e cila në raport me formën duke bërë është quajtur përcjellore e shkuar. Foljet

kalimtare në këtë formë të pashtjelluar përdoren jo vetëm në diatezën veprore, por edhe në

atë joveprore, e cila ndërtohet duke vendosur pjesëzën u midis pjesëzës duke dhe pjesores.

Ndërsa gerundi latin për të shprehur kuptimin pësor përdor përemrin vetvetor se dhe

përemrin ipsum. Veçoria që e largon gerundin nga folja, është pamundësia për t’u përdorur

me pjesëzën e mohimit mos (non), e cila, në gjuhën shqipe vendoset para temës foljore.

Aftësia për të marrë kundrinor të drejtë dhe për t’u përcaktuar nga një ndajfolje janë tiparet

që e lidhin gerundin latin dhe përcjelloren shqipe me sistemin foljor. Madje në shqipe

përcjellorja mund të marrë kundrinorë të drejtë e të zhdrejtë; mund të plotësohet me plotës

rrethanor; mund të marrë kryefjalë të njëjtë ose të ndryshme me atë të foljes drejtuese.

Ndërsa gerundi latin kur plotësohet nga një kundrinor, pozicionohet zakonisht pas tij. Kur

gerundi është në rasën kallëzore, kundrinori vendoset zakonisht ndërmjet pjesëve

përbërëse; parafjalës ad dhe gerundit. Ndërsa kur plotësohet nga një ndajfolje, kjo e fundit

zakonisht vendoset para gerundit.

Përfundimet

191

Përcjellorja shqipe në rrafshin morfologjik dhe nga përdorimi sintaksor, afrohet shumë me

ndajfoljen. Me këtë funksion të përcjellores kemi parasysh funksionin rrethanor të saj. Ajo

i nënshtrohet një foljeje tjetër dhe veprimet e treguara nga ky bashkim i përkasin

kryefjalës. Përcjellorja del me këto funksione: Mënyror. Ky funksion i përcjellores

kushtëzohet nga folja kryesore prej së cilës varet dhe në raport me këtë folje ajo shpreh

zakonisht raporte njëkohësie. Me këtë funksion përdoret edhe gerundi i latinishtes në rasën

rrjedhore pa parafjalë. Në këtë funksion përcjellorja mund të përdoret edhe me pjesëzën e

mohimit mos, e cila është e barasvlefshme gjithmonë me formën e pashtjelluar të tipit pa

bërë.

Me funksion kohor. Në këtë funksion përcjellorja në shumicën e rasteve përdoret e

zgjeruar. Ajo mund të zgjerohet me kundrinorë, rrethanorë etj., por nuk përdoret me

pjesëzën e mohimit mos.

Me funksion shkakor. Raporti që krijohet mes përcjellores dhe foljes drejtuese është

shkak-pasojë, ku përcjellorja shpreh shkakun, ndërsa folja drejtuese pasojën. Në raste të

rralla me këtë funksion del edhe gerundi latin në rasën rrjedhore njëjës pa parafjalë. Në

këtë funksion përcjellorja mund të përdoret me kuptim mohues, me pjesëzën mos, e cila në

disa raste mund të zëvendësohet nga forma e pashtjelluar e tipit pa bërë, e në disa raste jo.

Me funksion kushtor. Raportet që krijohen ndërmjet përcjellores dhe foljes drejtuese janë

raporte parakohësie. Në këtë funksion përcjellorja mund të zëvendësohet me një folje në

mënyrën lidhore të paraprirë nga lidhëza kushtore po ose sikur dhe, në raste të rralla, nga

një emër foljor të paraprirë nga parafjala me. Përcjellorja në funksionin kushtor, e

shoqëruar me pjesëzën e mohimit mos, është e barasvlershme me formën e pashtjelluar të

tipit pa bërë.

Me funksionin e përcaktorit kallëzuesor. Përcjellorja në këtë funksion është mjaft e lidhur

më foljen drejtuese dhe vendi i saj nuk mund të ndryshojë. Këto ndërtime në gjuhën latine

i përgjigjen ndërtimet accusativus cum infinitivo ose nominativus cum infinitivo.

Përcjelloren në këtë funksion e gjejmë të përdorur edhe me foljen jam (jam + përcjellore).

Ndërtime të tilla mund të zëvendësohen me të pakryerën e mënyrës dëftore të paraprirë

nga pjesëza po. Një ndërtim i tillë në këtë funksion është i ngjashëm me zgjedhimin

perifrastik të gjuhës latine.

