DOKUMENTACIJA UZ ZAHTJEV ZA ODLUČIVANJE O ......Zahtjev za odlučivanje o potrebi procjene uticaja na životnu sredinu strana 4 U skladu sa Zakonom o procjeni uticaja na životnu

DOKUMENTACIJA

UZ ZAHTJEV ZA ODLUČIVANJE O POTREBI PROCJENE UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU EKSPLOATACIJE PREOSTALIH REZERVI RUDE CRVENOG BOKSITA NA

LEŽIŠTU “ ZAGRAD “ JAMOM, KO ZAGRAD II, OPŠTINA NIKŠIĆ

Nikšić, mart 2019. godine

DOKUMENTACIJA

UZ ZAHTJEV ZA ODLUČIVANJE O POTREBI PROCJENE UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU EKSPLOATACIJE PREOSTALIH REZERVI RUDE CRVENOG BOKSITA NA

LEŽIŠTU “ ZAGRAD “ JAMOM, KO ZAGRAD II, OPŠTINA NIKŠIĆ

Datum: mart 2019. godine

UNIPROM – METALI d.o.oo ul. Novaka ramova br. 17 81400 Nikšić, Crna Gora Tel: +382 40 213 503 Fax: +382 40 212 709 e-mail: [email protected] PIB: 02915731 PDV: 40/31-02734-4

mailto:[email protected]

Zahtjev za odlučivanje o potrebi procjene uticaja na životnu sredinu strana

3

SADRŽAJ 1. OPŠTE INFORMACIJE 5 a) Podaci o nosiocu projekta 5 b) Glavni podaci o projektu 5 2. OPIS LOKACIJE 6

a) Kartografski prikaz odgovarajuće razmjere, kopija plana katastarskih parcela, podaci o potrebnoj površini zemljišta 6

b) Prikaz pedoloških, geomorfoloških, geoloških i hidrogeoloških i seizmoloških karakteristika terena 9

c) Prikaz klimatskih karakteristika sa odgovarajućim meteorološkim pokazateljima 24

d) Opis flore i faune, zaštićenih prirodnih dobara, rijetkih i ugroženih divljih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa 25

e) Pregled osnovnih karakteristika pejzaža 31 f) Pregled zaštićenih objekata i dobara kulturno-istorijske baštine 32 3. KARAKTERISTIKE PROJEKTA 35 a) Opis projekta 35 b) Opis prethodnih / pripremnih radova za izvođenje projekta 51 c) Detaljan opis projekta, planiranog proizvodnog procesa 55

d) Prikaz vrste i količine potrebne energije i energenata, vode, sirovina i drugog potrošnog materijala 85

e) Stvaranje otpada 89 f) Apsorpcioni kapacitet prirodne sredine 90 g) Moguće kumuliranje sa efektima drugih projekata 91

4. KARAKTERISTIKE MOGUĆEG UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU 95

a) Obim uticaja ( geografsko područje i brojnost stanovništva izloženog riziku ) 95 b) Razmatrane alternative 106 c) Opis mjera za sprječavanje, smanjenje ili otklanjanje štetnih uticaja 106 d) Program praćenja uticaja na životnu sredinu 111 PRILOZI Prilog 1 UPITNIK ZA ODLUČIVANJE O POTREBI PROCJENE UTICAJA 112

Prilog 2 Odgovor na Zahtjev za izdavanje Urbanističko – tehnički uslovi za izradu tehničke dokumentacije 120

Prilog 3 Ekološka saglasnost 121 Prilog 4 Reviziona klauzula za Dopunski rudarski projekat 124

Prilog 5 Izvještaj o ispitivanju ( Imisijska mjerenja suspendovanih čestica PM 10 u okruženju površinskog kopa Zagrad 125


4

U skladu sa Zakonom o procjeni uticaja na životnu sredinu ( » Sl. list RCG «, br. 80/05, »Sl. list CG » br. 40/10, 73/10, 40/11, 27/13, 052/16 ), Uredbom o projektima za koje se vrši procjena uticaja na životnu sredinu ( » Sl.list RCG «, br. 20/07, »Sl. list CG » br. 47/13, 53/14 ) i Listom II Projekti za koje se može zahtijevati procjena uticaja na životnu sredinu, tačka 2 c – podzemna i površinska eksploatacija uglja, ruda metala i nemetala i bituminoznih škriljaca, preduzeće » UNIPROM – METALI » d.o.o. Nikšić je pripremilo Zahtjev za odlučivanje o potrebi procjene uticaja na životnu sredinu za eksploataciju preostalih rezervi rude crvenog boksita na ležištu “ Zagrad “ jamom, KO Zagrad II, Opština Nikšić. U Dopunskom rudarskom projektu je razrađena tehnologija eksploatacije preostalih rezervi rude crvenog boksita na ležištu „ Zagrad „ jamom. Idejnim projektom otvaranja i eksploatacije ležišta „ Zagrad “, koji je urađen od strane Rudarskog instituta Beograd - Zemun, april 1987. godine, izvršeno je razgraničenje površinske i podzemne eksploatacije i predviđeno da se nakon završetka radova na površinskoj eksploataciji, preostale rudne količine, sjeverozapadni dio bloka III ležišta „ Zagrad “, otkopavaju jamski, za šta je Rudarski institut Beograd 1987. godine uradio „ Idejni projekat otvaranja i eksploatacije ležišta Zagrad – podzemna eksploatacija “. Sjeverozapadni dio rudnog tijela zaliježe ispod morenskog materijala i jursko-krednih karbonatnih sedimenata na dubini od 30 do 100 m. Ovakav prostorni položaj ovog rudnog tijela predodređuje primjenu podzemne metode njegovog otkopavanja. Imajući u vidu, gore navedenu dokumentaciju, a istovremeno uzimajući u obzir trenutne ležišne prilike sa studioznom ekonomskom analizom isplativosti načina dalje eksploatacije, kao i na osnovu Ugovora potpisanog između Vlade Crne Gore – Ministarstva ekonomije, ONICO S.A. Varšava, d.o.o. “ Uniprom ” – Nišić, i “ Uniprom – Metali ” d.o.o. – Nikšić, privredno društvo „ Uniprom - Metali “ d.o.o. - Nikšić, prije obustavljanja radova površinskim kopom ( januar 2018. godine ), donijelo je odluku o izradi potrebne geološko – rudarske dokumentacije, kao i pribavljanju neophodnih dozvola, a sve u cilju nastavka proizvodnje rude boksita iz preostalog sjeverozapadnog dijela ležišta „ Zagrad “ ispod kote K+ 875 mnv i to podzemnim načinom otkopavanja. U kontekstu ostvarenja tog plana, privredno društvo “ Uniprom – Metali ” d.o.o. – Nikšić uradilo je, 2016. godine Elaborat o kategorizaciji i proračunu rezervi crvenog boksita u ležištu „ Zagrad “, kao i Uprošćeni rudarski projekat istražno - eksploatacionog potkopa „Zagrad“. Imajući u vidu naprijed navedene činjenice i rudne rezerve boksita sjeverozapadnog dijela ležišta „ Zagrad ” ispod kote K+875,0 mnv, sa detaljnim finansijsko-inženjerskim osvrtom predviđeno je otkopavanje podzemnim načinom eksploatacije i to do kote K+820,0 mnv.

UVOD


5

1. OPŠTE INFORMACIJE Podaci o nosiocu projekta

Glavni podaci o projektu

NAZIV PRAVNOG LICA:

UNIPROM – METALI d.o.o.

IME I PREZIME ODGOVORNOG LICA: Radoš Lacman, izvršni direktor ADRESA: ul. Novaka Ramova br. 17 81400 Nikšić, Crna Gora BROJ TELEFONA : +382 40 213 503 BROJ FAXA: +382 40 212 709 e-mail ADRESA: [email protected] REGISTRACIONI BROJ: PIB: 02915731 PDV: 40/31-02734-4

NAZIV Eksploatacija preostalih rezervi rude crvenog boksita na ležištu “ Zagrad “ jamom

LOKACIJA KO Zagrad II, Opština Nikšić POVRŠINA ZAHVATA 198 ha

mailto:[email protected]


6

2. OPIS LOKACIJE a) Kartografski prikaz odgovarajuće razmjere, kopija plana katastarskih

parcela, podaci o potrebnoj površini zemljišta Boksitonosni rudni rejon Nikšićke Župe zahvata relativno širok prostor istočno od Nikšića sa kojim je najtešnje povezan, kako u administrativnom, tako i u društveno-ekonomskom pogledu. Prostire se od Nikšićkog polja na zapadu do planina Maganika i Žurimova na istoku, i od zaravni Krnova i Konjska na sjeveru do planina Prekornice i Ostroških greda na jugu. Površina ovako ograničenog prostora iznosi oko 360 km2. Ležište crvenog boksita „Zagrad” nalazi se 15 km istočno od Nikšića, u rejonu Nikšićke Župe. U geomorfološkom pogledu ovaj dio terena pripada jugozapadnim padinama planine Maganik, odnosno njegovim ograncima. Samo ležište je locirano u karstnoj uvali sela Oblatno, a gornjim dijelom i na prostoru, takođe, karstne uvale sela Zagrad, čija se nadmorska visina kreće između 860 i 970 m. Sa južne strane ležišta uzdiže se brdo Klobuk (1.045 m), a sa sjeverne Zmijinice (1.147 m) i Jaroša (1.141 m). Ležište crvenog boksita “Zagrad” je širokim asfaltnim putem povezano sa Nikšićem. Sam predio Nikšićke Župe ima relativno dobre komunikacione veze sa Nikšićem, kao administrativnim i privrednim središtem, a odatle i sa ostalim privrednim centrima u Državi. U prvom redu to je asfaltni put koji ide od Nikšića preko Liverovića, Mioljeg Polja i Bjeloševine do Seoca, a odatle do rudnika Biočki stan i Đurakov do, gdje se uključuje u makadamski put za Štitovo. Kod mjesta Krstovače sa ovog puta se odvaja kraći asfaltni put koji preko Gradca, Bunića i Oblatna vodi do sela Zagrad, odakle preko Kutskog brda, Svinjeg dola, Podplaninika, Tamnog gvozda, Štitova i dalje prema jugoistoku produžava makadamski put sa koga se lijevo i desno granaju putevi prema ležištima crvenog boksita ( Liverovići, Zagrad, Lokve, Palež, Podplaninik, Biočki stan, Đurakov do, Štitovo, Borovnik, Konjsko ). Sa asfaltnog puta Nikšić-Seoca kod mjesta Bjeloševina odvaja se makadamski put, koji se odmah grana u dva pravca: jedan krak povezuje sela Donje i Gornje Morakovo i produžava dalje na istok prema Đevič boru i Grebenicama, a drugi krak ide prema jugoistoku i preko Borovih brda i Brezovog dola dolazi do pod samu Prekornicu.


7

Slika 1 i 2: Makro i mikrolokacija istražno-eksploatacionog prostora ležišta „ Zagrad “ ( izvor: Google Earth )


8

Slika 3: Prikaz prostornih podataka „ kopija plana katastarskih parcela „

( izvor: http://www.geoportal.co.me/ )

Tabela 1: Koordinate konturnih tačaka istražno eksploatacionog polja ležišta „Zagrad“

Koordinate Tačka x y

Dužina strana (m)

Površina (m2)

A 4 736 300 6 588 100 AB=1.800 B 4 736 300 6 589 900 BC=1.100 C 4 735 200 6 589 900 CD=1.800 D 4 735 200 6 588 100 DA=1.100

1.980.000

http://www.geoportal.co.me/


9

b) Prikaz pedoloških, geomorfoloških, geoloških i hidrogeoloških i seizmoloških karakteristika terena

Prikaz pedoloških karakteristika terena Sadašnja tla u krškim poljima i poljoprivredni prostor opštine koji se nalazi u dolinama, nastali su zahvaljuju sprezi bujičnog riječnog, morenskog i koluvijalnog premještanja zemljišnog materijala iz viših položaja u depresije terena. Prevladavaju euterična smeđa tla različita po podlozi, a u donjim tokovima vodotoka rendzina i euterično smeđe tlo na šljunku. Prostrani predjeli tipičnog krša sa brojnim usponima odlikuju se zajednicom vrlo plitkih i plitkih tla u koju ulaze crnice, rendzine i smeđa često erodirana tla na krečnjacima i dolomitima. Za tu geomorfološku cjelinu karakteristična je stjenovitost u granicama od 10 do više od 90 %. Dubine zemljišta se kreću najčešće 15-40 cm, a u pojedinim zaravnima – poljima i podno padina područja pokrivenog krša 90-150 cm. Sadržaj humusa uglavnom se kreće od 3-6%, a preovladavaju ilovaste gline, ilovače i gline sa umjerenom i dobrom ocjeditošću. Visoko učešće plitkog tla i jaka stjenovitost posljedica je dominacije tvrdih i čvrstih krečnjaka, na kojima proces stvaranja tla teče sporo, i nepovoljnog uticaja čovjeka. Nikšićko polje, Župa i Grahovsko polje odlikuju se preovladavanjem kvartarnih nevezanih sedimenata u kojima je najzastupljeniji šljunak. Zavisno od uticaja, razvili su se različiti stadijumi tla, od sirozema i plitke rendzine do srednje dubokih i dubokih smeđih tla.

Slika 4. Izvod iz pedološke karte Crne Gore ( izvor: PUP OPŠTINE NIKŠIĆ do 2020 / 25 )


10

Prikaz geomorfoloških karakteristika terena Složena geološko petrografska i tektonska osnova i specifični i moćni eroizivni procesi uslovili su dinamičan reljef u Opštini Nikšić sa dosta izraženih fenomena. Visinske razlike i složenost reljefa Opštine Nikšić vezani su i za pripadnost dijela teritorije najtipičnijem predjelu krša u svijetu. Prema istraživanjima B. Radojičića, izdvaja se više visinskih zona: 30-60mnm - Najniži je dio Pješivaca sa desne strane Zete koji predstavlja dio bjelopavlićke ravnice nadmorske visine 30-60 mnm Između 70 - 800 mnm djelovi zaravni Drenovštice, Cerova, Bogetića i okoline su visine 70-500 mnm. Grahovski kraj na dijelu udoline Nudo je od 450-500 mnm, dio Bilećkog jezera 400 mnm a Nikšićko polje 600-660 mnm. Grahovsko polje je na visini od 695-780 mnm. 800-900 mnm - zaravan dubokog krša: Nikšićke (Bijele Rudine), Grahovac, Vilusi, Banjani i Oputne Rudine. Preko 1000 m - vrhovi Velika Rakita 1309 mnm, Lisi Babljak 1180 mnm, Stražište 1246 mnm, Kovčeg 1218 mnm, Bratogošt 1367 mnm, Nakuć 1354 mnm, Čučurača 1220 mnm, Jelovica 1260 mnm koji se uzdižu sa zaravni dubokog krša. Reljefno se izdvajaju tri cjeline: Zaravan dubokog krša na jugozapadu, Središnja udolina i Sjeveroistočni predio visokih planina i površi. 1. Zaravan dubokog krša je prema jugozapadu ograničena Bijelom Gorom i Orijenom i planinskim vrhovima prema Hercegovini, prema sjeveroistoku vrhovima Lupoglav, Stolački vrh, Pusti Lisac, Zla gora, Njegoš i Somina. U vrijeme pleistocena Orjen i njegov dio Bijela gora su bili zahvaćeni moćnom glacijacijom koja je uslovila stvaranje debelih naslaga na ranije formiranoj kraškoj zaravni Grahovskog polja. Grahovsko polje je poslije Nikšićkog najveće kraško polje u Crnoj Gori površine 6,4 km2 i pruža se u pravcu istok - zapad na visini 695 - 780 mnm. Dugo je 7 km a široko 1,5 km. U sjeverozapadnom dijelu izvire Grahovska rijeka ispod dolomitične zaravni Grahovca. Udolina Nudo se nalazi zapadno od Grahovskog polja od koga je odvojena krečnjačkim brdom Gradina 1047 mnm. Udolina je duboko usječena a na kontaktu krečnjaka i dolomita se nalaze brojna vrela. Zaravan Grahovac je sjeverozapadno od Grahovskog polja a sjeveroistočno od Nuda, prosječne nadmorske visine oko 940 mnm, prečnika 4 km, okružena vrhovima 1087 mnm -1187 mnm. Grahovskom kraju pripadaju podovi, rupe i uvale oko Dolova, Vilusa, Jabuka i Spile. Prema sjeverozapadu pruža se zaravan Banjana i Oputnih Rudina koji čine dio velike kraške cjeline koja se prostire između Skadarske kotline i Bilećkog kraja. Karakteristične su po škrapama, škripovima, pećinama, rupama, dolovima, uvalama, podovima i manjim zaravnima i predstavlja predio golog krša siromašne vegetacije, bez površinskog oticanja vode. Padine planinskog lanca Somine i Zle Gore se dosta blago spuštaju prema zaravni i siromašne su vegetacijom. Duž kontaktnih zona krečnjaka i dolomita formirani su nizovi dolova, uvala i vlaka pravca sjeverozapad - jugoistok. Karakteristične su udoline od prevoja Trubjele iznad zapadnog oboda Nikšićkog polja i preko Nikšićkih Rudina, Riječana, Velimlja, Miljanića, Mirkovića, Macavara i Vučjeg dola prema Bileći; zatim podnožjem padina Somine i Njegoša, Zanuglina, Gornje i Donje Dubočke, Milovići, Koprivice, Crni Kuk, Muževice, Busak, Raštica, Pometnik, Kamensko i Bonjin do; niz uvala od Vilusa preko Donjeg Broćanca, Petrovića, Počekovića i Vraćenovića prema dolini Trebišnjice; prostrana uvala Trepča podnožjem Njegoša i Zle Gore; sjevernije od Vučjeg dola su uvale Vrbica, Gornje i Donje Crkvice. U jugoistočnom dijelu Nikšićkih Rudina bliže jugozapadnom obodu Nikšićkog polja oko


11

planinskih uzvišenja Budoša, Ligunara, Pustog Lisca i Nenade su prostrane uvale Nikšićki Broćanac, Srni do i Brestice. 2. Dio Središnje udoline Crne Gore 6 u opštini Nikšić čine udolina Golija i Duga, Nikšićko polje i dio doline Donje Zete i njenih zapadnih i sjevernih strana (Pješivci). Golija i Duga čine udolinu između Gatačkog i Nikšićkog polja dužine 40 km a širine oko 7 km. Prema udolini se strmo spuštaju planinske strane Somine i Njegoša na jugozapadu a planine Golije sa obroncima ka jugoistoku. Kroz udolinu se proteže tri niza uvala i dolova koji su izvanredan primjer oblika reljefa u kršu razvijenih u krečnjacima na dodiru sa dolomitom, flišom ili kaporovitim krečnjacima koji uspiravaju ili zadržavaju vodu. Somina se blažim padinama spušta prema Gatačkom polju i udolini Golije, ima pitomiji izgled i blaže forme reljefa. Planina Njegoš se dinarski pravcem pruža od Somine prema Zloj Gori. Blaže padine su ka uvali Trepča i prema Rudinama i Banjanima a prema Gornim i Donjim Srijedama strane planine su strme. Zla gora ima tipični izgled ljutog i neprohodnog krša, oštrih i golih vrhova, između kojih su brojne rupe i brojne pećine. Od Zle gore prema jugozapadnom i južnom obodu Nikšićkog polja nastavljaju se krečnjačka uzvišenja Budoš, Pusti lisac, Kita i Goštac. Između uzvišenja Kita i Goštac je prevoj Trubjela koji se preko Rudina i Banjana nastavlja u dolinu Trebišnjice. Prema Nikšićkom polju je uvala Vonjin do oko kojih se javljaju manji izvori čija voda otiče prema Slanskom jezeru. Budoš ima izgled razgranate krševite planine. Na mjestima gdje su na površini dolomiti ili boksiti, formirane su blaže forme reljefa i dolovi. U sjeverozapadnom podnožju Budoša, iznad Nikšićkog polja je Ćelinski. Prema zapadu Budoš prelazi u krašku uvalu Broćanac koja se prostire u pravcu sjever-jug na dužini 1500m, širine do 600m. Od uvale se zemljište postepeno uzdiže ka zaleđu Budoša gdje su značajnije pojave bijelih boksita. Pusti Lisac dominira na prostoru od Nikšićkog polja prema jugu. Na dolomitima je blaži reljef sa gustim listopadnim šumama, u podnožju sa brojnim rupama i dolovima. Istočno od Budoša pruža se krševita prečaga Planinica, dužine oko 7km, širine do 4km, koja odvaja Nikšićko polje od Donje Zete. Dolinske strane Donje Zete, od Budoša prema Garaču, nastavljaju se u obliku planinskih kosa i uzvišenja, sa izraženijm vrhovima, Lisička glava, Gola brda, Tisovi Kom, Stolački vrh, Lupoglav i dr. Nikšićko polje je geomorfološki i hidrološki najinteresantnije polje u kršu Dinarida. Površina polja je 66,5 km2. Polje je razuđenog oblika a njegova ravan je nagnuta od sjevera i sjeverozapada ka jugu i jugoistoku. Od sjevera prema jugu širina polja se mijenja. Polje je široko do 3 km a zatim se sužava i kod brezovačkog mosta na Zeti iznosi 200 m. Dalje se prema jugu širi i između zapadnog oboda Slanog jezera i Ozrinića dostiže širinu 15 km. Nikšićko polje je podijeljeno na više djelova: Gornje polje, Mokra Njiva, Glibavac, Rastoci, Rudo polje, Kapino Polje, Kočansko polje, Krupac, Slano, vrtac, Lugovi, Kličevo, Pac polje, Suvo polje i najniži dio Slivlje. Gornje Polje je sjeverni dio Nikšićkog polja koje se nalazi na visini od 619-660 mnm. Najveća dužina je u pravcu sjeveroistok- jugozapad je 5,5 km a širina polja varira od 1-3 km. Polje je formirano na dolomitskoj podlozi djelovanjem fluvijalne erozije i prekriveno je nanosima. Duž riječnih tokova su vidljive terase visine 2-3 m. Na prelazu između Polja i ostalog prostranijeg dijela Nikšićkog polja, između krečnjačkog uzvišenja Uzdomira (852 mnm) i ogranaka Tovića (1141 mnm) prostiru se Mokra Njiva sa desne strane korita Zete i Glibavac sa lijeve strane. Ovaj dio je sastavljen od glina, a uz tok rijeke Zete koja u ovom polju meandrira sa obje strane su aluvijalne terase. Krupačko polje se nalazi u zapadnom dijelu Nikšićkog polja i ograničen je ograncima Zle Gore, Uzdomirom i Riđanskim rupama. Na prelazu iz Krupačkog polja u Kapino Polje zemljište se uzdiže a prema Riđanskim rupama. Moštanica koja je otoka Krupačkog polja je usjekla svoje korito čiji je tok praćen sa dvije akumulacione terase. Krajnji jugozapadni dio Nikšićkog polja je Slansko polje, koje je kao i Krupačko polje vještačko jezero. I ovdje je krečnjačka podloga prekrivena raznobojnim glinama debljine oko 18 m. Slansko polje je nagnuto prema jugoistoku i u tom pravcu je tekla otoka Slanska rijeka koja se spajala sa Moštanicom otokom Krupačkog jezera i pod


12

imenom Opačica ulivala u Zetu. Između Slanskog polja i ostalog dijela nikšićkog polja (Vrtac, Lugovi, Kličevo, Suvopolje, Pac polje i Slivlje), ravan polja se postepeni uzdiže prema sjeveroistočnim djelovima ka ušću Gračanice u polje. Nadmorska visina tog dijela polja je oko 600 m u Slivlju do 640 m na ulazu Gračanice u polje. Duž tokova u ravni polja zapažaju se dvije akumulacione terase koje se spuštaju prema južnom obodu polja. U ravni Nikšićkog polja se izdižu humovi Trebjesa 752 m i Studenačke glavice 684 m. Trebjesa je nastavak Žirovnice (842 m) od koje je odvojena tokom Gračanice. U planinskom okviru oko Nikšićkog polja poseban značaj imaju prevoji, prema Donjoj Zeti između Budoša i Ostroških greda prijevoj Planinica (Midova kosa, Pandurica, Povija). U reljefu oko ravni polja je više manjih zaravni kao što su Riđanske rupe u zapadnom dijelu polja između Krupca i Slanog, Šume ka udolini Duge i Golije, Šipačno polje sjeverno od Nikšićkog polja, zaravan oko sela Bršna, Ponikvice i podovi oko sela Međeđe. U krajnjem jugoistočnom dijelu je kraška rupa - vrtača Norin u blizini ponora u polju Slivlje odvojena krečnjačkom pregradom Gradina. Pješivci najvećim dijelom pripadaju Donjoj Zeti i prostoru dubokog krša. Dio Bjelopavlićke ravnice koji pripada Opštini Nikšić je dio sela Drenoštice, Milojevići, Vitasojevići, Bogmilovići, Tunjevo i Dobro polje sa desne strane rijeke Zete. Strane iznad prostrane ravnice su strme. Krševita zaravan Srednja gora (400-490mnm) se nalazi između Vitasojevića, Milojevića od uvale Naćvice sa jedne strane i magistralnog puta Podgorica - Nikšić sa druge strane. Prema sjeverozapadu, ona se nastavlja na krševitu zaravan oko Bogetića i Cerova gdje su formirane uvale i dolovi. Od pravca Vitasojevići - Orja luka, zemljište se strmo uzdiže i dalje prema jugozapadu su Rudinice, krševita zaravan sa dolovima i rupama. Jugozapadno od Rudinica su strme strane iznad kojih su dolovi, vlake i rupe. Dolina Gračanice - Nikšićka Župa čini posebnu reljefnu cjelinu koja ima dobre prirodne pogodnosti što je čini ekonomski važnim područjem opštine Nikšić. Dolina je duga 20 km a široka do 4km. Iznad dolinskih strana sa sjeveroistoka je zaravan Štitovo i Kutsko brdo a sa jugozapada ogranci Prekornice, Kablena glava i Žirovnica. U dolini Gračanice je bilo prisutno snažno djelovanje riječne i ledniče erozije i denudacije, pri čemu je formirana široka dolina složenog geološkog sastava. Nizvodno od Liverovića, rijeka je u krečnjacima usjekla klisuru a poslije proširenja na prostoru Krstovača ponovo stvorila usku dolinu do ulaska u Nikšićko polje. Miolje polje na visini od 815 mnm predstavlja najnižu završnu morenu u Nišićkoj župi. 3. Sjeveroistočni lanac visokih planina i površi predstavljaju Golija, Vojnik, Maganik i Prekornica. Golija se proteže između Gatačkog i Nikšićkog polja dinarskim pravcem u dužini oko 40 km a prosječne širine oko 8 km. Dosta strmo se spušta u udolinu Golije i Duge prema jugozapadu, a prema istoku i sjeveroistoku granicu joj čine Šipačno polje, Jasenovo polje, Lipova ravan, prijevoj Javorak, Ljeljena dola, zaravan Brezna, Bajovo polje, Pejovića polje itd. Najviši vrh je Golija 1942 mnm. Planina je krečnjačkog i dolomitnog sastava, a veće morene i u nižim djelovima fluvijoglacijalni nanos su nataloženi na sjeveroistočnim padinama i podnožjem planine (Pejovića polje, Ledenice, Bajovo polje, i Brezna). Jugozapadna strane planine su uglavnom bez šumske vegetacije a sjeveroistočne padine, uvale i dolovi po vrhovima i ograncima su obrasle gustim četinarskim i listopadnim šumama. Oko vrhova planine i po ograncima su travnjaci na kojima su se razvili katuni. Vojnik se uzdiže sjeverno od Nikšićkog polja u dužini 17 km a širini do 8 km a ograničen je prijevojem Javorak na sjeverozapadu i povši Krnovo prema jugoistoku. Na jugu se spušta do 1000 m odakle prelazi u krečnjačku zaravan Jasenovo polje i Prage. Planina je ispresijecana dubokim udolinama, dolovima, rupama između kojih su planinski vrhovi visine od 1338 do 1998 mnm (vrh Vojnik). Jugoistočnim i južnim podnožjem duboko je usječena dolina Surdup. Surdup počinje od Gradačke poljane i završava se klisurom pri ulazu u Šipačno polje i nižom klisurom pri ulazu u Gornje Polje,dijelu Nikšićkog polja.


13

Između Vojnika i Maganika, na raznim visinama se proteže niz površi između kojih je više planinskih lanaca na kojima se nalaze grebeni visine preko 1500 mnm. Same visoke površi ili zaravni se stepeničasto spuštaju prema Nikšićkom polju: Lukavice 1550-1660 m, Krnovo 1450-1500 m, Bare Bojovića 1500-1550m, Bojovića luke 1440 m, Konjsko 1360 - 1460 m, Zakraj 1440 m, Gorne Vučje 1350 m, Donje Vučje 1260 - 1300m, Ivanje 1110, Rađevo 1110-1209 m, Jasenovo polje 850-900, Šipačno polje 720m, Lukovsko polje 820 m, Oblatno 860, Zagrad 920 m. Donja Lukavica predstavlja prostranu udolinu koja je blago nagnuta od Kapetanovog jezera do Ćeranića gore na sjeverozapadu. Dužine je oko 12 km a širine do 2 km a nadmorska visina opada postepeno od 1650 do 1500 m. Udolinu sa obje strane prate planinski lanci uglavnom bez šumske vegetacije. Prema zapadu je proširenje udoline Bare Bojovića čija je ravna površina duga 2,5 km a širina do 2 km. Odatle se jedan krak uže doline spušta preko Luke Bojovića (koja je dužine 2 km a široka oko 500 m) prema udolini Gračanice i tim pravcem ide put od Nikšićke župe ka Lukavicama. Gornja Lukavica je dosta izdvojena geomorfološka cjelina koja je izdužena između planinskih lanaca. Prema zapadu i jugozapadu nastavljaju se ostale planinske površi od kojih su veće Krnovo (dugo oko 7 km, široko do 3 km), Konjsko (dužine oko 7 km a širine do 4km), Gornje Vučje (dugo 2,5 km, široko 1,5km) i Donje Vučje (dugo oko 2km, široko do 1,5km). Maganik i Prekornica su tipične planine dubokog krša. Maganik ima izraženu vertikalnu rašlanjenost sa vrhovima preko 2000 mnm. Planinski grebeni su oštrih vrhova pa planina ima surov izgled. Prema sjeveroistoku se spušta strmo u doboke kanjone rijeke Mrtvice i Morače dok se u zapadnom podnožju uporedo sa dolinom Gračanice proteže krečnjačka zaravan Štitovo 1500 m koja je poznata po nalazištima crvenih boksita. Prekornica sa svojim ograncima zahvata područje između doline Gračanice, Maganika, Ostroških greda i doline Morače. Predstavlja većim dijelom krečnjačku, teško prohodnu planinu čiji je najviši vrh Kula 1927m. Jugoistočno od Prekornice se nastavljaju planinski krečnjački grebeni Lisac 1563, Lebršnik 1534, Broćnik 1559, Veliki Kamenik 1815 m. Ostroške grede 1154 mnm se dominantno izdižu iznad najnižeg dijela Nikšićkog polja a strmi odsjek se nastavlja u pravcu jugoistoka sve do doline Morače. Čine jugozapadnu granicu krševite površi koja se prostire između nje i Prekornice. Na njoj su selo Međeđe i katun Ponikvica. Na prostoru Opštine Nikšić postoji veliki broj pećina i jama od kojih je samo mali broj istražen. Na području Grahova, Bijelih Rudina, Banjana, Oputnih Rudina, Golije i Duge, Pješivaca gdje preovladavaju krečnjačke stijene velike debljine (3000-4000 m) karakteristični su vertikalni podzemni oblici reljefa, tj. jame i škripovi. Poznatije pećine su oko kraških polja i po stranama dolina i to su pretežno nekadašnji podzemni tokovi. U Grahovskom kraju su pećine: Dakovića pećina u zaseoku Bare - sjeveroistočni obod Grahovskog polja, a nedaleko od nje je Vranjska pećina. Postoje još dvije pećine u selu Zagora, jedna pećina u selu Jabuka, u Kličevcu je Vodena pećina a pećine su prisutne i u selu Gornje Polje, zaseok Zagulj i na prostoru Nudola. Oko Vilusa na reonu Pitoma brda i Šćepan gradina su dvije pećine. U Mjesnoj zajednici Trubjela postoji pećina u selu Busak, u Gornjim Trepčima je Kovačka pećina, u Kamenskom dvije pećine, u Trubjeli je Muževa pećina, u selu Brestice su Buseta pećina i Đedove pećine. Na prostoru MZ Velimlje su pećine: Vuković u selu Klenak, u kraju Marina glavica, na planini Njegoš, a u selu Macavare su tri pećine i u zaseoku Lokvice. Na prostoru MZ Vraćenovići: pećina u Pilatovcima. U MZ Crkvice je postoji pećina između sela Kovač i Koprivica.U MZ Krstac u blizini Goslića je pećina Ledenica i u zaseoku Selina je Jeftova pećina. U MZ Vidrovan kod Trnova je Šogova pećina, na Vojniku postoji u Viš dolu, zatim ispod brda Ivovik, ispod brda Gojodac, u selu Praga i na krševitoj zaravni Šume. U sjeverozapadnom obodu Gornjeg Polja iznad sela Miločani se nalazi seoska pećina. u blizini izvorišta Vukova vrela sa desne strane toka Boljašnice je tkđ. pećina.


14

U selu Lukovu i njegovoj okolini ima 9, u Nikšićkoj Župi 5, a na prostoru Pješivaca je poznato 11 pećina. Sjevernim podnožjem Budoša, po obodu Nikšićkog polja je više ponora i iznad njih više pećina. Na južnoj strani kraške rupe Norin postoje dvije male pećine. Između Carevog i Željezničkog mosta je pećina Velja peć, za koju se smatra da je bogata pećinskim nakitom, što treba dodatno istražiti. Pećina Bećiruša je u Budošu uzvodno od brane Vrtac i pećina Nikčevića U sjeverozapadnom obodu Slanskog polja je potopljena Slanska pećina. Sjevernije od Krupačkog jezera, u brdu Uzdomir je Vilina pećina. U Gornjem Polju se nalazi pećina Guđerača koja pada do dubine od 50 m gdje se nalazi malo jezero. Posebnu reljefnu zanimljivost u Nikšićkom polju čine ponori. Registrovano je oko 900 ponora, od kojih su neki izgubili funkciju posle stvaranja injekcionih zavjesa oko Krupačkog i Slanog jezera. Pri izgradnji akumulacije za HE Perućica, oko većih ponora u Nikšićkom polju, Slivlje, Misor, Opačica, podignute su betonske cilindrične brane, a dio ostalih manjih ponora je začepljen betonskom oblogom duž polja. Ti poduhvati su imali za cilj zadržavanje vode, ali su bili bezuspješni jer su se u ravni polja pojavili brojni ponori (pr.podizanje akumulacije Vrtac). Sve to upućuje na složen reljef opštine Nikišić i potrebu da se pri svim ozbiljnim zahvatima i intervencijama u prostoru njene prirodne karakteristike uzmu u obzir. Prikaz geoloških, hidrogeoloških i seizmoloških karakteristika terena Prostor Opštine Nikšić je pretežno izgrađen od marinskih sedimenata koje su tektonske sile izdigle iz mora a spojašnje sile oblikovale. Zastupljene su stijene geološke starosti od gornjeg paleozoika do aluvijuma. Najstarije površinske stijene potiču iz perioda paleozoika i otkrivene su duž desne strane doline Gračanice, u Nikšićkoj Župi od Bjeloševine preko Vasiljevića i Kuta do Liverovića. Stijena paleozojske starosti ima sa lijeve strane Gračanice u selu Jugovići. Permske naslage izgrađene od crnih ugljevitih i glinovitih škriljaca i glinaca sa tankim proslojcima uglja preko kojih su glinoviti škriljci, laporoviti sivi i tankoslojeviti krečnjaci debljine do 40 m. U mezozoiku, trijas je razvijen na prostoru Nikšićke župe i zapadno od Nikšićkog polja oko Grahova i Vilusa. Donji trijas se javlja u dolini Gračanice u obliku uskog pojasa. Srednji trijas u odnosu na gornji i donji trijas ima veće rasprostranjenje, istočno od Nikšićkog polja i u dolini Gračanice (krečnjaci, manje dolomiti i rožnaci) a u djelovima srednjeg trijasa pjeskoviti krečnjaci. Za srednji trijas u Nikšićkoj Župi vezane su pojave vulkanskih stijena (desna strana doline Gračanice, oko sela Kuta, uzdižu se od Blaca preko Morakova do Zagrada, zatim do Liverovića i sa lijeve strane riječnog korita do Jugovića, jugozapadno od Dužica do podnožja Prekornice). Naslage srednjeg trijasa otkrivene su na obodu Gornjeg polja - Gornjo poljski vir i oko potoka od Šuma prema Sušici (bankoviti i masivni krečnjaci masnih boja). U dolini Gračanice u krečnjačkim sedimentima anizijskog kata karakteristična je pojava fosila makrofaune i mikrofaune a otkrivene su i alge. Preko krečnjaka ladinskog kata koji leže preko krečnjaka anizijskog kata, leže naslage crvenih boksita. Gornji trijas je najvećim dijelom predstavljen dolomitima i znatno je uticao na formiranje reljefa blažih formi i oblika. Sedimenti gornjeg trijasa se nastavljaju na srednji trijas u višim djelovima doline Gračanice, naročito između istočnog oboda Nikšićkog polja i doline Gračanice, zahvataju padine iznad sela Ozrinića, veći dio atara sela Bršna i dalje se nastavljaju prema Ponikvicama i Prekornici. Gornji tirjas se javlja oko Gradačke poljane, Jasenova polja i podnožjem Vojnika, oko Gornjeg polja, na prostoru Brezovika oko Virošaka i gornopoljskog vira, zatim jugozapadno od Nikšićkog polja pa sve do oboda Grahovskog polja. Na prostorima gdje su zastupljeni dolomitični sedimenti gornjeg trijasa, reljef je blažih formi i javljaju se vrela i izvori.


