Dragana Antonović - Neolitska Industrija Glacanog Kamena u Srbiji

8/10/2019 Dragana Antonović - Neolitska Industrija Glacanog Kamena u Srbiji

http://slidepdf.com/reader/full/dragana-antonovic-neolitska-industrija-glacanog-kamena-u-srbiji 1/170

N E O L I T S K AI N D U S T R I J A

G L A ^ A N O G

K A M E N AU S R B I J I

DRAGANA ANTONOVI]

I N D UG L A ^K A M E

U S R B IN E O L I

T S K A I N D U S T R I J A G L A

^ A N O G K A M E N A U S R B

R B I J IT S K AT R I J A

^ A N O GA M E N A

L A ^ A N O G K A M E N A U SR I J A GN D U S T

J I N E O L I T S K A I N D U S TR I J A G L A ^ A N O G K A M E

N A U S R B I J I N E O L I T S K





NEOLITSKA INDUSTRIJA GLAÂNOG KAMENA U SRBIJI

Arheolo{ki institut ¤Posebna izdanja 37Archaeological Institute ¤Monographies 37







Izdava~ / Published byARHEOLO[KI INSTITUTBeograd, Knez Mihailova 35/IV

Urednik / EditorMiloje Vasi}

Recenzenti / Reviewed byBorislav Jovanovi}Antonije Antonovi}

Prevodilac / Translated byVladica Cvetkovi}

Crteì i fotografije / Drawings & photographsDragana Antonovi}

Dizajn i tehni~ko ure|enje / Graphic design byDanijela Paracki

[tampa / Printed byTipografic plus, Zemun

Tira` / Printed in1000 primeraka/copies

Knjiga je objavljena u okviru rada na projektima broj 1801,pod naslovom »Kultura Lepenskog Vira: Kulturniprocesi i transformacije u periodu od 9. do 6. milenijuma p.n.e.« i broj 1259 – »Vin~anska kultura u neolitu

jugoisto~ne Evrope: kontekst, sirovine, komunikacije«, koje finansira Ministarstvo za nauku, tehnologije i razvojRepublike Srbije.



Sadràj Contents

UVOD ¤ 8KULTURNI I GEOGRAFSKI USLOVI U NEOLITU SRBIJE ¤10

SIROVINE ¤ 14VRSTE STENA KORI[]ENE U NEOLITU SRBIJE ¤ 16

Finozrne sedimentne i kontaktno metamorfne stene ¤ 16Laki beli kamen ¤ 20Pe{~ari ¤ 23Konglomerati ¤ 25Kre~njaci ¤ 25Magmatske stene ¤ 26Metamorfne stene ¤ 29Ostale vrste stena ¤ 32

PRILOG 1: Rezultati mikroskopskih, diferencijalno termi~kih (DT)i analiza rendgenskom difrakcijom (XRD) ¤ 37

Finozrne sedimentne i kontaktno metamorfne stene ¤ 37Uzorci iz Donje Branjevine ¤ 37Uzorci iz Vin~e ¤ 38Uzorci iz Selevca ¤ 40Uzorci sa terena ¤ 41

Laki beli kamen ¤ 45Uzorci iz Vin~e ¤ 45Uzorak iz û~uga ¤ 46Uzorak sa lokaliteta Divlje Polje ¤ 46Uzorak iz Selevca ¤ 47

PRILOG 2: Analiza zastupljenosti stena po lokalitetima ¤ 48

TIPOLO[KO-FUNKCIONALNA ANALIZAINDUSTRIJE GLAÂNOG KAMENA ¤ 50TEHNIKE IZRADE I UPOTREBA ALATKI ¤ 51TIPOLOGIJA ¤ 52

Sekire ¤ 53Tesle ¤ 54Dleta ¤ 55êki}i ¤ 56Pijuci ¤ 57Perforirano oru|e ¤ 57Gla~alice ¤ 59Brusevi ¤ 60Rastira~i ¤ 60@rvnjevi i stupe ¤ 61Sekire-obluci (»tupe sekire«) ¤ 61Batovi ¤ 62Tegovi ¤ 63



Kuglice za pra}ku ¤ 64Radne plo~e ¤ 64Sadiljke ¤ 64Batovi-skiptri ¤ 64Figurine ¤ 65Posude i palete ¤ 66Razni ukrasni, kultni i upotrebni predmeti ¤ 67

PRILOG 3: Analiza zastupljenosti predmeta od gla~anog kamena po lokalitetima ¤ 70

ANALIZA INDUSTRIJE GLAÂNOG KAMENA PO LOKALITETIMA ¤ 78BELOVODE¤ 79ÛÛGE ¤ 85DIVOSTIN ¤ 90DONJA BRANJEVINA ¤ 95LEPENSKI VIR ¤ 103SUPSKA ¤ 111VELESNICA ¤ 116VINÂ ¤ 122

ZAKLJUÂK ¤ 130

NEOLITHIC GROUND STONE INDUSTRY IN SERBIA (Summary) ¤ 134INTRODUCTION ¤ 135RAW MATERIAL ¤ 135

Rock types used during the Neolithic in Serbia ¤ 136Fine-grained sedimentary and contact metamorphic rocks ¤ 136Light white stone ¤ 137

Sandstone ¤ 138Conglomerate ¤ 138Limestone ¤ 138Igneous rocks ¤ 138Metamorphic rocks ¤ 138Other rock types ¤ 138

Appendix 1. Results of microscopic, differential-thermogravimetric (DTA)and X-ray diffraction (XRD) analyses ¤ 139

TYPOLOGICAL AND FUNCTIONAL ANALYSES OF THE GROUND STONE INDUSTRY ¤ 139Manufacturing techniques and using of tools ¤ 139Typology ¤ 140

ANALYSES OF THE GROUND STONE INDUSTRY BY SITE ¤ 141Belovode ¤ 141û~uge ¤ 141Divostin ¤ 141Donja Branjevina ¤ 141Lepenski Vir ¤ 142Supska ¤ 142Velesnica ¤ 142Vin~a ¤ 142

CONCLUSION¤ 142

SPISAK ILUSTRACIJA / LIST OF ILLUSTRATIONS ¤ 146

BIBLIOGRAFIJA / BIBLIOGRAPHY ¤ 158



Knjiga »Neolitska industrija gla~anog kamena u Srbiji« nastala je kao rezultat vi{egodi{njegispitivanja oru|a od gla~anog kamena kod nas, a predstavlja izmenjen doktorski rad pod na-slovom »Nastanak i razvoj industrije gla~anog kamena u neolitu Srbije«, odbranjen 17. juna1998. godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu, pred komisijom akademik Milutin Gara-{anin, SANU, dr Ivana Radovanovi}, docent na Filozofskom fakultetu u Beogradu i dr Bori-slav Jovanovi}, nau~ni savetnik Arheolo{kog instituta u Beogradu. @elim ovom prilikom dase zahvalim svim kolegama koje su mi pomogle u radu na ovoj temi, pre svega komisiji naveoma korisnim sugestijama. Tako|e se zahvaljujem kolegama koje su mi omogu}ile uvidu materijal sa pojedinih neolitskih lokaliteta, kao i saradnicima Geoinstituta u Beogradu napomo}i pri izradi analiza za potrebe ovog rada: dr Rastku Vasi}u iz Arheolo{kog institutau Beogradu, Ljubinki Babovi} i mr Du{anu [ljivaru iz Narodnog muzeja u Beogradu, drMilenku Bogdanovi}u iz Narodnog muzeja u Kragujevcu, nedavno preminulom SergejuKarmanskom iz Arheolo{ke zbirke u Odàcima, dr Dubravki Nikoli}, dr Miodragu Sladi}ui pokojnom dr Svetozaru Stankovi}u Naniju iz Arheolo{ke zbirke i Centra za arheolo{kaistraìvanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Andreju Starovi}u iz Istraìva~ke stanicePetnica, dr Radmilu Jovanovi}u, mr Vladisavu Eri}u, Nadi Kreminac, dr Nadi Vaskovi},dr Draganu Pe{i}u i dr Antoniju Antonovi}u iz Geoinstituta u Beogradu. Bez pomo}i svih

njih ne bi bio mogu} izlazak ove monografije.


7



UVOD



9

Industrija gla~anog kamena u Srbiji zapo~inje svoj ìvot u neolitu, odnosno u uslovima se-dela~kog ìvota. Pojmom predmeta od gla~anog kamena obuhva}eni su svi oni predmeti ko-

ji su svoj finalni oblik dobijali tehnikom gla~anja, kao i njihovi polufabrikati izvedeni dru-gim tehnikama obrade kamena. Pored mnogih vrsta oru|a i oru`ja ovde su svrstani razniukrasni, kultni i umetni~ki predmeti. Me|utim, pravi nosioci razvoja industrije gla~anogkamena su zapravo oru|a. Objekti od gla~anog kamena i tehnika gla~anja poznati su jo{u paleolitu. Gla~anjem su se od kamena i kosti, a verovatno i od drveta, pravili mnogo-brojni ukrasi i razne figuralne i kultne predstave. Me|utim, tehnika gla~anja nikada nijeprimenjena da bi se oblikovalo oru|e za svakodnevnu upotrebu (lovno oru`je, sekire za se-~enje drveta ili cepanje kostiju). Me|u vrlo retkim alatkama kori{}enim za rad u drvetu ikosti (sekire i tesle), nalaènim ponekad na paleolitskim lokalitetima, nema nijedne obra-|ene gla~anjem (Semenov 1976: 122–125). Prave nosioce razvoja industrije gla~anog ka-mena predstavlja oru|e koje je u {irokoj upotrebi tek od neolita. Tehnika gla~anja, iakopoznata milenijumima pre neolita, upravo u uslovima novog, neolitskog na~ina ìvota do-ìvljava svoj procvat u masovnoj proizvodnji kamenih alatki kori{}enih u svakodnevnomìvotu, za raznovrsne delatnosti. Kasnije, sa upoznavanjem metala i njegovim uvo|enjemu svakodnevicu, upravo je industrija gla~anog kamena direktno uticala na forme metalnih

alatki koje postoje jo{ i danas, dodu{e u znatno izmenjenom obliku.Predmeti od gla~anog kamena su retko bili objekti detaljnijeg istraìvanja u na{ojarheologiji. Pre svega ovde treba ista}i prvi ve}i rad o oru|u od gla~anog kamena iz Vin~e(Srejovi} – Jovanovi} 1957), kao i katalog kamenog i ko{tanog materijala iz Muzeja gradaBeograda (Peri{i} 1984). Mali je broj publikacija o neolitskim lokalitetima koje mogu da pru-è dovoljno podataka za ovu vrstu artefakata, kao {to je to slu~aj sa Divostinom (Prinz 1988;McPherron – Rasson – Galdikas 1988), Selevcem (Voytek 1990; Spears 1990) ili Vin~om(Antonovi} 1992 ). Me|utim, u mnogim radovima koji se bave problemima na{eg neolitapredmetima od gla~anog kamena posve}eno je tek toliko prostora da nam bar ukaè nakarakter ove neolitske industrije. Izra|evinama od gla~anog kamena posve}eni su redoviu radovima o Vin~i ( Vasi} 1932: 20–22, 34–39; Vasi} 1934; Vasi} 1936: 92–93, 102–106,140–141; M. Gara{anin 1951: 17, 45–48, 65–66; Q. Babovi} 1984a ), @arkovu (M. Gara{anin– D. Gara{anin 1955), Banjici (Todorovi} – Cermanovi} 1961: 50–51, 67–68), Predioni-ci (Galovi} 1959: 34), Gradcu (Stalio 1955: 22–23), Lipovcu (Galovi} 1955: 48–49), ôki(Banner 1960: 33–34), Rudnoj Glavi (Rudna Glava 1985: 8–10, 47–50), Ribnici kod Kralje-va (Qami} 1986), lokalitetima u Polimlju ( Derikowi} 1996: 48–55) itd. Ipak, u ovim, kaoi u mnogim drugim radovima, nema dovoljno podataka, posebno ne onih statisti~kih, kojibi nam omogu}ili da stvorimo sliku o razvoju industrije gla~anog kamena u na{em neolitui o pojavljivanju i genezi pojedinih vrsta kamenih predmeta.

Osnovu za prou~avanje industrije gla~anog kamena pruìo je materijal sa vi{e neolit-skih lokaliteta iz cele Srbije. Detaljno su obra|eni predmeti od gla~anog kamena iz Belovoda,Blagotina, Crnokala~ke Bare, Drenovca, 1 Donje Branjevine, Gradca kod Zloku}ana, Grivca,


1. Kada su u pitanju lokaliteti Crnokala~ka Bara i Drenovac, kori{}en je samo materijal koji je sme{ten u Na-rodnom muzeju u Beogradu.



10

Lepenskog Vira, Lipovca, Ili}a Brda kod û~uga, Naprelja kod Novog Pazara, Pavlovca,Petnice, Supske, Te~i}a i Velesnice (sl. 1). 2 Pod detaljnom obradom materijala od gla~anogkamena podrazumeva se na~in ispitivanja ovih objekata kakav je primenjen na materijaluiz Vin~e (Antonovi} 1992). Sirovine su pa`ljivo ispitane, uglavnom makroskopski, a kod jed-

nog broja alatki izvr{eno je merenje zapreminske mase stene, dok je na samo malom brojuuzoraka izvr{ena mikroskopska i diferencijalno termi~ka analiza sirovina. Tipolo{ka anali-za predmeta od gla~anog kamena izvr{ena je prema tipologiji materijala iz Vin~e ( Antono-vi} 1992: 7–19). Ispitivanje na~ina izrade i kori{}enja alatki putem tragova upotrebe ra|e-no je prema trasolo{koj metodi (Semenov 1976: 13–142). Samo ovakvim na~inom ispitivanjamoè da se ustanovi stepen razvijenosti industrije gla~anog kamena na pojedinim lokali-tetima i u okviru odre|ene kulturne grupe, na~in izrade i kori{}enja alatki, kretanje siro-vina, mogu}i trgova~ki kontakti izme|u naselja i kulturnih grupa, pa i da ukaè na pro-cese koji se odvijaju u okviru neke kulture, a koje ostali materijalni ostaci ne registruju. 3

Kulturni i geografski uslovi u neolitu Srbije

U hronolo{kom smislu neolit u Srbiji obuhvataVII, VI i V milenijum p.n.e., a predstavljen jeslede}im kulturama: star~eva~kom u srednjem i vin~anskom u kasnom neolitu koje pred-stavljaju najzastupljenije kulture u Srbiji, zatim kulturom Lepenskog Vira koja je oprede-ljena u protoneolit, te kere{kom i potiskom grupom koje se javljaju na severu Vojvodine.O poreklu i hronolo{kom sledu ovih kultura postoje razna, ponekad i opre~na mi{ljenja.

Neolit u Srbiji, prema dosada{njim znanjima po~inje star~eva~kom kulturom, a onapokazuje razvijeni oblik neolitskog na~ina ìvota. Nakon novijih istraìvanja neolita u Ma-kedoniji ustanovljeno je da star~eva~ka kultura, u svom razvijenom obliku, pripada sred-njem, a samo najranijom fazom ranom neolitu (M. Gara{anin 1979: 119). Trenutno vaè}ihronolo{ki sistemi dele ovu kulturu u ~etiri faze (Aran|elovi}–Gara{anin 1954: 136–137;

Miloj~i} 1950: 108–118; M. Gara{anin 1971: 76). U novije vreme izdvojena je, kao najra-nija faza, jedna posebna grupa koja je vezana za balkansko-anadolski kompleks starijegneolita, a koja je zastupljena na lokalitetima Grivac, Divostin, Donja Branjevina i Lepen-ski Vir. D. Srejovi} je ovu grupu ozna~io kao Protostar~evo i izjedna~io je sa fazom Star-~evo I kod D. Gara{anin i V. Miloj~i}a (Srejovi} 1973: 259–262), dok ju je M. Gara{aninnazvao Gura Ba~ului ( Gura Baciului ) i smatra da prethodi fazi Star~evo II (M. Gara{anin1979: 132). Po nekim autorima po~etak, kao i za~etak neolita u Srbiji treba traìti u \er-dapu, u okviru kulture Lepenskog Vira (Srejovi} 1979). Ova kultura pokazuje populacio-no-kulturni kontinuitet od finalnog paleolita do prodora star~eva~ke kulture u \erdapskuklisuru. Njen kraj se poklapa sa nastankom star~eva~ke kulture, tj. Protostar~eva koja sehronolo{ki neposredno nadovezuje na njenu mla|u fazu. Novija istraìvanja pokazala su dakultura Lepenskog Vira nema nikakvog udela na nastanak neolita u ostalom delu Srbije ida je ona, dobrim delom svoga postojanja, paralelna sa neolitom na centralnom Balkanu(Radovanovi} 1996: 291–292). U svom punom razvoju, u fazama II–III po D. Gara{anin,star~eva~ka kultura se {iri i dodiruje sa susednim kulturama – sa kere{kom grupom uMa|arskoj, Kri{–grupom u Rumuniji, u Bugarskoj sa grupom Kremikovci u Sofijskom


2. Materijal iz Belovoda, Crnokala~ke Bare, Drenovca, Gradca, Lepenskog Vira, Lipovca, Naprelja, Pavlovca,Supske i Te~i}a sme{ten je u Narodnom muzeju u Beogradu; materijal iz Blagotina je u Arheolo{koj zbirci Fi-lozofskog fakulteta u Beogradu; materijal iz Donje Branjevine je u Arheolo{koj zbirci u Odàcima; griva~kimaterijal je u Narodnom muzeju u Kragujevcu; materijal iz û~uga i Petnice je u Istraìva~koj stanici Petni-ca, a materijal iz Velesnice u Muzeju u Kladovu.3. Kao primer moèmo da navedemo pojavu oru|a od lakog belog kamena na centralnom Balkanu koje ukazujeda su nosioci kasnog neolita ve} upoznali prednosti metalnog oru|a koje na neki na~in poku{avaju da imitirajuoru|em od belih stena (Antonovi} 1997a), pri ~emu na ovom prostoru nije zabeleèna pojava rane metalurgijeu fazi Vin~e–Plo~nik I. O ovoj pojavi detaljnije u poglavljima Sirovine i Zaklju~ak.



11

polju i Anzabegovo–Vr{nik kulturom u Makedoniji, pri ~emu dolazi i do formiranja regi-onalnih varijanti. U zavr{etku star~eva~ke kulture presudnu ulogu je imao prodor eleme-nata balkansko-anadolskog kompleksa mla|eg neolita. Neki autori smatraju da je zavr{nafaza star~eva~ke kulture paralelna sa vin~ansko-tordo{kom fazom I (Aran|elovi}–Gara-

{anin 1954: 134; M. Gara{anin 1979: 212).Vin~anska kultura generalno pripada kasnom neolitu, sa svojim po~etkom koji pa-da u srednji neolit. Ona je deo {irokog kulturnog kompleksa me|usobno srodnih kulturakoji se prostire od Male Azije do srednje Evrope – balkansko-anadolskog kompleksa mla-|eg neolita ( M. Gara{anin 1973: 115–123). [irenje ovog kompleksa obja{njeno je postepe-nim pomeranjem njegovih nosioca ka novim teritorijama odnosno gradacionom ili sukce-sivnom migracijom ( Jovanovi} 1968: 132–139; Jovanovi} 1971: 11–15; M. Gara{anin 1973:124). Mla|i neolit u Srbiji nastao je prodorom elemenata ovog kompleksa i saìmanjem salokalnim grupama, {to ne podrazumeva obavezno migraciju nosioca ovih elemenata ve} ikulturne uticaje i prisvajanje istih od strane starosedelaca (M. Gara{anin 1979: 200). Otu-da se vin~anska kultura smatra direktnim naslednikom star~eva~ke sa kojom u mnogimkulturnim manifestacijama ima sli~nosti. Vin~anska kultura je imala dug i stabilan razvoj.U njoj nema prekida, a prelazi izme|u faza nisu o{tro izraèni. âk i upoznavanje sa no-vom tehnologijom kao {to je metalurgija nije dovelo do su{tinskih promena u okviru kul-ture. Ona u svojoj osnovi do kraja ostaje neolitska kultura bez obzira na nove uticaje i ele-mente, i bez obzira na vremensku paralelnost sa nekim eneolitskim kulturama u susednimoblastima, dodu{e na znatno suènoj teritoriji u odnosu na onu iz vremena njenog procva-ta. U zavr{noj fazi ova kultura se prostire na suènom podru~ju, a njen kraj je najvero-vatnije bio nasilno prouzrokovan od strane nosilaca badenske, bubanjsko-humske grupe idrugih za sada ne ba{ jasnih naslednika (M. Gara{anin 1979: 205).

U severnijim delovima Vojvodine prostiru se kere{ka u srednjem i potiska kulturau kasnom neolitu. Po~etak kere{ke kulture je istovremen sa po~etkom grupe Gura Ba~ului,zatim sa fazom Star~evo IIa, dok je njen kraj paralelan sa periodom izme|u kraja faza

Star~evo III i razvijene faze Vin~a–Tordo{ (Brukner 1979: 216). Ova kultura se {iri na pozno-mezolitskom horizontu koji se u Panonskoj niziji formirao izme|u 8000. i 6000. god. p.n.e.,a neki elementi ove kulture upu}uju na jaku autohtonu komponentu u njenom formira-nju (Brukner 1979: 216, 225). Kraj kulture Kere{ moè se dovesti u vezu sa {irenjem vin-~anske i kulture Sakalhat (Brukner 1979: 226). Potiska kultura je u Srbiji ograni~ena naseverni Banat i poznata je sa malog broja lokaliteta, od kojih je ôka najbolje ispitan. Po-tiska grupa je vremenski paralelna sa fazama Vin~a–Tordo{ II – Vin~a–Plo~nik I u osta-lom delu Srbije ( M. Gara{anin 1973: 146). Nastanak i razvoj potiske grupe nisu dovoljnorasvetljeni, ali su u njima mogli da u~estvuju star~eva~ki i kere{ki elementi. Kultura jeimala miran razvoj, uz ~este kontakte sa ju`nijom vin~anskom grupom. Kraj potiske kul-ture u Srbiji, kao i njen po~etak, ostaju za sada nepoznati.

Srbija je, u dana{njem politi~kom smislu, geografski raznovrsna zemlja. Izduènog je oblika u pravcu sever-jug po osovini Dunav–Tisa–Morava. Na severu je otvorena pre-ma Panonskoj niziji i obuhvata njen ju`ni deo, dok centralni i ju`ni deo Srbije pripadajucentralnobalkanskoj oblasti u geografskom smislu i planinsko-kotlinskoj u pogledu reljefa.Politi~ke granice ~esto joj se poklapaju sa prirodnim. Na istoku je ka Bugarskoj zatvarajuplaninski lanci, na jugu ka Makedoniji granice su joj [arplanina i Skopska Crna Gora, kaAlbaniji Prokletije, ka zapadu reka Drina. Severni deo Srbije predstavljen je prostranomravnicom koja obuhvata dana{nju Vojvodinu i Ma~vu, sa aluvijalnim nanosima i razgrana-tom mreòm reka. Panonska nizija se na jugu nastavlja u re~ne doline koje zalaze u dubinucentralnobalkanskog prostora ~ine}i ga otvorenim za uticaje sa severa, a njen obod je pred-stavljen breùljkastim terenom. Re~ je o Podrinju, valjevskoj Podgorini, Kolubari, [uma-diji, Pomoravlju i Podunavlju u oblasti Stiga i Brani~eva. Ostali deo Srbije je planinsko-kotlinskog reljefa, a pripadaju mu karpatska i balkanska Srbija na istoku, ju`no Pomoravlje,Vlasina i Kraji{te, Toplica i Jablanica, Ibarsko-kopaoni~ki kraj, Kosovo, Metohija i Stari




12

Vlah sa Ra{kom. U planinsko-kotlinskoj Srbiji zastupljene su, pored visokih planina, ve}eili manje nizije me|u kojima su najve}e Kosovo i Metohija. Sve ove nizije pruàju izuzetneuslove za ìvot ljudi, kako danas tako i u pro{losti, zbog svoje zaklonjenosti od nepovolj-nih klimatskih uslova. Cela Srbija je izuzetno bogata rekama koje pripadaju trima slivo-

vima – crnomorskom, jadranskom i egejskom. Najrasprostranjeniji je crnomorski, odno-sno sliv Dunava koji pokriva skoro 94% teritorije na{e republike. Razgranata re~na mreàomogu}avala je lak{u komunikaciju me|u neolitskim naseljima. Isto tako su reke, kao ve-liki kolektori kvalitetnog kamena, za neoli}ane predstavljale neiscrpne majdane sirovinaza izradu kamenog alata.

U Srbiji je u neolitu vladala topla klima, naizmeni~no suvlja ili vla`nija, 4 a povr{i-nu je pokrivala raznovrsna vegetacija ( Jankovi} 1984). Razvoju vegetacije pogodovala jeumerena i vla`na klima, na teritoriji zaklonjenoj planinama od o{trijih severnih i ju`nihuticaja. Od zavr{etka glacijacije na ovom prostoru dolazi do stvaranja biljnog pokriva~akoji se u globalnim crtama ne razlikuje od dana{njeg, pod uslovom da zanemarimo ~ove-kov uticaj na nju. To zna~i da je sa povla~enjem ledene kalote ka severu, po~etkom holo-cena u Vojvodini formirana vegetacija {umsko-stepskog, a u ostalom delu Srbije {umskogkaraktera. Samo se severoisto~ni Banat odlikuje izrazitom kontinentalnom, pa ~ak i step-skom klimom sa stepskom vegetacijom, dok se ka jugu postupno prelazi u {umsku oblast. Ustepskoj Vojvodini postoje zna~ajni {umski kompleksi, posebno u Sremu gde su se nekadapruàle bogate {ume hrasta-lu`njaka. Ostali deo Srbije bio je pokriven velikim {umskimkompleksima u kojima su dominirali hrast, cer, bukva ili ~etinari u vi{im delovima, a kojisu se prostirali u kotlinama, re~nim dolinama, brdskoj oblasti i na niìm planinama. Kadase izu~ava razvoj industrije gla~anog kamena vrlo je va`no da se zna u kojoj meri su bilezastupljene {ume na odre|enoj teritoriji i gde su se one prostirale, jer su ova oru|a, kako}emo kasnije videti, uglavnom bila kori{}ena za obradu drveta. Neolitska naselja u na{ojzemlji bila su upravo u ovakvom {umskom okruènju {to opravdava pojavu znatnog brojaoru|a od gla~anog kamena, naro~ito onog sa se~icom, na na{im neolitskim lokalitetima.


4. Borealni i atlantski period.



13


Sl. 1. Neolitski lokaliteti u Srbiji sa kojih je analizirana industrija gla~anog kamena: – rano i srednje-neolitski lokaliteti (ster~eva~ki i kere{ki), – kasnoneolitski lokaliteti (vin~anski), – vi{eslojni neo-litski lokaliteti.Fig. 1 . Neolithic sites in Serbia from which the ground stone objects were analysed: – Early andMiddle Neolithic sites (the Star~evo and Körös cultures), – Late Neolithic sites (the Vin~a culture),

– multilayer Neolithic sites.1. Donja Branjevina, 2. Vin~a, 3. Lepenski Vir, 4. Velesnica, 5. u~uge, 6. Petnica, 7. Grivac, 8. Di-vostin, 9. Belovode, 10. Te~i}, 11. Blagotin, 12. Supska, 13. Drenovac, 14. Crnokala~ka Bara, 15. Pa-vlovac.

1

23 4

5

67 8

9

10

11

1213

14

15

0 100 km

Skopje

Sofija

Ni{

D r i n a

Beograd

Novi Sad

S a v a V . M

o r a v a

D u n a v



SIROVINE



15

Ispitivanje stena od kojih su bili izra|eni kameni predmeti vrlo je zna~ajno i potrebno iz vi{erazloga. Odre|ivanjem porekla sirovina mogu da se otkriju teritorije odakle su one dobav-ljane, pa samim tim i da pojasne neke zna~ajne momente u razvoju odre|ene kulture. Pro-mene u sirovinskom sastavu mogu da ukaù na gubljenje ili osvajanje novih teritorija, naupoznavanje sa novim tehnologijama ili na mogu}e kontakte me|u naseljima i kulturama.Tako|e, izbor sirovina ukazuje koliko se pa`nje poklanjalo izradi kamenog oru|a, {to indirek-tno moè da ilustruje koliko je neko naselje trajalo i do kog stepena su njegovi stanovnici biliupoznati sa geolo{kim potencijalom svoje okoline: da li su koristili obli`nje potoke i reke zaprikupljanje vrlo raznovrsnih stena za svoje alatke ili je postojala ujedna~enost u odbiru si-rovina za {to je bilo potrebno izvesno predznanje o leì{tima kvalitetnog kamena.

Podaci, ponekad sasvim sumarni, o stenama kori{}enim za izradu predmeta od gla-~anog kamena nalaze se u brojnim radovima o na{im neolitskim lokalitetima. Mi smo ov-de koristili samo one na osnovu kojih se dobijala preciznija informacija o upotrebljenomkamenu. Me|utim, znatno vi{e podataka o sirovinama za kamenu gla~anu industriju do-bijeno je na osnovu egzaktnih analiza na samom materijalu. Stene su bile opredeljivaneprvenstveno makroskopski iz razloga {to je i neolitski ~ovek na taj na~in birao kamen zasvoja oru|a, cene}i pri tome prvenstveno njihova tehni~ka svojstva. Tako su sve stene,

zabeleène u neolitu Srbije, svrstane u osam osnovnih grupa, ponekad sa opisnim nazivi-ma kao {to su »finozrne stene« ili »laki beli kamen«. Oba naziva odraàvaju te`nju neolit-skih majstora da obra|uju sirovine sli~nih ili skoro istih tehni~kih svojstava, ne obra}aju-}i pa`nju na to odakle one dolaze, odnosno gde }e ih nabavljati. Prilikom ovog osnovnogmakroskopskog razvrstavanja stena cenjene su, pre svega, tvrdo}a i kompaktnost kame-na. Tvrdo}a je utvr|ivana metodom paranja (po Mosu), dok je kompaktnost odre|ivanauglavnom prostim pregledom stene, a pri uzimanju preparata za mikroskopsku analizu odzna~aja je bio otpor stene pri se~enju uzorka. U okviru svake grupe, stene su zatim de-taljnije ispitivane radi njihovog ta~nog odre|ivanja. Kod makroskopske analize vo|eno jera~una da li stena u svom sastavu sadrì kalcijum karbonat, {to je ispitivano proverom re-agovanja sa razblaènom hlorovodoni~nom kiselinom. Pregledom pomo}u lupe dobijani suosnovni petrografski podaci o kamenu kao {to su mineralni sastav, struktura i teksturastene. Na ovaj na~in izvestan broj stena moè precizno da se defini{e, naro~ito ako su onekrupnijeg zrna, {to omogu}ava razlikovanje sastojaka makroskopskom analizom.

Kod finozrnih stena pregled ru~nom lupom ne daje rezultate zbog mikroskopskihdimenzija sastojaka u njima. Stoga je kod njih vr{eno odre|ivanje njihove gustine (speci-fi~ne mase) ~ime moè dovoljno precizno da se odredi vrsta stene, uz ostale navedene od-redbe. Metoda definisanja stene putem gustine je prili~no pouzdana, naro~ito kod sitno dofinozrnih stena, i moè skoro precizno da odgovori o kojoj se steni radi. Prednost ove me-tode je u tome {to je potpuno nedestruktivna, a i ne zahteva nikakvo posebno stru~noobrazovanje, pa je stoga sasvim pogodna za primenu u arheologiji radi petrografske ana-lize arheolo{kih artefakata. Nedostatak ove metode je {to ne moè da pomogne u odre|i-vanju porekla sirovine. 5

5. Detaljnije o primeni ove metode kod D. Antonovi} – A. Antonovi} 1998.



Radi ta~nijeg definisanja finozrnih i lakih belih stena izvr{eno je i nekoliko mikro-skopskih, diferencijalno-termi~kih i analiza rendgenskom difrakcijom. 6 Mikroskopsko od-re|ivanje je pouzdano, a njime moè da se vrlo ta~no utvrdi mineralni, a u velikoj meri ihemijski sastav stene, osim ako ona nije vitrofirske ili sasvim sitnozrne strukture. U tom

slu~aju potrebne su i druge metode kao {to su hemijska analiza, diferencijalno-termi~ka(DT) analiza, emisiona spektrografija itd. Veliki nedostatak mikroskopske metode je {touzimanje uzoraka primetno o{te}uje predmet, pa ona ima ograni~enu primenljivost u arhe-ologiji. Radi ta~ne determinacije lakih belih stena primenjena je diferencijalno-termi~kaanaliza. Ova metoda daje dobre rezultate u analizi minerala gline, kod kojih su, zbog ne-dostatka kristalne re{etke, rendgenski zraci, na primer, manje podesni, zatim u analizi hi-droksida gvo`|a, sulfata, karbonata itd. Prednost ove metode je ta {to je ona skoro nede-struktivna. Za nju je potreban uzorak od 0,1 grama pa i manje, {to je skoro zanemarljivomala koli~ina, te je o{te}enje arheolo{kog predmeta neprimetno.

VRSTE STENA KORI[]ENE U NEOLITU SRBIJE

Sve vrste stena zabeleène na neolitskim lokalitetima u Srbiji svrstane su u osam osnovnihgrupa koje nisu odre|ivane po postanku, ve} vi{e po makroskopskim karakteristikama,upravo stoga {to su i neolitski majstori za izradu kamenog alata na isti na~in vr{ili odre-|ivanje i odbir kamena pogodnog za obradu. U okviru svake grupe dat je detaljan opisstena, koje vrste predmeta su od njih bile izra|ene, na kojim lokalitetima su prona|ene,a posebno su razmatrani njihovi potencijalni izvori.

Finozrne sedimentne i kontaktno metamorfne stene

Pod ovim nazivom svrstane su stene koje su najzastupljenije u materijalu od gla~anog ka-mena u neolitu Srbije i koje se sre}u na svim neolitskim lokalitetima. Re~ je o finozrnim,veoma kompaktnim stenama, ilavim pri udaru, tvrdo}e 6–6,5 po Mosu, nepravilnog {kolj-kastog preloma, koji ih ~ini pogodnim za obradu okresivanjem. Boja su razli~itih, od svetlodo tamno sivozelene, sive, mrke, zelene, tamnosive i crne, ~esto sa svetlijim i tamnijim tra-kama i svetlim pegama. Razlika u boji je, ina~e, jedina jasno vidljiva razlika me|u njima,pa je ona ponekad uzimana za osnovno merilo pri odre|ivanju grupa skoro istih stena, kao{to je to, na primer, u~injeno na materijalu iz Vin~e ( Antonovi} 1992: 31–32).

Radi utvr|ivanja o kojim vrstama stena se ta~no radi u ovoj velikoj skupini, izvr{enesu neke preciznije analize. Tako je na materijalu iz Donje Branjevine izvr{eno odre|ivanjezapreminske mase stena, a neke stene iz Vin~e, Donje Branjevine i Selevca su bile i mi-kroskopski ispitane. Na osnovu merenja zapreminske mase stena iz Donje Branjevineutvr|eno je da se one kre}u u rasponu 2,76–3,11 g/cm 3. Prema ranijim prou~avanjima naovom polju (D. Antonovi} – A. Antonovi} 1998) moèmo da zaklju~imo da se ove stene, naosnovu svojih izrazito ve}ih gustina, nalaze u grupi pravih epidotskih i ~isto aktinolitskihkornita, delom skarnoida. Radi preciznijeg utvr|ivanja sastava stena mikroskopski su is-pitana dva uzorka iz Donje Branjevine, osam iz Vin~e i nekoliko iz Selevca. Na osnovu ovihproba ustanovljeno je da su ispitane stene iz Donje Branjevine pripadale grupi skarnoida, 7

6. Mikroskopski su ispitani uzorci stena iz Vin~e (Antonovi} 1992: 31–35), u~uga (Antonovi} 1997: 282),Donje Branjevine (Antonovi} 1998: 41–42; Antonovi} 2002: 26), Divljeg Polja (Bogosavljevi} 1990: 15) iSelevca (Voytek 1985: 472–473); diferencijalno-termi~kom analizom su ispitane stene iz Vin~e ( Antono-vi} 1992: 32–33), a rendgenskom difrakcijom uzorci sa Divljeg Polja (Bogosavljevi} 1990: 15). Rezultatisu dati u Prilogu 1 na kraju poglavlja o sirovinama.7. Petrografsku determinaciju je izvr{io V. Eri}, Geoinstitut Beograd. Rezultati analiza dati su u Prilogu1 na kraju poglavlja o sirovinama.


16




17

a primerci iz Vin~e su definisani kao alevrolitski metape{~ari i korniti ( Antonovi} l992:31–32).8 Analize na uzorcima iz Selevca nisu detaljno prezentovane, ali je ipak mikroskop-skim probama potvr|eno prisustvo kornita i nekakvih finozrnih, slabo metamorfisanih ste-na. Korniti i skarnoidi su kontaktno metamorfne stene, dok alevrolitski metape{~ari i silifi-

kovani peliti u su{tini pripadaju grupi sedimentnih stena koje su pretrpele manje promene.Ovde svakako postoje me|usobni prelazi, u smislu koliki je termalni uticaj bio na sedimen-te. Promene se vr{e bez prinosa materije i u na{em slu~aju radi se o transformacionomepidotu. Zbog toga stena postaje tvr|a (tvrdo}a epidota je 6–7 po Mosu) i sa ve}om gusti-nom, koja za epidot iznosi 3,3–3,5 g/cm 3. Zato bi, na primer, za nedestruktivno odre|iva-nje specifi~ne mase, koja bi u slu~aju alevrolita, koji se sastoji od kvarca, gline i feldspata,ona i{la do 2,7 g/cm 3, a kod kornita bi bila oko 3,0 g/cm 3. Pored epidota, u sastav kornitaulaze jo{ hlorit (gustina 2,8–2,9), biotit (2,8–3,2), kordierit (2,6), feldspat (2,6–2,7), kvarc(2,7), hipersten (3,3–3,5), korund (4,0) i drugi. Tako je potvr|eno da ovu veliku grupu na-oko istih finozrnih i uglavnom sivozelenih stena ~ine stene razli~itog mineralnog sastava ipostanka, {to je ve} bilo utvr|eno na materijalu iz Vin~e ( Antonovi} 1992: 31–32).

Prethodne rezultate potvr|uju i drugi lokaliteti. Autoru ovih redova bio je omogu-}en detaljan uvid u materijal od gla~anog kamena iz Grivca, Crnokala~ke Bare, Drenovca,Velesnice, Blagotina, Belovoda ( Antonovi} 2000), Plo~nika, Petnice, û~uga ( Antonovi}1997), Naprelja, Gradca, Lipovca, a delimi~no i u materijal iz Lepenskog Vira, Star~eva,Te~i}a, Pavlovca i Predionice. Na osnovu makroskopskih analiza utvr|eno je da su alatkeuglavnom bile izra|ene od finozrnih, vrlo tvrdih i ~vrstih stena, kakve su naj~e{}e kori-{}ene u Vin~i, a za koje se pretpostavlja da su verovatno kontaktno metamorfne i slabijemetamorfisane sedimentne stene. 9 Tako|e je zabeleèno da se na Ba{tinama u Obreùalatke izra|uju od »sivog i zelenkasto sivog silifikovanog kre~njaka« (Brukner 1960:, 105),u [apcu je to »sivi i sivozeleni serpentinit« koji je sa vi{e od 50 procenata zastupljen u si-rovinama sa Benske Bare ( Trbuhovi} – Vasiqevi} 1983: 41), u Divostinu se pominje fi-nozrni sivi kvarcit (Prinz 1988: 256), u Selevcu su to {kriljave metamorfne stene, silifiko-

vani alevrolit i glinac (Voytek 1990: 442), u @arkovu se pominju silikatne metamorfisanesitnozrne i kompaktne stene od kojih je bio izra|en najve}i broj sekira ( M. Gara{anin – D.Gara{anin 1955: 121), na Banjici su to silifikovani kre~njaci i laporci uglavnom sivozele-ne boje (Todorovi} – Cermanovi} 1961: 67–68), na Konopljari kod Kru{evca su zastuplje-ni zelenosivi laporci (â|enovi} – Trifunovi} 1997: 35), a u Bubnju kod Ni{a se jedno-stavno pominje svetlozeleni, zelenkasti i zelenkasto sivi kamen ( Gara{anin – \uri} 1983:25). Sve su ove odredbe izvedene samo na osnovu obi~nog pregleda stene, ali se ve} iz po-menutih opisa zaklju~uje da se radi o finozrnim, ~vrstim i tvrdim stenama koje su bileomiljena sirovina za izradu alatki u neolitu. Pored ovih tvrdih, kori{}ene su i ne{to mek-{e finozrne stene, karakteristi~nih sivozelenih nijansi, koje se na prvi pogled ne razlikujuod ve} opisanih stena. To su »finozrne karbonatne stene« u Selevcu (Voytek 1990: 444),glinac u Vin~i, laporac u Petnici ili alevrolit u Pavlovcu. Bez obzira na njihovu manju tvr-do}u i od ovih stena su se pravile kvalitetne alatke, ali one ipak nisu bile ~esto kori{}enekao sirovine.

Finozrne sedimentne i kontaktno metamorfne stene su bile isklju~ivo kori{}ene zaizradu alatki sa se~icom – sekira, tesli i dleta, retko i pijuka, kao i za izradu onih ~eki}akoji su nastali od otupljenih sekira i tesli. Ovo je sasvim razumljivo jer su samo tvrde i ste-ne vrlo otporne na udaranje mogle da odgovore osnovnoj nameni pomenutih vrsta alatki.

Me|u stenama za izradu oru|a od gla~anog kamena kornit ranije nije bio identifi-kovan, a takve stene su definisane kao sedimentne (pelitske) stene, {to su ustvari i bile pre

8. Petrografsku analizu izvr{ile su N. Kreminac i N. Vaskovi}, Geoinstitut Beograd, a rezultati su dati uPrilogu 1 na kraju poglavlja o sirovinama.9. Detaljnije o sirovinama sa pojedinih lokaliteta videti u poglavlju Analiza industrije gla~anog kamena polokalitetima .



termalne obrade dejstvom magmatskih stena, u prvom redu granitoida. Korniti ili hornfel-si pripadaju grupi kontaktno-metamorfnih stena, gde se razlikuju izohemijski tipovi kodkojih je vr{ena transformacija mineralnog sastava samo pod dejstvom toplote, za razliku odalohemijskih stena, gde je vr{en prinos materije (kao kod skarnova, na primer). Polazne

stene su glinovito-laporoviti finozrni peliti, obi~no glinci i argilo{isti, bilo iz dijabaz-ro`na~keformacije (jurske starosti) ili paleozojske formacije kao vele{ka serija ili takozvana jadar-ska facija. Korniti se u Srbiji javljaju ne samo uz masive granita koji se nalaze na povr{i-ni, kao {to su Bukulja ( Eri} i dr . 1998), Boranja, Kopaonik, @eljin, Golija itd., ve} i kodneotkrivenih ili delimi~no otkrivenih granitskih batolita, kao na Avali, Rudniku, Kosmajuitd. (Vaskovi} 1993; Vukovi} 1962; sl. 2). Mineralni sastav kornita zavisi od polazne stene.Kod Avale su to epidotsko-feldspatski korniti, a polazna stena su glinci. Na Kosmaju po-stoji mo}na zona glinovitih sitnozrnih sedimenata koji su dali kornite amfibolske facije(verovatno tamnije sivozelene stene). Na Kopaoniku su to pelitski korniti kordijerit-biotit-skog sastava, koji se javljaju kao vrlo sitnozrne, masivne, skoro crne stene ( Kneèvi} i dr. 1995). Na Boranji se nalaze kornulitski {kriljci sa andaluzitom, nastali transformacijomglinovitih pe{~ara (Karamata 1955). Na @eljinu se javljaju amfibolski korniti i bobi~avi{kriljci, a na Goliji su odre|eni epidotski i piroksenski korniti. Kao {to se vidi, ove stene sudosta ~este, mada su naj~e{}e veoma ograni~enog rasprostranjenja, ali su zbog rezistent-nosti na mehani~ku dezintegraciju obilni sastojci poto~nih {ljunkova, a tako|e su mogli dase nalaze i u znatno ve}im komadima.

Postavlja se ozbiljno pitanje na~ina dobavljanja ovih sirovina. S jedne strane postoji mi{ljenje da su ove stene va|ene iz svojih primarnih leì{ta (Prinz 1988: 256), a s drugestrane je teza da su ovakve stene prikupljane kao obluci ( Antonovi} 1992: 39). Obe tvrd-nje mogu da se potkrepe dovoljnim brojem dokaza. U prilog tezi o rudarenju govori veli-ki broj alatki, nalaènih na lokalitetima {irom Srbije, koje su bile izra|ene od makroskop-ski istih stena, zatim velike dimenzije pojedinih alatki koje ukazuju na to da osnovna si-rovina nije bila oblutak. Na àlost, ova tvrdnja nije potkrepljena preciznim petrolo{kim

analizama kojima bi se ustanovilo da li je, recimo, na jednom lokalitetu kori{}ena stena izistog leì{ta. Tako|e, u na{oj zemlji do danas nisu na|eni tragovi organizovanog va|enjaovih sirovina. Da su finozrne stene bile sakupljane po potocima govore slede}i argumenti:najve}i broj alatki od ovih stena, koje smo imali prilike da ispitamo, duìne je do 10 cm ivrlo malo ih je ve}ih dimenzija, ~esto se na povr{ini alatki uo~avaju ostaci »kore«, svetlijei mek{e od ostalog dela stene, a koja je svakako nastala hemijskim uticajem vode na valu-tak, a osim toga kamen potreban za izradu alatki koje trpe udare, koji nema u sebi pukoti-ne po kojima }e nastajati lomovi, te{ko moè da se na|e u svom osnovnom leì{tu. Tako|e,analize su pokazale da ispitane stene predstavljaju atipi~ne varijetete koji najverovatnijenisu mogli da budu na|eni u svom primarnom leì{tu. Me|u valucima u potoku izvr{ena

je prirodna selekcija kompaktnih, ìlavih partija, bez pukotina, upravo pogodnih za izra-du alatki koje treba da trpe udaranje. Da bi se potkrepila teza o sakupljanju sirovina popotocima, prikupljeni su uzorci valutaka iz potoka sa {ire teritorije centralne Srbije: sa lo-kalnosti ârapi}ev brest na Avali, iz Ripnja kod Beograda, Nevada i Svra~kovca kod Gor-njeg Milanovca, Zabla}a i Draga~ice kod â~ka, kao i iz Ov~arskokablarske klisure. Sviovi obluci su bili sivih, sivozelenih i zelenih boja, finozrni, kompaktni i vrlo ìlavi, pa timeodgovaraju stenama kori{}enim za izradu alata od gla~anog kamena. Neki od ovih oblutakasu mikroskopski ispitani, pri ~emu je utvr|eno da se radi o kornitima i slabo metamorfi-sanim sedimentima. Jedan uzorak sa Rudnika pokazao je isti sastav kao mikroskopski is-pitana stena od koje je bila izra|ena jedna alatka iz Vin~e ( Antonovi} 1992: 39),10 {to nasnavodi na pretpostavku da su sirovine za izradu oru|a od gla~anog kamena bile prikupljanesa {iroke teritorije.


18 10. Rezultati analiza dati su u Prilogu 1 na kraju poglavlja o sirovinama.