Ndërtimet me përcjellore në raste të rralla shprehin edhe marrëdhënie lejore. Marrëdhëniet

lejore janë më të qarta kur përcjellorja paraprihet nga pjesëza edhe.

Përcjellorja përdoret relativisht dendur edhe për të shprehur një veprim dytësor, i cili

kuptimisht është i bashkërenditur me atë të foljes drejtuese. Ajo është e bashkërenditur nga

kuptimi me foljen drejtuese, ndërsa nga ana sintaksore është e nënrenditur. Nëse

përcjelloren do ta kthenim në një formë të shtjelluar, ajo do të vihej në të njëjtën kohë me

foljen drejtuese.

Në lidhje me foljen vij (vij + përcjellore), përcjellorja shërben për të treguar një rritje

progresive të një veprimi në vazhdim e sipër. Folja vij përdoret në të gjitha kohët e

dëftores. I ngjashëm me këtë përdorim rallëherë gjejmë edhe foljen shkoj, (shkoj +

përcjellore).

Përfundimet

192

Duke pasur parasysh anën kuptimore të përcjellores dhe duke i bërë një lidhje me gjuhën

latine, në këtë formë të pashtjelluar më tepër janë përdorur këto lloj foljesh:





5.Verba declarandi (foljet që shërbejnë për të pohuar ose mohuar diçka).



Foljet që plotësohen nga përcjellorja, janë: sentiendi, movendi, declarandi dhe standi

(folje që tregojnë qëndrim).

Siç del nga ato që u thanë më lart, përcjellorja është një formë analitike që kryen funksione

të ndryshme sintaksore. Fusha e përdorimit të saj ka ardhur duke u zgjeruar, ndoshta edhe

nga ndikimi i gjuhëve të tjera. Kjo formë e pashtjelluar, ashtu si edhe format e tjera të këtij

lloji, duke qenë krijuar gjatë evolucionit historik të kësaj gjuhe, është e vështirë që të ketë

jo vetëm nga ana formale por edhe nga ana funksionale veçori të plota me format e

pashtjelluara përgjegjëse në gjuhët e tjera, që kanë ndryshuar edhe këto gjatë evolucionit

historik.

Përcjellorja e shqipes, ndonëse është quajtur me termin latin gerund, nuk përputhet

plotësisht me të, përkundrazi, përcjellorja takohet pjesërisht me gerundin dhe pjesërisht me

participin.

* * *

Gjuha latine, krahas formave të pashtjelluara që pamë më lart, të cilat janë të

krahasueshme me ato shqipe, ka edhe dy forma të tjera. Bëhet fjalë për formën e

pashtjelluar të gerundivit dhe të supinit.

Gerundivi i latinishtes është ajo formë e pashtjelluar, tek i cili gërshetohen tiparet e foljes

dhe të mbiemrit. Ai tregon domosdoshmëri apo nevojë, prandaj shpesh është quajtur

“pjesore e domosdoshme”. Gerundivi është një mbiemër foljor me kuptim pësor dhe

përshtatet në gjini, numër e rasë me emrin ose përemrin, pa të cilin nuk është i mundur

përdorimi i tij. Ai ndërtohet në mënyrë sintetike, me anë të prapashtesave përkatëse dhe

me ndihmën e mbaresave të lakimit të parë e të dytë.

Në ndryshim nga gerundi, gerundivi përdoret vetëm në formën pësore dhe mund të

formohet te foljet kalimtare dhe deponente, gjithashtu edhe te disa folje deponente

jokalimtare. Në gjuhën shqipe gerundivi përkthehet zakonisht me duhet + pjesore, duhet +

lidhore, por edhe me paskajoren e tipit për të punuar. Ai shpreh idenë e veprimit për t’u

kryer, pra që nuk ka përfunduar ende, ose idenë e nevojës apo të domosdoshmërisë së

kryerjes së një veprimi.

Gerundivi përdoret në funksion atributiv apo përcaktor dhe mund të zëvendësojë gerundin

kur folja kalimtare ndiqet nga një kundrinor i drejtë.

Përdorimi i gerundivit në vend të gerundit është i detyrueshëm në rasat: dhanore, kallëzore

dhe rrjedhore. Në të tria këto rasa, gerundivi përkthehet në shqipe me paskajoren e tipit

për të punuar ose me folje në lidhore, me kuptim qëllimor.