15

Sedimenti srednje jure otkriveni su na maloj površini na Crvenoj kiti i to kao podina velikim naslagama crvenih boksita. Dolomiti donje jure su otkriveni na manjim površinama oko Prage, podnožjem Vojnika, zapadnije od Jasenova polja i oko Šišmana, podnožjem Budoša, samim obodom Nikšićkog polja, u Broćancu, Ljeskovim dolovima, Bresticama, oko Vilusa i na više mjesta u okolini Grahovskog polja. Izdvojeni sedimenti gornje jure su zastupljeni u širokoj okolini Vojnika, oko Prekornice i uskom pojasu između Prekornice i jugoistočnog oboda Nikšićkog polja a u jugozapadnom dijelu na prostoru Banjana, Zaljuta i oko Tupana. Oko Petrovića, Zakuća, Crkvica, Velimlja, jugozapadno od Zaljuti, prisutni su portlandsko-neokomski sedimenti debljine i preko 100 m. Na prostoru Brezovika, Ćemenaca i Dragove luke ispod alogenih naslaga prisutni su dolomiti. Sedimenti donje krede, krečnjaci i dolomiti su rasprostranjeni u svim krajevima opštine (dio Prekornice, prema Dužicama, zaravan Štitovo, djelovi Vojnika, Studene, Tovića, Pakline, sjeveroistočne padine Njegoša, sjeveroistočne strane donjih i Gornjih Srijeda, do Zlostupa i planine Golije). Izgrađuju i prostor i zapadno od Trepača, dio Rudina, okolini Velimlja, prostor od Milovića do Petrovića, dio Budoša i Ljeskovih dola. Sedimenti gornje krede su pretežno čisti krečnjaci sa rijetkom pojavom dolomita i izgrađuju prostor dijela Prekornice, Međeđe, Ostroških greda, Planinice, Cerova, Srednje gore, sela Bogmilovića, Vitasojevića, Milojevića, dio Budoša, Riđanskih rupa, Zle gore, Rudina, Grahovskog kraja, Banjana i Oputnih Rudina. Sedimenti fliša gornje krede su prisutni u istočnim graničnim krajevima opštine, na dijelu površi Bara Bojovića, Lukavica i Krnovskog polja, Gackovih greda i Velikog i Malog Žurima (breče, konglomerati, pješčari, pjeskoviti krečnjaci i sivozeleni i sivi laporci na kojima su brojni izvori). Marinski sedimenti perioda kenozoika zahvataju male površine ali su geomorfološki i hidrološki veoma značajne. Prostiru se od Gatačkog polja preko Golije i Duge, Nikšićkog polja, Kunka, Povije, u selu Stubica, oko Glave Zete, Drenoštice, Tunjeva i između sela Vitasojevića, Bogmilovića i Dola pješivačkog. Kopneni sedimenti na prostoru su predstavljeni morenama, siparima, fluvioglacijalnim i aluvijalnim naslagama. U pleistocenu je bilo više centara formiranja lednika i glečera. Najveću površinu je zahvatio glečer koji je pokrivao visoke površi Lukavice, Krnovo, Bojovića Bare, Bojovića Luke, Zakraj, Konjsko, Donje i Gornje Vučje. Glečera je bilo na Orjenu, Bijeloj Gori, Vojniku, Maganiku, Štitovu i Prekornici. U podnožju planina i u ledničkim dolinama su ostale moćne morene (impozantan niz čeonih morena obodom prostranih površi, sjeveroistočno od Nikšićkog polja i u Nikšićkoj župi). Otoke lednika i rijeke bogate vodom krajem pleistocena su se nagomilavale u formirana kraška polja, uvale i duž riječnih dolina (fluvioglacijalni nanosi u Grahovskom polju debljine oko 10 m i još veće u južnom dijelu). U dijelovima Gračanice (Donje Morakovo, Liverovići), u dijelovima Nikšićkog polja (Zavrh, Mokra Njiva, Krupac i Slano) i u južnim djelovima Grahovskog polja su naslage limnoglacijalnih sedimenata.


16

Slika 5. Izvod iz geološke karte ( izvor: PUP OPŠTINE NIKŠIĆ do 2020 / 25

Najvažnije mineralno bogatstvo opštine Nikšić je boksit. U mezozojskim stijenama iz sva tri perioda - trijas, jura, kreda, postoje značajna nalazišta crvenih i bijelih boksita. Crveni boksiti trijaske boksitonosne formacije čine najstarije naslage boksita u opštini i Crnoj Gori. Najvažnije nalazište je na obodu Polja kod Gornepoljskog vira, u Nikšićkoj župi i između doline Gračanice, Bršna i Ponikvice. Ležišta jurske boksitonosne formacije imaju najveće rasprostranjenje: sjeveroistočni i jugozapadni dio Nikišićke župe, Banjani, Bijele Rudine i Grahovski kraj. Sjeveroistočni dio Nikšićke župe zahvata i djelove Maganika i zaravni Štitovo, a prema sjeverozapadu se proteže do Jasenova polja (20 najkvalitetnijih boksita u Crnoj Gori, Biočki stan, Đurakov do, Štitovo, Zagrad, Potplaninik, Kutsko brdo, Borovnik). U jugozapadnom reonu, između Prekornice, rijeke Gračanice i Nikšićkog polja ima više od 10 nalazišta crvenih boksita. Reon Banjana oko Velimlja i Petrovića ima oko 15 ležišta crvenih boksita povoljne sadržine rude. U reonu crvenih boksita Bijelih Rudina i Grahova ima više ležišta, a otkrivena su brojna manja ležišta između Grahova i Trešnjeva. Reon bijelih boksita zahvata prostor od južnog oboda Nikšićkog polja preko Budoša i Lisca do Njegoša i Somine ka sjeverozapadu a takođe na dijelu Bijelih Rudina, Banjana i Oputnih Rudina do granice prema BiH. Istraživanja u Nikšićkoj župi su utvrdila i pojavu bentonita u vidu proslojaka u rožnacima i laporovitim krečnjacima. U predjelu Ponikvica su otkrivene pojave rude željeza.


17

Ukrasni građevinski kamen se eksploatiše na dosta mjesta u okolini Nikšićkog pola (Lipove ravni, Pješivci i Banjani). Takođe, ležišta ukrasnog kamena za koja su definisana koncesiona područja su "Jargič", "Ubla", i "Tijesna vala". Ležište ukrasnog kamena "Gradac" nalazi se 4 km istočno od Nikšića (oko 1,5 km sjeveroistočno od sela Rubeža). Ovo ležište izgrađuju orbitolinski krečnjaci koji se koriste u građevinarstvu najčešće kao poluobrađeni kamen. Od njega su zidani mnogi objekti u Nikšiću uključujući i Sabornu crkvu Svetog Vasilija Ostroškog. Ležište Gradac nije okontureno. Dobro uslojeni krečnjaci ležišta, sa karakterističnim svojstvima koji ga čine pogodnim za korišćenje, prostiru se po pružanju sedimenata daleko izvan Gradca. Širi prostor ležišta Gradac bio je obuhvaćen regionalnim ispitivanjima i istraživanjima u više navrata. Potrebno je uraditi detaljna geološka istraživanja koja će se realizovati kroz koncesiju. Procijenjene perspektivne rezerve C2 kategorije od oko 3 000 000 m3 . Postojeća ležišta tehničko građevinskog kamena su: "Midova kosa" - Budoš (koje se dugo godina eksploatiše), Bogovi lazi. Takođe su utvrđena ležišta tehničko građevinskog kamena "Bogetići" za koje postoji interesovanje za dobijanje koncesija, zatim Lukovo (Istražno eksploatacioni prostor se nalazi u KO "Orah"). Postoji i ležište "Grabova kosa" za čija detaljna geološka istraživanja i eksploataciju tehničko građevinskog kamena na istražno eksploatacionom prostoru je data koncesija. Nalazi se na karstnom području Stubičkih dolova južno od Nikšića, na oko 650-780 mnm i zahvata površinu od 14,8 ha. Prostor je izgrađen od karbonatnih sedimenata gornjokredne starosti, predstavljenih slojevitim bituminoznim krečnjacima koji su uglavnom karstifikovani i ispresijecani raznovrsnim karstnim oblicima među kojima su škrape i vrtače. Opština Nikšić pripada dubokom kršu gdje u sastavu zemljišta dominiraju krečnjaci na kojima nema ili je malo površinskih tokova. Na prostorima gdje se na površini ili određenoj dubini javljaju nepropusne stijene (Nikšićka Župa, Gornje Polje, Donja Zeta, Nudo), javljaju se površinske vode. Osnovna karakteristika prostora opštine Nikšić je izuzetna složenost hidroloških pojava i oblika, posebno na prostoru Nikšićkog polja i njegove okoline. To je posljedica izrazito kraškog terena gdje donja granica krša dostiže i 4230 m. Cirkulacija vode i razvoj podzemnih šupljina vrši se često i više stotina ili hiljada metara ispod nivoa mora. Istraživanjima je utvrđeno da postoje brojne podzemne hidrološke veze između određenih ponora i izvora. 8 Prisutna je i pojava poniranja vode u kvartarne naslage pri visokim vodostajima rijeka. Podzemne vode - Nikšićko polje je formirano između dubokog i fluviokrša pa je zbog toga bogato vodom. Podzemne vode u Nikšićkom kraju kreću se tako da ponori daju vodu određenim vrelima, podzemni kanali se često prepliću ili prolaze jedan ispod drugog. Složena geološka građa i litološka osnova i dinamičan reljef, kišni i temperaturni režim i ostali prirodni uslovi su uticali na pojavu raznih oblika krških vrela i izvora. U Opštini Nikšić postoji mnogo kraških tipova vrela: Vokliška vrela (sistem vrela Glava Zete) obično predstavljaju površinski nastavak podzemnog ili ponorničkog toka, a dijele se na pećinska, skrivena, razbijena, vrela zvana oka i vrelski sistemi. Pećinska vrela su: Pećinska slanska (sjeverni obod Slanskog polja) i Vrelo Zoja u Gornjem Polju. Najljepši primjer sakrivenih vrela je vrelo Glava Zete. Vrela Vidrovan i Vukovo vrelo u Gornjem Polju su tipični primjer pukotinskih vrela, gdje je podzemni tok razbijen u više kanala prije izbijanja na površinu. Vrela Vidrovana (Gornji i Donji Vidrovan) izbijaju iz brojnih pukotina u koritu Surdup. Vukovo vrelo čini više vrela, polukružnog rasporeda na pojasu dužine 130 m, a visinske razlike do 5 m. Vrela oka su: Krupačko oko, Veliko i Malo Slansko oko i Oboštičko vrelo u Donjoj Zeti. U Nikšićkom polju ima oko 6 estavela od kojih je najpoznatija Gornjopoljski vir koji je najveća estavela u Dinaridima. Mukavice, potajnice ili interminentna vrela su Vidov potok u Gornjem Polju i Vrelo Zaslapnica u Nudolu.


18

Površinske vode - na prostoru zaravni dubokog krša (Grahovo, Nikšićke Rudine, Banjani i Oputne Rudine), su dva riječna sliva - sliv Trebišnjice i sliv Grahovske rijeke. Trebišnjica je naduža ponornica u Dinaridima, koja izvire iz jakog vrela Oko (330m). Dužina toka je 97 km, a površina sliva je 1948 km2. Ima vrlo složen sistem površinskih i podzemnih tokova. U slivu Trebišnjice posebnu hidrološku cjelinu predstavlja sliv lijeve pritoke Sušice i tokova u tom slivu (Nudolska rijeka i Zaslapnica). Izvorište Zaslapnice se nalazi iznad sela Zaslap na 765mnm i jedno je od tri interminentna vrela u Crnoj Gori. Dobila je naziv po slapovima na kojima su bile vodenice na potezu od vrela do Nuda. To je snažno kraško vrelo, a od jula do septembra je potajnica i zato spada u sezonska intermitentna vrela. Na vrelu Zaslapnice izbijaju 2 podzemna toka, jedan stalan, a drugi intermitentan. Vrelo je kaptirano za snabdijevanje vodom sela Zaslap. Sušica izvire ispod sjevernog podnožja Bijele gore i spaja se sa Nudolskom rijekom kod Šugljaja. Kod udoline Nudo, ispod Kunske grede su vrela Kunske rijeke koja se uliva u Sušicu kod sela Kunska. Dolomitični sastav terena Nudolske udoline uslovio je pojavu većeg broja manjih vrela i izvora i cio kraj ima pitom izgled. Oputne Rudine, Banjani i Nikšićke Rudine su bezvodan prostor. U vrijeme obilnih padavina karakteristične su poplave u Velimskom polju, Trepčima i rjeđe u Nikšićkim Rudinama. Stanovništvo se snabdijeva vodom iz bistjerni, ublova, lokava i snježnica. Grahovska rijeka nastaje i ponire u Grahovskom polju. Izvori su i u sjeverozapadnom obodu polja ispod dolomitične zaravni Grahovca, na oko 800 mnm. Dobija vodu i iz vrela pritoka Grabovice, potoka koji hrani vrelo Bljeljaj i potoka Čelina. Vrelo Grabovice je stalno. Iz pomenutih vrela snabdijevaju se naselja u Grahovskom kraju. Ostali dio Grahovsko-viluškog kraja snabdijeva se vodom iz bistijerni, ublova i lokava. U zaseoku Nudo je mali izvor i u mjestu Pištet. U središnjem dijelu opštine prisutno je veliko bogatstvo površinskih i podzemnih voda. Udolina Golije i Duge između Gatačkog i Nikšićkog polja na kontaktu krečnjaka i paleogenog fliša, krečnjaka i dolomita ima više manjih izvora, ali je kraj siromašan površinskim pojavama voda. Od Bobotova groblja do Krsca ima manjih izvora. Između Krsca i Gornjeg Polja takođe je malo stalnih izvora, manje izdašnosti. Podnožjem Njegoša u Donjim Srijedama se povremeno javljaju dva izvora. Hidrološke karakteristike Nikšićkog polja su se transformisale zbog izgradnje akumulacionih jezera za potrebe HE Perućica. Sve vode Nikšićkog polja i bliže okoline pripadaju slivu rijeke Gornje Zete, orijentisane su prema jugoistoku i pripadaju slivu Donje Zete, slivu Skadarskog jezera i šire slivu Jadranskog mora. Zeta je glavna rijeka Nikšićkog polja. Prije podizanja vještačkih akumulacija na dijelu Nikšićkog polja i Gračanice je Zetu formiralo oko 30 rijeka, riječica i potoka. Glavni tok rijeke nastaje u Gornjem Polju od većeg broja vrela i rijeka Sušice i Rastovca. Sušica nastaje od dva jaka izvorišna kraka Vidrovana i Boljašnice, a Rastovac od rastovačkih vrela uz prihvatanje sa desne strane Bogduše i Vidova potoka. Jugozapadnim obodom Gornjeg Polja teče Miločanski potok koji nastaje od Miločanskih vrela a gubi vodu ispod Prijevora između Gornjeg Polja i Krupačkog polja. Prokopan je kanal kojim je Miločanski potok skrenut u Zetu, čime je smanjeno plavljenje zapadnog dijela Gornjeg Polja.


19

Vidrovanska vrela (Gornji i Donji Vidrovan-razbijena vrela) su glavna vrela u Nikšićkom polju. Od njih nastaje rijeka Vidrovan, koja u kišnom periodu i u doba otapanja snijega ima veliki proticaj, a u sušnom ljetnjem periodu vodostaj se znatno smanji. Minimalna izdašnost vrela Gornjeg Vidrovana je 250 l/s, a Donjeg Vidrovana 200 l/s. Dio vode Gornjeg Vidrovana gubi se prije spajanja sa Donjim Vidrovanom u ponore pukotinskog karaktera i izbija na vrelo Zoja i Rastovačka vrela. Vukovo vrelo se nalazi sa sjeverozapadne strane brda Velje gomile. Za potrebe vodenice napravljena je kružna podzida preko koje voda teče pod imenom Boljašnica. Rijeka Vidrovan sa desne strane prima vodu Boljašnice. Spajanjem Vidrovana i Boljašnice nastaje Sušica. Sušica prima sa desne strane vodu jednog broja vrela, od kojih su važnija Mlinska vrela. Gornjepoljski vir se nalazi u zapadnom obodu Gornjeg Polja ispod strmih dolomitičnih strana Viroštaka. Gornjepoljski vir je najveća estavela u Dinaridima. U toku jeseni, zime i proljeća radi kao vrelo, a u ljetnjim mjesecima kao ponor. Eliptičnog je oblika, prečnika oko 98 m i dubine preko 90 m. Rastovac teče istočnim obodom Gornjeg Polja. Glavna vrela Rastovca su oko Blata Matanovića i nizvodno. Procijenjeno je da je njihova minimalna izdašnost 150 l/s vode. Proticaj na rijeci dosta varira u toku godine, ali ne presušuje ni ljeti. Prije spajanja sa Sušicom Rastovac prima sa desne strane Vidov potok, čije izvorište Mukavica predstavlja intermitentno vrelo. Najviši izvori su oko 350 m udaljeni od ponora u Gornjem Vidrovanu i utvrđena je njihova podzemna hidrološka veza. Vrelo Zoja u sjeveroistočnom obodu Gornjeg Polja, daje vodu Bogduši, ljeti prestaje da otiče, a u otvoru vrela se zadržava voda koja se uliva u Rastovac. Mukavica (izvorište Vidovog potoka) se nalazi u sredini Gornjeg Polja, sa desne strane puta Nikšić–Plužine. Vrelo ima karakter potajnice samo u ljetnjim periodu godine. U vrijeme minimalne izdašnosti, krajem avgusta i početkom septembra, funkcioniše tako da se smjenjuju periodi isticanja sa periodima prekida oticanja. Rijeka Zeta nastaje spajanjem Rastovca i Sušice nizvodno od mosta na putu Nikšić-Vidrovan. Zeta u Nikšićkom polju, meandrirajući prema reljefu polja, ima ukupnu dužinu toka (od Vidrovanskih vrela do ponora Slivlje) 28 km. U Gornjem Polju sa desne strane prima vodu periodičnog Miločanskog potoka, koji nastaje od više manjih izvora u Miločanima. U Gornjem Polju postoje četiri grupe ponora:u koritu Vidrovana, Rastovca, Miločanski ponori i u koritu Zete kod Zavrha. Ponori u Zavrhu i Miločanima funkcionišu kao estavele. Kad se voda akumulacionog jezera Krupac poveća iznad nivoa Miločanskog potoka i Zete (618 m) tada voda iz Krupca izbija u Miločane i Zavrh - tada ponori dobijaju funkciju izvora. Od Gornjeg Polja, nizvodno od Brezovačkog mosta, Zeta sa malim padom meandrirajući teče kroz Mokru njivu, gdje sa desne strane prima potok Kaluđerovac, a sa lijeve strane ispod krečnjačkih padina Tovića vodu tri grupe izvora. Srednju grupu čine stalna Glibavačka vrela, koja su ljeti male izdašnosti ali ne presušuju, kao ni južna grupa, pored samog puta – vrela Uzduh. Minimalna izdašnost ovih vrela ljeti je 10-20 l/ s vode. Zahvaljujući ovim vrelima u koritu Zete pored Glibavca ima vode i u sušnom periodu, dok je uzvodno, na prostoru Zavrha kao i nizvodno od Duklova mosta njeno korito tada suvo. Kod mosta na Duklu, Zeta sa lijeve strane primi pritoku Bistricu čije izvorište u podnožju Tovića čini tri grupe vrela. Utvrđena je podzemna hidrološka veza ponora na Barama Bojovića (1450 m) i vrela Bistrica. U sušnom dijelu godine Bistrica presuši, a u kišnom periodu daje Zeti znatne količine vode. Na svom daljem toku Zeta kroz Nikšićko polje primi više pritoka, od kojih neke teku tokom cijele godine. Više vrela koja se javljaju na dolomitskoj podlozi sa zapadne strane Studenačkih glavica formiraju stalni potok Grabovik koji se uliva u Zetu.


20

Jugozapadnim podnožjem Trebjese, iznad dolomitske podloge, javljaju se vrela od kojih u kišnom dijelu godine nastaju rijeka Mrkošnica. Drugi krak Mrkošnice izvire u južnom dijelu Nikšića. Taj vodotok je dijelom proveden cjevovodima ispod željezničke pruge, a dalje je dijelom kanalisan. Spaja se u selu Straševina sa krakom koji dolazi od brda Trebjesa i dalje teku pod imenom Mrkošnica koja se uliva u kanalisani dio Zeta nizvodno od brane akumulacije Vrtac. U krajnjem istočnom obodu Nikšićkog polja (Pac polje) ispod Žirovnice, u selu Ozrinići, izbija manje povremeno vrelo od kojega nastaje rječica Bogduša, koja teče prema najnižem dijelu polja i uliva se u ponor Slivlje. Prije izgradnje vještačkih akumulacija i kanala u Nikšićkom polju za potrebe HE Perućica, Zeta je sa desne strane primala dvije važne pritoke – Moštanicu i Opačicu. Prostrano Krupačko polje imalo je razgranat sistem površinskih tokova. Obodom polja koje danas zauzima jezero Krupac, nalazi se više vrela. U sjeveroistočnom obodu polja su vrela Poklonci (612 m), minimalne izdašnosti 300 m3/s vode. U sjevernom obodu su Žabica (611 m), minimalne izdašnosti 50 l/s i Krupačko oko (610 m), vrela ulaznog tipa u ravni polja, minimalne izdašnosti 130 l/s. U njegovoj blizini je vrelo Zmijanac (609 m), poznato po izuzetno hladnoj vodi. Manji dio voda iz pomenutih vrela je oticao zapadnim dijelom polja prema najvećem ponoru Krupačka jama, a veći dio je tekao prema jugoistoku kao rijeka Moštanica, koja se uliva u Opačicu. U Slanskom polju, prije izgradnje akumulacije Slano, bilo je više tokova koji su dobijali vodu od: Kusidskih vrela (606 m), vrela na Blatini (605 m), Slanske pećine (604 m), Slanskog oka (604 m), vrela Ošca, Krbava, Manito oko (sva na visini 604 m), Klačinskih vrela (605 m) i dr. Najveći ponor Slivlje je prosječno gutao 150 m3/s vode i predstavljao jedan od najpoznatijih ponora u poljima Dinarida. U hidrološkoj mreži Gornje Zete poseban značaj ima Gračanica, koja nastaje od većeg broja vrela i izvora. Najznačajnija vrela su Blaca Morakovska koja su uključena u vodovod Župe. Vrela koja i u sušnom periodu daju više od 10 l/s vode su: Botunac, Radika, Crni oštak, Žukavac, Val, Vrelo, Brankova greda, Brankov potok i Ravna dubrava, sa desne strane, a sa lijeve strane: Peca, Vodica, Mijakovac, Podi, Gojuša, Mlakovine, Velja last, Gvožčić, Javorska voda i Susjed. Kod Jerininog Grada, na nadmorskoj visini 903m, Gračanica prima potok Susjed, koji izbija ispod Prekornice na nadmorskoj visini 972m. Poslije podizanja brane i vještačke akumulacije Liverovići, Gračanica, (koja je ranije u zimskoj polovini godine donosila ogromne količine vode i ulivala se u Zetu u jugoistočnom dijelu Nikšićkog polja), samo za vrijeme najvećeg vodostaja teče nizvodno od akumulacionog jezera. Klimatska i vremenska kolebanja i pretežno kraški karakter zemljišta uslovljavaju velika kolebanja vodostaja. Na svim vrelima i rijekama Nikšićkog polja najveći je vodostaj u novembru i decembru, drugi je maksimum u martu i aprilu, a minimum je u julu i avgustu, a drugi u januaru i februaru. Vodostaj na rijekama, kao i godišnje mijenjanje nivoa vode dosta su poremećeni hidrološkim transformacijama nastalim izgradnjom vještačkih akumulacija: Slano, Krupac, Liverovići i produžavanjem poplava na dijelu polja – Vrtac. Brojnost ponora je posebna specifičnost Nikšićkog polja. Po tome je kao i po mnogim drugim hidrološkim fenomenima ono primjer kraškog polja u Dinaridima. Istraživanjima obavljenim prije podizanja akumulacija za HE Perućica, utvrđeno je da je ukupno u Nikšićkom polju bilo 886 ponora. Vode Krupačkog polja, prije podizanja brane, zatvaranja ponora i stvaranja injekcionih zavjesa ponirale su u 9 ponora., u Slanom polju je bilo 55 estavela i 16 ponora. U dijelu Nikšićkog polja zvanom Vrtac (danas akumulacija) prije podizanja brane registrovano je postojanje oko 360 ponora. Najveći ponori bili su obodom polja (Orlina, Ajdarov ponor, Krš, Opačica i Misor). Ponori ove akumulacije, daju vodu vrelu Oboštica u Donjoj Zeti. Na dijelu Nikšićkog polja jugoistočno od brane akumulacije Vrtac registrovano je postojanje preko 460 ponora. Od njih je najveći Slivski ponor (600 m).


21

Najveći dio ovih ponora daje vodu vrelima Glave Zete. Voda iz Slivskog ponora izbija na vrelu Perućica u donjoj Zeti. Donja Zeta nastaje u sjeverozapadnom obodu Bjelopavlićke ravnice od više jakih vrela. Najvažnija su vrela Perućica, Glava Zete i Oboštica. Perućica ima pukotinski sistem vrela od kojih su najviša vrela na nadmorskoj visini 348 m, a ostala sve niža do nadmorske visine od 90m. Ova vrela su podzemnim hidrološkim vezama povezana sa: ponorom Slivlje u Nikšićkom polju (600 m), sa ponorima sa desne strane doline Gračanice (Liverovićko jezero, 732 m) i ponorima Bara Cigovića (1590 m). Prije izgradnje vještačkih jezera u Nikšićkom polju najveći dio voda Nikšićkog polja izbijao je na vrelo Perućica, stropoštavao se u obliku bijelih slapova na dužini od jednog kilometra, sa padom od 348 do 70 metara, do mjesta spajanja sa Glavom Zete. Poslije podizanja akumulacija, rijetko su poplave u Slivlju, najnižem dijelu Nikšićkog polja, te su tako i slapovi Perućice sada rijetka pojava. Glava Zete je najvažnije vrelo Donje Zete. Ovo je veliki sistem vrela koji u vrijeme minimalne izdašnosti daje oko 3 m3/s, a u vrijeme najveće izdašnosti više desetina m3/s vode. Utvrđena je podzemna hidrološka veza ovoga sistema vrela sa ponorima u Nikšićkom polju (Misor, Ponorčine, Carev most i dr.). Oboštičko oko je izvorište je Oboštice, rijeke kratkog toka, koja se uliva sa desne strane u Zetu. Nadmorska visina vrela je 56m. U vrijeme velike izdašnosti daje i do 20 m3/s, a u vrijeme ljetnjih suša oko 100 l/s vode. Utvrđena je podzemna hidrološka veza ovoga vrela sa ponorima u Nikšićkom polju (Slanski ponori, Backovića ponor, Ajdarov ponor, Klačinski ponori, Široka ulica, Orlina, Opačica i dr.). Drenovačka vrela nalaze se južno od Oboštičkog oka. Pored Drenovačkih vrela tu su još Milojevićka i Svinjička vrela. Utvrđena je hidrološka povezanost prostora u Trepčima (920 m) i Svinjičkih vrela (50 m). Prema jugoistoku su vrela Dobrik i manje vrelo kod Čalanovice, koje daje vodu potocima koji se ulivaju u Zetu. Prosječni proticaj na Donjoj Zeti, na profilu Rošca, poslije dobijanja voda vrela Perućice, Glave Zete i Oboštice je 50 m3/s, što je znatno više nego što je proticaj svih voda Nikšićkog polja prije njegovog poniranja. U Opštini Nikšić je u periodu industrijalizacije i urbanizacije nakon II Svjetskog rata napravljeno više akumulacija za potrebe hidroelektrana. U Nikšićkom polju je stvoreno više vještačkih jezera kao što su Krupačko, Slansko jezero, Vrtačko jezero koje je periodično i kompenzacioni basen Slivlje, Liverovićko jezero u Nikšićkoj Župi, za potrebe HE Perućica. Za potrebe HE Grnčarevo na Trebišnjici je izgrađeno Bilećko jezero, a na Grahovskoj rijeci je stvoreno vještačko jezero radi stvaranja mogućnosti za navodnjavanje. Krupačko jezero se nalazi u sjeverozapadnom dijelu Nikšićkog polja okruženo obroncima Uzdomira i Zle gore a od Slanskog jezera je odvojeno krečnjačkom zaravni Riđanskih rupa, vrtača i brežuljaka. Površina jezera je 5,7 km2 a dubina 12m. Dužina brane je 1480 m. Jezero hrane vrela Poklonci, Žapica, Krupačko oko, Zmijanac i dr. Jezero gubi vodu (1,5 m3/s) u zapadnom obodu ispod ogranka Zle gore - Zakruplje, oko ponora Krupačka jama, oko desnog boka brane i u periodu kada je nivo jezera viši od 618 mnv. Jezero se ljeti koristi kao gradska plaža i pruža mogućnost za razvitak sportova na vodi i izletnički turizam.


22

Slansko jezero je u krajnjem jugozapadnom dijelu Nikšićkog polja, njegove zapadne i južne obale su strme (dijelovi uzvišenja Kite, Goštaca i Budoša), a sjeverni dio prema Krupačkom jezeru je krečnjačka zaravan Riđanske rupe. Pored jezera prolazi magistralni put Nikšić - Vilusi a preko brane prolazi put Nikšić - Cetinje. Oko jezera postoji neasfaltirana staza. Površina jezera je 8,89 km2 i poslije Pivskog je najveće vještačko jezero u Crnoj Gori. Ima dubinu 18 m a dužina brane 1629 m. U sredini Slanskog jezera je krečnjačko ostrvo Viža 663 m pokriveno šumskom vegetacijom. Jezero se hrani vodom vrela: Kusidskih, vrelo na Blatini, Slanska pećina, Slansko oko, Ošca, Krbanja, Manito oko i dr. Za sada se koristi za potrebe HE Perućica, ribolov, a budućnosti je da se u većoj mjeri koristi u turističke svrhe. Slansko jezero takođe gubi vodu poniranjem ispod brane u sjevernom dijelu na kontaktu brane i krečnjačkog oboda - Riđanska pećina, ispod sredine brane i na južnom spoju brane sa krečnjačkim obodom. Najveća gubljena su u zoni Orlina-Broćanac. Akumulacija Vrtac, površine 13,42m2 se nalazi u južnom dijelu Nikšićkog polja koji je prije izgradnje HE Perućica intenzivno obrađivan. Brana je duga 2383 m, a dubina jezera dostiže 11 m. U akumulaciju Vrtac uliva se rijeka Zeta. Od sve tri akumulacije oko 71% doticaja vode ide u Vrtac, pa je rješenje vododržljivosti akumulacije Vrtac veoma važno. Na prostoru akumulacije Vrtac nije urađena injekciona zavjesa zbog ekonomskih razloga i neizvjesnosti pozitivnih efekata. HE pri visokim vodostajima Zete koristi samo akumulaciji Vrtac, zatim jezero Slano, a nakon sezone kupanja i vodu jezera Krupac. Kompenzacioni basen Slivlje se nalazi u jugoistočnom dijelu Nikšićkog polja gdje se završava sistem kanala ukupne dužine 40 km. Ima ulogu regulisanja viška ili manjka vode za ravnomjerno uticanje u tunel kroz Planinicu. Jezero Liverovići je u dolini Gračanice u Nikšićkoj župi. Prvobitna ideja je bila da se izgrade dva vještačka jezera Liverovići i Bjeloševina kao dio sistema HE Gornja Zeta. Kako je utvrđeno da je proticaj vode na Gračanici mnogo niži od predviđenog, a javila se i potreba za industrijskom vodom za Željezaru, odustalo se od gradnje akumalacije Bjeloševina i jezero se koristi samo za potrebe Željezare. Grahovsko jezero je u izvorišnom dijelu Grahovske rijeke, udaljeno oko 1,2 km od sjeverozapadnog oboda Grahovskog polja. Jezero je izgrađeno zbog navodnjavanja Grahovskog polja, a voda vrela u izvorišnom dijelu Grahovske rijeke se koristi za snabdijevanje Grahova i okolnih sela. Pri podizanju betonske brane je došlo do pojave pukotina i gubljenja vode iz jezera. Nakon izvršenih intervencija jezero je sigurna akumulacija, koja se u narednom periodu može koristiti za navodnjavanje, a s obzirom na značaj i budući razvoj Grahova i Grahovskog kraja i samo jezero će dobit na značaju. Bilećko jezero ili Miruško jezero podignuto je u izvorišnom dijelu rijeke Trebišnjice i na tom dijelu toka je bila granična rijeka (BiH). Slivno područje gornjeg toka Trebišnjice zahvata najveći dio Banjana i Oputnih Rudina. Ukupna površina jezera je 20 km2 a preko ostrva Bobotova glava, prolazi granica između Crne Gore i BiH. Crnoj Gori pripada 4,82 km2 ili 24,1 % jezera, a od ukupnog slliva jezera na prostoru Crne Gore je oko 45%. U narednom periodu Bilećko jezero se može koristiti i za vodosnabdijevanje. U okolini opštine Nikšić su tri planinska jezera, Trnovačko, Kapetanovo i Manito jezero koja koriste i stanovnici Opštine Nikšić, a mogu imati i značaj za buduću međuopštinsku saradnju za razvoj turizma. Trnovačko jezero se nalazi u krajnjem zapadnom dijelu Crne Gore nedaleko od granice BiH. Nadmorska visina jezera je 1517 m, a površina je 399 250 m2 a najveća dubina 9,2m.


23

Kapetanovo i Manito jezero se nalaze na površi Lukavica. Kapetanovo jezero je na 1678 mnm površine 92180m2, a najveća dubina jezera je 37 m. Do Kapetanovog jezera se dolazi kolskim putem preko Krnova, od Nikšičke župe i preko Bare Bojovića. Manito jezero je jugoistočno od Kapetanovog jezera na 1773mnm. i površine je 26000m2, a najveća dubina jezera je 13,4m.. Područje opštine Nikšić pripada velikoj tektonskoj jedinici – visokom kršu. Debljina sedimentnog kompleksa stijene u predjelu Orjena i Boke Kotorske (uz južnu granicu opštine) iznosi oko 15 km. Uz sjeveroistočni dio područja pravcem SZ-JI proteže se od najspuštenijih dijelova Mohorovičićevog diskontinuiteta na dubinama oko 50 km. Idući prema moru, ova se ploča uzdiže i kod Boke Kotorske je na dubini oko 35 km. Stijene su intenzivno borane i rasjednute tektonskim kretanjima, koja traju od sredine paleogena do danas. Strukture su pravca pružanja SZ-JI do I-Z (prema Orjenu). Razlikuju se uspravne, kose i prebačene bore. Sve su bore razlomljene i mnoge su u reversnim odnosima. Ističu se i relativno veće navlake od Nikšića i prema Gatačkom polju (Kučka Kraljušt), te prema moru (navlake Orjena i Lovćena). Pojedini rasjedi pružaju se granicama nizova struktura, tako da odvajaju strukturne cjeline. Rasjedi pripadaju trima sistemima. Uzdužni su pravca pružanja SZ-JI do I-Z. Većinom su reversni. Poprečnl rasjedi su pravca pružanja SI-JZ. Izdvajaju se tri veća, koji se sastoje iz glavnog i pratećih ili sekundarnih rasjeda. Dijagonalni rasjedi pravca pružanja S-J do SSZ-JJI vrlo su izraženi u reljefu, a na pojedinim dionicama očituje se horizontalno smicanje susjednih tektonskih blokova. Tri su najvažnija rasjeda koji moguće označavaju jednu široku rasjednu zonu: Kotorski rasjed, rasjed Njegoš-Risan i Milovički rasjed. Najstariji su pokreti po uzdužnim rasjedima. Poprečni se rasjedi čine starijima od dijagonalnih. Najaktivnlji rasjedi su Njegoš–Risan, Kotorski rasjed i rasjed Gacko–Nikšić–Danilovgrad. Ima predjela u kojima se poprečni rasjedi iskazuju najmlađima što je vjerovatno posljedica pripovršinskog tektonskog kretanja prema jugu, pa duž tih rasjeda dolazi do razmicanja stijena. Rasjedi okoturuju Nikšićko polje (Budoški, Gornjepoljski, Miločansko-Krupački) a prisutan je i duboki gravimetrijski rasjed Nikšićko polje–Bjelopavlićka ravnica. Tektonska aktivnost i razlomljenost struktura povećava se prema moru. Priobalnim dijelom, uključujući predjele Grahova, prostire se seizmotektonski najaktivnija zona u Crnoj Gori. Tektonski pokreti najizraženiji su u relativno širokim zonama rasjeda Gacko–Nikšić–Danilovgrad, te rasjeda Njegoš–Risan i Kotorskog rasjeda. Rasjed Gacko–Nikšić–Danilovgrad vjerovatno je uzdužni rasjed s obnovljenim tektonskim pokretima u najmlađem neotektonskom razdoblju. Sva tri imenovana rasjeda graniče se velikim strukturnim cjelinama i većim strukturama. Budući potresi će se najvjerovatnije događati u najvećem broju u njihovim zonama. Na poukama i iskustvima stečenim nakon Crnogorskog zemljotresa (1979.g.) promovisana je nezaobilazna uloga prostorno urbanističkog planiranja u mitigaciji zemljotresnog rizika. Pokazalo se da je neophodno konstituisanje i uvođenje sveobuhvatanog integralnog koncepta smanjenja seizmičkog rizika. Područje opštine Nikšić nalazi se uz sjeverni rub seizmički najaktivnijeg pojasa dubrovačkog i crnogorskog primorja. Može se utvrditi da se opština Nikšić nalazi u zoni u kojoj je moguće očekivati potres jačine 7 i 8 0 MCS. U dolini Donje Zete do 80 MCS a u Nikšićkom polju i prostoru Duge i Golije do 70 MCS. Jugozapadni dio područja opštine (okolina Grahova) nalazi se u zoni 8o MCS. Najveći dio prostora opštine Nikšić pripada zonl 7o MCS, a samo sjeveroistočna granica zoni .6o MCS.