19

1

2 3 45 6 7

8

9

10

11

12 13

14

0 100 km

Sl. 2. Finozrne kontaktno metamorfne i sedimentne stene: njihova leì{ta u Srbiji (prema: Karamata1955; Kneèvi} i dr. 1995; Vaskovi} 1993; Vukovi} 1962), neolitski lokaliteti na kojima su zabeleè-ni i lokalnosti sa kojih su uzeti uzorci za analizu (A–F).Fig. 2. Fine-grained contact metamorphic and sedimentary rocks: their deposits in Serbia (after: Ka-ramata 1955; Kneèvi} i dr. 1995; Vaskovi} 1993; Vukovi} 1962), Neolithic sites where they wererecorded and locations where samples for analysis were taken (A–F).I – Avala, II – Kosmaj, III – Bukulja, IV – Rudnik, V – Boranja, VI – @eljin, VII – Golija, VIII – Ro-gozna, IX – Kopaonik.1. Donja Branjevina, 2. Benska Bara, 3. Ba{tine, 4. @arkovo, 5. Banjica, 6. Vin~a, 7. Star~evo, 8. û-~uge, 9. Petnica, 10. Selevac, 11. Lipovac, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Belovode, 15. Lepenski Vir,16. Velesnica, 17. Te~i}, 18. Supska, 19. Blagotin, 20. Drenovac, 21. Konopljara, 22. Crnokala~kaBara, 23. Naprelje, 24. Plo~nik, 25. Bubanj, 26. Gradac, 27. Predionica, 28. Pavlovac.

A. Ripanj, B. ârapi}ev Brest – Avala, C. Svra~kovac, D. Nevade, E. Ov~arsko-kablarska klisura,F. Zabla}e.

Savremeni gradovi / Modern citiesNeolitski lokaliteti / Neolithic sitesLokalnosti sa kojih su uzeti uzorci za analizu /Locations from which samples for analysis were taken

Zone sa kontaktno metamorfnim stenama /Zones with contact metamorphic rocksDijabaz-ro`na~ka formacija sa pelitskim sedimentima,delom metamorfisanim / Diabase Chert Formationwith pelitic sediments, partly metamorphosed

15 16

17 18

1920

21 22

2324

25

26

2728

AB

CD

III

IIIIV

V

VI

VII VIII IX

Skopje

Sofija

Ni{

D r i n a

Beograd

Novi Sad

S a v a

E F

V . M

o r a v a

D u n a v



S obzirom na znatnu zastupljenost finozrnih kontaktno metamorfnih i sedimentnihstena u neolitskoj industriji gla~anog kamena, mi{ljenja smo da su ove stene svakako bileorganizovano dobavljane. Pri tome ostavljamo mogu}nost za oba na~ina prikupljanja siro-vina – iskopavanje stene iz njenog primarnog leì{ta i sakupljanje oblutaka po potocima,

a kona~an zaklju~ak }emo mo}i da donesemo tek nakon obimnijeg petrolo{kog ispitivanjaove vrlo zastupljene sirovine.

Laki beli kamen

Laki beli kamen je termin koji se, u nedostatku preciznijih petrolo{kih determinacija, ustru~noj arheolo{koj literaturi ~esto koristi za grupu makroskopski sli~nih stena (Antono-vi} 1997a: 33–34). Pod ovim nazivom obuhva}ene su stene ~ije su osnovne karakteristike dasu lake, 11 porozne i relativno meke, raznih nijansi prljavobele i ù}kastobele boje. Naj~e-{}e su sitno do finozrne, {koljkastog preloma, kompaktne i ìlave, i razli~itih tvrdo}a kojese kre}u u rasponu od 4 do 6 po Mosu. Ove stene su bile omiljena sirovina nosioca mla|e-vin~anske grupe, i to uglavnom na podru~ju centralne i zapadne Srbije.

Na osnovu malobrojnih analiza, ove stene su razli~ito definisane, {to ukazuje na nji-hovo raznorodno poreklo i sastav. Tako je u materijalu iz Vin~e ustanovljeno, na osnovumikroskopskih i diferencijalno-termi~kih analiza nekoliko primeraka, da se radi o silifikova-nom dolomitskom mikritu i sedimentnom magnezitu razli~itog stepena silifikacije ( Antono-vi} 1992: 32–33).12 Na lokalitetu Divlje Polje kod Kraljeva je zabeleèno prisustvo finozr-nog mekanog ùtobelog kamena u ~ijem sastavu se raspoznaju kvarc sa malo magnezijuma,dolomita i kalcita, {to je utvr|eno rendgenskom difrakcijom (Bogosavljevi} 1990: 18) 13.Kamen iz Divostina je, na osnovu analize X-zracima definisan kao porcelanit nastao od di-

jatomejske zemlje na koju su, usled vulkanske aktivnosti delovale pove}ana temperaturai pritisak (Prinz 1988: 256). U Selevcu su zabeleèni porcelanit, odnosno ro`na~ki glinac sa

rekristalisanom radiolarijom, zatim alterisan tuf i finozrni karbonati sa prevlakom od sili-cije i gline (Voytek 1985: 232–234; Voytek 1990: 443–444), a na Gomolavi su lake bele ste-ne definisane kao pepelski tufovi (M. Babovi} 1984: 168) 14. Na lokalitetu Ili}a Brdo u seluû~uge, kod Uba, bio je kori{}en veoma mekani varijetet lakog belog kamena, za koji je,na osnovu jedne mikroskopske analize, utvr|eno da je dijatomejska zemlja ( Antonovi}1997: 282).15

Lake bele stene su na nekim vin~ansko-plo~ni~kim lokalitetima zabeleène kao domi-nantna sirovina u izradi alata od gla~anog kamena. Tako su one, u mla|oj fazi u Divosti-nu, zastupljene u sirovinama sa skoro 73% (Prinz 1988: 256). Na lokalitetima oko Kraljevai â~ka osnovni su materijal za izradu alata. Takav je slu~aj na Divljem Polju u Ratini iOkruglici u Vitanovcu, oba kod Kraljeva, kao i na Trsinama kod â~ka ( Valovi} 1983: 39,41; Valovi} 1987: 34; Nikitovi} 1987: 14, 25). Ovakve stene su dominantna sirovina u mla-|im vin~anskim slojevima u Vin~i i Selevcu, zatim u Grivcu, na lokalitetu Ili}a Brdo u û-~ugama kod Uba i Dizaljka u Lipovcu kod Topole, kao i u Beletincima kod Obreà ( Bruk-ner 1962: 119). Pojava lakih belih stena je zabeleèna i na mnogim drugim lokalitetima, ali

11. Ovde treba napomenuti da smo ispitivanjem takozvanih lakih belih stena egzaktnim metodama otkri-li da se gotovo u ve}ini slu~ajeva radi o magnezitu, ~ija je gustina 3 g/cm 3, pa se ne moè nazivati »lakibeli kamen«, ve} u najboljem slu~aju »beli kamen« ili praviti razliku izme|u lakih i te{kih belih stena. Me-|utim, izraz »laki beli kamen« je uveliko usvojen u literaturi pa bi ga za sada trebalo zadràti (Antonovi}1997a).12. U Prilogu 1 na kraju ovog poglavlja dati su rezultati tih analiza.13. Rezultati su dati u Prilogu 1 .

14. Odredbe stena sa Gomolave nisu potvr|ene preciznim analizama.15. Rezultati analize dati su u Prilogu 1.


20




21

12 3 4 56 7

8 9

10 1112 13

14

0 100 km

Sl. 3. Lake bele stene: magnezitonosna podru~ja Srbije (prema: Ili} 1969), leì{ta dijatomejske zemljei neolitska nalazi{ta na kojima su ove stene zabeleène.Fig. 3. Light white rocks: magnesite-bearing regions (after: Ili} 1969), deposits of diatomaceousearth and Neolithic sites where these rocks were recorded.1. Gomolava, 2. Benska Bara, 3. Obre`, 4. @arkovo, 5. Vin~a, 6. Star~evo, 7. Seli{te (Kostolac), 8.û~uge, 9. Selevac, 10. Lipovac, 11. Konju{ica, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Trsine, 15. Okruglica,16. Divlje Polje, 17. Supska, 18. Drenovac, 19. Radoinja, 20. Vala~, 21. Plo~nik, 22. Gradac, 23. Pre-dionica.I. Fru{ka Gora; II. [umadija – A. Raàna, B. Brezak, C. [ilopaj D. Gornji Milanovac; III. Zlatibor-ski masiv – E. Semegnjevo, F. Kremna, G. Ka~er, Brane{ko polje; IV. Kopaonik – H. Kraljevo, I.Bogutovac, J. Bela Stena, K. Ra{ka; V. Kosovo – L. Gole{, M. Beli Kamen; VI. Baro{evac.

Savremeni gradovi / Modern citiesNeolitski lokaliteti / Neolithic sitesDijatomejska zemlja / Diatomaceous earthMagneziti u serpentinitima / Magnesites in serpentinitesMagneziti u tercijarnim sedimentima /Magnesites in Tertiary sedimentsUltramafiti, prete`no serpentiniti /Ultramafites, mostly serpentinites

15

16

1718

19

20

2122

23

A

II

III

IV

V

VI

I

B

C

DEF

GH

I

K

L M

J

Skopje

Sofija

Ni{

D r i n a

Beograd

Novi Sad

S a v a

V . M

o r a v a

D u n a v



uglavnom u malom broju. Takav je slu~aj sa Belovodama ( Antonovi} 2000: 25), Supskom,Petnicom, Drenovcem, 16 Benskom Barom ( Trbuhovi} – Vasiqevi} 1983: 43), Gradcemu Zloku}anima kod Leskovca ( Stalio 1955: 23), Vala~em kod Kosovske Mitrovice (Tasi}1957: 29), Predionicom u Pri{tini (Galovi} 1959: 76), kao i lokalitetima u Polimlju ( Deri-

kowi} 1996: 51–55). Negde su alatke od ovih stena zna~ile dragocenost poput metalnogoru|a, pa su zajedno sa njim sakrivane u ostave, kao u Plo~niku (Stalio 1962: 24; Stalio1964: 37). Me|utim, u kulturnim slojevima u Plo~niku alatke od lakog belog kamena nisubrojne. Ovde moramo da istaknemo paralelno nalaènje lakih belih stena i predmeta odbakra, najbolje izraèno upravo u Plo~niku (Stalio 1962; Stalio 1964; Stalio 1973; [ljivar1996), ali i u Divostinu (Glumac 1988: 457) i Selevcu (Glumac 1983: 135).

Alatke od lakog belog kamena su bile kori{}ene u mla|im periodima vin~anske kul-ture i predstavljaju njeno obele`je, a do tada one skoro da nisu bile poznate. Na|ene su, uvrlo malom broju, tek na nekoliko star~eva~kih i starijevin~anskih lokaliteta kao {to su Star-~evo (Aran|elovi}–Gara{anin 1954: 48), stariji slojevi Vin~e ( Antonovi} 1992: 42), Grivca iDrenovca. Osim hronolo{kog, za ovu sirovinu je vezano i teritorijalno ograni~enje. Belestene su bile intezivno kori{}ene samo u oblasti klasi~ne varijante vin~anske kulture, dokse izvan ove teritorije u Srbiji retko pojavljuju. Zapravo, izvan teritorije vin~anske kulturebele stene se, u ovom delu Evrope, pojavljuju u znatnijem broju jo{ samo na centralnompodru~ju butmirske kulture i to uvek u njenim mla|im slojevima (Antonovi} 1997a).

Od lakog belog kamena su bile izra|ivane isklju~ivo alatke sa se~icom, sa izuzetkomonih ~eki}a koji su nastali od otupljenih sekira i tesli. Bile su pravljene tehnikom okresi-vanja uz minimalno gla~anje koje se ~esto svodilo na deo uz se~icu.

Kada je re~ o poreklu ovih sirovina, pre svega je potrebno utvrditi o kojim vrstamastena se radi. Kako je za sada analizama potvr|eno prisustvo sedimentnih magnezita, si-lifikovanog dolomitskog mikrita, porcelanita i dijatomejske zemlje, to }emo da govorimosamo o leì{tima ovih sirovina. Smatramo da je magnezit bio najvi{e kori{}en od svih osta-lih lakih belih stena. U korist ovoj tvrdnji govore vrlo rasprostranjene pojave magnezita u

centralnoj i zapadnoj Srbiji. Ima ih na Kosovu, na Kopaoniku, u zlatiborskom masivu, u[umadiji i na Fru{koj Gori (Ili} 1969; sl. 3). Prema tome, lokaliteti u centralnoj Srbiji senalaze u neposrednoj blizini brojnih leì{ta magnezita, koja se u slu~aju nekih neolitskihnaselja, kao {to je ono u Trsinama, svodi na svega nekoliko stotina metara udaljenosti (Bo-gosavljevi} 1990: 32). U slu~aju lokaliteta u Trsinama, analizom oru|a od okresanog ka-mena ustanovljeno je da je ovo bilo radioni~ko naselje za izradu oru|a od lakog belog ka-mena koje se zatim razmenjivalo za alatke od drugih sirovina ( Bogosavqevi} 1998:165–166). Stoga smo mi{ljenja da se laki beli kamen, bar {to se ti~e lokaliteta na kojima jeon bio dobro zastupljen, kao {to je slu~aj u centralnoj Srbiji, moè svakako da smatramagnezitom. Dijatomejska zemlja, koja je tako|e bila kori{}ena kao sirovina, mada u mno-go manjoj koli~ini, moè se na}i u Baro{evcu kod Lazarevca. Za bele stene sa Gomolave,koje su odre|ene kao pepelski tufovi, vezuje se Fru{ka Gora kao mogu}i izvor. Me|utim,na Fru{koj Gori tako|e ima magnezita, a kako je u Beletincima ~esto kori{}en laki beli ka-men za izradu oru|a, mi{ljenja smo da je to upravo magnezit sa Fru{ke Gore, koji je ne-{to tvr|i od normalnog magnezita, ~ak do 5 po Mosu, zbog obilnog dispergovanog silicij-skog materijala, pa je stoga pogodniji za izradu oru|a od magnezita sa drugih lokalnosti(Tu}an 1930: 261). Dijatomejska zemlja i beli pepelski tufovi mo`da mogu da se smatrajumanje kvalitetnim zamenama magnezita koji je stanovnicima severnijih vin~anskih naseljabio slabije dostupan. Za porcelanit, koji je putem analize X-zracima prepoznat u materija-lu iz Divostina, se pretpostavlja da je mogao biti nalaèn uz dijatomejsku zemlju. Pomenu-tom analizom je ustanovljeno da je ovaj porcelanit »nastao od amorfne silicije (ili dijatomej-ske zemlje) preobraène delovanjem pritiska i temperature usled vulkanske aktivnosti«

16. Sirovine sa pomenutih lokaliteta su konstatovane na osnovu pregleda samog materijala.


22




23

(Prinz 1988: 256). Porcelanit je ~vrsta i vrlo tvrda stena, a u materijalu iz Divostina, kao ina mnogim drugim lokalitetima, zabeleèni su brojni mek{i primerci, pa smatramo da se por-celanit ipak znatno re|a pojavljuje u odnosu na magnezit. U Geolo{kom re~niku navodi seda se termin porcelanit koristi za ne~isti ro`nac, za pe~enu glinu i {kriljac koji se nalazi u

krovini ili podini izgorelog ugljenog sloja, kao i za finozrni tuf impregniran sekundarnomsilicijom (Dictionary 1984). Iz ovoga jasno sledi da porcelanit nije neka jasno definisana pe-trolo{ka ili mineralo{ka vrsta i da ne bi trebalo da se i dalje korsiti u arheolo{koj literaturi.Osim toga, sve navedene vrste stena (ro`nac, {kriljac, tuf) za koje se koristi naziv porcelanit,su uglavnom krte i nepodesne za obradu.

Magnezit je svakako dobavljan rudarenjem. U prilog tome govore velike koli~ine ovogkamena koje su bile iskori{}ene za izradu oru|a u ovom delu zemlje. Tako|e, jo{ jedan do-kaz su i veliki odbici koji su nalaèni na nekim lokalitetima kao {to su Divostin i Vin~a, ko-

ji indiciraju postojanje ve}ih blokova koji su dono{eni u naselje kao sirovina (McPherron1988: 225;Antonovi} 1992: 49). Me|utim, direktnih dokaza o rudarenju za sada nema jernisu otkriveni rudnici, odnosno mesta gde su va|ene ove stene.

Pe{~ari

Stene ove grupe bile su vrlo prisutne na neolitskim lokalitetima u Srbiji, ali je njihovabroj~ana zastupljenost varirala od lokaliteta do lokaliteta. Pe{~ari su sedimentne klasti~nestene polimineralnog sastava. Odlikuje ih abrazivno svojstvo koje je naro~ito izraèno kodkvarcnih pe{~ara. Ovo svojstvo bilo je poznato ~oveku od njegove najranije istorije i vrlo ce-njeno. Zato su naj~e{}e kori{}eni za izradu abrazivnih alatki, a re|e i za sve ostale vrste pred-meta. Na osnovu krupno}e zrna prepoznajemo krupno (2–0,5 mm), srednje (0,5–0,25 mm)i sitnozrne (0,25–0,05 mm) pe{~are, a na osnovu cementa vapnovite, laporovite, gvo`|e-vite i silicijumske pe{~are. Pratili smo pojavljivanje raznih varijeteta pe{~ara po lokalite-

tima, kako bismo ustanovili da li postoje izvesne zakonomernosti u njihovom kori{}enju.Odgovor je bio negativan. Na svim pregledanim lokalitetima pojavljuju se vrlo raznovrsnipe{~ari i ~esto nema ~ak ni dva predmeta izra|ena od istog varijeteta. 17 Ovo samo navo-di na pretpostavku da pe{~ari svakako nisu uzimani iz primarnih leì{ta, ve} su najverovat-nije prikupljani u obliku valutaka. Ipak naj~e{}e su kori{}eni pe{~ari koji u svom sastavuimaju kvarc i feldspate, uz liskun i bojene minerale. Ovakav sastav pe{~ara ukazuje naupotrebu ovih stena prete`no u obradi predmeta tehnikom bru{enja.

Pe{~ari su bili dosta kori{}eni uglavnom na ranostar~eva~kim i kasnovin~anskim lo-kalitetima, dok su u vin~anskotordo{kim i slojevima klasi~ne star~eva~ke kulture bili znat-no manje zastupljeni. Tako je u Velesnici od njih bilo napravljeno ~ak 42% materijala gla-~ane kamene industrije. Od njih su bili izra|eni ~eki}i, tupe sekire, tegovi i razni brusnialati. U Blagotinu je tre}ina alata bila izra|ena od pe{~ara i to su bile sekire, tesle, ~eki}i iabrazivno oru|e. U Donjoj Branjevini su bili zastupljeni sa 20% u sirovinama za predmeteod gla~anog kamena, u Drenovcu je ~etvrtina svih predmeta bila od pe{~ara. Zanimljiv jepodatak da su na Lepenskom Viru, pored brojnih skulptura i `rtvenika od pe{~ara, jedi-no jo{ batovi-skiptri pravljeni od ovih stena. Za izradu alatki od gla~anog kamena pe{~arisu na Lepenskom Viru iskori{}eni tek u nekoliko slu~ajeva.

Nasuprot ovim lokalitetima, pe{~ari su u Crnokala~koj Bari bili zastupljeni sa 13%, uBelovodama sa 10%, u Supskoj samo jednim primerkom sitnozrnog pe{~ara od koga je bilaizra|ena tesla, u Vin~i sa tek ne{to vi{e od jednog procenta i to uglavnom u mla|evin~an-skim slojevima (Antonovi} 1992: 30–31). U pitanju su sve nalazi{ta klasi~ne star~eva~ke

17. Detaljniji opisi pe{~ara dati su za svaki lokalitet posebno; videti u poglavlju Analiza industrije gla~a-nog kamena po lokalitetima .




24

12

3

45

6 78

910

11

1213

14

0

Sl. 4. Pe{~ari i kre~njaci: njihova leì{ta u Srbiji (prema: A. Antonovi} 1977) i neolitska nalazi{ta nakojima su zabeleèni.Fig. 4. Sandstones and limestones: their deposits in Serbia (after: A. Antonovi} 1977) and Neolithicsites where they were recorded.1. Donja Branjevina, 2. Ribnjak, 3. oka, 4. Vin~a, 5. Star~evo, 6. Lepenski Vir, 7. Velesnica, 8. u~u-ge, 9. Petnica, 10. Selevac, 11. Belovode, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Te{i}, 15. Supska, 16. Blagotin,17. Drenovac, 18. Konopljara, 19. Crnokala~ka Bara, 20. Naprelje, 21. Plo~nik, 22. Gradac, 23. Pavlovac.

Dijabaz-ro`na~ka formacija / Diabase Chert FormationKredni fli{ i srodni sedimenti /Cretaceous flysh and related sedimentsKredni, jurski i trijaski kre~njaci i dolomiti /

Cretaceous, Jurassic and Triassic limestonesand dolomitesPermski i permokarbonski sedimenti /Permian and Permo-Carboniferous sedimentsLokaliti na kojima su na|eni predmeti od kre~njaka /Sites where objects of limestone were foundLokaliteti na kojima su na|eni predmeti od pe{~ara /Sites where objects of sandstone were foundLokaliteti na kojima su zabeleène obe sirovine /Sites where both raw materials where recorded

15

1617

1819

20

21

22

23

100 km

Skopje

Sofija

Ni{

D r i n a

Beograd

Novi Sad

S a v a V . M

o r a v a

D u n a v




25

i starije faze vin~anske kulture, ili vi{efazna vin~anska nalazi{ta, gde u starijim slojevimape{~ara skoro da nema.

U vin~ansko-plo~ni~kim slojevima i naseljima upotreba pe{~ara se ponovo pove}ava.U Petnici su zastupljeni sa preko 30% predmeta, u Selevcu postaju vrlo brojni od horizo-

nata koji pripadaju grada~koj fazi (Spears 1990: 499), a u û~ugama je skoro 40% alatkiod pe{~ara (Antonovi} 1997: 281). Od njih se prave skoro uvek alatke sa abrazivnim svoj-stvima, sem vrlo malog broja izuzetaka u obliku alatki sa se~icom.

Pe{~ari su jo{ zabeleèni, mada ne znamo u kom procentu, u Te~i}u, Naprelju kodNovog Pazara, Plo~niku kod Prokuplja, Gradcu kod Zloku}ana, Pavlovcu kod Vranja, Di-vostinu gde su kori{}eni za `rvnjeve (McPherron – Rasson – Galdikas 1988: 339), na Ko-nopljari za izradu gla~alica ( â|enovi} – Trifunovi} 1997: 35), Ribnjaku kod Be~eja gdesu iskori{}eni za radne plo~e (Babovi} 1994: 10–11), u ôki (Banner 1960: 33), na lokali-tetima u Banatu (Milleker 1938: 128), a verovatno i na mnogim drugim lokalitetima za ko-

je naàlost nemamo podataka.Pe{~ari su vrlo rasprostranjeni u na{oj zemlji (sl. 4). îtavi odeljci nekih geolo{kih

formacija u Srbiji su izgra|eni isklju~ivo od pe{~ara. Me|utim, kako smo videli iz izloè-nog, iako obilno kori{}eni, ni na jednom lokalitetu se ne pojavljuju isti varijeteti pe{~ara uve}em broju primeraka. Pe{~ari su prikupljani u obliku valutaka i o~igledno nisu organi-zovano va|eni iz svojih primarnih leì{ta. Stoga smatramo da ovom prilikom nije potrebnoda detaljnije razmatramo leì{ta pe{~ara u nas. Dokaz ovom stavu su i brojni veliki obluciod kvarcnog pe{~ara sa silicijumskim vezivom iz Lepenskog Vira od kojih su bile izra|eneskulpture i `rtvenici. Oni poti~u iz iste geolo{ke formacije, ali njihovo primarno poreklonije utvr|eno. Ovih oblutaka ima u Boljetinskoj reci i Pesa~i, gde dolaze iz Strakovice i[omrdskog potoka, gde su tako|e dobro zaobljeni (Srejovi} – Babovi} 1983: 203). Pretpo-stavljamo da su na ovaj na~in prikupljani pe{~ari i na drugim neolitskim lokalitetima.

KonglomeratiTo su stene sastavljene od krupnih, vi{e ili manje zaobljenih komada stena, povezanih raz-li~itim vrstama cementa. Uglavnom su manje povoljni za upotrebu od pe{~ara, a pogodnisu samo dobro vezani konglomerati. U neolitu Srbije bili su vrlo retko kori{}eni i to samokompaktni varijeteti. Zabeleèni su u Donjoj Branjevini gde su kori{}eni u obliku oblutakakao ~eki}i i u Selevcu, gde su upotrebljavani za izradu abrazivnog alata (Spears 1990: 499).

Ne{to ~e{}e su kori{}eni konglomerati~ni pe{~ari, ali oni su veoma retki u pore|e-nju sa brojnim pojavama pe{~ara. Konglomerati~ni pe{~ari su zabeleèni, na primer, uVelesnici, Blagotinu, Ribnjaku kod Be~eja ( Babovi} 1994: 10–11), Lepenskom Viru (Sre-

jovi} – Babovi} 1983: 203).

Kre~njaci

Kre~njaci su sedimentne stene sastavljene od raznih karbonata, gde dominira kalcijumkarbonat. Kre~njaci skoro nikada nisu ~isti, ve} u svom sastavu imaju strane primese kao{to su glina, magnezija, silicija, pesak itd., pri ~emu usled ve}eg sadràja primesa, kre~nja-ci prelaze u druge vrste stena. Kre~njaci su ve}inom jedre, finozrne stene koje se sastojeod mikroskopski sitnih zrnaca kalcita. Kalcit je krt i lako lomljiv mineral, male tvrdo}e (3po Mosu). Kre~njaci, iako sastavljeni od kalcita, zbog svoje finozrne strukture postaju ne-{to tvr|i (do 4 po Mosu), ali su to i dalje relativno krte stene, nepodesne za izradu alatkisa se~icom. Tvrdo}a kre~njaka zavisi, kako od krupno}e zrna, tako i od primesa sitnozrnesilicije, bilo kao fragmenata kvarca (peskoviti kre~njak) ili sitnih konkrecija kalcedona. Uposlednjem slu~aju tvrdo}a ovih stena se pove}ava sa pove}anjem koli~ine ovih konkrecija,



tako da dostiè do 6,5 po Mosu kod ja~e silifikovanih kre~njaka. Gustina kre~njaka je pri-li~no uniformna i iznosi 2,34–2,84 (srednja vrednost 2,66 g/cm 3).18

Kre~njaci su bili relativno ~esto kori{}eni u neolitu Srbije, barem gledano u odnosuna neke kvalitetnije stene kao {to su graniti. Silifikovani kre~njaci su bili naj~e{}e upotre-

bljavani za izradu alatki sa se~icom, dok su mek{i varijeteti kori{}eni za izradu ukrasnihpredmeta i abrazivnih alatki. Silifikovane, sitno do finozrne stene su bile upotrebljavane uVelesnici za izradu tegova-oblutaka, u Star~evu za izradu sekira i tesli, u Grivcu i Drenov-cu za izradu alatki sa se~icom, u Vin~i za sekire, tesle, ~eki}e i perforirane alatke ( Anto-novi} 1992: 47), u Plo~niku za gla~alice, u Lepenskom Viru su slabo silifikovani kre~nja-ci kori{}eni za izradu sekira, tesli i ~eki}a, laporoviti kre~njaci za izradu batova-skiptara,a kristalasti kre~njaci za amulete i perle (Srejovi} – Babovi} 1983: 186, 191–195). Od mek-{ih kre~njaka pravljene su abrazivne alatke, kuglice za pra}ku i razni ukrasni i kultnipredmeti kao {to su dugmad, narukvice, palete, figurine, a zabeleèni su u Crnokala~kojBari, Petnici, Donjoj Branjevini, Belovodama ( Antonovi} 2000: 25–26), Vin~i (Antonovi}1992: 29–30), Divostinu (McPherron – Rasson – Galdikas 1988: 327–330), Selevcu (Spears1990: 499), ôki (Banner 1960: 33). Zanimljiv je podatak da su u Vin~i mnoge sekire i tesleod kre~njaka sluìle uglavnom kao retu{eri, a ~eki}i kao rastira~i ili gla~alice ( Antonovi}1992: 30). Ova pojava nije zabeleèna na drugim lokalitetima. Kre~njaci su vrlo raspro-stranjene sedimentne stene i, kao {to je slu~aj sa pe{~arima, ponekad su ~itave geolo{keformacije izgra|ene samo od kre~njaka (sl. 4). Me|utim, velika raznovrsnost koja vladame|u varijetetima upotrebljavanim na na{im neolitskim lokalitetima, ukazuje da su i oninajverovatnije skupljani u obliku valutaka. Njihova mala upotrebljavanost ukazuje na od-li~no poznavanje stena od strane neolitskog ~oveka koji je ove stene prete`no koristio zaukrase, i to onda kada su bile lepih boja, a sasvim retko za alatke.

Magmatske stene

U neolitu Srbije kori{}ene su raznovrsne magmatske stene. Najvi{e su bile zastupljene du-binske, ne{to manje izlivne, a ì~ne se pojavljuju sasvim retko. Zbog svoje zrnaste struk-ture magmatske stene su mogle da se obra|uju iskucavanjem do faze polufabrikata, a za-tim da se gla~aju radi finalne obrade predmeta. Koliko nam je poznato, ove stene se naneolitskim lokalitetima pojavljuju isklju~ivo u obliku valutaka, vrlo ~esto tako pogodnogoblika da se sa malo obrade dobijao èljeni oblik. Mahom su kori{}ene kompaktne i vrlotvrde stene, a od funkcije alatke je zavisilo da li }e biti upotrebljena sitno ili krupnozrnastena. Najvi{e su bili zastupljeni graniti i gabrovi, obe dubinske magmatske stene povolj-nih fizi~ko-tehni~kih svojstava, a ne{to manje dijabazi i andeziti, ì~ne stene tako|e po-voljnih svojstava.

Graniti su najrasprostranjeniji plutoniti. Zrnaste su strukture, a u njihov sastav ula-ze kvarc, alkalni feldspati, liskun i bojeni minerali. Naj~e{}e su raznih nijansi sive ili crven-kaste boje. Graniti su vrlo ~vrste i tvrde stene, otporne prema habanju. Na na{im neolit-skim lokalitetima uglavnom su kori{}eni sitno i srednjezrni varijeteti. Od njih su prete`nopravljeni `rvnjevi i rastira~i, perkuteri, re|e i stati~ne gla~alice ve}ih dimenzija. Moramore}i da su sve to predmeti kod kojih su izvedene samo minimalne intervencije ljudskomrukom pri njihovoj izradi. Sitnozrni graniti se, sasvim retko, pojavljuju i u obliku sekira,u Petnici, Pavlovcu, Grivcu, Divostinu, Banji (Stare kulture 1981: 18) itd. Graniti su jo{zabeleèni u Velesnici gde su obluci od ove stene bili zastupljeni sa skoro 13%, zatim u Le-penskom Viru, Donjoj Branjevini, Plo~niku, û~ugama ( Antonovi} 1997: 282), Vin~i (An-tonovi} 1992: 33), Selevcu (Spears 1990: 449), ôki (Banner 1960: 33), na Benskoj Bari u

18. Prema podacima Instituta za ispitivanje materijala Republike Srbije, Beograd 1966–1980, ljubazno{}umr M. Vasi}a.


26




27

1

2

3 45

67

8

910

11

12 1314

0 100 km

Sl. 5. Magmatske stene: leì{ta u Srbiji (prema: A. Antonovi}, 1977) i neolitska nalazi{ta na kojimasu one zabeleène.Fig. 5. Igneous rocks: their deposits in Serbia (after: A. Antonovi} 1977) and Neolithic sites wherethey were recorded.1. Donja Branjevina, 2. ôka, 3. Benska Bara, 4. Vin~a, 5. Star~evo, 6. Lepenski Vir, 7. Velesnica,8. û~uge, 9. Petnica, 10. Banja, 11. Selevac, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Konju{ica, 15. Belovode,16. Te~i}, 17. Supska, 18. Blagotin, 19. Drenovac, 20. Ribnica, 21. Crnokala~ka Bara, 22. Naprelje,23. Vala~, 24. Plo~nik, 25. Gradac, 26. Gladnice, 27. Pavlovac.

Dijabaz-ro`na~ka formacija / Diabase Chert FormationGabroidne stene (Paleozoik) /Gabbroid rocks (Paleozoic)Mladi granitoidi (Tercijar – Gornja Kreda) /Younger granitoids (Tertiary – Upper Cretaceous)Stariji granitoidi (Donja Kreda, Jura, Paleozoik) /Older granitoids (Lower Cretaceous, Jurassic, Paleozoic)Tercijarni vulkaniti (daciti, kvarciti, piroklastiti) /Tertiary volcanites (dacites, quartzites, pyroclastics)Gornjokredni vulkaniti (andeziti i piroklastiti) / UpperCretaceous volcanites (andesites and pyroclastics)Neolitski lokaliteti / Neolithic sitesSavremeni gradovi / Modern cities

15

16 17

1819

20 21

2223

24

25

26 27

Skopje

Sofija

Ni{

D r i n a

Beograd

Novi Sad

S a v a

V . M

o r a v a

D u n a v



[apcu ( Trbuhovi} – Vasiqevi} 1983: 41), u Banatu (Milleker 1938: 128), ali verovatno ina mnogim drugim lokalitetima. Kao {to je ve} re~eno, graniti su vrlo rasprostranjeni una{oj zemlji. Pomenu}emo samo neke ve}e mase granita: na Ceru, Bukulji, Kopaoniku,Jastrepcu, Kosmaju, Go~u, u Ibarskoj dolini, zatim u isto~noj Srbiji kod Tande i Rudne

Glave itd. (sl. 5).Gabrovi su dubinske bazi~ne stene, zrnaste strukture, sivozelene, zelene, tamnozele-ne do crne boje. To su jedre i ìlave stene, otporne na habanje. U neolitu Srbije gabrovisu verovatno bili kori{}eni kao zamena za finozrne kontaktno metamorfne i sedimentnestene prve grupe. Uglavnom su kori{}eni sitnozrni varijeteti od kojih su izra|ivane alatkesa se~icom – sekire, tesle i dleta – a re|e i ostale alatke. Gabrovi nisu upotrebljavani zaizradu abrazivnog oru|a. Zabeleèni su, bez razlike, na star~eva~kim, starije i mla|evin-~anskim lokalitetima: u Velesnici, Grivcu, Donjoj Branjevini, Blagotinu, Pavlovcu, Petni-ci, Konju{ici kod Viteèva, Divostinu (Prinz 1988: 255), Banji (Stare kulture 1981: 18),Vin~i (Antonovi} 1992: 34), Selevcu (Voytek 1990: 444), na lokalitetima u ju`nom Bana-tu (Milleker 1938: 128) itd. Gabrovi su dosta rasprostranjene stene u na{oj zemlji. Naro~i-to su ~esti u podru~ju serpentinitskih zona, a to zna~i u centralnoj i zapadnoj Srbiji, San-dàku i na Kosovu: na Maljenu, oko Kragujevca, Kraljeva, u okolini Ra{ke. Vrlo su ~estii u isto~noj Srbiji (sl. 5).

Dijabazi su izlivne i ì~ne stene gabro grupe, karakteristi~ne ofitske strukture. Bojesu mahom tamnosive do crne, ali mogu biti i zelene i prljavo zelene usled raspadanja. Re~

je o tvrdim i jedrim stenama, otpornim na habanje. Dijabazi su re|e kori{}eni u neolituSrbije, ali su podjednako zastupljeni u svim periodima. Predmeti od ove stene nalaèni su uVelesnici, Lepenskom Viru, Donjoj Branjevini, Plo~niku, Crnokala~koj Bari, Petnici, Ko-nju{ici kod Viteèva, Vin~i ( Antonovi} 1992: 33–34), ôki (Banner 1960: 33) itd. Kori{}enisu uglavnom za izradu alatki sa se~icom (sekire, tesle i dleta), sasvim retko i za `rvanjeve itegove. U mla|evin~anskim slojevima i naseljima pronalaèni su i perforirani ~eki}i od dija-baza. Dijabazi su kod nas rasprostranjene stene s obzirom da prate gabrove i serpentinite,

ali se javljaju u manjim masama. U Srbiji su ~esti i ima ih oko Pirota i Knjaèvca, u za-padnoj Srbiji pod Maljenom i uz Drinu, zatim oko Kragujevca, u Polimlju itd. (sl. 5).Andeziti i daciti su izlivne stene dioritskih magmi. To su stene izraène porfirske

strukture makroskopski jasno prepoznatljive, raznih nijansi sive boje, a kod raspadanjaù}kaste, zelenkaste i crvenkaste. Jedre su i ìlave, otporne na habanje. Andeziti, a u manjojmeri i daciti, su zabeleèni na slede}im neolitskim lokalitetima: na Lepenskom Viru, Plo~-niku, Donjoj Branjevini, Vin~i ( Antonovi} 1992: 33), Selevcu (Spears 1990: 499; Voytek 1990:442), ôki (Banner 1960: 33), u Vala~u na Kosovu (Tasi} 1957: 29). Ako je u slu~aju ovog po-slednjeg lokaliteta ta~no odre|ena vrsta stene, onda je najve}i broj sekira i tesli iz Vala~aizra|en upravo od andezita. I na ostalim lokalitetima su ove magmatske stene kori{}eneza izradu alatki sa se~icom, a re|e u obliku oblutaka-~eki}a i rastira~a. Daciti i andeziti se~esto javljaju udruèni u ve}im masama. U Srbiji su prili~no rasprostranjeni. Ima ih u {u-madijskoj vulkanskoj oblasti, na Rudniku, a naro~ito u Salvkovici, zatim na Kopaoniku,oko Kosovske Mitrovice, Novog Pazara, Priboja, u isto~noj Srbiji oko Bora i Majdanpeka,kao i u jugoisto~noj Srbiji. Javljaju se i na Fru{koj Gori (sl. 5).

Pored ve} pomenutih i ne{to vi{e zastupljenih, u neolitu Srbije su kori{}ene i mno-ge druge magmatske stene, ustvari razni varijeteti ve} navedenih magmatskih stena ilinjihovi ì~ni ekvivalenti, ali su one zabeleène ponekad samo sa po jednim primerkom uceloj Srbiji. Kori{}ene su dubinske, izlivne i ì~ne stene, od kiselih do ultrabazi~nih bezrazlike. Svima im je zajedni~ko da su sitno do srednjezrnaste, uvek jedre i tvrde, sposob-ne da trpe pritiske i udare. Od njih su pravljene sekire, tesle, dleta, ~eki}i, perforirani ~e-ki}i, gla~alice, `rvnjevi, rastira~i, a sasvim retko i poneki ukrasni predmet, pri ~emu suvi{e kori{}eni mali obluci, perforirani da bi dobili funkciju priveska. Da bismo predstavi-li raznovrsnost koja je vladala u kori{}enju ovih sirovina, nave{}emo vrste stena koje suzabeleène na na{im lokalitetima: sijenit, granodiorit, diorit, gabrodiorit, peridotit, riolit,


28




29

granitporfir, aplit, porfirit, bazalt, spilit, atipi~ne serpentinisane bazi~ne stene, zatim alte-risane magmatske stene, nedovoljno definisani plutoniti, te neodre|ene granitske, bazi~nei ultrabazi~ne magmatske stene ( Antonovi} 1992: 33–35; Banner 1960: 33; Gli{i} – Jova-novi} 1957: 228; Qami} 1986: 151–152; Milleker 1938: 127–128; Stare kulture 1981: 18;

Voytek 1990: 444).19Sva ova raznovrsnost u kori{}enju magmatskih stena, posebno atipi~nih varijeteta, jasno ukazuje na to da su ove stene prikupljane u obliku oblutaka. To tako|e potvr|ujenjihova ipak mala zastupljenost na neolitskim lokalitetima, kao i ~injenica da su alatke odovih stena bile ponekad samo donekle modifikovani obluci. Kako smo ve} videli iz izloè-nog, magmatske stene su uglavnom vrlo rasprostranjene u Srbiji, a mnogobrojni potocivaljaju obilan materijal koji poti~e od magmatskih masiva. Veliki kolektor oblutaka ovevrste je svakako sliv Velike Morave. Iznena|uje ~injenica da je neolitski ~ovek tako malokoristio ove vrlo kvalitetne i dostupne stene.

Metamorfne stene

Osim kontaktno metamorfnih stena prve grupe, koje su bile najzastupljenije stene u ne-olitu kod nas, kori{}ene su i druge metamorfne stene, vrlo raznovrsne, ali u znatno ma-njem broju. Malo su bolje zastupljeni kristalasti {kriljci u celini, dok su serpentiniti ipak,od metamorfnih stena najvi{e upotrebljeni.

Serpentiniti su nastali preobraàjem bazi~nih i ultrabazi~nih stena. To su uglavnomtro{ne stene manje tvrdo}e (oko 4 po Mosu), sa dosta pukotina. Kompaktne partije, bezobzira na malu tvrdo}u, mogu zbog svoje ìlavosti da budu pogodne sirovine za izraduoru|a, a naro~ito kada su uz to i delimi~no silifikovane. Naj~e{}e su zeleni i tamnozeleni,ali mogu da budu i mrki, pa skoro i crni. Kod nas u neolitu su bili u upotrebi jedri, a po-nekad i delimi~no silifikovani serpentiniti. Javljaju se prvenstveno na star~eva~kim loka-

litetima, a sasvim retko su nalaèni i u mla|evin~anskim slojevima. Zabeleèni su u Vele-snici, Lepenskom Viru, Star~evu, Plo~niku, Blagotinu, Te~i}u, Drenovcu, Grivcu, Vin~i(Antonovi} 1992: 34), Divostinu (Prinz 1988: 255, 285), Bakova~i kod â~ka ( Nikitovi}1988: 70), Ribnici kod Kraljeva ( Qami} 1986: 152), Selevcu (Voytek 1990: 442), na Belo-vodama (Antonovi} 2000: 26), u Banatu (Milleker 1938: 127–128) itd. Od ovih stena uveksu pravljene alatke sa se~icom malih dimenzija, prvenstveno dleta, koje su bile upotreb-ljavane u finoj obradi drveta. Serpentiniti su u na{oj zemlji vrlo rasprostranjeni, naro~itou pojasu od Kosova preko centralne do zapadne i severozapadne Srbije. Ima ih u zlatibor-skom masivu, u [umadiji, na Kopaoniku, Kosovu, Fru{koj Gori (sl. 6). êsto ih prate ba-zi~ne i ultrabazi~ne magmatske stene, pa moèmo da pretpostavimo da su ove stene pro-nalaène paralelno sa serpentinitima. U periodu Vin~a–Plo~nik, kada su alatke od lakogbelog kamena (magnezita) bile u masovnoj upotrebi, serpentinit je svakako prikupljan za-

jedno sa magnezitom, s obzirom na to da se glavna leì{ta magnezita kod nas nalaze u ser-pentinitima (Ili} 1969: 78, 83–84).

Gnajs, gnajsgranit, amfibolit i mika{ist su bili ne{to malo vi{e zastupljeni od ostalihmetamorfnih stena. Gnajsevi su stene koje su po svom mineralo{kom i hemijskom sastavuvrlo sli~ne granitima. Sastavljeni su uglavnom od kvarca, feldspata i liskuna. Ve}inom susrednjeg do krupnog zrna, prete`no ~vrste i tvrde stene. Kada su sitnozrni i sa slabije izra-ènom {kriljavo{}u, po kvalitetu su sli~ni granitima. Naro~ito se to odnosi na gnajsgranitkoji se makroskopski malo razlikuje od granita. Mika{ist je lako raspoznatljiva stena izgra|e-na prete`no od kvarca i obilnog liskuna, izraène {kriljavosti. êsto prelaze u filitomika{istei filite. Amfiboliti su stene zelene do tamnozelene boje, izgra|ene prete`no od amfibola i

19. Tako|e videti analize stena za pojedine lokalitete u poglavlju Analiza industrije gla~anog kamena polokalitetima , na kraju ove knjige.




30

12

3

4

56

7 89

1011

1213

14

0 100 km

Sl. 6. Serpentiniti: leì{ta u Srbiji (prema: Ili} 1969) i neolitska nalazi{ta na kojima je zabeleèn.Fig. 6. Serpentinites: deposits in Serbia (after: Ili} 1969) and Neolithic sites where they were recorded.

1. Vin~a, 2. Star~evo, 3. Selevac, 4. Belovode, 5. Lepenski Vir, 6. Velesnica, 7. Grivac, 8. Divostin,9. Bakova~a, 10. Ribnica, 11. Te~i}, 12. Blagotin, 13. Drenovac, 14. Plo~nik.

Savremeni gradovi /Modern cities

Neolitski lokaliteti /

Neolithic sitesUltramafiti, prete`no serpentiniti /Ultramafites, mostly serpentinites

Skopje

Sofija

Ni{

D r i n a

Beograd

Novi Sad

S a v a

V . M

o r a v a

D u n a v




31

1

2

3

4

5

6

7

89 10

11

1213

14

0 100 km

Sl. 7. Metamorfne stene: leì{ta u Srbiji (prema: A. Antonovi} 1977) i neolitska nalazi{ta na kojimasu one zabeleène.Fig. 7. Metamorphic rocks: deposits in Serbia (after A. Antonovi} 1977) and Neolithic sites wherethey were recorded.

1. Donja Branjevina, 2. oka, 3. Vin~a, 4. u~uge, 5. Petnica, 6. Selevac, 7. Belovode, 8. Lepenski Vir,9. Vlasac, 10. Velesnica, 11. Divostin, 12. Te~i}, 13. Supska, 14. Blagotin, 15. Drenovac.

Neolitski lokaliteti / Neolithic sites

Savremeni gradovi / Modern cities

Starije paleozojski do rifejski metamorfitii klastiti, i proterozojski gnajsevi imika{isti / Early Paleozoic to Ripheanmetamorphics and clastics, andProterozoic gneisses and mica-schists

15

Skopje

Sofija

Ni{

D r i n a

Beograd

Novi Sad

S a v a

V . M

o r a v a

D u n a v



plagioklasa. Mogu biti {kriljave ili masivne teksture. Uglavnom su sitnozrni i jedri, a kadasu masivni ili slabije izraène {kriljavosti, mogu da budu vrlo kvalitetna sirovina za izraduoru|a. Od gnajseva i mika{ista je prete`no ra|eno abrazivno oru|e, sa izuzetkom sitnozrnihgnajseva koji su sluìli, kao i amfiboliti, za izradu sekira i dleta. Uglavnom su kori{}eni na

star~eva~kim lokalitetima, ali se mogu na}i i na ponekom mla|evin~anskom nalazi{tu. Za-beleèni su u Velesnici, Lepenskom Viru, Donjoj Branjevini, Blagotinu, Te~i}u, Drenovcu,Supskoj, Plo~niku, Petnici, na Vlascu (Srejovi} – Babovi} 1981: 75), Divostinu (McPherron– Rasson – Galdikas 1988: 331; Prinz 1988: 274), ôki (Banner 1960: 33), na Belovodama(Antonovi} 2000: 26), u Vin~i (Antonovi} 1992: 34), Selevcu (Spears 1990: 499), û~ugama(Antonovi} 1997: 281–282) itd. Gnajsevi, amfiboliti i mika{isti su relativno rasprostranjenestene kod nas. Nalaze se u oblastima starih kristalastih masa – u Srbiji u Rodopskoj masi,a ima ih i kod Vr{ca (sl. 7).

U mnogo manjoj meri, ~esto samo sa po jednim primerkom, pojavljuju se i slede}ekristalaste metamorfne stene: filitomika{ist, filit, argilo{ist i talk{ist. Kori{}ene su za izra-du sekira, dleta, ~eki}a i abrazivnih alatki u obliku gla~alica za ko{tana {ila i bruseva. Odmasivnih metamorfnih stena zastupljeni su eklogit, kvarcit i mermer. Od eklogita i kvar-cita, koji su tvrde i ~vrste stene, bile su izra|ene alatke sa se~icom i ~eki}i, a nalaèni suuglavnom na star~eva~kim lokalitetima. Ove stene nisu, i pored svojih povoljnih osobina,na{le {iroku primenu u izradi neolitskog alata, verovatno zbog svoje slabe dostupnosti uprirodi.