Përfundimet

193

Rasa gjinore e gerundivit asnjëherë nuk varet nga një folje, por vetëm nga emrat dhe nga

mbiemrat. Kur varet nga fjalët gratia dhe causa në shqipe përkthehet gjithmonë me

formën e pashtjelluar të tipit për të punuar ose me lidhore me funksion qëllimor.

Rasa dhanore e gerundivit varet nga mbiemrat që tregojnë përshtatshmëri dhe nga foljet

apo shprehjet foljore që kërkojnë rasën dhanore. Edhe kjo rasë përkthehet në shqipe me

formën e pashtjelluar të tipit për të punuar me funksion qëllimor.


këtë rasë gerundivi përkthehet në shqipe me formën e pashtjelluar të tipit për të punuar

ose me lidhore me funksion qëllimor.

Rasa rrjedhore e gerundivit mund të përdoret me ose pa parafjalë. Nën ndikimin e

parafjalës gerundivi vendoset në rasën rrjedhore dhe kryen funksionin e një kundrinori.

Edhe në këtë rasë gerundivi përkthehet në shqipe me formën e pashtjelluar të tipit për të

punuar ose me lidhore me funksion qëllimor. Ndërsa gerundivi pa parafjalë në rrjedhore

ka funksionin e një ablativi mjeti apo mënyre dhe në raste të tilla përkthehet në shqipe me

një përcjellore.

Gerundivi me funksion foljor përdoret sidomos në zgjedhimin perifrastik pësor, ku

bashkohet me një trajtë të foljes esse. Ky zgjedhim shërben për të treguar detyrë ose

domosdoshmërinë e kryerjes së një veprimi (duhet, është e nevojshme). Në shqipe

zgjedhimi perifrastik përkthehet zakonisht me foljen gjysmëndihmëse duhet + folje në

lidhore. Në këtë rast kemi një ndërtim të dyfishtë: zgjedhimi perifrastik pësor personal

dhe atë impersonal (vetor dhe pavetor).

Zgjedhimi perifrastik pësor personal është ai ndërtim ku folja esse dhe gerundivi i foljes

kalimtare përshtaten me emrin që shoqërojnë. Gerundivi i foljes kalimtare e ka të shprehur

kundrinorin e drejtë, i cili është kryefjalë për foljen e kthyer në pësore. Në ndërtime të tilla

gerundivi përshtatet në gjini, numër e rasë me kryefjalën dhe koha e kryerjes së veprimit

shprehet nga gerundivi së bashku me foljen esse, që përshtatet me kryefjalën.

Zgjedhimi perifrastik pësor impersonal është ai ndërtim ku gerundivi merr formën –dum,

dhe folja esse vendoset gjithmonë në vetën e tretë njëjës. Gerundivi i foljes kalimtare ose

jokalimtare nuk e ka të shprehur kundrinorin e drejtë. Në ndërtime të tilla gerundivi

vendoset në gjininë asnjanëse, në numrin njëjës, por pa u përshtatur me krefjalën dhe koha

është e shprehur nga folja esse, e cila vendoset gjithmonë në vetën e tretë njëjës.

* * *

Supini është ajo formë e pashtjelluar, ku gërshetohen tipare foljore dhe emërore. Ai

shërben për të formuar disa forma të tjera të pashtjelluara dhe disa forma të përbëra të

foljes. Supini është një emër foljor i lakimit të katërt që përdoret në rasën kallëzore dhe

rrjedhore njëjës. Rasa kallëzore del me fundoren –um dhe ka kuptim vepror, ndërsa

rrjedhorja del me fundoren –u dhe ka kuptim jovepror. Rasa kallëzore e supinit përdoret

pas foljeve që tregojnë lëvizje dhe shpreh qëllimin e veprimit. Në këtë rast supini mund të

marrë edhe kundrinor të drejtë. Në gjuhën shqipe, supini i kësaj rase mund të përkthehet

me një paskajore të tipit për të punuar. Rasa rrjedhore e supinit haset vetëm te foljet

kalimtare e ato deponente dhe përdoret në varësi nga disa mbiemra. Në shqipe supini i

kësaj rase përkthehet me paskajoren pësore të tipit për t’u punuar. Në gjuhën latine, të

Përfundimet

194

dyja format e supinit kanë një përdorim të kufizuar dhe mund të zëvendësohen me

ndërtime të tjera.