24

Unutar područja opštine zabilježeni su relativno slabiji potresi s maksimalnim magnitudama do 4,9 Rihterove skale. Najčešće se potresi javljaju između Nikšića i Grahova, prema Gatačkom polju i uz sjeveroistočnu granicu opštine. Dio područja oko Grahova spada u pojas pojačane seizmičke aktivnosti. Najači potresi iz tog pojasa dogodili su se u Boki Kotorskoj, što je neposredno uz južnu granicu opštine. Zabilježeni potresi intenziteta oko 9 o MCS (magnituda M oko 6,5). U Gatačkom polju najači potres bio je magnitude 5,6. Uobičajene dubine žarišta (hipocentara) zabilježenih potresa kreću se između 4 i 47 km. Najveći maksimalni intenziteti potiču od velikog crnogorskog potresa u 1979.g.

Prikaz klimatskih karakteristika sa odgovarajućim meteorološkim pokazateljima

Nikšić je u Crnoj Gori tipičan predstavnik prelazne klime. To je posljedica njegovog središnjeg geografskog položaja i otvorenosti za prodor maritivnog temperaturnog uticaja a veliki uticaj ima i rašlanjenost reljefa i uticaj okolnih visokih planina. Raščlanjenost reljefa uslovljava različitost mikroklime, pa postoje razlike između zatvorenih depresija u odnosu na površi i planine, kao i prisojnih u odnosu na osojne strane itd. Reljef posebno mnogo utiče na količinu padavina. Na planinama bližim moru (Bijela gora, Pusti lisac, Lupoglav) količina padavina se povećava sa visinom do 1100m, a zatim se smanjuje. Na planinama u unutrašnjosti količina padavina je najveća na visinama od 1500 - 2000m. Pojedini djelovi opštine Nikšić su manje ili više otvoreni uticaju mora, pa je to važan klimatski faktor. Pješivci i Nikšićko polje su otvoreni uticaju mora preko Donje Zete, prema Zetskoj ravnici i Skadarskom jezeru, i preko Bojane prema Jadranskom moru. Na klimu Grahovskog polja znatno utiče otvorenost preko Dragaljskog polja i Ledenica prema Boki Kotorskoj. Banjani i Oputne Rudine imaju izvjesnu otvorenost preko doline Trebišnjice prema primorju južne Dalmacije. Vještačka jezera Slano, Krupac i Vrtac imaju izvjesne uticaje na klimu Nikšićkog polja, dok Bilećko jezero utiče na niže djelove Banjana i Oputnih Rudina. Uticaj na klimu Nikšićkog polja imala je nagla industrijalizacija, porast i širenje grada Nikšića i njegovog broja stanovnika poslije II Svjetskog rata. Najvažniji klimatski elementi po kojima se poznaje klima određenog prostora su: osunčavanje, temperatura vazduha, vazdušni pritisak, relativna vlažnost vazduha, oblačnost, padavine i vjetrovi. Osunčavanje - prosječno godišnje u Nikšiću sunce sija 2250h. Prosječno je najveće osunčavanje u julu 322 h, a prosječno najniže osunčavanje je u decembru 97 h. Temperatura -Srednja godišnja temperatura vazduha u Nikšiću je 10.90C. Najhladniji mjesec je januar sa 1.50C, a najtopliji jul sa 20,70C. (god amplituda 19,20). U Nikšiću se negativne temperature javljaju od oktobra do maja, a temperature niže od -50C od novembra do marta. Prosječan broj dana u kojima minimalna dnevna temperatura padne ispod 00C je 65,1 dan. Prosječan broj dana sa temperaturom većom od 300C je 19,7 dana. Sa aspekta povoljnosti uslova života u Nikšiću važno je istaći da je prosječan godišnji broj dana sa temperaturom većom od 180C kada je neophodno zagrijavanje stambenih i radnih prostorija oko 200 dana (od oktobra do maja). U većem dijelu opštine Nikšić mrazevi su česta pojava u najvećem dijelu godine, naročito u zimskoj polovini. Prosječno je godišnje u Nikšiću dana sa mrazevima 66,1. Vlažnost vazduha i oblačnost - prosječna godišnja relativna vlažnost najviša je u Grahovu 79,8%, a najniža u Nikšiću 68,6%. Relativna vlažnost je najniža u julu, u Nikšiću 58,0%, Grahovu 70,5%, Velimlju 70,5%, dok je u Crkvicama najniža u avgustu 69,3%. Nikšić ima umjerenu relativnu vlažnost. Oblačnosti zavisi od vlažnosti vazduha, promjene temperature, kao i od reljefa. Minimalna oblačnost je na svim navedenim meteorološkim stanicama u julu i avgustu, a najmanja godišnja oblačnost u Velimlju i Grahovu. Prosječno je u Nikšiću godišnje 29 dana sa pojavom magle. Magla U Nikšićkom polju najviše se javlja iznad


25

akumulacionih jezera i iznad rijeka, a u bližoj okolini Nikšićkog polja i oko prijevoja Planinica, Trubjela i Javorak. Prosječan godišnji broj vedrih dana u Nikšiću je 94 ili 25,8%. Mutnih dana u Nikšiću 107 ili 29,3%, a to znači da je umjereno oblačnih dana 164 ili 45,0%. Slično je i u Grahovu, dok je u Velimlju znatno veći broj vedrih dana. Padavine - Postoji znatna razlika u količini padavina između pojedinih mjesta u opštini Nikšić. Najveća prosječna godišnja količina padavina je na Bijelog gori i ostalom dijelu Orjena. Na Crkvicama, u blizini granice opštine Nikšić, prosječno godišnje padne 4742mm padavina (max 8063mm). Od mjesta na kojima se vrši mjerenje padavina u opštini Nikšić najveće količine padavina dobija Grahovo, prosječno godišnje 3140mm, zatim Nikšić 1993mm, Velimlje 1599mm. U svim mjestima najveća količina padavina je u novembru. Prosječne godišnje količine padavina za pojedina mjesta u opštini Nikšić (za period 1961 - 2000.g.) su sljedeće: Bogetići 2085mm, Polje (Vidrovan) 1823mm, Jasenovo polje 1852mm, Lukovo 1523mm, Petrovići 1348mm, Presjek 1728mm, Nikšićke Rudine 1783mm, Vasiljevići 1933mm i Vraćenovići 1400mm. Udio snijega u ukupnoj količini padavina u Nikšiću je 11,8%, dok je središnji godišnji broj dana sa sniježnim padavinama 19. Središnji broj dana sa sniježnim pokrivačem u Nikšiću je 30. Period padanja snijega u Nikšiću je prosječno od oktobra do maja, a najviše u januaru 5 dana. Prema godišnjem indeksu ariditeta opština Nikšić spada u humidne (vlažne) krajeve. U Velimlju je jul mjesec aridan, jun i avgust semiaridan, a u Nikšiću i Grahovu jul i avgust su semiaridni mjeseci. Svi ostali mjeseci spadaju u humidne. Međutim, ovi pokazatelji samo djelimično prikazuju problem suše tokom ljetnjih mjeseci u krškom kraju. Vjetar - Grad Nikšić ima izrazite vjetrove pravca sjever - jug koji su znatno jači. Sjeverni pravac vjetra je zastupljen sa 23,5% a južni sa 19,4 %. Od ostalih pravaca donekle je zastupljen sjeveroistok i jugoistok. Dominatno jak vjetar u Nikšiću je sjever ili bura. Anticiklonski, rijetko ciklonski vjetar, koji obično snižava temperaturu, smanjuje oblačnost i vlažnost vazduha. Obično duva od sjevernog ili sjeveroistočnog pravca preko planina i posebno preko prijevora Javorak, Planinica, Štitovo. Jugo ili jug je takođe dosta jak vjetar naročito u Nikšićkom polju. Predstavlja topao i vlažni vjetar koji donosi naoblačenje i padavine. Kao posljedica djelovanja reljefa, planine Orjena i Bijele gore, kao i planina u unutrašnjosti, ponekad kod duvanja južnog vjetra dolazi do pojave južnog fena koji niz unutrašnje padine planina u poljima, udolini Nudo i uvalama povećava temperaturu, otapa snijeg i izaziva poplave. Na prostoru opštine Nikšić, posebno zapadnim dijelovima bližim moru, javlja se vjetar maestral, vlažni i kišoviti vjetar.

Opis flore i faune, zaštićenih prirodnih dobara, rijetkih i ugroženih divljih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa

Područje opštine Nikšić obuhvata relativno veliki prostor (skoro 1/4 ukupnog prostora Crne Gore). Tu se ispoljavaju razni klimatski uticaji, raznovrsnost geološke podloge, razni tipovi zemljišta, raznovrstan reljef, antropogeni uticaji itd. To je uslovilo nastanak raznovrsnih staništa, a s tim u vezi i raznovrsne flore i faune i životnih zajednica (biocenoza) koje su u stalnoj interakciji sa svojim staništem utičući i mijenjajući jedno drugo. Ovaj prostor je vrlo bogat raznim vrstama biljaka. Od ukupno oko 3400 vrsta vaskularne flore Crne Gore na ovom prostoru je zastupljeno više od 2000 vrsta što predstavlja u poređenju sa pojedinim evropskim zemljama (V. Britanija 1500, Holandija 1400, Mađarska 2200) izuzetan prirodni resurs. Neke vrste su široko rasprostranjene na ovom prostoru, kao što su: bjelograbić, makljen, crni jasen, hrast medunac, drijen, glog, trnjina i mnoge druge vrste, koje grade najniži pojas listopadnih šuma ovog područja. Iznad ovog pojasa česte su vrste: crni grab, hrast cer, javor gluvač, lijeska, srebrolisna lipa, itd. Na ovaj pojas visinski se nastavlja


26

pojas bukovih šuma u čijem sastavu su najčešće ove vrste: mezijska bukva, gorski javor, javor mliječ, gorski jasen, gorski brijest itd. Od četinarskih vrsta na ovom području zastupljene su: jela koja gradi mješovite bukovo-jelove šume, zatim crni bor, smrča, bor munika i druge. Na ovom prostoru konstatovan je veliki broj endemičnih, reliktnih i rijetkih vrsta biljaka koje su od posebnog značaja. Neke od tih vrsta su od međunarodnog značaja, kao što su npr: Nojmajerova krčagovina-Orjen, Bijela gora; dalmatinski vrisić-Orjen, Osječenica kod Grahova; čekinjuša na Vojniku; orjenska hudika - Orjen, Bijela gora, Štitovo, Njegoš; Knapov karanfil- okolina Grahova; balkanska dioskoreja-Trebjesa i uža okolina Nikšića; Horvatov vrisak– Orjen; dalmatinski zumbulčić-Trebjesa; Litardierov procjepak-Trebjesa; crvena naglavica- Orjen; vranjak-Orjen; pčelica- Trebjesa; vimenjak-Orjen; hederolisna ciklama-Trebjesa; prijatna kandilka- Orjen, Bijela gora; orjenska krkavina-Orjen, Bijela gora; Trebjesa, bosanski skrupnik– Orjen, Bijela gora; i druge vrste. Sve ove biljke su zakonom zaštićene, a vrste sa oznakom * zaštićene su i CITES konvencijom. Od endemičnih vrsta na ovom prostoru zastupljene su još: ljiljan Katanijeve- Orjen, Bijela gora; Formanekova kozokrvina- Njegoš, Vojnik, Štitovo; ljepljiva kozokrvina- Orjen, Bijela gora; Baldačijeva mišjakinjica-samo na Trebjesi; rascijepani kukurijek-Trebjesa; Huterova lastavina-Orjen, Bijela gora, Trebjesa; modro lasinje–Orjen, Bijela gora; zvjezdičasta srčanica–Trebjesa; hrvatski vrisić-Osječenica kod Grahova; Arduinov dubača-Trebjesa; listićasti timijan-Osječenica kod Grahova, Trubjela iznad jezera Slano; uskolisno zvonce- Trebjesa; nježna kockavica-Stubica, Studenačke glavice; Grizebahov tulipan-okolina Grahova; Peterov kozlac-Trebjesa; zanovijet-Stubica, Bogetić; bor munika-Orjen Bijela gora, Štitovo, Prekornica; Pančićev prelazni makljen-Broćanac, Timor kod Grahova; javor gluvač- masovan na prostoru od Vilusa do Grahova; planinski javor-Njegoš, Golija, Vojnik, između Prekornice i Maganika; i druge vrste. Sve ove biljne vrste su takođe zakonom zaštićene. Tercijerno-reliktne vrste su: orah, božikovina, makedonski hrast, klokočika, Pančićev prelazni makljen, planinski javor, javor gluvač, bor munika, crni grab, tisa, medvjeđa lijeska i druge. Rijetke vrste na ovom prostoru su: tisa, medvjeđa lijeska, Pančićev prelazni makljen, pasja lijeska, orjenska krkavina, božikovina, makedonski hrast, Peterov kozlac, listićasti timijan, hrvatski vrisić, zvjezdičasta srčanica, orjenska hudika, nježna kockavica, Baldačijeva mišjakinjica, Knapov karanfil, Horvatov vrisak, Grizebahov tulipan, dalmatinski zumbulčić, Litardierov procjepak, pčelica, hederolisna ciklama, ljepljiva kozokrvina, prijatna kandilka i druge. Sve ove vrste su zakonom zaštićene. Na ovom prostoru zastupljen je i veliki broj ljekovitih vrsta biljaka što daje dobru osnovu za razvoj farmaceutske industrije. Takve biljke su: velebilje, vranilova trava, crveni glog, divizma, digitalis vunasti, primorska žalfija, ivanjsko cvijeće, kantarion, kleka, pasja lijeska– rijetka; lincura– rijetka i zakonom zaštićena vrsta; majkina dušica, maslačak, mrazovac, odoljen, pelin, dubačac, rastavić, rusomača, hajdučka trava i druge. Veliki broj medonosnih vrsta biljaka zastupljen je na ovom prostoru, što daje dobre mogućnosti za širi razvoj pčelarstva. Neke od najmedonosnijih vrsta su: primorska žalfija, zanovijet, sve vrste lipa, bagrem, maslačak, majkina dušica, vranilova trava, lijeska, sve vrste vrba javor, mliječ, divlja ruža, kupina, malina, žuta mrtva kopriva, bijela mrtva kopriva, razne vrste djetelina, metvice, čistaci i mnoge druge vrste. Mnoge vrste na ovom području se koriste i cijenjene su zbog svojih biološki visoko vrijednih plodova.


27

Takve vrste su: divlja ruža široko rasprostranjena, borovnica, šumska jagoda šire rasprostranjena, malina šire rasprostranjena, kupina šire rasprostranjena, lijeska manje zastupljena, divlja jabuka rijetka, rušvica (Amelanchier ovalis) rijetka, nar manje zastupljena, drijen masovno zastupljen, crna zova šire zastupljena, i druge vrste. Šumska vegetacija - Na ovom prostoru egzistiraju sljedeći tipovi šumske vegetacije: 1. Vegetacija lišćarskih listopadnih šuma (a. Kserotermne lišćarsko-listopadne hrastove i grabove šume – red Quercetalia pubescentis Br.-Bl. 1932; b. Kserotermne lišćarsko-listopadne šume bjelograbića i crnog graba – red Ostryo-Carpinetalia orientalis Lak. et al. 1982; c. Bukove šume – red Fagetalia sylvaticae; i d. Žbunasta vegetacija sa trnjinom – red Prunetalia spinosae R. Tx. 1952); 2. Vegetacija poplavnih šuma i šikara vrba, topola, vresina i tamarisa (Klasa Salicetea purpureae Moor 58.); 3. Vegetacija borovih šuma i šikara (Klasa Erico-Pinetea Ht. 1959); 4. Vegetacija tamnih četinarskih šuma i šikara (Klasa Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. 39); 5. Vegetacija higrofilnih šuma i šikara crne johe i šikara barske vrbe (Klasa Alnetea glutinosae Br.-Bl. et Tx. 43). Vegetacija planinskih pašnjaka i goleti - Kao prirodni pojas vegetacije, visokoplaninski pašnjaci i goleti nalaze se iznad šumske zone, tj. najčešće iznad 1700 metara nadmorske visine. Međutim, usljed antropogenih faktora, a u prvom redu zbog paljenja i sječe šuma, došlo je na planinama do stvaranja pašnjačkih i livadskih površina i na nižim visinama, tj. već od 1300 m. Takve površine su u prvom redu visoke zaravni: Lukavica, Krnovo, Konjsko, Gornje Vučje i druge a karakterišu se značajnim bogatstvom raznovrsne planinske vaskularne flore sa velikim brojem endemičnih, reliktnih i rijetkih vrsta koje su od posebnog značaja. Vegetacija i reljefno-klimatski faktori - U zavisnosti od geografskog položaja i geološke građe, izrazito krške predjele opštine Nikšić karakteriše nekoliko markantnih pojasa (zona), obilježenih prvenstveno međuuticajima reljefa, podneblja i samoniklog šumskog i ostalog vegetacijskog pokrova. Na prelazu od najviših prema nižim predjelima, zastupljeni su sljedeći orometrijski pojasi i potpojasi, njima analogni regionalni fitobioklimati te pripadajuća im klimatskozonska vegetacijska područja: 1. Pretplaninski pojas: A – Viši pretplaninski pojas; područje klekovine bora krivulja, B – niži pretplaninski pojas; područje pretplaninske šume bukve Gorski pojas, C – viši gorski pojas; područje šume bukve i jele, D – niži kopneni gorski pojas; područje gorske šume bukve, H – niži prlmorski gorski pojas; područje primorske šume bukve. 2. Brdski pojas : Primorski polusredozemni (submediteranski) brdski pojas J – područje šume hrasta medunca i crnograba, K – područje šuma hrasta medunca i bjelograba. Navedeni (većinom maritimni) fitobioklimati, odnosno (izrazito krška) klimazonska vegetacijska područja, odlikuju se prisustvom više intrazonalnih i azonalnih, bazifilno-neutrofilnih biljnih zajednica (fitocenoza). Životinjski svijet opštine Nikšić je raznovrstan u skladu sa složenošću ostalih prirodnih elemenata. Može se predstaviti po prirodnim cjelinama-ekosistemima: Fauna visokih planina razvijena je na Prekornici, Maganiku, Velikom i Malom Žurimu, Borovnik, Vojniku, Goliji, Njegošu, Bijeloj Gori i Orjenu. Vrhovi ovih planina su tipični visokoplaninski kamenjari, i u nedavnoj prošlosti oni su bili naseljeni najcijenjenijom krupnom planinskom divljači - divokozom. Krda divokoza su postojala na Njegošu, Goliji, Maganiku. Ova plemenita divljač je izlovljena posljednjih 30 godina. Zabranom


28

lova je moguć njen povratak iz NP Durmitor. U visokim planinama srijeće se i vuk iako on pripada fauni nižih predjela. Može se sresti i divlja mačka. Visoki planinski masivi se odlikuju bogatstvom faune insekata i ptica. Najmarkantniji pripadnik ptica je suri orao, jedan od najvećih i najljepših orlova. Nekada je tu živio i bjeloglavi sup. Najrasprostranjenija ptica grabljivica visoko planinske zone je soko ili obična vjetruška. Susrijeće se i puzgavac i galcijalni relikti planinski popić i sniježna zeba, tamo gdje se snijeg najviše zadržava. Fauna visokih površi travnatih predjela Lukavice, Krnova, Gornjeg i Donjeg Vučja, Konjskog, Bojovića bara i Bojovića luka karakteriše veliki broj ptica pjevačica među kojima su najbrojnije Bjelka, Trepetljika, Planinska crvenorepka, Bjela i planinska pliska. Na površima i prisojnim stranama javlja se jarebica i kamenjarka. Od sisara je prisutan zec i lisica, koja se razmnožila osobito u nižim krajevima oko naselja pa predstavlja opasnost. U planinskim krajevima i na površima rasprostranjen je i planinski gušter kao i zmija šarka. Fauna šumske zone se prostire od planinskih površi do polja u kršu i najnižih djelova opštine Nikšić. Raznovrsnost šuma od četinara do bijelog graba i mediteranskih šibljaka uslovilo je prisustvo raznovrsnih životinja. U najvišim četinarskim šumama od ptica se susrijeće tetreb i Lještarka a od sisara se javlja Srna kao i divlja svinja najprivlačnija divljač za lovce. U toku zime mogu se vidjeti divlje svinje koje se spuštaju oko rijeka i vještačkih jezera. Prostori šuma su bogati grabljivicama: crni medvjed, vuk, lisica, kuna i jazavac. Veliko je bogatstvo i raznovrsnim pticama: djetlići-šareni i srednji, sjenica, šumski zviždak, drozd imelaš, drozd pjevač, slavuj i dr. Prisutan je veliki broj žaba: mrka, krastača, a u najnižim djelovima se srijeće na prostoru Pješivaca kornjača. U podnožju Vojnika živi endemska zelena žaba. U šumama krša prisutan je i krški gušter kao i drugi gušteri. Na Ostroškim gredama postoji rijetka vrsta ljuskavog guštera, a u šumama reliktnog bora munike u okolini Krsca mosorski gušter. U nižim djelovima uz zmiju šarku je sve prisutniji i poskok a pored rijeka i jezera rasprostranjena je barska i riječna bjelouška. Fauna insekata u šumama je zastupljena između ostalog i zaštićenim vrstama kao što su šumski mrav, jelenak, nosorožac, leptiri lastin rep , jedarce, Apolonov leptir i sl. Ugroženim vrstama pripadaju više vrsta skakavaca. U prelaznim zonama planinskih šuma i dolina više nego na površima je rasprostranjena srna. Na prostoru srednjih nadmorskih visina do najnižih djelova rasprostranjen je zec. Na visokim planinama rasprostranjeni su vuk i lisica, kuna zlatka i kuna bjelka kao i hermelin, jazavac je rasprostranjen u jugozapadnim djelovima opštine a vidra je nastanjena u blizini svih slatkih voda. Prisutni su i sitni sisari rovčica, slijepa krtica, mali potkovičar, šišmiš, šumski puh itd. Fauna voda nije dovoljno izučena. Zooplankton vještačkih jezera čine grupe Rotatoria, Cladocera, Copepoda i Protozoa. U fauni dna dominiraju predstavnici grupa: Chironomidae, Oligochaeta i Isopoda. U vodama Grahovskog kraja (Velika Osječenica, Ćetkova kamenica, Rutešića vode, Kovačevića lokva, Kešeljev Bovan) i u izvorištu Gornjeg Morakova, je utvrđeno postojanje endemičkog mrmoljka. Osnovu faunističkog sastava vodotoka čine makrozoobentosa: Chiromomidae, Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera, Olligochaeta, Sumilidae i Isopoda. Strukturu zajednica fitoplanktona čine predstavnici: Bacillariophyita, Dynophyita, Chlorophita, Cyanophyta. Fauna riba u rijekama i vještačkim jezerima je predstavljena kroz: potočna pastrmka, kalifornijska pastrmka. U donjoj Zeti živi endemska mekousna pastrmka, bijeli klen, lola, srebrni karaš. U svim rijekama rasprostrenjena je i gaovica. U fauni voda Nikšićkog polja značajan je i plementiti rak. U raznovrsnoj i relativno očuvanoj prirodi Opštine Nikšić registrovano je postojanje preko 130 vrsta ptica.


29

Vještačka jezera predstavljaju zimovališta velikog broja ptica selica a u pojedinim periodima je utvrđeno prisustvo preko 30 000 ptica na jezerima u Nikšićkom polju. Najbrojnije su: patka gluvara, ćubasta plovka, crnovrati gnjurac, riječni galeb, baljoška, morski gnjurac. Ptice su raširene i po ostalim močvarnim djelovima i po livadama Nikšićkog polja, Donje Zete, Grahovskog polja, gdje se mogu vidjeti crvenonoga prutka, poljka, pjevačice, poljska ševa, bijela i žuta pliska, crvendać i druge. U kraškim poljima i oko Glave Zete raširena je poljska jarebica i prepelica. Na području opštine Nikšić zastupljena su tri zaštićena objekta prirode: 1. Botanička bašta (Arboretum) porodice Kovačević u Grahovu – Spomenik prirode, 2. Trebjesa – Posebni prirodni predio. 3. Estavela Gornjepoljski vir - Spomenik prirode "Gornjepoljski vir". Prema stepenu zaštite prirodna područja se mogu podijeliti na: Zaštićena prirodna dobra (postojeća i potencijalna) - Zaštita evidentiranih prirodnih dobara kao dobara od velikog ekološkog, naučnog, obrazovnog i kulturno-istorijskog značaja, koja, pored statusa zaštićenog prirodnog dobra na nacionalnom nivou, predstavljaju i ekološki značajna područja ekološke mreže CG. Ostali spomenici prirode, zaštićena staništa i predjeli izuzetnih odlika: - Prirodni rezervati (dio Bijele Gore u sastavu regionalnog parka Orijen i dio istočnog područja opštine ( Maganik). - Predjeli posebnih prirodnih odlika: šira zona jezera Krupac i Slano kao bioekološka cjelina uključujući i šumski zaštitni obod, Klanac Duga i masiv planine Njegoš; Rekreacioni kompleks i šuma Morakovo; Rekreacioni kompleks i zaravni Krnovo, Konjsko i Lukavica. - Memorijalni prirodni spomenici: Klanac Duga; Zaravan Grahovac i Grahovsko polje; Vrh Javorak. - Spomenici prirode: Izvor Oboštice, Oboštičko oko i slap Perućice u zoni Glave Zete; Zona arheoloških lokaliteta Crvene stijene i pećine Vilina, Budoška, Trnuša, Culjuša, Surdup kod Šipačnog, Estavela Gornjepoljski Vir. - Posebne cjeline prirodnih odlika i rekreacione zone: Kompleks Dažnik Krnovo, Kompleks Morakovo, Kompleks jezera. Ekološki značajna područja- Značaj endemičnih, ali i generalno rijetkih i/ili ugroženih vrsta koje se nalaze na određenom području, istaknut je u međunarodnim akcijama i programima za prepoznavanje centara i/ili značajnih područja za diverzitet određenih grupa, a samim tim i za njihovu konzervaciju kao što su IPA, IBA, IMA, IFA itd. EMERALD područja se identifikuju na osnovu Konvencije o zaštiti staništa evropske divlje flore i faune (Convention on the conservation of European wildlife and natural habitats)- Bernska Konvencija (1979.g.) i Rezolucije 4 - za tipove stanista i Rezolucije - 6. Ova Konvencija je sastavni dio prava EU, primjenjuje se u cijeloj Evropi i dijelom u Africi. U zemljama EU EMERALD područja su tzv. Special Areas of Conservation Interest (SACI).


30

EMERALD područja-područje od posebne važnosti za zaštitu prirode na području Opštine Nikšić: Orijen, Golija i Ledenice.

Slika 6. Zaštićena prirodna područja i područja predložena za zaštitu ( izvor: PUP OPŠTINE NIKŠIĆ do 2020 / 25 )


31

Pregled osnovnih karakteristika pejzaža Opština Nikšić se odlikuje izuzetno bogatom predionom raznolikošću. Raznovrsnost predjela nastala je kombinacijom izuzetnih prirodnih vrijednosti sa različitim lokalnim tradicijama korišćenja prostora, koje su se razvile kao odraz kulturno-istorijskih, socijalnih i ekonomskih prilika. Evropska konvencija o predjelima u dijelu koji se odnosi na zaštitu predjela ukazuje na postupke očuvanja i održavanja značajnih ili karakterističnih obilježja jednog predjela, opravdane vrijednošću nasljeđa, koja proizilazi iz njegove prirodne konfiguracije i/ ili ljudske intervencije. Postojeće vrijednosti područjа, nаstаle dejstvom rаzličitih kombinаcijа prirodnih i ljudskih fаktorа, predstаvljаju osnov i smjernicu dа se plаnsko rješenje zаsnivа nа plаnirаnju predjelа. Predjele čine istovremeno prirodna i kulturna baština i kombinacije njihovih elemenata u prostoru. Prirodna baština - Pod prirodnom baštinom podrazumjevaju se prirodne vrijednosti koje treba sačuvati za naredne generacije. Prirodna baština se ogleda kroz širok spektar geološke, geomorfološke, paleološke, klimatske, hidrološke i biološke raznovrsnosti. Prirodne i poluprirodne predjele prema strukturi, morfologiji, geološkim i hidrološkim karakteristikama možemo podijeliti na: 1.Šume, šikare i šumsko zemljište a. Prirodne šume b. Šikare c. Livade i pašnjaci 2.Ostale prirodne površine – stijene, litice, krševita područja 3.Vodene površine a. Rijeke b. Jezera c. Plavne livade Naročita kombinacija geologije, relјefa, zemlјišta, vegetacije, korišćenja zemlјe, šema polјa i humanih naselјa kreira karakter predjela. Tipovi predjela se većinom baziraju na prirodnim karakteristikama i mogu se naći u različitim djelovima istraživanog područja, ali bilo gdje da se nalaze oni dijele jasno sličnu kombinaciju geologije, topografije, hidroloških šema, vegetacije i istorijskog korišćenja zemlјe kao i šeme naselјa u svim područjima gdje se pojavlјuju. Pojam se odnosi na različite tipove predjela koji su relativno homogenog karaktera. To ne znači da će sva područja biti indentična ali postoje zajedničke šeme koje se mogu uočiti i na karti i na terenu. Na prostoru zahvata izdvojeno je 6 osnovnih tipova predjela koji predstavljaju određene predione cjeline u smislu funkcionalnosti i mogu se posmatrati na regionalnom nivou. 1. Urbani i semiurbani predio (stambena naselja, industrijski kompleksi i sl.) i uređenja urbanog gradskog područja Nikšić (sa gravitirajućim park šumama Trebjesa, Studenačkom glavicom i Uzdomirom i zelenim pojasevima uz riječne dionice Zete, Bistrice, Moštanice i Mrkošnice kroz urbanu zonu). 2. Ruralna naselja. 3. Agrikulturni predio - Polja (Nikšićko polje, Župa Nikšićka, Grahovsko polje) sa naseljima, riječnim dolinama i poljoprivrednim kompleksima.


32

4. Šumoviti predio - kompleksi visokih i ekonomskih šuma ( Vojnik, Bijela Gora, Golija, Somina, Njegoš, Ciganka, Plješivci, Prekornica, Maganik). 5. Predio Nikšićkih jezera sa zaštitnim obodom šuma- turističko rekreativni kompleksi. 6. Predio pašnjačkog kompleksa visokih planina u kombinaciji sa zaštitnim šumama i mješoviti pašnjački kompleksi sa zaravnima pogodnim za razvoj rekreacionih kompleksa (Krnovo, Lukavica, Morakovo, Rudine, Banjani). Unutar svakog tipa prepoznato je više podtipova i područja karaktera predjela. Pregled zaštićenih objekata i dobara kulturno-istorijske baštine Na prostoru opštine Nikšić shodno podacima iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara Zakonom je zaštićeno ukupno 32 kulturna dobra za koje postoji rješenje Uprave za zaštitu kulturnih dobara. Shodno tome, na prostoru opštine Nikšić imamo: objekte sakralnog karaktera, arheološka nalazišta, kulturna dobra profane arhitekture, fortifikacione objekte etnološkog karaktera i objekat tehničkog karaktera. Takođe na prostoru opštine evidentirano je više od 100 spomen obilježja. Praistorijsko nalazište Crvena Stijena kod sela Petrovići, udaljeno od Nikšića oko 30 km, sa 31 stratumom debelim 20-30 m "predstavlja lokalitet sa najsloženijom stratigrafijom u našoj zemlji i uz lokalitet El Castillo u Španiji, paleolitsku stanicu sa najdubljim kulturnim slojem u Evropi". Iako istraživanja nijesu posve okončana dosadašnje iskopine iz srednjeg paleolita, mezolita, neolita i bronze predstavljaju istorijsko-naučni dokaz o počecima ljudskog života na ovom prostoru i njihovoj nerazlučivoj povezanosti sa sveukupnom genezom starijeg kamenog doba na području Mediterana. Most na rijeci Moštanici, sazidan u III vijeku naše ere, sublimira osobenosti rimskog neimarstva u gradnji vijadukata, svodenih mostova i akvadukta i kao takav nijemi je svjedok jednog vremena koje je obilježilo ove prostore. Iz Ilirskog perioda na teritoriji opštine možemo sresti gomile (mogule), dok je iz vremena Rimskog perioda ostalo više tragova u vidu rimskih ploča, novca, miljokazi i dr. U Nikšićkom polju, postoji drevni Bedem. Prema svim raspoloživim istorijskim podacima stari grad Onogošt (Bedem) je nastao još u IV vijeku kao rimsko vojno utvrđenje. Sazdan na temeljima antičke rimsko-gotske citadele, poslije prodora Turaka i doziđivanja, predstavlja njihovo najače uporište. Životopis ove tvrđave seže u pozno rimsko doba, kada je nastao lokalitet Anagastum, osnova na kojoj je izrastao srednjovjekovni grad Onogošt. Ovo je jedan od najimpozantnijih spomenika materijalne kulture koji reflektuje život grada kroz njegovu burnu istoriju i odslikava različite istorijske epohe i stanja u kojima se nalazio ovaj grad kroz vjekove. Tvrđava Bedem predstavlja ostatke starog grada Onogošta koji je smješten na kamenitom brežuljku u jugoistočnom dijelu Nikšićkog polja. Anderva, Sanderva, Anagastum, Onogošt sva su poznata imena pomenutog utvrđenja. Stari grad ima dvije cjeline: u ravnici-ostaci starog grada sa pet kula i sistem gornjeg grada sa šest kula. Tvrđava pod imenom Onogošt podignuta je na grebenu stjenovite glavice koja se izdiže nad poljem 20-25 metara.


33

Postoji niz utvrda iz perioda Nikšića pod Turskom vlašću, a to su kule i gradovi duž klanaca Duge i Golije (Presjeka, Nozdra, Zlostup, utvrda u starom selu Župi i brojne druge). Neke od njih su prilično devastirane i u narednom periodu im treba posvetiti adekvatnu pažnju i tretman kako bi iste zaštitili, a nekima od njih dali status kulturnog dobra. U opštini Nikšić postoje brojni nadgrobni spomenici - stećci ili mramorovi. Stanovnici sa područja Nikšićke opštine nekropole sa starim nadgrobnim spomenicima često zovu "grčko groblje", i "rimsko groblje". Različitog su oblika, a najčešće su u obliku ploče, sanduka, kuće na dvije vode, stuba i krsta. Nekropole sa stećcima su obično locirane na brežuljcima pored puteva. Najbrojniji oblik su ploče (jedan od najljepših primjeraka se nalazi kod crkve Sv.Petra i Pavla u Nikšiću. Na današnjem gradskom groblju nalazi se crkva Sv. Petra i Pavla čiji istorijat gradnje nije poznat. Tradicija kaže da je sagrađena za vrijeme Nemanjića, a živopisana je krajem XVII i krajem XVIII v. Manastir Sv. Luke u Župi, podignut 1492.g. koji je od strane turske vojske paljen dva puta 1853. i 1877.g., osim što je bio zborište za borbu protiv Turaka i politički centar Župe i okoline, u njemu su se prepisivale i crkvene knjige. Crkva Sv. Arhanđela Mihaila u zaseoku Stražnica u Petrovićima podignuta krajem XVI ili početkom XVII v. je tipični arhitektonski obrazac, osim prozora - puškarnica, pravoslavne sakralne arhitekture ovog područja, poznat u primorskoj arhitekturi od prije romantike do renesanse. Identičnu arhitektonsku organizaciju imaju crkve iz druge polovine XVI vijeka: Sv.Save na Počivalima iznad Velimlja, Sv.Georgija na Trebjesi i ostaci crkve u Vasiljevićima kod Župskog manastira. Iz XV i prve polovine XVI v. sačuvane su Jovanjska crkva u Petrovićima i Spasovska crkva u Dragovoljićima koje imaju zidnu dekoraciju. Za vrijeme vladavine Kralja Nikole podignuta su tri značajna spomenika kulture, koja su vezana za neimarstvo, arhitekte Josipa Sladea: Carev most na Zeti; Na ulazu u grad, na rijeci Zeti, 1894.g. podignut je čuveni Carev most, koji je projektovao inžinjer Josip Slade. Carev most se ubraja u najljepše objekte ove vrste u Crnoj Gori. Carev most je najveći građevinski poduhvat tog vremena. Projektovanje objekta, po nalogu crnogorskog knjaza Nikole, povjereno je zadarskom inženjeru Josipu Sladeu. Gradili su ga brojni zidari i kamenoresci iz Boke i cijele Crne Gore. Most je završen nakon šest mjeseci gradnje. Građen je od fino tesanog kamena, u dužini od 269 metara na sredini visok preko 13 m, na svodovima sa 18 lukova. Most je lociran na samom izlazu iz Nikšića, starom putu kojim se preko Pandurice ide ka Podgorici. Saborna Crkva pod Trebjesom; Ova crkva je podignuta 1890.g na Petrovoj glavici nedaleko od dvorca kralja Nikole i posvećena Sv. Vasiliju Ostroškom. Rađena je u Vizantijskom stilu. Podignuta je u slavu poginulih crnogorskih i hercegovačkih junaka u ratovima od 1875-1878.g. Izgradnja hrama počela je 1895.g., a završena 1899.g., prema projektu istaknutog arhitekte Mihaila Timofeeviča Preobraženskog i uz novčanu pomoć ruskog cara Aleksandra III. U izgradnji hrama učestvovali su brojni neimari iz Boke, Korčule i Italije. U njenoj neposrednoj blizini 1955.g. podignuti su spomenici proslavljenim crnogorskim junacima Novaku Ramovom Jovoviću i Stojanu Kovačeviću.