Mermeri su masivne metamorfne stene koje nastaju metamorfozom kre~njaka i dolo-mita. Bele su boje i zrnaste strukture, razli~ite krupno}e zrna. Male su tvrdo}e (3–4 poMosu), {to ih ~ini lako obradivim materijalom. Gla~anjem dobijaju visoki sjaj. Zbog svih ovihosobina mermeri su bili omiljena sirovina za izradu ukrasnih i kultnih predmeta. Bili sukori{}eni tokom celog neolita, a od njih su izra|ivani amuleti, privesci, perle, dugmad, naru-kvice, prstenje, posude, palete, figurine, »labrete«, pr{ljenci, pa ~ak i buzdovani. Mermeri suu ve}em broju zabeleèni samo u Vin~i; mnogo manje ima ih u Divostinu (McPherron –

Rasson – Galdikas 1988: 328–331), Selevcu (Voytek 1990: 442), Naprelju ( Stalio – Galovi}1956: 34), Predionici (Galovi} 1959: 77), Beogradu (D. Gara{anin 1951: 9), Karavukovu(Karmanski 1968: 36), Borjasu, ôki, Boto{u, Potpornju, Vr{cu (Milleker 1938: 127–134),Belovodama (Antonovi} 2000: 26), Plo~niku, Drenovcu, ali i u mezolitskim slojevima naLepenskom Viru (Srejovi} – Babovi} 1983: 190–194). Mermeri su rasprostranjeni u Srbiji.Ima ih na Ven~acu (beli, roze i plavi varijeteti), kod Kosjeri}a na lokalnosti Mandina stena(plavi mermer), kod Studenice (sivo beli trakasti) i zapadno od Novog Pazara, blizu Rasa(roze mermer, mala pojava). Kod Topole postoji pojava lepog belog mermera, malo provid-nog (alabaster), koja je ranije bila eksploatisana, a sada vi{e ne (sl. 8). 20 Na osnovu dosada-{njih istraìvanja ne moèmo da tvrdimo da je mermer va|en iz svojih primarnih leì{ta,ali na tu pomisao mogu da nas navedu ve}e dimenzije nekih predmeta koji su bili izra|e-ni od ove stene, kao {to su posude i palete otkrivene u Vin~i ( Antonovi} 1992: T. VIII–IX),koji su morali biti isklesani iz ve}ih blokova.

Ostale vrste stena

U ovu grupu su svrstane raznovrsne i raznorodne stene, ali im je zajedni~ko to da su zastup-ljene u uglavnom zanemarljivo malom broju. Ipak, neke od njih je potrebno pomenuti jernjihova pojava na neolitskim lokalitetima moè da ukaè na potencijalne veze sa udalje-nim oblastima (jadeit/nefrit, mermerni oniks) ili na postepeno upoznavanje sa novim teh-nologijama (malahit, azurit, galenit).

20. O leì{tima mermera na osnovu usmenog saop{tenja M. Stojkovi}a, Institut za ispitivanje materijalaBeograd.


32




33

1

2

3

4

56

7 8

9

10

11

12 13

14

0 100 km

Sl. 8. Mermer i mermerni oniks: leì{ta u Srbiji (prema: M. Stojkovi}, Institut za ispitivanje mate-rijala Beograd; usmeno saop{tenje) i neolitska nalazi{ta u Srbiji na kojima su zabeleèni.

Fig. 8. Marble and onyx marble: deposits in Serbia (after: M. Stojkovi}, Institute for Material Testing,personal communication) and Neolithic sites where they were recorded.

1. Karavukovo, 2. ôka. 3. Borjas, 4. Boto{, 5. Vr{ac, 6. Potporanj, 7. Beograd, 8. Vin~a, 9. Selevac,10. Belovode, 11. Lepenski Vir, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Drenovac, 15. Crnokala~ka Bara, 16.Naprelje, 17. Plo~nik, 18. Predionica.

A. Ven~ac, B. Topola, C. Lozovik, D. Mandina stena (Kosjeri}), E. Studenica, F. Novi Pazar, G. Pe}kaBanja, H. Sijerinska Banja, I. Tetovo.

Savremeni gradovi / Modern citiesLokaliteti na kojima su na|eni predmeti od mermera/ Sites where objects of marble were foundLokaliteti na kojima su na|eni predmeti odmermernog oniksa / Sites where objects of onyxmarble were foundLokaliteti na kojima su zabeleène obe sirovine /Sites where both raw materials were recordedLeì{ta mermera / Marble depositsLeì{ta mermernog oniksa / Onyx marble deposits

15

1617

18

AB

C

D

E

F

G H

I

Skopje

Sofija

Ni{

D r i n a

Beograd

Novi Sad

S a v a

V . M

o r a v a

D u n a v



Za ukrasne i kultne predmete kori{}eni su mermerni oniks, kalcit, jadeit, malahit,azurit i galenit, dok su za alatke kori{}eni jaspis, kalcedon, kvarc, ahat i jadeit/nefrit, pri~emu je ovaj poslednji jedini bio ne{to vi{e zastupljen.

Mermerni oniks je karbonatna stena izgra|ena prete`no od kalcita, re|e od aragoni-

ta. To je jedra stena male tvrdo}e, koja se lako obra|uje i gla~a, ~ime se postiè visok sjaj. Po-luprovidan je i vrlo lepih boja koje se trakasto smenjuju, a naj~e{}e su to ùta, ùtozelena izelena. I danas je to vrlo cenjeni ukrasni kamen. Zabeleèn je u Vin~i ( Antonovi} 1992:36), Crnokala~koj Bari (Tasi} – Tomi} 1969: 53), Plo~niku, Grivcu i Naprelju kod NovogPazara, a od njega su bile izra|ene figurine u obliku pe~urke i ìvotinjske glave. Mermernioniks nastaje oko toplih i hladnih izvora ~ije su vode bogate kalcijum bikarbonatom. Ima gau selu Banjica kod Pe}i, kod Sijerinske Banje, na Ven~acu kod Aran|elovca i u Lozovikukod Jagodine (sl. 8). Bogata leì{ta mermernog oniksa postoje u Makedoniji, kod Tetova.

Kalcit je mineral koji moè da se na|e u lepim bojama. Izrazite je cepljivosti, polupro-vidan, staklastog, ponekad i sedefastog sjaja, male tvrdo}e (3 po Mosu), pa se lako obra-|uje. Bio je kori{}en za izradu ukrasnih predmeta i figurina, a na|en je u Vin~i ( Antonovi}1992: 36), Belovodama (Antonovi} 2000: 26), Divostinu (McPherron – Rasson – Galdikas1988: 329), Karavukovu, Odàcima (Karmanski 1968: 36–37), Jakovu, Selevcu (Chapman1981: 306), Supskoj i Plo~niku. Kalcita obi~no ima, u manjim koli~inama, u sedimentnimkarbonatnim stenama ili u obliku ìca u rudama olova i cinka.

Malahit i azurit su hidrokarbonati bakra koji nastaju raspadanjem i transformisanjemsvih bakarnih ruda, te su vrlo ra{ireni. Malahit je zelene, ponekad i crnkastozelene boje,a azurit plave. Tvrdo}e su male (3,5–4 po Mosu) i lako se obra|uju. Perle i privesci od ovihstena na|eni su u Vin~i ( Antonovi} 1992: 36), Divostinu (Glumac 1988: 458), LepenskomViru IIIa (Srejovi} – Babovi} 1981: 92) i Belovodama ([ljivar – Jacanovi} 1996a: 176, 178).Po lokalitetima na kojima su nalaèni vidi se da su malahit i azurit bili poznati kao ukrasnokamenje jo{ u starijim fazama star~eva~ke kulture. Pojava brojnih grumenova od malahitau mla|evin~anskim slojevima (Divostin, Selevac, Belovode itd; Glumac 1988: 457; Glumac

– Tringham 1990: 551–552; [ljivar – Jacanovi} 1996a: 178–179) povezana je sa upotrebomovih stena u ranoj metalurgiji, ali se od njih i dalje izra|uju sitni ukrasni predmeti. Pojav-ljivanje malahita u praistoriji moè da se veè za dana{nje pojave leì{ta ruda bakra (sl. 9).Malahit i azurit je danas skoro nemogu}e na}i u prirodi, {to ne mora da zna~i da je to bioslu~aj i u neolitu. Sasvim je izvesno da je u pro{losti bio znatno obilniji, ali je u svim epo-hama va|en jer je i danas cenjen kao ukrasni kamen, ali je jo{ vi{e kori{}en kao ruda uprimitivnoj metalurgiji {to je svakako dovelo do njegovog povr{inskog iscrpljivanja.

Predmeti i grumenje od galenita su zabeleèni do sada samo u Vin~i, u malom brojui od njega su bili izra|eni privesci i perle ( Antonovi} 1992: 36). Amorfni grumen ove rudena|en je jo{ u Selevcu (Glumac 1983: 137). To je vrlo ra{irena ruda olova, olovnosive bo-

je, metalnog sjaja i male tvrdo}e (2–2,5 po Mosu). Rude olova i cinka su posebno ~este ucentralnoj Srbiji i na Kosovu, a manje i na Avali i Kosmaju (sl. 9).

Ovde bi trebalo pomenuti i cinabarit, iako pojava ove rude na na{im neolitskim lo-kalitetima nije povezana sa izradom predmeta od gla~anog kamena. Amorfni grumenovicinabarita zabeleèni su u svim kulturnim slojevima Vin~e ( Vasi} 1932: 4–6). Prema istra-ìva~u Vin~e ova ruda je kori{}ena u kozmetici, a u novije vreme pojavila su se i tuma~enjada je ìva bila neophodna u preradi zlata, koja se obavljala u samoj Vin~i (Durman 1988).Cinabarit iz Vin~e poti~e sa Avale, lokalnost Ljuta strana (sl. 9).

Re~ni obluci od kalcedona, jaspisa, kvarca i ro`naca bili su ponekad ~ak i u neizme-njenom obliku kori{}eni kao ~eki}i za ja~e udaranje ili kao rastira~i. Nalaèni su na mno-gim neolitskim lokalitetima, ali u malom broju. Ahat je zabeleèn samo na star~eva~komlokalitetu Gladnice na Kosovu, gde je od njega bila izra|ena samo jedna masivna valjka-sta sekira (Gli{i} – Jovanovi} 1957: 228).

Jadeit/nefrit predstavlja interesantnu pojavu na na{im neolitskim lokalitetima. Re~ jeo razli~itim mineralima – jadeit je piroksen, a nefrit amfibol – koji makroskopski ne mogu


34






36

12

3

4

5 6

78

910

1112

13

14

0 100 km

Sl. 10. Jadeit i nefrit: leì{ta u Evropi (prema: Tu}an 1930; Mari} 1945) i neolitska nalazi{ta u Srbijina kojima su zabeleèni. I. Pijemontski i {vajcarski Alpi, II. Kikladska ostrva.Fig. 10. Jadeite and nephrite: deposits in Europe (after: Tu}an 1930; Mari} 1945) and Neolithic siteswhere they were recorded. I. Piemonte and Swizerland Alps, II. Cyclades.Jadeit/Jadeite: A. Val di Susa (Tu}an 1930: 568); C. Solunska Glava (Mari} 1945).Nefrit/Nephrite: B. Spezia (Tu}an 1930: 586).

1. Krstur, 2. ôka, 3. Vr{ac, 4. Kusi}, 5. Benska Bara, 6. Vin~a, 7. Lepenski Vir, 8. Velesnica, 9.Grivac, 10. Divostin, 11. Ribnica, 12. Blagotin, 13. Drenovac, 14. Plo~nik.

A B

C

I

II

C

Skopje

Sofija

Ni{

D r i n a

Beograd

Novi Sad

S a v a

V . M

o r a v a

D u n a v





Uzorci iz Vin~eUzorci su ispitani od strane N. Kreminac i N. Vaskovi} iz Geoinstituta u Beogradu.

Svi ispitani primerci su iz Arheolo{ke zbirke Filozofskog fakulteta u Beogradu ( Antonovi}1992: 31–32).

1. Kota 7,3 m, inventarski broj 466. Uzorak predstavlja slabo metamorfisanu sedi-mentnu stenu. To je tamnosivozelena, sitnozrna, tvrda i ìlava stena. Re~ je o alevrolitskommetape{~aru sastavljenom od zrna kvarca veli~ine 0,02–0,04 mm, muskovita-sericita, ma-lo biotita i feldspata, dosta organske materije i ne{to limonita. Cement je silicijski (sl. 11–12).


38

Sl. 11. Vin~a, 7,3 m, IB 466: metamorfisana sedimentna stena.Fig. 11. Vin~a, 7.3 m, IB 466: metamorphosed sedimentary rock.

Sl. 12. Vin~a, 7,3 m, IB 466: metamorfisana sedimentna stena (N + ).Fig. 12. Vin~a, 7.3 m, IB 466: metamorphosed sedimentary rock (N + ).

0 0,1 mm

0 0,1 mm




39

2. Kota 5,7 m, IB 116. U pitanju je kornit. Stena je finozrna, kompaktna, sivozeleneboje, vrlo ìlava, a sastavljena je od sme{e epidota i zrna kvarca veli~ine 0,005–0,05 mm.Nema drugih bojenih sastojaka.

3. Kota 6,5 m, IB 336. Kornit, finozrn, kompaktan i ìlav, zelenosive boje. Sastavljen je od me{avine kvarca i igli~astog aktinolita koji prorasta sa kvarcom (sl. 13). Kristalikvarca su veli~ine 0,02–0,05 mm.

4. Kota 6,3 m, IB 377. Finozrna stena svetlosivozelene boje, vrlo ìlava i tvrda. Re~ jeo kornitu sastavljenom od sme{e kvarca i aktinolita koji igli~asto proìma kvarc.

Sl. 13. Vin~a, 6,5 m, IB 336: kornit.Fig. 13. Vin~a, 6.5 m, IB 336: hornfels.

Sl. 14. Vin~a, 8,0 m, IB 218: metamorfisani alevrolit.Fig. 14. Vin~a, 8.0 m, IB 218: metamorphosed siltstone.

0 0,1 mm

0 0,1 mm




40

5. Kota 8,0 m, IB 218. @ilava stena skoro crne boje. Po analizi to je metamorfisan ale-vrolit koji se sastoji od kvarca, muskovita-sericita, malo karbonata i obilne organske mate-rije sa ne{to limonita (sl. 14). Zrna veli~ine 0,01–0,03 mm povezana su silicijskim cementom.

6. Kota 6,7 m, IB 301. Finozrna stena tamnosive boje, tvrda i vrlo ìlava. Re~ je o

kornitu sastavljenom od zrna kvarca i epidota, veli~ine 0,01–0,02 mm, sa malo hlorita, bi-otita i turmalina (sl. 15).7. Kota 6,5 m, IB 354. Sivozelena stena sa tamnijim trakama, tvrda i ìlava. To je

kornit sastavljen od kvarca, epidota i skapolita (sl. 16). Veli~ina zrna je 0,02–0,03 mm.8. Kota 7,3 m, IB 550. Crna stena sa zelenkastim mlazevima i pegama, tvrda i ìla-

va. Re~ je o tipi~noj kontaktno metamorfnoj steni koja se sastoji gotovo isklju~ivo od akti-nolita i sasvim malo plagioklasa, sa malo volastonita. Opakoid je verovatno hematit (sl. 17).

Uzorci iz SelevcaAnalize su izvr{ene u okviru me|unarodnog projekta iskopavanja lokaliteta u Se-

levcu, ali se ne navodi ko ih je izvr{io (Voytek 1985: 472–473). Mikroskopske analize uzo-raka iz Selevca nisu, naàlost, detaljno prezentovane, ali je jasno da su i ovde kori{}enekontaktno metamorfne i finozrne sedimentne stene.

1. 2952. Silifikovani alevrolit, tvrdo}e ve}e od 5,5 po Mosu, sastavljen od finozrnogkvarca, minerala gline i ne{to kalcita.

2. 2900. Silifikovani kre~njak sastavljen od finozrnog kalcita sa malim kvarcnim in-kluzijama. Stena je tvrdo}e 5,5 po Mosu.

3. 1901. Silifikovani alevrolit, finozrni, sa kalcitom, kvarcom, muskovitom i mine-ralima gline u svom sastavu.

4. 1810. Silifikovani alverolit sa muskovitom i oksidom gvo`|a u sastavu; tvrdo}e jeve}e od 5,5 po Mosu.

5. 2929. Kontaktno metamorfno izmenjeni glinac, {kriljave teksture, sa biotitom usvom sastavu. 21

6. 2899. Slabo metamorfisani silicijski alevrolit ili glinac, sa kvarcom u svom sastavu.

Sl. 15. Vin~a, 6,7 m, IB 301: kornit (N + ).Fig. 15. Vin~a, 6.7 m, IB 301: hornfels (N + ). 0 0,05 mm

21. Po ovom oskudnom opisu rekli bismo da se radi o kornitu.




41

7. 1677. Mogu}e da je ovo kornit. Re~ je o metamorfisanom argilitu sa biotitom u svomsastavu, po poreklu rekristalisani {ejl.

Uzorci sa terenaRe~ je o finozrnim stenama, kompaktnim, tvrdim oko 6 po Mosu i vrlo ìlavim, sive,

sivozelene i tamnosive boje. Sa Rudnika (selo Nevade) poti~u tri uzorka, iz Ripnja dva, asa Avale (ârapi}ev brest) jedan. Uzorke sa Rudnika ispitale su N. Kreminac i N. Vaskovi},a onaj sa Avale V. Eri}.

Sl. 16. Vin~a, 6,5 m, IB 354: kornit (N + ).Fig. 16. Vin~a, 6.5 m, IB 354: hornfels (N + ).

0 0,5 mm

Sl. 17. Vin~a, 7,3 m, IB 550: kontaktno metamorfna stena.Fig. 17. Vin~a, 7.3 m, IB 550: contact metamorphic rock.0 0,5 mm




42

1. Nevade, Rudnik. Kornit koga ~ini sme{a veoma sitnozrnog kvarca i zelenog za-mu}enog epidota i aktinolita. Zrna kvarca su individualna. Ima dosta zrna opakoida (mag-netit ili limonitisani pirit) i liskuna. Zrna su veli~ine 0,02–0,03 mm (sl. 18).

2. Nevade, Rudnik. Kornit sastavljen od kvarca (veli~ina zrna 0,02–0,15 mm), pro-

ètog igli~astim aktinolitom i od malo epidota. Pokazuje isti sastav kao i jedan uzorak izVin~e (inventarski broj 336, sa kote 6,5 m; Antonovi} 1992: 39).3. Nevade, Rudnik. Metamorfisani alevrolit sastavljen od me{avine zrna obilnog kvar-

ca, liskuna i malo karbonata, jako zamu}enog. Veli~ina zrna je 0,02–0,03 mm (sl. 19–20).

Sl. 18. Uzorak oblutka iz Nevada (Rudnik): kornit.Fig. 18. Pebble-sample from Nevade (Rudnik): hornfels.

Sl. 19. Uzorak oblutka iz Nevada (Rudnik): metamorfisani alevrolit.Fig. 19. Pebble-sample from Nevade (Rudnik): metamorphosed siltstone.

0 0,1 mm

0 0,1 mm




43

Sl. 20. Uzorak oblutka iz Nevada (Rudnik): metamorfisani alevrolit (N + ).Fig. 20. Pebble-sample from Nevade (Rudnik): metamorphosed siltstone (N + ).

0 0,1 mm

Sl. 21. Uzorak oblutka iz Ripnja (Beograd): slabo metamorfisana stena (N + ).Fig. 21. Pebble-sample from Ripanj (Belgrade): slightly metamorphosed rock (N + ).

0 0,1 mm

Sl. 22. Uzorak oblutka iz Ripnja (Beograd): slabo metamorfisana stena – dijagram DTA.Fig. 22. Pebble-sample from Ripanj (Belgrade): slightly metamorphosed rock – DTA diagram.

°C 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000

+

–

1

2

3

4

1. getit/goethite2. magnezit/magnesite3. siderit/siderite4. siderit/siderite



4. Ripanj, Beograd. Slabo metamorfisana sedimentna stena, sastavljena od maseveoma sitnozrnog karbonata (veli~ina zrna 0,008 mm), sa re|im gnezdima rekristalisanogkalcedona i retkim liskama liskuna (sl. 21). Putem DT analize ustanovljeni su karbonatimagnezit i siderit, uz manje prisustvo getita (sl. 22).

5. Ripanj, Beograd. Slabo silifikovani alevrolit sastavljen od zrna kvarca sa lisku-nom, prete`no sericitom, uz ne{to muskovita i limonita, dok je cement silicijumski.6. ârapi}ev brest, Avala. Stena je sive boje, masivne teksture, granoblasti~ne struk-

ture. Izgra|ena je od dominantnog kvarca, minerala iz grupe epidot – coista, relikta plagi-oklasa, sitnih retkih metali~nih minerala i sasvim malo hlorita. Mikroprsline u steni zapunje-ne su sekundarnim epidotom (krupnokristalast sa jasno izraènom cepljivo{}u) i coisitom(sitniji grozdasti agregati), a postoji mogu}nost da je prisutna i mala koli~ina prenita u me-|uprostorima zrna ova dva minerala.

Blasti kvarca su sitne (veli~ine ispod 0,1 mm), bistre i trenutnog potamnjenja. ine oko60% mase stene. Koli~ina hlorita i metali~nih minerala (veli~ine nepravilnih zrna je gotovouvek ispod 0,05 mm) je minimalna i ne prelazi 3% volumena stene. Epidot se javlja u vi-du sitnih nepravilnih blasta (veli~ine do 0,15 mm) ili je grozdastih agregata (veli~ine do oko0,2 mm u pre~niku). Zajedno sa minimalnom koli~inom retko uo~ljivog reliktnog glinovitogmatriksa ~ini preostalih 37% mase stene. »Ispod« ovih zrnastih agregata i blasta epidota


44

Sl. 23. Vin~a, 4,7 m, IB 81: silifikovani dolomitski mikrit (N + ).Fig. 23. Vin~a, 4.7 m, IB 81: silicified dolomitic micrite (N + ).

0 0,5 mm

Sl. 24. Vin~a, 4,7 m, IB 81: silifikovani dolomitski mikrit – dijagram DTA.Fig. 24. Vin~a, 4.7 m, IB 81: silicified dolomitic micrite – DTA diagram.

°C 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000

+

–

1

2

3

4

1. organska materija/organic substance2. dolomit/dolomite3. kalcit/calcite4. Ca dolomit/Ca dolomite








47

znim stepenima tvrdo}e, bile su izra|ene alatke od gla~anog kamena u Ratini (Bogosavlje-vi} 1990: 17). Uzorak je ispitan mikroskopski i metodom rendgenske difrakcije od straneD. Stojkovi}a iz Instituta za vatrostalne materijale »Magnohrom« u Kraljevu (Bogosavlje-vi} 1990: 15). Mikroskopska i XRD analiza pokazale su da je stena sastavljena od kvarca,sa malo magnezijuma, dolomita i kalcita (sl. 29–30).

Uzorak iz SelevcaUzorak broj 10/04–368, ispitan mikroskopskom metodom (Voytek 1985: 472–473),

ozna~en je kao porcelanit. 22 Mikroskopskom analizom je ustanovljeno da se radi o ro`na~komglincu sa radiolarijom koja je rekristalisana. Re~ je o nekoj alterisanoj steni nalik argilitu.

22. Ve} smo naglasili da izraz porcelanit ne predstavlja jasno definisanu stenu, {to se iz prilo ene analizei vidi.

Sl. 29. Divlje Polje – Ratina (Kraljevo): stena sastavljena od kvarca,sa malo magnezijuma, dolomita i kalcita (prema: Bogosavljevi} 1990).Fig. 29. Divlje Polje – Ratina (Kraljevo): a rock composed of quartz,

with little magnesium, dolomite and calcite (after: Bogosavljevi} 1990).

Sl. 30. Divlje Polje – Ratina (Kraljevo): stena sastavljena od kvarca,sa malo magnezijuma, dolomita i kalcita – dijagram XRD (prema: Bogosavljevi} 1990).

Fig. 30. Divlje Polje – Ratina (Kraljevo): a rock composed of quartz,with little magnesium, dolomite and calcite – XRD diagram (after: Bogosavljevi} 1990).

2.7432.8723.026

3.711

5.136

2.45MD

C c

Q

Q

3.343 Q

4.264 Q

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10



4 8

1. Finozrne stene/Fine-grained rocks

2. Laki beli kamen/Light white stone

3. Pe{~ari/Sandstones

4. KonglomeratiConglomerates

5. Kre~njaciLimestonesGraniti/GranitesGabrovi/GabbrosDijabaz/DiabaseAndezit i dacit/Andesite & daciteSijenit/SyeniteGranodiorit/GranodioriteDiorit/DioriteGabrodiorit/Gabbro dioriteRiolit/RhyoliteGranitporfir/Granite porphyryAplit/ApliteSerpentinisana bazi~na stena/Serpentinized basic rockSpilit/SpiliteNedefinisana magmatska stena/Unidentified igneous rock

Vi n

~ a–Pl o ~ ni k I

Gr a

d a ~ k aF

az a

Vi n

~ a–T or d o { I I

Vi n

~ a–T

or d o { I

Vi n

~ a–Pl o ~ ni k I I

Vi n

~ a–Pl o ~ ni k I

Gr a

d a ~ k aF

az a

Vi n

~ a–T or d o { I I

Vi n

~ a–T

or d o { I

Vi n

~ a–Pl o ~ ni k I

S t ar ~ e v o

Dr en

o v a c

Cr n

ok al a ~ k aB

ar a

P a vl o v a c

T e ~ i }

Bl a g o t i n

D on j aBr an

j e vi n

a

V el e s ni c a

L e p en s k i

Vi r I I I

L e p en s k i

Vi r I I

L e p en s k i

Vi r I

Divostin Vin~a Supska

6 . M a g m a t s k e s t e n e / I g n e o u s r o c k s

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

••

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

••••••••••••••••••••



4 9

Serpentinit/SerpentiniteGnajs/GneissGnajsgranit/Gneiss graniteAmfibolit/AmphiboliteMika{ist/Mica schistFilitomika{istPhyllite-mica schistFilit/PhylliteArgilo{ist/ArgilloschistTalk{ist/Talc-schistEklogit/EclogiteKvarcit/QuartziteMermer/Marble[kriljci/SchitsMermerni oniks/Onyx marbleKalcit/CalciteMalahit/MalachiteAzurit/AzuriteGalenit/GalenaJaspis/JasperKalcedon/ChalcedonyKvarc/QuartzJadeit/nefrit/Jadeite/nephriteRo`nac/Chert

Vi n

~ a–Pl o

~ ni k I

Gr a d

a ~ k aF az a

Vi n

~ a–T

or d o { I I

Vi n

~ a–T

or d o { I

Vi n

~ a–Pl o ~ ni k I I

Vi n

~ a–Pl o

~ ni k I

Gr a d

a ~ k aF az a

Vi n

~ a–T

or d o { I I

Vi n

~ a–T

or d o { I

Vi n

~ a–Pl o

~ ni k I

S t ar ~ e v

o

Dr en o v

a c

Cr n

ok al a ~ k aB ar a

P a vl o v

a cT e ~ i }

Bl a

g o t i n

D on j aBr an

j e vi n a

V el e s ni c a

L e p en s k i

Vi r I I I

L e p en s k i

Vi r I I

L e p en s k i

Vi r I

Divostin Vin~a Supska

•

•

•

•

•

•

••

•

•••

•

•••

•

•••

•

•

•

•

•

•

•

•••

•

•

•

•••

•

•

••

•

•

•••

•

••

•

•

•••

•

•

•

•

••

•

••

•

••

••••

•

•••

•••

•

••••

•

•

•

••

•

••

•

•

•

••

7 .

M e t a m o r f n e s t e n e /

M e t a m o r p

h i c r o c k s

8 . O s t a l e v r s t e s t e n a

/

O t h e r r o c k

t y p e s



TIPOLO[KO-FUNKCIONALNAANALIZA INDUSTRIJEGLAÂNOG KAMENA



51

TEHNIKE IZRADE I UPOTREBA ALATKI

Predmeti od gla~anog kamena predstavljaju najsavr{eniji vid obrade kamena. U izradioru|a ove vrste ulaè se znatno vi{e vremena i rada, primenjuje se vi{e tehnika, ali se zatodobija znatno dugotrajniji alat koji moè da se popravlja nakon otupljivanja ili o{te}enja.Oru|e od gla~anog kamena predstavlja vrhunac u neolitskoj tehnologiji i prethodi upozna-vanju metalnog oru|a. Sva znanja ste~ena u obradi kamena, naro~ito u izradi alata od gla-~anog kamena (tehnike obrade i oblici alatki) preneta su u obradu metalnog oru|a.

Izrada alatki od kamena vr{ena je tehnikama okresivanja, retu{iranja, iskucavanja(ozrnjavanja), testerisanja, gla~anja, bu{enja i urezivanja. Relativno veliki broj polufabri-kata u neolitskim naseljima Srbije dozvolio nam je da utvrdimo redosled primenjivanihtehnika u izradi jedne alatke.

Predmet je dobijao osnovni oblik okresivanjem, retu{iranjem i iskucavanjem. Okre-sivanje i retu{iranje su primenjivani za izradu onih alatki koje su se pravile od finozrnihstena sa karakteristi~nim {koljkastim prelomom. Kod stena koje nemaju ovo svojstvo, kao{to su recimo magmatske stene, morala je biti primenjena tehnika iskucavanja za izradupolufabrikata. Ova tehnika podrazumeva odbijanje manjih komada (zrna) stene, obi~no uz

pomo} nekog {picastog predmeta. 23 Okresivanjem i retu{iranjem su pravljeni polufabri-kati za alatke sa se~icom, ~eki}e, pijuke, dok je iskucavanje primenjivano u obradi raznihmagmatskih i metamorfnih stena koje nisu bile finozrne, {to zna~i u izradi perforiranogoru|a, gla~alica i raznovrsnih ukrasnih i kultnih predmeta.

Testerisanje je zabeleèno na malom broju alatki samo na nekim star~eva~kim loka-litetima (Blagotin, Donja Branjevina, Divostin). Ovom tehnikom su deljeni ve}i komadi ka-mena na manje delove, a gla~anjem nisu eliminisani tragovi takve obrade. Testerisanje kaotehnika obrade kamena nije se vi{e primenjivalo u izradi oru|a tokom kasnog neolita.Okresivanje je pokazalo znatno bolje rezultate u formiranju oblika alatke od finozrnih ste-na, koje su najzastupljenije stene u neolitu.

Gla~anje je bila zavr{na obrada kod mnogih kamenih predmeta. Izvo|eno je uz pomo}raznih vrsta ru~nih i stati~nih gla~alica. Ova vrsta obrade zahtevala je i teku}u vodu jer

je prilikom njenog izvo|enja neophodno da se stalno otklanja pra{kasti produkt gla~anja.Stoga pretpostavljamo da su za primenu ove tehnike bile neophodne organizovane radio-nice u kojima je vi{e ljudi vr{ilo obradu oru|a od kamena. Ovakve radionice zabeleène suu Ajmani (Stalio 1986: 297), Zbradili (Lj. Babovi} 1986: 96–97, 103, 106) i Selevcu (Voytek1990: 451). Verovatno da su se alatke od gla~anog kamena proizvodile i na drugim neolit-skim lokalitetima, s obzirom da su pomenute radionice na|ene u takvim naseljima u ko-

jima nije prime}ena pove}ana upotreba gla~anog alata od uobi~ajene.Tehnika bu{enja je zabeleèna na manjem broju predmeta. U izradi pr{ljenaka, tego-

va i ukrasnih predmeta kao {to su perle, privesci, dugmad itd., primenjivano je dvostra-no bu{enje. Ova operacija je izvo|ena naj~e{}e uz pomo} bu{ilica od okresanog kamena, a

23. U savremenoj tehnologiji obrade kamena ova se tehnika naziva ozrnjavanjem (Bilbija 1984: 135).





je samo kod nekih abrazivnih alatki: na primer, brusevi su razlikovani od gla~alica prven-stveno na osnovu tragova upotrebe i vrste stene od koje su bili izra|eni.

Predmeti od gla~anog kamena u neolitu Srbije mogu da se podele u dve osnovne gru-pe. U prvu grupu spadaju artefakta koja su svoj oblik dobila bru{enjem, a tu su obuhva}e-

ne alatke sa se~icom (sekire, tesle, dleta, sekire-obluci), perforirane alatke (sekire, tesle,~eki}i, pijuci, buzdovani), alatke koje su imale funkciju udaranja (~eki}i, pijuci, batovi),te ukrasni, kultni i razni upotrebni predmeti (perle, privesci i amuleti, palete-privesci,dugmad, narukvice, prstenje, figurine, oplate, posude, »labrete«, pr{ljenci i kalemi). Udrugu grupu spadaju abrazivne alatke ~iji je oblik retko kada nastajao gla~anjem ili bru-{enjem, a svoje ugla~ane povr{ine su dobijale upotrebom u izradi drugih predmeta od ~vr-stih materijala (gla~alice, brusevi, rastira~i, `rvnjevi, stupe, radne plo~e).

Tipologija neolitskog oru|a, ustanovljena na materijalu iz Vin~e sada, u ne{to izme-njenom i dopunjenom obliku, izgleda ovako: I – sekire, II – sekire sa otvorom za dràlju,III – tesle, IV – perforirane tesle, V – dleta, VI – ~eki}i, VII – ~eki}i sa otvorom za drà-lju, VIII – pijuci, IX – pijuci sa otvorom za dràlju, X – buzdovani, XI – gla~alice, XII –brusevi, XIII – rastira~i, XIV – `rvnjevi i stupe, XV – sekire-obluci, XVI – batovi, XVII– tegovi. Ostale vrste alatki javljaju se u zanemarljivo malom broju slu~ajeva, tako da zasada nisu uvr{tene u tipologiju, kao ni ukrasni i kultni predmeti. U okviru svake katego-rije izvr{eno je izdvajanje tipova na osnovu oblika alatke i podtipova na osnovu popre~nogpreseka alatke.

Sekire

U na{oj literaturi sekira naj~e{}e predstavlja zbirni naziv za sve alatke sa se~icom. Pri tomese po obliku razlikuju jezi~aste, trapezoidne, kalupaste i valjkaste. Ove poslednje bez rezer-ve moèmo da smatramo pravim sekirama, dok ostale tri vrste najverovatnije obuhvataju

tesle. U vin~anskoj tipologiji sekire su svrstane u I kategoriju alatki ( Antonovi} 1992: 9–10).Sekire su oru|a ~ija je osnovna namena se~enje stabla drveta. Po obliku to je alatkasimetri~nog profila, ~ija se se~ica nalazi u ravni simetrije (Semenov 1976: 125). Se~ica jemanje ili vi{e lu~na, a izuzetno moè da bude prava. Me|u sekirama je na na{im neolitskimlokalitetima zabeleèno pet tipova sa po nekoliko podtipova, koji su odre|eni isklju~ivo na


53Sl. 31. Tipovi sekira.

Fig. 31. Types of axes.

a

b

c

d

e

a

b

c

d

e

a

b

c

d

e

a

b

c

d

a

b

c

I/1 I/2 I/3

I/4 I/5



osnovu oblika: I/1 – sekire sa {irim distalnim i uìm proksimalnim krajem, I/2 – sekire sa{irim distalnim krajem na kome je uko{ena se~ica, I/3 – sekire sa paralelnim bo~nim stra-nama, I/4 – sekire sa paralelnim bo~nim stranama i uko{enom se~icom i I/5 – sekire sadistalnim krajem uìm od proksimalnog (sl. 31). U okviru svakog tipa odre|eni su podti-

povi na osnovu popre~nog preseka alatke.Osnovni su tipovi I/1 i I/2 i oni se naj~e{}e pojavljuju u na{em neolitu, dok su ostalitipovi znatno re|i i malobrojniji. Oni verovatno predstavljaju varijetete kod kojih je obliksirovine dirigovao oblik alatke. Valjkaste sekire tipa I/1/c–e i I/2/b–c predstavljaju vrlorane pojave u na{em neolitu. Ovakvo oru|e je zabeleèno na Lepenskom Viru, Vlascu, uDonjoj Branjevini, Divostinu, Grivcu, Blagotinu, Vin~i, Star~evu, Te~i}u, Pavlovcu, askoro da ih nema na mla|evin~anskim lokalitetima.

Sekire su, kao uostalom sve alatke sa se~icom, bile uvek prisutne na neolitskim lo-kalitetima u Srbiji. Na Lepenskom Viru i Velesnici one su najbrojnije me|u alatkama sase~icom. U Donjoj Branjevini, Crnokala~koj Bari, Pavlovcu i Gradcu su brojnije od tesli,a u Te~i}u su zastupljene podjednako kao i tesle. Na klasi~nim star~eva~kim i vin~anskimlokalitetima sekire po broju znatno zaostaju za teslama. Na pomenutim lokalitetima seki-re uglavnom nisu duè od 100 mm i vrlo su retki ve}i primerci. Izuzetak opet predstavlja-

ju lokaliteti u \erdapu – Lepenski Vir i Vlasac – gde su zabeleène masivne sekire, du-ìne naj~e{}e 150–200 mm.

Tesle

Tesle se razlikuju od sekira po tome {to se kod njih se~ica nalazi u ravni simetrije (Seme-nov 1976: 125). Asimetri~ni oblik tesle odgovarao je funkciji dubljenja i tesanja drveta,{to je kori{}eno u izradi raznih drvenih predmeta. Prema vin~anskoj tipologiji tesle su svr-stane u III kategoriju alatki. Na na{im neolitskim lokalitetima zabeleèno je sedam tipova


54

Sl. 32. Tipovi tesli.Fig. 32. Types of adzes.

III/1

III/2 III/3 III/4

III/5 III/6 III/7

a

b

c

d

e

a

b

c

d

e

a

b

c

d

ab

a

b

a

b

c

d

a

b

c

d



tesli: III/1 – tesle sa {irim distalnim krajem, III/2 – tesle sa {irim distalnim krajem na ko-me je izrazito lu~na se~ica, III/3 – duga~ke tesle kod kojih je distalni kraj neznatno {iri odproksimalnog, 24 III/4 – tesle sa {irim distalnim krajem na kome je uko{ena se~ica, III/5– tesle sa paralelnim bo~nim stranama, III/6 – tesle sa paralelnim bo~nim stranama i uko-

{enom se~icom na distalnom kraju, III/7 – tesle sa distalnim krajem uìm od proksimal-nog (sl. 32). U okviru svakog tipa postoje podtipovi odre|eni na osnovu popre~nog prese-ka alatke.

Tesle tipa III/1, III/4 i III/5 su uglavnom najbrojnije alatke na na{im neolitskim lo-kalitetima. U literaturi se obi~no pominju kao jezi~aste, pljosnate ili trapezoidne sekire.Tesle su uobi~ajena pojava na skoro svim lokalitetima kod nas. Mali je broj izuzetaka: uVelesnici i na Lepenskom Viru su zastupljene malim brojem primeraka i tipova, kao i uCrnokala~koj Bari, Pavlovcu, Gradcu. Na klasi~nim star~eva~kim i vin~anskim lokaliteti-ma, naro~ito u oblasti klasi~ne varijante vin~anske kulture, tesle su dominantno oru|eme|u alatkama sa se~icom, a ponekad i u kompletnom materijalu od gla~anog kamena.Dimenzije ovih alatki se prete`no kre}u izme|u 60 i 100 mm, a retko kada mogu da se na-|u primerci ve}ih dimenzija. Tesle su uglavnom bile izra|ene od finozrnih sedimentnih ikontaktno metamorfnih stena, a sasvim retko se mogu na}i primerci od nekih drugih ste-na koje su po pravilu uvek sitnozrne i kompaktne.

Dleta

Dleta su alatke sa se~icom, sekire i tesle podjednako, izdvojena u posebnu grupu na osnovusvojih malih dimenzija, odnosno na osnovu toga {to njihova se~ica nikada ne prelazi duìnuod 25 mm. U analizi materijala iz Vin~e svrstana su u V kategoriju alatki. Me|u dletimase prepoznaju slede}i tipovi: V/1 – dleta–sekire (se~ica je u ravni simetrije) sa uìm dis-talnim krajem, V/2 – dleta–tesle (se~ica nije u ravni simetrije) sa uìm distalnim krajem,V/3 – dleta–tesle sa paralelnim bo~nim stranama, V/4 – dleta–sekire sa {irim distalnimkrajem, V/5 – dleta–tesle sa {irim distalnim krajem, V/6 – dleta–sekire sa paralelnimbo~nim stranama, V/7 – dvosekla dleta–sekire, odnosno dleta sa se~icama na oba kraja(sl. 33). U okviru svakog tipa odre|eni su podtipovi na osnovu popre~nog preseka alatke.

Skoro svi tipovi dleta su podjednako zastupljeni sem tipa V/6 i posebno dvoseklogdleta tipa V/7 koje je do sada zabeleèno samo u Donjoj Branjevini. Ove alatke na velikom


5524. Ove alatke se u literaturi pominju kao kalupaste sekire.

Sl. 33. Tipovi dleta.Fig. 33. Types of chisels.

V/1 V/2 V/3

V/4 V/5 V/6 V/7

ab

c

a

b

c

d

e

ab

a

b

cd

e

a

a

b

a



broju lokaliteta klasi~ne star~eva~ke i vin~anske kulture pokazuju prili~nu raznovrsnostoblika, ali su zato uglavnom malobrojne. Na starijim nalazi{tima (Lepenski Vir, Velesni-ca, Donja Branjevina) dleta su znatno vi{e zastupljena od tesli.

Dleta su bila kori{}ena skoro isklju~ivo u obradi drveta, a sasvim izuzetno i za ce-

panje kostiju. Njihova brojnost na nekom lokalitetu svakako ukazuje na razvijeniju specijalizovanu izradu drvenih predmeta.

êki}i

êki}i su alatke ~ija je osnovna namena bila udaranje. U tu svrhu neolitski ljudi su uglavnomkoristili oblutke pogodnog oblika koje su bez ikakve dorade koristili kao ~eki}e. Tako|e subile kori{}ene o{te}ene i otupljene alatke sa se~icom koje nisu mogle vi{e da se poprave, are|e i proksimalni fragmenti nekih ve}ih prelomljenih alatki. Iz tog razloga ~eki}i oblikomdosta podse}aju na sekire i tesle. U tipologiji materijala iz Vin~e ~eki}i su uvr{teni u VIkategoriju alatki sa slede}im tipovima odre|enim isklju~ivo na osnovu oblika: VI/1 – ~eki-}i sa {irim i tanjim distalnim krajem, VI/2 – ~eki}i sa uìm i tanjim distalnim delom, VI/3– ~eki}i sa paralelnim bo~nim stranama i krajevima iste debljine, VI/4 – ~eki}i sa paralel-nim bo~nim stranama i jednim krajem manje visine, VI/5 – ~eki}i sa krajevima iste deb-ljine od kojih je jedan uì i VI/6 – ~eki}i–obluci kod kojih nije izvr{ena nikakva interven-cija od strane neolitskog majstora (sl. 34). U okviru svakog tipa, sem kod VI/6, postojepodtipovi koji su odvojeni na osnovu popre~nog preseka alatke.

Svi tipovi ~eki}a se podjednako pojavljuju na na{im neolitskim lokalitetima. Me|u-tim, ako te lokalitete posmatramo odvojeno, nijedan ne daje veliku raznovrsnost u oblici-ma ~eki}a niti su ove alatke zastupljene u ve}em broju. Moèmo da pretpostavimo dvarazloga tom stanju. Jedan bi bio da neolitsko stanovni{tvo nije imalo ve}e potrebe za ko-ri{}enjem ~eki}a u svojim naseljima, ili su u tu svrhu koristili amorfne oblutke i druge

~vrste materijale (kost, rog). êki}i su uglavnom duìne 60–100 mm i sasvim retko moguda se na|u ve}i primerci.êki}i specijalno oblikovani za tu namenu (svi tipovi sem VI/6) pokazuju na svojim

temenima uglavnom tragove nastale slabijim udaranjem. êki}i–obluci tipa VI/6 na svojim stranama nose tragove jakog udaranja, pa pretpostavljamo da su ove alatke uglavnomkori{}ene u obradi i izradi oru|a od tvrdih materijala.


56

a

bc

d

e

f

a

b

c

d

a

b

Sl. 34. Tipovi ~eki}a.Fig. 34 . Types of hammers.

a

b

c

d

e

a

b

c

d

e

f

VI/1 VI/2

VI/4

VI/3

VI/5



Pijuci

Alatke kod kojih je jedan kraj oblikovan u teme, a drugi u {iljak ili vrlo uzanu se~icu nazi-vamo pijucima. Ove alatke, prema analogijama sa savremenim alatkama, trebale su da slu-

è za razbijanje kamena i zemlje, ali mi njihovu namenu nismo zasada u mogu}nosti da do-kaèmo jer me|u izuzetno malim brojem na|enih pijuka nema onih sa tragovima upotrebe.Pijuci su prema tipologiji materijala iz Vin~e opredeljeni u VIII kategoriju, sa slede}im pod-tipovima: VIII/1 – pijuci kod kojih je jedan kraj oblikovan u vrlo usku se~icu, VIII/2 –pijuci kod kojih je jedan kraj oblikovan u {iljak (sl. 35). U okviru svakog tipa mogu da seodrede podtipovi na osnovu popre~nog preseka. Svi pijuci koji su do sada prona|eni nana{im neolitskim lokalitetima imaju polukru`ni popre~ni presek.

Pijuci su do sada na|eni samo u Vin~i ( Antonovi} 1992: 13–14), Belovodama (An-tonovi} 2000: 15), Grivcu, Drenovcu i Petnici, pri ~emu su jedino u Vin~i zastupljeni savi{e primeraka. Ako su ovo bile alatke za razbijanje zemlje i kamena onda njihov mali broju naseljima ne treba da iznena|uje. Pijuci su bili izra|eni do finozrnih kontaktno meta-morfnih i sedimentnih stena i od lakog belog kamena ve}e tvrdo}e.

Perforirano oru|e

U ovu vrstu predmeta ubrajamo sekire, tesle, ~eki}e i pijuke sa otvorom za dràlje i bu-zdovane. Perforirane alatke su vrlo retka pojava u neolitu Srbije. Do sada su, u malombroju primeraka zabeleène u Grivcu (perforirani ~eki}i), u Star~evu (perforirane sekire itesle), Crnokala~koj Bari, u Divostinu (perforirani ~eki}i i sekire; Prinz 1988: 274–275),Vin~i (bu{ene sekire, ~eki}i, pijuci, buzdovani; Antonovi} 1992: 10–14), ôki (perforira-ne sekire i ~eki}i; Banner 1960: T. LI), na Benskoj Bari (perforirane tesle, sekire i ~eki}i;Trbuhovi} – Vasiqevi} 1983: T. XIV–XVI), Predionici (Galovi} 1959: 34), @arkovu (M.Gara{anin – D. Gara{anin 1955: 120), Selevcu (Voytek 1990: 451).