* * *

Shqipja gjatë zhvillimit të saj të brendshëm, krahas formave të pashtjelluara si, pjesorja,

paskajorja dhe përcjellorja, ka krijuar edhe format e pashtjelluar të tipit me të ardhur dhe

një të ardhur. Këto forma të pashtjelluar krahas kategorisë gramatikore të diatezës, kanë

edhe një kuptim kohor të kushtëzuar. Ato shoqërohen me një trajtë foljore të shtjelluar,

varen prej saj dhe kanë kuptimin kohor të pasimit të menjëhershëm. Ato mund të

ndërkëmbehen me një formë të shtjelluar të foljes, të paraprirë nga lidhëzat nënrenditëse

sa, sapo, posa. Forma të tilla të pashtjelluar nuk hasen në gjuhën latine. Gjithsesi mund të

themi se këto ndërtime mund të shprehen ose me anë të pjesores ose me një formë të

shtjelluar.

Bibliografia

195

BIBLIOGRAFIA

Gjuhësi

Agalliu Fatmir (1972), Pjesorja në gjuhën shqipe, SF, 2, Tiranë.

Agalliu Fatmir (1983), Ç’është tema e eptimit?, Gjuha jonë, 2, Tiranë.

Agalliu Fatmir (1983), Vëzhgime mbi formën gramatikore pa + pjesore, SF, 3, Tiranë.

Ajeti Idriz (1954), Nji shqyrtim i shkurtë mbi zhvillimin e futurit në shqipe, Jeta e Re, 2.

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë (1995), Gramatika e gjuhës

shqipe, I, Tiranë.

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë (1997), Gramatika e gjuhës

shqipe, II, Tiranë.

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë (1976), Çështje të gramatikës

së shqipes së sotme, II, Mihal Duri, Tiranë.

Badallaj Imri (2012), Infinitivi në gjuhën shqipe dhe serbe, Akademia e Shkencave dhe e

Arteve të Kosovës, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Prishtina 2012, Prishtinë.

Basha Nermin (1974), Përcjellorja e shqipes dhe gerundi e participi i latinishtes, punim

diplome, Tiranë.

Bokshi Besim (1998), Pjesorja e shqipes (vështrim diakronik), AKAK, Prishtinë.

Bokshi Besim (2012), Format e futurit të shqipes në raport me gjuhët e ballkanit,

Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Akademia e Shkencave e Shqipërisë,

Prishtina 2012, Prishtinë.

Bonnet Guillaume (1998), Les mots latins de l’albanais, L’Harmattan, Paris.

Cipo Kostaq (1949), Gramatika shqipe, Mihal Duri, Tiranë.

Cipo Kostaq (1952), Sintaksa, Mihal Duri, Tiranë.

Çabej Eqrem, Hyrje në studimin krahasimtar të gjuhëve indoevropiane, (dispensë).

Çabej Eqrem (1961), BUSHT, SSHSH 3, Tiranë.

Çeliku Mehmet (1984), Trajtat e përcjellores në gjuhën e sotme letrare shqipe, SF 2,

Tiranë.

Çeliku Mehmet (1984), Kategorizimi i formave të pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme

letrare shqipe (gerundi), SF 1, Tiranë.

Çeliku Mehmet (1986), Kuptimet dhe përdorimet sintaksore të trajtës së tipit pa + punuar

në gjuhën e sotme letrare shqipe, SF, 3, Tiranë.

Bibliografia

196

Çeliku Mehmet (1988), Do të bëj dhe kam për të bërë në gjuhën e sotme letrare, Gjuha

Jonë, 1, Tiranë.

Çeliku Mehmet (1989), Ndërtimet e tipit me të ardhur dhe një të ardhur, Gjuha Jonë, 2,

Tiranë.

Çeliku Mehmet (1998), Togjet e tipit “me të pasur”, “me pasur” e “duk me pasur”

sinonimike me përcjelloren, SF 3-4, Tiranë.

Çeliku Mehmet (2000), Rreth studimit të formave të pashtjelluara në rrafshin dialektor,

SF 3-4, Tiranë.

Çeliku Mehmet (2006), Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Shblu,

Tiranë.

Çeliku Mehmet, Karapinjalli M., Stringa R., (2007), Gramatika praktike e gjuhës shqipe,

Ilar, Tiranë.

De Giorgi Marco, Mandressi Piero (1999), I verbi latini, Hoepli, Milano.

Demiraj Shaban (1962), Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe, pjesa II, Mihal Duri,

Tiranë.