34

Dvorac Kralja Nikole; Na osnovu projekta Josipa Sladea 1900.g. je podignut knjažev dvorac u neorenesansnom stilu, današnji muzej i galerija. Iznad portala nalazi se reljef-grb Knjaževine Crne Gore. Dvorac je više puta rekonstruisan. U okviru kompleksa Dvorca smješteni su zavičajni muzej i gradska biblioteka, galerija i arhiv. Posebnu vrijednost ovog kompleksa predstavlja arheološka zbirka jednog od najimpozantnijih lokaliteta-Crvena Stijena. Od drugih sakralnih objekata po svom značaju i autentičnoj arhitekturi izdvajaju se još: katolička crkva i Hadži-Smailova džamija. Od kulturno-istorijskih spomenika iz relativno novije istorije grada po svom značaju se izdvajaju: spomenik obelisk na Grahovu, spomenik kralja Nikole na gradskom trgu, spomenik u čast zaslužnih rodoljuba pod Trebjesom, na Kapinom Polju, Bogetićima i brojni drugi. U ovom dijelu važno je istaći i značaj stećaka kao kulturnog dobra od izuzetnog značaja za rekonstrukciju važnih istorijskih događaja i života u Nikšiću. Njihove nekropole se nalaze na više mjesta na prostoru opštine, kao što su: Prigradina kod Velimlja, Šipačno, Počivala, Moštanica i dr. Ovaj vid kulturnih dobara nije istražen u dovoljnoj mjeri, i bilo bi neophodno pristupiti njihovoj daljoj identifikaciji i istraživanju u narednom periodu. Iza kompleksa dvorca kralja Nikole urađen je Lapidarijum, gdje su smješteni stećci. Institucije kulture, njeno materijalno nasljeđe iskazano kroz postojanje kulturno-istorijskih spomenika i brojnih sakralnih objekata, manifestacije koje već imaju duboko utemeljenje u kulturnom životu Nikšića, ali i one u najavi, predstavljaju svojevrsni brend i simbolički, zaštitni su znak ovoga grada.


35

3. KARAKTERISTIKE PROJEKTA a) Opis projekta Sjeverozapadni dio rudnog tijela Zagrad, koji je predmet ovog projekta zaliježe ispod morenskog materijala i jursko-krednih karbonatnih sedimenata na dubini od 30 do 100 m. Koordinate graničnih tačaka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Zagrad” date su u sledećoj tabeli:

Koordinate Tačka x y Dužina strana

(m) Površina (m2)

A 4 736 300 6 588 100 AB=1.800 B 4 736 300 6 589 900 BC=1.100 C 4 735 200 6 589 900 CD=1.800 D 4 735 200 6 588 100 DA=1.100

1.980.000

Slika 7. Složena geološka građa ležišta boksita “Zagrad”: desno trijaski krečnjaci podine u tektonskom kontaktu sa boksitom (centralni dio fotografije) i jurski i jursko-kredni karbonati povlate

(lijevi dio fotografije).


36

ANALIZA EKSPLOATACIONIH USLOVA

Stijene neposredne krovine i boksita pripadaju grupi mekih stijena u kojima je nužno podgrađivanje podzemnih prostorija. Fizičko-mehaničke osobine podinskih stijenskih masa, kroz koje će se i raditi prostorije otvaranja i razrade ležišta, su takve da omogućavaju izradu ovih prostorija uglavnom bez podgrađivanja. Ako se u toku same njihove izrade naiđe na nestabilnu radnu sredinu ona će se podgraditi sa sidrima i žičanom mrežom ili sa sidrima i žičanom mrežom i torket betonom.Prostorije osnovne pripreme u boksitu potrebno je sistematski podrgrađivati drvenom ili čeličnom lučnom podgradom sa rastojanjem podgradnih okvira do max 1 m. Vrsta podgrade u ovom slučaju zavisi od učešća glinovite komponente u stijeni. Prostorije otkopne pripreme moguće je podgrađivati drvenim okvirima ili primijeniti hidraulične aluminijumske ili čelične stupce u kombinaciji sa aluminijumskom ili drvenom slemenjačom. Imajući u vidu činjenicu da boksit ne smije da bude osiromašen jalovinom, neophodno je pri bušenju minskih bušotina voditi računa da one ne «probuše» natkopni dio boksita. Nekoliko osnovnih geoloških obilježja koja opredjeljuju uslove eksploatacije ovog ležišta su :

zalijeganje u izrazito paleomorfološki raščlanjenoj podlozi i s tim u vezi promjenljiva debljina boksita čak i na kraćim rastojanjima,

nepravilno slojevit oblik, pri čemu je donja (podinska) površina rudnog tijela veoma neravna,a gornja relativno ravna ili blago zatalasana,ukoliko nije naknadnim tektonskim pokretima poremećena,

pravac pružanja rudnog tijela od jugoistoka prema sjeverozapadu, sa promjenjivim padnim uglom prema sjeveroistoku,

skoro identičan kvalitet (mineraloški i hemijski sastav) mineralne sirovine, podudaran i uglavnom ujednačen karakter raspodjele korisnih i štetnih komponenti, izrazita zahvaćenost postrudnim tektonskim pokretima, što morfologiju rudnih tijela čini još složenijom. Sa pozicije podzemne eksploatacije ovaj segment radne sredine je nedovoljno ispitan.

Ipak, može se sa sigurnošću reći sledeće:

neogen čini relativno vodonepropustljivu seriju, trijaski krečnjaci čine vodopropusne naslage, ali iznad nivoa podzemnih voda, u procesu podzemne eksploatacije neophodno se adekvatno štititi kako od površinskih tako i od

podzemnih voda, pogotovu u zonama rasjeda i potencijalnih vodenih akumulacija.. Boksit, u manjoj ili većoj mjeri, sadrži SiO2, koji pripada grupi najagresivnijih mineralnih prašina. No,

primjenom savremenih tehnologija bušenja i odgovarajućih mjera tehničke zaštite koncentracija štetne mineralne prašine u rudničkoj atmosferi može se lako održavati ispod nivoa maksimalne dozvoljene koncentracije.

IZBOR NAČINA OTVARANJA LEŽIŠTA Geomorofološka karakteristika ležišta, morofološke karakteristike terena, te njihov međusobni odnos nijesu pružale realnu mogućnost za veći broj varijanti otvaranja. Proučavanjem svih relevantnih faktora najrealnija varijanta otvaranja preostalog dijela ležišta bila je potkopom sa njegove jugoistočne strane, iz postojećeg površinskog kopa. Ovaj način otvaranja ležišta je izabran pošto se njime omogućava relativno brz i jednostavan pristup ležištu sa aspekta bezbjednosti, transporta i izvoza, dopreme repromaterijala i dolaska i odlaska radnika na i sa radilišta. Za izradu jamskih prostorija koristi se savremena jamska mehanizacija, a sama izrada jamskih prostorija otvaranja se vrši kroz relativno povoljnu radnu sredinu. Takođe, ovim načinom otvaranja se omogućava


37

efikasan transport i izvoz iskopine iz jame pomoću jamske mehanizacije na dizel pogon, a omogućava se i kontinuirano i sigurno provjetravanje jame. IZBOR METODE OTKOPAVANJA Na dijelu ležištu boksita u eksploatacionom polju Zagrad, koje će se eksploatisati podzemnim putem koristiće se metoda etažnog otkopavanja ležišta sa zarušavanjem krovine ( slika 7 ) kojom se već dugi niz godina unazad vrši otkopavanje u jamama “Nikšićkih rudnika“ boksita i sva dobra i loša iskustva stečena u tom periodu koristila su se prilikom projektovanja otvaranja pripreme i eksploatacije ovog rudnog bloka u jami rudnika “Zagrad“. U skladu s odabranom metodom otkopavanja podjela ležišta po visini i širini će se uraditi na sledeći način :

Po vertikali ležište će se podijeliti na6 etaža, tako da visina svake od njih iznosi 10 m Otkopavanje ležište će se raditi sa šest nivoa- etaža na kotama: K 870; K 860; K 850; K 840; K 830 i K

820 Po širini ležišta će se podijeliti na hodnike i to:

• smjerne (uzduž ležišta ili kontaktne površine) • otkopne-poprečne (pod uglom 60°-90° u odnosu na smjerne).

Smjerni etažni hodnici,izrađivaće se u podinskom dijelu kroz rudno tijelo,sa poprečnim presjekom 3,5x3,5m dok će poprečni presjek rudnih-otkopnih hodnika biti 3x3m. Pravac napredovanja otkopavanje je od krajnjih granica ležištana datoj etaži od rudnog hodnika 1 i rudnog hodnika 20 ka centru, kako je prikazano na slici br. 8. Bušenje minskih bušotina radiće se sa bušilicomAtlas Copco H128.Amonijumnitratski praškasti eksploziv i Anfo smješaće se koristiti za miniranje,dok će poslije svakog miniranja lopata(utovarivač) i kamion iznositi i odvoziti odminiranimaterial napolje. U svim hodnicima kroz rudu postavljaće se predviđena vrsta podgrade, a u prostorijama kroz podinski krečnjak samo po potrebi.Pravac prozvodnje je određen na način da se ide odzgo na dolje odnosno od najvisočije ka najnižoj etaži.


38

OH-1

OH-2

OH-3

OH-4

OH-5

OH-6

GIP-870

GIP-870

VENT OKNO-1+886,06+870,00

SVO-1+870,00+851,17

OH-7

OH-8

S EH-870

SEH-870

SEH-

870

Q=3400 m3/min

OH-9

OH-10

OH-11

OH-12

OH-13

OH-14

OH-15OH-16

OH-17O

H-18OH-19

OH-20

Y = 6589447.09X = 4735891.57

VH-870

GIP-870

VH

-870

IN 860

IN 850

Slika 7. Princip podetažnog otkopavanja

Slika 8. Redosled otkopavanja na etaži IZBOR NAČINA RAZRADE LEŽIŠTA Razrada ležišta počinje sa pripremnim radovima na etaži 870 i to izradom smjernog etažnog hodnika SEH 870. Istovremeno sa izradom SEH 870 vršiće se izrada ventilacionog hodnika VH 870 i ventilacionog okna VO 870. Ventilacioni hodnik VH 870 biće veza između SHE 870 i VO 870. Izradom ovih prostorija uspostviće se protočno provjetravanje na etaži 870.Smjerni etažni hodnik će se izgraditi granicom rudnog ležišta.U ovom hodniku će se izraditi i utovarno mjesto UM870 tako da će se isti koristiti za utovar, transport


39

i izvoz rude a iz njega će se otvarati otkopni hodnici OH pod uglom od 60-90˚, čime se stiču uslovi za eksploataciju rude. Paralelno sa pripremom i eksploatacijom na etaži 870 vršiće se otvaranje i razrada etaže 860. Ova etaže će se otvoriti niskopom IN 860 direkno iz potkopa GIP. Ovaj niskop će služiti za izvoz materijala sa etaže 860, prolaz ljudi i dopremu repromaterijala. Iz niskopa će se pristupiti daljoj razradi etaže izradom VH 860, VO 860-870 i pripremi i eksploataciji izradom SEH 860, UM 860 i otkopnih hodnika. Istovremeno sa eksploatacijom na gornjim etažama otvoriće se etaža 850 niskopom IN 850, zatim razrada iste izgradnjom VH 850, VO 850-860, SHE 850, UM 850. Etaže 840 otvoriće se iz niskopa IN 850, etaža 830 iz niskopa IN 840, etaža 820 iz niskopa IN 830. Razrada na ovim etažama biće ista kao i na prethodnim, zbog uspostavljanja protočnog provjetravanja etaža. Dinamički treba uskladiti otkopavanje etaža 870, 860 i otvaranje i razradu etaža 850, 840, 830 i 820. Na slici 9. prikazan je aksonometrijski izgled razrade ležišta.

Slika 9. Aksonometrijski izgled razrađenog ležišta ORGANIZACIJA RADA NA OTVARANJU, PRIPREMI I OTKOPAVANJU Organizacija rada na otvaranju ležišta načelno će biti ujednačena, no vremenski distancirana te je jako bitno dinamički uskladiti proizvodnju boksita na jednom dijelu s pripremnim radnjama na drugom dijelu ležišta. Obzirom na redosled izrade i prioritet samih prostorija organizacijski će se podijeliti na slijedeće aktivnosti:


40

1. Izrada prostorija otvaranja

• potkop 872, sa prosječnim padom 7° prema izlazu, • izvozni-ventilacioni hodnik 870 (nastavlja se na potkop), s padom 0,5° prema potkopu, • glavno ventilaciono okno (spoj hodnika 870 i površine), pod uglom od 90°.

2. Izrada prostorija razrade

izrada niskopa (iz potkopa do etaže 860), dalja izrada spiralne niskopne prostorije(sa nivoa 860 do etaža 850,840,830 i 820), sukcesivna izrada ventilacionih hodnikai ventilacionih okana na pojedinim etažama (od najviše do

najniže), s padom 0,5° prema oknu i spiralnom niskopu 3. Izrada prostorija pripreme

• smjerni hodnici (načelno uzduž ležišta-kontaktne površine), s padom 0,5° prema prostorijama razrade, • otkopni hodnici (pod uglom od 60 do 90° na smjerni hodnik), s padom 0,5° prema smjernim

hodnicima 4. Otkopavanje stropne rude TEHNIČKI OPIS Ovaj način otkopavanja zahtijeva vrlo preciznu izradu otkopnih etažnih hodnika koji se obično izrađuju iz osnovnih (smjernih) etažnih hodnika i to poprečo na pružanje rudnog tijela. To je neophodno što je geometrijom metode otkopavanja predvidjeno formiranje romboidnih rudnih blokova. Ukoliko pri pripremi niže podetaže, dođe do odstupanja položaja rudnog hodnika od projektovane lokacije, blok koji se otkopava neće svojim oblikom odgovarati onom koji je neophodan za pravilnu primjenu ove metode. Bušotine u lepezi moraju imati tačno određen nagib i dužinu.Ako se minske bušotine u lepezi ne buše po tačno utvrđenom rasporedu, dio rudnog bloka neće biti izbušen, a na suprotnoj strani doći će do probijanja minskih bušotina u zarušene stijene na gornjoj podetaži. Sve to će dovesti do značajnog smanjenja iskorišćenja rude uz njeno najvjerovatnije veliko osiromašenje. Otkopavanje počinje izradom jednog uskopa za zasijek između dvije podetaže koji se izrađuje radi obezbjeđivanja još jedne slobodne površine. Uskop za zasijek se izrađuje bušenjem i miniranjem rude sa napredovanjem u visinu po fazama, odnosno segmentima. Koliko će biti segmenata tokom izrade ovog zasijeka zavisi od moćnosti i pada, odnosno ugla zalijeganja ležišta. Otkopavanje natkopa ili stropa jamskih prostorija vrši se bušenjem i miniranjem minskih bušotina koje se buše u obliku lepeze u stropu.Linija najmanjeg otpora iznosi od 1,0 do 1,5m. Bušotine su nagnute prema starom radu pod uglom od 80˚. Nagibom lepeze bušotina se povećava bezbijednost rada i sprečava da odminirana ruda padne suviše daleko od čela otkopa. Bušenje minskih bušotina izvodi se iz podgrađenoghodnika, pri čemu se dobar dio podgrade uništi ili ostane zatrpan.


41

Dimenzije otkopnog hodnika prilagođene su veličinama jamskih utovarivača na dizel pogon zapremine kašike od 2m3 i jamskih bušilica sa dužinom lafete do 3m,kojom se vrši bušenje minskih bušotina. Dimenzije otkopnog hodnika su 3m širine i 3 m visine.Kada otkopni hodnik dođe do podine formira se otkop na taj način što se povlači od podine prema smjernom hodniku.U povlačenju se dobija stropni dio prema višoj etaži moćnosti 7m.Bušotine se buše tako da od kraja bušotine do nivoa gornje podetaže ostane sigurnosna ploča debljine najmanje 1m radi sprečavanja prodora jalovine sa gornje podetaže, odnosno sa ostavljanjem zaštitne zavjese u stropu i boku debljine 1m. Istovremeno se u radu mogu organizivati 2-3 otkopa na dvije etaže s međusobnim razmakom u pravcu odstupanja minimum 10 metara i to tako da prednjači gornji otkop kako ne bi došlo do potkopavanja gornje etaže. Broj minskih bušotina u lepezi zavisi od moćnosti, to jeste od visinske razlike izmedju etaža kao i od širine otkopa. Kod šahovskog rasporeda hodnika u otkopavanju dobijaće se i ruda koja je između podetažnih hodnika na višoj etaži. Na čelo otkopa bušiće se 5-6 bušotina pri čemu će dvije krajnje zauzimati položaj od 25˚ u odnosu na vertikalu, jedna ili dvije centralne imaće ugao 0˚ a ostale dvije zauzimaće ugao od 3˚ u odnosu na vertikalu. Kod otkopavanja sa podetažnim hodnicima jedan ispod drugog dobijaće se ruda iz stropa,sve do više podetaže ili krovine, i iz bokova otkopnog hodnika na obje strane. Na čelo otkopa buši se 11 bušotina u lepezi, pod nagibom od 80˚ prema horizontali. Raspored bušotina na čelu zavisi od toga da li je zarušena jalovina sa desne ili lijeve strane. U narednoj tabeli br. 3 date su dimenzije svih prostorija otvaranja, razrade i pripreme ležišta sa ukupnim količinama jalovine i rude : .


42

Tabela br. 3

Dužina (m') Zapremina (m³) Naziv prostorije Oznaka

Krečnjak Boksit

Površina popr. presjeka (m²) Krečnjak Boksit

Glavni izvozni potkop 870 GIP870 131 25 Smjerni etažni hodnik 870 SEH870 215 12.25 Utovarno mjesto UM870 22 16 Otkopni hodnik 870 OH870 508 9 Ventilaciono okno 870 VO870 12 7 Ventilacioni hodnik 870 VH870 40 16

4351 7206

Izvozni niskop 860 IN860 70 25 Smjerni etažni hodnik 860 SEH860 214 12.25 Utovarno mjesto 860 UM860 22 16 Otkopni hodnik 860 OH860 646 9 Ventilaciono okno 860 VO860 5 7 Ventilacini hodnik 860 VH860 15 16

2377 8435


3342 11784


3877 7869

Izvozni niskop 830 IN830 127 25 Smjerni etažni hodnik 830 SEH830 104 12.25 Utovarno mjesto 830 UM830 11 16 Otkopn hodnik 830 OH830 400 9 Ventilaciono okno 830 VO830 6 7 Ventilacini hodnik 830 VH830 40 16

4033 4874

Izvozni niskop 820 IN820 115 25 Smjerni etažni hodnik 820 SEH820 155 12.25 Utovarno mjesto 820 UM820 11 16 Otkopnini hodnik 820 EH820 560 9 Ventilaciono okno 820 VO820 6 7 Ventilacini hodnik 820 VH820 40 16

3733 6939

UKUPNO 1010 4817 21713 47107


43

OH-1

OH- 2

OH-3

OH-4

OH-5

OH-6

GIP-870

GIP-870

V E N T O K N O -1+ 88 6,0 6+ 87 0,0 0

S V O -1+8 70 ,00+8 51 ,17

OH- 7

OH-8

SEH-870

SEH-870

SEH

-870

Q = 34 00 m 3 /m in

OH-9

OH-10

OH-11

OH-12

OH-13

OH-14

OH-15OH-16

OH-17OH-18

OH-19

OH-20

Y = 658 94 47. 09X = 473 58 91. 57

VH-870

G IP -87 0

VH-8

70

IN 86 0

IN 85 0

RAZVOJ ETAŽA Priprema etaža i eksploatacija počinje od najvisočije etaže prema dolje tako što će se za vrijeme otkopavanja viših etaža pripremati niže etaže, te će se na taj način postići kontinuitet u eksploataciji.

Slika 10. Prikaz svih prostorija otvaranja, razrade i pripreme ležišta Da bi se stvorila što jasnija slika razrade i eksploatacije ležišta, u nastavku je zasebno prikazan razvoj svake etaže. Razvoj etaže 870 Etaža 870 predstavlja najvišu visinu eksploatacije, te zahvata najvisočiji dio ležišta. Otvoriće se direktno iz potkopa (GIP). Količine boksita na ovoj etaži iznose R870 =141.747 t. ( slika 11 ).

Slika 11. Razvoj etaže 870


44

OH-1

OH-2

OH-3OH-4

OH-5OH-6

OH-7

OH-8

OH-9

OH-10

OH-11

OH-12OH-13

OH-14OH-15

OH-16

OH-17

OH-18OH-19

OH-20OH-21

OH-22

VH-850

GIP-870

S V O -2+8 51, 17+8 40, 95

SEH -85 0

S V O- 1+8 70,0 0+8 60,0 0+8 51,1 7

IN 850

IN 840

SE

H-8

50

SEH-8

50

UM

-1

Razvoj etaže 860 Etaža 860 otvoriće se iz izvoznog niskopa 860 (IN860), a ona zahvata rudne reserve odR860= 149.622 t boksita (bilansno) ( slika 12 ).

OH-1

OH-2OH-3

OH-4OH

-5OH-6

OH-7

OH-8

OH-9

OH-10

OH-11

OH-12OH-13

OH-14

OH-15

OH-16OH-17

OH-18OH-19

IN 860

GIP-870

SVO-1+870,00+860,00+851,17

VH-860

SEH

-860

SEH-860

SEH-

860

Slika 12. Razvoj etaže 860 Razvoj etaže 850 Etaža 850 otvoriće se direkno iz izvoznog niskopa IN850. Zatim će se izraditi pripremni hodnik do ležišta i ventilacioni hodnik (koji je takođe u funkciji pripreme) do ventilacionog okna. Na kraju će se izraditi otkopne prostorije (smjerni i otkopni hodnici). Time će se osigurati dotok vazduha, a ujedno omogućiti kvalitetna komunikacija za transport materijala i ljudstva. Rudne rezerve na ovoj etaži su: R850= 209.134 t. ( slika 13 )

Slika13. Razvoj etaže 850


45

Razvoj etaže 840 Etaža 840 otvoriće se iz izvoznog niskopa IN-840. Zatim će se izraditi pripremni hodnik do ležišta i transportni hodnik (koji je takođe u funkciji pripreme) do ventilacionog okna. Na kraju će se izraditi otkopne prostorije (smjerni i otkopni hodnici). Time će se osigurati dotok vazduha, a ujedno omogućiti kvalitetna komunikacija za transport materijalai ljudstva. Količine boksita na ovoj etaži iznose R840= 184.172 t. (slika 14)

Slika 14. Razvoj etaže 840 Razvoj etaže 830 Produženjem niskopa napraviće se priprema etaže 830. Izradiće se pripremni hodnik do ležišta i spojni hodnik do ventilacionog okna, kao i za gornju etažu. Na kraju će se izraditi otkopne prostorije (smjerni i otkopni hodnici). Rudne rezerve na ovoj etaži su: R830= 82.460 t. (slika 15.)

IN 8

30

VH-830

SVO-4+830,91+820,00

IN 840

IN 8

30IN 820

SEH-830

OH-1

OH-2

OH-3

OH-4

OH-5

OH-6

OH-7OH-8

OH-9OH-10

OH-11

SVO-3+840,95+830,91

Slika 15. Razvoj etaže 830

VH-840

SVO-3+840 ,95+830 ,91

IN 850

IN 840

IN 8

30

SEH-84

0

OH-1

SVO-2+851 ,17+840 ,95

OH-2

OH-3

OH-4

OH-5

OH-6

OH-7

OH-8

OH-9OH-10

OH-11

OH-12OH-13

OH-14

OH-15OH-16

OH-17


46

Razvoj etaže 820 Obzirom da je etaža 820 najniža visina ležišta to će biti ujedno kraj eksploatacije, u koliko se ne pronađu nove rezerve u ležištu i da, u tom peridu važeći,tržišni uslovi odnosno ekonomsko – finansijski parametri pokažu opravdanost nastavka eksploatacije iz istih prostorija.Količine boksita na ovoj etaži iznose R820 =114.052 t. (slika16.)

IN 830

SEH-820

SEH-

820

SEH

-820

OH-1

OH-2

OH-3

OH-4

OH-5

OH-6

OH-7

VH-820

SVO-4+830,91+820,00

IN 8

20

OH-8OH-9

OH-10OH-11

OH-12

Slika 16. Razvoj etaže 820 Ukupne bilansne količine bokista koje će biti obuhvaćene opisanim projektnim rješenjima iznose: Q= 881.187 t. Količine boksita su dobijene računarskim modeliranjem i automatizovanim planimetrisanjem. Stoga se prikazani rezultati mogu prihvatiti s velikom pouzdanošću. U narednom poglavlju dat je proračun ukupnih količina kako jalovine, dobijene prilikom izrade glavnih prostorija otvaranja i razrade ipripremnih prostorija na etažama, tako i rude dobijene iz smjernih i otkopnih hodnika i rude dobijene iz otkopa. UKUPNE KOLIČINE JALOVINE I RUDE Da bi se dobile količine jalovine i mineralne sirovine bilo je potrebno napraviti analizu potrebnih dužina prostorija koje će se izrađivati kroz prateće naslage-jalovinu i rudu-boksit. Napravljena analiza poslužila je kao temelj i za proračun normativa utroška repro materijala. KOLIČINA PRATEĆIH NASLAGA-JALOVINE Količina jalovine, koju treba otkopati da bi se eksploatisalo ležište , može se podijeliti na dva dijela, i to:

- jalovina koja se nalazi u glavnim prostorijama otvaranja i razrade (QO) - jalovina koja se nalazi u pripremnim prostorijama na pojedinim etažama (QP)


47

Količina jalovine u glavnim prostorijama otvaranja U tabeli 4. prikazani su rezultati proračuna dužine glavnih prostorija otvaranja irazrade kao i količine jalovine koju treba iskopati.

Tabela 4. Proračun dužine i količine jalovine u glavnim prostorijama otvaranja i razrade ležišta

Naziv prostorije

Površina presjeka (m²)

Dužina prostorije (m')

Zapremina (m³)

Glavni izvozni potkop 25 131 3275 Ventlacioni hodnik 870 16 40 640 Ventilaciono okno 870 7 12 84 Utovarno mjesto 870 16 22 352 U K U P N O 4351

Količina jalovine u prostorijama razrade i pripremnim prostorijama na etažama U tabeli 5. prikazani su rezultati proračuna dužine pripremnih prostorija kao ikoličine jalovine koju treba iskopati na pojedinim etažama ležišta. Tabela 5. Proračun dužine pripremnih prostorija i količine jalovine u ležištu

PRIPREMA - JALOVINA Etaža

Površina presjeka prostorije (m²)

Dužina prostorije (m')

Zapremina (m³)

25 70 1750 16 37 592

860

7 5 35 25 100 2500 16 50 800

850

7 6 42 25 115 2875 16 60 960

840

7 6 42 25 127 3175 16 51 816

830

7 6 42 25 115 2875 16 51 816

820

7 6 42 U K U P N O 17362


48

Ukupna količina jalovine pri eksploataciji ležišta Ukupna količina jalovine, koju treba otkopati u cilju eksploatacije boksita iznosi: Qj = Qo + Qp = 4351 + 17362 = 21713 m³ (č.m.) KOLIČINA BOKSITA Količina boksita, prema poziciji dobijanja, može se podijelitii na dva dijela, i to:

• boksit iz smjernih i otkopnih hodnika, u nastupnom dobijanju, • boksit iz otkopavanja, u odstupnom dobijanju

Količina boksita iz otkopnih hodnika U razradi otkopnog polja po etažama, za prostorije u bokistu, u tabeli 2.4-5 prikazanje detaljni proračun dužine prostorija otkopavanja i izračunata količina boksita iz smjernih etažnih i otkopnih hodnika. Tabela 6. Proračun dužine prostorija i količine boksita iz smjernih i otkopnih hodnika ležišta

Nastupno otkopavanje-BOKSIT Etaža

Površina presjeka prostorije (m² )

Smjerni etažni hod. (m')

Otkopni hodnik (m')

Zapremina (m³)

Masa (t)

12,25 215 2634 6980 870 9,0 508 4572 12116

12,25 214 2621 6946 860 9,0 646 5814 15407

12,25 264 3234 8570 850 9,0 950 8550 22657

12,25 203 2487 6591 840 9,0 598 5382 14262

12,25 104 1274 3376 830 9,0 400 3600 9540

12,25 155 1899 5032 820 9,0 560 5040 13356 U K U P N O: 47107 124833


49

Količina boksita iz otkopa U tabeli 7.prikazan je proračun količine boksita iz otkopa, koji će se dobijati u povlačenju. Dužina otkopa je jednaka dužini otkopnih hodnika i smjernih etažnih hodnika. Tabela 7. Proračun količine boksita iz otkopa ležišta

Odstupno otkopavanje-BOKSIT Etaža

Površina presjeka otkopa (m² )

Smjerni etažni hod. (m')

Otkopni hodnik (m')

Zapremina (m³)

Masa (t)

Masa po etažama (t)

~50-70 215 12091 32041 870 ~50-70 518 34192 90609

122650

~50-70 214 10706 28370 860 ~50-70 646 37320 98899

127269

~50-70 264 14599 38683 850 ~50-70 950 52536 13922

2

177905

~50-70 203 15619 41390 840 ~50-70 598 46011 12192

9

163319

~50-70 104 5415 14350 830 ~50-70 400 20828 55194

69545

~50-70 155 7411 19639 820 ~50-70 560 26848 71149

90842

U K U P N O 283576 751476 Ukupna količina boksita U tabeli 8. prikazane su ukupne količine boksita koje će se dobiti nakon otkopavanja cjelokupnog ležišta. Te vrijednosti dobijene su ograničenjem jame temeljem utvrđenih bilansnih rezervi i tretiraju se kao polazna osnova za izračun eksploatacionih rezervi jame. Tabela 8.Ukupna količina boksita nakon otkopavanja jame

B O K S I T Etaža

Iz nastupnog otkopavanja (m³)

Iz odstupnog otkopavanja (m³)

Ukupna zapremina (m³)

Masa (t)

870 7206 46283 53489 141746 860 8435 48026 56461 149622 850 11784 67135 78919 209135 840 7869 61630 69499 184172 830 4874 26243 31117 82460 820 6939 34259 41198 109175 U K U P N O 876310


50

ISKORIŠĆENJE MINERALNE SIROVINE Na osnovu potpisanog koncesionog ugovora, kao i dosadašnjeg iskustva iz podzemne eksploatacije drugih bliskih ležišta boksita sličnih karakteristika i metode otkopavanja, boksita Nikšićke Župe,procijenjeni eksploatacioni gubici kretaće se na nivou cc 33%. Na osnovu navedenog u narednoj tabeli 9 prikazane su ukupne ograničene količine mineralne sirovine i eksploatacone rezerve koje će se otkopati u jami “Zagrad“. Takođe, u tabeli 9 prikazana je i ukupna količina jalovine, koja će se morati otkopati u cilju dobijanja eksploatacionih rezervi boksita, kako bi se konačno dobio koeficijent pripreme. Dobijeni parametar će poslužiti za komparativnu analizu ekonomskih vrijednosti . Tabela 9.Eksploatacione rezerve jame Zagrad

Bilansne rezerve

(t)

Eksploatacioni gubici (33%)

(t)

Eksploatacione rezerve

(t)

Zapremina jalovine

(m³)

Koeficijent pripreme

(m³jal/t boks.) (1) (2)=(1)*33/100 (3)=(1)-(2) (4) (5)=(4)/(3)

876310 289.182 587.128 21.713 0,037


51

b) Opis prethodnih / pripremnih radova za izvođenje projekta TEHNIČKI OPIS PROSTORIJA OTVARANJA I RAZRADE Glavni izvozni potkop, (GIP) Glavna-kapitalna prostorija, sa kojom se ležište otvara,potkop „Zagrad“ lociran je u sjeverozapadnom dijelu površinskog kopa. Polazna tačka (tačka A) izrade potkopa je sa kote k+857.5 mnv, sa koordinatama X =4735894.12, Y = 6589446.05 i azimutom γ = 335°. Generalni uspon potkopa je 7°. Ukupna dužina mu je 131 m, a savlađuje visinsku razliku od 15 m.Prostorija se izrađuje po podinskom krečnjaku, do kote k+ 872 mnv. Dimenzije poprečno gpresjeka potkopa Zagrad, a i ostalih jamskih prostorija, određuju se na osnovu namjene, gabarita transportnih sredstava i količine vazduha koji je potreban za provjetravanje jame. Oblik poprečnog presjeka je određen na osnovu fizičko-mehaničkih karakteristika stijenske mase. Na osnovu navedenog, potkop Zagrad, izrađuje se kao horizontalna jamska prostorija-potkop, za bezšinski, odnosno kamionski transport, za jamske uslove transporta, na visoki svod, sa svijetlom širinom na nivou poda od 5m, sa visinom od poda do vrha svoda mjereno u sredini potkopa od 5m, svijetle površine Ssv=23,75 m2.(slika br.17).

Slika 17. Poprečni presjek prostorije(GIP, niskopi IN) Na osnovu ispitanih fizičko-mehaničkih karakteristika stijenske mase (podinski krečnjak) podgrađivanje potkopa nije potrebno. U slučaju nailaska na dionice sa lošijim fizičko-mehaničkim osobinama podgrađivanje će se vršiti sidrima u kombinaciji sa žičanom mrežom ili sidrima sa žičanom mrežom i torkret betonom. Za sve prostorije koje se rade kroz krečnjak pretpostavljeno je da ovakvih dionica može biti oko 25% (od čega 5% sa torketom) u odnosu na dužinu prostorije. Ovaj podatak je ugrađen u predmjer, odnosno predračun. Pod potkopa izrađuje se od betona debljine min 20cm, na čvrstoj podlozi, sa poprečnim padom od 1%, od lijevog ka desnom boku (gledano od ulaza), na kojoj strani se izrađuje rigola oblika trougla širine 50 cm i dubine 30 cm. Marka betona MB30. Radi sprečavanja prodora vode u jamu i osiguranja ulaza ulazni dio će se betonirati u dužini od 5 m, a u cilju obezbeđivanja stabilnosti ulaznog dijela potkopa vršiće se betoniranje i dalje po padu prostorije, u dužini od 15 m. U zavisnosti od uslova radne sredine ova dionica može biti uslovno kraća (ne manje od 10m) ili duža.


52

Poprečni presjek betonske podgrade na površini isti je kao i poprečni presjek dijela prostorije podgrađene armirano-betonskom podgradom pod zemljom. Izvozni niskop 860, (IN 860) Izvozni niskop 860 (IN 860) je kosa jamska prostorija kojom se vrši otvaranje i razrada etaže 860. Prostorija je namijenjena i za izvoz odminiranog materijala sa etaže 860 na površinu. Takođe, ova prostorija služi za transport repromaterijala, servisiranje jame, odvodnjavanje jame i dolazak i odlazak radnika na i sa radilišta. IN-860 izrađuje se iz GIP, sa kote k+ 867,0 m, sa generalnim padom od 6,6˚. Ukupna dužina IN-860 je 70 m, a savlađuje visinsku razliku od 7,0 m. Ovaj niskop izrađuje se po podinskom krečnjaku, do kote k+860,0m. Dimenzije poprečnog presjeka IN 860 iste su kao i GIP, odnosno, usvaja se visokozasvođeni oblik poprečnog presjeka, dimenzija bxh=5000x5000mm, svijetle površine Ssv=23,75 m2.(slika 17). Na osnovu fizičko-mehaničkih karakteristika stijenske mase (podinski krečnjak) podgrađivanje IN 860 nije potrebno. U slučaju nailaska na dionice sa lošijim fizičko-mehaničkim osobinama podgrađivanje će se vršiti sidrima u kombinaciji sa žičanom mrežom i torkretom. Izvozni niskop 850, (IN850) Izvozni niskop 850 (IN 850) je kosa jamska prostorija kojom se vrši otvaranje i razrada etaže 850. Prostorija je namjenjena i za izvoz odminiranog materijala sa radilišta na površinu. Takođe, ova prostorija je namijenjena za transport repromaterijala, servisiranje jame, odvodnjavanje jame i dolazak i odlazak radnika na i sa radilišta. IN-850 izrađuje se iz GIP, sa kote k+ 865,00m, sa generalnim padom od 7,8˚. Ukupna dužina IN 850 je 100 m, a savlađuje visinsku razliku od 15,00m. Ovaj niskop se izrađuje po podinskom krečnjaku, do kote k+850,0m. Dimenzije poprečnog presjeka IN 850 iste su kao i GIP i IN 860, odnosno, usvaja se visokozasvođeni oblik poprečnog presjeka, dimenzija bxh=5000x5000mm, svijetle površine Ssv=23,75 m2. (slika br. 17). Na osnovu fizičko-mehaničkih karakteristika stijenske mase (podinski krečnjak) podgrađivanje IN 850 nije potrebno. Po potrebi dionice sa lošijim fizičko-mehaničkim osobinama podgrađivaće se sidrima u kombinaciji sa žičanom mrežom i torkretom. Izvozni niskop 840, (IN 840) Izvozni niskop 840 (IN 840) je kosa jamska prostorija kojom se vrši otvaranje i razrada etaže 840. Prostorija je namjenjena za izvoz odminiranog materijala sa radilišta na površinu. Takođe, ova prostorija je namijenjena za transport repromaterijala, servisiranje jame, odvodnjavanje jame i dolazak i odlazak radnika na i sa radilišta. IN 840 izrađuje se iz IN 850, sa kote k+ 853,00m, sa generalnim padom od 7˚. Ukupna dužina IN 840 je 115 m, a savlađuje visinsku razliku od 13,00m. Ovaj niskop se izrađuje po podinskom krečnjaku, do kote k+840,0m. Dimenzije poprečnog presjeka IN 840 iste su kao i GIP,IN 860 i IN 850, odnosno, usvaja se visokozasvođeni oblik poprečnog presjeka, dimenzija bxh=5000x5000mm, svijetle površine Ssv=23,75 m2. (slika br. 17). Na osnovu fizičko-mehaničkih karakteristika stijenske mase (podinski krečnjak) podgrađivanje IN 840 nije potrebno. Po potrebi dionice sa lošijim fizičko-mehaničkim osobinama podgrađivaće se sidrima u kombinaciji sa žičanom mrežom i torkretom. Izvozni niskop 830, (IN 830) Izvozni niskop 830 (IN 830) je kosa jamska prostorija kojom se vrši otvaranje i razrada etaže 830. Prostorija je namjenjena za izvoz odminiranog materijala sa radilišta na površinu. Takođe, ova prostorija je namijenjena za transport repromaterijala, servisiranje jame, odvodnjavanje jame i dolazak i odlazak radnika na i sa radilišta.