U tipologiji materijala iz Vin~e perforirane sekire su opredeljene u II kategoriju,perforirane tesle u IV, perforirani ~eki}i u VII, perforirani pijuci u IX i buzdovani u X kate-goriju alatki, ali ovom prilikom ne}emo da pominjemo sve podtipove koji su u Vin~i izdvo-

jeni jer oni obuhvataju i oru|e na|eno u slojevima mla|im od vin~anskih. Kao neolitsketipove izdvajamo: II/1 – sekire ujedna~ene debljine, sa ravnom gornjom i donjom i zao-bljenim bo~nim stranama, II/2 – sekire trougaonog oblika, sa ravnom gornjom i donjom ikonveksnim bo~nim stranama, IV/1 – tesle kod kojih je distalni kraj uì od proksimalnog,IV/2 – tesle sa {irim distalnim krajem, VII/1 – ~eki}i trougaonog oblika sa konveksnim bo~-nim stranama sa uìm i tanjim distalnim krajem, VII/2 – ~eki}i trougaonog oblika sa kra-

jevima iste debljine, IX/1 – perforirani pijuci sa {iljkom na distalnom kraju i otvorom zadràlju bliè proksimalnom kraju, X/1 – buzdovani kru{kolikog oblika, X/2 – loptasti buz-dovani (sl. 36). Sve perforirane alatke imaju cilindri~nu ili vrlo blago koni~nu perforaciju


57

Sl. 35. Tipovi pijuka.Fig. 35. Types of picks.

VIII/1 VIII/2

a a





Gla~alice

Gla~alice su predmeti koji su sluìli za obra|ivanje putem bru{enja i gla~anja predmeta od~vrstih materijala (kamen, kost, roìna). Stoga su bile izra|ene isklju~ivo od stena sa abra-

zivnim svojstvima kao {to su pe{~ari, a re|e i od magmatskih stena koje sadrè kvarc. Na-suprot njima, gla~alice za koù prepoznajemo samo po tragovima upotrebe, odnosno po is-poliranoj radnoj povr{ini. Prema tipologiji materijala iz Vin~e gla~alice su svrstane u XIkategoriju alatki. Me|u njima su odre|eni tipovi pre svega na osnovu veli~ine alatke i iz-gleda njene radne povr{ine, a tek onda na osnovu razlika u obliku. Tako su me|u gla~ali-cama odre|eni slede}i tipovi: XI/1 – ru~ne gla~alice nepravilnog izduènog oblika bez jasnoodre|ene radne povr{ine, XI/2 – ru~ne gla~alice istog oblika kao i prethodne, sa perfora-cijom na jednom kraju, XI/3 – ru~ne gla~alice sa jasno odre|enom ravnom radnom povr-{inom, XI/4 – gla~alice sa uzanim `lebovima na radnoj povr{ini verovatno za obradu ko-{tanih {ila i igala, XI/5 – gla~alice za koù nepravilnih oblika, koje se odre|uju na osnovuispolirane radne povr{ine, XI/6 – stati~ne gla~alice ve}ih dimenzija, koje mogu biti ravneili udubljene od upotrebe (sl. 37). U okviru nekih tipova odre|eni su podtipovi na osnovupopre~nog preseka alatke.

Gla~alice su u neolitu bile zastupljene u malom broju, mo`da zato {to se obradapredmeta od ~vrstih materijala nije odvijala u samom naselju. Ovo oru|e bilo je naro~itokori{}eno na star~eva~kim i kasnovin~anskim lokalitetima. Zabeleène su u ne{to ve}embroju u Donjoj Branjevini, Blagotinu, Vin~i ( Antonovi} 1992: 48), Grivcu, ne{to manje uCrnokala~koj Bari i Velesnici, a tako|e su brojne u Petnici, û~ugama ( Antonovi} 1997:


59

Sl. 37. Tipovi gla~alica: XI/1–3 – ru~ne gla~alice; XI/4 – gla~alice za {ila i igle; XI/6 – stati~ne gla-~alice.Fig. 37. Types of grindstones: XI/1–3 – manual grindstones; XI/4 – grindstones for awls and need-les; XI/6 – statical grindstones.

XI/1 XI/2 XI/3

XI/4/a XI/4/b XI/4/c

XI/4/d XI/6

a a

a b c

b

a b c d



278), Belovodama (Antonovi} 2000: 28), Selevcu (Spears 1990: 500–504). Na kasnostar-~eva~kim i ranovin~anskim naseljima ovo oru|e je izuzetno retko. Interesantna je pojavagla~alica u obliku sekira i tesli u Okruglici kod Kraljeva, izra|enih od izuzetno mekanogkamena, koje se tuma~e kao ru~ne gla~alice za poliranje kamenog oru|a ( Valovi} 1987:

45). Ovakvo oru|e za sada predstavlja izuzetak u na{em neolitu.

Brusevi

Brusevi se obi~no vezuju za o{trenje metalnih predmeta, ali se ove alatke vrlo retko pojavljuju i u na{em neolitu nezavisno od pojave metala. Re~ je o oru|u koje se od gla~alicarazlikuje pre svega po sirovini od koje se izra|uje. Za bruseve su kori{}ene vrlo sitnozrnemek{e stene kao {to su pe{~ari bez kvarca ili filiti. U tipologiji materijala iz Vin~e brusevisu uvr{teni u XII kategoriju alatki. U okviru nje su, na na{im neolitskim nalazi{tima za-beleèni slede}i podtipovi: XII/1 – brusevi izduènog pravougaonog oblika, sa blago udu-bljenom radnom povr{inom, XII/2 – nepravilnog oblika sa udubljenom radnom povr{i-nom (sl. 38). U okviru svakog tipa odre|eni su podtipovi na osnovu popre~nog preseka.Radi se o alatkama uglavnom manjih dimenzija.

Brusevi su kod nas do sada otkriveni u mla|evin~anskim slojevima i naseljima (Pet-nica, û~uge, Grivac), ali je jedan primerak zabeleèn i u ranostar~eva~kim slojevima uVelesnici. Pretpostavljamo da su brusevi sluìli za finu doradu ko{tanih predmeta, kao iza o{trenje ko{tanih igala i {ila.

Rastira~i

Rastira~i su obluci pogodnog oblika, od tvrdih i ~vrstih stena, naj~e{}e magmatskih, kojisu sluìli za usitnjavanje zrnastih plodova, ìta, pigmenta itd. Njihova namena se uglav-nom vezuje za mlevenje ìta po{to su ~esto nalaèni uz `rvnjeve. Rastira~i nisu u pravomsmislu alatke od gla~anog kamena jer svoj oblik nisu dobijali svesnom ljudskom obradom.Najverovatnije da su ugla~ane povr{ine kod rastira~a nastale upotrebom. Ovakva vrstapredmeta se u na{oj arheolo{koj literaturi sre}e jo{ pod imenom tu~kova ( Vasi} 1932: 22),kemanih kugli (Peri{i} 1984: 74) ili oblutaka–gla~ala ( Q. Babovi} 1984: 95). U tipologijimaterijala iz Vin~e opredeljeni su u XIII kategoriju oru|a od gla~anog kamena. Izdvaja-mo slede}e tipove: XIII/1 – rastira~i bez jasno definisane radne povr{ine kod kojih su svestrane sluìle za rad, pa je kod njih radna povr{ina obi~no fasetirana, XIII/2 – rastira~i sa

jasno odre|enom radnom povr{inom, XIII/3 – kuglasti rastira~i, verovatno kratko kori{}e-ni, pa stoga bez formirane radne povr{ine (sl. 39).

Rastira~i su ~esta pojava na na{im neolitskim lokalitetima, mada su uvek zabeleèniu malom broju primeraka. Pojavljuju se, bez razlike, u svim fazama neolita.


60

Sl. 38. Tipovi bruseva.Fig. 38. Types of whetstones.

VII/1 VII/2

a a



@rvnjevi i stupe

@rvnjevi, odnosno masivni kameni predmeti sa ravnom ili slabo udubljenom radnom po-vr{inom svrstani su u XIV kategoriju u tipologiji materijala iz Vin~e. Sluìli su za mleve-nje zrnevlja ìtarica ili drugog zrnastog plodovlja. Bili su izra|eni naj~e{}e od sitno dosrednjezrnih jedrih magmatskih stena ili od sitnozrnih kompaktnih pe{~ara. Kada su odpe{~ara, `rvnjeve je te{ko razlikovati od stati~nih gla~alica tipa XI/6. Verovatno da se upojedinim slu~ajevima radilo o univerzalnim alatkama koje su se podjednako koristile zaoblikovanje predmeta od tvrdih materijala, ali i za mlevenje zrnevlja, pigmenta, keramike.@rvnjevi su ponekad kori{}eni i kao pomo}ne alatke u preradi koè. O tome svedo~i jedanprimerak na|en u Petnici koji je na svojim o{trijim ivicama imao polirane delove {to je si-guran znak da su nastali razvla~enjem koè preko njegovih ivica. Ovakav tretman koèprilikom njenog {tavljenja je obavezan da bi koà postala elasti~nija.

@rvnjevi su uobi~ajena pojava na na{im neolitskim lokalitetima. Ima ih, bez razlike,na star~eva~kim, vin~anskim, kere{kim i potiskim nalazi{tima.

Stupe su masivni kameni predmeti, nalik `rvnjevima, od kojih se razlikuju po ve}emudubljenju na svom radnom delu. Sluìle su verovatno za usitnjavanje tvrdih materijalapre nego za mlevenje zrnevlja za {ta su kori{}eni `rvnjevi. Za stupe iz Vin~e se smatra dasu sluìle za usitnjavanje rude, odnosno cinabarita, a dokaz tome pruàju neke stupe satragom crvene boje na svojoj radnoj povr{ini ( Vasi} 1932: 20–21). Nalaène su podjednakou slojevima Vin~e–Tordo{ i Vin~e–Plo~nik. Stupe su jo{ zabeleène u Potpornju (Joanovi~1982: 9) i Selevcu gde se vezuju za mla|evin~anske horizonte (Spears 1990: 503). Kako jeu Selevcu nalaèn malahit, naro~ito u mla|im slojevima (Glumac – Tringham 1990: 555),moèmo da pretpostavimo da je grumenje ove bakarne rude svakako pre prerade u bakarmoralo da se usitni upravo u alatkama poput stupa, pa pojava ovih predmeta moè na nekina~in da se poveè sa ranom metalurgijom. Za stupe iz Potpornja se smatra da su kori{}e-ne za usitnjavanje {koljki i puèva koji su se koristili, tako mleveni, kao dodatak glini uizradi keramike. Ve}i obluci sa konkavnim udubljenjem sa mezolitskih i protostar~eva~-kih lokaliteta u \erdapu, protuma~eni kao `rtvenici, mo`da se mogu smatrati i stupama(avanima; Radovanovi} 1996: 278).

Sekire–obluci (»tupe sekire«)

Na |erdapskim lokalitetima zabeleène su alatke ve}ih dimenzija, izra|ene od oblutaka koji su uz manje intervencije ljudskom rukom oblikovane u sekire ili ~eki}e. Re~ je o oblucimaod magmatskih stena, izduènog oblika, kod kojih je na jednom kraju gla~anjem izvede-na se~ica ili lepo oblikovano zaobljeno teme koje deluje kao vrlo otupljena se~ica. Ovakvealatke su nalaène u Lepenskom Viru na podovima ku}a naselja I d–e (ku}e 1, 21, 27, 32i 37; Srejovi} 1969: 153). U mla|im mezolitskim naseljima na Vlascu je na|eno nekoliko


61

Sl. 39. Tipovi rastira~a.Fig. 39. Types of pounders.

XIII/1 XIII/2 XIII/3



primeraka ovih alatki ( Srejovi} – Letica 1978: 99). Re~ je o elipsoidnim oblucima kod kojih je na jednom kraju iskucavanjem i gla~anjem formirana se~ica, a po sredini sekire re-brasto ispup~enje koje je verovatno imalo svoju funkciju pri u~vr{}ivanju alatke na dràlju.Sli~ne alatke, samo bez jasno formirane se~ice kori{}ene su i na vin~anskim lokalitetima u\erdapu, kao {to je Zbradila ( Q. Babovi} 1984: 96). Najrazvijeniji oblik sekira–oblutakapojavljuje se u Velesnici. Re~ je o elipsoidnim oblucima kod kojih su, pored obrade jednogkraja u se~icu ili zaobljeno teme, na drugom kraju iskucavanjem izvedeni pravilni `lebo-vi koji su sluìli za u~vr{}ivanje alatke na dràlju. Ove alatke su mogle da se koriste kao

sekire, onda kada su na jednom kraju imale se~icu, ili kao ~eki}i kada je umesto se~icegla~anjem formirano teme. U Velesnici su vezane za najdublje slojeve opredeljene u Pro-to–Star~evo. Ove alatke su do sada na|ene isklju~ivo u oblasti \erdapa.

Sekire–obluci su u tipologiji oru|a od gla~anog kamena svrstane u XV kategoriju saslede}im tipovima: XV/1 – sekire–obluci sa se~icom na jednom kraju i ukr{tenim `lebo-vima na drugom, XV/2 – sekire–obluci sa temenom na jednom kraju i ukr{tenim `lebo-vima na drugom, XV/3 – sekire obluci sa se~icom na jednom kraju i plasti~nim rebrompo sredini (sl. 40).

Batovi

Batovima nazivamo masivne oblutke koji su sluìli za razbijanje tvrdih materijala kao {to je zemlja ili kamen. Treba ih razlikovati od batova–skiptara koji su nalaèni u \erdapu namezolitskim lokalitetima. Ovi obi~ni batovi su obluci ve}ih dimenzija kod kojih prirodnioblik nije menjan ljudskom rukom ve} je samo po sredini dodavan `leb izveden iskucava-njem. Ovakvi obluci nalaèni su u oblasti \erdapa i u isto~noj Srbiji. Zabeleèni su na Le-penskom Viru i datuju se u period Lepenski Vir Ie–II ( Srejovi} 1969: 153, 159–160), ali sunalaèni i zajedno sa star~eva~kom keramikom. Ima ih tako|e u protostar~eva~kim sloje-vima u Velesnici, Ajmani (Stalio 1986: 29), a zastupljeni su i u mezolitskim naseljima naPadini B (Jovanovi} 1969: 32), Hajdu~koj Vodenici II (Radovanovi} 1996: 278). Obi~no setuma~e kao tegovi kori{}eni u ribolovu, ili kao neka vrsta primitivnih maljeva, {to smatra-mo da je mnogo verovatnije zbog njihove veli~ine i teìne, kao i na osnovu istro{enosti nji-hovih temena. Batovi su nalaèni i na mla|evin~anskim naseljima, u Zbradili i na RudnojGlavi (Q. Babovi} 1984: 96; Lj. Babovi} 1986: 96; Rudna Glava 1985: 9–10). Ovi poslednji,


62

Sl. 40. Tipovi sekira–oblutaka (»tupih sekira«).Fig. 40. Types of pebble–axes (»blunt axes«).

XV/1 XV/2

XV/3





Kuglice za pra}ku

Ovi predmeti se retko pojavljuju na na{im neolitskim lokalitetima, verovatno zato {to seradi o lovnom oru`ju. Kuglice za pra}ku ne spadaju u prave predmete od gla~anog kame-

na, po{to ne moèmo sa sigurno{}u da tvrdimo da li se radi o prirodno ugla~anim obluci-ma ili kamenju koje je ljudskim radom oblikovano. Zabeleène su u vrlo malom broju umla|evin~anskim slojevima uVin~i ( Antonovi} 1992: 16), na Belovodama (Antonovi} 2000:27) i Plo~niku, ali ih ima i u mezolitskim slojevima na Vlascu ( Srejovi} – Letica 1978: 100).

Radne plo~e

To je plo~asto kamenje ve}ih dimenzija koje je sluìlo kao podloga ili nakovanj pri obradii izradi predmeta od ~vrstih materijala (kamen, kost, roìna, drvo). Tragovi te obradeobi~no se javljaju kao udubljenje na radnoj strani (sl. 79: 4). Ovi predmeti ne spadaju uoru|e od gla~anog kamena sensu stricto jer su svoje ugla~ane povr{ine dobijale nakon du-è upotrebe. Radne plo~e su verovatno bile uobi~ajena pojava u naseljima u kojima se vr-{ila izrada kamenog i ko{tanog oru|a, ali su one do sada zabeleène samo u Velesnici, û-~ugama (Antonovi} 1997: 281) i Ribnjaku kod Be~eja (Q. Babovi} 1994: 10).

Sadiljke

Predmeti kod kojih je jedan kraj oblikovan u {iljak nazvani su sadiljkama zbog pretpo-stavke da je ovakvo oru|e sluìlo u ranoj zamljoradnji za bu{enje rupa u koje se zatimostavljalo seme (sl. 43). Ovakve alatke se retko pojavljuju na na{im neolitskim lokaliteti-ma i to uglavnom u obliku polufabrikata. Do sada su zabeleène u û~ugama ( Antonovi}

1997: 278) i mla|im slojevima u Vin~i ( Antonovi} 1992: 17). Ako su kori{}ene u poljskimradovima onda njihovo odsustvo ne iznena|uje.

Batovi–skiptri

Batovi–skiptri su zabeleèni samo u mezolitu \erdapa (sl. 70: 2–3), ali ih mi ovde pominje-mo zato {to se radi o predmetima od gla~anog kamena koji se paralelno pojavljuju sa ti-pi~nim neolitskim oru|em kao {to su tesle i koji su ponekad nalaèni u slojevima sa star~e-va~kom keramikom. Re~ je o masivnim kamenim predmetima izra|enim od izduènih oblu-taka elipsoidnog i kru`nog popre~nog preseka. Mogu biti duìne i do 500 mm. Svoj finalnioblik su dobijali gla~anjem, a ponekad imaju i ornament izveden urezivanjem. Isprva susmatrani za batove koji su sluìli u lovu i ribolovu za ubijanje divlja~i i krupne ribe ( Sre-

jovi} 1969: 152), da bi kasnije preovladalo mi{ljenje da se radi o skiptrima koji su imali


64

Sl. 43. Tipovi sadiljki.

Fig. 43. Types of implanting tools.



ulogu u imitativnoj i reprodukcionoj magiji (Srejovi} – Babovi} 1983: 183). Batovi–skiptri sukod nas zastupljeni na Lepenskom Viru, Hajdu~koj Vodenici (Radovanovi} 1996: 278) i Vla-scu (Srejovi} – Letica 1978: 99). Predstavljaju prave predmete od gla~anog kamena koji su~esto kori{}eni na pomenutim lokalitetima, a njihova pojava vezana je za sedela~ki ìvot.

Figurine

Na mla|eneolitskim lokalitetima u Srbiji zabeleène su figurine od lepog ukrasnog kame-na, zoomorfne, antropomorfne i stilizovanog oblika ~ije je zna~enje za sada nepoznato (sl.44). Zoomorfne figurine se javljaju u obliku ìvotinjskih glava na postolju, pri ~emu vrstaìvotinje moè samo da se nasluti (pas, barske ptice). Kod antropomorfnih figurina pred-stavljeno je stilizovano ljudsko telo. Figurine stilizovanog oblika su zastupljene onima uobliku pe~uraka na postolju i polukru`nih plo~astih »glava« sa ~etvorougaonim postoljemi izvu~enim krajevima, {to sve podse}a na vrlo {ematizovanu predstavu ljudske figure.


65

Sl. 44. Kamene figurine: 1. Vin~a 6,3 m, IB 2564 (AZ), mermer ( Vasi} 1936: 92); 2. Vin~a 6,1 m,IB 894 (AZ), mermerni oniks ( Vasi} 1936: 92); 3. Vin~a 7,0 m, IB 2552 (AZ), mermerni oniks ( Va-

si} 1936: 92); 4. Vin~a 5,0 m, IB 713 (AZ), mermerni oniks ( Vasi} 1936: 93); 5. Plo~nik 1973. god.,povr{inski nalaz, IB 22881 (NMB), mermerni oniks; 6. Plo~nik 1974. god., Sonda IV/F/subhumus,IB 24768 (NMB), finozrni vapnoviti pe{~ar; 7. Vin~a 6,1 m, IB 2562 (AZ), mermer ( Vasi} 1936: 140);8. Vin~a 5,8 m, IB 2573 (AZ), mermer ( Vasi} 1936: 141); 9. Plo~nik 1973. god., Sonda IV/C/7, IB24118 (NMB), mermerni oniks; 10. Vin~a 8,0 m, IB 711 (AZ), mermer ( Vasi} 1936: 105).AZ = Arheolo{ka zbirka Filozofskog fakulteta u Beogradu; NMB = Narodni muzej u Beogradu.Fig. 44. Stone figurines: 1. Vin~a 6.3 m, IB 2564 (AZ), marble ( Vasi} 1936: 92); 2. Vin~a 6.1 m, IB 894(AZ), onyx marble ( Vasi} 1936: 92); 3. Vin~a 7.0 m, IB 2552 (AZ), onyx marble ( Vasi} 1936: 92);4. Vin~a 5.0 m, IB 713 (AZ), onyx marble ( Vasi} 1936: 93); 5. Plo~nik 1973, surface find, IB 22881(NMB), onyx marble; 6. Plo~nik 1974, Trench IV/F/subhumus, IB 24768 (NMB), fine-grained limysandstone; 7. Vin~a 6.1 m, IB 2562 (AZ), marble ( Vasi} 1936: 140); 8. Vin~a 5.8 m, IB 2573 (AZ),marble ( Vasi} 1936: 141); 9. Plo~nik 1973, Trench IV/C/7, IB 24118 (NMB), onyx marble; 10. Vin~a8.0 m, IB 711 (AZ), marble ( Vasi} 1936: 105).AZ = Archaeological Collection of the Faculty of Philosophy in Belgrade; NMB = National Museumin Belgrade.

1 2 3 5

4

6 7 8

9

10





kala~koj Bari, 29 Plo~niku,30 Gradcu, Drenovcu i Selevcu (Chapman 1981: 120, Fig. 151).Za izradu posuda i paleta od mermera bila je potrebna ume{nost vrhunskog klesara ka-mena, pa su ovi predmeti jo{ jedan dokaz visokog stepena razvijenosti industrije gla~anogkamena.

Posude su zastupljene zdelama, dok me|u paletama nalazimo one ~etvorougaonogoblika i kao plitki kru`ni recipijenti sa noìcama ( Antonovi} 1992: 18). Naziv paleta preuzet je iz starije literature ( Vasi} 1932: 37), gde se smatralo da su predmeti ovog oblika sluìliza pripremu kozmeti~ke boje radi ukra{avanja ljudskog tela. Nikakvi tragovi ne ukazujuna upotrebu ovih predmeta, ali njihova izrada navodi nas na zaklju~ak da se radi o luk-suznim objektima koji su morali imati neku specijalnu namenu, verovatno u okviru kulta(mo`da kao rtvenici). Palete su do sada zabeleène samo u Vin~i ( Antonovi} 1992: 17–18).

Razni ukrasni, kultni i upotrebni predmeti

Na neolitskim lokalitetima u Srbiji zabeleène su, u manjem ili ve}em broju, razne vrsteukrasnih predmeta koji su mo`da imali svoju namenu i u okviru kulta. Re~ je o privescimarazli~itih oblika, amuletima, perlama, dugmadima, prstenju, narukvicama i »labretama«.Tako|e su od gla~anog kamena pravljeni i pojedini predmeti za svakodnevnu upotrebukao {to su pr{ljenci, oplate za drvene dr{ke i kalemovi. Ve}ina ovih predmeta na|ena je uVin~i (Antonovi} 1992: 17–19), dok se na drugim neolitskim lokalitetima pojavljuje tek poneka vrsta ovih objekata, zastupljena malim brojem primeraka. Privesci (sl. 46: 1–3, 6) suna|eni u Belovodama ( Antonovi} 2000: 29), Divostinu (McPherron – Rasson – Galdikas1988: 330), ôki (Banner 1960: 34), Zmajevcu kod Smederevske Palanke (Katunar 1988:110) i Supskoj. U Vin~i su, pored obi~nih privezaka na|ene jo{ i palete–privesci, odnosnoplo~ice manjih dimenzija ovalnog ili ~etvorougaonog oblika, sa dve ili vi{e perforacija, kaoi tu~kovi od mermera, fine izrade, sa perforacijom na jednom kraju (sl. 46: 3–5). Amule-

ti, na nekim lokalitetima izdvojeni kao posebna vrsta privezaka koja je mo`da imala svoju namenu u kultu, se pojavljuju u @arkovu ( M. Gara{anin – D. Gara{anin 1955: 121) iPredionici (Galovi} 1959: 34). Zanimljiv je amulet–dleto od nefrita iz Ribnice kod Kralje-va (Qami} 1986: 152). Perle (sl. 46: 8–9) su zabeleène do sada na malom broju lokaliteta– u Vin~i (Antonovi} 1992: 17), Divostinu (McPherron – Rasson – Galdikas 1988: 329–330).Dugmad (sl. 46: 7), odnosno predmeti od mermera koni~nog oblika, sa perforacijom u obli-ku slova V na donjoj strani, na|ena su do sada u Vin~i ( Antonovi} 1992: 17), ôki (Banner1960: 34) i Jakovu (Chapman 1981: Fig. 151). Naziv dugmad za ove predmete uzet je naosnovu analogije sa savremenim predmetima. Me|utim, za sada ne moèmo da tvrdimo dali su ona pri{ivana za ode}u kao ukras, ili su nizana u ogrlicu. Narukvice (sl. 46: 16), uvekfragmentovane, nalaène su u Vin~i ( Antonovi} 1992: 17), Divostinu (McPherron – Rasson– Galdikas 1988: 328–329), Majdanu kod Smederevske Palanke (Katunar 1988a: 82), Dre-novcu, Svojnovu kod Jagodine i Resniku kod Kragujevca (Chapman 1981: Fig. 92). Prstenje(sl. 46: 10–11; sl. 78: 10) od kamena je na|eno u Vin~i ( Antonovi} 1992: 17), Velesnici, Di-vostinu (McPherron – Rasson – Galdikas 1988: 330) i ôki (Banner 1960: 34). »Labrete« (sl.46: 14–15), odnosno predmeti specifi~nog oblika ~ija nam namena za sada jo{ nije poznata, 31

na|eni su do sada u Donjoj Branjevini ( Karmanski 1987: 101–106), Drenovcu, Divostinu

29. Neobjavljeno; Praistorijska zbirka Narodnog muzeja u Beogradu, neinventarisano; ljubazno{}u D.[ljivara.30. Neobjavljeno; Praistorijska zbirka Narodnog muzeja u Beogradu, inventarski broj 25 457; ljubazno{}uD. [ljivara.31. Termin je preuzet na osnovu analogije sa istovetnim predmetima iz prekolumbovskog perioda severneAmerike. Izraz labrete, odnosno usni klin, od severnoameri~kih istraìva~a preuzeo je i uveo u na{u arhe-ologiju S. Karmanski ( Karmanski 1987).


67




68

Sl. 46. Ukrasni, kultni i upotrebni predmeti od kamena: 1. Vin~a 4,2 m (AZ), galenit ( Vasi} 1932: 35);2. Vin~a 5,8 m, IB 1098 (AZ), oblutak od alevrolita; 3. Vin~a 5,6 m, IB 2565 (AZ), mermer; 4. Vin~a3,3 m, IB 1037 (AZ), mermer; 5. Vin~a 6,6 m, IB 2553 (AZ), mermer ( Vasi} 1932: 38); 6. Plo~nik1976. god., sonda VI/C/7, IB 25286 (NMB), sitnozrni laporoviti pe{~ar; 7. Vin~a 8,0 m, IB 433 (NMB),mermer; 8. Vin~a 7,8 m (AZ), mermer; 9. Vin~a 8,3 m (AZ), mermer; 10. Vin~a 7,2 m (NMB), mer-mer; 11. Divostin I – Zemunica 4, serpentinit (McPherron – Rasson – Galdikas 1988: 342); 12. Vin~a

7,7 m (AZ), mermerni oniks; 13. Vin~a 4,5 m, IB 1036 (AZ), mermer; 14. Lepenski Vir IIIb, beli kre~-njak (Srejovi} – Babovi} 1981: 92); 15. Donja Branjevina, mermer ( Karmanski 1987: 101); 16. Vin~a8,9 m – IB 1012 i 8,3 m – IB 1010 (AZ), finozrni laporoviti pe{~ar.AZ = Arheolo{ka zbirka Filozofskog fakulteta u Beogradu; NMB = Narodni muzej u Beogradu.Fig. 46. Decorative, ritual and utilitar objects of stone: 1. Vin~a 4.2 m (AZ), galena ( Vasi} 1932: 35);2. Vin~a 5.8 m, IB 1098 (AZ), siltstone pebble; 3. Vin~a 5.6 m, IB 2565 (AZ), marble; 4. Vin~a 3.3 m,IB 1037 (AZ), marble; 5. Vin~a 6.6 m, IB 2553 (AZ), marble ( Vasi} 1932: 38); 6. Plo~nik 1976, TrenchVI/C/7, IB 25286 (NMB), fine-grained limy sandstone; 7. Vin~a 8.0 m, IB 433 (NMB), marble; 8. Vin-~a 7.8 m (AZ), marble; 9. Vin~a 8.3 m (AZ), marble; 10. Vin~a 7.2 m (NMB), marble; 11. Divostin I– Zemunitza 4, serpentinite (McPherron – Rasson – Galdikas 1988: 342); 12. Vin~a 7.7 m (AZ), onyxmarble; 13. Vin~a 4.5 m, IB 1036 (AZ), marble; 14. Lepenski Vir IIIb, white limestone (Srejovi} –Babovi} 1981: 92); 15. Donja Branjevina, marble ( Karmanski 1987: 101); 16. Vin~a 8.9 m – IB 1012and 8.3 m – IB 1010 (AZ), fine-grained limy sandstone.AZ = Archaeological Collection of the Faculty of Philosophy in Belgrade; NMB = National Museumin Belgrade.

1 2 3 4 5

6 7 8 9

10 11

12 14 15

13 16



(Glumac 1988: 458) i Lepenskom Viru IIIb (Srejovi} – Babovi} 1981: 92). Pr{ljenci (sl. 46:13) od kamena na|eni su u Vin~i ( Antonovi} 1992: 19) i Plo~niku. Iz Vin~e poti~u oplate zadrvene dr{ke (sl. 46: 12) i jedan predmet nepoznate namene, svi izra|eni od mermera imermernog oniksa, a iz Velesnice jedan kalem (sl. 77: 4).

Sve navedene vrste predmeta pokazuju visok stepen razvijenosti obrade kamena, aposebno prstenje i narukvice kod kojih je obavljana sloèna operacija bu{enja pomo}ukompozitne naprave sastavljene od stativa i cevaste rotacione bu{ilice. Ovo tako|e ukazu-

je i na specijalizovanu izradu nekih ukrasnih i kultnih predmeta, ali za sada ne moèmoda utvrdimo da li su oni ra|eni na svakom lokalitetu ponaosob ili su postojali centri za nji-hovu proizvodnju iz kojih je zatim vr{ena distribucija po drugim neolitskim naseljima. Kaodokaz o eventualnoj trgovini ukrasnim predmetima mo`da govori podatak da je na poti-skom naselju u ôki dosta predmeta ove vrste na|eno u butama koje su, zbog svog oblika,veoma podesne za transportovanje na ve}e udaljenosti (Banner 1960: 18; M. Gara{anin1973: 148–149). U svakom slu~aju ovi predmeti govore o bogatstvu jednog lokaliteta, ali

jo{ vi{e o vrlo razvijenoj proizvodnji objekata od gla~anog kamena.


69




70

PRILOG 3: ANALIZA ZASTUPLJENOSTI PREDMETAOD GLAÂNOG KAMENA PO LOKALITETIMA

I / 1 / a

I / 1 / b

I / 1 / c

I / 1 / d

I / 1 / e

I / 2 / a

I / 2 / b

I / 2 / c

I / 2 / d

I / 3 / a

I / 3 / b

I / 3 / c

I / 3 / d

I / 3 / e

I / 4 / a

I / 4 / b

I / 4 / c

I / 5 / a

I / 5 / b

û~uge

Petnica

Grivac

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik I

Star~evo

DrenovacCrnokala~ka Bara

Pavlovac

Te~i}

Blagotin

Donja Branjevina

Velesnica

Lepenski Vir III

Lepenski Vir II

Lepenski Vir I

D i v o s t i n

V i n ~ a

S u p s k a

B e l o v o d e

• •

• •

• • • • •

• •

• • •

•

• • • •

• • • • • • • •

• • •

• • • • • • •

• • •

• •

• •

• • •

• • •

• • •

• • • • •

• • • •

• • • • •

• • • • • •

• • • • • • •

•

• •

•

• •

•

• •

•

•

• •

•

•

• •

•

•

• •

P r e d m e t / A r t e f a c t




71

I / 5 / c

I / 5 / d

I / 5 / e

I I I / 1 / a

I I I / 1 / b

I I I / 1 / c

I I I / 1 / d

I I I / 1 / e

I I I / 2 / a

I I I / 2 / b

I I I / 3 / a

I I I / 3 / b

I I I / 4 / a

I I I / 4 / b

I I I / 4 / c

I I I / 4 / d

I I I / 4 / e

I I I / 5 / a

I I I / 5 / b

û~uge

Petnica

Grivac

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik I

Star~evo


Pavlovac

Te~i}

Blagotin

Donja Branjevina

Velesnica

Lepenski Vir III

Lepenski Vir II

Lepenski Vir I

D i v o s t i n

V i n ~ a

S u p s k a

B e l o v o d e

• • • • •

• • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • •

• • •

• • •

• • • •

• • •

• • • • • • •

• • • • • • • • •

• • • • •

• • • •

• •

• • • •

• •

• • • •

•

• •

• • • • •

• • • • • •

•

• • • •

•

•

•

•

•

•

•





72

I I I / 5 / c

I I I / 5 / d

I I I / 6 / a

I I I / 6 / b

I I I / 6 / c

I I I / 6 / d

I I I / 7 / a

I I I / 7 / b

I I I / 7 / c

I I I / 7 / d

V / 1 / a

V / 1 / b

V / 1 / c

V / 1 / d

V / 1 / e

V / 2 / a

V / 2 / b

V / 2 / c

V / 2 / d

û~uge

Petnica

Grivac

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik I

Star~evo


Pavlovac

Te~i}

Blagotin

Donja Branjevina

Velesnica

Lepenski Vir III

Lepenski Vir II

Lepenski Vir I

D i v o s t i n

V i n ~ a

S u p s k a

B e l o v o d e

• • • •

• • • • • • • •

• • • • •

•

•

• • • • • • • • • •

• • • • • • •

• • • • •

• • • • • • • • •

• • •

• •

• •

•

•

• •

• •

• • •

• •

• • • •

•

•

• •

•

•

•

•





73

V / 2 / e

V / 3 / a

V / 4 / a

V / 4 / b

V / 4 / c

V / 5 / a

V / 5 / b

V / 6 / a

V / 6 / b

V / 7 / a

V I / 1 / a

V I / 1 / b

V I / 1 / c

V I / 1 / d

V I / 1 / e

V I / 1 / f

V I / 2 / a

V I / 2 / b

V I / 2 / c

û~uge

Petnica

Grivac

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik I

Star~evo


Pavlovac

Te~i}

Blagotin

Donja Branjevina

Velesnica

Lepenski Vir III

Lepenski Vir II

Lepenski Vir I

D i v o s t i n

V i n ~ a

S u p s k a

B e l o v o d e

• • • •

• • • • • •

• • • • •

• • • •

•

•

• • •

• • • • • • • • • • •

• • • • • • • •

• • • • • •

• • • •

• • •

• • • •

• • • • • •

• •

•

•

• • • • •

• • • • •

•

• • •

• • • •

•

•

• •





74

V I / 2 / d

V I / 3 / a

V I / 3 / b

V I / 3 / c

V I / 3 / d

V I / 4 / a

V I / 4 / b

V I / 4 / c

V I / 5 / a

V I / 5 / b

V I / 5 / c

V I / 5 / d

V I / 5 / e

V I / 5 / f

V I / 6

V I I I / 1 / a

V I I I / 2 / a

I I / 1 I I / 2

û~uge

Petnica

Grivac

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik I

Star~evo


Pavlovac

Te~i}

Blagotin

Donja Branjevina

Velesnica

Lepenski Vir III

Lepenski Vir II

Lepenski Vir I

D i v o s t i n

V i n ~ a

S u p s k a

B e l o v o d e

•

• •

• • • • •

• • • •

•

•

• • • • • •

• • • • • • • • • •

• • • • • •

• • • • • • • •

• • • •

•

•

•

• •

• • • • • •

•

•

•

•

•

•

• •

•

•





75

I I / 3 V I I / 1

V I I / 2

I X / 1

X / 1

X / 2

X I / 1 / a

X I / 1 / b

X I / 2 / a

X I / 3 / a

X I / 3 / b

X I / 3 / c

X I / 4 / a

X I / 4 / b

X I / 4 / c

X I / 4 / d

X I / 5

X I / 6 / a

X I / 6 / b

û~uge

Petnica

Grivac

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik I

Star~evo


Pavlovac

Te~i}

Blagotin

Donja Branjevina

Velesnica

Lepenski Vir III

Lepenski Vir II

Lepenski Vir I

D i v o s t i n

V i n ~ a

S u p s k a

B e l o v o d e

• • • • • •

• • • • • • • • •

• • • • • •

•

• • • •

• • • • • •

• •

• • •

• • •

•

•

• •

• •

•

• • • • • • •

• • •

• •

•

•

•





76

X I / 6 / c

X I / 6 / d

X I I / 1 / a

X I I / 1 / b

X I I / 2 / a

X I I I / 1

X I I I / 2

X I I I / 3

X I V

X V / 1

X V / 2

X V / 3

X V I

X V I I / 1

X V I I / 2

X V I I / 3

K u g l i c e z a p r a } k u / S l i n g -

b a l l s

R a d n e p l o ~ e / W o r k i n g p l a t e s

S a d i l j k e / I m p l a n t i n g

t o o l s

û~uge

Petnica

Grivac

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik I

Star~evo


Pavlovac

Te~i}

Blagotin

Donja Branjevina

Velesnica

Lepenski Vir III

Lepenski Vir II

Lepenski Vir I

D i v o s t i n

V i n ~ a

S u p s k a

B e l o v o d e

• • • • •

• • •

• • •

• • • •

• •

•

• • • •

• • •

• •

•

•

• •

• • •

•

•

• •

• • •

• • • • • • • • • • •

•

• •

•

•

•

• •

•





77

B a t o v i - s k i p t r i / M a l l e t - s c e p t e r s

F i g u r i n e / F i g u r i n e s

P o s u d e / V e s s e l s

P a l e t e / P a l e t t e s

P e r l e / B e a d s

P r i v e s c i / P e n d a n t s

D u g m a d / B u t t o n s

N a r u k v i c e / B r a c e l e t s

P r s t e n j e / R

i n g s

T u ~ k o v i / P e s t l e s

L a b r e t e / L a b r e t s

O p l a t e / C a s i n g s

K a l e m o v i / S p o o l s

P r { l j e n c i / W

h o r l s

û~uge

Petnica

Grivac

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik II

Vin~a–Plo~nik I

Grada~ka faza

Vin~a–Tordo{ II

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Plo~nik I

Star~evo


Pavlovac

Te~i}

Blagotin

Donja Branjevina

Velesnica

Lepenski Vir III

Lepenski Vir II

Lepenski Vir I

D i v o s t i n

V i n ~ a

S u p s k a

B e l o v o d e •

•

•

• • • • • • • •

• • • • • • • •

• • • • •

• • • • • • •

• • •

• • •

• • • •

• • •

•

•

•

• •

•

•

•

•

•




ANALIZA INDUSTRIJEGLAÂNOG KAMENAPO LOKALITETIMA32



79

BELOVODE

Lokalitet Belovode nalazi se kod sela Veliko Laole, jugozapadno od Petrovca na Mlavi, u ni-zini izme|u reka Busur i Mlava. Sam lokalitet je sme{ten na platou elipsoidnog oblika, a posredini ga preseca vodeni tok. Lokalitet se prostire na povr{ini od oko 80 ha, a prvi rezul-tati ukazuju na to da se radi o jednom od najve}ih do sada poznatih vin~anskih naselja.

Nalazi{te je poznato od sredine {ezdesetih godina, ali su iskopavanja zapo~eta tek1994. godine i do sada je obavljeno devet kampanja, od 1994. do 2003. godine, u okviruzajedni~kog projekta Narodnog muzeja u Beogradu i Narodnog muzeja u Poàrevcu. Na-selje je osnovano tokom faze Vin~a–Tordo{ I i trajalo je do kraja grada~ke faze, kada jeuni{teno u poàru i naknadno nije obnovljeno ( [qivar – Jacanovi} 1996: 188; [qivar– Jacanovi} 1996b: 59). Osnovne aktivnosti stanovnika ovog naselja bile su vezane za poljo-privredu, ali i za rudarstvo i primarne oblike obrade metala, koji su verovatno uvedeni ufazi Vin~a–Tordo{ II ( [qivar – Jacanovi} 1996: 188). Po svom geografskom poloàju,kao i po arheolo{kom sadràju, lokalitet pripada klasi~noj varijanti vin~anske kulture.

U analizi industrije gla~anog kamena sa lokaliteta Belovode kori{}en je uzorak od 94primeraka alatki i ukrasnih predmeta, koji poti~u iz sondi 1, 2, 3, 4 i 5 iskopavanih od

1994. do 1996. godine (Antonovi} 2000).

Sirovine

Izbor sirovina za predmete od gla~anog kamena nije bio naro~ito veliki. Najzastupljenijesu, kao i na mnogim vin~anskim lokalitetima finozrne stene, a ne{to manje su kori{}enipe{~ari, kre~njaci i silicijske stene (tabela 1; sl. 47).

1. Finozrne kontaktno metamorfne i sedimentne stene. Javljaju se u raznim nijansa-ma sive boje: svetlosivozelenkaste sa tamnijim i svetlijim poljima i trakama, ujedna~enesive, sive sa svetlijim pegama i tamnosive. Patinirane alatke su relativno brojne, naro~itou gornjim slojevima lokaliteta.

2. Laki beli kamen. Po tvrdo}i se razlikuju tvr|i, silifikovani varijeteti (oko 6 po Mosu)i mek{e stene (oko 4 po Mosu), koje su brojnije.

3. Pe{~ari. Zastupljeni su pe{~ari sa vapnovitim, laporovitim i silicijumskim vezivom,pri ~emu su ovi poslednji znatno brojniji, sitno do srednjezrni, kompaktni, raznih nijansioker boje, retko prljavobele i crvene.

4. Kre~njaci. Prisutni su sitno i vrlo sitnozrni, skoro finozrni varijeteti, bele, prljavo-bele, ù}kaste i tamnocrvene boje, uglavnom tro{ni i mekani (oko 3 po Mosu).

32. Autor je imao prilike da obradi materijal od gla~anog kamena sa znatno ve}eg broja lokaliteta, ali ti re-zultati nisu dati u ovom poglavlju zbog nedostatka potpunijih podataka o lokalitetu (stratigrafija, preciz-nija kulturna opredeljenost slojeva itd.). Prilikom prikaza rezultata obrade predmeta od gla~anog kamenanavedene su samo vrste stena i vrste predmeta, koji su bili zastupljeni na datom lokalitetu, pri ~emu se nijeulazilo u detaljnije opise tipologije ili sirovina, po{to su oni dati u prethodnim poglavljima.



5. Silifikovani karbonatni alevrolit. Ova finozrna kompaktna i ~vrsta stena, tvrdo}e5,5–6 po Mosu, makroskopski se razlikuje od stena prve grupe jedino po prisustvu kalci-

jum karbonata u svom sastavu.6. Mermer. Na lokalitetu Belovode bili su upotrebljeni sitnozrni varijeteti sne`no be-

le boje.7. Kalcit. Zastupljen je svetlooker varijetet, poluprovidan i sjajan.8. Magmatske (granitske) stene. Magmatske stene se ovde javljaju u obliku oblutaka.

U pitanju su jedre, sitnozrne stene porfirske strukture, kod kojih je jedino raspoznatljivkvarc. Svi obluci su po povr{ini o{te}eni delovanjem vatre.


80

Vrsta stene/Rock type1. finozrne stene/fine-grained rocks2. laki beli kamen/light white stone3. pe{~ari/sandstones

4. kre~njaci/limestones5. silifikovani alevrolit/silicified siltstone6. mermer/marble7. kalcit/calcite8. granitske stene/granitic rocks9. gnajs?/gneiss?

10. serpentinit/serpentinite11. silicijske stene/silica rocks

Vin~a–Tordo{ I3,19 %

2,13

2,13

1,06

Vin~a–Tordo{ II23,40 %

7,45

7,451,061,061,06

1,06

4,26

Grada~ka faza26,60 %7,451,06

3,19

1,065,32

Ukupno/Total53,19 %7,4510,64

9,571,061,061,063,191,061,0610,64

Tabela 1. Belovode: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama.Table 1. Belovode: distribution of raw materials by cultural phase.

Sl. 47. Belovode: zastupljenost sirovina po kulturnim fazamaFig. 47. Belovode: distribution of raw materials by cultural phase.

30

25

20

% 15

10

5

0

f i n o z r

n e s t e n

e /

f i n e -

g r a i n e

d r o c k s

l a k i b

e l i k a m

e n /

l i g h t w h i t

e s t o n

e p e

{ ~ a r i /

s a n d s

t o n e s

k r e ~

n j a c i /

l i m e s t

o n e s

o s t a l o /

o t h e r

s i l i c i j s k e

s t e n

e /

s i l i c a r o c k s

Vin~a–Tordo{ IVin~a–Tordo{ IIGrada~ka faza




81

Vrsta stene/Rock typefinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rocks

pe{~ar/sandstonefinozrne stene/fine-grained rockspe{~ar/sandstonelaki beli kamen/light white stonefinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rockslaki beli kamen/light white stonefinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rockslaki beli kamen/light white stonelaki beli kamen/light white stonefinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rocksfinozrne stene/fine-grained rockspe{~ar/sandstone

granitske i silicijske stene/granitic & silica rocks

laki beli kamen/light white stonekre~njak/limestonepe{~ar/sandstone

pe{~ar, kre~njak/sandstone, limestone

pe{~ar, granitske stene/sandstone, granitic rocks

pe{~ar/sandstonegnajs/gneisssilicijske stene/silica rockssilicijske stene/silica rocks

pe{~ari/sandstoneskre~njak/limestone

pe{~ar, silicijska stena/sandstone, silica rock

Duìna u/Length in mm58–6960–78

795282651009556–94

5575

1184743

5542–473660–728168

55–108

33–47

104

34–4860–69

73

28–33

Ukupno/Total2,13 %2,13

1,061,061,061,061,061,0610,641,061,061,061,061,061,061,062,131,061,062,132,132,131,061,06

7,45

1,061,061,06

2,13

2,13

1,061,062,132,13

3,191,06

2,13

23,40

3,19

3,19

Grada~kafaza1,06 %1,06

1,06

1,06

4,26

1,061,061,061,061,061,06

1,061,061,061,062,131,06

6,38

1,06

1,06

11,70

Vin~a–Tordo{ I1,06 %1,06

1,061,06

1,066,381,06

2,13

1,061,06

1,06

1,06

1,061,06

2,13

1,06

1,06

2,131,06

1,061,06

2,13

9,57

Vin~a–Tordo{ II

1,06 %

1,06

1,06

2,13

2,13

Tip alatke/Tool type

I/1/aI/1/b

I/1/dI/2/aI/2/cI/2/dI/5/aI/5/bIII/1/aIII/2/aIII/2/bIII/4/aIII/6/bIII/7/bV/1/cV/1/dV/2/aV/2/bV/3/aV/4/aV/4/cV/5/bVI/3/aVI/5/d

VI/6

VIII/1/aX/?XI/1/b

XI/5

XI/6/a

XI/6/bXI/6/c–XI/3/aXI/6/cXIII/3–VI/6

XIVXVII/1

kuglice za pra}ku/sling balls

fragmenti/fragments

sitni nalazi/small finds

nepoznato/unknown

Tabela 2. Belovode: zastupljenost tipova alatki po kulturnim fazama.Table 2. Belovode: distribution of tool types by cultural phase.