Demiraj Shaban (1965), Forma gramatikore perifrastike për + emër foljor i gjinisë

asnjanëse në trajtë të pashquar, Konferenca e parë e studimeve albanologjike, Tiranë.

Demiraj Shaban (1969), Emrat prejfoljorë asnjanës dhe togjet me vlerë foljore të

formuara me pjesëmarrjen e emravet prejfoljorë asnjanës, SF 2, Tiranë.

Demiraj Shaban (1969), Rreth disa problemeve të paskajores në gjuhën shqipe, SF, 1,

Tiranë.

Demiraj Shaban (1970), Rreth formavet të së ardhmes në gjuhën shqipe, SF, 3, Tiranë.

Demiraj Shaban (1970), Rreth ndajfoljëzimit të disa formave gramatikore dhe të disa

togjeve të tipit parafjalë + emër, SF, 3, Tiranë.

Demiraj Shaban (1976), Morfologji historike e gjuhës shqipe, (pjesa II), Mihal Duri,

Tiranë.

Demiraj Shaban (1986), Gramatikë historike e gjuhës shqipe, “8 Nëntori”,Tiranë.

Demiraj Shaban (1988), Gjuha shqipe dhe historia e saj, Mihal Duri, Tiranë.

Demiraj Shaban (1989), Formime karakteristike në sitemin foljor të gjuhës shqipe, Gjuha

jonë 2, Tiranë.

Demiraj Shaban (1992), Gjuha letrare shqipe e njësuar dhe çështja e paskajores, Gjuha

jonë 3-4, Tiranë.

Demiraj Shaban (1994), Gjuhësi ballkanike, Logos, Shkup.

Bibliografia

197

Diotti Angelo (2000), Lexis 2, Bruno Mondadori, Roma.

Domi Mahir (1952), Gramatika e gjuhës shqipe, pjesa e dytë, sintaksa, Tiranë.

Domi Mahir (1961), Morfologjia historike e shqipes, konspekt leksionesh, Tiranë.

Ernout Alfred (1941), Morphologie historique du latin, Librairie C. Klincksieck, Paris.

Ernous Alfred, Thomas François (1964), Syntaxe latine, Klincksieck, Paris.

Famerie Etienne, Bodson Arthur, Dubuisson Michel (2012), Methode de langue latine,

Armand Colin, Paris.

Franja Luigj (1995), Paskajorja në gjuhën shqipe, Hylli i Dritës, Nr. 3-4, Tiranë.

Gabinski (1967), Lindja e paskajores si një proces gjuhësor ballkanik sekondar,

Leningrad.

Ghiselli Alfredo, Concialini Gabriella (2006), Il nuovo libro di latino, Laterza, Bari.

Gosturani Xheladin (1994), Format e pashtjelluara të foljes në të folmet e gegërishtes

verilindore, SF 1-4, Tiranë.

Gjinari Jorgji (1968), Për historinë e dialekteve të gjuhës shqipe, SF, 4, Tiranë.

Hysa Enver (1970), Ndajfoljet në gjuhën e sotme shqipe, Studime Filologjike, 3, Tiranë.

Lacaj Henrik, Fishta Filip (2004), Fjalor latinisht-shqip, Saraçi, Tiranë.

Lafe Emil (1962), Trajtat e pjesores te Gjon Buzuku, Konferenca I e studimeve

albanologjike, Tiranë.

Lafe Emil (1971), Lidhëzat në librin e parë shqipe, SF, 4, Tiranë.

Likaj Ethem (1997), Format analitike në gjuhën shqipe, Tiranë.

Likaj Ethem (2006), Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe, (Morfologji historike), Julvin,

Tiranë.

Likaj Ethem, Çabej Maklena (2010), Morfologji e shqipes standarde, Julvin, Tiranë.

Liotta G., Sardi A., (1971), Legere, G.B. Petrini, Torino.

Mansaku Seit (1979), Ndërtimet me foljet modale mund dhe duhet te Gjon Buzuku, SF 3,

Tiranë.

Mansaku Seit (1980), Ndërtimet me foljen ndihmëse kam + paskajore tek autorët e vjetër,

SF, 2, Tiranë.

Mansaku Seit (1982), Paskajorja e shqipes dhe kategoritë gramatikore të saj, SF, 1,

Tiranë.

Mansaku Seit (1983), Funksionet sintaksore të paskajores tek autorët e vjetër, SF, 2,

Tiranë.

Bibliografia

198

Mansaku Seit (2001), Disa veçori morfo-sintaksore të librit të parë në gjuhën shqipe, SF,

1-2, Tiranë.