53

IN 830 izrađuje se iz IN 840, sa kote k+ 845,00m, sa generalnim padom od 6,9˚. Ukupna dužina IN 830 je 127 m, a savlađuje visinsku razliku od 15,00m. Ovaj niskop se izrađuje po podinskom krečnjaku, do kote k+830,0m. Dimenzije poprečnog presjeka IN 830 iste su kao i GIP,IN 860, IN 850,IN 840 odnosno, usvaja se visokozasvođeni oblik poprečnog presjeka, dimenzija bxh=5000x5000mm, svijetle površine Ssv=23,75 m2. (slika br. 17). Na osnovu fizičko-mehaničkih karakteristika stijenske mase (podinski krečnjak) podgrađivanje IN 830 nije potrebno. Po potrebi dionice sa lošijim fizičko-mehaničkim osobinama podgrađivaće se sidrima ili sidrima u kombinaciji sa žičanom mrežomi torkretom. Izvozni niskop 820, (IN 820) Izvozni niskop 820 (IN 820) je kosa jamska prostorija kojom se vrši otvaranje i razrada etaže 820. Prostorija je namjenjena za izvoz odminiranog materijala sa radilišta na površinu. Takođe, ova prostorija je namijenjena za transport repromaterijala, servisiranje jame, odvodnjavanje jame i dolazak i odlazak radnika na i sa radilišta. IN 820 izrađuje se iz IN 830, sa kote k+ 832,00m, sa generalnim padom od 6,5˚. Ukupna dužina IN 820 je 115 m, a savlađuje visinsku razliku od 12,00m. Ovaj niskop se izrađuje po podinskom krečnjaku, do kote k+820,0m. Dimenzije poprečnog presjeka IN 820 iste su kao i GIP,IN 860, IN 850,IN 840,IN 830 odnosno, usvaja se visokozasvođeni oblik poprečnog presjeka, dimenzija bxh=5000x5000mm, svijetle površine Ssv=23,75 m2. (slika br. 17). Na osnovu fizičko-mehaničkih karakteristika stijenske mase (podinski krečnjak) podgrađivanje IN 820 nije potrebno. Po potrebi dionice sa lošijim fizičko-mehaničkim osobinama podgrađivaće se sidrima ili sidrima u kombinaciji sa žičanom mrežom i torkretom. Smjerni etažni hodnici (SEH) Smjerni etažni hodnici su horizontalne jamske prostorije koje se izrađuju na svakoj etaži iz prostorija otvaranja i razrade i po pravilu pozicioniraju se uz granicu etaže po boksitu. Prostorije su namenjene za utovar i izvoz rude sa etaža, odnosno radilišta do utovarnih mjesta. Takođe, ove prostorije služe za ventilaciju, transport repromaterijala, servisiranje etaža, odvodnjavanje i dolazak i odlazak radnika na i sa radilišta. Procijenjena ukupna dužina etažnih hodnika je1155 m. Prava dužina će se utvrditi izradom etažnih hodnika do granice ležišta. Povoljna okolnost je što se ove prostorije rade kroz rudu. Na osnovu fizičko-mehaničkih osobina radne sredine, namjene, gabarita opreme i potreba ventilacije, usvaja se visoko zasvođeni oblik poprečnog presjeka etažnih hodnika, dimenzija bxh=3500x3500mm, svijetle površine Ssv=12,25 m2. Na osnovu fizičko-mehaničkih karakteristika stijenske mase (boksit) podgrađivanje će se vršiti sa čeličnim lučnim okvirima sa zalaganjem drvenom građom. Ventilacioni hodnici (VH) Ventilacioni hodnici su horizontalne jamske prostorije koje se izrađuju na svakoj etaži kao veza između etaže i ventilacionog okna i služe za potrebe ventilacije to jeste za dovod svježe vazdušne struje iz VO do svake etaže odnosno radilišta. Ove prostorije se izrađuju iz IN prema VO sa minimalnim nagibom 20/00 zbog gravitacionog oticanja vode u EH. Većim dijelom biće izgrađene kroz podinski krečnjak a jednim dijelom kroz boksit. Na osnovu fizičko-mehaničkih osobina radne sredine, namjene i potreba ventilacije, usvaja se visokozasvođeni oblik poprečnog presjeka prostorije, dimenzija bxh=4000x4000mm, svijetle površine Ssv= 16 m2.


54

Ukupna dužina ventilacionih hodnika je 201 m. Podgrađivanje ovih jamskih prostorija kroz krečnjak vršiće se po potrebi sa sidrima i mrežom dok u dijelu kroz boksit podgrađivanje će se vršiti sidrima u kombinaciji sa mrežom i torkretom ili sa čeličnim lučnim okvirima i drvenom građom. Ventilaciona okna (VO) Ventilaciona okna su vertikalne jamske prostorije koje služe za dovod svježe vazdušne struje do svake etaže odnosno radilišta. Izrađuju se vertikalno od nivoa donje etaže do nivoa gornje etaže. Ventilaciono okno na najvisočijoj etaži povezano je sa površinom.Izgrađuju se kroz krečnjak. Na osnovu fizičko-mehaničkih osobina radne sredine, namjene i potreba ventilacije, usvaja se okrugli oblik poprečnog presjeka ventilacionih okana, prečnika D =3000mm, površine S=7,065 m2. Izrada okna započinje se bušenjem u stropu ventilacionog hodnika VH 870, bušenjem vertikalnih minskih bušotina dužine 3m. Obzirom da se izrada VO vrši kroz krečnjak to podgradjivanje istih nije potrebno. Utovarna mjesta (UM) Utovarna mjesta su prostorije koje služe za utovar rude iz utovarivača u kamion. Prostorije se izrađuju na svim etažama uz bokove etažnih hodnikaEH. Zavisno od dužine etaže planirano je po dva utovarna mjesta na etažama 870,860,850,840 i po jedno utovarno mjesto na etažama 830 i 820.Procijenjena ukupna dužina utovarnih mjesta je oko 110 m. Obzirom da su EH planirani kroz rudu blizu kontakta sa podinom to će se UM izgradjivati u krečnjaku, pa ih nije potrebno podgradjivati. Po potrebi dionice sa lošijim fizičko-mehaničkim osobinama podgrađivaće se sidrima ili sidrima u kombinaciji sa žičanom mrežom i torkret betonom. Opšte napomene u vezi sa izradom prostorija i raskrsnica Sve raskrsnice i krivine moraju se dimenzionisati sa minimalno potrebnim radijusima zakrivljenosti. Minimalno potrebni radijusi ili zasijcanje ugla prostorije pod uglom od 450 i dužini od 2000mm, za jamski kamion i utovarivač, prikazani su na slici 18

a) jamski kamion b) jamski utovarivač

Slika 18. Elementi krivina


55

c) Detaljan opis projekta, planiranog proizvodnog procesa TEHNOLOGIJA IZRADE JAMSKIH PROSTORIJA OTVARANJA I RAZRADE Jamske prostorije otvaranja i razrade izrađivaće se klasičnom tehnologijom bušačko-minerskih radova, koja obuhvata sledeće radne operacije:

- bušenje i miniranje, - provjetravanje, - utovar i odvoz odminiranog materijala, - podgrađivanje, - ostale operacije

Navedene radne operacije će se kombinovati prema određenoj dinamici radova. Stogaće se vremenski bušenje i miniranje uvjek slijediti i po mogućnosti izvoditi na krajusmjenskog ciklusa radova radi provjetravanja. Takođe, utovar i transport će se uzajamno uklapati jer su to dvije vezane operacije a u početnim fazama rada ili čak i ufazi izrade glavnih prostorija doći će do situacija kada će utovarna mašina biti ujedno itransportna. BUŠENJE I MINIRANJE Prostorije otvaranja i razrade rudnog tijela ležišta boksita„Zagrad” izrađuju se na klasičan način, tehnologijom bušačko-minerskih radova. Pošto će se prostorije otvaranja i razrade raditi sa različitim veličinama poprečnog profila i kroz dvije radne sredine (po tipovima), kompletan proračun parametara bušenja i miniranja kod izrade horizontalnih i blago nagnutih prostorija, kao i za vertikalne prostorije (VO). Parametri sa kojima su izvršeni proračuni bušenja i miniranja za izradu hor. prostorija otvaranja i razrade po jalovini – podinskom krečnjaku prikazani su u tabeli 10.

Tabela 10. Parametri za proračun bušenja i miniranja-krečnjak

Radna sredina: Jalovina (krečnjak)

Zapreminska masa: γ = 2,7 t/m3

Koeficijent čvrstoće po Protođakonovu: f = 6 Svijetla površina: 23.75 m2 15.0 m2 Iskopna površina: 25 m2 16 m2 Podgrada: sidra+mreža, po potrebi Oblik poprečnog presjeka prostorije: visokozasvođeni Dužina bušotina: 3 m Dužina napredovanja: 2,8 m Prečnik bušotina: 42-48 mm Eksploziv: Amoneks-1

prečnik: 38 mm dužina: 420 mm/350 mm Patrone: težina: 500 g/400 g prosječna 130 m Dužina transporta u jednom smjeru: maksimalna 250 m

Zapremina kašike utovarivača: 3,0 m3 Nosivost utovarivača: 6,0 t Trajanje radne smjene: 8 h Efektivno vrijeme trajanja smjene: 7 h Broj radnih dana u godini: 355 r.d.


56

Parametri sa kojima su izvršeni proračuni bušenja i miniranja za izradu jamskih prostorija po boksitu prikazani su u tabeli 11.

Tabela 11. Parametri za proračun bušenja i miniranja-boksit

Radna sredina: Ruda (boksit)

Zapreminska masa: γ = 2,65 t/ m2 Koeficijent čvrstoće po Protođakonovu: f = 2,00 Svijetla površina: 11,5 m2 8,2 m2 Iskopna površina: 12,25 m2 9 m2 Podgrada: čelična lučna+zalagači,

drvo+zalog Oblik poprečnog presjeka prostorije: visokozasvođeni,pravougaoni Dužina bušotina: 3 m Dužina napredovanja: 2,8 m Prečnik bušotina: 32-38 mm Eksploziv: Amoneks-1

prečnik: 28 mm dužina: 300 mm/200 mm Patrone: težina: 200 g/150 g prosječna 130 m Dužina transporta u jednom smeru: maksimalna 250 m


Oprema za bušenje i miniranje Za bušenje minskih bušotina pri izradi potkopa „Zagrad”, prilikom razmatranja izbora opreme mora se imati sledeće u vidu:

- Mogućnost snabdijevanja različitim oblicima pogonske energije; - Kapacitet mašina i uređaja pojedinačno i usklađenost pogonskih kapaciteta sa ostalim fazama

tehnologije izrade prostorija; - Ocjena o potrebnoj autonomiji kretanja pojedinih mašina(bušilica, utovarač, vozilo za transport) i

uređaja po fazama rada na izradi prostorija; - Podudarnost pojedinih sklopova mašina za razne faze tehnologije izrade, - Podudarnost gabarita mašina za razne faze tehnologije izrade; - Mogućnost korišćenja mašina za više raznih radnih operacija (bušenje, ankerisanje itd.)

a) Oprema za bušenje Samohodne bušaće mašine, u cjelini gledano, odlikuju se izrazito velikom dužinom lafeta kao i grana sa velikom mogućnošću ekstenzije. Ovakva dužina lafeta se radi iz dva međusobno zavisna razloga i to:

- Veliki raspon između minimalnog i maksimalnog profila prostorija koji može da se izrađuje bušenjem paralelnih minskih bušotina usmjerenih u osi napredovanja.

- Velike dimenzije profila prostorija – potkopa zahtijevaju dugačke minske bušotine čija dužina stoji u nekom odnosu prema širini prostorije.


57

Pored ovoga, po pravilu, bušenje bušotina pri izradi prostorija vrši se monoblok dlijetima ili monoblok šipkama sa krstastom krunom, dužine 1,6-4,5 m i prečnika 42 mm kroz krečnjak, odnosno 32 mm kroz rudu bez primjene nastavnog pribora, što sve u izvjesnoj mjeri dozvoljava izbor odgovarajuće dužine lafeta. Prilikom izbora lafeta u uslovima izrade podzemnih prostorija treba imati u vidu sledeće: Za izradu podzemnih prostorija profil je takav da dužina lafeta treba da odgovori tim profilima. S tim u vezi izbor lafeta treba izvršiti tako da isti lafet treba da se koristi za bušenje bušotina u pravcu napredovanja kao i u pravcu upravnom na pravac napredovanja. Pored navedenog, ove mašine se odlikuju i time što imaju uređaj za automatsku paralelnost bušotina, što je veoma važno za pravilan raspored bušotina pri miniranju. U najuži izbor dolaze mašine sa dizel pogonom za kretanje i elektro-hidrauličnim pogonom za bušenje. U obzir treba uzeti i činjenicu da izvođeč radova već posjeduje određenu opremu i to bušilice:

SANDVIK DD310-26,

Slika19. Bušilica SANDVIK DD310-26

Tehničke karakteristie bušilice date su u narednoj tabeli. Tabela 12. Tehničke karakteristike bušilice SANDVIK DD310-26

Marka SANDVİK Tip/model DD310-26/2011 Serija L10D4894 Motor BF4L 2011 Snaga D:55/E:42 KW Dimenzije (cm) 1860*1225*175 Težina 13770 KG Potrošnja vazduha 3.3 M3/DK

BOOMER H126, Atlas Copco Osnovne karakteristike bušilice su: vozno postolje: tip Avos DC 10 motor Deutz F4L 912 W 42 kW bušaća hidraulička grana : tip 1 x BUT 25 rotacija 360° težina: 1325 kg lafet: tip 1 x RMH 1211 ukupna dužina: 4199 mm


58

hidrauični bušaći čekić: 1 x COP 1028 HD snaga: 5,5 kW težina:52 kg pogonska jedinica: tip BHU-32-1 DCS snaga motora: 30 kW električni sistem: max. snaga potrošača: 35 kW napon: 380-660 V Gabariti: transportna visina: 2100 mm radna visina (max.): 2800 mm širina: 1650 mm dužina: 9500 mm, Ukupna masa bušilice: 8700 kg Izbor vrste eksploziva Za optimalno korišćenje zapremine bušotina i energije eksploziva, potrebno je da između esploziva i karakteristika radne sredine stijene, postoji odnos : D = v, gdje je: D – detonaciona brzina eksploziva, v - brzina zvuka u stijeni Na osnovu karakteristika radne sredine, uzima se da će se koristiti, za punjenje zalomnih, pomoćnih i perifernih bušotina: 1. Pri pojavi vlage u bušotinama koristiće se patronirani amonijum-nitratski eksploziv „Amoneks-1“, koji proizvodi fabrika „Trajal“- Kruševac ili eksploziv sličnih karakteristika. Patrone eksploziva su prečnika Ø 38mm, dužine 420 mm i težine 500 g, odnosno 350 mm i 400 g, kao i prečnika Ø 28mm, dužine 300 mm i težine 200 g, odnosno 150 mm i 100 g. 2. U slučajevima kada su suve bušotine i kada postoji mogućnost upotrebljavaće se granulirani AN-FO eksploziv. Za iniciranje električnih detonatora u minskim punjenjima, u bušotinama, koristi se mašina za iniciranje mina tipa "TKU -750" ili neka druga mašina sličnih karakteristika. Izbor optimalnih parametara miniranja Karakteristike radne sredine, poprečni presjek i oblik podzemnih prostorija, odnosno raspored minskih bušotina na čelu radilišta je veoma kompleksan problem koji zavisi od velikog broja faktora koji na određen način utiču na kvalitet miniranja, odnosno njegove ekonomske efekte. Upotreba savremenih samohodnih elektro hidrauličnih bušilica sa visokim učinkom bušenja kao i mogućnosti bušenja različitih prečnika bušotina, omogućava da se primjenjuje paralelni zalom sa jednom ili više praznih bušotina koje predstavljaju slobodnu površinu za minske bušotine kojima su okružene i koje se pune eksplozivom. Linija najmanjeg otpora „a“ je razmak između centara prazne i pune bušotine. U narednom tekstu prikazće se jedna vrsta paralelnog zaloma - prizmatični zalom, dok se izvođaču radova ostavlja mogućnost da, uvidom u rezultate miniranja tokom izvođenja radova kao i iz svog iskustva,odabere zalom sa drugačijim rasporedom bušotina, vrstom i količinom eksploziva.

a a

Slika 20. Prizmatični zalom


59

Kod prizmatičnog zaloma bušotine su istog prečnika, raspoređene u tri reda. Broj bušotina u zalomu je 9, od kojih se pravi kombinacija punih i praznih bušotina. Razmak između bušotina koje se pune i onih koje su prazne a istog su prečnika računa se prema obrascu: a = db*(5,8-k*f) (cm) gdje je: - db - prečnik bušotine, cm; - k = 0,16 – 0,23 koeficijent koji zavisi od vrste eksploziva; - f - koeficijent čvrstoće po Protođakonovu; Usvojeni broj minskih bušotina iznosi N = 33 bušotina, od toga: zalomne, nz = 4 pomoćnih np = 9 perifernih nper = 20. Ukupna dužina bušotina iznosi:Lb =33 x 3 = 99,0m. Aktivna dužina bušotina iznosi: la = 2,8 m. Potrebna količina eksploziva za jedno miniranje iznosi: QE=S . lb . q = 23,75 x 3 x 0,934 = 66,55 kg Usvojeno QE = 66,55 kg. Količina eksploziva po jednoj minskoj bušotini iznosi:

Usvaja se: q = 2,02 kg/buš Dakle, u jednu minsku bušotinu se stavljaju 5 patrone eksploziva mase 400 g, što znači da je dužina minskog punjenja jedne minske bušotine 5 x 350 mm = 1750 mm, ili ~ 60% od dužine minske bušotine. Preostala dužina minske bušotine ( 1250 mm) se zatvara glinenim čepom. Zbog stišnjenosti mina u zalomu, količina eksploziva u zalomnim bušotinama se povećava za 10%, odnosno: qz = 2,0 x 1,1 = 2,2 kg, usvojeno qz = 2,2 kg/buš, Dakle, u jednu zalomnu minsku bušotinu se stavljaju 5 patrona eksploziva mase 400 g plus jedna polovina patrone od 400 g, što znači da je dužina minskog punjenja jedne zalomne minske bušotine 5 x 350 mm + 1 x175 mm = 1925 mm, ili 65% od dužine minske bušotine. Preostala dužina minske bušotine (1075 mm) se zatvara glinenim čepom. Korigovana količina eksploziva za jedno miniranje iznosi: QEk = nz . qz +np . q1 + nper . q1 = 4 x 2,2 + 6 x 2,0 + 23 x 2,0 = 66,8 kg Potrošnja eksploziva po 1m' horizontalne prostorije, za dužine minskih bušotina lb= 3,0 m i napredovanje od la=2,80 m iznosi:

gdje je: Vmat=66,5m3– zapremina materijala koji se izbija jednim miniranjem. Vmat=Sis xln = 23,75 x 2,8 = 66,5 m3 , Qmat=V x γ=66,5 x 2,75 = 182,88 t, gdje je:


60

γ=2,7 t/m3 – zapreminska masa jalovine – krečnjaka. Usvaja se količina odminiranog materijala Qmat= 66,5 m3čm. Zapremina odminiranog materijala u rastresitom stanju iznosi: V1=V x kr= 66,5 x 1,5= 99,75 m3 gdje je: kr=1,5 – koeficijent rastresitosti. Usvaja se: V1 = 99,75 m3 Za iniciranje minskih punjenja predviđa se upotreba ne-električnih (NONEL) milisekundnih detonatora koji su sigurni na bilo koje električne rizike (lutajuće struje) i zato su idealni pri miniranju u tunelima. NONEL milisekundni detonatori koji su specijalno proizvedeni za podzemna miniranja imaju oznaku GT/T, ili LPD i posjeduju sledeće parametre:

Tabela 13. Parametri nonel sistema za podzemno miniranje

Opis Interval/ Razmak brojeva

Broj intervala (brojeva)

Opseg zakašnjenja (ms)

Vrijeme zakašnjenja između brojeva

0 1 25 25 1-12 2 100-1200 100 14,16,18,20 3 1400-2000 200

4

NONEL GT/T

25,30,35,40 20 2500-6000 500

Jednostavno, brzo i sigurno povezivanje plastičnih cjevčica, vrši se spajanjem sa tunelskim skupnim (BUNCH) konektorom, na koji se može povezati do 20 komada plastičnih cjevčica, odnosno do 20 mina. Skupni konektor se sastoji od duple omče „ detonirajućeg štapina“ sa malim detonatorom UBO. Veoma je važno da detonatori imaju duže zakašnjenje između brojeva. U zalomu, za dubinu bušotina od cca 3 m, zahtijeva se da je zakašnjenje detonatora između bušotina 100 ms. Na dva konektora povezano je do 17 cjevčica tako da je ukupno 33 cjevčica, iz 33 bušotina, spojeno na obližnje konektore. Na treći konektor spajaju se cjevčice iz dva konektora.Iz trećeg konektora cjevčica se, izolir trakom, spaja sa električnim milisekundnim detonatorom, a od njega, dovodnim kablom, dovoljno dugim, do skloništa, gdje palioc mina aktivira minsko polje pomoću dinamo mašine. Ukolio se uzme da će efektivno radno vrijeme u smjeni biti 7 časova, onda za ostale radne operacije: provjetravanje, utovar i transpotr iskopine, eventualno podgrađivanje i ostalo, ostaje još 4,3 časova.


61

Parametri bušenja i miniranja pri izradi horizontalne jamske prostorije-potkopa po jalovini (krečnjaku) pri upotrebi amoneksa dati su u tabeli 14:

Tabela 14. Parametri miniranja Parametri bušenja i miniranja pri izradi horizontalne jamske prostorije-potkopa po jalovini (krečnjaku) pri upotrebi AN-FO smješa dati su u tabeli 15:

Tabela 15. Parametri miniranja

krečnjak Red. br. Parametar

Ssv=23,75 m2 1. Broj minskih bušotina 33 kom 2. Zalomne 4 kom 3. Pomoćne 9 kom 4. Periferne 20 kom 5. Broj LPD detonatora 33 det. 6. Detonirajući štapin 30 m 7. Elaktro detonator 1 kom 8. Dužina minskih bušotina 3,0 m 9. Ukupna dužina minskih bušotina 99,0 m 10. Aktivna dužina minskih bušotina 2,8 m 11. Ukupna količina eksploziva za 1 miniranje 66,8 kg

0,934 kg/ m3 12. Specifična potrošnja eksploziva 0,37 kg/t

13. Potrošnja eksploziva po 1m' prostorije 23,85 kg/m' 14. Potrošnja eksploziva po 1 m3 prostorije 1,005 kg/ m3


Ssv=23,75 m2 1. Broj minskih bušotina 30 kom 2. Zalomne 4 kom 3. Pomoćne 8 kom 4. Periferne 18 kom 5. Broj LPD detonatora 30 det. 6. Detonirajući štapin 30 m 7. Elaktro detonator 1 kom 8. Dužina minskih bušotina 3,0 m 9. Ukupna dužina minskih bušotina 90,0 m 10. Aktivna dužina minskih bušotina 2,8 m 11. Ukupna količina eksploziva za 1 miniranje 91,2 kg

1,1 kg/ m3 12. Specifična potrošnja eksploziva 0,415 kg/t

13. Potrošnja eksploziva po 1m' prostorije 32,56 kg/m' 14. Potrošnja eksploziva po 1 m3prostorije 1,37 kg/ m3


62

Parametri bušenja i miniranja pri izradi horizontalne jamske prostorije-potkopa po jalovini (krečnjaku)





Ssv.=14,28 m2 1 Broj minskih bušotina 24 kom 2 Zalomne 4 kom 3 Pomoćne 6 kom 4 Periferne 14 kom 5 Broj LPD detonatora 24 det. 6 Detonirajući štapin 20 m 7 Elaktro detonator 1 kom 8 Dužina minskih bušotina 3,0 m 9 Ukupna dužina minskih bušotina 72,0 m 10 Aktivna dužina minskih bušotina 2,8 m 11 Ukupna količina eksploziva za 1 miniranje 48,8 kg

1,02 kg/m3 12 Specifična potrošnja eksploziva 0,40 kg/t

13 Potrošnja eksploziva po 1m' prostorije 17,43 kg/m' 14 Potrošnja eksploziva po 1m3 prostorije 1,22 kg/m3


Ssv.=14,28m2 1. Broj minskih bušotina 22 kom 2. Zalomne 4 kom 3. Pomoćne 6 kom 4. Periferne 12 kom 5. Broj LPD detonatora 22 det. 6. Detonirajući štapin 20 m 7. Elaktro detonator 1 kom 8. Dužina minskih bušotina 3,0 m 9. Ukupna dužina minskih bušotina 66,0 m

10. Aktivna dužina minskih bušotina 2,8 m 11. Ukupna količina eksploziva za 1 miniranje 61,5 kg

1,2 kg/m3 12. Specifična potrošnja eksploziva 0,45 kg/t

13. Potrošnja eksploziva po 1m' prostorije 21,96 kg/m' 14. Potrošnja eksploziva po 1m3 prostorije 1,53 kg/m3


63

Parametri bušenja i miniranja pri izradi horizontalne jamske prostorije-SEH po boksitu




boksita Red. br. Parametar











64

Parametri bušenja i miniranja pri izradi horizontalne jamske prostorije-OH po boksitu



Ssv.=8,03 m2 1. Broj minskih bušotina 13 kom 2. Zalomne 4 kom 3. Pomoćne 1 kom 4. Periferne 8 kom 5. Broj LPD detonatora 13 det. 6. Detonirajući štapin 15 m 7. Elektro detonator 1 kom 8. Dužina minskih bušotina 3,0 m 9. Ukupna dužina minskih bušotina 39,0 m




Parametri sa kojima su izvršeni proračuni bušenja i miniranja za izradu vertikalnih prostorija otvaranja i razrade po jalovini – podinskom krečnjaku prikazani su u tabeli br. 21

Tabela 21. Parametri za proračun bušenja i miniranja-krečnjak

Radna sredina: Jalovina (krečnjak)

Zapreminska masa: γ = 2,7 t/m3 Koeficijent čvrstoće po Protođakonovu: f = 6 Iskopna površina: 7 m2 Oblik poprečnog presjeka prostorije: kružni Dužina bušotina: 3 m Dužina napredovanja: 2,8 m Prečnik bušotina: 42-48 mm Eksploziv: Amoneks-1

prečnik: 38 mm dužina: 420 mm/350 mm Patrone:

težina: 500 g/400 g prosječna 130 m

Dužina transporta u jednom smjeru: maksimalna 250 m



65

Parametri bušenja i miniranja pri izradi vertikalne jamske prostorije- VO po jalovini (krečnjaku)



Ssv.=7,0m2 1 Broj minskih bušotina 24 kom 2 Zalomne 4 kom 3 Pomoćne 4 kom 4 Periferne 16 kom 5 Broj LPD detonatora 24 det. 6 Detonirajući štapin 20 m 7 Elektro detonator 1 kom 8 Dužina minskih bušotina 3,0 m 9 Ukupna dužina minskih bušotina 72,0 m 10 Aktivna dužina minskih bušotina 2,8 m 11 Ukupna količina eksploziva za 1 miniranje 29,2 kg

1,31 kg/m3 12 Specifična potrošnja eksploziva 0,48 kg/t

13 Potrošnja eksploziva po 1m' prostorije 10,4 kg/m' 14 Potrošnja eksploziva po 1m3 prostorije 1,48 kg/m3

UTOVAR I TRANSPORT Utovar i transport materijala dobijenog miniranjem prilikom izrade jamskih prostorija otvaranja obavljaće se na sledeći način: Prilikom izrade prostorija otvaranja (GIP, IN-860,IN-850, PVH, VO) utovar i transport odminiranog materijala obavljaće se jamskim utovarivačem na dizel pogon, sa radilišta direktno na površinu, odnosno na mjesto koje će za ovu namjenu biti određeno na platou ispred ulaza u jamu. Maksimalna dužina transporta u jednom pravcu prlikom izrade ovih prostorija iznosi oko 230m, a prosječna 130m. Paralelno sa produbljivanjem jame do etaže 820 vršiće se i iskop na višim etažama. U ovoj fazi potrebno je formiranje utovarnih mjesta da bi se utovar i izvoz izvodili kombinovano utovarivačem i jamskim kamionom. U daljem tekstu će biti prikazan proračun transporta i izvoza jamskim utovarivačem za fazu otvaranja i dijela razrade(do nivoa-etaže 850)i izvoza jamskim kamionom u fazi razrade do kote k+820,0m.

Proračun transporta jamskim utovarivačem

Proračun i verifikacija transporta izvršen je za utovarivač Volvo L 120E. Za utovar i transport materijala može se koristiti i drugi utovarivač sličnih karakteristika. Prilikom izrade prostorija otvaranja za utovar i odvoz materijala sa čela radilišta do površine koristiće se i utovarivač na dizel pogon Volvo L 120 E, sa motorom D7DLAE2, model 23.5-R25, snage 165 kW, zapremine kašike od 3.0 m3 i nosivošću od 6,8t. Širina utovarivača iznosi 2.88 m, a visina 3.36m. Prema prospektu proizvođača, prosječna brzina kretanja utovarivača prilikom


66

kretanja kroz prostorije sa padom p=10-12% iznosi v=10 km/h. Jamski utovarivač prikazan je na slici 20. Tehničke karakteristike:

§ Proizvodjač Volvo § Tip motora D7DLAE2 § Snaga motora 165 kW § Širina korpe 2.88 m § Zapremina kašike 3.0 m³ § Upravljanje KL § Dimenzije l/w/h 8,25x2,88x3,36 m § Displacement 7.1 l § Max.obrtni moment 1800 min-1 § Brzina 35.1 km/h § Max. visina pražnjenja 2.94 m § Radijus okretanja 12.81

Slika 20. Utovarivač Volvo L120 Od jamskih utovarivača koristiće se jamski utovarivač TORO 400 i jamski utovarivač Atlas Copco ST710 prikazan na slici 39 sa osnovnim dimenzijama i geometrijom krivina na slici 21.

Slika 21. Jamski utovarivač Atlas Copco ST710

Tehničke karakteristike:

Proizvodjač. Atlas Copco Tip motora Deutz Diesel

Standard tyres BF6M1013FC-MVS Snaga motora 149 kW Širina korpe 2.04 m Zapremina kašike 2.0 m³ Upravljanje KL

Dimenzije .l/w/h 8,83x1.924x2.105 m Displacement 7.1 l

Max. obrtni moment 805 Nm Brzina 5 km/h Max. visina pražnjenja 1.695 m

Radijus okretanja 4.88


67

Kao što je rečeno, za transport i izvoz rude i jalovine iz jame “Zagrad” koristiće se jamski kamion Atlascopco minetruck MT2010, sa sandukom zapremine V=11 m3, nosivosti Qk=20 t, koji je prikazan na slici 22. Proračun transporta rude i jalovine jamskim kamionom je izvršen za transport materijala prilikom izrade prostorija razrade i otkopavanja,za maksimalnu dužinu transportnog puta od radilišta do površine, a na osnovu sledećih parametara:

− broj radnih dana nrd=355 r.d. − broj radnih smjena po radnom danu nsm=3 − maksimalna smjenska količina rude-materijala Qsm≈260 t/sm − dnevna količina materijala Qdn=780 t/dan − zapreminska masa boksita u masivu γ=2,65t/m3 − zapreminska masa u rastresitom stanju γras=1,80t/m3 − maksimalna dužina transportnog puta 2x400m =800m

Karakteristike kamiona:

− zapremina sanduka Vs=11 m3 − nosivost Qk=20 t − prosječno vrijeme utovara tu=30 min. − vrijeme istovara ti=1 – 2 min. − prosječna brzina – pun kamion v1=7 km/h − prosječna brzina – prazan kamion v2=11 km/h − širina kamiona 2312 mm − visina kamiona 2540 mm − dužina kamiona 9242 mm − tip motora Cummins QSL9 EPA Tier 3 − snaga motora 224 kW

Slika 22. Jamski kamion Atlascopcominetrack MT2010

Da bi se ostvarila planirana smjenska proizvodnja od 260 t materijala, za njen transport iz jame do površine potrebno je da budu uključena dva jamska kamiona.


68

Potrošnja goriva

Proračun potrošnje goriva se vrši na osnovu potrošnje za rad u jednoj smjeni. Proračun potrošnje goriva vršiće se za utovarivač Atlas Copco ST710, snage Pu=149 kW, i za kamion minetruck MT2010, snage Pk=224 kW. Prema podacima proizvođača, jamski utovarivač Atlas Copco ST710 troši 0,11kg/kW/h (17kg/h ≈ 15 l/h) dizel goriva, dok jamski kamion minetruck MT2010 troši 0,16 kg/kW/h (36kg/h≈31 l/h) Dakle, za 6,0 sati rada, koliko je potrebno da se, prema proračunatom kapacitetu izvrši utovar i odvoz odminiranog materijala sa dva čela radilišta, jamskim utovarivačem potrebno je: Qgsm=15 l/h x 6,0 h=90 l, ili za 3 smjene - dnevno: Qd=3 sm x 90 l/sm=270 l/dan, Nedjeljna potrošnja iznosi : Qned=270 l/dan x 7dana=1890 l/nedj. Potrošnja goriva jamskih kamiona za transport materijala u fazi pripreme i otkopavanja iznosi

-smjenska Qgsm1=31 l/h x 7,0 h=217 l -dnevna Qdn1=3 sm x 217 l/sm=651 l/dan, -nedjeljna Qned1=651 l/dan x 7 dana=4557

l/nedj.


69

PODGRAĐIVANJE Prostorije otvaranja i razrade ležišta “Zagrad” se izrađuju kroz dvije radne sredine – podinski trijaski krečnjak i boksit. Na osnovu fizičko-mehaničkih karakteristika radnih sredina, izabrana je podgrada koja će se koristiti za osiguranje prostorija otvaranja i razrade, i to:

podgrađivanje prostorija koje se izrađuju po krečnjaku (Tip1 i Tip 2) nije predviđeno. Ipak, u slučaju nailaska na radnu sredinu koja je nepovoljnija, ili koja je oslabljena usled miniranja pri eksploataciji površinskog kopa “Zagrad”, podgrađivanje ovakvih dionica vrši se čeličnim sidrima sa tačkastim učvršćenjem, ili sidrima u kombinaciji sa žičanom mrežom i torkret betonom. Takođe, mogu se koristiti i druge vrste sidara sa odgovarajućom nosivošću (sidra sa epoksidnom smolom, »Swellex« sidra, ili »Split-set« sidra) .

za podgrađivanje kapitalnih prostorija koje se izrađuju po boksitu (Tip 4 - SEH) koristi se čelična lučna popustljiva podgrada, koja se izrađuje od specijalnih rudarskih čeličnih profila tipa YU-21, mase 21,2kg/m', sa zalogom od dasaka ili poluoblica (okrajaka) debljine 5 cm,

podgrađivanje pripremnih prostorija (Tip 5 - OH) koje se izrađuju po boksitu, vrši se čelično lučnompopustljivom podgradomsa zalaganjem.

Podgrađivanje ulaznog dijela GIP vrši se armirano-betonskom podgradom debljine d = 25 cm izrađene od betona marke MB-30,

Za vertikalne jamske prostorije koje se izrađuju po krečnjaku (ventilaciona okna Tip 3) - sistematsko podgrađivanje nije predvidjeno.

Podgrađivanje ulaznog dijela potkopa vršiće se armirano-betonskom podgradom debljine d=25 cm izrađene od betona marke MB-30 slika 42. Na osnovu iskustva, kao i na osnovu fizičko-mehaničkih osobina podinskog krečnjaka u kojem počinje izrada potkopa, usvojena je debljina armirano-betonske podgrade od d = 25 cm. Beton mora biti marke MB 30. Armiranje presjeka vršiće se u zoni zatezanja obostrano nosivom armaturnom mrežom oznake Q-335 (JUS U.M1.091) φ=8 mm sa okcima 150x150mm i težinom od 5,44 kg/m’.

1 %

OSO

VIN

A PO

TKO

PA

Slika 23. Ulazni portal u jamu „Zagrad”


70

Proračun sidara

Proračun sidrene podgrade za prostorije otvaranja i razrade u rudnom tijelu koje se izrađuju po jalovini - krečnjaku vrši se za slučaj da je radna sredina oštećena ili ispucala, tako da je neophodno njeno osiguranje ovom vrstom podgrade. Podgrađivanje ovakvih dionica vrši će se čeličnim sidrima sa tačkastim učvršćenjem, ili sidrima u kombinaciji sa žičanom mrežom i torkretom. Takođe, mogu se koristiti i druge vrste sidara sa odgovarajućom nosivošću (sidra sa epoksidnom smolom, »Swellex« sidra, ili »Split-set« sidra) slika 24.

OS

OVI

NA

PO

TKO

PA

1 %

Presjek A-ARaspored sidara po šemi 5+4

4

Slika 24. Podgrađivanje čeličnim sidrima

Proračun sidara izvršiće se za krečnjačke stijene kroz koje se radi prostorija svijetle površine poprečnog presjeka Ssv=23,75m2, odnosno na primjeru GIP Proračun dužine i rastojanja između sidara vrši se na bazi sledećih parametara:

B = 5m - širina prostorije, a = 2,5m - polovina širine prostorije, f1=5- koeficijent čvrstoće stijene u kojoj se vrši podgrađivanje (f=6, a zbog slabljenja za proračun će se uzeti f1=5), γ=26,97 kN/m3 – zapreminska težina stijene.


71

Dužina sidra mora biti dovoljna da savlada oslabljenu zonu i da sidro jednim dijelom bude utisnuto u neoslabljenu zonu iznad svoda prirodne ravnoteže. Šema za proračun sidra data je na slici 25.