9. Gnajs? Sitnozrna, slabo {kriljava stena, u ~ijem sastavu se raspoznaju, u obilnomliskunu, jo{ i kvarc i bojeni minerali.

10. Seprentinit. Ovde se radi o kompaktnom varijetetu koji ima izgled ukrasnog ka-mena. U pitanju je tamnomaslinastozelena stena sa crnim pegama, jedra, masnog sjaja ipoluprovidna, tvrdo}e 4 po Mosu.

11. Silicijske stene. Javljaju se isklju~ivo u obliku oblutaka: belih, sivih i narandàstihpoluprovidnih kalcedonskih i onih od neprovidnog jaspisa crveno-narandàste i oker boje.


82

9

8

7

6

5%

4

3

2

1

0

Vin~a–Tordo{ IVin~a–Tordo{ IIGrada~ka faza

s e k i r e / a x

e s

t e s l e / a

d z e s

d l e t a / c h

i s e l s

~ e k i }

i / h a m

m e r s

p i j u c i /

p i c k s

b u z d

o v a n

i / m a c e h

e a d s

g l a ~ a l i c e

/ g r i n d s t o n

e s

r a s t i

r a ~ i / p

o u n d e

r s

` r v n j e v

i / q u e r n

s

t e g o v i / w e

i g h t s

Sl. 48. Belovode: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim fazama.Fig. 48. Belovode: distribution of tool classes by cultural phase.

25

20

15

%

10

5

0

3 0 – 4

0

4 0 – 5

0

5 0 – 6

0

6 0 – 7

0

7 0 – 8

0

8 0 – 9

0

9 0 – 1 0

0

1 0 0 – 1 1

0

1 1 0 – 1 2

0

Sl. 49. Belovode: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 49. Belovode: lengths of complete ground-edge tools.

mm




83

Sl. 50. Predmeti od gla~anog kamena iz Belovoda: 1. tesla III/7/b; 2. sekira I/2/d; 3. tesla III/4/a;4. dleto V/5/b; 5. sekira I/1/b; 6. teg XVII/1; 7. sekira I/2/a; 8. tesla III/2/a; 9. pijuk VIII/1;10. buzdovan X/?; 11. dleto V/1/d; 12. dleto V/3/a; 13. dleto V/2/a; 14. dleto V/4/c; 15. ~eki} VI/2/c;16. dleto V/4/a; 17. tesla III/5/a; 18. fragment mermerne zdele; 19. glava zoomorfne figurine od sili-fikovanog serpentinita.Fig. 50. Ground stone artefacts from Belovode: 1. adze III/7/b; 2. axe I/2/d; 3. adze III/4/a; 4. chiselV/5/b; 5. axe I/1/b; 6. weight XVII/1; 7. axe I/2/a; 8. adze III/2/a; 9. pick VIII/1; 10. macehead X/?;11. chisel V/1/d; 12. chisel V/3/a; 13. chisel V/2/a; 14. chisel V/4/c; 15. hammer VI/2/c; 16. chiselV/4/a; 17. adze III/5/a; 18. fragment of a marble bowl; 19. head of a zoomorfic figurine of silicifiedserpentinite.

1 2 3 4

5 6 7 8

9 1011 12

13 14

15

16 18

1917




84

Sl. 51. Predmeti od gla~anog kamena iz Belovoda: 1.sekira I/5/a; 2. dleto V/1/c; 3. rastira~ (i per-kuter) XIII/3 – VI/6; 4. gla~alica XI/6/a; 5. gla~alica XI/6/b; 6. tesla III/1/a; 7. sekira I/1/d; 8. ~eki}VI/5/d; 9. sekira I/2/c; 10. tesla III/2/b; 11. tesla III/6/b; 12. sekira I/1/a; 13. dleto V/2/b; 14. se-kira I/5/b.Fig. 51. Ground stone artefacts from Belovode 1.axe I/5/a; 2. chisel V/1/c; 3. pounder (and ham-merstone) XIII/3 – VI/6; 4. grindstone XI/6/a; 5. grindstone XI/6/b; 6. adze III/1/a; 7. axe I/1/d;8. hammer VI/5/d; 9. axe I/2/c; 10. adze III/2/b; 11. adze III/6/b; 12. axe I/1/a; 13. chisel V/2/b;14. axe I/5/b.

1 2 4

3

5 6 7

8

109

11

12 13 14





2. Laki beli kamen. Radi se o finozrnim, prete`no mekim stenama, tvrdo}e 3–4 poMosu, ali ima i primeraka od ne{to tvr|ih partija. Naj~e{}e su prljavo bele boje. Na osno-vu mikroskopske analize utvr|eno je da je bila zastupljena dijatomejska zemlja ( Antono-vi} 1997: 282).33

3. Pe{~ari. Kori{}eni su pe{~ari sa glinovitim i gvo`|evitim cementom ùte, oker,narandàste, raznih nijansi crvene, mrke i sive boje, a od njih su bile izra|ene gla~alice,brusevi, `rvnjevi i ~eki}i.

4. Granit i granodiorit. Ove vrlo ~vrste stene, zbog obilnog kvarca koji ulazi u nji-hov sastav, bile su kori{}ene za izradu gla~alica.

5. Granitporfir. Od ove stene veoma sli~ne granitima, a istih fizi~ko-mehani~kih oso-bina, su bili izra|eni `rvnjevi i radne plo~e.

33. Rezultat mikroskopske analize dat je u Prilogu 1 na kraju poglavlja o sirovinama.


86

Vrsta stene/Rock type1. finozrne stene/fine-grained rocks2. laki beli kamen/light white stone3. pe{~ari/sandstones

4. granit i granodiorit/granite & granodiorite5. granitporfir/granite porphyry6. diorit/diorite7. mika{ist/mica-schist8. filit/phyllite9. ro`nac/chert

10. nedovoljno definisana stena/unsufficiently defined rock

Ukupno u / Total in %2,6730,6637,34

2,674,004,001,339,346,661,33

Tabela 3. û~uge: zastupljenost sirovina.Table 3 . û~uge: frequencies of raw materials.

Sl. 52. û~uge: zastupljenost sirovina.Fig. 52. û~uge: frequencies of raw materials.

40

35

30

25

% 20

15

10

50

f i n o z r

n e s t e n

e /

f i n e -

g r a i n e

d r o c k s

l a k i b

e l i k a m

e n /

l i g h t w h i t

e s t o n

e p e

{ ~ a r i /

s a n d s

t o n e s

m a g m a

t s k e s t e n

e /

i g n e o u

s r o c k s

o s t a l o /

o t h e r



6. Diorit. ^vrsta i otporna stena, po fizi~ko-mehani~kim osobinama veoma sli~nagranitu.

7. Mika{ist. Ve}i komad mika{ista bio je iskori{}en kao radna plo~a.8. Filit. Filit, prete`no tamno sive boje, naj~e{}e je bio kori{}en za izradu bruseva,

ali i gla~alica za ko{tane igle.9. Ro`nac. Zastupljeni su varijeteti krem bele i sive boje.10. Nedovoljno definisana stena. Re~ je o neraspoznatljivoj, vrlo sitnozrnoj steni oker

boje, vrlo kompaktnoj i tvrdoj.

Tipologija

Materijal prikupljen 1990. godine je pokazao siroma{tvo u broju nalaza, oblicima i izborumahom nekvalitetnih sirovina (tabela 4; sl. 53–55).


87

Vrsta stene/Rock typelaki beli kamen/light white stonelaki beli kamen/light white stone

laki beli kamen/light white stonelaki beli kamen/light white stonelaki beli kamen/light white stonelaki beli kamen/light white stonelaki beli kamen/light white stonelaki beli kamen/light white stonelaki beli kamen/light white stonelaki beli kamen/light white stonepe{~ar/sandstonero`nac/chertfinozrne stene/fine-grained rockspe{~ar, nedefinisana stena/sandstone, unidentified rockpe{~ar/sandstonepe{~ar/sandstonefilit/phyllitepe{~ar/sandstonepe{~ar/sandstonepe{~ar, granit/sandstone, granite

pe{~ar, granit, diorit, filit/sandstone, granite, diorite, phyllitepe{~ar/sandstonepe{~ar, filit/sandstone, phyllitefilit/phyllite

filit/phyllitepe{~ar, granitporfir/sandstone, granite porphyrygranitporfir, mika{ist/granite porphyry, mica-schistlaki beli kamen/light white stone

Duìna u/Length in mm7960

9863–117

95

49

6874

70

92

Ukupno/Total1.33 %1,33

1,331,334,001,334,001,331,331,331,331,331,334,001,331,331,331,331,332,67

26,67

4,004,001,33

1,332,672,671,3318,671,33


I/1/bI/3/c

III/?III/1/bIII/1/cIII/2/aIII/2/bIII/3/bV/4/aV/4/cVI/1/aVI/1/bVI/4/cXI/?XI/1/aXI/1/bXI/4/aXI/4/cXI/4/dXI/6/?

XI/6/a

XI/6/bXII/1/aXII/1/b

XII/?XIVradne plo~e/working platessadiljka?/implanting tool?fragmenti/fragmentsoblutak/pebble

Tabela 4. û~uge: zastupljenost tipova alatki.Table 4. û~uge: frequencies of tool types.




88

45

40

35

30

25%

20

15

10

5

0

Sl. 53. û~uge: zastupljenost vrsta alatki.Fig. 53. û~uge: frequencies of tool classes.

s e k

i r e / a x e

s

t e s l e /

a d z e s

d l e t a

/ c h i s

e l s

~ e k i } i / h

a m m e

r s

g l a ~ a l i c e / g

r i n d s

t o n e s

b r u s

e v i / w h e

t s t o n

e s

` r v n j e v i /

q u e r n

s

o s t a l

o / o t h e

r

Sl. 54. Oru|e od gla~anog kamena iz û~uga: 1. gla~alica XI/6/a; 2. sadiljka; 2. ~eki} VI/4/c.Fig. 54. Ground stone tools from u~uge: 1. grindstone XI/6/a; 2. implanting tool; 2. hammer VI/4/c.

1

2

3




89

Sl. 55. Oru|e od gla~anog kamena iz û~uga: 1. gla~alica XI/6/c; 2. brus XII/1/b; 3. ~eki} VI/1/b;4. tesla III/1/c; 5. tesla III/2/a; 6. tesla III/3/b; 7. gla~alica XI/1/a; 8. gla~alica XI/4/c; 9. sekiraI/3/c; 10. dleto V/4/a.Fig. 55. Ground stone tools from û~uge: 1. grindstone XI/6/c; 2. whetstone XII/1/b; 3. hammerVI/1/b; 4. adze III/1/c; 5. adze III/2/a; 6. adze III/3/b; 7. grindstone XI/1/a; 8. grindstone XI/4/c;9. axe I/3/c; 10. chisel V/4/a.

1

4

7 10

2 3

5 6

8

9



Alatke sa se~icom (I, III, V) su prikupljene u vrlo malom broju i ~ine tek petinu odukupnog broja oru|a. Sve su bile izra|ene od lakog belog kamena, tehnikom okresivanjai uz vrlo malo gla~anja uz se~icu. Brojni odbici sa tragovima gla~ane povr{ine, nalaèni usvim slojevima naselja, svedo~e o tome da su gla~ane alatke svakako bile prisutnije u ìvo-

tu ovog vin~anskog naselja. êki}i (VI) su tako|e malobrojni, ali su zato izra|eni od kva-litetnih stena, uglavnom finozrnih, ~vrstih i tvrdih. Mi{ljenja smo da se ovde radi o vrlootupljenim alatkama sa se~icom koje su bile u sekundarnoj upotrebi kao ~eki}i. Najbroj-niji predmeti su alatke sa abrazivnim svojstvima. One su zastupljene sa 42 primerka, {topredstavlja ~ak 65 % od ukupnog broja objekata gla~ane industrije (sl. 53). To su razne vrstegla~alica (XI), ru~nih i stati~nih, kao i onih za obradu ko{tanih {ila i igala, zatim `rvnjevi(XIV) i radne plo~e.

Predmeti od gla~anog kamena podjednako su zastupljeni u svakom sloju, uvek u ma-lom broju i ravnomerno raspore|eni po celoj povr{ini iskopa, tako da se, bez obzira na broj-ne gla~alice, za sada ne moè da govori o postojanju organizovanih radionica za izradu kame-nih alatki. Ovo je jo{ jedno vin~ansko naselje koje pokazuje, kako izborom sirovina, tako ibrojem vrsta alatki i kvalitetom njihove izrade, da je krajem vin~anske kulture postojalaizvesna devalvacija u proizvodnji oru|a od gla~anog kamena.

DIVOSTIN

Divostin se nalazi 7 km zapadno od Kragujevca, na putu za Gornji Milanovac, u blagompobr|u centralne Srbije. Sam lokalitet je sme{ten na ju`noj padini ka Divostinskom poto-ku, okruèn sa nekoliko izvora. Nalazi{te je poznato od rekognosciranja iz 1952. godine, asistematsko istraìvanje je obavljeno u periodu od 1968. do 1970. godine, u okviru ame-ri~ko-jugoslovenskog projekta. Istraèna je povr{ina od oko 2400 m 2 u sloju od 0,4 m do1,8 m debljine. Samo naselje je imalo povr{inu od oko 15 ha, dok se povr{inski nalazi pro-

stiru na povr{ini od oko 50 ha (Bogdanovi} 1988: 35). Istraìvanjima je potvr|eno postojanje dve osnovne faze naseljavanja – star~eva~ka Divostin I i mla|evin~anska DivostinII. Izme|u Divostina I i II nije bilo jasnog razgrani~enja u vidu primetnog sterilnog sloja,a ~esto su obe faze nalaène zajedno. Nakon vin~anskog perioda lokalitet vi{e nije bio na-stanjivan u praistoriji.

Oru|e od gla~anog kamena ispitano je od strane B. Princ i B. Galdikas, koji su obra-dili uzorak od 658 celih i fragmentovanih predmeta ove vrste. Ukrasni i kultni predmetiobra|eni su zajedno sa predmetima iste vrste (Prinz 1988; McPherron – Rasson – Galdi-kas 1988).

Sirovine

Kori{}ene su razne vrste stena za izradu predmeta od gla~anog kamena. Najzastupljenijesu bile finozrne sivozelene stene i laki beli kamen, ovaj drugi naro~ito u vin~anskoj fazinaselja (tabela 5; sl. 56). 34

1. Finozrne kontaktno metamorfne i sedimentne stene. Kori{}ene su finozrne stenesive boje koje su od istraìva~a protuma~ene kao kvarcit. Me|utim, mi{ljenja smo, naosnovu dosada{njih ispitivanja sirovina sa vin~anskih i star~eva~kih lokaliteta, da se i ovderadi prete`no o kornitima i silifikovanim pelitima, karakteristi~nih sivozelenih boja. Ovestene kori{}ene su uglavnom u fazi Divostin I (46 %).

34. Za stene pod rednim brojem 5, 6 i 7 nemamo podataka o broj~anoj i procentualnoj zastupljenosti. Ta-bela je preuzeta (Prinz 1988: 285).


90



2. Laki beli kamen. Kori{}en je kamen bele i prljavo bele boje razli~itog stepena tvr-do}e (3–6 po Mosu). Protuma~ena je kao porcelanit.

3. Jadeit, serpentinit i serpentin. Ove stene su bile kori{}ene za male alatke.4. Ostalo. Pod ovim nazivom svrstane su razne magmatske, metamorfne i sedimentne

stene koje se u materijalu od gla~anog kamena pojavljuju u malom broju primeraka. To sugranodiorit, diorit, gabro, mikro-gabro, muskovitsko-amfibolski {kriljac, amfibolit, gnajs,kre~njak, silifikovani pe{~ar. Od ovih stena su bile izra|ene prete`no alatke sa se~icom iponeki ~eki}, buzdovan i `rvanj, a bile su zastupljene u svim periodima naselja.

5. Pe{~ari. Ove stene pominju se kao sirovine od kojih su bili izra|eni `rvnjevi i ras-tira~i. Re~ je o kompaktnim sedimentnim stenama koje se prete`no sastoje od kvarca,feldspata i liskuna. Ovde su uvr{}eni i jedan primerak od glinca sa primesama peska, kaoi slabo metamorfisani pe{~ar.

6. Malahit i azurit. Od malahita su bile izra|ene perle i privesci. Azurit je, u odno-su na malahit sasvim malobrojan. Svi komadi ovih stena su vrlo mali, najve}i imaju 1 cmu pre~niku (Glumac 1988: 457).


91

Vrsta stene/Rock type1. finozrne stene/fine-grained rocks2. laki beli kamen/light white stone3. jadeit – serpentinit / jadeite – serpentinite

4. ostalo / other5. pe{~ari / sandstones6. malahit, azurit / malachite, azurite7. kre~njak, mermer, kalcit / limestone, marble, calcite

Ukupno u / Total in %16,5472,684,65

6,13

Tabela 5. Divostin: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama (po Prinz 1988).Table 5. Divostin: distribution of raw materials by cultural phase (after Prinz 1988).

Sl. 56. Divostin: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama (Prinz 1988).Fig. 56. Divostin: distribution of raw materials by cultural phase (Prinz 1988).

40

3530

25

% 20

15

10

5

0

f i n o z r

n e s t e n

e /

f i n e -

g r a i n e

d r o c k s

l a k i b

e l i k a m

e n /

l i g h t w h i t

e s t o n

e

j a d e i t

, n e f r

i t /

j a d e i t

e, n e

p h r i t

e

o s t a l o /

o t h e r

Divostin I3,72 %1,674,65

6,13

Divostin II7,81 %59,671,86

1,49

Divostin IDivostin II



7. Kre~njak, mermer, kalcit. Kao sirovine za ukrasne predmete pominju se, poredve} navedenih serpentinita, finozrnih alevrolita i pe{~ara, jo{ i beli kre~njak, mermer ikalcit.


92

Vrsta stene/Rock type

finozrne, ostale stene/fine-grained& other rocks

finozrne, ostale stene/fine-grained& other rocks

jadeit/serpentinit / jadeite/serpentinite

finozrne stene / fine-grained rocks

finozrne, ostale stene, jadeit/serpentinit/ fine-grained & other rocks,

jadeite/serpentinite

finozrne stene, laki beli kamen, jadeit/serpentinit, ostale stene /fine-grained & other rocks, lightwhite stone, jadeite/serpentinite

finozrne stene, laki beli kamen, jadeit/serpentinit / fine-grained rocks,light white stone, jadeite/serpentinite

finozrne stene, laki beli kamen, jadeit/serpentinit, ostale stene /fine-grained & other rocks, lightwhite stone, jadeite/serpentinite

finozrne stene, laki beli kamen /fine-grained rocks, light white stone

finozrne stene, laki beli kamen /fine-grained rocks, light white stone

laki beli kamen / light white stone

finozrne stene, ostale stene, jadeit/serpentinit / fine-grained &other rocks, jadeite/serpentinite

ostale stene / other rockspe{~ari / sandstonespe{~ari / sandstones

malahit, azurit, kre~njak /malachite, azurite, limestone

malahit, azurit, kre~njak /malachite, azurite, limestone

kre~njak, mermer, serpentinit /limestone, marble, serpentinite

kre~njak, mermer / limestone, marble

malahit / malachite

Duìna u/Length in mm

72–142

62–100

32–5739–46

34–60

47–115

37–75

43–128

38–234

67–122

72–131

?

Ukupno/Total

3,90 %

1,30

0,740,56

2,60

18,96

1,86

15,42

24,72

7,06

3,35

3,72

111010

DivostinII

0 %

0,19

00

0,37

13,01

1,49

13,01

20,82

5,02

2,79

2,79

+

+

+

DivostinI

3,90 %

0,93

0,370,56

1,49

1,30

0

0,19

0,56

0,37

0

0,19

+

+

+

+


1–(I/1/c)

2–(VI/1/f)

3–(V/4/a–c)4–(V/4/b)

5–(I/1/c–d, V/4/b–c)

6–(III/1/a–c)

7–(III/1/a–c)

8–(III/5/b, III/6/c)

9–(III/3/b)

10–(III/1/c)

11–(III/1/c)

12–(II/2/a, VII/2/b)

buzdovani/maceheads`rvnjevi/quernsrastira~i/pounders

perle/beads

privesci/pendants

prstenje/rings

perforirane plo~ice/pierced tablets

»labrete«/»labrets«

Tabela 6. Divostin: zastupljenost tipova alatki po kulturnim fazama (klase oru|a 1–12 po Prinz 1988;tipovi alatki u zagradama po Antonovi} 1992).Table 6. Divostin: distribution of tool types by cultural phase (tool classes 1–12 after Prinz 1988; tooltypes in brackets after Antonovi} 1992).



Tipologija

Alatke od gla~anog kamena iz Divostina bile su svrstane u 12 grupa na osnovu oblika, tra-gova upotrebe, dimenzija i sirovina od kojih su bile izra|ene. Ovde je dat pregled po gru-

pama i najpribli`nija paralela sa materijalom iz Vin~e (Prinz 1988: 261–275; Antonovi}1992: 9–16). U statisti~ku obradu nisu uklju~eni `rvnjevi, rastira~i, kao i razni ukrasnipredmeti poput perli, privezaka i prstenja (tabela 6; sl. 57–59).


93

Sl. 57. Divostin: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim fazama (Prinz 1988).Fig. 57. Divostin: distribution of tool classes by cultural phase (Prinz 1988).

60

50

40

% 30

20

10

0

s e k i r e /

a x e s

p e r f o r

i r a n o

o r u |

e /

p e r f o r

a t e d t

o o l s

t e s l e /

a d z e s

d l e t a / c h i s

e l s

~ e k i }

i / h a m

m e r s

Sl. 58. Divostin: duìne celih alatki (grupe 2, 3, 4, 6, 8, 9, 10; Prinz 1988).Sl. 58. Divostin: lengths of complete tools (classes 2, 3, 4, 6, 8, 9, 10; Prinz 1988).

25

20

15%

10

5

0

3 0 – 4

0 4 0

– 5 0

5 0 – 6

0 6 0

– 7 0

7 0 – 8

0 8 0

– 9 0

9 0 – 1

0 0

1 0 0 –

1 1 0

1 1 0 –

1 2 0

1 2 0 –

1 3 0

1 4 0 –

1 5 0

> 1 5

0

Divostin IDivostin II

mm




94

Sl. 59. Oru|e od gla~anog kamena iz Divostina (Prinz 1988): 1. sekira I/1/c; 2. ~eki} VI/1/f; 3. dletoV/4/a; 4. dleto V/4/b; 5. dleto V/4/b; 6. tesla III/1/c; 7. tesla III/1/a; 8. tesla III/5/b; 9. tesla III/3/b;10. tesla III/1/c; 11. tesla III/1/c; 12. perforirana sekira II/2/a.Fig. 59. Ground stone tools from Divostin (Prinz 1988): 1. axe I/1/c; 2. hammer VI/1/f; 3. chiselV/4/a; 4. chisel V/4/b; 5. chisel V/4/b; 6. adze III/1/c; 7. adze III/1/a; 8. adze III/5/b; 9. adze III/3/b;10. adze III/1/c; 11. adze III/1/c; 12. perforated axe II/2/a.

1 2 3

4

6 7 8 9

5

10 11 12



U starijoj fazi Divostin I preovladavale su alatke sa elipsoidnim i ~etvorougaonimpopre~nim presekom – masivne valjkaste i minijaturne valjkaste sekire (I). Bile su izra|eneod jadeita/serpentinita, finozrnih i sitnozrnih magmatskih stena, ali nikada od lakog belogkamena. Nasuprot njima, u Divostinu II nalaène su tesle (III) sa so~ivastim popre~nim

presekom, karakteristi~nim za alatke izra|ene od lakog belog kamena. Alatke sa se~icomsu bile kori{}ene u obradi drveta. Kada je re~ o ~eki}ima (VI), u Divostinu I bili su zastup-ljeni masivni valjkasti ~eki}i izra|eni od finozrnih i od magmatskih stena. U Divostinu II sunajverovatnije alatke sa se~icom, o{te}ene u distalnom delu, kori{}ene sekundarno kao ~eki-}i. Perforirane alatke su karakteristi~ne za mla|e slojeve u Divostinu. Prema tipologiji izVin~e ove perforirane alatke su zastupljene sekirama tipa II/2/a i perforiranim ~eki}imatipa VII/2/b. @rvnjevi (XIV) su nalaèni uglavnom fragmentovani, a sa~uvano je tek 16celih primeraka velikih dimenzija. U odnosu na njih je iznena|uju}e mali broj rastira~a.Od ukrasnih predmeta pominju se perle, privesci, prstenje, perforirane plo~ice i labreteod kre~njaka, mermera, serpentinita, malahita i sasvim retko od azurita. Poti~u prete`noiz perioda Divostin II, a manje iz Divostina I.

U Divostinu su, od alatki sa se~icom, zabeleèni polufabrikati samo od lakog belogkamena, dok su od ostalih stena poznati samo finalni proizvodi. Tako|e postoje primercikoji dokazuju da su se i ukrasni predmeti od malahita i azurita proizvodili u samom nase-lju. U slojevima Divostin II verovatno da je postojala radionica za izradu alatki sa se~icom,sude}i na osnovu gustine nalaza gla~anih oru|a.

DONJA BRANJEVINA

Donja Branjevina se nalazi na severoistoku Ba~ke, zapadno od sela Deronje kod Odàka,udaljena od leve obale Dunava oko 4 km. Lokalitet je sme{ten na nekada{njoj obali Du-nava, na uzdignutom terenu koji je u pro{losti bio mo~varan. Nalazi{te je otkriveno u leto

1965. godine prilikom izgradnje re~nog nasipa, a sa~uvano od uni{tavanja zaslugom sada ve}pokojnog Sergeja Karmanskog. Od tada se ovde vr{e za{titna i sistematska iskopavanja,u organizaciji Arheolo{ke zbirke iz Odàka, Gradskog muzeja iz Sombora i Mladih istraì-va~a Vojvodine. Do sada je iskopano 26 sondi i kulturni sloj debljine do 2 m.

Naselje je osnovano tokom ranog neolita. Najdublji slojevi (stratum III) hronolo{kiodgovaraju protostar~eva~koj grupi, paralelnoj sa slojem Lepenski Vir IIIb (Brukner – Jo-vanovi} – Tasi} 1974: 42), odnosno monohromnoj fazi grupe Donja Branjevina ( Karmanski 1990: 68). Trajalo je tokom celog srednjeg neolita, sa naizmeni~nom dominacijom klasi~nestar~eva~ke i kere{ke kulture. Tuma~enja kulturnih slojeva u srednjem neolitu (stratumiII i I, zatim stratumi III’–I’ utvr|eni u nekim kulturnim jamama; Karmanski 1979: 3) surazli~ita kod raznih autora. Stratum II u kulturnom smislu pripada star~eva~koj fazi II a–b(Brukner – Jovanovi} – Tasi}: 1974, 49), odnosno fazi kaplji~astog belog slikanog ornamen-ta grupe Donja Branjevina ( Karmanski 1990: 68). Stratum I pripada poznoj fazi kere{kekulture (Brukner – Jovanovi} – Tasi} 1974: 56), a po drugom tuma~enju star~eva~koj kul-turi (Karmanski 1990: 68). Stratumi III’–II’ opredeljeni su u kere{ku kulturu (Karmanski1990, 68; Karmanski 1991: 4–5; Peri} 1998: 25–26), dok stratum I’ pripada star~eva~kojkulturi (Karmanski 1991: 3–4). Ipak, postoji i mi{ljenje da je naselje u Donjoj Branjeviniu hronolo{kom smislu paralelno sa fazama Lepenski Vir III a–b, a razlike kulturnog sadr-àja su pre posledica geografskog poloàja gde dolazi do preklapanja star~eva~ke i kere{kekulture, nego razli~ite kulturne pripadnosti pojedinih faza razvoja ( Peri} 1998: 26). U po-vr{inskim slojevima zabeleèno je prisustvo i kasnijih kulturni epoha sve do srednjeg veka(Karmanski 1979: 2).

Sa lokaliteta Donja Branjevina ispitan je uzorak od 99 alatki od gla~anog kamenakoje poti~u iz srednjeneolitskih (star~eva~kih i kere{kih) slojeva, dok u ranoneolitskim slo-

jevima nije na|en ni jedan primerak gla~anog alata ( Antonovi} 2002).


95









upotrebljavani i neobra|eni obluci od ~vrstih i kompaktnih stena. êki}i su bili izra|eniod raznovrsnih stena i kod njih se ne prime}uje ona uniformnost kao kod alatki sa se~icom.Brusne alatke su ipak najbrojnije. Najvi{e su zastupljene velike stati~ne gla~alice (XI/6) idelovi `rvnjeva. Bile su izradjene od pe{~ara i magmatskih stena.

Ovde moramo da naglasimo da je koncentracija brusnih alata najve}a u sondamaXIII, XIX, XX, XXI i XXIV, ~eki}a i brusnih alatki u sondama VIII i X, a onih sa se~i-com u sondama I, II i III iz 1965–1966. godine. Ovo moè da ukazuje na potencijalna ra-dioni~ka mesta, gde bi u sondama iz 1965–1966. godine bila skoncentrisana obrada drveta,


99

Sl. 61. Donja Branjevina: zastupljenost vrsta alatki.Fig. 61. Donja Branjevina: frequencies of tool classes.

14

12

10

8%

6

4

2

0

s e k

i r e / a x e

s

t e s l e /

a d z e s

d l e t a /

c h i s e l s

~ e k i } i

/ h a m

m e r s

g l a ~ a l i c e / g

r i n d s

t o n e s

r a s t i

r a ~ i / p

o u n d

e r s

` r v n j e

v i / q u e

r n s

Sl. 62. Donja Branjevina: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 62. Donja Branjevina: lengths of complete ground-edge tools.

60

50

40

% 30

20

10

0

2 0 – 3

0 3 0

– 4 0

4 0 – 5

0 5 0

– 6 0

6 0 – 7

0 7 0

– 8 0

8 0 – 9

0

9 0 – 1

0 0 >

1 0 0

mm




100

Sl. 63. Oru|e od gla~anog kamena sa Donje Branjevine: 1. sekira I/1/a; 2. sekira I/1/c; 3. sekiraI/3/e; 4. sekira I/5/e; 5. sekira I/1/e; 6. sekira I/2/c; 7. dleto V/2/e; 8. sekira I/5/c; 9. dleto V/1/b;10. dleto V/2/d; 11. dleto V/7/a.Fig. 63. Ground stone tools from Donja Branjevina: 1. axe I/1/a; 2. axe I/1/c; 3. axe I/3/e; 4. axeI/5/e; 5. axe I/1/e; 6. axe I/2/c; 7. chisel V/2/e; 8. axe I/5/c; 9. chisel V/1/b; 10. chisel V/2/d;11. chisel V/7/a.

1

3

4

7

10 11

2

5

86

9




101

Sl. 64. Oru|e od gla~anog kamena sa Donje Branjevine: 1. tesla III/1/a; 2. tesla III/2/a; 3. teslaIII/4/a; 4. tesla III/5/d; 5. tesla III/4/e; 6. tesla III/6/b; 7. gla~alica XI/6/d; 8. rastira~ XIII/1;9. gla~alica XI/6/c; 10. `rvanj XIV; 11. gla~alica XI/6/a; 12. gla~alica XI/1/a.Fig. 64. Ground stone tools from Donja Branjevina: 1. adze III/1/a; 2. adze III/2/a; 3. adze III/4/a;4. adze III/5/d; 5. adze III/4/e; 6. adze III/6/b; 7. grindstone XI/6/d; 8. pounder XIII/1; 9. grind-stone XI/6/c; 10. quern XIV; 11. grindstone XI/6/a; 12. grindstone XI/1/a.

1

7

10

2

8

3

4 5

6

9

11 12




102

Sl. 65. Oru|e od gla~anog kamena sa Donje Branjevine: 1. ~eki} VI/1/c; 2. ~eki}-oblutak VI/6;3. ~eki} VI/3/c; 4. ~eki} VI/1/f; 5. ~eki} VI/5/f; 6. ~eki} VI/5/e; 7. ~eki} VI/5/b; 8. ~eki} VI/2/c;9. ~eki} VI/3/d.Fig. 65. Ground stone tools from Donja Branjevina: 1. hammer VI/1/c; 2. pebble-hammer VI/6;3. hammer VI/3/c; 4. hammer VI/1/f; 5. hammer VI/5/f; 6. hammer VI/5/e; 7. hammer VI/5/b;8. hammer VI/2/c; 9. hammer VI/3/d.

1

3

7 9

6

2

4

8

5



a u sondama sa ~eki}ima i brusnim alatkama verovatno se odvijala obrada ~vrstih mate-rijala i prerada hrane.

Donja Branjevina je, kada je re~ o industriji gla~anog kamena, veoma zanimiljiv i zna-~ajan lokalitet. Izvori sirovina za izradu kamenog alata nalaze se dosta daleko od samog

naselja. Podjednako su udaljene planine centralne Srbije kao i Karpatski masiv. Detaljnijaanaliza stena od kojih su bili izra|eni kameni alati mo}i }e da ukaè na konkretnije kon-takte i puteve dono{enja ovih va`nih sirovina. Po pitanju izrade, na alatkama od gla~anogkamena prime}uje se vrlo interesantna pojava. Iako se alatke sa se~icom izra|uju od fino-zrnih stena i tehnikom okresivanja i gla~anja, na velikim odbicima, pri ~emu bi alatke popravilu morale da imaju polukruàn presek, ove u Donjoj Branjevini su naknadno obra|i-vane tako da im se da elipsoidan, kruàn ili ~etvrtast popre~ni presek. Ovako obra|ene alat-ke dobijaju donekle masivan izgled i podse}aju na alatke koje se izra|uju od oblutaka kao {to

je to slu~aj na naseljima u \erdapu. Ovo je veoma interesantna te`nja neolitskih majstorau Donjoj Branjevini da alatkama koje po obliku, sirovinama i tehnologiji izrade pripadajukrugu star~eva~kih i vin~anskih naselja centralne Srbije daju izgled primitivnijeg oru|a.

LEPENSKI VIR

Lokalitet Lepenski Vir nalazi se u \erdapskoj klisuri, na desnoj obali Dunava, zapadno odu{}a Boljetinske reke u Dunav, sme{ten na re~noj terasi, u manjoj potkovi~astoj uvali. Istra-ìvanja ovog praistorijskog naselja izvr{ena su u okviru projekta \erdap I, u periodu od1965. do 1970. godine. Istraèna je povr{ina od oko 2600 m 2 i sloj prose~ne debljine 3,5 m ukome je, pored tragova kasnijih epoha, konstatovano devet mezolitskih i neolitskih gra|e-vinskih horizonata. Lokalitet pripada, najve}im delom, mezolitskoj kulturi Lepenskog Vira(horizonti Proto–Lepenski Vir, Lepenski Vir I i II), a nakon i{~ezavanja te kulture ovde senaseljavaju nosioci star~eva~ke kulture (horizonti Lepenski Vir III a–b; Srejovi} 1979: 36).

Generalno mi{ljenje je da horizonti Proto–Lepenski Vir, Lepenski Vir I i II pripadaju me-zolitu, dok je Lepenski Vir III svrstan u rani i srednji neolit (protostar~eva~ka i star~eva~kakultura; Radovanovi} 1996: 3–12). Me|utim, postoje i stavovi da samo naselje na Lepen-skom Viru predstavlja tek jedno stalno ribarsko naselje na kome nema sigrnih dokaza o po-stojanju zemljoradnje, a ~iji su stanovnici, igrom slu~aja, ìveli na samom po~etku neolitau ovoj, na neki na~in geografski izolovanoj oblasti (M. Gara{anin 1982: 86).

U analizi industrije gla~anog kamena sa Lepenskog Vira obuhva}eno je 119 pred-meta ove vrste iz mezolitskih i neolitskih slojeva (Lepenski Vir I, II, III). 36 Obra|eni suupotrebni, ukrasni i razni kultni predmeti. Moramo da istaknemo da se oru|e od gla~anogkamena pojavljuje ve} od mezolitskih slojeva Lepenskog Vira Ia.

Sirovine

Na lokalitetu Lepenski Vir bile su kori{}ene vrlo raznovrsne stene za izradu predmeta odgla~anog kamena (tabela 9). Najverovatnije da su dobavljane iz {ire okoline naselja ( Sre-

jovi} 1969: 150). Najvi{e materijala verovatno poti~e iz obli`njih re~ica i potoka u kojimasu nalaèni u obliku oblutaka (Srejovi} – Babovi} 1983: 203). Neke sirovine su ipak moraleda budu dono{ene iz udaljenih krajeva, kao {to su mermer i nefrit.

36. Analiza je izvr{ena uvidom u materijal koji je sme{ten u Narodnom muzeju u Beogradu, a ljubazno{}uLj. Babovi}, kao i pomo}u podataka koje pruàju terenska dokumentacija i radovi o Lepenskom Viru.

Uzorak od 119 primeraka odnosi se na oru|e, dok su nam ukrasni i kultno-magijski predmeti bili dostupnisamo iz literature. Skulpture i `rtvenici nisu obuhva}eni ovom studijom s obzirom da po na~inu obrade nespadaju u objekte gla~ane industrije.


103



1. Finozrne kontaktno metamorfne i sedimentne stene. Ove stene su bile dobro za-stupljene, a od njih su pravljene sekire, tesle i dleta.

2. Pe{~ari. Obluci od kvarcnog pe{~ara su bili vrlo zastupljeni na lokalitetu LepenskiVir. Od njih su bili izra|eni `rtvenici i skulpture, ali su sitnozrni varijeteti bili kori{}eni zaizradu skiptara, sekira, tegova (batova), perkutera, trapezoidnih gla~ala koja su bila usa-|ena u podove ku}a i rastira~a koji su pored njih nalaèni ( Srejovi} 1969: 153; Srejovi} –Babovi} 1981: 76–77; Srejovi} – Babovi} 1983: 186–189). Zastupljeni su pe{~ari sa silicij-skim i karbonatnim cementom, kao i sasvim sitnozrni, slabo metamorfisani varijeteti.

3. Kre~njak. Kori{}eno je vi{e varijeteta ovih karbonatnih stena. Slabo silifikovani,kompaktni kre~njak, slabo {kriljav, tvrdo}e oko 5 po Mosu, raznih nijansi sive i svetlosivo-zelene boje. Od njega su bile izra|ene sekire, tesle i ~eki}i. Jedri i tvrdi varijeteti, kao i la-poroviti kre~njaci, bili su kori{}eni za izradu skiptara (Srejovi} – Babovi} 1983: 186–189), doksu sitnozrni kristalasti kre~njaci, beli~asti i crvenkasti bili upotrebljavani za ukrasne pred-mete – perle i amulete (Srejovi} – Babovi} 1981: 72, 92; Srejovi} – Babovi} 1983: 191–197).

4. Laporac. Ova krta i mekana finozrna stena bila je upotrebljena za izradu skipta-ra (Srejovi} – Babovi} 1983: 188).

5. Pra{inac bez kalcita. Makroskopski ova stena je vrlo sli~na prethodnoj, naro~ito posvojim fizi~ko-mehani~kim svojstvima. Krta je i mekana i stoga ju je lako obra|ivati. Odnje su bili izra|eni skiptri (Srejovi} – Babovi} 1983: 188).

6. Graniti. Na lokalitetu Lepenski Vir bili su zastupljeni sitnozrni, vrlo kompaktnivarijeteti sivih boja, od kojih su bili izra|eni ~eki}i.


104


1. finozrne stene/fine-grained rocks

2. pe{~ari/sandstones

3. kre~njaci/limestones

4. laporac/marlstone

5. pra{inac bez kalcita/madstone without calcite

6. granit/granite7. dijabaz/diabase8. andezit/andesite

9. bazi~ne magmatske stene/basic igneous rocks

10. {kriljci/schists11. filit/phyllite12. filitomika{ist/phyllite-mica schist13. gnajsgranit/gneiss granite14. eklogit/ecklogite15. mermer/marble16. serpentinit/serpentinite17. nefrit/nephrite18. malahit, azurit/malachite, azurite

Kulturna pripadnost/Cultural assignment

Lepenski Vir I b–e, III a

Lepenski Vir I c–e, II, III

Lepenski Vir I b–e, II, III a

Lepenski Vir I, II

Lepenski Vir II

Lepenski Vir I e, II, III aLepenski Vir II, III aLepenski Vir III a

Lepenski Vir I b–e, III a

Lepenski Vir I a–b, IILepenski Vir I cLepenski Vir III aLepenski Vir I b–dLepenski Vir ILepenski Vir I b–c, IILepenski Vir III bLepenski Vir I b–cLepenski Vir III a

Predmet/Artefact

sekire, tesle, dleta/axes, adzes, chisels

sekire, skiptri, tegovi, perkuteri, gla~ala,rastira~i/axes, scepters, weights,hammerstones, grindstones, pounders

sekire, tesle, ~eki}i, skiptri, perle,amuleti/axes, adzes, hammers,scepters, beads, amulets

skiptri/scepters

skiptri/scepters

~eki}i/hammerssekire, dleta/axes, chiselssekire/axes

sekire, dleta/axes, chisels

skiptri/sceptersdleta/chiselssekire/axesskiptri/sceptersdleta/chiselsamuleti/amuletssekire, tesle, dleta/axes, adzes, chiselsdleta/chiselsamuleti/amulets

Tabela 9. Lepenski Vir: kori{}enje sirovina po kulturnim hrizontima.Table 9. Lepenski Vir: using of raw materials by cultural horizon.



7. Dijabaz. Ova tvrda i kompaktna magmatska stena bila je iskori{}ena za izradualatki sa se~icom. Kori{}ena je sitnozrna partija, tamnosive boje, karakteristi~ne ofitskestrukture.

8. Andezit. Kori{}eni su sitnozrni varijeteti, tamnosive boje, jedri i tvrdi. Od njih su

bile izra|ene sekire.9. Magmatske stene. Na Lepenskom Viru su kori{}ene razne vrste vrlo sitnozrnihtvrdih bazi~nih stena ~ije definisanje makroskopskom analizom nije bilo mogu}e. Od njihsu bile izra|ene alatke sa se~icom (sekire i dleta), kao i tupe sekire ( Srejovi} 1969: 153).

10. [kriljci. Kristalasti {kriljci su bili ~esto kori{}eni za izradu predmeta od gla~anogkamena na Lepenskom Viru. Bili su kori{}eni amfibolski {kriljac sa granatima i muskovit-sko-hloritski {kriljac, od kojih su bili izra|eni skiptri (Srejovi} – Babovi} 1983: 185–187).

11. Filit. Zastupljena je stena tamnosive boje od koje su bila izra|ena dleta.12. Filitomika{ist. Kori{}ene su partije sive boje sa belim paralelnim mrljama, od

kojih su bile izra|ene sekire.13. Gnajsgranit. Ovaj teksturni varijetet granita ({kriljasti granit) bio je kori{}en za

izradu skiptara (Srejovi} – Babovi} 1983: 185).14. Eklogit. Od ove masivne metamorfne i vrlo tvrde stene su bila izra|ena dleta.15. Mermer. Na Lepenskom Viru su kori{}eni sitnozrni varijeteti bele boje za izra-

du amuleta (Srejovi} – Babovi} 1983: 190–194).16. Serpentinit. Na Lepenskom Viru su kori{}ene kompaktne, delimi~no silifikova-

ne partije ovih tro{nih stena. Boje su maslinastozelene sa svetlijim i tamnijim ìlicama,masnog sjaja. Tvrdo}e su neujedna~ene, 4–4,5 po Mosu. Kori{}eni su za izradu dleta, te-sli i sekira.

17. Nefrit? To je jedra i tvrda stena (oko 5,5 po Mosu), maslinastozelene boje, polu-providna, pritkasta na prelomu. Od nje su bila izra|ena dleta.

18. Malahit i azurit. Kori{}eni su za izradu amuleta (Srejovi} – Babovi} 1981: 92, 94).

Tipologija

Predmeti od gla~anog kamena su predstavljeni oru|em i ukrasnim, odnosno kultno-magij-skim objektima. Ovi poslednji obuhvataju ogrlice i amulete, dok se pod terminom oru|analaze alatke sensu stricto , kao i oni predmeti koji bi se jednako mogli da protuma~e i kaosredstva za rad i kao kultno-magijski instrumenti (batovi – skiptri; Srejovi} – Babovi} 1983:183). Na lokalitetu Lepenski Vir kori{}ene su sekire (I), tesle (III), dleta (V), ~eki}i (VI),skiptri, »tupe sekire« (XV), tegovi odnosno batovi (XVI), gla~alice (XI) i brusevi (XII),rastira~i (XIII), perkuteri – nakovnji, ogrlice i amuleti (tabela 10, sl. 66–70).

Alatke sa se~icom predstavljaju ve}inu u ispitanom uzorku (66,39 %). Sekire su naj-brojnije, a me|u njima je najvi{e masivnih valjkastih sekira, tj. onih koje imaju kruàn,elipsoidan ili nepravilan ~etvorougaon popre~ni presek – tipovi I/1/c, I/1/d, I/1/e, I/2/b,I/3/b, I/3/d, I/4/b, I/5/e. Ovaj podatak je veoma zna~ajan jer ukazuje na izbor sirovi-na. Kori{}eni su prete`no magmatski i pe{~arni obluci koji su obra|ivani iskucavanjem igla~anjem. Veoma je mali broj onih sekira sa polukru`nim popre~nim presekom koji uka-zuje na izbor finozrnih stena i tehniku okresivanja prilikom izrade polufabrikata. To jeslu~aj sa tipovima I/1/a i I/4/a. Sekire se javljaju u svim horizontima Lepenskog Vira, osimu Proto-Lepenskom Viru i Lepenskom Viru I a. Nalaène su na podovima ku}a LepenskogVira I b–e, ponekad zajedno sa skiptrima (ku}e 1, 9, 27, 51), u kamenim konstrukcijamaku}a Lepenskog Vira II i u slojevima Lepenskog Vira III. Tesle su bile slabo zastupljene uoru|u sa Lepenskog Vira. Uglavnom se radi o alatkama sa polukru`nim popre~nim prese-kom, prete`no izra|enim od finozrnih stena. Kao i sekire, nalaène su u ku}ama LepenskogVira I b–c (ku}e 7, 30), u kamenim konstrukcijama Lepenskog Vira II i u slojevima naseljaIII a–b. Dleta predstavljaju ve} ne{to brojniju grupu alatki. I me|u njima su preovladale


105



alatke sa elipsoidnim popre~nim presekom. Nalaèna su, tako|e, u ku}ama Lepenskog ViraI b–e (ku}e 9, 20, 21, 26, 31, 35).

êki}i su bili malobrojni. I ovde se naj~e{}e radi o valjkastim masivnim alatkama iz-ra|enim od granita. Verovatno da su ovi ~eki}i nastali od o{te}enih valjkastih sekira kodkojih nije izvr{eno naknadno o{trenje se~ice. Nalaèni su u ku}ama Lepenskog Vira I b–c(ku}e 3, 8), naseljima II i IIIa.

Izduèni kameni predmeti kru`nog popre~nog preseka, povr{ine obra|ene kuckanjem,prigla~avanjem i gla~anjem, tuma~e se dvojako: kao batovi, odnosno alatke za ubijanjekrupne ribe i divlja~i ( Srejovi} 1969: 152; Srejovi} – Babovi} 1995: 21) i kao kultno-ma-gijski instrumenti – skiptri, prvenstveno zbog bogatog ornamentalnog ukrasa na nekimaod njih (Srejovi} – Babovi} 1983: 183–189). Mi smo usvojili termin skiptri kako bi ovepredmete razlikovali od batova koji se pojavljuju na Velesnici, Rudnoj Glavi itd. Skiptri


106

Kulturna pripadnost/Cultural assignmentLepenski Vir III aLepenski Vir III a–b

Lepenski Vir I b–e, II, III aLepenski Vir I b, II, IIILepenski Vir IIILepenski Vir IIILepenski Vir III?Lepenski Vir II–IIILepenski Vir I eLepenski Vir III a??