Mariu e Nino Marione (1980), Latino 9, volume primo, G. D’anna, Firenze.

McKeown Jc., 2010. Classical Latin, Hackett Publishing, Indianapolis.

Memishaj Valter (2007), Rreth mbiemrave prejpjesorë në shqipe dhe në greqishte, SF, 3-

4, Tiranë.

Myderrizi Osman (1944), Gramatika e re e shqipes, Tiranë.

Ørberg H. Hans (2009), Lingua Latina, Domus Latina, Dania.

Paço Eliana (1997), Mënyra dëftore në veprën “Cuneus propheratum” të Pjetër Bogdanit,

Studime albanologjike II, Tiranë.

Paço Eliana (1981), Pjesorja në veprën e P. Bogdanit, SF, 3, Tiranë.

Paço Eliana (2009), Letërsia dhe gjuha latine, Turdiu, Tiranë.

Pani Pandeli (2002), Rreth prejardhjes së formës së përcjellores në gjuhën shqipe,

Studime Albanologjike, Tiranë.

Piazzino C., Fragonara A. (1985), Humanitatis magistra, Paravia, Torino.

Qiriazati Kosta, Dishnica Roza (1989), Gjuha latine, II, Shblu, Tiranë.

Qiriazati Kosta, Dishnica Roza (1990), Ushtrime të gjuhës latine, Shblu, Tiranë.

Resmja Elda (2012), Shqipja përballë latinishtes në tekstet e vjetra (Teksti Kuvendi i

Arbënit), punim Doktorature, Tiranë.

Riza Selman (1994), Sistemi foljor i letrarishtes shqiptare bashkëkohore, Akademia e

Shkencave, Tiranë.

Riza Selman (2004), Çështja e paskajores në shqipe, Vepra 4, Prishtinë.

Rrota Justin (1942), Sintaksi i shqipes, Shtypshkronja A.GJ. Fishta, Shkodër.

Sausy Lucien (1977), Grammaire Latine (complète), Fernand Lanore, Paris.

Savoia Leonardo, Manzini Maria (2003), Pjesorja dhe paskajorja në të folmen e Shkodrës,

SF 3-4, Tiranë.

Schultz Ferdinand (1938), Ushtrimet e gramatikës latine, Kristo Luarasi, Tiranë.

Sulejmani Fadil (1982), Folja në veprën e Lekë Matrëngës, SF 4, Tiranë.

Sheperi Ilia Dilo (1927), Gramatika dhe sintaksa e gjuhës shqipe, Shtypshkronja Vlora,

Vlorë.

Tantucci Vittorio (1992), Urbis et orbis lingua, Poseidonia, Bologna.

Terracina Francesco (2003), Verbi latini, Tutti i verbi regolari e irregolari, Vallardi,

Milano.

Bibliografia

199

Topalli Kolec (2010), Sistemi foljor i gjuhës shqipe, Plejad, Tiranë.

Topalli Kolec (2010), Evolucioni i sistemit foljor të gjuhës shqipe, Plejad, Tiranë.

Topalli Kolec (2011), Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Botimet Albanologjike,

Tiranë.

Thomai Jani (2006), Leksikologjia e gjuhës shqipe, Toena, Tiranë.

Veselaj Nuhi, (2000), Paskajorja, çështje e shqipes standarde, Dardania Sacra, Prishtinë.

Xhuvani Aleksandër (1960), L’infinitif en albanais, Lingua Posnaniensis, VIII.

Xhuvani Aleksandër (1980), Pjesorja në shqipet; Paskajorja në shqipet, Vepra I,

Kombinati Poligrafik, Tiranë.

Vepra letrare

Sallustius Caius Crispus, (2008), Catilinae coniuratio, Oscarmondadori, Milano.

Caesar Caius Julius (2008), De bello civili, UTET, Torino.

Kadare Ismail (1970), Kështjella, Naim Frashëri, Tiranë.

Kadare Ismail (1996), Spiritus, Onufri, Tiranë.

Kadare Ismail (2008), Darka e gabuar, Onufri, Tiranë.

Kadare Ismail (2009), E penguara, Onufri, Tiranë.

Kongoli Fatos (2009), Jetë në një kuti shkrepësesh, Toena, Tiranë.

Koliqi Ernest (2009), Tregtar flamujsh, Pakti, Tiranë.

Documents

Doktoratura Leonard Xhamani, Fakulteti i Gjuheve te Huaja