Slika 25. Šema za proračun dužine sidra

Prema tome, u zoni svoda jamske prostorije svijetle površine Ssv=23,75m2, sidra se postavljaju po šahovskom rasporedu (7+6) na rastojanju od 1,0 m. U jednom redu se postavlja 7 sidara, zatim u drugom 6, itd. U bokovima se sidra postavljaju prema potrebi, u zavisnosti od stanja stijena u bokovima. U potkopu, na mjestima gdje je stijena dobro držeća ali ispucala, tako da može doći do ispadanja manjih komada stijena, potrebno je, prije postavljanja sidara, obložiti površinu svoda i dijela bokova žičanom mrežom, dimenzija 80 x 80 x 2,5mm (mase 1,70kg/m2). Ukoliko se konstatuje da i to neće biti dovoljno efikasno, radnu površinu, preko žičane mreže i sidara, treba obložiti prskanim betonom – torkretom debljine 5cm. Za izradu sidrenih šipki koristiće se visoko kvalitetni čelik oznake ČBR 400/500. Dužina šipki je 1,5m, a prečnik šipke ø22mm. Karakteristike čelika koji se koristi za izradu sidrenih šipki su:

− čvrstoća na zatezanje: 5000 daN/cm2, − izduženje: max 10%, − površina poprečnog presjeka šipke: 3,8cm2, − težina: 3,12kg/m, − obim: 6,91cm, − minimalna čvrstoća kidanja: 5000 daN/cm2

Proračun čelične lučne popustljive podgrade

Za proračun čelične lučne popustljive podgrade koja će se koristiti za podgrađivanje prostorija u boksitu korišćena je standardna metodologija kojom se definiše opterećenje na podgradu i vrši provjera kritičnog presjeka podgrade. U tabeli 37 su dati polazni parametri neophodni za proračun. Kompletan proračun dat je za prostorije koje se rade u boksitu i predviđene su za kretanje jamskog utovarivača.


72

Tabela 37. Parametri za proračun čelične lučne popustljive podgrade

Iskopne dimenzije prostorije Sis. = 12,25 m2

Širina prostorije B = 2r 3,5 m Visina prostorije h 3,5 m Fizičko-mehaničke karakteristike radne sredine Vrsta stijene Boksit Zapreminska masa γ 2,65 t/m3 Jednoosna pritisna čvrstoća Rp 206 daN/cm2 Ugao unutrašnjeg trenja ϕ 39-450 Karakteristike podgrade Vrsta podgradnog okvira čelični popustljivi od YU-21

profila Vrsta čelika Č.0371 Garantovana prekidna čvrstoća 370÷450 N/mm2

Na osnovu izvršenog proračuna, usvaja se razmak između okvira čelične lučne podgrade za prostorije iskopne površine poprečnog presjeka od Sisk= 12,25 m2 (SEH) od l1 = 1,0 m. Ovo rastojanje je usvojeno s obzirom da se radi o kapitalnim prostorijama. U slučaju da se tokom izrade jamskih prostorija utvrdi da je radna sredina boljeg ili lošijeg kvaliteta od onog koji je dobijen laboratorijskim ispitivanjima uzoraka sa PK “Zagrad”, što je realno očekivati, rastojanja između okvira ČLP se mogu, u dogovoru sa Investitorom, povećati ili smanjiti. Masa jednog okvira koji će se postavljati u prostorije svijetle površine poprečnog presjeka od Ssv = 10,96 m2 (SEH), iznosi m1= 250 kg.Na slici 26. prikazan je poprečni presjek prostorije sa načinom podgrađivanja čeličnolučnom popustljivom podgradom.

A

A

800

90°

400

10006

7

5

1

2

3

4

5

Vezice i rasponi - detalj Slika 26. Način podgrađivanja čelično lučnom popustljivom podgradom


73

PROVJETRAVANJE Pod pojmom ventilacije ili provjetravanja rudnika podrazumijeva se plansko dovođenje svježeg vazduha u sve podzemne prostorije koje služe za eksploataciju korisnih mineralnih sirovina i to u dovoljnim količinama za normalan rad,kao i odvodjenje istrošenog jamskog vazduha iz podzemnog proizvodnog pogona. Cilj ventilacije podzemnih rudnika je da se obezbijedi povoljne klima cjelokupnog podzemnog proizvodnog sistema. Za obezbjeđenje normalnih ventilacionih uslova rada u jami „Zagrad“ potrebno je obezbijediti mehaničku ventilaciju jame. Na ovo obavezuju i odredbe “Pravilnika o tehničkim normativima za mašine sa dizel motorima“ koje se koriste pri rudarskim podzemnim radovima u nemetanskim jamama. U jami Zagrad prilikom izrade prostorija otvaranja i razrade: GIP, VH 870, VO 870, EH 870 koristiće se kompresioni način separatnog provjeravanja, a od opreme ventilator “Teknima” (slika 27) tip TF-900-37/3000 za separatno provjetravanje kapaciteta Q = 12 m3/sec, depresije h = 2300 Pa i fleksibilne cijevi prečnika φ800 mm. Ovaj ventilator u potpunosti zadovoljava potrebnu količinu vazduha za provjetravanje ovih prostorija.

Slika 27. Ventilator teknima TF-900-37

Trasa glavnog ventilacionog puta Izradom VO 870 uspostaviće se protočno provjetravanje etaže 870 a izradom ostalih ventilacionih okana i cijele jame. Glavni ventilator će se postaviti na ulazu u VO 870 i kompresionim radom ubacivati potrebne količine svježeg vazduha za snadbijevanje radilišta potrebnim količinama vazduha. Trasa ventilacionog puta za prolazak protočne vazdušne struje je: ventilaciono okno (VO 870),ventilacioni hodnik (VH 870),etažni hodnik (EH 870), glavni izvozni potkop (GIP). Otvaranjem i razradom etaže 860 uspostaviće se protočno provjetravanje i tog radilišta preko ventilacionog okna VO 860, s tim da će istrošeni vazduh odnosno izlazni put vazdušne struje ići preko izvoznog niskopa IN 860 i glavnog izvoznog potkopa GIP do izlaza iz jame. Sa pripremom i razradom nižih etaža i izradom ventilacionih okana u njima uspostaviće se protočno provjetravanje i nižih djelova ležišta. Po završenom otkopavanju na etaži 870 ukupna vazdušna struja će kroz ventilaciono okno VO 870 i ventilaciono okno VO 860 ići ka nižim etažama i radilištima. Regulacija ventilacione mreže vrši se na dva načina: -ugradnjom cijevnih separatnih ventilatora za slijepa radilišta (otkopne hodnike). -postavljanjem regulacionih pregrada (vrata) za vodjenje protočne vazdušne struje odredjenim putem.


74

Trasa glavnih ventilacionih puteva u jami prikazana je na slici 28 .

Slika 28.Trasa glavnih ventilacionih puteva

Odredjivanje potrebne količine vazduha U slučaju da u jami nema doviljno svježeg vazduha količina kiseonika u ustajalom vazduhu bi se smanjila, a štetne koncentracije gasa i prašine bi se povećale. U takvim situacijama, da ne bi došlo do gušenja,trovanja,požara ili bilo kakave povrede radnika potrebno je preduzeti odgovarajuće mjere. Prekomjerno snadbijevanje vazduhom isto tako može pruzrokovati neželjene posledice. Količina vazduha koja je potrebna za podzemne radove računa se na osnovu: 1.Broja radnika 2.Količine štetnih gasova iz ležišta 3.Količine utrošenog ekspoloziva 4.Količine prašine 5. Količine vazduha za razređenje i iznošenje izduvnih gasova i čađi dizel motora 6.Dozvoljena brzina vazduha.


75

Prema broju radnika u jami Količina vazduha potrebna za jednog radnika je 4 m³/min, u isto vrijeme za 20 radnika u jami količina vazduha koja je potrebna iznosi: (m³/ min) h- potrebna količina vazduha za jednog radnika [m³/dk] n - broja radnika (20 usvojeno)

m³/min

m³/s Prema količini štetnih gasova iz ležišta Iskustva na bazi dugogodišnje eksploatacije boksita na ovim područjima pokazala su da ne treba očekivati pojave štetnih i eksplozivnih gasova prilikom otkopavanja u ovakvim i sličnim jamama. Nasuprot tome, očekuju se gasovi koji su produkti sagorijevanja dizel goriva i detonacije komercijalnih eksploziva. To su prvenstveno ugljen-monoksid, ugljen-dioksid i azotni oksidi. Osim toga u dizel emisijama prisutna je čađ. Prilikom bušenja i miniranja stvara se još i agresivna mineralna prašina obzirom na sadržaj SiO2 u boksitu. Razblaženje gasova te uklanjanje čađi i prašine, obavljaće se izdašnim provjetravanjem. Prema količini štetnih gasova posle miniranja Da bi se, prema utvrđenom planu prozivodnje, dobila potrebna količina boksita potrebno je izvršiti miniranje sa određenom količinom eksploziva. Količina vazduha potrebna za razređenje gasova nastalih posle miniranja računa se po formuli:

Gdje je: S - Svijetli presjek otkopnog hodnika S = 9,6 m2, t - vrijeme provjetravanja (min) 30min, A - maksimalna jednovremena potrošnja ekspoloziva (kg)-70 kg. b – uslovna količina gasa eksploziva (l/kg) b = 40 l/kg. k1 – koeficijent vlažnosti radne sredine, k1 = 0,65, k2 – koeficijent gubitka vazduha za dužinu L = 150 m k2 = 1,11. L –dužina separatno provjetravane prostorije Lmax = 200 m.


76

Prema količini mineralne prašine Za prosječan sadržaj SiO2 od P=5,15 % MDK shodno JUS.Z.BO.001 (Maksimalno dopuštene koncentracije škodljivih gasova, para i aerosola u atmosferi radnih prostorija i radilišta) iznosi:

MDK = Nd = Obzirom da će se u jami Zagrad primijeniti ista tehnologija i slična oprema kao i u jami Biočki stan, za proračun se koriste izmjerene vrijednosti intenziteta izdvajanja respirabilne mineralne prašine u jami Biočki stan i one iznose Imu = 2,55 mg/s.

Prilikom bušenja,miniranja,transporta i utovara materijala u jami se stvara prašina. Da bi se spriječilo povećanje prašine radove na bušenju treba obavljati sa vodom . Najmanje pola sata poslije miniranja radnici ne bi trebali ulaziti u jamu dok se jama ne provjetri. Količine vazduha za razređenje i iznošenje izduvnih gasova i čađi dizel motora Pri podzemnom dobijanju mineralnih sirovina i primijenjena tehnika (mašine) za dobijanje, utovar i transport rude mogu biti izvor zagađenja atmosfere. Tako, uvođenjem mašina sa motorima na tečna goriva, odnosno sa motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem (SUS) u rudnicima, u radnoj okolini u rudničkim prostorijama pojavljuju se otrovni i zagušljivi gasovi koji potiču iz izduvnih gasova. Trend uvođenja mašina sa motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem u svjetskom rudarstvu zahvatio je i naše rudnike pa je bilo potrebno, u cilju obezbjeđenja zdrave radne okoline, propisati, normirati i standardizovati motore i tečna goriva koji se mogu primijeniti, zatim koncentracije otrovnih gasova i čađi u izduvnim gasovima tih motora i na osnovu toga odrediti i količinu vazduha za uklanjanje gasova i čađi iz rudničkih prostorija u kojima te mašine rade, zavisno od njihove snage i opterećenja. Minimalna potrebna količina vazduha za razređenje izduvnih gasova iz dizel motora data je članom 250 Pravilnika o tehničkim normativima za podzemnueksploataciju mineralnih sirovina metala i nemetala, S.L. 24/91) i iznosi 4m3/kW/min. Pravilnikom o tehničkim normativima za mašine sa dizel motorima, koje se koriste pri podzemnim rudarskim radovima u nemetanskim jamama, normirane su konstrukcione karakteristike dizel mašina, način njihove primjene i provjetravanje jamskih prostorija u kojima rade i postupak sa gorivima i mazivima (S.L. SFRJ br. 66/1979. god.). Ovim pravilnikom (čl.40) određeno je I da u sastavu jamskog vazduha opasni gasovi nesmiju preći maksimalno dopuštene koncentracije (MDK) pri kojima se može raditi bez posebnih zaštitnih sredstava, kako je dato u tabeli 38.


77

Tabela 38. Maksimalno dopuštene koncentracije gasova (MDK) pri kojima se može raditi bez posebnih zaštitnih sredstava

MDK

Komponenta % vol pp

m

Uslovni CO

Gustina kg/m3

Dozvoljeno u izduvnom gasu motora SUS (%)

Potrebni stepen razblaženja(0/MDK)

Ugljendioksid CO2 0,5 500 - 1,977 10 20 Ugljenmonoksid CO 0,005 50 1 1,251 1,12 24

Azotovi oksidi NOx 0,0025 25 2 2,030 0,1 4

Sumpordioksid SO2 0,0004 4 12,5 2,927 0,014 35

Akrolein CH2CHCOH

0,00001 0,1 50,0 0,841 0,00002 2

Formaldehid HCOH 0,00008 0,8 62,5 - 0,0002 2,5

Uslovni ugljendioksid se izračunava iz odnosa:

iCOuslovni MDK/MDKCO = gde je MDKi– MDK za dati otrovni gas. Potrebni stepen razblaženja otrovnog gasa predstavlja odnos procenta otrovnog gasa u izduvnom gasu i MDK za taj gas. U literaturi se susreće veliki broj raznih pristupa određivanju potrebne količine vazduha za razređenje i iznošenje otrovnih i zagušljivih komponenti izduvnih gasova. U Sovjetskoj (Ruskoj) praksi primenjuje se opšta adiciona formula za razređenje svake komponente, odnosno uslovnog ugljenmonoksida i ugljendioksida i to:

∑⋅⋅=i

iv n

pqkQ, m3/kWh

+++⋅⋅=

0005,0p

0004,0p

005,0p

5,0p

qkQ 2NO2SOCO2COv

, m3/kWh ( )

+⋅⋅=

005,0p

5,0p

qkQ uslovniCO2COv

, m3/kWh gde je: k – koeficijent rezerve (1,2), q – zapremina vazduha za sagorijevanje 1 kg goriva, pi – dozvoljeni sadržaj i-tog gasa u izduvnom gasu motora, ni – MDK i-tog gasa.


78

Ako se uzmu dozvoljene koncentracije otrovnih i zagušljivih gasova iz Pravilnika i MDK za te gasove koji se pojavljuju u najvećoj količini prema JUS ZB. 0001, onda se po ovoj formuli može dobiti potrebna količina vazduha za provetravanje:

( )63205,22,1Qv +⋅⋅= m3/min/kWh 15,4Qv = m3/kW/min

Ova količina vazduha se slaže sa količinom vazduha koja je data u propisima, ako se ne uzmu u obzir aldehidi. Ako se tačno utvrdi sastav izduvnog gasa motora sa unutrašnjim sagorijevanjem, vidjeće se da on zavisi od primijenjenog goriva i podešenosti odnosa garivo – vazduh, pa će se primenom adicione formule za proračun potrebne količine vazduha za ventilaciju radilišta dobiti potrebna količina svježeg vazduha u m3/min po kW snage mašine. S obzirom na primjenu snažnih mašina, onda su i količine vazduha po radilištu velike. Utovarno-transportna mašine sa dizel pogonom koje će se koristiti na otkopnim radilištima jame “Zagrad” imaju dizel motor snage N = 103 kW, pa potrebna količina vazduha za razblaženje izduvnih gasova iznosi: Q4 = 4,15 • 103 = 427,5 m3/min Pri opterećenju motora od 85% potrebna je količina vazduha od: Q4 = 427,5 • 0,85 = 363,4, odnosno Q4 = 6,05 m3/s Potrebna količina vazduha, obzirom na čađ u izduvnim gasovima dizel motora: Neposrednim mjerenjem za vrijeme rada navedene dizel opreme u drugim jamama dobijene su sledeće vrijednosti: - Gravimetrijska koncetracıja čadjı u ızduvnom gasu je Nk = 16,3 mg/m3, - Intezitet izdvajanja čadji obzirom na količinu suvog izduvnog gasa od Q = 4,15m3/min/kW je Ir = 1,18mg/s Potrebna količina vazduha za razređenje čađi na M.D.K. od 0,3 mg/m3 je:

Q5 = = 3,95 m3/s Obzirom na dobijene rezultate usvaja se količina od Q = 6,05 m3/s vazduha kao definitivna koja će zadovoljiti uslove rada na otopnim radilištima. Prema ograničenju brzine kretanja vazduha Kretanje, strujanje vazduha po bilo kom kanalu može bitisporo sa paralelnim trajektorijama kretanja čestica bez mešanja gasova različitih gustina. Takvo strujanje vazduha naziva se laminarno. Dijagram brzina kod laminarnog strujanja vazduha u uzdužnom preseku prostorije je takav da je najveća brzina u sredini hodnika, a teži nuli ili je jednaka nuli pored rapavih površina vazduhovoda Kada je brzina strujanja vazduha dovoljno velika, onda dolazi, zbog sudaranja čestica i njihovog odbijanja od radnih površina vazduhovoda, do intenzivnog mešanja među slojevima protoka i gasova različitih gustina. Takvo strujanje vazduha naziva se turbulentno. Režim kretanja vazduha u prostorijama može biti određen vizuelno pomoću tankog sloja dima. Ako se sloj dima može da prati na većem rastojanju onda je to laminarno strujanje vazduha. Pravilnikom o tehničkim normativima za podzemnu eksploataciju ležišta metala i nemetala (S.L. SRJ 24/1991. god) određene su minimalne i maksimalne brzine strujanja vazduha u rudničkim prostorijama (član 260) – tabela 39


79

Tabela 39. maksimalne brzine strujanja vazduha u rudničkim prostorijama

U rudnicima metala U rudnicima uglja

Vrsta prostorije max, m/s

min, m/s

max, m/s

min, m/s

Na radilištima 4,00 0,25 5,00 0,5 U prostorijama za transport i redovan prolaz 8,00 0,25 8,00 0,25

U ventilacionim prostorijama – povremen prolaz 10,00 0,25 10,00 0,25

Prostorije sa elektro vučom - - - 1,00 Silazno vođenje vazduha u jamama sa metanom - - - 1,00

Kao što se vidi iz gornje tabele brzina vazdušne struje ne smije biti manja od 0,25 m/s . Preporučuje se da u radnim prostorijama brzina vazduha bude izmedju 1-2 m/s (Mc Pherson,1993). U slučajevima kada brzina vazduha prelazi 4 m/s radnici na radnom mjestu imaju problem sa česticama prašine i hladnim vazduhom. Ukupna potrebna količina vazduha za ventilaciju stalnih radilišta neophodnih za ostvarenje predviđene proizvodnje rudnika od 780 t dnevno, odnosno 277.000 t godišnje mora biti provjerena da li zadovoljava minimalnu brzinu strujanja vazduha u svim ventilacionim granama, odnosno prostorijama. Izraz za određivanje potrebne količine vazduha je sledeći:

∑ ⋅⋅= na~kritiiiJ vS2,1Q , m3/s gdje je: Si – poprečni presjek i-te prostorije i-tog ogranka ili i-tog radilišta, m2, vi – potrebna brzina vazduha za obezbjeđenje turbulentnog strujanja vazduha u i-toj prostoriji i-tog ogranka ili i-tog radilišta, m/s.

Tabela 40. Potrebna količina vazduha na osnovu dozvoljene brzine

pripreme broj površina (m2)

min brzina vazduha (m/sec)

potrebna količina vazduha (m3/sec)

rudni hodnici 4 9 1 36 priprema 1 12,5 1 12,5 Ukupno 48,5

Proračunatu ukupnu potrebnu količinu vazduha uvećavamo za 20% zbog neophodnog separatnog provjetravanja u,ventilacionom smislu, slijepih jamskih prostorija odnosno otkopnih radilišta: Qu = 48,5 m3/s •1,2 = 58,2 m3/s.


80

Za određivanje ukupne količine vazduha za ventilaciju rudnika metala i nemetala (nemetanske jame), neki autori iz bivšeg SSSR-a došli su do vrlo praktičnih empirijskih formula na osnovu kojih se može odrediti orijentaciona količina vazduha potrebna za cijelu jamu. Istraživanja su pokazala njihovu ispravnost. Obrazac prema kojemu se izvodi proračun glasi (V. Jovičić, 1973, Ventilacija rudnika): Quk = 195xPg, m3/s (1) gdje je: Pg – godišnja proizvodnja u milionima tona, koja u našem slučaju iznosi 0,277, pa je: Quk = 195•0,277 = 54,01 m3/s Dobijeni rezultat je približne vrijednosti gore proračunatoj količini vazduha od 58,2 m3/s. Izbor glavnog ventılatora Za dobavljanje potrebne količine vazduha od Qu=58,2 m3/s depresija ventilatora iznosi: hV=2184,991 Pa (222,8 mm V.S.). Snaga pogonskog motora ventilatora računa se prema obrascu E. Teply-u (Rudnička ventilacija, 1990):

Pi = , kW gdje je: Pi – instalirana snaga elektromotora ventilatora, kW Qu – količina vazduha, m3/s hV – depresija ventilatora, mm V.S.

– stepen korisnog dejstva Snaga pogonskog motora ventilatora će biti:

Pi = = = 139,7 kW Prema članu 225 Propisa o tehničkim mjerama i zaštiti na radu pri podzemnim rudarskim radovima potrebno je da motori glavnih i rezervnih ventilatora budu dimenzionirani još i na mogućnost trajnog opterećenja u visini od 25 %. Konačna snaga motora ventilatora, prema tome, ne smije biti manja od: Pi min = 139,7 x 1,25 = 175 kW Prema zahtjevu člana 224 istih Propisa biće instalirana samo jedna ventilatorska jedinica snabdjevena rezervnim motorom. U skladu sa proračunatim vrijednostima potrebne količine vazduha i gubitaka duž vjetrenih provodnika, te zahtjevima iz projektnog zadatka, odabira se ventilator sa nešto većom dobavom


81

vazduha i proizvedenom depresijom iz razloga što nije uzeta u račun prirodna depresija jame koja obzirom na različite klimatske uslove tokom godine, može imati različite smjerove. Obzirom na ove parametre predlaže se nabavka aksijalnog ventilator koji ima mogućnost regulacije kapaciteta i depresije promjenom ugla lopatica radnog kola. Takav je ventilator proizvođača "Korfmann" – Njemačka, tip AL 16-900. Tehnički podaci AL 16-900: Nominalna dobava vazduha: 47,0 – 67,0 m3/s Ukupni tlak: 2150 – 800Pa Instalirana snaga: 175 kW Dimenzije: Ø 1600x2000 mm Masa: 2020 kg Regulacija ventilacione mreže Regulacija vjetrene mreže jame ležišta “Zagrad” treba da omogući raspodjelu vazduha po pojedinim jamskim prostorijama u skladu sa proračunatim potrebnim količinama vazduha. Ovaj zadatak će se izvesti se na dva načina:

− Ugradnjom cijevnih ventilatora za separatno vjetrenje slijepih radilišta (maksimalno četiri), − Postavljanjem regulacionih pregrada za vođenje protočne vazdušne struje tačno određenim

ventilacionim putem. Obzirom na potrebnu količinu vazduha za jedno otkopno čelo, dimenzija smjernog etažnog hodnika i dužine separatno provjetravanih prostorija predlaže se sledeće tehničko rješenje provjetravanja otkopnih radilišta:

− U ventilacioni hodnik postaviti dva separatna ventilaciona sistema, − Sa jednim sistemom provjetravaće se dva otkopna susjedna radilišta.

Karakteristike ventilatora za separatno provjetravanje moraju odgovarati potrebama za snadbijevanjem radilišta minimalno dovoljnom količinom svježeg vazduha zahtijevanog proračunom Qu=6,05 m3/s, x 2 , npr. ventilator sa nominalnom nabavkom vazduha od min. 8,2 do maks. 12,2 m3/s proizvođača "Korfmann" – Njemačka, tip AL 8-50. Tehnički podaci AL 8-40: Nominalna dobava vazduha: 8,2 – 12,2 (m3/s) Ukupni pritisak: 640 – 400 (Pa) Instalirana snaga: 6 (kW) Dimenzije: Ø 1000x810 (mm) Masa: 155 (kg) Regulacione pregrade postavljaće se tako da se omogući pristizanje svježe vazdušne struje u smjerni etažni hodnik najkraćim putem, odakle će se zahvatati separatnim ventilatorima i dopremati na slijepa radilišta.


82

Sistem razvođenja vazduha u početnoj fazi eksploatacije dat je na slici 29 - linearna šema ventilacije jame koja se provjetrava prostim paralelnim vodjenjem vazdušne struje.

Slika 29. Linearna šema ventilacije jame

Slika 30.Put glavne vazdušne struje


83

ODVODNJAVANJE JAME Svojstva i količine površinske i podzemne vode i njihov dotok u jamu Teren ležišta crvenog boksita „Zagrad“ izgradjuju karbonatni sedimenti mezozojske starosti, odnosno tvorevine trijasa, jure i krede. Velikim dijelom u litološkoj građi ovog ležišta učestvuju sedimenti kvartara, tj. glacijalne i fluvioglacijalne tvorevine koje karakteriš veoma dobra filtracoina svojstva. Površinskih vodenih tokova nema u bližoj okolini ležišta.U hidrogeološkom pogledu samo ležište treba smatrati kao sredinu nepogodnu za skupljanje većih količina podzemnih voda koje bi kao takve predstavljale poseban problem u procesu otkopavanja ležišta, što je utvrđeno posebnim hidrogeološkim istraživanjima tokom 1987. i 1988. godine od strane Zavoda za građevinske materijale i geotehniku iz Nikšića. Oticanje podzemnih voda, kako iz zbijene, tako iz karstne izdani, vrši se isključivo podzemno, ito prema tačkama najnižeg bazisa u široj okolini jer u postojećim prirodnim uslovima u okviru ležišta nijesu zapaženi izvori i druge hidrogeološke pojave koje su ukazivale na zone isticanja tih voda na površinu terena.Prema nesigurnim podacima bojenja, poniruće vode ležišta „Zagrad“ se kreću brojnim prslinama i pukotinama i pojavljuju se na Glavi Zete i njenoj široj okolini. Karstna izdan u domenu ležišta „Zagrad“ postoji u podinskim krečnjacima sa nivoom koji se može pretpostaviti na granici pješčarsko-škriljavih i vulkanogenih tvorevina donjeg i srednjeg trijasa, kao kolektora sa druge strane. Ta granica bi, prema prognoznom geološkom stubu, mogla da se nalazi oko 150-200 m ispod samog ležišta. Smatra se da podzemne vode u okviru karstne izdani u podinskim krečnjacima neće predstavljati poseban problem ovodnjenosti ležišta, a samim tim ne očekuju se problemi sa podzemnim vodama tokom eksploatacije. Odabir osnovne koncepcije i rješenje načina odvodnjavanja Pojava vode koja će se drenirati u prostor podzemnih prostorija imaće privremeniznačaj. To znači da će se voda procjeđivati dublje u podzemlje i da se neće zadržavati nanivou podzemnih rudarskih radova. U cilju trenutne odvodnje ocjednih voda, sve podzemne prostorije, prije svega smjerni i otkopni etažni hodnici izrađivaće se sa padom prema dolaznim smjerovima, odnosno prema izlazu iz jame, i to sa nagibom 0,5%. Eventualna pojava količine vode koja može uzrokovati poteškoće i zastoje na radupotencijalno je predvidiva u zonama glinenih uložaka koji se mogu pojaviti na kontaktimapodine i krovine rudnih tijela. To je bitno znati pri izradi niskopa koji će se izrađivati odozgoprema dolje. Voda će se, u razdoblju velikih padavina, kratkotrajno nakupljati na najnižemdijelu niskopa odnosno čela radilišta. Za to vrijeme neće se moći organizovati proizvodnja bezdodatnih rješenja te će se morati organizovati crpljenje i premještanje vode. To će se izvestimuljnim pumpama minimalnog kapaciteta od 15 L/min i visine dizanja 30 m. Ukoliko se vodane bude prisilno uklanjala s radilišta potrebno je zaustaviti rad sve dok se nakupljena voda neocijedi ispod nivoa čela radilišta. Odvodnjavanje sa etaže 870 vršiće se gravitaciono,kroz glavni potkop kanalom do izlaza, a sa donjih etaža pomoću potapajuće muljne pumpe proračunate snage (7,5kW i kapaciteta 15 l/s- 20 l/s ) i odgovarajućeg cjevovoda (prečnik cijevi ф 110 mm), kojim će se voda iz jame izbacivati u postojeći vodosabirnik (stari rudarski rad ) na površini. Za potrebe ispumpavanja vode predviđene su dvije muljne pumpe istog proizvođača (Atlas Copco) čije su karakteristike sledeće:


84

Muljna pumpa "Atlas Copco" Weda 60S - struja 400V 50Hz - Izlazna snaga 7,5KW - Ulazna snaga 8,5KW - Brzina obrtanja 2900 o/min - Priključno crijevo 3" (4") - Dohvat 43 m - Potopna dubina 20m - Protok 900 l/min ili 55m3/h - Granulacija 50mm - Težina 70 kg Rješenje zaštite od iznenadne provale površinske ili podzemne vode u jamu U razdoblju velikih padavina eventualna pojava veće količine vode, koja može uzrokovati poteškoće i zastoje u radu, potencijalno je moguća u zonama glinenih kaverni koje se mogu pojaviti na kontaktima podine i krovine rudnog tijela. Zbog toga je potrebno na etažama ispod etaže 870 napraviti manje vodosabirnike u koje bi se voda sakupljala i iz kojih bi se blagovremeno muljnim pumpama, ispumpavala iz jame, do bazena koji će se uraditi u proširenju GIP-a na mjestu odakle počinje izrada izvoznog niskopa IN 860 kako je to prikazano na slici 51. Iz ovog bazena, muljnom pompom, voda se dalje izbacuje na površinu, i to u stari rudarski rad (vodosabirnik841mnv površinskog kopa, koja je na udaljenosti 120m od portala GIP-870 i koja će služiti za prihvat vode ispumpane iz jame. Tokom izrade podzemnih prostorija i pri eksploataciji otkopa moguće je presijecanje prirodnih tokova podzemnih voda koje mogu biti zarobljene u visećim barijerama (zona glinenih uložaka). Kako ne bi došlo do iznenadne provale veće količine vode ili naglog zarušavanja oslabljene stijene, nužno je napraviti provjeravanje dubokim bušotinama (5 m) u zonama potencijalnih barijera. Time će se osigurati pravoremena drenaža i onemogućiti nagli prodor vode kao i zarušavanje stijena.

Slika 31. Trasa ispumpavanja vode iz jame


85

d) Prikaz vrste potrebne energije i energenata, vode, sirovina i drugog potrošnog materijala

SNABDIJEVANJE POGONSKOM ENERGIJOM Za potrebe izvodjenja radova u jami “Zagrad”, koristiće se tri vrste pogonske energije:

− dizel gorivo, koje će se upotrebljavati za rad jamske mehanizacije na dizel pogon, − električna energija, za rad: ventilatora, pumpi, kompresora,osvetljenje i druge elektroopreme, − komprimovani vazduh, koji će se koristiti za rad bušaćih čekića.

Tehnička voda se koristi za ispiranje bušotina prilikom bušenja i smanjenja zaprašenosti od razaranja stijenskog materijala. SNABDIJEVANJE DIZEL GORIVOM Snabdijevanje jamskih potrošača dizel gorivom u toku izrade prostorija otvaranja i razrade vršiće se iz već postojećeg skladišta-tanka na površini. U toku same eksploatacije boksita i izrade prostorija razrade i otkopavanja na nižim etažama snabdijevanje gorivom če se vršiti iz servisnog vozila koje je namijenjeno samo za te poslove. U tabeli 41. dati su planirani jamski potrošači dizel goriva.

Tabela 41.Planirani jamski potrošači dizel goriva

Tip i model opreme snaga (kW) Potrošnja(kg/kwh)

Bušilica Atlas Copco H128 30 0,26 Bušilica Sandvik DD310-26 42 0,27 Utovarivač JSB 68 0,23 Utovarivač Volvo E120 165 0,11 Utovarivač Toro 400 110 0,18 Utovarivač Atlas Copco ST710 103 0,19 Atlas copco minetruck MT2010 224 0,16 Atlas copco minetruck MT2010 224 0,16 Servisno vozilo 96

SNABDIJEVANJE ELEKTRIČNOM ENERGIJOM Za potrebe snabdijevanja električnom energijom za izvođenje radova u jami, urađen je dalekovod 10 kV u dužini od 535 m i trafostanica 10/0.4 KV snage 400 kVA. Lokacija trafostanice je u neposrednoj blizini GIP-a, i omogućava zadovoljenje svih potreba za eletričnom energijom. Za napajanje mašina u jami kablovi će se razvoditi iz razvodnog ormara(RO) lociranog kod ulaza u jamu na cca 90 m od trafostanice. Ormar je izrađen od lima debljine najmanje 1,5 mm, dimenzija 1200x1000x250 mm sa stepenom zaštite IP 65. U RO se ugrađuje prekidač tipa NSX ili sličan i uređaj za nadzor izolacije tipa Vigilohm IM400 ili sličan koji će dati alarm u slučaju pojave kvara. Ovaj kvar se treba što prije pronaći i otkloniti jer bi pojava drugog kvara dok još prvi nije otklonjen dovela do prekida napajanja. Uređaj će pri padu otpora izolacije do prve podešene vrijednosti signalizirati kvar a pri padu otpora do druge podešene


86

vrijednosti djelovati na isključenje prekidača. Od opreme u ormaru će se ugraditi odvodnici prenapona, šina za uzemljenje i osiguračke ISFL letve. U tabeli 42. dati su planirani jamski potrošači električne energije.

Tabela 43. Planirani jamski potrošači električne energije

Tip i model opreme snaga (kW) Bušilica Atlas Copco H126 35 Ventilator 175 Kompresor ROTARI S.p.A. RVK 45 Pumpa za vodu Atlas Copco Weda 60S 8,5 Pumpa za vodu Atlas Copco Weda 60S 8,5

SNABDIJEVANJE KOMPRIMOVANIM VAZDUHOM Za proizvodnju komprimovanog vazduha za potrebe rada ručnih bušaćih čekića I mašine za punjenje minskih bušotina eksplozivom AN-FO koristiće se mobilni kompresor marke ROTAIRS pa RVKEG-45 kapaciteta 7790 l/min. Za distribuciju komprimovanog vazduha od kompresora do čela radilišta potrebno je u jamskim prostorijama postaviti vod odgovarajućeg prečnika. Tehničke karakteristike kompresora: - ModelROTAIR Spa RVK EG-45 - Snaga 45 KW -Pritisak 8,5 bari -Kapacitet 7790 l/min - Priključno crijevo 1 1/2"


87

NORMATIVI MATERIJALA I ENERGIJE Normativi materijala za izradu jamskih prostorija su prikazani na osnovu izračunate potrebne količine materijala, kao i na osnovu iskustvenih podataka kod izrade jamskih prostorija u sličnim rudarsko-geološkim uslovima. Normativi materijala su prikazani posebno za izradu prostorija po boksitu, a posebno za izradu po jalovini za različite veličine iskopnog poprečnog profila i prikazani po jedinici mjere/1m′ iskopa u tabeli 42 ( tip 1, 2, 3), odnosno u jedinici mjere/1m' napredovanja prostorije kroz rudu u tabeli 43 (tip 4, 5). Tabela 42. Normativi materijala i energije po 1 m′ prostorija kroz podinski krečnjak

Normativ jedinica mere/m’

Redn

i br

oj Vrsta materijala i

energije Jedinica mere Tip 1 Tip 2 Tip 3

1. Eksploziv kg 23,85 17,42 10,4 2. LPD. detonatori kom. 33 24 24 3. Monoblok dlijeta kom. 0,11 0,09 0.09 4. Gorivo za utovarivač l 12,5 11,2 6.6

5. Mazivo i ulje - utovarivač kg 0,13 0,11 0,06

6. Gorivo-nafta za damper I - 26,5 22,5 7. Mazivo i ulje za damper g - 0,27 0,22 8. Čelična sidra kom 1,4 1,37 9. Gume za damper kom 0,0026 10. Čelična mreža kg 1,95 1,89 11. Torkret beton m3 0,01 0,009 12. Čelična lučna podgrada kg - - 13. Zalog za ČLP m3 - - 14. Jamska obla građa m3 - - - 15. Zalog za drvenu

podgradu m3 - - -

16. Čelik kg - - - 17. Gume za utovarivač kompl. 0,00268 0,00268 0,00268 18. Beton MB-30 m3 0,53 - - 19. Armatura kg 13,5 - - 20. Električna energija kWh 571,0 571 571


88

Tabela 43. Normativi materijala i energije po 1 m′ prostorije kroz boksit

Normativ jedinica mere/m’

Redn

i br

oj

Vrsta materijala i energije Jedinica mere

Tip 4 Tip 5 1. Eksploziv kg 6,03 5,5 2. LPD. detonatori kom. 15 13 3. Monoblok dlijeta kom. 0,053 0,053 4. Gorivo – nafta za utovarivač l 7,6 5,6 5. Mazivo i ulje - utovarivač kg 0,08 0,06 6. Gorivo-nafta za damper I 25,5 22,5 7. Mazivo i ulje za damper kg 0,28 0,23 8. Čelična sidra kom - - 9. Gume za damper kom 0,0026 0,0026 10. Čelična mreža m2 - - 11. Torkret beton m3 - - 12. Čelična lučna podgrada kg 250 - 13. Zalog za ČLP m3 0,45 - 14. Jamska obla građa m3 0,31 15. Zalog za drvenu podgradu m3 - 0,10 16. Čelik kg -- - 17. Gume za utovarivač kompl. 0,00268 0,00268 18. Beton MB-30 m3 - - 19. Armatura kg - - 20. Električna energija kWh 571 571


89

e) Stvaranje otpada Sve potencijalne otpadne materije koje zagađuju životnu sredinu u rudarskom kompleksu analizirani su kroz kategorije definisane integralnim katastrom zagađivača. Kao proizvođač otpada koji će na godišnjem nivou proizvoditi više od 200 kg opasnog otpada » UNIPROM – METALI » d.o.o. je dužan da sačini Plan upravljanja otpadom u skladu sa Zakonom o upravljanju otpadom (» SL. list CG », 064/11, 039/16 ) i to u roku od 60 dana prije početka aktivnosti u toku koji nastaje otpad. Proizvođač otpada dužan je da plan dostavi Agenciji na saglasnost, u roku od 60 dana prije početka aktivnosti u toku koje nastaje otpad. Analogno sa izvođenjem aktivnosti na RJ » Gračanica » u tabeli 44 je dat prikaz vrsta otpada koji će se proizvoditi pri podzemnoj eksploataciji na ležištu » Zagrad ».