Lepenski Vir II–IIILepenski Vir I c – II, III b?Lepenski Vir II – III aLepenski Vir I b–cLepenski Vir ILepenski Vir I c, III b?Lepenski Vir I d–eLepenski Vir I b–cLepenski Vir I d, III bLepenski Vir I, III

Lepenski Vir I eLepenski Vir I eLepenski Vir II–III aLepenski Vir I b–c

Lepenski Vir I, II, III?Lepenski Vir I e, IILepenski Vir I aLepenski Vir I b–e, II, III

Duìna u/Length in mm22385–87

55–21840–1408051–11067–8574115156156117

50–8047–13465121

5537–75

465535–6140–80

389611776

113–455100–117250

Ukupno/Total in %0,851,70

21,0010,920,851,703,360,850,850,850,850,850,85

3,363,360,850,850,850,852,520,850,850,852,522,52

0,850,850,850,85

20,173,360,856,72


I/1/aI/1/b

I/1/cI/1/c–III/1/eI/1/d–III/1/dI/1/dI/1/eI/2/bI/3/bI/3/dI/4/aI/4/bI/5/e

I/1/?III/1/aIII/1/eIII/4/aIII/7/bV/1/aV/1/bV/1/cV/2/cV/4/aV/4/bV/4/b–V/5/a

V/5/aVI/2/bVI/2/cVI/3/c

skiptri/scepterstegovi (batovi)/weights (mallets)gla~ala sa `lebom/grooved grindstonesnedefinisani fragmenti/unidentified fragments

Tabela 10. Lepenski Vir: zastupljenost tipova alatki po kulturnim horizontima.Table 10. Lepenski Vir: distribution of tool types by cultural horizon.



su nalaèni u svim slojevima izuzev u naselju Proto–Lepenskog Vira. Zabeleèni su na po-dovima ku}a Lepenskog Vira I a–e (ku}e 1, 9, 13, 18, 24, 27, 38, 39, 40, 41, 48, 50, 51, 54,57, 61), u slojevima naselja II i III a–b gde su bili nalaèni zajedno sa star~eva~kom kera-mikom. Bili su izra|eni prete`no od {kriljavih metamorfnih stena i pe{~ara (Srejovi} – Ba-

bovi} 1983: 185–189).


107

Sl. 66. Lepenski Vir: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim horizontima.Fig. 66. Lepenski Vir: distribution of tool classes by cultural horizon.

18

16

14

12

10%

8

6

4

2

0

s e k i r e /

a x e s

t e s l e /

a d z e s

d l e t a / c h i s

e l s

~ e k i }

i / h a m

m e r s

g l a ~

a l i c e / g r i n

d s t o n

e s

s k i p t r i

/ s c e

p t e r s

b a t o v

i / m a l e t s

Sl. 67. Lepenski Vir: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 67. Lepenski Vir: lengths of complete ground-edge tools.

20

18

16

14

12% 10

8

6

4

2

0

3 0 – 4

0 4 0

– 5 0

5 0 – 6

0 6 0

– 7 0

7 0 – 8

0 8 0

– 9 0

9 0 – 1

0 0

1 0 0 –

1 5 0

1 5 0 –

2 0 0

> 2 0

0mm

Lepenski Vir ILepenski Vir IILepenski Vir III




108

Sl. 68. Predmeti od gla~anog kamena sa Lepenskog Vira: 1. sekira I/1/a (IB 775; L. Vir IIIb); 2. se-

kira I/1/c (IB 776; L. Vir IIIb); 3. dleto V/1/b (IB 833; L. Vir IIIb – ostava 2); 4. dleto V/4/b (IB255*; nepoznati uslovi nalaza); 5. sekira I/1/d (IB 249*; L. Vir III); 6. ~eki} VI/2/b (IB 334; L. Vir Ie– ku}a 8); 7. ~eki} VI/3/c (IB 309*; L. Vir Ib–c – ku}a 3); 8. tesla III/4/a (IB 234*; ukop L. Vira IIIa);9. tesla III/1/a (IB 833; L. Vir IIIb); 10. sekira I/2/b (IB 248*; nepoznati uslovi nalaza); 11. sekiraI/3/d (IB 633; L. Vir Ie – ku}a 27); 12. dleto V/5/a (IB 256*; L. Vir Ie – ku}a 21).* = Inventarski broj u Narodnom muzeju u Beogradu; ostali inventarski brojevi su iz terenske do-kumentacije Lepenskog Vira.Fig. 68. Ground stone artefacts from Lepenski Vir: 1. axe I/1/a (IB 775; L. Vir IIIb); 2. axe I/1/c(IB 776; L. Vir IIIb); 3. chisel V/1/b (IB 833; L. Vir IIIb – Depot 2); 4. chisel V/4/b (IB 255*;unknown provenience); 5. axe I/1/d (IB 249*; L. Vir III); 6. hammer VI/2/b (IB 334; L. Vir Ie – house8); 7. hammer VI/3/c (IB 309*; L. Vir Ib–c – house 3); 8. adze III/4/a (IB 234*; pit – L. Vir IIIa);9. adze III/1/a (IB 833; L. Vir IIIb); 10. axe I/2/b (IB 248*; unknown provenience); 11. sekira I/3/d(IB 633; L. Vir Ie – house 27); 12. chisel V/5/a (IB 256*; L. Vir Ie – house 21).* = Inventory number in National Museum in Belgrade; other inventory numbers are from the fielddocumentation of Lepenski Vir.

1 2 3

6 7 8

4

5

9 10 11 12




109

Sl. 69. Predmeti od gla~anog kamena sa Lepenskog Vira: 1. sekira I/4/a (IB 232*; ukop L. Vira II-Ia); 2. sekira I/3/b (IB 235*; u sloju kamenja uz profil ku}e 20; L. Vir II); 3. sekira I/4/b (IB 238*;L. Vir III); 4. sekira I/1/b (IB 243*; L. Vir III); 5. tesla III/7/b (IB 242*; L. Vir Ib–c – ku}a 7); 6. ~e-

ki} VI/2/c (IB 240*; ukop L. Vira IIIa); 7. sekira I/5/e (IB 432; L. Vir III); 8. sekira I/1/e (IB 863; L.Vir III); 9. tesla III/1/e (IB 433; L. Vir III); 10. dleto V/4/a (IB 253*; L. Vir Ib–c – ku}a 35); 11. dle-to V/2/c (IB 262*; L. Vir Id–e – pod ku}e 26); 12. dleto V/1/a (IB 646; L. Vir Ib–e – »iznad« ku}e20); 13. dleto V/1/c (IB 261*; L. Vir III)* = Inventarski broj u Narodnom muzeju u Beogradu; ostali inventarski brojevi su iz terenske do-kumentacije Lepenskog Vira.Fig. 69. Ground stone artefacts from Lepenski Vir: 1. axe I/4/a (IB 232*; pit – L. Vir IIIa); 2. axeI/3/b (IB 235*; in the layer of stones by a profile of the house 20; L. Vir II); 3. adze I/4/b (IB 238*;L. Vir III); 4. axe I/1/b (IB 243*; L. Vir III); 5. adze III/7/b (IB 242*; L. Vir Ib–c – house 7); 6. ham-mer VI/2/c (IB 240*; pit – L. Vir IIIa); 7. axe I/5/e (IB 432; L. Vir III); 8. axe I/1/e (IB 863; L. VirIII); 9. adze III/1/e (IB 433; L. Vir III); 10. chisel V/4/a (IB 253*; L. Vir Ib–c – house 35); 11. chiselV/2/c (IB 262*; L. Vir Id–e – floor in the house 26); 12. chisel V/1/a (IB 646; L. Vir Ib–e – »above«the house 20); 13. chisel V/1/c (IB 261*; L. Vir III).* = Inventory number in National Museum in Belgrade; other inventory numbers are from the fielddocumentation of Lepenski Vir.

12 13

1 2 3

4 5

6

7 8

9

10

11



Tegovima se smatraju ve}i obluci sa jednim `lebom po sredini ili dva `leba na krajevima. Smatra se da su bili kori{}eni u ribolovu ili kao neka vrsta primitivnih maljeva(Srejovi} 1969: 153). Upravo zbog ove poslednje mogu}nosti, a i zbog njihove identi~no-sti sa predmetima iz Velesnice i Rudne Glave, smatramo da je prikladniji naziv za ovepredmete batovi. Na|eni su u slojevima Lepenskog Vira I e i II ( Srejovi} 1969: 159–160).


110

Sl. 70. Predmeti od gla~anog kamena sa Lepenskog Vira: 1. bat XVI (IB 805; L. Vir II); 2. bat-skiptar(IB 942; L. Vir I–II; Srejovi} – Babovi} 1983: 187); 3. bat-skiptar (IB 941; L. Vir I–II; Srejovi} – Babo-vi} 1983: 189); 4. amulet (IB 884; L. Vir Ib–c; Srejovi} – Babovi} 1983: 190).Fig. 70. Ground stone artefacts from Lepenski Vir: 1. mallet XVI (IB 805; L. Vir II); 2. mallet-scepter(IB 942; L. Vir I–II; Srejovi} – Babovi} 1983: 187); 3. mallet-scepter (IB 941; L. Vir I–II; Srejovi} –Babovi} 1983: 189); 4. amulet (IB 884; L. Vir Ib–c; Srejovi} – Babovi} 1983: 190).

1

2 3 4



Na Lepenskom Viru su, od gla~alica, naj~e{}e kori{}ene ve}e trapezoidne plo~e odcrvenkastog sitnozrnog pe{~ara, usa|ene u podove ku}a. Ovi objekti su najverovatnijesluìli za obradu drugih vrsta oru|a ( Srejovi} 1969: 153). Tako|e su bile zastupljene i gla-~alice za ko{tane igle i {ila, sa plitkim `lebom po sredini, tako|e izra|ene od pe{~ara. Gla~a-

lice usa|ene u podove ku}a pratili su i rastira~i. Svi ovi objekti nalaèni su u horizontimaLepenskog Vira I.Tupe sekire su naziv za ve}e oblutke od tvrdih magmatskih stena koji su na jednoj

strani ugla~ani, ali nemaju o{tru se~icu ( Srejovi} 1969: 153). Smatramo da se i ovde radi omasivnim valjkastim sekirama kod kojih, nakon otupljivanja, nije izvr{eno novo o{trenjese~ice, pa je alatka verovatno bila u sekundarnoj upotrebi kao ~eki}. Zbog malo podataka nemoèmo da utvrdimo da li ove tupe sekire imaju sli~nosti sa sekirama oblucima koje su bileu upotrebi na Velesnici, a koje daju utisak »tupih sekira«. Ovi predmeti su u LepenskomViru nalaèni na podovima ku}a naselja I d–e (ku}e 1, 21, 27, 32, 37).

Ogrlice i amuleti svrstani su u ukrasne, odnosno u kultno-magijske objekte. Osimsirovina organskog porekla koje su kori{}ene za njihovu izradu, bili su upotrebljavani ikre~njaci lepih boja, mermer, malahit i azurit (Srejovi} – Babovi} 1981: 71–72, 92–94;Srejovi} – Babovi} 1983: 190, 194). Nalaèni su u svim slojevima Lepenskog Vira, izuzevu horizontu Proto–Lepenskog Vira.

Kod jednog broja alatki sa se~icom izvr{ena je analiza tragova upotrebe. Ustanovljeno je, tom prilikom, da alatke imaju mahom tragove koji nastaju u obradi drveta – tragovikarakteristi~ni za tesle i klinove. Tako|e su bile upotrebljavane i kao retu{eri svojim bo~-nim i temenim delovima. Kao retu{eri su kori{}eni i pojedini skiptri.

Za sada nema dovoljno dokaza da bi se utvrdilo da li je obrada objekata od gla~anogkamena vr{ena u samom naselju ili van njega.

SUPSKA

Neolitsko nalazi{te Stublina u selu Supska sme{teno je na desnoj strani Velike Morave, 4km severoisto~no od ]uprije. Lokalitet je iskopavan 1956. godine od strane Arheolo{koginstituta SAN i Narodnog muzeja iz Beograda ( D. Gara{anin – M. Gara{anin 1979). Loka-litet ima oblik platoa, a prese~en je dubokom jarugom koja lokalitet deli na severni i ju`nideo. U prvom je istraèna povr{ina od 38,6 m 2, a u drugom 18 m 2, u sloju debljine do 3,81 m.U severnom delu je bila zastupljena isklju~ivo vin~anska kultura u svim svojim fazama, a u

ju`nom delu, pored vin~anskih slojeva koji nisu tako jasno izraèni kao u severnom delu,zastupljen je i kasnostar~eva~ki sloj (Star~evo III po D. Gara{anin) koji je na vi{e mestabio poreme}en. Na severnom delu lokaliteta izdvojeno je devet slojeva u kojima su zastup-ljene sve faze vin~anske kulture. Naselje u Supskoj stradalo je u poàru, {to je tipi~na poja-va za veliki broj lokaliteta faze Vin~a–Plo~nik II, ali nije poznato kome treba pripisati ovorazaranje. Po svom geografskom poloàju, a jo{ vi{e po svom materijalu, Supska se uèvezuje za klasi~nu varijantu vin~anske kulture, uz izvesne elemente ju`nomoravske vari-

jante i u manjoj meri za neke uè lokalne specifi~nosti.U analizi industrije gla~anog kamena iz Supske kori{}en je materijal iz severnog

sektora lokaliteta, odnosno vin~anski materijal. Obra|eno je 36 predmeta od gla~anog ka-mena, 35 su alatke, a jedan je ukrasni predmet.

Sirovine

Vrste stena kori{}ene na neolitskom lokalitetu u Supskoj pokazuju tipi~an izbor za jednovin~ansko nalazi{te, pri ~emu se vidi apsolutna prednost u kori{}enju finozrnih kontaktnometamorfnih i sedimentnih stena nad svim ostalim vrstama stena (tabela 11, sl. 71).


111



1. Finozrne kontaktno metamorfne i sedimentne stene. Javljaju se u raznim nijan-sama sive i sivozelene boje, zatim sa svetlijim i tamnijim proslojcima u obliku traka ili po-lja nepravilnih oblika i sa svetlijim pegama.

2. Laki beli kamen. Finozrne, kompaktne stene sne`no bele i prljavo bele boje, u za-visnosti od primesa u svom sastavu. Po tvrdo}i su izdvojena dva varijeteta: a) tvr|e, sili-fikovane stene, tvrdo}e 5,5–6 po Mosu i b) mek{e stene, tvrdo}e oko 4 po Mosu.

3. Slabo silifikovani karbonatni pe{~ar. Ovde se radi o steni sasvim sitnozrne struk-ture koja je kompaktna, prljavo bele boje sa paralelnim uzanim trakama sive boje.

4. Kalcit. U Supskoj je zastupljen kamen svetlo narandàste boje, poluprovidan istaklaste sjajnosti, tvrdo}e 3 po Mosu.

5. Granit. Ovo je kompaktna srednjezrna stena masivne teksture, svetlo sive boje.U sastavu se uo~avaju obilan kvarc i feldspat, redak liskun i bojeni minerali.

6. Gnajs? Stena sive boje, {kriljave teksture, sitnozrna, ~iji se sastojci ne mogu pre-cizno da defini{u pod lupom. Tvrdo}e je oko 6 po Mosu.

7. Kvarcni oblutak. Kompaktan oblutak, bele boje, tvrdo}e 7 po Mosu.


112

Tabela 11. Supska: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama.Table 11. Supska: distribution of raw materials by cultural phase.


1. finozrne stene/fine-grained rocks2. laki beli kamen/light white stone

3. pe{~ar/sandstone4. kalcit/calcite5. granit/granite6. gnajs/gneiss7. kvarcni oblutak/quartz pebble

Ukupno/Total

72,27 %16,66

2,782,782,782,782,78

Vin~a–Tordo{ I

11,11 %0

00000

Vin~a–Tordo{ II

13,89 %0

0002,782,78

Grada~kafaza

8,33 %0

00000

Vin~a–Plo~nik I

27,78 %11,11

2,782,78000

Vin~a–Plo~nik II

8,33 %5,56

002,7800

30

25

20

% 15

10

5

0

f i n o z r

n e s t e n

e /

f i n e -

g r a i n e

d r o c k s

l a k i b

e l i k a m

e n /

l i g h t w h i t

e s t o n

e p e

{ ~ a r i /

s a n d s

t o n e s

o s t a l o /

o t h e r

Sl. 71. Supska: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama.Fig. 71. Supska: distribution of raw materials by cultural phase.

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Tordo{ II

Grada~ka faza

Vin~a–Plo~nik I

Vin~a–Plo~nik II





Me|utim, nedostatak rastira~a, gla~alica i `rvnjeva upu}uju na zaklju~ak da u delu naseljakoji je istraèn nije vr{ena izrada i obrada alatki kao ni mlevenje ìta i drugog zrnevlja.Osim alatki u Supskoj je na|en i privezak nepravilnog oblika, sa perforacijom, izra|en odkalcita, kao i kvarcni oblutak koji je na jednoj strani bio slabo poliran pa je mo`da sluìokao gla~alica za koù.

U Supskoj finalni proizvodi predstavljaju najve}i procenat predmeta (66,67 %), dok jednu tre}inu ~ine polufabrikati. âk ~etvrtina od svih alatki ~ine primerci koji su nasta-li prepravljanjem o{te}enih ili polomljenih predmeta (27,03 %).


114

Sl. 72. Supska: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim fazama.Fig. 72. Supska: distribution of tool classes by cultural phase.

16

14

12

10

% 8

6

4

2

0

s e k i r e

/ a x e

s

t e s l e /

a d z e s

d l e t a

/ c h i s

e l s

~ e k i } i /

h a m m

e r s

Sl. 73. Supska: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 73. Supska: lengths of complete ground-edge tools.

30

25

20

% 15

10

5

0

5 0 – 6

0 6 0

– 7 0

7 0 – 8

0 8 0

– 9 0

9 0 – 1

0 0

1 0 0 –

1 1 0

1 1 0 –

1 2 0

1 2 0 –

1 3 0

1 3 0 –

1 4 0

mm

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Tordo{ II

Grada~ka faza

Vin~a–Plo~nik IVin~a–Plo~nik II




115

Sl. 74. Oru|e od gla~anog kamena iz Supske: 1. sekira I/1/a; 2. sekira I/3/a; 3. sekira I/5/d; 4. teslaIII/1/a; 5. tesla III/1/c; 6. tesla III/1/b; 7. tesla III/4/b; 8. tesla III/5/b; 9. ~eki} VI/3/a; 10. rastira~XIII/1; 11. dleto V/1/a; 12. dleto V/1/c; 13. tesla III/7/b.Fig. 74. Ground stone tools from Supska: 1. axe I/1/a; 2. axe I/3/a; 3. axe I/5/d; 4. adze III/1/a;5. adze III/1/c; 6. adze III/1/b; 7. adze III/4/b; 8. adze III/5/b; 9. hammer VI/3/a; 10. pounderXIII/1; 11. chisel V/1/a; 12. chisel V/1/c; 13. adze III/7/b.

1

2 3

4 5

6

7 8

9

10 12

11

13



VELESNICA

Velesnica se nalazi na desnoj obali Dunava, nizvodno od sela Mihajlovac, izme|u Kladovai Brze Palanke. Istraìvanja su trajala od 1980. do 1982. godine, u okviru za{titnog projek-

ta \erdap II (Vasi} 1986). Na {irem potezu, uz Dunav je istraèna povr{ina od 660 m 2 i slojdebljine 3,10 m (Radovanovi} 1996: 345), a na|eni su kulturni ostaci iz praistorije, rim-skog perioda i srednjeg veka. Najvi{e je zastupljen neolit, odnosno horizont star~eva~kekulture. Star~eva~ko naselje se pruàlo obalom u duìni od 80 m. Debljina neolitskog slojavarira od 1 do 1,5 m. Naselje je mo`da nastalo u mezolitu, ali za to nema direktnih doka-za. Ispod star~eva~kog horizonta konstatovano je mno{tvo ìvotinjskih kostiju, kao i nekealatke koje bi mogle da se opredele u mezolit. U star~eva~kom sloju se razlikuju dva stam-bena horizonta, sa mogu}im podfazama. Na osnovu keramike smatra se da je star~eva~konaselje bilo paralelno sa horizontom Lepenski Vir IIIa (Vasi} 1986: 269) i ranim neolitomVojvodine (Radovanovi} 1996: 346).

U analizi je kori{}en materijal iz bloka A istraènog 1982. godine, i to iz protostar~e-va~kih slojeva.37 Ispitan je uzorak od 109 primeraka.

Sirovine

U Velesnici su uglavnom kori{}eni obluci, ~esto uz minimalnu obradu. Iz tog razloga su si-rovine raznovrsne (tabela 13, sl. 75) i verovatno da sve one poti~u iz okoline samog neolit-skog naselja.

1. Finozrne kontaktno metamorfne i sedimentne stene. Zabeleèni su sivi i zelenosivi,ponekad pegavi varijeteti. Ove stene su bile slabo zastupljene u Velesnici.

2. Pe{~ari. Kori{}eni su pe{~ari sa vapnovitim, laporovitim i silicijumskim vezivom:a) Pe{~ari sa vapnovitim vezivom se javljaju u obliku re~nih valutaka. Sve su to sitno-

zrni varijeteti, kompaktni i tvrdi, u ~ijem sastavu se raspoznaju redak kvarc, liskun i bo-

jeni mineral. Boje su sive i sivooker, ponekad sa beli~astim kre~nja~kim ìlicama.b) Slabo metamorfisani pe{~ar sa vapnovitim vezivom. U pitanju je skoro finozrnasiva stena, slabo {kriljava, kod koje je prepoznatljiv samo liskun.

c) Pe{~ari sa laporovitim vezivom. Radi se o skoro finozrnim varijetetima, sive boje,tvrdo}e 4 po Mosu, male {kriljavosti, kod kojih se raspoznaje samo liskun.

d) Pe{~ari sa silicijumskim vezivom su brojniji od prethodnih grupa. Uglavnom su ko-ri{}eni sitnozrni varijeteti, re|e srednje i krupnozrni, oker, okersive i crvenkaste boje, kom-paktni i tvrdi. U sastavu se pod lupom prepoznaju obilan kvarc, bojeni mineral i liskun.

e) Skoro finozrni pe{~ari, sa silicijumskim vezivom, sive boje, slabo {kriljavi, kom-paktni i vrlo tvrdi (6 po Mosu).

f) Konglomerati~ni pe{~ari sa silicijumskim vezivom, crvenkaste boje, sa krupnijimzrnima feldspata i kvarca u sitnozrnoj osnovi.

3. Silifikovani finozrni pe{~ari. Ove stene dosta li~e na stene prve grupe, naro~ito posvojim sivim i sivozelenim bojama. Od sastojaka se raspoznaje jedino liskun. Kompaktnisu i tvrdi, oko 6 po Mosu.

4. Kre~njaci. Kori{}eni su finozrni kre~njaci, silifikovani, jedri i tvrdi, sivih boja.Javljaju se kao obluci.

5. Silifikovani pelit. Stena je potpuno nalik ro`nacu: prljavo bele boje sa finim tam-nijim i svetlijim trakama, jedra i tvrda oko 6 po Mosu, {koljkastog preloma i finozrna, sakalcijum karbonatom u svom sastavu.

6. Patinirane stene. U pitanju su stene sa debelom kalcijum karbonatnom patinomkoja ne dozvoljava ni da se nasluti o kojoj je steni re~.


116 37. Datovanje po R. Vasi}u, u terenskoj dokumentaciji.



7. Magmatske stene. Pod ovim {irokim terminom obuhva}eni su brojni obluci ~iji sa-stav te{ko moè makroskopski da se defini{e, sem manjeg broja jasno raspoznatljivih ste-na. Uglavnom su u pitanju sitnozrne, jedre i tvrde stene.

a) Graniti. Sitno do srednjezrne masivne stene, sive boje koja na oblucima iz Vele-snice prelazi u oker boju (zbog spoljnih uticaja).

b) Aplit. Ove sitnozrne stene se u Velesnici pojavljuju kao obluci, sa spoljnom povr-{inom oker boje. Stene su jedre i ~vrste, sitnozrne.

c) Dijabazi. Sitnozrne stene, tamnosive boje i karakteristi~ne ofitske strukture.d) Gabrovi. Sitnozrne masivne stene, jedre i tvrde, zelenosive, zelene i tamnosive boje.e) Nedovoljno definisane stene. Re~ je o finozrnim jedrim stenama, kompaktnim i tvr-

dim, ujedna~ene oker boje, koje se pojavljuju u obliku valutaka, kao i o sitnozrnim atipi~nim


117

Vrsta stene/Rock type1. finozrne stene/fine-grained rocks2. pe{~ari/sandstones3. silifikovani finozrni pe{~ar/silicified fine-grained sandstone

4. silifikovani kre~njaci/silicified limestones5. silifikovani pelit/silicified pelite6. patinirane stene/rocks with patina7. magmatske stene/igneous rocks8. gnajsgranit/gneiss granite9. gnajs/gneiss

10. amfibolsko-muskovitski {kriljac/amphibole-muscovite schist11. silifikovani seprentinit/silicified serpentinite12. jadeit/jadeite

Ukupno u /Total in %3,6742,24,59

0,920,922,7533,038,260,920,920,920,92

Tabela 13. Velesnica: zastupljenost sirovina.Table 13. Velesnica: frequencies of raw materials.

50

45

40

35

30

% 25

20

1510

5

0

f i n o z r

n e s t e n

e /

f i n e -

g r a i n e

d r o c k s

p e { ~ a

r i /

s a n d s

t o n e s

m a g m a

t s k e s t e n

e /

i g n e o u

s r o c k s

m e t a m

o r f n e

s t e n

e /

m e t a m

o r p h o

s e d r o c k s

o s t a l o /

o t h e r

Sl. 75. Velesnica: zastupljenost sirovina.Fig. 75. Velesnica: frequencies of raw materials.



stenama sive i okersive boje, kompaktnim i tvrdim, kod kojih se sastojci ne raspoznaju zbogpatinirane povr{ine oblutka.

8. Gnajsgranit. Obluci od stene nalik granitu, sitno do srednjezrni, okcaste teksture.Kompaktni su i tvrdi, sive boje.

9. Gnajs. Ove stene se tako|e pojavljuju u obliku oblutaka, zna~i kompaktne i tvrdepartije.10. Amfibolsko-muskovitski {kriljac? Tamnosivozelena stena, sitnozrna, kod koje je

raspoznatljiv samo liskun koji steni daje svileni sjaj. Slabo je {kriljava, dosta kompaktna itvrda.

11. Silifikovani serpentinit. Ovo je lep ukrasni kamen, mrko zelene boje sa tamnimpegama, jedar i tvrd (oko 6 po Mosu), slabo {kriljav. Ugla~ana stena ima lep sjaj.

12. Jadeit. Stena jasne svetlozelene boje, poluprovidna i sjajna. Tvrdo}e 6,5 po Mosu.


118


finozrne stene/fine-grained rockssilifikovani pelit/silicified pelitepatinirana stena/rock with patinasilifikovani pe{~ar/silicified sandstonefinozrne stene/fine-grained rocks{kriljac/schistgabro/gabbropatinirana stena/rock with patinaserpentinit/serpentinite

pe{~ar, granit, dijabaz, gnajsgranit/sandstone, granite, diabase, gneiss granite

pe{~ar, gnajsgranit/sandstone, gneiss granitepe{~ar/sandstonepe{~ar/sandstonepe{~ar/sandstonepe{~ar/sandstonepe{~ar/sandstonegabro, gnajsgranit/gabbro, gneiss granitepe{~ar, gnajs/sandstone, gneissgranit/granitepe{~ar, magmatske stene/sandstone, igneous rockspe{~ar/sandstonepe{~ari, magmatska stena/sandstones, igneous rock

pe{~ar/sandstonepe{~ar, granit, gnajsgranit/sandstone,granite, gneiss granite

pe{~ari, magmatske stene, gnajsgranit, kre~njak/sandstones, igneous rocks, gneiss granite, limestone

magmatska stena/igneous rock

gabro/gabbro

pe{~ar, magmatska stena/sandstone, igneous rock

gabro/gabbro

jadeit/jadeite

pe{~ar/sandstone

Duìna u/Length in mm

8452586495

5845

67–169

104

78–150988878–8370–79

77–127

118108–149

53–107

68

104

175

53

93

Ukupno/Total in %

0,920,920,920,920,920,920,920,920,92

17,43

2,750,920,921,830,920,921,831,830,923,670,922,75

0,922,75

39,45

0,92

0,92

1,83

0,92

0,92

0,92


I/1/aI/1/cI/1/eI/2/aI/2/bI/2/cI/4/cIII/4/aV/4/a

VI/6

XI/6/?XI/6/aXI/6/bXI/6/cXII/1/aXIII/1XIII/2XIII–VI/6XIV–XI/6XIV ?XV ?XV/1

XV/2XVI

XVII/1

XVII/2

XVII/1–XI/6

radna plo~a/working plate

odbitak/flake

prsten/ring

kalem/spool

Tabela 14. Velesnica: zastupljenost tipova alatki.Table 14. Velesnica: frequencies of tool types.




119

45

40

35

30

25%

20

15

10

5

0

s e k i r

e / a x

e s

t e s l e /

a d z e s

d l e t a /

c h i s e l s

~ e k i } i /

h a m m

e r s

b r u s n

e a l a t k e

/

g r i n d i n g t

o o l s

t u p e

s e k i r e i

b a t o v

i /

b l u n t a

x e s & m a l l e t s

t e g o v i / w

e i g h t s

o s t a l o /

o t h e r

Sl. 76. Velesnica: zastupljenost vrsta alatki.Fig. 76. Velesnica: frequencies of tool classes.

Sl. 77. Predmeti od gla~anog kamena iz Velesnice: 1. bat XVI; 2. sekira I/3/c; 3. sekira I/1/e; 4. kalem.Fig. 77. Ground stone artefacts from Velesnica: 1. mallet XVI; 2. axe I/3/c; 3. axe I/1/e; 4. spool.

1 2

3 4




120

Sl. 78. Predmeti od gla~anog kamena iz Velesnice: 1. gla~alica XI/6/a; 2. gla~alica XI/6/c; 3. »tupasekira« XV/1; 4. rastira~ XIII/1; 5. tesla III/4/a; 6. sekira I/2/b; 7. sekira I/4/c; 8. sekira I/1/a;9. sekira I/1/c; 10. prsten od jadeita/nefrita; 11. odbitak sa jednom ugla~anom stranom.Fig. 78. Ground stone artefacts from Velesnica: 1. grindstone XI/6/a; 2. grindstone XI/6/c; 3. »bluntaxe« XV/1; 4. pounder XIII/1; 5. adze III/4/a; 6. axe I/2/b; 7. axe I/4/c; 8. axe I/1/a; 9. axe I/1/c;10. jadeite/nephrite ring; 11. flake with one ground side.

1 2

3

4

5 6

87

9

1110





Tipologija

Star~eva~ki slojevi u Velesnici dali su takvu skupinu alatki koja do sada nije zabeleèna nina jednom star~eva~kom lokalitetu (tabela 14, sl. 76–79).

Alatke sa se~icom (I, III, V) ~ine tek 8,26 % u materijalu od gla~anog kamena. Svitipovi su zastupljeni tek sa po jednim primerkom, uglavnom malih dimenzija. Nema ma-sivnih valjkastih alatki kao na Lepenskom Viru. Sve ove alatke pokazuju na se~ici trago-ve upotrebe karakteristi~ne za obradu drveta. Nema sekundarnog upotrebljavanja alatkinakon o{te}enja, niti se one koriste kao retu{eri, {to mo`da ukazuje koliko su bile cenje-ne. Uglavnom su bile izra|ene od finozrnih stena sivih i zelenih boja.

Znatno su brojnije alatke i predmeti koji su nastali minimalnom obradom oblutaka.To su ~eki}i (VI), rastira~i (XIII), gla~alice (XI), brusevi (XII), `rvnjevi (XIV), tegovi(XVII), tupe sekire (XV) i batovi (XVI). êki}i su bili zastupljeni samo oblucima koji su~esto i bez ikakve intervencije gla~anjem kori{}eni za rad. Ovi obluci su, u vrlo malombroju slu~ajeva bili upotrebljavani kao rastira~i. Gla~alice su bile malobrojne, a kori{}enesu isklju~ivo one stati~ne. Toj grupi alatki mogli bi da se pridruè `rvnjevi i radne plo~eza obradu kamenih alata, s obzirom da se funkcije `rvnja i stati~ne gla~alice te{ko moguda odrede samo na osnovu oblika alatke.

Tupe sekire i batovi nisu bili brojni u Velesnici. Ipak, ovo su vrlo interesantne pojave na jednom star~eva~kom lokalitetu. Batovi su poznati iz Rudne Glave, gde su bili ko-ri{}eni kao rudarske alatke (Rudna Glava 1985: 9–10), {to bi se za primerke iz Velesnicete{ko moglo da kaè, po{to rudarenje u ovom periodu jo{ nije dokumentovano. Tupe se-kire mogu da se shvate kao sredstva za rad, ali isto tako i kao statusni simboli.

Tegovi (ili amuleti; Vasi} 1986: 269) su najbrojniji predmeti od gla~anog kamena u Ve-lesnici. Na svojim povr{inama pokazuju minimalne tragove obrade, a ponekad ih ~ak i nema-

ju, ve} je iskori{}en oblutak pogodnog oblika. Na osnovu njihove masovne zastupljenostiu Velesnici, skloni smo da ih tuma~imo kao tegove za ribarske mreè ili mo`da udice.

Me|u predmetima od gla~anog kamena tu su jo{ i jedan »kalem«, zatim odbitak odgla~ane alatke koji je mo`da posluìo kao struga~, kao i fragment alke nalik prstenu, iz-ra|en od dragog kamena (jadeit).

Radi izrade predmeta od gla~anog kamena vr{ene su minimalne intervencije na oblu-cima i uglavnom su upotrebljavani obluci pogodnog oblika od kojih se manjom doradomdobijao èljeni oblik. Manji broj alatki koje svojim oblikom i sirovinom odgovaraju alatkamasa se~icom sa klasi~nih star~eva~kih i vin~anskih lokaliteta, bio je bri`ljivo obra|en tehni-kom gla~anja. Dorade su se vr{ile tehnikom iskucavanja i prigla~avanja, vrlo retko gla~a-njem i okresivanjem. Bu{enje je tako|e bilo poznato i primenjeno je u izradi prstena, poduslovom da je taj predmet lokalne izrade, a ne import u Velesnici.

VINÂ

Neolitsko naselje u Vin~i nalazi se na desnoj obali Dunava, oko 20 km nizvodno od Beo-grada, blizu u{~a Bole~ke reke u Dunav. Lokalitet je istraìvan, sa prekidima, tokom celogXX veka: 1908., 1911–1913., 1924. i 1929–1934. godine pod rukovodstvom M. Vasi}a, od1978. do 1986. i od 1998. do danas u okviru projekta Srpske akademije nauka i umetnosti.Najve}a istraìvanja obavljena su od 1929. do 1934. godine, kada je istraèna povr{ina odoko 2000 m2 i sloj do 11 m debljine. Nalazi{te je postalo eponimni lokalitet za najra{ireni-

ju neolitsku kulturu na ovim prostorima – vin~ansku kulturu. Analizom materijala upra-vo sa ovog lokaliteta postavljene su osnove hronolo{kih sistema za mla|i neolit centralnogBalkana (Gara{anin 1951; Miloj~i} 1949). Na lokalitetu su zastupljene sve faze vin~anskekulture. U najdubljim slojevima naselja ima i ostataka star~eva~ke grupe, koji se vezuju zasloj zemunica i slojeve do relativne dubine od 8 m ( D. Gara{anin 1984: 18–21).


122



U analizi predmeta od gla~anog kamena iz Vin~e uzet je u obzir materijal sa istra-ìvanja M. Vasi}a od 1929. do 1934. godine, iz jasno definisanih neolitskih slojeva lokali-teta ( Antonovi} 1992).38 Nova istraìvanja nisu uzeta u obzir za statisti~ku analizu, ve}samo onda kada je re~ o novim tipovima predmeta. Prevedeno na jezik brojki, analiziran

je uzorak od 1099 primeraka alatki i 142 ukrasna i kultna predmeta.

Sirovine

Zabeleèna je velika raznovrsnost u izboru sirovina, pre svega u periodima Vin~e–Plo~nik(tabela 15, sl. 80).

1. Finozrne kontaktno metamorfne i sedimentne stene. Ove stene su bile najzastu-pljenije u materijalu iz Vin~e. Od njih je bilo izra|eno ~ak preko 78 % alatki. Javljaju se uraznim nijansama sive i sivozelene, mrke i crne boje, sa tamnijim i svetlijim trakama ili sasvetlijim pegama.

38. U analizi materijala iz Vin~e obuhva}eni su predmeti iz svih preistorijskih slojeva i celina u Vin~i, aliovde pominjemo samo one iz neolita.


123

Tabela 15. Vin~a: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama.Table 15. Vin~a: distribution of raw materials by cultural phase.


1. finozrne stene/fine-grained rocks2. laki beli kamen/light white stone

3. pe{~ari/sandstones4. kre~njaci/limestones5. graniti/granites6. aplit/aplite7. andezit, dacit/andesite, dacite8. dijabaz/diabase9. alterisani dijabaz/altered diabase

10. gabro/gabbro

11. serpentinisane bazi~ne magmatskestene/serpentinized basic igneous rocks

12. gnajsgranit/gneiss granite13. amfibolit/amphibolite14. serpentinit/serpentinite15. ro`nac/chert16. mermer/marble17. mermerni oniks/onyx marble18. jadeit/nefrit / jadeite/nephrite19. kalcit/calcite20. malahit/malachite21. galenit/galena22. glinac/claystone

23. alterisana magmatska stena/altered igneous rock

24. re~ni obluci/river pebbles

Ukupno/Total

72,04 %8,14

1,137,330,240,080,160,890,560,16

0,40

0,160,080,160,243,951,370,160,650,810,240,24

0,08

0,73

Vin~a–Tordo{ I

6,12 %0

0,160,56000000

0

000,0800,970,320,080,160,080,080,24

0,08

0

Vin~a–Tordo{ II

19,02 %0,08

0,082,01000000

0

00000,810,6400,24000

0

0

Grada~kafaza

11,28 %0,16

0,080,320,0800,16000

0

00000,810,160000,080

0

0,16

Vin~a–Plo~nik I

28,61 %2,74

0,563,060000,8900

0

0000,241,210,2400,160,400,080

0

0,64

Vin~a–Plo~nik II

7,01 %5,16

0,241,370,160,08000,560,16

0,40

0,160,080,0800,2400,080,080,3200

0

0



2. Laki beli kamen. Ove stene bile su zastupljene varijetetima razli~ite tvrdo}e. Nakonpetrografskih analiza podeljene su u slede}e grupe:

a) Silifikovani dolomitski mikrit. Kompaktna stena krem bele boje, tvrdo}e 6,5 poMosu, karakteristi~nog {koljkastog preloma.

b) Silifikovani sedimentni magnezit. Kompaktna stena bele i prljavo bele boje, tvr-do}e oko 5,5 po Mosu, karakteristi~nog {koljkastog preloma.c) Slabo silifikovani laporac? Finozrna stena belosive boje, porozna i ispucala po po-

vr{ini, tvrdo}e 5 po Mosu.3. Pe{~ari. Ove stene su bile zastupljene malim brojem primeraka, ali raznim varije-

tetima. Kori{}eni su pe{~ari sa vapnovitim i silicijskim cementom, sitno, srednje i krupno-zrni, raznih boja. Poznati su i u starijim slojevima, ali se prete`no koriste od faze Vin~a-–Plo~nik I.

4. Kre~njaci. Od njih su bile izra|ene alatke, ali i ukrasni predmeti, naro~ito kadasu bile u pitanju stene lepih boja. Uglavnom su kori{}ene slabo silifikovane stene, kom-paktne i ne{to ve}e tvrdo}e od obi~nih kre~njaka.

5. Granit. Upotrebljeni su sitno i srednjezrni varijeteti sive i sivozelene boje.6. Aplit. Kori{}en je sitnozrni beli~asti varijetet, kompaktan i tvrd.7. Andezit, dacit? Re~ je o tvrdim stenama mrke boje, sa fenokristalima feldspata.8. Dijabaz. Tamnosivozelene do crne stene, specifi~ne ofitske strukture, ìlave, kom-

paktne i tvrde. Odre|ivanje je izvr{eno na osnovu mikroskopske analize.9. Alterisani dijabaz. Stena nalik prethodnoj, ali manje tvrdo}e. Odre|ivanje je izvr-

{eno na osnovu mikroskopske analize.10. Gabro. Dubinske stene tamnozelene do crne boje, sitnozrne, tvrde i kompaktne.

Ispitane su mikroskopski.11. Serpentinisane bazi~ne magmatske stene. Re~ je o stenama crne i tamnosivoze-

lene boje, kompaktnim i tvrdim. Na osnovu mikroskopskih analiza utvr|eno je da se radio serpentinisanom harcburgitu, serpentinisanom peridotitu i serpentinisanom piroksenitu.

12. Gnajsgranit. Metamorfna stena grubog zrna, sive boje i okcaste teksture, izgra|enaod kvarca, alkalnog feldspata i bojenih minerala. Kompaktna je, otporna na udare i tvrda.


124

f i n o z r

n e s t e n

e /

f i n e - g r a

i n e d r

o c k s

l a k i b e l i k

a m e n

/

l i g h t w h i t

e s t o n

e

p e { ~ a r i

/ s a n d

s t o n e

s

k r e ~

n j a c i / l

i m e s t

o n e s

m a g m a t s

k e s t e n

e /

i g n e o

u s r o c k s

o s t a l o /

o t h e r

Sl. 80. Vin~a: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama.Fig. 80. Vin~a: distribution of raw materials by cultural phase.

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Tordo{ II

Grada~ka faza


30

25

20

% 15

10

5

0



13. Amfibolit. Sitnozrna stena zelene boje, nematoblasti~ne strukture i {kriljaveteksture, jedra i ìlava.

14. Serpentinit. U Vin~i su zastupljene stene zelene i tamnomrke boje, kompaktne,ali ne i velike tvrdo}e (4 po Mosu). Mikroskopskom analizom ustanovljeno je da se radi otipi~nom serpentinitu.

15. Ro`nac. U Vin~i su zastupljeni varijeteti mrke boje.16. Mermer. Najve}i broj ukrasnih predmeta iz Vin~e bio je izra|en upravo od mer-

mera. Bili su zastupljeni srednje, sitno i mikrozrnasti varijeteti.17. Mermerni oniks. I ova stena je bila upotrebljavana za izradu ukrasnih predmeta.

Kori{}eni su raznobojni varijeteti bele i sme|eùte boje, sa svetlijim i tamnijim trakama.


125

Sl. 81. Vin~a: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim fazama.Fig. 81. Vin~a: distribution of tool classes by cultural phase.

12

10

8

% 6

4

2

0

s e k i r e

/ a x e

s

t e s l e /

a d z e s

d l e t a / c h i s

e l s

~ e k i } i

/ h a m

m e r s

p e r f o r i

r a n o

o r u |

e /

p e r f o r a

t e d t o o l s

b r u s

n o o r u |

e /

g r i n d

i n g t o o l s

Sl. 82. Vin~a: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 82. Vin~a: lengths of complete ground-edge tools.

20

18

16

14

12

% 10

8

6

4

2

0

3 0 – 4

0 4 0

– 5 0

5 0 – 6

0 6 0

– 7 0

7 0 – 8

0 8 0

– 9 0

9 0 – 1

0 0

1 0 0 –

1 1 0

1 1 0 –

1 2 0

1 2 0 –

1 5 0

1 5 0 –

2 0 0

2 0 0 –

2 5 0

Vin~a–Tordo{ I

Vin~a–Tordo{ II

Grada~ka faza


mm





18. Jadeit/nefrit. Izuzetno ìlava stena, tvrdo}e oko 6 po Mosu, zelene do maslina-sto zelene boje, poluprovidna. Zastupljena je vrlo malim brojem primeraka.

19. Kalcit. Ovaj mineral je bio rado kori{}en kao sirovina za izradu ukrasnih pred-meta, i to bezbojni, bledosme|e i sme|e obojeni varijeteti.


127

Tip alatke/Tool typeVI/2/cVI/2/dVI/3/aVI/3/bVI/3/cVI/3/dVI/4/aVI/4/bVI/5/aVI/5/bVI/5/cVI/6VII/1/aVII/2/b

VII/3/aVIII/1/aVIII/2/aIX/1/aX/1XI/1/aXI/2/aXI/3/aXI/3/bXI/4/aXI/5XIII/1

XIII/2`rvnjevi/quernsstupe/mortarsperle/beadsprivesci/pendantsdugmad/buttonsnarukvice/braceletsprstenje/ringspalete/palletesposude/vesselstu~kovi/pestlesfigurine/figurinesoplate/casingspr{ljenci/whorlsostalo/other

Duìna /Length7491–12460–11871–1466895–11071–12592–13877–10793–1096962–939964

15861–15912284–138

70–135

47–8256–62

6854–78

Ukupno/Total0,090,552,180,820,180,181,550,270,730,180,090,360,450,27

0,180,550,360,450,180,450,090,360,270,090,090,27

0,09??221117211202638211

Vin~a–Plo~nik II00,090,18000,090000000,270,27

0,18000,36000,090,27000,090,09

0,09++++++

++

++

Vin~a–Plo~nik I00,180,640,180,0900,3600,180,1800,1800

00,180,09000,27000000

0++++++

++++

+

Grada~kafaza000,270,09000,360,090,2700,090,090,090

000,0900,180,09000000,18

0++++++

++++

Vin~a–Tordo{ II0,090,270,720,360,090,090,450,180,090000,090

00,2700,0900,09000,270,0900

0+++

++++

+++

+

Vin~a–Tordo{ I000,360,27000,3600,1800000

000,0900000,090000

0+++

+

+

+

Vrsta stene/Rock type1.1.1., 2., 4.1., 3.4.1.1., 4., 24.1.1., 2., 4.1.1.1.,14., 15., 24.1., 4., 801., 4., 11.

1., 4.1., 2., 4.1.1.12., 16.33.3.3., 5.3.4.5., 7.

8.

1., 16., 20., 21.19., 20., 21., 244., 16.1., 4., 16.16.4., 16., 18., 23.16.4., 16.16., 17., 19.16., 17.16.16

Tabela 16. Vin~a: zastupljenost tipova alatki po kulturnim fazama (vrste stena su date po brojevimakao u tabeli 15).Table 16. Vin~a: distribution of tool types by cultural phase (rock types are given by numbers as intable 15).



20. Malahit. Bio je rado kori{}en za izradu perli i privezaka. Stena je dobavljana uobliku malih grumenova.

21. Galenit. Ova vrlo ra{irena ruda olova je kori{}ena za izradu perli i privezaka.22. Glinac. Svetlozelena mekana stena, kompaktna i sasvim sitnozrna. Kori{}ena je

za izradu perli.23. Alterisana magmatska stena. Stena zrnaste strukture, zelenkaste boje. U svomsastavu ima karbonat bakra i limonit, ali ne i kvarc.

24. Re~ni obluci. Zastupljeni su kvarcni i obluci od sitnozrnih kompaktnih stena kojese makroskopski ne mogu da odrede. Kvarcni obluci su kori{}eni za izradu alatki, dok suovi drugi, uglavnom malih dimenzija, bili uptrebljeni za izradu privezaka.

Tipologija

Vin~a je pokazala veliku raznovrsnost i bogatstvo u vrstama alatki i ukrasnih predmeta.Naro~ito je to bogatstvo izraèno u mla|oj tordo{koj i u plo~ni~kim fazama. Samo najdu-blji slojevi, do 8,5 m dubine ne slede ovaj trend (tabela 16, sl. 81).

Alatke sa se~icom (I, III, V) su najbrojnije alatke u Vin~i. Zastupljene su u svim sloje-vima ovog naselja velikim brojem tipova, uvek od finozrnih stena, a u periodu Vin~a-–Plo~nik i od lakog belog kamena. Kori{}ene su za obradu drveta, u zemljoradnji, kao ~e-ki}i i retu{eri. êki}i su bili najzastupljeniji samo u fazi Vin~a–Tordo{ I, a posle toga su uznatno manjem broju prisutni. Mnogi su nastali prepravljanjem ve} o{te}enih ili otupljenihalatki sa se~icom. U mnogo manjem broju javljaju se alatke sa abrazivnim svojstvima –gla~alice (XI), rastira~i (XIII), `rvnjevi i stupe (XIV). One su vrlo slabo zastupljene, {to jeneobi~no ako se ima u vidu broj alatki od gla~anog kamena koji je prona|en u Vin~i. Za`rvnjeve i stupe postoje samo pisani podaci da su nalaèni u svim slojevima naselja. Po-sebnu pojavu ~ine perforirane alatke. One se u Vin~i javljaju ve} od faze Vin~a–Tordo{ II,

tek sa nekoliko primeraka, ali se redovnije pojavljuju tek od Vin~e–Plo~nik II. U Vin~i su,do sada, ukrasni i kultni predmeti od gla~anog kamena na|eni u najve}em broju od svihvin~anskih lokaliteta u Srbiji.

Do sada nisu otkrivene radionice u naselju u kojima su se ovi predmeti pravili. Veli-ki broj polufabrikata, ~ak ~etvrtina od ukupnog broja svih predmeta, ukazuje na to da jeizrada predmeta od gla~anog kamena tekla u samom naselju u Vin~i.


128





ZAKLJUÂK



131

Industrija gla~anog kamena se u neolitu u Srbiji pojavljuje u potpuno razvijenom obliku.Ve} na najstarijim neolitskim lokalitetima kod nas zastupljeni su svi oblici alatki koji }e sepojavljivati do kraja neolita u nas. Na nivou dosada{nje istraènosti, nije mogu}e da seutvrdi kako je nastajala proizvodnja oru|a od gla~anog kamena u Srbiji. Ovo se ne odnosina oblast \erdapa gde industrija gla~anog kamena nastaje kao proizvod sedela~kog na~i-na ìvota ve} u mezolitu.

\erdapska klisura je bila oblast zaklonjena od velikih klimatskih promena i popula-cionih kretanja, sa svih strana obezbe|ena bogatim izvorima hrane i sirovina, potrebnihza dugotrajni ìvot zajednice. Ovakvi uslovi su omogu}ili da se u mezolitu stvore sedela~kanaselja sa jakom lovno-sakuplja~kom ekonomijom. U takvim naseljima, industrija gla~a-nog kamena se sasvim samostalno razvija odgovaraju}i osnovnim potrebama stanovnika\erdapa. Tako nastaju skiptri-batovi, gla~alice, perkuteri, a pre svega sekire-obluci i bato-vi sa `lebovima. Ovo oru|e je, sude}i po obliku, tragovima upotrebe i velikim dimenzija-ma, verovatno nalazilo primenu u lovu na divlja~ i pri hvatanju krupnije ribe, a svakako neu obradi drveta ili zemljoradnji. Ove vrste oru|a su karakteristi~ne uglavnom za kasnome-zolitske slojeve na |erdapskim naseljima (Vlasac, Lepenski Vir I–II, Padina A–B, Hajdu~-ka Vodenica I–II), a neke od njih nastavljaju da se pojavljuju kroz rani neolit (Velesnica,

Lepenski Vir) sve do vin~anskog doba (Zbradila). Paralelno sa ovom autohtonom industri- jom gla~anog kamena, na |erdapskim kasnomezolitskim i ranoneolitskim lokalitetima sepojavljuju alatke tipi~ne za star~eva~ku i vin~ansku kulturu (alatke sa se~icom polukru`nogpopre~nog preseka, izra|ene od karakteristi~nih tvrdih finozrnih stena sivozelene boje).Tako su na podovima ku}a Lepenskog Vira I bile nalaène sekire i tesle star~eva~ko-vin-~anskog karaktera zajedno sa skiptrima tipi~nim za kulturu Lepenskog Vira. \erdapska in-dustrija gla~anog kamena sasvim sigurno nije prete~a star~eva~ko-vin~anskog oru|a. Otome, pored ve} pomenutog paralelnog nalaènja star~eva~ko-vin~anskih alatki sa se~icomi mezolitskih skiptara, govore i potpuno razli~iti karakteri ove dve industrije gla~anog ka-mena. \erdapska industrija u osnovi ima oblutak ~iji se prirodni oblik samo dora|uje, dok uostalom delu Srbije alatke sa se~icom se vrlo ~esto prave na ve}im odbicima, od finozrnihstena karakteristi~nih sivih i sivozelenih boja, dobijaju}i na taj na~in prepoznatljiv izgledkoji karakteri{e star~eva~ko-vin~ansku industriju gla~anog kamena.

Nasuprot |erdapskoj oblasti, u ostalom delu Srbije za sada nije mogu}e ustanovitipo~etak razvoja industrije gla~anog kamena. Ona se pojavljuje kao potpuno razvijena, save} jasno odre|enim i formiranim tipovima alatki. Od najstarijeg do najmla|eg neolitskognaselja u Srbiji nema su{tinske razlike u industriji gla~anog kamena, tipovi alatki su istikao i ve}ina sirovina, ali se ose}aju promene u broj~anoj zastupljenosti pojedinih vrstaoru|a i sirovina. Tako su na ranostar~eva~kim lokalitetima vi{e zastupljene sekire i dleta,a tesle tek kasnije postaju dominantno oru|e. Mo`da ovakvo stanje treba povezati sa na-~inom gra|enja stani{ta. Na najranijim naseljima ili u najdubljim slojevima vi{eslojnih lo-kaliteta stani{ta su u obliku zemunica ili poluzemunica (M. Gara{anin 1979: 121), ~ije sekrovne konstrukcije prave od debljih grana i tanjih stabala, ali svakako ne od dasaka ilipoluoblica (Bogdanovi} 1988: 71–72). Ustaljeni ìvot na jednom mestu dovodi do pove}anogbroja predmeta od gla~anog kamena, posebno tesli, {to moèmo da poveèmo sa gradnjom



nadzemnih ku}a kao i izradom neke vrste poku}stva koje se nalazilo u njima, a pre svegadrvenih posuda koje su u neolitu morale da budu vrlo prisutne. 39 Naime, sekirama jeosnovna namena se~enje stabla, a teslama cepanje i dubljenje drveta.

Sirovine za izradu predmeta od gla~anog kamena tako|e pokazuju kontinuitet u ne-

olitu Srbije. Finozrne sedimentne i kontaktno metamorfne stene sivih i sivozelenih bojapojavljuju se ve} od najstarijih neolitskih naselja i slojeva u Srbiji i tokom celog neolita }ebiti osnovna sirovina za izradu alatki sa se~icom, ~eki}a, pijuka – ukratko, bi}e najzastu-pljenija sirovina. Tokom raznih faza star~eva~ke i vin~anske kulture dolazi}e do izraàjakori{}enje drugih vrsta stena, ali one nikada ne}e naru{iti primat karakteristi~nih sivoze-lenih stena. Tako }e na rano i srednjestar~eva~kim naseljima biti pove}ano kori{}enje alatkimalih dimenzija izra|enih od serpentinita i jadeita/nefrita, ali, gledano u celini, njihovopojavljivanje je ipak vrlo retko u pore|enju sa osnovnim vrstama stena. Zna~aj kori{}e-nja nefrita/jadeita je u tome {to njihova pojava kod nas ukazuje na najverovatniji import,mo`da iz Makedonije. Nefrit i jadeit nisu za sada zabeleèni u Srbiji. Jadeita ima ju`no odSkoplja odakle je mogao biti dobavljan. Ovaj mineral bio je rado kori{}en za izradu alatkiod gla~anog kamena u Anzabegovu (Smoor 1976: 178; Weide 1976: 282). Upotreba jadeita/nefrita tokom kasnog neolita kod nas se svodi na minimum. Tako|e je zabeleèna velikaraznovrsnost me|u magmatskim i ostalim metamorfnim stenama, koje se naj~e{}e javlja-

ju u malom broju primeraka. Ove stene se ne{to vi{e koriste pred kraj vin~anske kulture.Pe{~ari i kre~njaci su ve} znatno brojniji, oni prvi naro~ito tokom ranog star~eva~kog i ka-snog vin~anskog doba, ali i kod njih se uvek radi o razli~itim varijetetima. Retko se na ne-kom lokalitetu moè na}i vi{e alatki izra|enih od iste vrste pe{~ara ili kre~njaka. Sve toukazuje da ove stene nisu uzimane iz svojih primarnih leì{ta ve} su nalaène slu~ajno, uobliku oblutaka.

Jedini ve}i prelom, ali ne i prekid, u kontinuiranom razvoju industrije gla~anog ka-mena tokom star~eva~ke i vin~anske kulture predstavlja pojava lakih belih stena me|u si-rovinama. Upotreba lakih belih stena u Srbiji je ograni~ena uglavnom na njen centralni i

zapadni deo, a njihovo kori{}enje predstavlja samo odgovor na istovremenu pojavu me-talnog oru|a, odnosno samo jeftiniju zamenu za bakar (Antonovi} 1997a). Analizama jeustanovljeno da su, na nekim lokalitetima, bele stene uglavnom magneziti. Ova stena se ucentralnoj Srbiji pojavljuje na mnogobrojnim dostupnim leì{tima, pa se stoga lako doba-vljala, a tako|e i lako obra|ivala, {to su svakako bili razlozi za njeno masovno kori{}enje.Postavlja se pitanje za{to su ove njene odlike tako kasno do{le do izraàja i za{to, iz istihrazloga, nije bila u upotrebi u star~eva~koj i starijoj vin~anskoj kulturi. Mo`da je u pitanjusvojevrsna devalvacija u izradi kamenog alata u osvit upotrebe metala u svakodnevnomìvotu. Nama se ~ini da se ovde pre radi o ekonomi~nijem na~inu izrade alata. Magnezitpo nekim fizi~kim osobinama podse}a na bakar, a to je da je, bez obzira na svoju malu tvr-do}u, vrlo ìlav {to je najva`nija osobina sirovine za sekire, tesle i dleta. Tako|e, magne-zit se lako nabavljao i jo{ lak{e obra|ivao. Na taj na~in su se dobijale alatke koje su pod-se}ale na metalne: ako se se~ica otupi moè brzo i lako da se nao{tri, a u slu~aju da do|edo uni{tenja alatke, nije bio problem da se napravi nova zbog dostupnosti i obilja sirovi-ne. Mo`da su alatke od magnezita bile samo jeftinija zamena za alatke od bakra, koje su,krajem vin~anske kulture, ve} bile u stalnoj upotrebi. Pojava lakih belih stena je skoro sigu-ran znak organizovanog rudarenja. Laki beli kamen se, na osnovu izvesnog broja egzaktnihanaliza, uglavnom defini{e kao magnezit, ~ija su leì{ta veoma brojna u centralnoj Srbijiu kojoj je upravo i zabeleèna velika brojnost alatki od ove sirovine. Ove ~injenice nas na-vode na pretpostavku da je magnezit dobavljan tako {to je iskopavan iz svog osnovnog le-ì{ta. Postoje indicije da su i finozrne sedimentne i kontaktno metamorfne stene dobavljanerudarenjem (njihova veoma velika zastupljenost, makroskopska istovetnost stena, alatke

39. Ovo zaklju~ujemo na osnovu nalaza drvenih posuda i predmeta sa âtal Hijika (Çatal Höyük; Mellaart1967: 215–216).


132




133

ponekad ve}ih dimenzija), ali direktnih dokaza za ovu tvrdnju za sada nema. Stoga ostavlja-mo mogu}nost da su tokom celog neolita ove stene svakako organizovano dobavljane, biloputem rudarenja ili prikupljanjem odabranih valutaka iz potoka. Mogu}e da jedino na rano-star~eva~kim lokalitetima, sude}i na osnovu malog broja alatki, stene nisu va|ene iz svojih

primarnih leì{ta i da je sakupljanje oblutaka bio osnovni na~in dobavljanja kamena.Kvalitet izrade kamenog oru|a je u konstantnoj silaznoj putanji od najranijih poja-va u neolitu. Kameno oru|e na najstarijim neolitskim lokalitetima je vrlo bri`ljivo izra|e-no, uvek dobro ugla~ano, a ponekad skoro ispolirano do sjaja. Obi~no su u tom periodualatke od gla~anog kamena malobrojne, a sa porastom njihovog broja opada kvalitet izra-de koji se ogleda u sve nemarnijem gla~anju povr{ina. Vrhunac opadanja kvaliteta izradeove vrste predmeta predstavlja oru|e od lakog belog kamena kod kojeg je naj~e{}e samodeo uz se~icu ugla~an dok telo alatke ostaje obra|eno okresivanjem. Alatke od lakih belihstena tako predstavljaju i svojevrsnu devalvaciju u izradi kamenog alata. Me|utim, ova-ko obra|ena alatka je bila podjednako dobra za upotrebu kao i ispolirani primerci iz rani-

jih perioda, jer je za rad u drvetu bila dovoljna samo ugla~ana se~ica, dok je ostali deoalatke bio usa|ivan u dràlju. U ovakvu obradu kamenog alata utkana je te`nja neolitskogmajstora za {to racionalnijim iskori{}avanjem sirovine, rada i snage.

Gledana u celini, neolitska industrija gla~anog kamena u Srbiji pokazuje izvesne teri-torijalne osobenosti. U \erdapu se proizvodnja predmeta od gla~anog kamena samostalnorazvija na mezolitskim osnovama, razvijaju}i prepoznatljive oblike oru|a izra|enog isklju~i-vo od oblutaka, {to ovu oblast potpuno odvaja od ostalog dela Srbije. U ostalom delu Srbi-

je industrija gla~anog kamena zastupljena je brojnim alatkama, pre svega teslama, sekira-ma i dletima, izra|enim od karakteristi~nih finozrnih sedimentnih i kontaktno metamorfnihstena sivih i sivozelenih boja. Ova industrija ima kontinuirani razvoj tokom celog neolita,sa standardnim oblicima alatki i izborom sirovina za njihovu izradu. Me|utim, na lokali-tetima u centralnoj Srbiji i Vojvodini oru|e od gla~anog kamena zastupljeno je uglavnomu velikom broju, naro~ito u periodu klasi~ne star~eva~ke i vin~anske kulture, dok su u na-

seljima kosovske i ju`nomoravske oblasti alatke od gla~anog kamena zastupljene veomamalim brojem primeraka i tipova. U ovim oblastima ~ak ni najkori{}enije finozrne stenesivih i sivozelenih boja nisu toliko zastupljene kao u centralnoj Srbiji, a alatke sa se~icom se~esto izra|uju od raznovrsnih magmatskih i metamorfnih stena. Alatke se odlikuju malomduìnom u odnosu na {irinu {to im daje zdepast izgled. Nasuprot Kosovu i ju`noj Srbiji,na neolitskim naseljima u Vojvodini kamene alatke su vrlo dobro zastupljene ve} od ranihfaza neolita, {to potvr|uju nalazi iz Donje Branjevine. Bez obzira na udaljenost mnogih lo-kaliteta od izvora sirovina za kameno oru|e, industrija gla~anog kamena u Vojvodini ~inisa onom u centralnoj Srbiji jedinstvenu celinu kako u pogledu oblika alatki tako i po izbo-ru stena za njihovu izradu.

Problem nastanka neolitske industrije gla~anog kamena u najve}em delu Srbije ostaje za sada otvoren. Moèmo samo da ponovimo konstataciju da se ova industrija u Srbiji,osim u \erdapu, pojavljuje u ve} razvijenom obliku sa ustaljenim tipovima alatki i vrsta-ma stena koje }e se koristiti do kraja neolita. Me|utim, na isti na~in se pojavljuje i neolitu Srbiji sa ve} evoluiranim neolitskim na~inom ìvota. Ova dva problema su tesno vezanai ne mogu odvojeno da se re{avaju. Mi za sada moèmo samo da pretpostavljamo da jeglavni podsticaj za razvoj i veliku zastupljenost oru|a od gla~anog kamena predstavljalo{umsko okruènje neolitskih naselja kod nas i svakako pove}ana upotreba drvenih pred-meta u svakodnevnom ìvotu na {ta nas upu}uju tragovi upotrebe upravo na alatkama odgla~anog kamena. Ove alatke ne pokazuju direktnu vezu sa zemljoradnjom i nisu kori{}eneu obradi zemlje. Me|utim, koji je to bio momenat u razvoju ljudskog dru{tva koji je do-veo do nastanka industrije gla~anog kamena kod nas – da li je to bilo uvo|enje poljopri-vrede kao osnovne delatnosti, ili prelazak na sedela~ki na~in ìvota sa jakom lovno-sku-plja~kom privredom u osnovi – pitanje je koje mora da ~eka na svoj odgovor.



NEOLITHIC GROUND STONEINDUSTRY IN SERBIASummary




135

INTRODUCTION

The ground stone industry in Serbia commenced to exist during the Neolithic and underconditions of a sedentary life. The term ground stone here is referring to all those arte-facts that their final shape have acquired by grinding, as well as to unfinished objectsproduced by other techniques of stone manufacturing. Along with numerous types of toolsand arms various ornamental, ritual and artistic objects are also included.

The basis for this study of ground stone industry enabled the material of the fol-lowing Neolithic localities in Serbia: Belovode, Blagotin, Crnokala~ka Bara, Drenovac,Donja Branjevina, Gradac near Zloku}ani, Grivac, Lepenski Vir, Lipovac, Ili}a Brdo nearû~uge, Naprelje near Novi Pazar, Pavlovac, Petnica, Supska, Te~i} and Velesnica (fig. 1).The raw material was thoroughly examined, predominantly macroscopically, a number oftools underwent measuring of specific gravity, while only a limited number of sampleswas subjected to microscopical and differential-thermogravimetric analyses ( Antonovi}1992: 7–19). The study of the manufacturing mode of tools and their use was undertakenthrough use wear traces, according to the traceology method (Semenov 1976: 13–142).

In terms of culture and chronology the studied material of the above-mentioned lo-

calities belongs to the Early, Middle and Late Neolithic (VI and V millennium), i.e. to theStar~evo and Vin~a cultures and to the culture of Lepenski Vir. The last represents anextraordinary appearance of the Early Holocene in this territory, which itself is parallelto the Neolithic of the central Balkan Peninsula. The material of the Körös and Tisza cul-tures that existed in the northern parts of Vojvodina was not included in this study.

Neolithic cultures discovered in Serbia have existed under the conditions of a warmclimate (Boreal and Atlantic) within a heterogeneous forest-steppe (Vojvodina) and steppevegetation ( Jankovi} 1984). In the steppe of Vojvodina existed significant forest com-plexes, especially in the Srem region, whereas the rest of Serbia was covered by huge forestcomplexes dominated by oak, bitter oak, beech tree and conifers in higher altitudes. For acomprehensive study of the development of ground stone industry it is inevitably impor-tant to know the extent and spatial distribution of forests in a given territory, for thesetools, as will be presented later, were chiefly used in wood manufacturing. Neolithic set-tlements in Serbia have developed within such surroundings and that justifies frequentappearances of ground stone tools, especially ground-edge tools.

RAW MATERIAL

Major data on the raw material for ground stone industry were acquired through theanalysis of the artefacts recovered from a number of Neolithic sites (fig. 1). The rockswere mostly determined macroscopically, for this was the very same way the Neolithicman used to choose rocks for his tools – mainly on the basis of their technical properties.Hence, all the rock types documented from the Neolithic of Serbia were classified intoeight major groups, sometimes bearing descriptive terms as »fine-grained rocks« or »white



light stone«. Both terms express the aspiration of the Neolithic skilled toolmaker to workwith raw materials of similar or almost identical technical characteristics without drawingattention on their provenance. Along with the macroscopical analysis some rocks were sub-

jected to specific gravity analyses (D. Antonovi} – A. Antonovi} 1998). In order to make

a detail determination of fine-grained and white light rocks several microscopical studies(fig. 11–21, 23, 25, 29), as well as differential-thermogravimetric (fig. 22, 24, 26–28) andX-ray diffraction analyses were also carried out (fig. 30). 40

Rock types used during the Neolithic in Serbia

Fine-grained sedimentary and contact-metamorphic rocksThis group comprises the most abundant rock types of the Neolithic ground stone

material of Serbia and these rocks can be found at all the Neolithic sites. The rocks arevery compact and fine-grained, resistive on impacts with a hardness of 6–6.5 after Mohs’scale. They are characterized by a conchoidal fracturing pattern and that makes them sui-table for chipping. These rocks may be variously coloured, from light- and dark green-gray, brown, green, dark grey and black, often bearing lighter or darker ribbons and palespots. In order to determine the rock types more accurately, some more precise analyseswere also obtained. The rock material from Donja Branjevina was analysed on specificgravity, while some rocks from Vin~a, Donja Branjevina and Selevac were investigatedmicroscopically, as well. On the basis of these data it was concluded that the rocks fromDonja Branjevina correspond to hornfelses and skarnoids and the samples from Vin~awere defined as silty sandstones and hornfelses ( Antonovi} l992: 31–32). The analyses ofsamples from Selevac are not presented in detail but microscopical studies revealed thepresence of hornfelses and certain fine-grained slightly metamorphosed rocks.

Deposits of contact-metamorphic and semi-metamorphosed sedimentary rocks are

related to granitoid massifs (Bukulja, Boranja, Kopaonik, @eljin, Golija, Avala, Rudnik,Kosmaj) and to the diabase-chert formation ( Eri} i dr . 1998; Vaskovi} 1993; Vukovi} 1962;fig. 2). The mode of supply of this raw material is an important question. On one hand,there is an interpretation that these rocks were quarried from their primary deposits(Prinz 1988: 256), and on the other hand, there is a hypothesis that they were collected aspebbles (Antonovi} 1992: 39). Both opinions may be confirmed with enough evidence.The mining activities can be inferred from the great number of tools made of rocks thatbear similar macroscopical characteristics, which were found at many sites in Serbia. Be-sides, the large dimensions of some tools indicate that pebbles were not the principal rawmaterial. Unfortunately, this hypothesis has not been accompanied by a comprehensivepetrological study, which could have proved if, for instance, at a given site rocks from thesame deposit were used. In addition, no traces of organized exploitation of this raw ma-terial have been found in this country. However, there are many facts arguing that thefine-grained rocks were gathered along creeks and one is that most investigated tools areup to 10 cm long. Relics of »crust« usually appear on the surface of the tools. That »crust«is lighter and softer of the inner parts of the rock mass and probably originated by inter-action of pebbles with water. At their primary deposits it is very difficult to find rocks formaking tools that are subjected to impacts, free of cleavages along which fractures wouldbe formed. Additionally, the analyses have shown that the investigated rocks represent

40. The samples from Vin~a ( Antonovi} 1992: 31–35), û~uge ( Antonovi} 1997: 282), Donja Branjevina ( Anto-novi} 1998: 41–42; Antonovi} 2002: 26), Divlje Polje (Bogosavljevi} 1990: 15) and Selevac (Voytek 1985: 472–473)were studied microscopically; differential-thermogravimetric analysis was carried out on samples from Vin~a(Antonovi} 1992: 32–33), whereas samples from Divlje Polje (Bogosavljevi} 1990: 15) were studied by X-raydiffraction analysis. The results are given in the Appendix 1 of this book.


136




137

atypical varieties that are also not likely to be found at their primary outcrops. In order toconfirm the hypothesis of the collection of raw material along creeks, samples of pebblesfrom streams within a wide area of central Serbia have been analysed (ârapi}ev brest onMt. Avala, Ripanj near Beograd and Nevade near Gornji Milanovac). It was found that the

rocks correspond to hornfelses and slightly metamorphosed sedimentary rocks (fig. 18–21). 41A single sample from Mt. Rudnik showed the same composition as a microscopically in-vestigated rock that a Vin~a tool was made of ( Antonovi} 1992: 39). It implies that theraw material for the ground stone industry was gathered from a wide area.

Light white stoneLight white stone is an expression, which, due to the lack of more precise petrolo-

gical determinations, is being used in archaeological literature in order to define a group ofmacroscopically similar rocks. These rocks are light, 42 porous and relatively soft, showingdifferent shades of dirty white and yellow white colour. They are mostly fine-grained,compact and tough displaying a conchoidal fracturing pattern and various hardness –from 4 to 6 according to Mohs’ scale.

On the basis of few analyses these rocks have been variously defined and that sug-gests their different origin and composition. Hence, the DTA method applied on severalsamples of the material from Vin~a (fig. 23–30) revealed the presence of silicified dolomi-tized micrite and sedimentary magnesite of different stage of silicification ( Antonovi}1992: 32–33). At the locality of Divlje Polje near Kraljevo the occurrence of fine-grainedand soft yellow white stone was reported. The X-ray diffraction shows that its compositionis characterized by quartz with traces of magnesium, dolomite and calcite (Bogosavljevi}1990: 18). For the stone of Divostin the same analytical method revealed the occurrenceof porcelanite originated from diatomaceous earth (Prinz 1988: 256). Porcelanite or chertyshale with recrystallized radiolaria, then altered tuff and fine-grained carbonates with tinysiliceous and clayish cover were discovered at the site of Selevac (Voytek 1985: 232–234;

Voytek 1990: 443–444), whereas at Gomolava light white rocks were defined as ash-tuffs(M. Babovi} 1984: 168). At the site of Ili}a Brdo, in the village of û~uge near Ub, a verysoft type of light white stones was used. On the basis of a microscopical analysis it wasconcluded that it corresponds to diatomaceous earth ( Antonovi} 1997: 282).

The tools made of light white stone denote the late Vin~a culture. Apart of the chro-nological limit this raw material shows a territorial restriction, as well. The white rockswere intensively implemented only in the area of the classical Vin~a culture, appearingoutside of this territory only in the central parts of the Butmir culture and always in itslate phase (Antonovi} 1997a).

Magnesite probably was most frequently used in comparison to other light white rocks.It is inferred by a vast distribution of magnesite in central and western Serbia (Ili} 1969; fig.3). Diatomaceous earth and white ash-tuffs, also found to be related with ground stone in-dustry, might be considered as low quality substitutes of magnesite that was mainly inacces-sible for the inhabitants of Vin~a settlements, which were situated more to the north.

Magnesite was inevitably supplied by mining activities. It is suggested by largequantities of magnesite tools in the central areas of the Vin~a culture. Another proof isthe presence of large flakes at some sites as Divostin and Vin~a, indicating the existenceof huge blocks that were transported into settlements as raw material (McPherron 1988:225; Antonovi} 1992: 49). However, a direct evidence for such mining activities is absent,since mines, i.e. the places exploitation have not been found so far.

41. Results of the analyses are given in the Appendix 1 , at the end of the section dealing with raw material.

42. In most cases it is magnesite. Although with density of 3 g/cm 3, due to high porosity it appears as a lightrock. The expression »light white stone« has been widely accepted in literature (Antonovi}, 1997a).






139

nerals are suggestive of the potential relations to remote areas (jadeite/nephrite, onyxmarble) or to a gradual acquaintance with new technologies (malachite, azurite, galena).The artefacts made of jadeite/nephrite from Neolithic sites in Serbia are very interesting.Their primary deposits have not been found in Serbia, although some areas geologically

suitable for their occurrence do exist. Jadeite is found southern from Skoplje (Mt. SolunskaGlava; Mari} 1945: 225), and more remote deposits are situated at the Cyclades and in theAlps (fig. 10). A study of the provenance of these rocks found at Neolithic localities in ourcountry might indicate the trade relations with such remote areas.

Appendix 1. Results of microscopic, differential-thermogravimetric (DTA)and X-ray diffraction (XRD) analyses

In order to make a detail determination of fine-grained and white light rocks several micro-scopic studies, as well as differential-thermogravimetric and X-ray diffraction analyseswere carried out.

Fine-grained sedimentary and contact metamorfic rocks (Fig. 11–21)Microscopically were studied 8 samples from Vin~a (Vin~a–Tordo{ II and Vin~a–Plo~-

nik I phases; Antonovi} 1992: 31–32), 2 samples from Donja Branjevina (early Star~evo; An-tonovi} 2002: 26), 7 late Vin~a culture samples from Selevac (samples No. 2952, 2900, 1901,1810, 2929, 2899, 1677; Voytek 1985: 472–473) and 6 samples of pebbles taken at several loca-tions in Serbia, near outcrops of hornfels and metamorphosed sedimentary rocks ( Antonovi}1992: 39). One pebble sample was differential-thermogravimetric analysed (fig. 21–22).

Light white stoneSamples from Vin~a, u~uge, Selevac and Divlje Polje near Kraljevo were analysed.

Microscopically were studied 1 sample from Selevac (sample 10/04–368; Voytek 1985: 472-–472) and 1 sample from û~uge ( Antonovi} 1997: 282). Two samples from Vin~a wereanalysed both microscopically and by DTA (fig. 23–26), and another two samples (fig.27–28) were studied only by DTA ( Antonovi} 1992: 32–33). One sample from Divlje Poljewas analysed microscopically and by XRD (fig. 29–30; Bogosavljevi} 1990: 15).

TYPOLOGICAL AND FUNCTIONAL ANALYSISOF GROUND STONE INDUSTRY

Manufacturing techniques and using of tools

Numerous roughouts found at Neolithic settlements in Serbia have provided conditions forinterpretation of techniques used during the tool making. The production of tools of fine-grained rocks was carried out through chipping and retouching, or packing when tools weremade of medium- to coarse-grained rocks. The final shape was acquired by grinding. Sawingand perforating were essentially rarely used during tool making, and adorning of ground sto-ne objects was made by incision technique. The tools were manufactured in »specialized«workshops within settlements. Until now, such workshops were found at Ajmana (Stalio 1986:297), Zbradila (Lj. Babovi} 1986: 96–97, 103, 106) and Selevac (Voytek 1990: 451).

On the basis of use wear traces, which were investigated on the material from seve-ral sites (Vin~a, Blagotin, Belovode, Velesnica, Grivac, Donja Branjevina, Petnica, Crnoka-la~ka Bara, Drenovac, Te~i}, Pavlovac, Gradac), the following functions of the Neolithicground stone tools were distinguished: axe, adze, wedge, chisel, hoe, hammer, retoucher,






141

XVII – Weights (fig. 42). Only partly worked stone objects and later refined fortheir own purposes are considered weights.

Other types of stone objects were only rarely found and therefore not included intothe typology. They are:

– Sling-balls. They do not belong to typical ground stone objects, because it cannotbe equivocally established if they were naturally ground or they represent stone piecesmanufactured by human work.

– Working tables (fig. 79: 4). Massive and tabular stones used as a basis during thestone manufacturing.

– Implanting tools (fig. 43). Objects with an end shaped as a point, believed to havebeen used in early farming.

– Mallet-scepters (fig. 70: 2–3). Massive stone objects consisted of elongate pebbles.They can be as long as 500 mm.

– Figurines (fig. 44). At Late Neolithic sites in Serbia various types of figurines werefound. They are made of nice decorative stones and can be zoomorphic, anthropomorphicor may have a stylized shape with no discernible meaning.

– Vessels and palettes (fig. 45). They are objects made of decorative stones, foundrestrictively at the Late Neolithic localities.

– Various decorative and ritual artefacts and other utensils (fig. 46). The followingtypes of the items were made of decorative stones and gemstones: pendants, amulets, beads,buttons, rings, bracelets, »labrets«, whorls, casings for wooden hafts and spools.

ANALYSIS OF GROUND STONE INDUSTRY BY SITE 43

Belovode (Fig. 47–51; Table 1–2)The settlement was founded during the phase Vin~a–Tordo{ I and it lasted until the

end of the Gradac phase, when it was destroyed by a fire and later not reconstructed([qivar – Jacanovi} 1996: 188; [qivar – Jacanovi} 1996b: 59). In the analysis 94samples of tools and decorative objects from trenches 1, 2, 3, 4 and 5, discovered from1994 to 1996, were investigated ( Antonovi} 2000).

û~uge (Fig. 52–55; Table 3–4)The settlement was formed during the final phases of the Vin~a culture and it repre-

sents the westernmost burst of the classic variant of the Vin~a culture into northwesternSerbia ( An|elkovi}-Despotovi} – Rexi} 1992; Je` – Starovi} 1995). The analysed ma-terial encompasses 75 samples from 1990, trenches A and B ( Antonovi} 1997).

Divostin (Fig. 56–59; Table 5–6)At this site two principal phases of colonizing are distinguished – the Star~evo cul-

ture Divostin I and the late Vin~a culture Divostin II. After the Vin~a period the localitywas not settled during the prehistory (McPherron – Srejovi} 1988). A total of 658 sampleshas been analysed (Prinz 1988; McPherron – Rasson – Galdikas 1988).

Donja Branjevina (Fig. 60–65; Table 7–8)The settlement was founded during the Early Neolithic (layer III of Protostar~evo, i.e.

the »monochrom« phase of the Donja Branjevina group; Karmanski 1990: 68). The settlement

43. The author was in position to investigate the ground stone material from many other sites, but those re-sults were not presented in this chapter, mostly due to the lack of precise information about the localities(stratigraphy, precise cultural and hronological determination of strata etc.). Data of other authors have alsobeen used, as it was the case with the site of Divostin.



existed during the whole Middle Neolithic, with subsequent dominations of the classicalStar~evo and Körös cultures (Karmanski 1979; Karmanski 1991). A total of 99 tool sampleshas been studied ( Antonovi} 2002).

Lepenski Vir (Fig. 66–70; Table 9–10)The locality predominantly belongs to the Mesolithic culture of Lepenski Vir (Pro-to–Lepenski Vir, Lepenski Vir I and II horizons), and after the cessation of this culture itwas colonized by proponents of the Star~evo culture (Lepenski Vir III a–b horizons; Sre-

jovi} 1969). However, there are opinions that the locality was a fishing settlement, whichinhabitants lived within this geographically isolated area during the very beginning of theNeolithic (M. Gara{anin 1982: 86). The analysis of ground stone industry has included 119artefacts from the layers Lepenski Vir I, II and III. 44

Supska (Fig. 71–74; Table 11–12)The site has its northern and southern parts. In the northern part the existence of the

Vin~a culture in all its phases was only found, whereas in the southern area, along withthe Vin~a layers, a late Star~evo layer was also documented (Star~evo III after D. Gara-{anin). The settlements of Supska were devastated in a fire in the period Vin~e–Plo~nik II(D. Gara{anin – M. Gara{anin 1979). The Vin~a culture material from the northern sectorof the locality (36 samples) was investigated in this study.

Velesnica (Fig. 75–79; Table 13–14)This is a multilayer site with the predominant horizon of the Star~evo culture. The

settlement probably originated in the Mesolithic but there is no direct evidence to confirmthat age. After the preliminary pottery analysis it is generally believed that the Star~evosettlement existed parallely with the Lepenski Vir IIIa (Vasi} 1986: 269) and with theEarly Neolithic of Vojvodina (Radovanovi} 1996: 346). A total of 109 samples from the Pro-

tostar~evo layers of the block A, excavated in 1982, has been studied.

Vin~a (Fig. 80–82; Table 15–16)This is the eponymous locality for the most widespread Neolithic culture of south-

east Europe – the Vin~a culture (Gara{anin 1951; Miloj~i} 1949). At the site all the phasesof the Vin~a culture are developed and in the deepest layers the Star~evo group was do-cumented, as well. The remnants of the Star~evo group are related to the layer of pit-dwellings and layers up to a relative depth of 8 m ( D. Gara{anin 1984: 18–21). The analysisof ground stone industry included the material investigated by M. Vasi} in the period1929–1934 (Vasi} 1932; Vasi} 1936). It is a total of 1099 tool samples and 142 decorativeand ritual artefacts ( Antonovi} 1992).

CONCLUSION

The ground stone industry appeared in a full-fledged form during the Neolithic in Serbia.All the forms of tools, which will continue to appear until the end of the Neolithic

in this territory, yet may be found at the oldest Neolithic sites. The level of recent know-ledge does not allow an unequivocal explanation of the initiation of the ground stoneindustry in Serbia. This, however, does not include the area of Iron Gates where thisindustry was formed due to sedentary life conditions as early as in Mesolithic period.


142

44. A total of 119 samples analysed in the study is related to tools, whereas decorative and ritual-magic objects were taken from the literature. Sculptures and altars were not included in this study, assuming that,according to the way of working, they do not belong to a ground stone industry.




143

The Iron Gates Gorge was an area sheltered from severe climatic changes or hugepopulation movements. It was supplied by rich food and raw material sources from all sides,and that is inevitable for the long-term existence of a settlement. In the Mesolithic suchconditions enabled the formation of sedentary settlements characterized by a strong hun-

ting-gathering economy. In such settlements, the ground stone industry appears to developindependently and mostly with respect to basic needs of Iron Gates inhabitants. In suchway originated mallet-scepters, grindstones, hammerstones, and before all pebble-axesand mallets with grooves. According to the shape and large dimensions, these tools wereprobably used for hunting of wild animals or for fishing of large fishes, but not for woodworking or farming. It may be inferred by blunt cuting edges of pebble-axes as well asby the massive appearance of the tools. These types of tools are mainly characteristic forLate Mesolithic strata of the Iron Gates settlements (Vlasac, Lepenski Vir I–II, PadinaA–B, Hajdu~ka Vodenica I–II), and some of them continue to appear through Early Neo-lithic (Velesnica, Lepenski Vir) until the Vin~a period (Zbradila). Simultaneously with thisautochthonous ground stone industry, tools typical for the Star~evo and Vin~a cultures(ground-edge tools characterized by a half-circular cross-section, made of specific hardand fine-grained rocks of grey-green colour) also occurred at the Iron Gates Late Meso-lithic and Early Neolithic sites. Thus axes and adzes with Star~evo–Vin~a features, alongwith scepters typical for the Lepenski Vir culture, were found at the house floors at Le-penski Vir I. The Iron Gates ground stone industry almost surely cannot be regarded as aprecursor of the Star~evo–Vin~a tools. Besides the above-mentioned parallel existence ofthe Star~evo–Vin~a ground-edge tools and Mesolithic scepters, this may be also evidentfrom totally different characteristics of these two ground stone industries. The Iron Gatesground stone industry is based on the pebble, its natural shape being only finished, whilein other parts of Serbia ground-edge tools are produced by working of large flakes of fine-grained rocks with a characteristic grey and grey-green colour, thus having a distinctiveappearance typical for the Star~evo–Vin~a ground stone industry.

In contrast to the Iron Gates, the beginning of the ground stone industry cannot beunequivocally established for other regions in Serbia. It commences as an entirely deve-loped industry, characterized by clearly defined and formed types of tools. There is no essen-tial difference in ground stone industry between the earliest and latest Neolithic settlementin Serbia. The type of tools as well as the raw material are identical, only the amounts ofsome tools or raw material appear to vary. Thus, at the early Star~evo sites axes and chi-sels are more abundant, while adzes become a dominant type of tools much later. This situ-ation may be related with the mode of dwelling formation. At the earliest settlements orin the deepest levels of multilayered localities dominate pit-dwellings or half-pit-dwellings (M. Gara{anin 1979: 121). Their roof construction were made of thicker bran-ches or thinner trees, but they were by no means made of boards or half-logs (Bogdano-vi} 1988: 71–72). Once the life becomes at one place it usually gives rise to the increase ofnumber of ground stone objects, especially adzes, and that can be related to the construc-tion of houses, as well as to the production of certain household furniture in the houses,before all wooden vessels that must have been very abundant during the Neolithic. 45 Infact, the main purpose of axes is cutting woods, and adzes were used for chipping anddigging of wood.

The types of raw material for the ground stone industry also display continuity in theNeolithic of Serbia. Fine-grained sedimentary and contact-metamorphic rocks of grey andgrey-green colour appear as early as in the earliest Neolithic settlements in Serbia. Duringthe entire Neolithic they served as the main raw material for making ground-edge tools,hammers, picks – formulated in numbers, they were the most abundant raw material in

45. This is to be concluded on the basis of finds of wooden vessels and artefacts in Çatal Höyük (Mellaart 1967:215–216).






145

lithic, either through mining or collecting of chosen pebbles from creeks. According to asmall number of discovered tools, it is likely that in case of the early Star~evo sites theserocks were not quarried from their primary deposits and that the gathering was the prin-cipal way of stone supply.

The quality of stone tools production was in a regular decrease from the earliest ap-pearances in the Neolithic. The tools made of stone from the earliest Neolithic sites werethoroughly worked, always nicely ground, and sometimes almost polished to shining.Ground stone tools are usually less abundant in that period, and along with the increase oftheir number there is a simultaneous decrease of the quality, depicted in less carefullyground surfaces. The extreme drop in the quality is related to tools made of light whitestone. Usually, only the part adjacent to the cutting edge was ground while the rest of toolsremained only chipped. Hence, the tools made of light white rocks show certain devalu-ation in the stone industry. However, a tool worked in such a mode was identically suitablefor use as polished samples from the earlier periods, because for wood working only groundblade was enough, whereas the rest of the tool was implanted into the haft. This way ofstone tool making was merely dictated by the effort of the Neolithic toolmaker for moreeconomical utilization of the raw material, work and power.

In general, the Neolithic ground stone industry in Serbia displays some territorialspecifications. The ground stone industry of the Iron Gates area was independently formedon the Mesolithic basis, producing recognizable forms of tools made exclusively of peb-bles, and that sets this region apart from the rest of Serbia. In other regions of Serbia theground stone industry is represented by numerous tools, before all by adzes, axes and chiselsmade of characteristic grey and grey-green sedimentary and contact-metamorphic rocks.This industry has its continuous evolution during the whole Neolithic, with standardforms of tools and selection of raw material. However, at the sites in central Serbia andVojvodina ground stone tools are very abundant, especially in the period of the classicalStar~evo and Vin~a cultures, while in the settlements of the Kosovo and South Morava

regions these tools are represented by small number of finds and a few types. In theseareas even the most used fine-grained rocks of grey and grey-green colour are not thatabundant as in central Serbia, and ground-edge tools were usually made of various igneousand metamorphic rocks. The tools are characterized by small length/wide ratios giving riseto a stocky appearance. In contrast to Kosovo and southern Serbia, the Neolithic sites ofVojvodina contain abundant stone tools from the early phases of the Neolithic, and that isconfirmed by finds from Donja Branjevina. In spite of the fact that many sites were distantfrom the primary sources of stone raw material, the ground stone industry in Vojvodina,along with the industry in central Serbia, can be considered as a unique one, both withrespect to form of tools and to selection of rocks for their production.

The problem of initiation of the Neolithic ground stone industry for most parts ofSerbia remains open. It can be only repeated that this industry in Serbia, except of theIron Gates region, originated in a full-fledged form characterized by established types oftools and types of rocks which were continuously used until the end of the Neolithic. How-ever, the same mode is characteristic for the Neolithic in Serbia with an already evolvedNeolithic way of life. These two problems are closely related and cannot be resolved sepa-rately. So far we can only suppose that the major role for the development and greatabundance of ground stone tools exerted vast forest areas adjacent to the Neolithic set-tlements in Serbia. That may have produced an increased use of wood objects in commonlife, which is evident by characteristic microwear traces on ground stone tools. These toolsdo not show any direct evidence of having been used in farming. However, which singlemoment in the evolution of the human society led to the formation of the ground stoneindustry in Serbia – if it was the introduction of farming as the major activity, or transitionto a sedentary mode of life with a strong hunting-gathering economy in its basis – this isa question which still awaits a reliable answer.



SPISAK ILUSTRACIJA/LIST OF ILLUSTRATIONS




147

Sl. 1. Neolitski lokaliteti u Srbiji sa kojih je analizirana industrija gla~anog kamena: – ra-no i srednjeneolitski lokaliteti (ster~eva~ki i kere{ki), – kasnoneolitski lokaliteti (vin~an-ski), – vi{eslojni neolitski lokaliteti.Fig. 1. Neolithic sites in Serbia from which the ground stone objects were analysed: – Earlyand Middle Neolithic sites (the Star~evo and Körös cultures), – Late Neolithic sites (theVin~a culture), – multilayer Neolithic sites.1. Donja Branjevina, 2. Vin~a, 3. Lepenski Vir, 4. Velesnica, 5. û~uge, 6. Petnica, 7. Gri-vac, 8. Divostin, 9. Belovode, 10. Te~i}, 11. Blagotin, 12. Supska, 13. Drenovac, 14. Crno-kala~ka Bara, 15. Pavlovac.

Sl. 2. Finozrne kontaktno metamorfne i sedimentne stene: njihova leì{ta u Srbiji (prema:Karamata 1955; Kneèvi} i dr . 1995; Vaskovi} 1993; Vukovi} 1962), neolitski lokalitetina kojima su zabeleèni i lokalnosti sa kojih su uzeti uzorci za analizu (A–F).Fig. 2. Fine-grained contact metamorphic and sedimentary rocks: their deposits in Ser-bia (after: Karamata 1955; Kneèvi} i dr. 1995; Vaskovi} 1993; Vukovi} 1962), Neo-lithic sites where they were recorded and locations where samples for analysis were ta-ken (A–F).

I – Avala, II – Kosmaj, III – Bukulja, IV – Rudnik, V – Boranja, VI – @eljin, VII – Goli- ja, VIII – Rogozna, IX – Kopaonik.1. Donja Branjevina, 2. Benska Bara, 3. Ba{tine, 4. @arkovo, 5. Banjica, 6. Vin~a, 7. Star-~evo, 8. û~uge, 9. Petnica, 10. Selevac, 11. Lipovac, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Belo-vode, 15. Lepenski Vir, 16. Velesnica, 17. Te~i}, 18. Supska, 19. Blagotin, 20. Drenovac,21. Konopljara, 22. Crnokala~ka Bara, 23. Naprelje, 24. Plo~nik, 25. Bubanj, 26. Gradac,27. Predionica, 28. Pavlovac.A. Ripanj, B. ârapi}ev Brest – Avala, C. Svra~kovac, D. Nevade, E. Ov~arsko-kablarskaklisura, F. Zabla}e.

Sl. 3. Lake bele stene: magnezitonosna podru~ja Srbije (prema: Ili} 1969), leì{ta dijatomej-ske zemlje i neolitska nalazi{ta na kojima su ove stene zabeleène.Fig. 3 . Light white rocks: magnesite-bearing regions (after: Ili} 1969), deposits of diatoma-ceous earth and Neolithic sites where these rocks were recorded.1. Gomolava, 2. Benska Bara, 3. Obre`, 4. @arkovo, 5. Vin~a, 6. Star~evo, 7. Seli{te (Kosto-lac), 8. û~uge, 9. Selevac, 10. Lipovac, 11. Konju{ica, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Trsine,15. Okruglica, 16. Divlje Polje, 17. Supska, 18. Drenovac, 19. Radoinja, 20. Vala~, 21. Plo~-nik, 22. Gradac, 23. Predionica.I. Fru{ka Gora; II . [umadija – A. Raàna, B. Brezak, C. [ilopaj D. Gornji Milanovac;III . Zlatiborski masiv – E. Semegnjevo, F. Kremna, G. Ka~er, Brane{ko polje; IV. Kopa-onik – H. Kraljevo, I. Bogutovac, J. Bela Stena, K. Ra{ka; V. Kosovo – L. Gole{, M. BeliKamen; VI. Baro{evac.

Sl. 4. Pe{~ari i kre~njaci: njihova leì{ta u Srbiji (prema: A. Antonovi} 1977) i neolitskanalazi{ta na kojima su zabeleèni.