Tabela 44. Vrste otpada koje će se proizvoditi Oznaka ( šifra ) Naziv otpada 13 02 05* Mineralna nehlorovana motorna ulja, ulja za mjenjače i podmazivanje ( A ) 16 01 14* Antifriz koj isadrži opasne sustance ( M )

20 01 33* Baterije i akumulatori uključeni u 16 06 01, 16 06 02 ili 16 06 03 i nesortirane baterije i akumulatori koji sadrže ove baterije ( M )

15 02 02* Apsorbenti, materijali za filtere ( uključujući filtere za ulje koji nijesu drugačije specifikovani ), krpe za brisanje, zaštitna odjeća, koji su kontiminirani opasnim supstancama ( M )

20 01 21* Fluroscentne cijevi i ostali otpad koji sadrži živu ( A ) 18 01 06* Hemikalije koje sadrže ostatke opasnih supstanci ili ih sadrže ( M ) 15 01 10* Ambalaža koja sadrži ostatke opasnih supstanci ili je kontaminirana opasnim supstanacama ( M )

20 01 35* Odbačena električna i elektronska oprema drugačija od 20 01 21* i 20 01 23* koja sadrži opasne komponente ( M )

20 03 01 Miješani komunalni otpad


90

f) Apsorpcioni kapacitet prirodne sredine Za potrebe planiranja daljeg prostornog razvoja opštine, na osnovu postojećeg stanja / kvaliteta i ugroženosti životne sredine definisane su sljedeće kategorije područja na teritoriji opštine Nikšić:

Slika 15. Karta prostorne diferencijacije životne sredine opštine Nikšić ( izvor: PUP OPŠTINE NIKŠIĆ do 2020 / 25 )


91

Moguće kumuliranje sa efektima drugih projekata Na teritoriji opštine Nikšić postoji više zagađivača životne sredine lociranih u opštinskom centru gradu Nikšiću. Promjene kvaliteta vazduha, vode i zemljišta dominantno proističu iz industrijske djelatnosti (crna metalurgija, prehrambena industrija i dr.), zatim eksploatacije prirodnih resursa (boksit, kamen, šljunak itd.), poljoprivredne djelatnosti i sektora energetike. U zoni zahvata PUP-a opštine Nikšić mogu se izdvojiti sljedeći uzročnici degradacije životne sredine: 1. Privredni (industrijski) objekti, i to: Željezara Nikšić AD Nikšić - je postrojenje za proizvodnju sirovog gvožđa ili čelika (primarno ili sekundarno topljenje) uključujući kontinualno livenje sa kapacitetom koji prelazi 2,5 t/h. Pogon Željezare sadrži i tople valjaonice sa kapacitetom iznad 20 t/h sirovog čelika (trenutno u stečaju) i kovačnice za automatskim čekićima čija energija prelazi 50 kJ po jednom čekiću (trenutno u stečaju). Željezara je 2008.g. je proizvela 37.958 t kvalitetnog čelika 68% više nego 2007.g. dok je izlivanje 201 690 hiljada tona ovog metala najbolji poslovni rezultat od 1990.g. Privredni sud u Podgorici je Rješenjem broj 76/11 od 15.04.2011.g. otvorio stečajni postupak nad Željezarom Nikšić AD Nikšić. Od otvaranja stečaja, proizvodnja u fabrici je organizovana putem Ugovora o poslovno tehničkoj saradnji sa kompanijom Neksan doo Nikšić. Nakon međunarodnog tendera u junu 2012.g. Željezara je prešla u vlasništvo turske kompanije Toš čelik. Uticaj Željezare na životnu sredinu je veliki i ogleda se u zagađenju vazduha (ispuštanje štetnih gasova), vode (površinske i podzemne ispuštanjem otpadnih voda u recipijente bez prethodnog tretmana) i zemljišta (zagađenje zemljišta sa deponije i disperzijom zagađujućih materija kroz zemljište, a koje su poreklom iz vode ili vazduha) u neposrednoj blizini i širem području postrojenja. Nacionalnom strategijom o upravljanju kvalitetom vazduha za period od 2013 – 2016.g. predviđeno da Željezara Nikšić izvrši: - Ugrađivanje savremenih sistema za otprašivanje i njihova redovna kontrola i održavanje, - Usavršavanje i uvođenje tehnologije proizvodnje na osnovu primjene BAT, - Obaveza mjerenja emisija postrojenja od strane operatera, kao i kontrola imisije na rubnim pozicijama proizvodnog kruga, - Podizanje ekološke svijesti zaposlenih, - Potrebno je bolje riješiti proces prečišćavanja gasova i produkata sagorijevanja energane i sistema otprašivanja i ventilacije u livnici, - Neophodno je uspostaviti kontinuiranu kontrolu PH vrijednosti pri neutralizaciji rabljenih kisjelina i kontrolu njihovog transporta, - Neophodno je propisno održavanje i obezbjeđivanje mazutne stanice, mazutnog bazena i pretakališta, - Potrebno je posebno se pozabaviti rješavanjem problema sakupljanja rabljenih energenata ulja, masti, njihove prerade i trajnog deponovanja. Kvalitet životne sredine u Nikšiću pogoršan je uslijed uticaja Željezare (čeličana, livnica, valjaonica, deponije pepela i šljake) i rada proizvodnog procesa. Željezara Nikšić AD Nikšić emituje velike količine zagađujućih materija (SO2, prašina, CO, NOx, čađ) iz svojih emitera i sa svojih deponija ruda i sekundarnih sirovina (deponija ”Halda”). Najugroženija naselja su u neposrednoj okolini Željezare ali zbog specifičnih reljefnih uslova i čitavo Nikšićko polje. Ugroženost okoline Željezare potvrđuju mjerenja zagađujućih materija (sadržaj ukupnih lebdećih čestica i teških metala u njima) na četiri mjerna mjesta: (i) kod kuće Vukotić Mirka južno od Željezare na oko 500 m udaljenosti, (ii) kod kuće Nenezić Bećka istočno od Željezare oko 1000 m udaljenosti, (iii) kod kuće Glušice Milovana sjeverno od Željezare oko 100 m udaljenosti i (iv) kod kuće Lasica zapadno


92

od Željezare oko 1000 m udaljenosti. (izvor: LEAP Nikšić, 2007). Mjerenja su izvršena u različitim vremenskim periodima tako da je obuhvaćen dvadesetčetvoročasovni proizvodni ciklus. Sadržaj teških metala u lebdećim česticama i ukupne lebdeće čestice ne prelaze maksimum dozvoljene koncentracije ni na jednom mjernom mjestu. Sadržaj kadmijuma prelazi pravilnikom propisane vrijednosti na sva četiri mjerna mjesta. Ukupne lebdeće čestice su najveće sjeverno i južno od Željezare. Na osnovu rezultata, može se konstatovati da vazduh u naseljima u blizini Željezare, uslijed tehnoloških procesa u njemu, uvek sadrži suspendovane čestice iznad GVI. Slična konstatacija važi i kada su u pitanju izmjerene vrijednosti ukupnih taložnih materija. Na svim mjernim mjestima u cijelom posmatranom periodu izmjerene su vrijednosti iznad GVI. Posebno zabrinjava činjenica da je konstatovana koncentracija teških metala iznad graničnih vrijednosti imisije, a često je i koncentracija SO2 i čađi iznad dozvoljenih vrijednosti. Otpadne vode Željezare Nikšić AD (tehnološke, sanitarne i atmosferske vode) ispuštaju se bez prethodnog tretmana u rijeke Gračanicu i Bistricu odakle, zbog hidrološke povezanosti, zagađujuće materije mogu da dospiju u rijeku Zetu, potom Moraču, Skadarsko jezero, pa čak i (priobalno) more. Analizom vode rijeke Zete potvrđuje se antropogeno zagađenje koje dospijeva u vodotok. Uzorkovanjem zemljišta na lokacijama u blizini Željezare (Željezara deponija 1 i Željezara deponija 2) utvrđena je povećana koncentracija pojedinih zagađivača kao i disperzija zagađivača kroz medijume životne sredine. Takođe, velika opasnost postoji da dođe do kontaminacije izvora pitke vode, a analizom kvaliteta vode za piće utvrđeno je i prekoračenje određenih parametara kvaliteta vode za piće i na mjernom mjestu Vidrovan, gdje se nalaze zone vodosnabdijevanja grada Nikšić (gornji i donji Vidrovan). Puštanjem pogona za otprašivanje, kvalitet vazduha je popravljen, ali se i dalje mjere visoke vrijednosti za pojedine gasove, kao i za čađ i suspendovane čestice. Izveštaji o stanju životne sredine moraju da imaju potpunije podatke o zagađivanju medijuma životne sredine, a koje su posljedica rada Željezare naročito u neposrednom okruženju pogona. Rudnici boksita AD Nikšić - osnovani su 1948.g.i osnovna im je djelatnost rudarstvo, prerada boksita, kopanje tunela i izgradnja puteva. Veliki je uticaj na životnu sredinu izmjenom reljefa, nivoa rijeka i podzemnih voda (naročito značajno u krasu), zagađenjem vode i zemljišta sa deponija šljake itd. U sklopu preduzeća se nalazi i utovarno-pretovarna stanica boksita koja je veliki izvor degradacije životne sredine. Nacionalnom strategijom o upravljanju kvalitetom vazduha za period od 2013 – 2016.g. je definisana obaveza za preduzeće Rudnici boksita Nikšić: - Biološka rekultivacija napuštenih kopova i jalovišta, - Ugradnja sistema za otprašivanje na za to predviđenim mjestima, - Transport rude zatvorenim kamionima, - Podizanje velikih zaštitnih zidova oko kopova i pretovarno-utovarne rampe, - Podizanje širokih travnatih i drvenastih pojaseva oko kopova i rampe, - Korišćenje rudarskih mašina i postrojenja sa savremenijom tehnologijom sagorijevanja goriva i sl. U naselju Gračanica na utovarno pretovarnoj rampi Boksita instalisana su dva toplovodna kotla na ugalj od kojih je jedan radni, a drugi rezervni. Radni kotao radi oko 6 mjeseci u godini (kada je sezona grijanja). Mjerenjem dobijeni rezultati ukazuju da je izmjerena vrijednost koncentracije ugljen monoksida višestruko iznad granične vrijednosti emisije. To je posljedica nepotpunog sagorijevanja uglja u ložišnom prostoru, na što ukazuje i visok sadržaj kiseonika. Kvalitet uglja je bitan faktor kako sa stanovišta efikasnosti i kvaliteta sagorijevanja, a samim tim znači i manju emisiju štetnih gasova u životnu sredinu. Uticaj pogona AD „Rudnika boksita“ na kvalitet vazduha okoline vršen je sa lokacija najbližih kuća, otvorenim kopovima i


93

jalovištima, i rampi za pretovar rude u Gračanici (izvor: LEAP Nikšić, 2007). Izvori zagađenja su: Jalovište ”Biočki stan” – Seoce; Otvoreni kop ”Zagrad” i jalovište; Otvoreni kop ”Đurakov Do I i II” i jalovište; Utovarno pretovarna rampa – Gračanica. Rezultati mjerenja lebdećih čestica i sadržaja teških metala u njima pokazuje da vrijednosti prelaze zakonom propisane norme i to: Okruženje jalovišta ”Biočki stan” – Seoce; Plato sjeverno od jalovišta ”Biočki stan” – Seoce; Selo Zagrad, južno od kopa; Istočno od kopa objekat Đurović Luke; Okruženje otvorenog kopa ”Đurakov Do I i II” i jalovište; Okruženje zapadno od kopa ”Đurakov Do I i II” i jalovište; Okruženje pretovarne rampe – Gračanica; Rudarska ulica; Selo Turjača 1; Selo Turjača 2. Dva najveća površinska kopa su Zagrad i Štitovo II. Zagađivanje zemljišta je prisutno u zonama oko kopova, deponija uglja, deponija pepela, uslijed taloženja čestica pepela i gasova iz vazduha, zbog direktnog odlaganja pepela i šljake na deponiji, izlivanjem zagađenih voda, itd. Stanje zemljišta se analizira sa dva aspekta: kontaminacija tla otpadnim materijama iz postrojenja i zauzimanje (degradacija) površina zemljišta uslijed rudarskih radova i proizvodnog procesa. Livnica GATI Nikšić - Livnica crne metalurgije sa proizvodnim kapacitetom preko 20 t na dan (trenutno u stečaju). Asfaltna baza u sklopu AD Mehanizacija i programat - bavi se poslovima niskogradnje (građevinski radovi na magistralnim, regionalnim i lokalnim putevima, uređenje kvartova itd.). preduzeće se bavi i proizvodnjom građevinskih materijala (pijesak, šljunak, beton, asfalt i dr.) kao i transportom građevinskog materijala. Izmjene životne sredine se prije svega odnose na eksploataciju prirodnih resursa i zagađivanjem vodotoka i zemljišta. Mehanizacija i programat AD u svom sastavu imaju Asfaltnu bazu koja ima uticaj na životnu sredinu. Takođe, uticaj na životnu sredinu se ogleda u eksploataciji prirodnih resursa (šljunak i pijesak, naročito izraženo duž toka rijeke Gračanice), proizvodnji građevinskog materijala i u transportu dobijenih proizvoda. Pivara Trebjesa AD - osnovana je 1896.g., a od 1997.g. većinski vlasnik Pivare Trebjesa postaje belgijska kompanija INTERBREW. Locirana je u gradskom jezgru i predstavlja velikog zagađivača vazduha (suspendovane čestice, dim i čađ) i rijeke Bistrice. Pivara Trebjesa ima instalirana dva parna kotla na mazut od kojih je jedan radni a drugi rezervni. Mjerenjem sastava dima koji ispušta Pivara, odnosno kotlova ZFR-LOOS i M18.04-MINEL ustanovljeno je prekoračenje dozvoljenih vrijednosti za čađ, dok su vrijednosti za sumpor dioksid jako visoke ali ne prelaze dozvoljene vrijednosti (izvor: LEAP Nikšić, 2007). Analizom uzoraka vazduha utvrđeno je prekoračenje dozvoljenih graničnih vrijednosti, a to se posebno odnosi na suspendovane čestice, čađ i dim. Takođe, neophodni su potpuniji podaci za nivoe zagađenja sa automatske i poluautomatske stanice kao i praćenje stanja životne sredine u neposrednoj blizini pogona. Prehrambena industrija - uglavnom je locirana u gradu Nikšiću ima prije svega uticaj na vodotoke ispuštanjem otpadnih voda bez prethodnog tretmana kao i stvaranjem otpada. Na teritoriji grada su: industrija mesa Goranović DOO, Mljekara ”Nika” DOO, Mljekara ”Srna” DOO, Farma Kapino Polje, ”Mlin” Nikšić i dr. Drvnoprerađivačka industrija - u oblasti prerade drveta u Nikšiću postoji veći broj preduzeća od kojih su po veličini i obimu proizvodnje najznačajniji: Mi-rai group DOO i ŠIK Javorak (u januaru 2011. ulazi u sastav Mi-rai group DOO). Osim navedenih na teritoriji oštine postoji još veliki broj preduzeća koja se bave


94

preradom drveta i to su: Dit Duga DOO, Ramond DOO, Gitanes les DOO, Mil –com DOO, Radović plus DOO, Loris DOO i dr.


95

4. KARAKTERISTIKE MOGUĆEG UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU

a) Obim uticaja ( geografsko područje i brojnost stanovništva izloženog riziku )

Slika 16. Istražno-eksploatacioni prostora ležišta „Zagrad“ ( izvor: Google earth )

Slika 17. Istražno-eksploatacioni prostora ležišta „Zagrad“ ( izvor: Google earth )


96

Tabela 45: Projekcije stanovništva prema scenariju „prosperitetnog zelenog grada“ do 2025.g. ( izvor: PUP OPŠTINE NIKŠIĆ do 2020 / 25 )

naselje Pol 2011 2015 2020 2025

muško 182 169 146 139 ZAGRAD žensko 175 160 146 139 svega 357 329 305 290

muško 43 44 45 47 OBLATNO žensko 53 57 63 69 svega 96 101 108 106

ukupno 453 430 413 396

Slika 18: Posebne smjernice za razvoj i zaštitu predjela prema tipu karaktera predjela ( izvor: PUP OPŠTINE NIKŠIĆ do 2020 / 25 )

Teren ležišta crvenog boksita „Zagrad“ izgradjuju karbonatni sedimenti mezozojske starosti, odnosno tvorevine trijasa, jure i krede. Velikim dijelom u litološkoj građi ovog ležišta učestvuju sedimenti kvartara, tj. glacijalne i fluvioglacijalne tvorevine Složena geološka građa ležišta boksita “Zagrad”: desno trijaski krečnjaci podine u tektonskom kontaktu sa boksitom (centralni dio fotografije) i jurski i jursko-kredni karbonati povlate (lijevi dio fotografije). Na ovom prostoru crveni boksiti su stvarani u intervalu između najgornjeg trijasa (reta) i najgornjih djelova gornje jure (titona). Gornji trijas je predstavljen bankovitim do masivnim krečnjacima svijetlo-bijele, rjeđe rumene boje, koji sadrže ostatke krupnih megalodona (retski kat). Ovi sedimenti izgrađuju južni obod ležišta i čine podinu boksitnom rudnom sloju, tamo gdje je ovaj razvijen. Ovi krečnjački sedimenti su zahvaćeni na površini, kao i u svojoj unutrašnjosti, intenzivnim procesom karstifikacije (paleo i neokarst), a mjestimično u neposrednom kontaktu sa rudnim tijelima su ispucali i do te mjere zdrobljeni tako da predstavljaju prave krečnjačke breče ispunjene boksitnom materijom, kao vezivnim sredstvom.


97

Krajem gornjeg trijasa došlo je do izdizanja terena i regresije mora, tako da se na širem prostoru Nikšićke Župe obrazuje kopno na kome su stvarani, izmedju ostalih i crveni boksit ležišta „Zagrad“. Posebno mjesto u geološkoj građi ležišta, odnosno rudnih tijela, zauzima boksitna glina sa odlomcima i komadima crvenog boksita, koja predstavlja produkt degradacije primarnog boksitnog rudnog sloja radom glečerske erozije. Transgresivno preko sedimenata gornjeg trijasa, čineći povlatu boksitnom sloju, tamo gdje je ovaj razvijen, leže slojeviti sivi ili žućkasti krečnjaci titona sa laporovitim i glinovitim proslojcima u nižim djelovima. Postepeno ovi sedimenti prelaze u karbonatne tvorevine donje krede, koje čine bankoviti i slojeviti dolomiti, dolomitični krečnjaci i krečnjaci, koji se bočno i vertikalno smjenjuju. U domenu samog ležišta navedene sedimente najvećim dijelom maskira morenski materijal, a mjestimično su i erodovani glečerskim putem. U geološkoj gradji ležišta „Zagrad“ važan elemenat čine glacijalni i fluvioglacijalni sedimenti, odnosno morenski materijal koji je rasprostranjen na preko 80% površine terena. To je,nevezan i heterogen, po granulometrijskom sastavu,materijal koji je izgradjen od krečnjačko-dolomitskog pijeska, šljunka i oblutaka, ređe krupnih blokova i do 3 metra u prečniku. Radom glečerske erozije, čiji je produkt morenski materijal, razoren je i odnošen dio povlatnih karbonatnih sedimenata, pa čak i dio rudnih tijela ovog ležišta. Debljina morenskih naslaga varira od 0,50 do 100,00 m .

Slika 19. Morenski materijal

Slika 20 i 21 Kontakt morenskog materijala sa crvenim boksitom i boksitnom glinom


98

OPIS LEŽIŠTA Ležište crvenog boksita „Zagrad“ činila su četiri rudna tijela, međusobno odvojena paleomorfološkim strukturnim oblicima i vjerovatno naknadnim pokretima, kao i ledničkom erozijom. U ovom elaboratu je objedinjen ostatak ležišta, pošto je završena eksploatacija „Zagrad I i II“ U ranijem operativno-proizvodnom i geološko-istražnom procesu ona su se označavala kao rudna tijela „Zagrad I, II, III i IV“. Iako su međusobno odvojena ona su imala pored specifičnih i niz zajedničkih geoloških obilježlja, kao što su:

zalijeganje u izrazito paleomorfološki raščlanjenoj podlozi i s tim u vezi promjenljiva debljina boksita čak i na kraćim rastojanjima,

nepravilno slojevit oblik, pri čemu je donja (podinska) površina rudnog tijela veoma neravna,a gornja relativno ravna ili blago zatalasana,ukoliko nije naknadnim tektonskim pokretima poremećena,

skoro identičan pravac pružanja rudnih tijela od jugoistoka prema sjeverozapadu, sa promjenjivim padnim uglom prema sjeveroistoku,

skoro identičan kvalitet (mineraloški i hemijski sastav) mineralne sirovine, s tim što se rudno tijelo „Zagrad II“ odlikovalo nešto povećanim sadržajem CaO u odnosu na druga rudna tijela,

podudaran i uglavnom ujednačen karakter raspodjele korisnih i štetnih komponenti, izrazita zahvaćenost postrudnim tektonskim pokretima, što morfologiju rudnih tijela čini još složenijom.

Rudno tijelo “Zagrad“ ima površinu na planu od 140.449 m2. Prostire se od kote 830 (bušotina B-867) na sjeverozapadnom do kote 895 (bušotina B-489) na jugoistočnom dijelu rudnog tijela. Zapadni dio rudnog tijela zaliježe ispod morenskog materijala i jursko-krednih karbonatnih sedimenata na dubini od 30 do 100 m. Ovakav prostorni položaj jednog dijela ovog rudnog tijela preodređuje primjenu podzemnog metoda njegovog otkopavanja. U jugoistočnom i južnom dijelu ovog rudnog tijela u domenu neposrednog kontakta morene i rudnog tijela konstatovano je prisustvo degradiranog boksita. Na osnovu naprijed izloženog može se zaključiti da ležište crvenog boksita „Zagrad“ prema strukturno-morfološkim osobinama, veličini i kvalitetu pripada vodećem ili prvostepenom geološko-ekonomskom tipu ležišta korisnih crvenih boksita. GENEZA LEŽIŠTA Ležište crvenog boksita „Zagrad“ prostorno i morfološki zaliježe u tipično karstnoj sredini krečnjačko-dolomitskog sastava. Takav tip ležišta boksita u stručnoj literaturi se označava različito kao boksiti „mediteranskog“, „geosinklinalnog“, „tera-rosa“, „krečnjačkog“ ili „lateritno-sedimentnog“ tipa. U stručnom svijetu su do danas iznijete mnoge teorije i hipoteze koje su sa različitim stepenom argumentovanosti pokušale da na racionalan i opšteprihvatljiv način riješe staro pitanje: Otkud potiče i kako je dospjela aluminija u karbonatnu sredinu!? Među njima je, kada su u pitanju naši dinarski boksiti, teorija „tera rose“ imala najviše pristalica, mada je u poslednje vrijeme izgubila nekadašnji primat.


99

Kada je u pitanju genetski aspekt geološke problematike naših boksita od značaja je istaći najnovije shvatanje M.Pajovića (2000.) koje polazi od toga da su karstni crveni boksiti obrazovani „in situ“,odnosno,boksitizacija matičnog materijala izvršena je na karbonatnoj podlozi. Matični materijal za obrazovanje jurskih crvenih boksita potiče od vulkanskog pepela i/ili sa kora raspadanja formiranih na magmatskim i argilitskim stijenama različitog porijekla, a u vezi sa magmatsko-tektonskim procesima i pratećim vulkanima prilikom „otvaranja“ i „zatvaranja“ jurskog ofiolitskog troga. Manji dio materijala moguće je da potiče sa različitih kora raspadanja. Transportovan je eolskim putem na jurske ostrvske karstne površine, gdje je izvršena njegova „boksitizacija“. Navedeni autor takvo svoje shvatanje zasniva na „podacima i saznanju“ o litostratigrafskim, paleografskim, geohemijskim,hemijskim i mineraloškim karakteristikama boksitnih formacija u Crnoj Gori. Na osnovu svega navedenog proizilazi da u genetskom pogledu dato ležište pripada grupi lateritno-sedimentnih, podgrupi karstnih, odnosno kopnenom (suvozemnom) tipu ležišta crvenog boksita. Tektonika ležišta Rudonosni prostor crvenih boksita Zagrad pripada jezgru antiklinale Vojnika i Prekornice, ali je on, ipak, dislociran od tog jezgra i leži u području sjeveroistočnog krila ove antiklinale. Slojevi krečnjačko-dolomitskih sedimenata na ovom terenu padaju pod različitim uglom prema sjeveroistoku, što je, najvjerovatnije, uslovljeno i uzrokovano intenzivnim tektonskim pokretima koji su dosta izraženi kod ovog ležišta. Oni se ogledaju u postrudnom razlamanju ležišta, odnosno njegovih rudnih tijela. Pri tome su formirane složene strukture rupturnog oblika (rasjedi, pukotine i prsline), koje imaju, uglavnom, pravac pružanja sjeveroistok-jugozapad, ali su brojne i one koje stoje pod određenim uglom na dati pravac. Navedeni postrudni tektonski pokreti su vrlo intenzivno izraženi, što daje sliku složene tektonske građe ležišta. Rasjedni blokovi su kretani u različitim relativnim pravcima pri čemu preovlađuju normalni ili gravitacioni rasjedi strmog pada. Veličina kretanja rasjednih blokova duž rasjednih ravni je različita, dostiže i do 50 m. Prema karakteru rasijedanja na istraživanom dijelu rudnog polja „Zagrad“ preovlađuje polurovovsko i poluhorstovsko rasijedanje. HIDROGEOLOŠKE KARAKTERISTIKE LEŽIŠTA U hidrogeološkom pogledu ležište crvenog boksita „Zagrad“ je bilo predmet posebnih istraživanja tokom 1987. i 1988. godine. Radovi su izvedeni od strane Zavoda za građevinske materijale i geotehniku iz Nikšića i u osnovi su bili orijentacionog karaktera. Tada je u pet istražnih bušotina izvršeno ugrađivanje pijezometara, pri čemu su četiri pijezometra bila ugrađena u podinski dio morenskog materijala, kako bi se registrovao nivo podzemne vode u njemu, a peti pijezometar je ugrađen u podinski dio boksitonosnog sloja u cilju osmatranja nivoa vode u podinskim gornjotrijaskim krečnjacima. Osim toga, u jednoj istražnoj bušotini je izveden opit VDP-a u cilju određivanja vodopropustljivosti karstifikovanih podinskih krečnjaka i koeficijenta filtracije. U cilju određivanja pravca i brzine kretanja karstnih voda formiranih u jursko-krednim dolomitima, dolomitičnim krečnjacima i krečnjacima, izvršen je i opit bojenja. Režim oscilacije nivoa podzemnih voda je sistematski osmatran u periodu od 27.07.1987. do 10.09.1998. godine na postavljenim pijezometrima. Preko pijezometara B-669, B-665, B-675 i B-642 osmatrane su promjene nivoa podzemnih voda u okviru glacijalnih sedimenata (morena), dok su preko pijezometra B-678 praćene oscilacije nivoa podzemne vode u podinskim krečnjacima. Izvedeni hidrogeološki radovi imali su u osnovi zadatak da zadovolje osnovne potrebe u hidrogeološkom pogledu, odnosno da se na osnovu njih da ocjena ležišta u hidrogeološkom pogledu za potrebe izrade Projekta


100

njegovog otvaranja. U daljem tekstu date su hidrogeološke karakteristike povlatnih i podinskih naslaga, kao i samog rudnog tijela. Sa hidrogeološkog aspekta za razradu i eksploataciju ležišta najinteresantnije i od posebnog značaja su povlatne naslage (krečnjačko-dolomitske stijene i morenski materijal), čija se zbirna debljina kreće od 0 do 250 m. Morenski materijal je veoma heterogen, kako u pogledu sortiranosti, tako i u pogledu litološkog sastava i drugih osobina. Posebno treba istaći, kada se govori o rasprostranjenju pojedinih litoloških članova, a prije svega pjeskova, šljunkova, pjeskovitih glina, glinovitih pjeskova ili čistih glina, da isti najčešće nemaju kontinualno rasprostranjenje u okviru jasno izdvojenih horizonata („slojeva“). Čiste gline su rijetke, javljaju se, uglavnom, na kontaktu morenskog materijala sa jedne strane i povlatnih ili podinskih karbonatnih sedimenata sa druge strane. Uz sve naprijed izloženo, debljina ovih sedimenata u predjelu ležišta „Zagrad“ je promjenjiva i kreće se u granicama od nekoliko do 100 m. U hidrogeološkom pogledu ove tvorevine predstavljaju pogodnu sredinu za akumulaciju slobodnih podzemnih voda. Heterogenost i raznorodnost njihovog granulometrijskog sastava odražava se i na vrijednost koeficijenta filtracije, koji varira od 6,10-4 cm/sec, do 2,10-2 cm/sec, što govori o veoma dobrim filtracionim svojstvima ovih naslaga. Od bitnog značaja u hidrogeološkom pogledu su i jursko-kredni karbonati koji izgrađuju neposrednu krovinu boksitonosnom horizontu, tamo gdje je prisutan. Karakteriše ih slojevita do bankovita tekstura, visok stepen tektonizacije i prisustvo kaverni, što čini njihovo dominantno hidrogeološko svojstvo. U pojedinim djelovima ove tvorevine su pretvorene u drobinu, usled tektonskih procesa. Tokom istražnog bušenja konstatovane su krupne kaverne veličine i do nekoliko m, koje najčešće prate obodne djelove ležišta. Važno je napomenuti da je tokom istražnog bušenja dolazilo do gubitka 100% vodene isplake u ovim karbonatnim sedimentima, takođe, je utvrđen visok stepen karstifikacije istih. Sa hidrogeološkog aspekta boksitni horizont je svakako hidrogeološki izolator. Podinski karbonati gornjeg trijasa su isto tako ispucali i karstifikovani, što predstavlja njihovu odliku u hidrogeološkom pogledu. Neposredno uz rudno tijelo se javljaju zdrobljeni karbonati, tako da se u određenim djelovima profila sreću prave krečnjačke breče cementovane boksitnim materijalom. Manje pukotine u neposrednoj podini boksitnog tijela su zapunjenje boksitnim materijalom. U debljim djelovima ti prazni prostori su najčešće bez zapune, ali ponekad mogu biti zapunjeni pjeskovito-glinovitim produktima njihovog raspadanja. Kao takvi podinski krečnjaci predstavljaju pogodnu sredinu za skupljanje podzemih voda. Međutim, u toku istražnog bušenja u njima je redovno dolazilo do 100% gubitka vodene isplake ili do snažnog smanjenja vodenog stuba pri prelazu iz boksitnog sloja u podinu. Iz svega navedenog zaključuje se da ležište boksita „Zagrad“ u hidrogeološkom pogledu predstavlja jasno izdiferenciranu sredinu. Prisustvo boksitične gline (degradiranog boksita), kao i sama priroda rudnih tijela boksita, sigurno je da oni kao vodonepropusne sredine jasno izdvajaju povlatne vodopropusne glacijalne i karbonatne (krečnjačko-dolomitske) sedimente od karstifikovanih (paleokarst) krečnjaka u podini. Prisustvo većih pukotina i rasjeda u samom ležištu moglo bi da izmijeni prethodnu situaciju, ali ipak bez većeg značaja s obzirom na prostiranje rudnih tijela i na mogućnost da karstifikovana podina može prihvatiti vode iz tih odvodnjenih djelova ležišta. U hidrogeološkom pogledu samo ležište treba smatrati kao sredinu nepogodnu za skupljanje većih količina podzemnih voda koje bi kao takve predstavljale poseban problem u procesu otkopavanja ležišta.


101

Iz ovog izlaganja se može vidjeti da se u strukturnom hidrogeološkom profilu ležišta i njegove bliže okoline mogu izdvojiti dva tipa izdani: zbijeni tip izdani u okviru povlatnih naslaga glacijalnog porijekla, i karstni tip izdani u okviru povlatnih i podinskih karbonata krečnjačko-dolomitskog i krečnjačkog sastava. Zbijeni tip izdani se formira u pjeskovito-šljunkovitom tipu morenskog materijala iznad glinovito-pjeskovitih partija u vidu tzv. „lažne“ ili „viseće'“ izdani. Veoma je teško govoriti o pojedinim vodonosnim horizontima, koji se jasno ne mogu ni izdvojiti zbog nepostojanja izdiferenciranih horizonata. U okviru datog kompleksa sedimenata možemo govoriti samo o izdani u cjelini ističući posebno zapažene intervale u okviru kojih imamo konstatovane pojave podzemnih voda. O količini podzeminih voda u morenskom materijalu ne može se govoriti zbog nedostatka odgovarajućih podataka. Međutim, zapažanja u toku izvođenja istražnog bušenja sa suvim postupkom ukazuju da se radi o relativno malim količinama podzemnih voda koje su mogle vrlo jednostavno da se izoluju putem zacevljivanja kanala bušotina. Od posebnog značaja za ležište „Zagrad“, naročito za njegove dublje djelove, je karstni tip izdani. Ovaj tip izdani se formira kako u podinskim, tako i u povlatnim karbonatnim sedimentima krečnjačkog i krečnjačko-dolomitskog sastava. Međutim, za sada imamo vrlo malo ili skoro nimalo podataka o njenom maksimalnom i minimalnom nivou, kao i o količini same podzemne vode. Jedini pijozometar, koji je bio ugrađen u bušotinu B-678 radi praćenja oscilacije podzemne vode u podinskim krečnjacima, nije ukazao na prisustvo vode. Zapažanja u toku izvođenja istražnih bušotina, prije sveg onih sa suvim postupkom, nijesu ukazala na prisustvo značajnijih količina podzemnih voda, čak ni pri dubinama i preko 200 m. Uslovi hranjenja izdvojenih tipova izdani međusobno se bitno ne razlikuju i uglavnom su vrlo nepovoljni. Najpovoljniji su uslovi za hranjenje u okviru morenskog materijala, jer se isti javljaju kao kontinualni pokrivač na skoro cijeloj površini terena ležišta, gdje njegov, uglavnom, pjeskovito-šljunkoviti sastav omogućava maksimalano poniranje voda sa površine nastalih na račun atmosferskih taloga ili povremenih površinskih tokova koji se formiraju u vrijeme velikih plima. Slična situacija je i sa hranjenjem karstne izdani u okviru jednog dijela podinskih krečnjaka koji izbijaju na površinu terena u južnom i jugoistočnom obodu ležišta. Hranjenje izdani je i ovdje na račun atmosferskih taloga. Međutim, sasvim druga situacija je sa karstnom izdani u okviru povlatnih krečnjaka. Povlatni krečnjaci se ne javljaju kao kontinuirani pokrivač na površini, već su pokriveni morenskim naslagama i samo ponegdje izbijaju na površinu. Međutim, zbog povoljnih infiltracionih svojstava morenskog materijala, kao i činjenice da u domenu ležišta nema površinskih tokova već sva voda sa površine odlazi na infiltraciju, možemo zaključiti da su uslovi za hranjenje karstne izdani, kao dublje izdani u odnosu na zbijeni tip izdani, takođe, povoljni. Takođe se može zaključiti da su uslovi hranjenja manje ili više povoljni za sve tipove izdani, s obzirom na činjenicu da u domenu ležišta nema površinskih tokova, a time i oticanja na taj način, već da sva voda sa površine, koja potiče od atmosferskih taloga, odlazi na infiltraciju, kao i podatak da se prosječna godišnja suma padavina u području ležišta kreće u granicama od 1.097 do 1.982 mm. Uslovi isticanja podzemnih voda u sadašnjim prirodnim uslovima u okviru oba tipa izdani (karstni, zbijeni) su nedovoljno proučeni. Oticanje podzemnih voda, kako iz zbijene, tako iz karstne izdani, vrši se isključivo podzemno, jer u postojećim prirodnim uslovima u okviru ležišta nijesu zapaženi izvori i druge hidrogeološke pojave koje su ukazivale na zone isticanja tih voda na površini terena.


102

Isticanje podzemnih voda iz pojedinih djelova zbijene izdani, prije svega onih koje se odnose na „lažnu“ ili „viseću“ izdan, je posebno zbog toga što se ti djelovi nalaze u skoro poluzatvorenoj hidrogeološkoj strukturi u uslovima slabe vodozamjene. Svakako da se iz ovih djelova izdani vrši isticanje ili pretakanje u druge dublje djelove izdani, podzemno prema karstnoj izdani u povlatnim i podinskim krečnjacima koju hrani. Ovu činjenicu treba imati u vidu prilikom projektovanja radova i ovu mogućnost dreniranja. Oticanje podzemnih voda iz karstne izdani u svim djelovima njenog rasprostranjenja je podzemno, prema tačkama najnižeg bazisa u široj okolini. Prema nesigurnim podacima bojenja, poniruće vode ležišta „Zagrad“ se kreću brojnim prslinama i pukotinama i pojavljuju se na Glavi Zete i njenoj široj okolini. Karstna izdan u domenu ležišta „Zagrad“ postoji u podinskim krečnjacima sa nivoom koji se može pretpostaviti na granici pješčarsko-škriljavih i vulkanogenih tvorevina donjeg i srednjeg trijasa, kao kolektora sa druge strane. Ta granica bi, prema prognoznom geološkom stubu, mogla da se nalazi oko 150-200 m ispod samog ležišta. Smatra se da podzemne vode u okviru karstne izdani u podinskim krečnjacima neće predstavljati poseban problem ovodnjenosti ležišta. Na osnovu svega izloženog možemo izdvojiti dvije grupe uslova koji na svoj način utiču na ovodnjenost ležišta „Zagrad'“, i to:

• grupa uslova koja uprošćuje ili bar ne otežava problem odvodnjavanja, i • grupa uslova koja usložnjava u prirodnim uslovima odvodnjavanje ili će ga učiniti složenijim

stvaranjem novih uslova usled razrade i eksploatacije ležišta


103

RUDNIČKI KRUG SA INFRASTUKTUROM Svi infrastrukturni objekti, koji se nalaze u krugu rudnika “Zagrad”povezani su međusobno putnom, elektro i vodovodnom mrežom koja je ranije bila izgrađena za potrebe rudnika. UPRAVNA ZGRADA Na platou(960mnv) površinskog kopa Zagrad, ispred mašinske radionice, nalazi se montažni objekat sa svim pratećim sadržajima potrebnim za jedan rudnik:

kupatilom sa garderobom, lamparom za aku-lampe, prozivnicom za radnike, potrebnim brojem kancelarija i sanitarnih prostorija.