Fig. 4. Sandstones and limestones: their deposits in Serbia (after: A. Antonovi} 1977) andNeolithic sites where they were recorded.1. Donja Branjevina, 2. Ribnjak, 3. ôka, 4. Vin~a, 5. Star~evo, 6. Lepenski Vir, 7. Veles-nica, 8. û~uge, 9. Petnica, 10. Selevac, 11. Belovode, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Te~i},

15. Supska, 16. Blagotin, 17. Drenovac, 18. Konopljara, 19. Crnokala~ka Bara, 20. Naprelje,21. Plo~nik, 22. Gradac, 23. Pavlovac

Sl. 5 . Magmatske stene: leì{ta u Srbiji (prema: A. Antonovi}, 1977) i neolitska nalazi{tana kojima su one zabeleène.Fig. 5. Igneous rocks: their deposits in Serbia (after: A. Antonovi} 1977) and Neolithic siteswhere they were recorded.1. Donja Branjevina, 2. ôka, 3. Benska Bara, 4. Vin~a, 5. Star~evo, 6. Lepenski Vir, 7. Ve-lesnica, 8. û~uge, 9. Petnica, 10. Banja, 11. Selevac, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Konju{i-ca, 15. Belovode, 16. Te~i}, 17. Supska, 18. Blagotin, 19. Drenovac, 20. Ribnica, 21. Crno-kala~ka Bara, 22. Naprelje, 23. Vala~, 24. Plo~nik, 25. Gradac, 26. Gladnice, 27. Pavlovac

Sl. 6. Serpentiniti: leì{ta u Srbiji (prema: Ili} 1969) i neolitska nalazi{ta na kojima je za-beleèn.Fig. 6. Serpentinites: deposits in Serbia (after: Ili} 1969) and Neolithic sites where theywere recorded.1. Vin~a, 2. Star~evo, 3. Selevac, 4. Belovode, 5. Lepenski Vir, 6. Velesnica, 7. Grivac, 8. Di-vostin, 9. Bakova~a, 10. Ribnica, 11. Te~i}, 12. Blagotin, 13. Drenovac, 14. Plo~nik.

Sl. 7. Metamorfne stene: leì{ta u Srbiji (prema: A. Antonovi} 1977) i neolitska nalazi{tana kojima su one zabeleène.Fig. 7. Metamorphic rocks: deposits in Serbia (after A. Antonovi} 1977) and Neolithic siteswhere they were recorded.

1. Donja Branjevina, 2. ôka, 3. Vin~a, 4. û~uge, 5. Petnica, 6. Selevac, 7. Belovode,8. Lepenski Vir, 9. Vlasac, 10. Velesnica, 11. Divostin, 12. Te~i}, 13. Supska, 14. Blagotin,15. Drenovac.

Sl. 8. Mermer i mermerni oniks: leì{ta u Srbiji (prema: M. Stojkovi}, Institut za ispitiva-nje materijala Beograd; usmeno saop{tenje) i neolitska nalazi{ta u Srbiji na kojima su za-beleèni.Fig. 8. Marble and onyx marble: deposits in Serbia (after: M. Stojkovi}, Institute for Ma-terial Testing, personal communication) and Neolithic sites where they were recorded.1. Karavukovo, 2. ôka. 3. Borjas, 4. Boto{, 5. Vr{ac, 6. Potporanj, 7. Beograd, 8. Vin~a,9. Selevac, 10. Belovode, 11. Lepenski Vir, 12. Grivac, 13. Divostin, 14. Drenovac, 15. Crno-kala~ka Bara, 16. Naprelje, 17. Plo~nik, 18. Predionica.A. Ven~ac, B. Topola, C. Lozovik, D. Mandina stena (Kosjeri}), E. Studenica, F. Novi Pazar,G. Pe}ka Banja, H. Sijerinska Banja, I. Tetovo.

Sl. 9. Malahit, azurit, galenit i cinabarit: leì{ta u Srbiji (prema: Simi} 1951; A. Antonovi}1977; Putnik 1981), stari rudnici (prema: Simi} 1951; Jovanovi} 1988; Jovanovi} i dr. 1982)i neolitski lokaliteti na kojima su zabeleèni.Fig. 9. Malachite, azurite, galena and cinnabar: deposits in Serbia (after: Simi} 1951; A.Antonovi} 1977; Putnik 1981), ancient mines (after: Simi} 1951; Jovanovi} 1988; Jovanovi}et al. 1982) and Neolithic sites where they were recorded.1. Vin~a, 2. Selevac, 3. Divostin, 4. Belovode, 5. Lepenski Vir, 6. Avala, 7. Kosmaj, 8. Za-

ja~a, 9. Ljubovi|a, 10. Rebelj, 11. Srebrenica, 12. Pa{ina Ravan, 13. Radanovci–Taor,14. Babovi}a potok, 15. Rudnik, 16. Mali [turac, 17. Tara, 18. Pribojska Banja, 19. âdinje,20. Stan~a, 21. Toli{nica, 22. Rogozna, 23. Novo Brdo, 24. Trep~a, 25. Ajvalija, 26. Novo


148






150

Sl. 24. Vin~a, 4,7 m, IB 81: silifikovani dolomitski mikrit – dijagram DTA.Fig. 24. Vin~a, 4.7 m, IB 81: silicified dolomitic micrite – DTA diagram.

Sl. 25. Vin~a, 2,5 m, IB 16: sedimentni magnezit (N + ).

Fig. 25. Vin~a, 2.5 m, IB 16: sedimentary magnesite (N + ).

Sl. 26. Vin~a, 2,5 m, IB 16: sedimentni magnezit – dijagram DTA.Fig. 26. Vin~a, 2.5 m, IB 16: sedimentary magnesite – DTA diagram.



Sl. 29. Divlje Polje – Ratina (Kraljevo): stena sastavljena od kvarca, sa malo magnezijuma,dolomita i kalcita (prema: Bogosavljevi} 1990).Fig. 29. Divlje Polje – Ratina (Kraljevo): a rock composed of quartz, with little magnesium,dolomite and calcite (after: Bogosavljevi} 1990).

Sl. 30. Divlje Polje – Ratina (Kraljevo): stena sastavljena od kvarca, sa malo magnezijuma,dolomita i kalcita – dijagram XRD (prema: Bogosavljevi} 1990).Fig. 30. Divlje Polje – Ratina (Kraljevo): a rock composed of quartz, with little magnesium,dolomite and calcite – XRD diagram (after: Bogosavljevi} 1990).

Sl. 31. Tipovi sekira.Fig. 31. Types of axes.

Sl. 32. Tipovi tesli.Fig. 32. Types of adzes.

Sl. 33. Tipovi dleta.Fig. 33. Types of chisels.

Sl. 34. Tipovi ~eki}a.Fig. 34 . Types of hammers.

Sl. 35. Tipovi pijuka.Fig. 35. Types of picks.

Sl. 36. Tipovi perforiranih alatki: II/1–3 – perforirane sekire; IV/1–2 – perforirane tesle;VII/1–2 – perforirani ~eki}i; IX/1 – perforirani pijuci; X/1–2 buzdovani.Fig. 36. Types of perforated tools: II/1–3 – perforated axes; IV/1–2 – perforated adzes;VII/1–2 – perforated hammers; IX/1 – perforated picks; X/1–2 maceheads.

Sl. 37. Tipovi gla~alica: XI/1–3 – ru~ne gla~alice; XI/4 – gla~alice za {ila i igle; XI/6 –stati~ne gla~alice.Fig. 37. Types of grindstones: XI/1–3 – manual grindstones; XI/4 – grindstones for awlsand needles; XI/6 – statical grindstones.

Sl. 38. Tipovi bruseva.Fig. 38. Types of whetstones.




151

Sl. 39. Tipovi rastira~a.Fig. 39. Types of pounders.

Sl. 40. Tipovi sekira–oblutaka (»tupih sekira«).

Fig. 40. Types of pebble–axes (»blunt axes«).

Sl. 41. Tipovi batova.Fig. 41. Types of mallets.

Sl. 42. Tipovi tegova.Fig. 42. Types of weights.

Sl. 43. Tipovi sadiljki.Fig. 43. Types of implanting tools.

Sl. 44. Kamene figurine: 1. Vin~a 6,3 m, IB 2564 (AZ), mermer ( Vasi} 1936: 92); 2. Vin~a6,1 m, IB 894 (AZ), mermerni oniks ( Vasi} 1936: 92); 3. Vin~a 7,0 m, IB 2552 (AZ), mer-merni oniks ( Vasi} 1936: 92); 4. Vin~a 5,0 m, IB 713 (AZ), mermerni oniks ( Vasi} 1936:93); 5. Plo~nik 1973. god., povr{inski nalaz, IB 22881 (NMB), mermerni oniks; 6. Plo~nik1974. god., Sonda IV/F/subhumus, IB 24768 (NMB), finozrni vapnoviti pe{~ar; 7. Vin~a6,1 m, IB 2562 (AZ), mermer ( Vasi} 1936: 140); 8. Vin~a 5,8 m, IB 2573 (AZ), mermer(Vasi} 1936: 141); 9. Plo~nik 1973. god., Sonda IV/C/7, IB 24118 (NMB), mermerni oniks;10. Vin~a 8,0 m, IB 711 (AZ), mermer ( Vasi} 1936: 105).AZ = Arheolo{ka zbirka Filozofskog fakulteta u Beogradu; NMB = Narodni muzej u Beo-gradu.Fig. 44. Stone figurines: 1. Vin~a 6.3 m, IB 2564 (AZ), marble ( Vasi} 1936: 92); 2. Vin~a6.1 m, IB 894 (AZ), onyx marble ( Vasi} 1936: 92); 3. Vin~a 7.0 m, IB 2552 (AZ), onyx mar-

ble (Vasi} 1936: 92); 4. Vin~a 5.0 m, IB 713 (AZ), onyx marble ( Vasi} 1936: 93); 5. Plo~nik1973, surface find, IB 22881 (NMB), onyx marble; 6. Plo~nik 1974, Trench IV/F/subhu-mus, IB 24768 (NMB), fine-grained limy sandstone; 7. Vin~a 6.1 m, IB 2562 (AZ), marble(Vasi} 1936: 140); 8. Vin~a 5.8 m, IB 2573 (AZ), marble (Vasi} 1936: 141); 9. Plo~nik 1973,Trench IV/C/7, IB 24118 (NMB), onyx marble; 10. Vin~a 8.0 m, IB 711 (AZ), marble ( Vasi}1936: 105).AZ = Archaeological Collection of the Faculty of Philosophy in Belgrade; NMB = NationalMuseum in Belgrade.

Sl. 45. Kamene posude i palete: 1. Vin~a 5,5 m, IB 2574 (AZ), mermer ( Vasi} 1932: 37);2. Vin~a 6,9 m, IB 1047 (AZ), mermer ( Vasi} 1932: 37); 3. Vin~a 6,3 m, IB 2561 (AZ), mer-mer.AZ = Arheolo{ka zbirka Filozofskog fakulteta u Beogradu.Fig. 45. Stone vessels and palettes: 1. Vin~a 5.5 m, IB 2574 (AZ), marble ( Vasi} 1932: 37);2. Vin~a 6.9 m, IB 1047 (AZ), marble ( Vasi} 1932: 37); 3. Vin~a 6.3 m, IB 2561 (AZ),marble.AZ = Archaeological Collection of the Faculty of Philosophy in Belgrade.

Sl. 46. Ukrasni, kultni i upotrebni predmeti od kamena: 1. Vin~a 4,2 m (AZ), galenit ( Vasi}1932: 35); 2. Vin~a 5,8 m, IB 1098 (AZ), oblutak od alevrolita; 3. Vin~a 5,6 m, IB 2565 (AZ),mermer; 4. Vin~a 3,3 m, IB 1037 (AZ), mermer; 5. Vin~a 6,6 m, IB 2553 (AZ), mermer(Vasi} 1932: 38); 6. Plo~nik 1976. god., sonda VI/C/7, IB 25286 (NMB), sitnozrni laporo-viti pe{~ar; 7. Vin~a 8,0 m, IB 433 (NMB), mermer; 8. Vin~a 7,8 m (AZ), mermer; 9. Vin~a8,3 m (AZ), mermer; 10. Vin~a 7,2 m (NMB), mermer; 11. Divostin I – Zemunica 4, serpen-tinit (McPherron – Rasson – Galdikas 1988: 342); 12. Vin~a 7,7 m (AZ), mermerni oniks;



13. Vin~a 4,5 m, IB 1036 (AZ), mermer; 14. Lepenski Vir IIIb, beli kre~njak (Srejovi} –Babovi} 1981: 92); 15. Donja Branjevina, mermer ( Karmanski 1987: 101); 16. Vin~a 8,9 m– IB 1012 i 8,3 m – IB 1010 (AZ), finozrni laporoviti pe{~ar.AZ = Arheolo{ka zbirka Filozofskog fakulteta u Beogradu; NMB = Narodni muzej u Beo-

gradu.Fig. 46. Decorative, ritual and utilitar objects of stone: 1. Vin~a 4.2 m (AZ), galena ( Vasi}1932: 35); 2. Vin~a 5.8 m, IB 1098 (AZ), siltstone pebble; 3. Vin~a 5.6 m, IB 2565 (AZ),marble; 4. Vin~a 3.3 m, IB 1037 (AZ), marble; 5. Vin~a 6.6 m, IB 2553 (AZ), marble ( Vasi}1932: 38); 6. Plo~nik 1976, Trench VI/C/7, IB 25286 (NMB), fine-grained limy sandstone;7. Vin~a 8.0 m, IB 433 (NMB), marble; 8. Vin~a 7.8 m (AZ), marble; 9. Vin~a 8.3 m (AZ), mar-ble; 10. Vin~a 7.2 m (NMB), marble; 11. Divostin I – Zemunitza 4, serpentinite (McPherron– Rasson – Galdikas 1988: 342); 12. Vin~a 7.7 m (AZ), onyx marble; 13. Vin~a 4.5 m, IB1036 (AZ), marble; 14. Lepenski Vir IIIb, white limestone (Srejovi} – Babovi} 1981: 92);15. Donja Branjevina, marble ( Karmanski 1987: 101); 16. Vin~a 8.9 m – IB 1012 and 8.3 m– IB 1010 (AZ), fine-grained limy sandstone.AZ = Archaeological Collection of the Faculty of Philosophy in Belgrade; NMB = NationalMuseum in Belgrade.

Sl. 47. Belovode: zastupljenost sirovina po kulturnim fazamaFig. 47. Belovode: distribution of raw materials by cultural phase.

Sl. 48. Belovode: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim fazama.Fig. 48. Belovode: distribution of tool classes by cultural phase.

Sl. 49. Belovode: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 49. Belovode: lengths of complete ground-edge tools.

Sl. 50. Predmeti od gla~anog kamena iz Belovoda: 1. tesla III/7/b; 2. sekira I/2/d; 3. te-sla III/4/a; 4. dleto V/5/b; 5. sekira I/1/b; 6. teg XVII/1; 7. sekira I/2/a; 8. tesla III/2/a;9. pijuk VIII/1; 10. buzdovan X/?; 11. dleto V/1/d; 12. dleto V/3/a; 13. dleto V/2/a; 14.dleto V/4/c; 15. ~eki} VI/2/c; 16. dleto V/4/a; 17. tesla III/5/a; 18. fragment mermernezdele; 19. glava zoomorfne figurine od silifikovanog serpentinita.Fig. 50. Ground stone artefacts from Belovode: 1. adze III/7/b; 2. axe I/2/d; 3. adzeIII/4/a; 4. chisel V/5/b; 5. axe I/1/b; 6. weight XVII/1; 7. axe I/2/a; 8. adze III/2/a; 9. pickVIII/1; 10. macehead X/?; 11. chisel V/1/d; 12. chisel V/3/a; 13. chisel V/2/a; 14. chiselV/4/c; 15. hammer VI/2/c; 16. chisel V/4/a; 17. adze III/5/a; 18. fragment of a marblebowl; 19. head of a zoomorfic figurine of silicified serpentinite.

Sl. 51. Predmeti od gla~anog kamena iz Belovoda: 1. sekira I/5/a; 2. dleto V/1/c; 3. rastira~(i perkuter) XIII/3 – VI/6; 4. gla~alica XI/6/a; 5. gla~alica XI/6/b; 6. tesla III/1/a; 7. seki-ra I/1/d; 8. ~eki} VI/5/d; 9. sekira I/2/c; 10. tesla III/2/b; 11. tesla III/6/b; 12. sekiraI/1/a; 13. dleto V/2/b; 14. sekira I/5/b.Fig. 51. Ground stone artefacts from Belovode 1.axe I/5/a; 2. chisel V/1/c; 3. pounder(and hammerstone) XIII/3 – VI/6; 4. grindstone XI/6/a; 5. grindstone XI/6/b; 6. adzeIII/1/a; 7. axe I/1/d; 8. hammer VI/5/d; 9. axe I/2/c; 10. adze III/2/b; 11. adze III/6/b;12. axe I/1/a; 13. chisel V/2/b; 14. axe I/5/b.

Sl. 52. û~uge: zastupljenost sirovina.Fig. 52. û~uge: frequencies of raw materials.

Sl. 53. û~uge: zastupljenost vrsta alatki.Fig. 53. û~uge: frequencies of tool classes.


152




153

Sl. 54. Oru|e od gla~anog kamena iz û~uga: 1. gla~alica XI/6/a; 2. sadiljka; 2. ~eki}VI/4/c.Fig. 54. Ground stone tools from û~uge: 1. grindstone XI/6/a; 2. implanting tool; 2. ham-mer VI/4/c.

Sl. 55. Oru|e od gla~anog kamena iz û~uga: 1. gla~alica XI/6/c; 2. brus XII/1/b; 3. ~eki}VI/1/b; 4. tesla III/1/c; 5. tesla III/2/a; 6. tesla III/3/b; 7. gla~alica XI/1/a; 8. gla~alicaXI/4/c; 9. sekira I/3/c; 10. dleto V/4/a.Fig. 55. Ground stone tools from û~uge: 1. grindstone XI/6/c; 2. whetstone XII/1/b;3. hammer VI/1/b; 4. adze III/1/c; 5. adze III/2/a; 6. adze III/3/b; 7. grindstone XI/1/a;8. grindstone XI/4/c; 9. axe I/3/c; 10. chisel V/4/a.

Sl. 56. Divostin: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama (Prinz 1988).Fig. 56. Divostin: distribution of raw materials by cultural phase (Prinz 1988).

Sl. 57. Divostin: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim fazama (Prinz 1988).Fig. 57. Divostin: distribution of tool classes by cultural phase (Prinz 1988).

Sl. 58. Divostin: duìne celih alatki (grupe 2, 3, 4, 6, 8, 9, 10; Prinz 1988).Sl. 58. Divostin: lengths of complete tools (classes 2, 3, 4, 6, 8, 9, 10; Prinz 1988).

Sl. 59. Oru|e od gla~anog kamena iz Divostina (Prinz 1988): 1. sekira I/1/c; 2. ~eki} VI/1/f;3. dleto V/4/a; 4. dleto V/4/b; 5. dleto V/4/b; 6. tesla III/1/c; 7. tesla III/1/a; 8. teslaIII/5/b; 9. tesla III/3/b; 10. tesla III/1/c; 11. tesla III/1/c; 12. perforirana sekira II/2/a.Fig. 59. Ground stone tools from Divostin (Prinz 1988): 1. axe I/1/c; 2. hammer VI/1/f;3. chisel V/4/a; 4. chisel V/4/b; 5. chisel V/4/b; 6. adze III/1/c; 7. adze III/1/a; 8. adzeIII/5/b; 9. adze III/3/b; 10. adze III/1/c; 11. adze III/1/c; 12. perforated axe II/2/a.

Sl. 60. Donja Branjevina: zastupljenost sirovina.Fig. 60. Donja Branjevina: frequencies of raw materials.

Sl. 61. Donja Branjevina: zastupljenost vrsta alatki.Fig. 61. Donja Branjevina: frequencies of tool classes.

Sl. 62. Donja Branjevina: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 62. Donja Branjevina: lengths of complete ground-edge tools.

Sl. 63. Oru|e od gla~anog kamena sa Donje Branjevine: 1. sekira I/1/a; 2. sekira I/1/c;3. sekira I/3/e; 4. sekira I/5/e; 5. sekira I/1/e; 6. sekira I/2/c; 7. dleto V/2/e; 8. sekiraI/5/c; 9. dleto V/1/b; 10. dleto V/2/d; 11. dleto V/7/a.Fig. 63. Ground stone tools from Donja Branjevina: 1. axe I/1/a; 2. axe I/1/c; 3. axeI/3/e; 4. axe I/5/e; 5. axe I/1/e; 6. axe I/2/c; 7. chisel V/2/e; 8. axe I/5/c; 9. chisel V/1/b;10. chisel V/2/d; 11. chisel V/7/a.

Sl. 64. Oru|e od gla~anog kamena sa Donje Branjevine: 1. tesla III/1/a; 2. tesla III/2/a;3. tesla III/4/a; 4. tesla III/5/d; 5. tesla III/4/e; 6. tesla III/6/b; 7. gla~alica XI/6/d;8. rastira~ XIII/1; 9. gla~alica XI/6/c; 10. `rvanj XIV; 11. gla~alica XI/6/a; 12. gla~alicaXI/1/a.Fig. 64. Ground stone tools from Donja Branjevina: 1. adze III/1/a; 2. adze III/2/a; 3. ad-ze III/4/a; 4. adze III/5/d; 5. adze III/4/e; 6. adze III/6/b; 7. grindstone XI/6/d; 8. poun-der XIII/1; 9. grindstone XI/6/c; 10. quern XIV; 11. grindstone XI/6/a; 12. grindstoneXI/1/a.



Sl. 65. Oru|e od gla~anog kamena sa Donje Branjevine: 1. ~eki} VI/1/c; 2. ~eki}-oblutakVI/6; 3. ~eki} VI/3/c; 4. ~eki} VI/1/f; 5. ~eki} VI/5/f; 6. ~eki} VI/5/e; 7. ~eki} VI/5/b;8. ~eki} VI/2/c; 9. ~eki} VI/3/d.Fig. 65. Ground stone tools from Donja Branjevina: 1. hammer VI/1/c; 2. pebble-hammer

VI/6; 3. hammer VI/3/c; 4. hammer VI/1/f; 5. hammer VI/5/f; 6. hammer VI/5/e; 7. ham-mer VI/5/b; 8. hammer VI/2/c; 9. hammer VI/3/d.

Sl. 66. Lepenski Vir: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim horizontima.Fig. 66. Lepenski Vir: distribution of tool classes by cultural horizon.

Sl. 67. Lepenski Vir: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 67. Lepenski Vir: lengths of complete ground-edge tools.

Sl. 68. Predmeti od gla~anog kamena sa Lepenskog Vira: 1. sekira I/1/a (IB 775; L. Vir II-Ib); 2. sekira I/1/c (IB 776; L. Vir IIIb); 3. dleto V/1/b (IB 833; L. Vir IIIb – ostava 2); 4. dle-to V/4/b (IB 255*; nepoznati uslovi nalaza); 5. sekira I/1/d (IB 249*; L. Vir III); 6. ~eki}VI/2/b (IB 334; L. Vir Ie – ku}a 8); 7. ~eki} VI/3/c (IB 309*; L. Vir Ib–c – ku}a 3); 8. teslaIII/4/a (IB 234*; ukop L. Vira IIIa); 9. tesla III/1/a (IB 833; L. Vir IIIb); 10. sekira I/2/b(IB 248*; nepoznati uslovi nalaza); 11. sekira I/3/d (IB 633; L. Vir Ie – ku}a 27); 12. dletoV/5/a (IB 256*; L. Vir Ie – ku}a 21).* = Inventarski broj u Narodnom muzeju u Beogradu; ostali inventarski brojevi su iz te-renske dokumentacije Lepenskog Vira.Fig. 68. Ground stone artefacts from Lepenski Vir: 1. axe I/1/a (IB 775; L. Vir IIIb); 2. axeI/1/c (IB 776; L. Vir IIIb); 3. chisel V/1/b (IB 833; L. Vir IIIb – Depot 2); 4. chisel V/4/b(IB 255*; unknown provenience); 5. axe I/1/d (IB 249*; L. Vir III); 6. hammer VI/2/b (IB 334;L. Vir Ie – house 8); 7. hammer VI/3/c (IB 309*; L. Vir Ib–c – house 3); 8. adze III/4/a(IB 234*; pit – L. Vir IIIa); 9. adze III/1/a (IB 833; L. Vir IIIb); 10. axe I/2/b (IB 248*;

unknown provenience); 11. sekira I/3/d (IB 633; L. Vir Ie – house 27); 12. chisel V/5/a(IB 256*; L. Vir Ie – house 21).* = Inventory number in National Museum in Belgrade; other inventory numbers are fromthe field documentation of Lepenski Vir.

Sl. 69. Predmeti od gla~anog kamena sa Lepenskog Vira: 1. sekira I/4/a (IB 232*; ukop L.Vira IIIa); 2. sekira I/3/b (IB 235*; u sloju kamenja uz profil ku}e 20; L. Vir II); 3. sekiraI/4/b (IB 238*; L. Vir III); 4. sekira I/1/b (IB 243*; L. Vir III); 5. tesla III/7/b (IB 242*; L.Vir Ib–c – ku}a 7); 6. ~eki} VI/2/c (IB 240*; ukop L. Vira IIIa); 7. sekira I/5/e (IB 432; L.Vir III); 8. sekira I/1/e (IB 863; L. Vir III); 9. tesla III/1/e (IB 433; L. Vir III); 10. dletoV/4/a (IB 253*; L. Vir Ib–c – ku}a 35); 11. dleto V/2/c (IB 262*; L. Vir Id–e – pod ku}e26); 12. dleto V/1/a (IB 646; L. Vir Ib–e – »iznad« ku}e 20); 13. dleto V/1/c (IB 261*; L.Vir III)* = Inventarski broj u Narodnom muzeju u Beogradu; ostali inventarski brojevi su iz te-renske dokumentacije Lepenskog Vira.Fig. 69. Ground stone artefacts from Lepenski Vir: 1. axe I/4/a (IB 232*; pit – L. Vir IIIa);2. axe I/3/b (IB 235*; in the layer of stones by a profile of the house 20; L. Vir II); 3. adzeI/4/b (IB 238*; L. Vir III); 4. axe I/1/b (IB 243*; L. Vir III); 5. adze III/7/b (IB 242*; L.Vir Ib–c – house 7); 6. hammer VI/2/c (IB 240*; pit – L. Vir IIIa); 7. axe I/5/e (IB 432;L. Vir III); 8. axe I/1/e (IB 863; L. Vir III); 9. adze III/1/e (IB 433; L. Vir III); 10. chiselV/4/a (IB 253*; L. Vir Ib–c – house 35); 11. chisel V/2/c (IB 262*; L. Vir Id–e – floor inthe house 26); 12. chisel V/1/a (IB 646; L. Vir Ib–e – »above« the house 20); 13. chiselV/1/c (IB 261*; L. Vir III).* = Inventory number in National Museum in Belgrade; other inventory numbers arefrom the field documentation of Lepenski Vir.


154




155

Sl. 70. Predmeti od gla~anog kamena sa Lepenskog Vira: 1. bat XVI (IB 805; L. Vir II);2. bat-skiptar (IB 942; L. Vir I–II; Srejovi} – Babovi} 1983: 187); 3. bat-skiptar (IB 941;L. Vir I–II; Srejovi} – Babovi} 1983: 189); 4. amulet (IB 884; L. Vir Ib–c; Srejovi} – Babo-vi} 1983: 190).

Fig. 70. Ground stone artefacts from Lepenski Vir: 1. mallet XVI (IB 805; L. Vir II); 2. mal-let-scepter (IB 942; L. Vir I–II; Srejovi} – Babovi} 1983: 187); 3. mallet-scepter (IB 941;L. Vir I–II; Srejovi} – Babovi} 1983: 189); 4. amulet (IB 884; L. Vir Ib–c; Srejovi} – Babo-vi} 1983: 190).

Sl. 71. Supska: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama.Fig. 71. Supska: distribution of raw materials by cultural phase.

Sl. 72. Supska: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim fazama.Fig. 72. Supska: distribution of tool classes by cultural phase.

Sl. 73. Supska: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 73. Supska: lengths of complete ground-edge tools.

Sl. 74. Oru|e od gla~anog kamena iz Supske: 1. sekira I/1/a; 2. sekira I/3/a; 3. sekira I/5/d;4. tesla III/1/a; 5. tesla III/1/c; 6. tesla III/1/b; 7. tesla III/4/b; 8. tesla III/5/b; 9. ~eki}VI/3/a; 10. rastira~ XIII/1; 11. dleto V/1/a; 12. dleto V/1/c; 13. tesla III/7/b.Fig. 74. Ground stone tools from Supska: 1. axe I/1/a; 2. axe I/3/a; 3. axe I/5/d; 4. adzeIII/1/a; 5. adze III/1/c; 6. adze III/1/b; 7. adze III/4/b; 8. adze III/5/b; 9. hammer VI/3/a;10. pounder XIII/1; 11. chisel V/1/a; 12. chisel V/1/c; 13. adze III/7/b.

Sl. 75. Velesnica: zastupljenost sirovina.Fig. 75. Velesnica: frequencies of raw materials.

Sl. 76. Velesnica: zastupljenost vrsta alatki.Fig. 76. Velesnica: frequencies of tool classes.

Sl. 77. Predmeti od gla~anog kamena iz Velesnice: 1. bat XVI; 2. sekira I/3/c; 3. sekiraI/1/e; 4. kalem.Fig. 77. Ground stone artefacts from Velesnica: 1. mallet XVI; 2. axe I/3/c; 3. axe I/1/e;4. spool.

Sl. 78. Predmeti od gla~anog kamena iz Velesnice: 1. gla~alica XI/6/a; 2. gla~alica XI/6/c;3. »tupa sekira« XV/1; 4. rastira~ XIII/1; 5. tesla III/4/a; 6. sekira I/2/b; 7. sekira I/4/c;8. sekira I/1/a; 9. sekira I/1/c; 10. prsten od jadeita/nefrita; 11. odbitak sa jednom ugla-~anom stranom.Fig. 78. Ground stone artefacts from Velesnica: 1. grindstone XI/6/a; 2. grindstoneXI/6/c; 3. »blunt axe« XV/1; 4. pounder XIII/1; 5. adze III/4/a; 6. axe I/2/b; 7. axe I/4/c;8. axe I/1/a; 9. axe I/1/c; 10. jadeite/nephrite ring; 11. flake with one ground side.

Sl. 79. Predmeti od gla~anog kamena iz Velesnice: 1. »tupa sekira« XV/2; 2. ~eki}-oblutakVI/6; 3. `rvanj XIV (ili stati~na gla~alica XI/6); 4. radna plo~a; 5. teg XVII/1 (ili amulet);6. teg XVII/1 (ili amulet); 7. teg XVII/1 (ili amulet); 8. gla~alica XI/6/c; 9. teg XVII/2;10. sekira I/2/a; 11. dleto V/4/a; 12. brus XII/1/a.Fig. 79. Ground stone artefacts from Velesnica: 1. »blunt axe« XV/2; 2. pebble-hammerVI/6; 3. quern XIV (or statical grindstone XI/6); 4. working plate; 5. weight XVII/1 (oramulet); 6. weight XVII/1 (or amulet); 7. weight XVII/1 (or amulet); 8. grindstone XI/6/c;9. weight XVII/2; 10. axe I/2/a; 11. chisel V/4/a; 12. whetstone XII/1/a.




156

Sl. 80. Vin~a: zastupljenost sirovina po kulturnim fazama.Fig. 80. Vin~a: distribution of raw materials by cultural phase.

Sl. 81. Vin~a: zastupljenost vrsta alatki po kulturnim fazama.

Fig. 81. Vin~a: distribution of tool classes by cultural phase.

Sl. 82. Vin~a: duìne celih alatki sa se~icom.Fig. 82. Vin~a: lengths of complete ground-edge tools.





BIBLIOGRAFIJA/BIBLIOGRAPHY





Brukner, B., 1979 Körös–grupa, u Praistorija jugoslavenskih zemalja 2, ur. A. Benac, Sa-rajevo: 213–226.

Brukner, B. – Jovanovi}, B. – Tasi}, N., 1974 Praistorija Vojvodine , Novi Sad.

Chapman, J., 1981 The Vin~a culture of South-East Europe , B.A.R. International Series 117,Oxford.

â|enovi}, G. – Trifunovi}, M., 1997 Kamen kao sirovina iz star~eva~kog horizonta usondi V–81, u Srpsko arheolo{ko dru{tvo, XIX skup{tina i godi{wi skup , SremskaMitrovica: 35–36.

Derikowi}, S., 1996 Neolitske zajednice Polimqa , Priboj .

Dictionary, 1984 Dictionary of Geological Terms, eds. R. L. Bates and J. A. Jackson, NewYork.

Durman, A., 1988 Industrija cinabarita u Vin~i, Opuscula archaeologica 13: 1–9.

Eri}, V. – Kneèvi}, V. – Zoltan, P. – Cvetkovi}, V., 1998 Granitoidne i kontaktno

metamorfne stene Bukuqe, u Prirodne i kulturno istorijske vrednosti Aran|elovca:nau~ni skup , Aran|elovac: 5.

Galovi}, R., 1955 Lipovac – »Dizaqka« , u Katalog keramike 1 , Beograd : 29–52.

Galovi}, R., 1959 Predionica, neolitsko naselje kod Pri{tine, Pri{tina.

Gara{anin, D., 1951 Neolitska kamena plastika u Srbiji, Starinar 2: 7–12.

Gara{anin, D., 1984 Naseqe star~eva~ke kulture, u Vin~a u praistoriji i sredwem veku,ur. S. ]eli}, Beograd: 13–22 .

Gara{anin, D. – Gara{anin, M., 1979 Supska, »Stublina« – praistorijsko naseqevin~anske grupe , Beograd.

Gara{anin, M., 1951 Hronologija vin~anske grupe , Ljubljana.Gara{anin, M., 1971 Genetische und chronologische Probleme des frühkeramischen Ne-olithikum auf dem mittleren Balkan, in Actes du VIIIe Congrè s international des sciencespr historiques et protohistoriques 1, Beograd: 73–84.

Gara{anin, M., 1973 Praistorija na tlu SR Srbije , Beograd.

Gara{anin, M., 1979 Centralnobalkanska zona, u Praistorija jugoslavenskih zemalja 2, ur.A. Benac, Sarajevo: 79–212.

Gara{anin, M., 1982 The stone age in the Central Balkan area, in The Cambridge ancienthistory, 2 nd ed., Vol. III, Part I: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East andthe Aegean world, tenth to eighth centuries B.C., Cambridge: 75–135.

Gara{anin, M. – \uri}, N., 1983 Arheolo{ki lokaliteti Bubaw i Humska ûka , Ni{ .

Gara{anin, M. – Gara{anin, D., 1955 Neolitsko naseqe u @arkovu, Starinar 3–4/1952–1953 (1955): 107–126.

Gli{i}, J. – Jovanovi}, B., 1957 , Praistorisko naselje na Gladnicama kod Gra~anice, Glas-nik Muzeja Kosova i Metohije 2: 223–239.

Glumac, P., 1983 Arheometalur{ka ispitivawa sa lokaliteta Selevac, Zbornik Narodnogmuzeja 11–1: 135–141.

Glumac, P., 1988 Copper Mineral Finds from Divostin, in Divostin and the Neolithic ofCentral Serbia, eds. A. McPherron and D. Srejovi}, Pittsburgh: 457–462.

Glumac, P. – Tringham, R., 1990 The Exploatation of Copper Minerals, in Selevac: a Neo-lithic Village in Yugoslavia , eds. R. Tringham and D. Krsti}, Los Angeles: 549–565.


160



Grbi}, M., 1929 Plo~nik, aeneolithische Ansiedlung , Beograd.Ili}, M. M., 1969 Geneza i genetski tipovi magnezitskih leì{ta Balkanskog poluostrva,Acta geologica 6 (Prirodoslovna istraìvanja JAZU 36), Zagreb: 67–102.

Jankovi}, M. M., 1984Vegetacija SR Srbije; istorija i op{te karakteristike, u

Vegeta-cija SR Srbije 1, ur. M. Koji}, Beograd: 1–189.

Je`, @. – Starovi}, A., 1995 û~uge – Ili}a Brdo, za{titna arheolo{ka iskopavawa,Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije 19: 60–64.

Jovanovi}, B., 1968 Istorijat kerami~ke industrije u neolitu i ranom eneolitu cen-tralnog Balkana, u Neolit centralnog Balkana , ur. L. Trifunovi}, Beograd : 107–176.Jovanovi}, B., 1969 Chronological Frames of the Iron Gate Group of the Early NeolithicPeriod, Archaeologica Iugoslavica 10: 23–38.Jovanovi}, B., 1971 Metalurgija eneolitskog perioda Jugoslavije , Beograd.

Jovanovi}, B., 1988 Prqu{a – Mali [turac: praistorijski rudnik bakra i gorskog kri-

stala na Rudniku, Zbornik radova Narodnog muzeja 18, â~ak: 5–12.Jovanovi}, B. i dr., 1982 Rudna Glava, najstarije rudarstvo bakra na Centralnom Balka-nu, Bor–Beograd.Joanovi~, [., 1982 Neolitsko naselje Kremenjak kod Potpornja , Vr{ac.Karamata, S., 1955 Petrolo{ka studija magmatskih i kontaktno-metamorfnih stena Bo-ranje, Glasnik Prirodnja~kog muzeja, serija A 6/1: 75–95.Karmanski, S., 1968 Neolitski lokaliteti jugozapadne Ba~ke , Odàci.Karmanski, S., 1979 Donja Branjevina , Odàci.

Karmanski, S., 1987 Labrete sa lokaliteta Dowa Brawevina u svetlu novih arheolo-

{kih i etnolo{kih podataka, Glasnik SAD 4: 101–106.Karmanski, S., 1990 Nekoliko novijih nalaza antropomorfne idoloplastike na lokali-tetu Dowa Brawevina, Glasnik SAD 6: 67–73.Karmanski, S., 1991 Donja Branjevina , Odàci.Katunar, R., 1988 Zmajevac – Smederevska Palanka, in The Neolithic of Serbia , ed. D.Srejovi}, Beograd: 110–111.Katunar, R., 1988a Majdan – Smederevska Palanka, in The Neolithic of Serbia , ed. D.Srejovi}, Beograd: 81–82.

Kneèvi}, V. – Karamata, S. – Vaskovi}, N. – Cvetkovi}, V., 1995 Granodioriti Kopa-onika i kontaktno-metamorfni pojas , u Savetovawe o geologiji i metalogeniji Kopao-nika , Beograd: 172–184.Krasnov, Ù. A., 1971 Rannee zemledelie i ìvo mnovods mvo v lesnoü nolose Vos mo~nüEvro nï , Moskva .

Qami}, N., 1986 Star~eva~ki depo u Ribnici kod Kraqeva, Na{a pro{lost 1: 147–159.Mari}, L., 1945 Sistematska petrografija , Zagreb.McPherron, A., 1988 Porcellanite Flakes from Divostin, in Divostin and the Neolithic ofCentral Serbia , eds. A. McPherron and D. Srejovi}, Pittsburgh: 225–226.McPherron, A. – Rasson, J. – Galdikas, B., 1988 Other Artifact Categories, in Divostin andthe Neolithic of Central Serbia , eds. A. McPherron and D. Srejovi}, Pittsburgh: 325–343.

McPherron, A. – Srejovi}, D. (eds.) 1988 Divostin and the Neolithic of Central Serbia ,Pittsburgh.


161



Mellaart, J., 1967 C atal H ö yü k, London.

Milleker, F., 1938 Vorgeschichte des Banats, Starinar 13: 102–166.

Miloj~i}, V., 1949 Chronologie der j ü ngeren Steinzeit Mittel- und S ü dosteuropas , Berlin.

Miloj~i}, V., 1950 Körös – Star~evo – Vin~a, in Reinecke Festschrift , hsg. G. Behrens u.J. Werner, Mainz.

Neolit ju`nog Banata, 1978 Neolit Ju`nog Banata sa pregledom neolitskih nala-zi{ta , Pan~evo.

Nikitovi}, L., 1987 Trsine – naseqe vin~anske i star~eva~ke kulture, Zbornik radovaNarodnog muzeja 17, â~ak : 5–28.

Nikitovi}, L., 1988 Bakova~a – â~ak, in The Neolithic of Serbia , ed. D. Srejovi}, Beograd:69–70.

Peri}, S., 1998 Vi{eslojna neolitska naseqa i problem kulturne stratigrafije neolitana teritoriji Srbije, Starinar 49: 11–38.

Peri{i}, S., 1984 Predmeti od kosti, roga i kamena , Beograd.

Prinz, B., 1988 The Ground Stone Industry from Divostin, in Divostin and the Neolithicof Central Serbia, eds. A. McPherron and D. Srejovi}, Pittsburgh: 255–300.

Putnik, S., 1981 Metalogenija bakra jurske dijabaz-ro`na~ke formacije , Posebna izdanjaGeoinstituta 6, Beograd.

Radovanovi}, I., 1996 The Iron Gates Mesolithic , Ann Arbor, Michigan.

Rudna Glava, 1985 Rudna Glava – najstarije rudarstvo bakra na centralnom Balkanu , ur.I. Jankovi}, Bor.

Semenov, S. A., 1968Razvi mie mehniki v kamennom veke, Leningrad.

Semenov, S. A., 1976 Prehistoric Technology , London.

Simi}, V., 1951 Istoriski razvoj na{eg rudarstva , Beograd.

Smoor, B., 1976 Polished Stone Tools, in Neolithic Macedonia, ed. M. Gimbutas, Los Ange-les: 177–188.

Spears, C., 1990 Macrocrystalline Stone Artifacts, in Selevac: a Neolithic Village inYugoslavia, eds. R. Tringham and D. Krsti}, Los Angeles: 495–520.

Srejovi}, D., 1969 Lepenski Vir: nova praistorijska kultura u Podunavqu , Beograd.

Srejovi}, D., 1973 Die Anfänge des Neolithikums im Bereich des mittleren Donauraumes,in Actes du VIIIe Congrè s international des sciences pr historiques et protohistoriques 2,Beograd: 252–263.Srejovi}, D., 1979 Protoneolit – kultura Lepenskog vira, u Praistorija jugoslavenskih ze-malja 2, ur. A. Benac, Sarajevo: 33–76.

Srejovi}, D. – Babovi}, Lj., 1981 Lepenski Vir – Menschenbilder einer fr ü hen europ ä ischenKultur, Mainz.

Srejovi}, D. – Babovi}, Lj., 1983 Umetnost Lepenskog Vira , Beograd.

Srejovi}, D. – Babovi}, Q., 1995 Lepenski Vir , Beograd.

Srejovi}, D. – Jovanovi}, B., 1957 Pregled kamenog oru|a i oru`ja iz Vin~e, Arheolo{kivestnik 8/3–4: 256–296.

Srejovi}, D. – Letica, Z., 1978 Vlasac: mezolitsko naseqe u \erdapu. Tom 1: arheolo-gija, Beograd.


162



Stalio, B., 1955 Zloku}ani – Gradac, u Katalog keramike 1 , Beograd : 9–28.Stalio, B., 1962 Plo~nik, Prokuplje – Naselje vin~anske grupe, Arheolo{ki pregled 4: 19–25.

Stalio, B., 1964 Novi metalni nalaz iz Plo~nika kod Prokupqa, Zbornik Narodnog mu-

zeja4: 35–41.

Stalio, B., 1973 êtvrti nalaz bakarnog i kamenog oru|a sa Plo~nika kod Prokupqa,Zbornik Narodnog muzeja 7: 157–161.Stalio, B., 1986 Le site préhistorique Ajmana à Mala Vrbica, \erdapske sveske 3: 27–50.

Stalio, B. – Galovi}, R., 1956 Napreqe: neolitsko naseqe kod Novog Pazara , Beograd.

Stankovi}, S., 1988 Ornice – Makre{ani, in The Neolithic of Serbia , ed. D. Srejovi}, Beo-grad: 85–86.Stankovi}, S., 1988a [ljivik – Stragari, Trstenik, in The Neolithic of Serbia , ed. D. Sre-

jovi}, Beograd: 95–97.Stare kulture, 1981 Stare kulture na tlu centralne Srbije , Kragujevac.[ljivar, D., 1996 The eastern settlement of the Vin~a culture at Plo~nik, Starinar 47: 85–97.

[qivar, D. – Jacanovi}, D., 1996 Veliko Laole, »Belovode«, naseqe vin~anske grupe,Glasnik SAD 11: 185–189.[ljivar, D. – Jacanovi}, D., 1996a Veliko Laole, Belovode – Vin~a Culture Settlement inNortheastern Serbia, Pr é histoire Europ é enne 8: 175–189.

[qivar, D. – Jacanovi}, D., 1996 b Veliko Laole – Belovode, naseqe vin~anske kultu-re, Glasnik SAD 12: 55–60.Tasi}, N., 1957 Praistorisko naselje kod Vala~a, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije 2: 3–63.Tasi}, N. – Tomi}, E., 1969 Crnokala~ka Bara , Kru{evac – Beograd.

Todorovi}, J. – Cermanovi}, A., 1961 , Bawica: naseqe vin~anske kulture , Beograd.

Trbuhovi}, V. – Vasiqevi}, M., 1983 Najstarije zemqoradni~ke kulture u Podriwu ,[abac.

Tu}an, F., 1930 Specijalna mineralogija , Beograd.

Valovi}, S., 1983 Neolitsko naseqe u Ratini i wegovo mesto u vin~anskom kulturnomkompleksu, Zbornik radova Narodnog muzeja 13, â~ak: 33–44.

Valovi}, S., 1987 Okruglica – vi{eslojni lokalitet star~eva~ke i vin~anske kultureu Vitanovcu kod Kraqeva, Na{a pro{lost 2: 33–62.

Vasi}, M. M., 1908 Preistorijski obredni predmeti, Starinar 3: 71–120.

Vasi}, M. M., 1932 Preistoriska Vin~a 1, Beograd.

Vasi}, M. M., 1934 Kameno oru|e u Vin~i, Srpski kwièvni glasnik 42/1.

Vasi}, M. M., 1936 Preistoriska Vin~a 2, Beograd.

Vasi}, R., 1986 Compte-rendu des fouilles du site préhistorique à Velesnica: 1981–1982,\erdapske sveske 3: 264–285.

Vaskovi}, N., 1993 Kontaktno metamorfne stene Avale (severna Srbija), Geolo{ki analiBalkanskog poluostrva 57–2: 299–330.Voytek, B., 1985 The Exploatation of the Lithic Resources in Neolithic Southeast Europe ,Ann Arbor, Michigan.

Voytek, B., 1990 The Use of Stone Resources, in Selevac: a Neolithic Village in Yugoslavia ,eds. R. Tringham and D. Krsti}, Los Angeles: 437–494.


163







CIP – Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd

903.21.01 »634« (497.11)552:903.2 »634« (497.11)

ANTONOVI], DraganaNeolitska industrija gla~anog kamena u Srbiji / Dragana Antonovi}. – Beograd: Arheolo{ki

institut, 2003 (Zemun : Tipografic plus). – 166 str. : ilustr. ; 24 cm. – (Posebna izdanja / ²Arheolo{kiinstitut, Beograd³ ; 37)

Na spor. nasl. str.: Neolithic Ground Stone Industry in Serbia. – Tira` 1.000. – Bibliografija: 159–164.– Summary: Neolithic Ground Stone Industry in Serbia.

ISBN 86–80093–21–1

a) Alati – Srbija – Neolitb) Kamen – Obrada gla~awem – Srbija – NeolitCOBISS.SR–ID 107782668





Documents

Dragana Antonović - Neolitska Industrija Glacanog Kamena u Srbiji