Slika 22. Upravna zgrada rudnika „Zagrad” ELEKTRO-MAŠINSKA RADIONICA Velika elektro-mašinska radionica koja je ranije izgradjena za potrebe površinskog otkopavanja biće iskorišćena kao radionica za veće popravke jamske mehanizacije i opreme kao i magacin rezervnih djelova i potrošnog materijala.

Slika 23. Elektro-mašinska radionica rudnika Slika 24. Radionica za preventivno održavanje Za manje kvarove i popravke na jamskoj mehanizaciji i opremi koristiće se manja elektro-mašinska radionica koja je montirana na platou ispred portala potkopa.


104

SKLADIŠTE GORIVA I MAZIVA Za snabdijevanje jamske mehanizacije potrebnim gorivima i mazivima koristiće se već postojeće skladište-benzinska pumpa čiji bazen je kapaciteta 50.000 l goriva i koja ima izrađeno i spremište za maziva. Skladište je urađeno prema svim propisima i pravilniku o radu sa opasnim i zapaljivim materijama.

Slika 25. Skladište goriva i maziva MAGACIN EKSPLOZIVA Za potrebe jamskog miniranja postavljena su četiri spremišta KSEM-500 kapaciteta po 500 kg eksploziva i po 1000 kom. inicijalnih sredstava. Magacini ispunjavaju sve tehničke uslove i potrebne dozvole za lokaciju kontejnera i izrađeni su po svim propisima o skladištenju eksplozivnih materija. U narednom periodu, za potrebe jame,nabaviće se i koristiti veći prenosivi magacin eksploziva “Dorsan”, kapaciteta 10 tona.

Slika 26. Priručna spremišta za eksploziv


105

REZERVOAR ZA TEHNIČKU VODU U svrhu snabdijevanja radilišta tehničkom vodom,u blizini radilišta, iznad portala potkopa, smještena su dva rezervoara-tanka za vodu, kapaciteta po 30 m³.Postavljeni su na visinskoj razlici od 50m u odnosu na radilište tako da se gravitaciono dobija dovoljan pritisak vode za razvođenje i za rad jamskih potrošača.Tehnička voda će se koristiti za ispiranje bušotina prilikom bušenja i smanjenja zaprašenosti od razaranja stijenskog materijala.

Slika 27. Rezervoari za tehničku vodu

DEPONIJA ZA RUDU Deponija za rudu je osnovni objekat koji je tehnološki vezan za eksploataciju ležišta. Tehnološki zahtjev deponije je njen kapacitet, odnosno prostor za odlaganje rude koji mora biti dovoljan da primi najmanje desetodnevnu proizvodnju boksita. Ispred ulaznog dijela GIP, odnosno ulaza u jamu, na niveleti 855 mnv, postoji plato (etaža zatvorenog površinskog kopa) dimenzija 110 m x 60 m, čiji će jedan dio služiti za lagerisanje proizvedene rude iz jame.

Slika 28. Rudni lager


106

b) Razmatrane alternative Pri planiranju i projektovanju eksploatacije ležišta mineralnih sirovina ne postoji dilema u izboru prave lokacije niti mogućnosti razmatranja alternativnih rešenja, jer je objekat postojećeg površinskog kopa odnosno njegova lokacija u funkciji eksploatacije predmetnog ležišta mineralne sirovine. Alternative postoje, ali u domenu usvojene tehnologije eksploatacije kao i kontrura (ograničenja) predmetne lokacije, ali ne i u pogledu same lokacije. Lokacija kopa „Zagrad“ je na taj način fiksirana. Ovo znači da alternative postoje, ali u domenu usvojene tehnologije eksploatacije kao i kontura (ograničenja) predmetne lokacije, ali ne i u pogledu same lokacije. Izbor mašina i uređaja obzirom na zahtevani asortiman i kapacitet je optimalan. Za pogon dizel motora nije postojalo alternativno pogonsko gorivo. Nije bilo alternativa kod izbora sirovine koja je determinisana geologijom.

c) Opis mjera za sprječavanje, smanjenje ili otklanjanje štetnih uticaja Zaštita životne sredine na području PUP-a će se realizovati primjenom skupa mjera/instrumenata različite prirode. U okviru raspoloživih mehanizama za zaštitu životne sredine koji se koriste prilikom sprovođenja prostornih i urbanističkih planova, kao obavezne, potrebno je sprovoditi mjere definisane važećim zakonskim propisima a koji se odnose na: Zakonske mjere (regulatorni instrumenti) zaštite životne sredine (Zakoni, Pravilnici i Uredbe koji se odnose na oblast zaštite životne sredine). Zaštita životne sredine u lokalnim planskim dokumentima (urbanističkim planovima).- Pri izradi lokalnih planskih dokumenata posebnu pažnju posvetiti zaštiti životne sredine. Spriječiti neplansko širenje građevinskog prostora posebno u zonama plodnog poljoprivrednog zemljišta. Koristiti "brownfield" lokacije i definisati privredne zone na način da se izbjegnu negativni uticaji na životnu sredinu, poljoprivredno zemljište, vodne resurse, uz obavezno sprovođenje procjene uticaja na životnu sredinu u skladu sa Uredbom o projektima za koje se vrši ova procjena. Monitoring životne sredine. - Obezbijediti mreže mjernih stanica za praćenje kvaliteta vazduha, zemljišta, vode i buke. Ekonomski instrumenti-Obezbjeđivati finansijska sredstva za podsticanje zaštite životne sredine u svim segmentima kroz podršku državne i lokalne uprave uz korišćenje mehanizma međunarodne saradnje gdje postoji mogućnost ulaganja u oblast životne sredine. Obrazovanje za zaštitu životne sredine – ekološko obrazovanje. - Uspostaviti savremen sistem zaštite životne sredine kroz obrazovanje svih struktura društvene zajednice što će uz tehnički i ekonomski aspekt dodatno podstaći viši nivo pozitivnog odnosa prema značaju očuvane životne sredine. Mjere zaštite voda (mjere za poboljšanje kvaliteta vode i adekvatno vodosnabdijevanje).Zaštita izvorišta od mogućih zagađivača, prečišćavanje zagađenih voda uz primjenu najboljih dostupnih tehnologija. Sprječavanje unošenja u vode opasnih materija, jačanje inspekcijske kontrole vodnih objekata i primjena instrumenata


107

politike "zagađivač plaća". Sprovoditi stalnu kontrolu ispravnosti vode za piće, uspostaviti zakonom propisane zone sanitarne zaštite izvorišta, obezbijediti redovan tretman vode procesom dezinfekcije u svim vodovodima i obezbijediti inspekcijsku kontrolu vodnih objekata. Mjere zaštite vazduha - Kontrola tehnološkog procesa i otpadnih emisija iz industrijskog zagađenja, održavanje vozila i organizacija saobraćaja uz izmiještanje glavnih saobraćajnica van gradskog centra-izgradnjom obilaznica, saniranje nelegalnih deponija, smetlišta i sanacija postojećih, kontrola ložišta goriva i korišćenje goriva boljeg kvaliteta, unaprjeđenje gradskog zelenila i zaštitnih pojaseva za ublažavanje negativnih uticaja, podsticanje korišćenja obnovljivih izvora energija i povećanje enrgetske efikasnosti i primjena savremenih tehnologija za nove privredne objekte i postrojenja. Mjere zaštite zemljišta - Očuvati sposobnost ekološke, ekonomske i društvene koristi zemljišta, zaštititi postojeće kvalitetno poljoprivredno zemljište posebno u blizini gradskog naselja, pri formiranju poslovnih zona u širem koridoru saobraćajnica obezbijediti zaštitni zeleni pojas i u što većoj mjeri sačuvati plodne poljoprivredne površine. Unaprijediti organsku poljoprivredu uz isključivanje ili kontrolisanu primjenu hemijskih sredstava. Uspostaviti sistem stroge kontrole odlaganja otpada u skladu sa zakonskom procedurom i vršiti rekultivaciju degradiranih površina posebno u zonama mineralnih sirovina i prostora podložnim eroziji. Podsticati mjere za rekultivaciju degradiranog zemljišta posebno kamenoloma, zona eksploatacije mineralnih sirovina i vršiti potrebne agrotehničke i meliorativne radove za povećanje plodnosti zemljišta. Mjere zaštite od buke - Preduzimati mjere kontrole glavnih izvora buke posebno saobraćajnica, gradskih raskrsrnica. Podizati pojaseve zaštitnog zelenila na najugroženijim lokacijama. Zaštita od jonizujućeg zračenja -Vršiti stalnu kontrolu i praćenje radioaktivnosti u životnoj sredini i kontrolisati moguće izvore zračenja. Jedan od vrlo značajnih preduslova za obavljanje procesa eksploatacije mineralnih sirovina je zaštita životne sredine. U konkretnom slučaju radi se o lokaciji koja se nalazi u oviru starih rudarskih radova, odnosno unutar bivšeg površinskog kopa. Primjenjena metoda otkopavanja neće ugroziti površinu terena, odnosno dezintegraciju istog. Sva jalovina proistekla iz izrade prostorija razrade ležišta i otkopne pripreme deponovaće se u otkopane prostore na lokaciji površinskog kopa, čime će se ujedno vršiti i rekultivacija postojećeg površinskog kopa. Iz navedenih razloga troškovi rekultivacije degradiranih površina su zanemarljivi za oblast podzemne eksploatacije ležišta.


108

Mjere zaštite vazduha U Prilogu se nalazi Izvještaj o ispitivanju ( Imisijska mjerenja suspendovanih čestica PM 10 u okruženju površinskog kopa Zagrad ( CETI, 28.06. – 05.07.2016. godine ). Najbliži stambeni objekti u naselju Zagrad su oko 50 m udaljeni od oboda kopa, a u naselju Oblatno oko 100 m od donje ivice nasipa.

Slika 29. Makrolokacija prostora sa orjentacionim prikazom mjernih mjesta ( CETI, 2016 )

Za sniženje zaprašenosti vazduha u radnoj i životnoj sredini potrebno je kontinuirano orošavanje transportnih puteva ( prije sve ga za transport rude sa ležišta ) i održavanje deponije za rudu. Štetni gasovi kao posledica sagorijevanja dizel goriva u jamskim kamionima i utovarnim lopatama pri otkopavanju kao i pri izvozu rude na površinu, obzirom na prostor i nadmorsku visinu radnog terena biće razređeni do mjere koja je ispod MDK-a u atmosferi. U cilju zaštite od izdvajanja prašine pri prevozu rude i jalovine transportnim putevima, ukoliko je to prije svega ekološki opravdano, a posebno ako se isti vrši u blizni stambenih objekata, izvršit obavezno:

- pokrivanje sanduka kamiona pri transportu, - smanjiti brzinu kretanja vozila, - kvašenje puteva vodom ili mešavinom vode i određenih hemijskih sredstava,

asfaltiranje ili upotreba drugih kompaktnih materijala za prekrivanje glavnih puteva na kopu i prilaznih puteva naseljima


109

Mjere zaštite voda Drugi mogući izvor oštećenja životne sredine kao posljedica podzemne eksploatacije ležišta je voda iz procesa odvodnjavanja jame. Međutim, taj problem se eliminiše jer je definisano da eventualna voda iz sistema odvodnjavanja jame akumulira u postojeći vodosabirnik na površinskom kopu kao minimalno zagađena sitnim česticama rude i jalovine, i jednim dijelom će se koristiti u tehnološkom procesu. Mjere koje je potrebno preduzeti za korištenje i zaštitu voda proizilaze iz važeće regulative o vodama, odnosno Zakona o vodama i propisa donesenih na osnovu tog Zakona. Mjere zaštite od buke Pojava nepovoljnog uticaja prekomjerne buke u radnim okolinama postoji u svim fazama eksploatacije i odlaganja na PK. „Zagrad“. Ova činjenica još više dobija na značaju, ako se zna da se buka lako može prenijeti iz radne okoline u životnu sredinu, posebno ako za to postoje povoljni prostorni odnosi između životne sredine i radne okoline. Nekada je gotovo nemoguće razlučiti gdje završava radna okolina a počinje životna sredina. Sa tog stanovišta, a u cilju obezbeđenja zaštite radnika i okolnog stanovništva od negativnog uticaja prekomjerne buke, koja potiče iz tehnološkog procesa eksploatacije, potrebno je često sistematski sprovesti planirane mjere zaštite. Navedene mjere sa stanovišta zaštite životne sredine obuhvataju:

- kontrolu nivoa buke unutar kompleksa ( jame i PK ) i okolnih naseljenih oblasti, u zavisnosti od stepena i gustine naseljenosti,

- redukciju buke na pojedinačnim postrojenjima i mašinama, - primjenu akustičke zaštite postavljanjem zaštitnog zelenog pojasa, fizičkih barijera ili ograda.

Mjere zaštite zemljišta Jedan od vrlo značajnih preduslova za obavljanje procesa eksploatacije mineralnih sirovina je zaštita životne sredine. U konkretnom slučaju radi se o lokaciji koja se nalazi u oviru starih rudarskih radova, odnosno unutar bivšeg površinskog kopa. Primjenjena metoda otkopavanja neće ugroziti površinu terena, odnosno dezintegraciju istog. Sva jalovina proistekla iz izrade prostorija razrade ležišta i otkopne pripreme deponovaće se u otkopane prostore na lokaciji površinskog kopa, čime će se ujedno vršiti i rekultivacija postojećeg površinskog kopa. Iz navedenih razloga troškovi rekultivacije degradiranih površina su zanemarljivi za oblast podzemne eksploatacije ležišta. Mjere zaštite pejzažnih vrijednosti Obzirom da je već došlo do narušavanja pejzažnih karakteristika na području zahvata, tokom planiranog perioda korištenja doći će do dodatnih uticaja na pejzaž koji će se pojaviti zbog značajnih promjena u reljefu, sječe vegetacije, pozicioniranja potrebne mehanizacije, stvaranja otpada i deponiranja materijala. Mjere zaštite vizuelnih kvaliteta prostora potrebno je provoditi kontinuirano tokom eksploatacije i nakon njenog završetka. Ciljevi zaštite pejzažnih vrijednosti ogledaju se u sljedećem:


110

• Očuvanje i revitalizacija pejzažnih vrijednosti koja se odnosi na floru i faunu • Očuvanje i sanacija specifične vegetacije u njegovoj neposrednoj blizini • Očuvanje manje izdvojenih cjelina šuma Iz ovoga proizilaze i konkretne mjere zaštite: • Ograničavanje korišćenja prostora za eksploataciju mineralne sirovine na što manju površinu, a što se osigurava optimalnim projektnim rješenjem • Korišćenje minimalno potrebnih internih transportnih puteva • Redovno održavanje radnih površina i saobračajnica unutar kopa • Sadnja zaštitnog zelenila uz rubove eksploatacionog polja, kao i uz pristupne puteve • Tehničku i biološku rekultivaciju/sanaciju provoditi tokom eksploatacije • Očuvanje i zaštita postojećih, te podizanje manjih šumskih cjelina uz rub kopa. Zaštita pejzažnih vrijednosti i uticaj na njegove pozitivne promjene postiže se funkcionalnim i permanentnim održavanjem privlačnog izgleda svih objekata i postrojenja. To se postiže postavljanjem reklama, natpisa, ukrasnih detalja, bojenjem konstrukcija postrojenja. Boje koje se koriste moraju se uklopiti u ambijent okoline. Mjere zaštite od negativnog uticaja na lokalno stanovništvo Zaposjedanje prostora ima više okolinskih aspekata, među ostalim: uništavanje ili značajno oštećenje zatečenih, ali i drugih, s njima povezanih eko-sistema i gubitak zemljišta za druge privredne namjene. Konflikt u pogledu zahtjeva za korištenjem prostora, započinje se razriješavati na relaciji zaštita prirode i zaštita okoline. Primjenom svih mjera zaštite vode, vazduha i tla, zaštitiće se i zdravstveno stanje lokalnog stanovništva od svih negativnih utjecaja predmetnog rudnika. Nerasipanjem materijala po okolnim putevima tokom transporta i upotrebom tehnički ispravne mehanizacije minimiziraće se uticaj na lokalno stanovništvo. Predmetni rudnik će proizvoditi i određene psihološke uticaje na lokalno stanovništvo. U cilju ublažavanja tih uticaja neophodno je putem različitih medijskih oblika o djelovanju rudnika informisati stanovništvo na lokalnom nivou. Imajući u vidu prethodno analizirane uticaje, kao i konkretne lokacijske uslove moguće je izvesti sljedeće zaključke: 1. Eksploatacija i prerada neće značajnije uticati na: pogoršanje uslova života, fenomene budućeg razvoja i raseljavanja zbog mogućih negativnih posljedica, zbog postojanja rudnika na tom prostoru sa svojim uticajima, lokalno stanovništvo se već prilagodilo uticajima ove prirode. 2. Imajući u vidu sve iznesene činjenice može se zaključiti da zdravstvena i socijalna problematika neće biti značajnije izražena nad stanovništvom šireg područja. 3. S obzirom na prethodnu kvantifikaciju svih relevantnih faktora (zagađenje vazduha, zagađenje vode i zemljišta ) može se konstatovati da veće zdravstvene posljedice u odnosu na populaciju stanovnika neće biti prisutne. Kako na psihološki uticaj lokalnog stanovništva djeluju sve aktivnosti na području zahvata, na temelju kvantificiranja tih uticaja ocjenjuje se da negativan uticaj na lokalno stanovništvo neće biti značajan.

Mjere zaštite i zdravlja na radu Na eksploataciji na ležištu “Zagrad “ rukovodeće osoblje i svi zaposleni radnici pri radu su dužni da se

strogo pridržavaju odredbi: Zakona o rudarstvu Sl. CG, br.65/08; 74/10 Zakon o zaštiti i zdravlju na radu Sl. CG, br. 34/14; Zakon o zaštiti i spašavanju Sl. CG, br. 13/07, 005/08, 086/09, 032/11, 054/16 Zakon o eksplozivnim materijama Sl. CG, br. 49/08, 58/08, 31/14 i

Svih drugih pozitivnih propisa i Zakona koji regulišu ovu oblast


111

d) Program praćenja uticaja na životnu sredinu U cilju ranog otkrivanja negativnih uticaja kao i pokazivanja nadležnim organima da su radovi na eksploataciji boksita usklađeni sa ciljevima zaštite životne sredine koji su propisani tehničkom dokumentacijom i da se u toj oblasti postižu dobri rezultati, prije dobijanja odobrenja za izvođenje radova po Dopunskom rudarskom projektu potrebno je od strane ovlašćene ( akreditovane ) laboratorije snimiti parametre postojećeg “ nultog “ stanja kako bi se nastavio kontinuitet snimanja podataka i utvrdio uticaj eksploatacije na pojedine parametre monitoringa.

Tabela 46: Program praćenja uticaja na životnu sredinu

Predmet monitoringa

Parametar koji se osmatra

Mjesto vršenja monitoringa

Vrijeme i način vršenja

monitoringa

Razlog zbog čega se vrši monitoring

određenog parametra

Kvalitet vazduha U skladu sa Zakonskom regulativom

Na lokacijama gdje je rizik za zdravlje

ljudi u slučaju prekoračenja

graničnih vrijednsoti veliki

( Mjerna mjesta od ranije )

Jednom u toku godine

Da se pokaže da je kvalitet vazduha u

skladu sa Zakonskom regulativom

Kvalitet otpadnih / atmosferskih

voda

U skladu sa Zakonskom regulativom

Vodosabirnik tj. separator ulja i masti a prije upuštanja u

prirodni recipijent

Minimalno jednom godišnje.

Dokazivanje da maksimalne

koncentracije materija ne prelaze

dozvoljenje vrijednosti

Nivo buke U skladu sa Zakonskom regulativom

U blizini rudničkog kompleksa na

perifernim dijelovima

eksploatcionog polja kod najbližih

domaćinstava

Jednom u toku godine

Da se utvrdi da je nivo buke u skladu

sa Zakonskom regulativom

Monitoring seizmičkog

dejstva miniranja

Mjerenje i obrada podataka o brzini

oscilovanja tla

Kod najlbližih stambenih objekata

Periodično i po poterebi

Da se utvrdi dejstvo seizmičkih

uticaja od miniranja na

okolne građevinske objekte


112

Prilog 1 UPITNIK ZA ODLUČIVANJE O POTREBI PROCJENE UTICAJA

Prilog 2 Upitnik za odlučivanje o potrebi procjene uticaja

KRATAK OPIS PROJEKTA

Re br. Pitanje

DA/NE Kratko pojašnjenje po navedenim tačkama

Da li će to imati značajne posljedice?

DA/NE i zašto?

1

Da li izvođenje projekta podrazumijeva aktivnosti koje će prouzrokovati fizičke promjene na lokaciji, i to:

a) topografije, b) korišćenja zemljišta, c) izmjenu vodnih tijela?

DA -Izvođenje projekta podrazumjeva promjenu topografije tako što će se deponovanjem jalovine u otkopane prostore na lokaciji PK ( devastiran prostor) ujedno vršiti i rekultivacija a samim tim i promjene korišćenja zemljišta

DA– u pozitivnom smislu obzirom da je postojeći PK devastiran prostor i da će se realizacijom ovog projekta koliko god to bude moguće dovesti u stanje funkcionalnosti

2

Da li funkcionisanje projekta podrazumijeva aktivnosti koje će prouzrokovati fizičke promjene na lokaciji, i to:



DA– u pozitivnom smislu obzirom da je postojeći PK devastiran prostor i da će se realizacijom ovog projekta koliko god to bude moguće dovesti u stanje funkcionalnosti

3

Da li prestanak funkcionisanja projekta podrazumijeva aktivnosti koje će prouzrokovati fizičke promjene na lokaciji, i to:



DA–obzirom da je postojeći PK devastiran prostor i da će se dok traje projekat podzemne eksploatacije koliko god to bude moguće dovesti u stanje funkcionalnosti

4

Da li izvođenje projekta podrazumijeva korišćenje prirodnih resursa, posebno resursa koji nijesu obnovljivi ili koji se teško obnavljaju, kao što su:

a) zemljište, b) vode, c) šume, d) mineralne sirovine?

DA – izvođenje projekta podrazumjeva korišćenje prirdonih resursa: mineralne sirovine boksita kao osnovne sirovine, krečnjaka kao jalovine, vode za korišćenje ispiranja bušotina prilikom bušenja i smanjenja zaprašenosti od razaranja stijenskog materijala

NE

5

Da li funkcionisanje projekta podrazumijeva korišćenje prirodnih resursa, posebno resursa koji nijesu obnovljivi ili koji se teško obnavljaju, kao što su:

a) zemljište, b) vode,

DA – izvođenje projekta podrazumjeva korišćenje prirdonih resursa: mineralne sirovine boksita kao osnovne sirovine, krečnjaka kao jalovine, vode za korišćenje ispiranja

NE


113

c) šume, d) mineralne sirovine?

bušotina prilikom bušenja i smanjenja zaprašenosti od razaranja stijenskog materijala

6

Da li projekat podrazumijeva korišćenje ili proizvodnju materija ili materijala koji mogu biti štetni po ljudsko zdravlje ili životnu sredinu u postupku :

a) proizvodnje/aktivnosti, b) skladištenja,

c ) transporta, rukovanja?

DA – podrazumjeva se korišćenje kao i skladištenje eksploziva, korišćenje kao i skladištenje goriva, skladištenje i transport rude gdje pridržavanjem opštih i posebnih mjera za zaštitu i zdravlje na radu kao i mjera za zaštitu i sanaciju životne sredine ne mogu biti štetni po ljudsko zdravlje i/ili životnu sredinu

NE

7

Da li će na projektu nastajati čvrsti otpad tokom:

a) izvođenja, b) funkcionisanja ili c) prestanku funkcionisanja?

DA – tokom izvođenja i funkcionisanja projekta će nastajati čvrsti otpad

NE

8

Da li će pri izvodjenju projekta dolaziti do ispuštanja u vazduh:

a) zagađujućih materija, b) opasnih i otrovnih materija, c) neprijatnih mirisa?

DA – pri izvođenju projekta će dolaziti do ispuštanja u vazduh iz mobilnih izvora za vrijeme rada rudarske mehanizacije, ali pošto se radi o podzemnoj eksploataciji njihova koncentracija će biti zanemarljiva, dok će pri kamionskom transportu sa deponije za rudu doći do ispuštanja zagađujućih materija u vazduh

NE

9

Da li će pri funkcionisanju projekta dolaziti do ispuštanja u vazduh:

a) zagađujućih materija, b) opasnih i otrovnih materija, c) neprijatnih mirisa?

DA – pri funkcionisanju projekta će dolaziti do ispuštanja u vazduh iz mobilnih izvora za vrijeme rada rudarske mehanizacije, ali pošto se radi o podzemnoj eksploataciji njihova koncentracija će biti zanemarljiva, dok će pri kamionskom transportu sa deponije za rudu doći do ispuštanja zagađujućih materija u vazduh

NE

10

Da li će izvodjenje projekta prouzrokovati: a) buku, b) vibracije, c) emitovanje svjetlosti, d) emitovanje toplotne energije ili e) emitovanje elektromagnetnog

DA – pri izvođenju projekta će se prouzrokovati buka, vibracije radom mobilnih izvora za vrijeme rada rudarske mehanizacije kao i pri izvođenju miniranja ali pošto se radi o

NE


114

zračenja? podzemnoj eksploataciji njihov intenzitet je zanemarljiv, dok će pri kamionskom transportu sa deponije za rudu doći do prouzrokovanja buke pa i vibracija

11

Da li će funkcionisanje projekta prouzrokovati:

a) buku, b) vibracije, c) emitovanje svjetlosti, d) emitovanje toplotne energije ili e) emitovanje elektromagnetnog

zračenja?

DA – pri izvođenju projekta će se prouzrokovati buka, vibracije radom mobilnih izvora za vrijeme rada rudarske mehanizacije kao i pri izvođenju miniranja ali pošto se radi o podzemnoj eksploataciji njihov intenzitet je zanemarljiv, dok će pri kamionskom transportu sa deponije za rudu doći do prouzrokovanja buke pa i vibracija

NE

12

Da li će izvodjenje projekta prouzrokovati kontaminaciju zagadjujućim materijama:

a) zemljišta, b) površinskih voda, c) podzemnih voda?

NE – deponovanjem jalovine u otkopane prostore na lokaciji PK ( devastiran prostor) ujedno će se vršiti i rekultivacija a obzirom da se radi o podzemnoj eksploataciji pridržavanjem opštih i posebnih mjera za zaštitu i zdravlje na radu kao i mjera za zaštitu i sanaciju životne sredine izvođenje projekta neće prozrokovati kontaminaciju zemljišta, površinskih i podzemnih voda

NE

13

Da li će funkcionisanje projekta prouzrokovati kontaminaciju zagadjujućim materijama:


NE – deponovanjem jalovine u otkopane prostore na lokaciji PK ( devastiran prostor) ujedno će se vršiti i rekultivacija a obzirom da se radi o podzemnoj eksploataciji pridržavanjem opštih i posebnih mjera za zaštitu i zdravlje na radu kao i mjera za zaštitu i sanaciju životne sredine funkcionisanje projekta neće prozrokovati kontaminaciju zemljišta, površinskih i podzemnih voda

NE

14

Da li će prestanak funkcionisanja projekta prouzrokovati kontaminaciju zagadjujućim materijama


NE - deponovanjem jalovine u otkopane prostore na lokaciji PK ( devastiran prostor) ujedno će se vršiti i rekultivacija a

NE–obzirom da je postojeći PK devastiran prostor i da će se dok traje projekat podzemne eksploatacije koliko god to bude moguće dovesti u


115

stanje funkcionalnosti

15

Da li će postojati bilo kakav rizik od udesa (akcidenta), koji može ugroziti ljudsko zdravlje ili životnu sredinu, tokom: a) izvođenja projekta, b) funkcionisanja projekta, c) prestanka funkcionisanja projekta?

DA–obzirom da se radi o podzemnoj eksploataciji uz sva pridržavanja opštih i posebnih mjera za zaštitu i zdravlje na radu kao i mjera za zaštitu i sanaciju životne sredine može doći do akcidentnih situacija kvarom instalacija za snabdijevanje pogonskom energijom, ventilacione mreže, provala podzemne ili površinske voda u jamu, pri izvođenju bušačko minerskih radova

DA - obzirom da se radi o podzemnoj eksploataciji uz

sva pridržavanja opštih i posebnih mjera za zaštitu i

zdravlje na radu kao i mjera za zaštitu i sanaciju životne sredine može doći do akcidentnih situacija koji prije svega mogu

ugroziti ljudsko zdravlje

16

Da li će projekat dovesti do socijalnih promjena, u: a) demografskom smislu, b) tradicionalnom načinu života, c) zapošljavanju, d) drugo?

DA- prije svega otvaranjem novih radnih mjesta tj. zapošljavanja, dok u demografskom smislu obzirom na devastiran prostor ( postojeći PK ) neće doći do raseljavanja stanovnika ili rušenja objekata

NE

17

Da li postoje bilo koji drugi faktori koje treba analizirati, kao što je razvoj koji će uslijediti, koji bi mogli dovesti do posljedica po životnu sredinu ili do kumulativnih uticaja sa drugim, postojećim ili planiranim aktivnostima: a) na lokaciji, b) u blizini lokacije?

NE - obzirom da je postojeći PK devastiran prostor i da će se dok traje projekat podzemne eksploatacije koliko god to bude moguće dovesti u stanje funkcionalnosti

NE

18

Da li ima područja na lokaciji, koja mogu biti zahvaćena uticajem projekta, a koja su zaštićena po medjunarodnim ili domaćim propisima, zbog svojih:

a) ekoloških, b) prirodnih, c) pejzažnih, d) istorijskih, e) kulturnih ili f) drugih vrijednosti?

NE - obzirom da je postojeći PK devastiran prostor NE

19

Da li ima područja u blizini lokacije, koja mogu biti zahvaćena uticajem projekta, a koja su zaštićena po međunarodnim ili domaćim propisima, zbog svojih:

a) ekoloških, b) prirodnih, c) pejzažnih, d) istorijskih, e) kulturnih ili f) drugih vrijednosti? g)

NE NE


116

20

Da li ima osjetljivih područja na lokaciji, koja mogu biti zagađena izvođenjem projekta, a koja su važna ili osjetljiva zbog ekoloških razloga, kao što su:

a) močvare, b) vodotoci ili druga vodna tijela, c) planinska ili šumska područja, d) priobalje?

NE NE

21

Da li ima osjetljivih područja u blizini lokacije, koja mogu biti zagađena izvođenjem projekta, a koja su važna ili osjetljiva zbog ekoloških razloga, kao što su:

a) močvare, b) vodotoci ili druga vodna tijela, c) planinska ili šumska područja, d) priobalje?

NE NE

22

Da li ima zaštićene ili osjetljive vrste faune i flore, na primjer za naseljavanje, leženje, odrastanje, odmaranje, prezimljavanje i migraciju, koja mogu biti zagađene ili ugrožene realizacijom projekta:

a) na lokaciji ili b) u blizini lokacije?

NE NE

23

Da li postoje površinske ili podzemne vode koje mogu biti zahvaćene uticajem Projekta:


NE NE

24

Da li postoje područja ili prirodni oblici visoke ambijentalne vrijednosti koji mogu biti zahvaćeni uticajem Projekta


NE NE

25.

Da li postoje površine ili objekti koji se koriste za rekreaciju, a koji mogu biti zahvaćeni uticajem projekta:


NE NE

26

Da li postoje transportni pravci koji mogu biti zagušeni ili koji prouzrokuju probleme po životnu sredinu, koji mogu biti zahvaćeni uticajem projekta


DA – prilikom transporta rude sa deponije za rudu NE

27 Da li se projekat planira na lokaciji na kojoj će vjerovatno biti vidljiv velikom broju ljudi?

NE – obzirom da se radi o podzemnoj eksplotaciji u većem dijelu ne ali je vidljivo područje postojećeg PK

NE

28 Da li na lokaciji ima područja, koja mogu biti NE NE


117

zahvaćeni uticajem projekta, a koji su od a) istorijskog ili b) kulturnog značaja?

29

Da li u okolini lokacije ima područja, koja mogu biti zahvaćena uticajem projekta, a koji su od

a) istorijskog ili b) kulturnog značaja?

NE NE

30. Da li se projekat planira na lokaciji koja će zbog toga pretrpjeti gubitak zelenih površina?

NE – obzirom da se radi o podzemnoj eksplotaciji, vidljiv je PK

NE

31

Da li se na lokaciji projekta zemljište koristi u namjene, kao što su:

a) stanovanje, b) vrtlarstvo, c) industrijske ili trgovačke aktivnosti, d) rekreacija, e) javni otvoreni prostor, f) javni objekti, g) poljoprivredna proizvodnja, h) šume, i) turizam, j) rudarske ili druge aktivnosti?

DA – područje se od ranije koristi za rudarske aktivnosti NE

32

Da li se u blizini lokacije projekta zemljište koristi u namjene, kao šrto su:

a) stanovanje, b) vrtlarstvo, c) industrijske ili trgovačke aktivnosti, d) rekreacija, e) javni otvoreni prostor, f) javni objekti, g) poljoprivredna proizvodnja, h) šume, i) turizam, j) rudarske ili druge aktivnosti?

DA – područje se od ranije koristi za rudarske aktivnosti NE

33 Da li je lokacija na kojoj se planira projekat u skladu sa prostorno-planskom dokumentacijom?

DA- jedan od razvojnih potencijala Nikšića je eksploatacija mineralni hsirovina - boksita

NE

34

Da li postoje područja sa velikom gustinom naseljenosti ili izgrađenosti, koja mogu biti zahvaćena uticajem projekta:

d) na lokaciji ili e) u blizini lokacije?

NE NE

35

Da li se na lokaciji nalaze specifični (osjetljivi) objekti, koji mogu biti zahvaćeni uticajem projekta, kao što su:

a) bolnice, b) škole,

NE NE


118

c) vjerski objekti, d) javni objekti, e) dječji vrtići, f) slično?

36

Da li se u blizini lokacije nalaze specifični (osjetljivi) objekti, koji mogu biti zahvaćeni uticajem projekta, kao što su :

a) bolnice, b) škole, c) vjerski objekti, d) javni objekti, e) dječji vrtići, f) slično?

NE NE

37

Da li na lokaciji ima područja sa važnim, visoko kvalitetnim ili rijetkim resursima, koja mogu biti zahvaćena uticajem projekta, kao što su:

a) podzemne vode, b) površinske vode, c) šume, d) poljoprivredna područja, e) ribolovna područja, f) lovna područja, g) zaštićena prirodna dobra, h) mineralne sirovine i dr?

DA – predmet ovog projekta su mineralne sirovine – boksit i njegova valorizacija

NE

38

Da li u blizini lokacije ima područja sa važnim, visoko kvalitetnim ili rijetkim resursima, koja mogu biti zahvaćena uticajem projekta, kao što su:

a) podzemne vode, b) površinske vode, c) šume, d) poljoprivredna područja, e) ribolovna područja, f) lovna područja, g) zaštićena prirodna dobra, h) mineralne sirovine i drugo?

DA – predmet ovog projekta su mineralne sirovine – boksit i njegova valorizacija

NE

39

Da li ima područja koja već trpe zagađenje ili štetu na životnu sredinu, a koja mogu biti dodatno ugrožena projektom,


DA - otkopan prostor na lokaciji PK ( devastiran prostor) ali će se ralizacijon ovog projekta ujedno vršiti i rekultivacija

NE

40

Da li je lokacija na kojoj se planira realizacija projekta podložna

a) zemljotresima, b) slijeganju zemljišta, c) klizištima, d) eroziji, e) poplavama,

NE-male su mogućnosti zbog prirodnih nepogoda i razloga

koji su izvan granica uobičajene zaštite životne sredine

NE


119

f) temperaturnim razlikama, g) magli, h) jakim vetrovima, i) drugo

Rezime karakteristika projekta i njegove lokacije, sa indikacijom potrebe za izradom elaborata o procjeni uticaja na životnu sredinu:

Predmetni Projekat je trajnog karaktera i u toku same podzemne eksploatacije nema značajnijih negativnih uticaja na činioce životne sredine. Analizom relevantnih uticaja došlo se do zaključka da je za neke od njih potrebno preduzeti i izvjestan broj mjera zaštite čime bi se pouzdanost ukupnog sistema u smislu mogućih uticaja na životnu sredinu podigla na viši nivo. Ova činjenica ukazuje da su već pri izradi dijela tehničke dokumentacije ( Dopunski rudarski projekat, Dokumentacija uz zahtjev za odlučivanje o potrebi procjene uticaja ) bili uočeni svi mogući i značajni štetni uticaji predmetnog projekta na životnu sredinu i definisane mjere zaštite životne sredine. Nosilac projekta, obzirom na djelatnost, dobro je upoznat sa problematikom iz domena zaštite životne sredine tako da i to daje garanciju da će planirane aktivnosti sprovoditi na takav način da prouzrokuje najmanju moguću promjenu u životnosj sredini, rizik po životnu sredinu i zdravlje ljudi.


120


121


122


123


124

Documents

DOKUMENTACIJA UZ ZAHTJEV ZA ODLUČIVANJE O ......Zahtjev za odlučivanje o potrebi procjene uticaja na životnu sredinu strana 4 U skladu sa Zakonom o procjeni uticaja na životnu