DRŽAVNI FEMINIZAM U SRBIJI INSTITUCIONALIZACIJA

Zorana Antonijević1 Stručni članakUniverzitet u Novom Sadu UDK: 141.72:321.01(497.11)”2000/2015”Asocijacija centara za 305–055.2:316.334.3(497.11)”2000/2015”interdisciplinarne i 323.2:305–055.2(497.11)”2000/2015„multidisciplinarne studije, Primljen: 28.11.2015.Centar za rodne studije DOI: 10.2298/SOC1603350A

DRŽAVNI FEMINIZAM U SRBIJI INSTITUCIONALIZACIJA FEMINISTIČKIH

POLITIKA I PRAKSI?

State Femi nism in Serbia – Institutionalization of Feminist Policies and Practices

APSTRAKT: Analiza kojom ću se baviti u ovom radu, kretaće se u okviru shvatanja odnosa roda i politike kao dinamičnog i promenljivog uticaja ženskog pokreta na kreiranje javnih politika i njihovu institucionalizaciju. Naime, kroz teorijski okvir „državnog feminizma“ (state feminism), pokušaću da dam kritički osvrt na uticaj i rezultate rada mehanizama za rodnu ravnopravnost, pre svega u odnosu na politike i prakse feminističkog pokreta u Srbiji. Moja analiza biće, pre svega, zasnovana na teorijskim osnovama koje su proistekle iz istraživanja u okviru tridesetogodišnjeg projekta Doroti Mekbrajd i Ejmi Mazur (Dorothy E.McBride i Amy G. Mazur) Politika državnog feminizma (2010), ali i nekim drugim tekstovima koji se bave državnim feminizmom kako na primeru zemalja iz regiona Zapadnog Balkana (Kesić 2007, Špehar 2007, 2012, 2014) tako i na nivou Evropske unije (Squires 2007, Kantola i Outshoorn 2007, Kantola i Dahl 2005, Kantola i Squires 2012). Takođe, koncept državnog feminizma biće posmatran u kontekstu stvaranja politika rodne ravnopravnosti na poluperiferiji (Hughson 2015) s jedne strane, i tranzicije i pridruživanja Evropskoj uniji, s druge.KLJUČNE REČI: ženski pokret; državni feminizam; javne politike rodne

ravnopravnosti; institucionalizacija feminizma; poluperiferija

ABSTRACT: The analysis that will be addressed in this paper will be in the outline of understanding the relationship between gender and politics as a dynamic and variable impact of the women’s movement on public policy and their institutionalization. Within the theoretical framework of „state feminism“, I will try to give a critical review of the impact and results of the gender equality mechanisms (women’s policy agencies), especially in relation to the policies and practices of the feminist movement in Serbia. My analysis will be primarily based

1 [email protected]

Zorana Antonijević: Državni feminizam u Srbiji – institucionalizacija feminističkih politika i praksi? 351

on the theoretical bases derived from the research project on state feminism (2010) conducted by Dorothy E.McBride and Amy G. Mazur for more than thirty years. Also, some academic work dealing with state feminism concept will be examined trough case studies from the Western Balkans countries (Kesić, 2007,Špehar, 2007, 2012, 2014). Examples from the level of the European Union will be also taken into account (Squires 2007; Kantola and Outshoorn, 2007; Kantola and Dahl 2005; Kantola and Squires, 2012). Also, “state feminism” is examined within the framework of the semi-periphery and policy creation in the process of transition and European Union accession.KEYWORDS: women’s movement; State feminism; public policy of gender

equality; institutionalization of feminism; semi-periphery

Rod i politika

Istraživanja u oblasti roda i politike2 oduvek su bila u samoj srži interesovanja feminističke teorije. Od borbe za pravo glasa do učešća u javnom, političkom i ekonomskom životu, na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou, feminističke teoretičarke i aktivistkinje oduvek su se zanimale, pre svega, tradicionalnim oblastima političkog života: izbornim procesima i njihovim uticajem na žene, izbornim ponašanjem, biračkim pravom žena i odnosom između kandidatkinja i izbornog tela. Ova istraživanja bila su posebno aktuelna 70ih i 80ih godina dvadesetog veka (Allwood, 2005). Međutim, šire shvatanje politike kao pojma koji obuhvata institucije i javne politike, a ne samo izbore i političke stranke, dovelo je do istraživanja koja su u fokusu imala interesovanje za socijalne pokrete i njihov uticaj na politiku, posebno emancipatorskih pokreta, kao što je feministički (Isto: 73).3 Razumevanje učešća žena u političkom životu, takođe je promenjeno problematizujući sam pojam politike, ali i države, posebno evropske države blagostanja.

U okviru koncepta roda i politike u širem, odnosno roda i države u užem smislu, feminističke teoretičarke su se uglavnom bavile pitanjima i problemima reprezentovanja žena u političkoj areni (Dahlerup 2006, Sqires 2007) preispitujući demokratske procese izbora i demokratiju kao takvu, institucije i institucionalne prakse isključivanja žena iz procesa donošenja odluka, ali i diskutujući moguća rešenja (polemika o odnosu privatnog i javnog, afirmativne akcije, reforme političkog i izbornog sistema i drugo) (Allwood, 2005). Uspostavljanjem prava glasa i učešća u predstavničkoj demokratiji kroz izbore, političke stranke i druge političke strukture (sindikati, civilno društvo, akademija), žene ulaze

2 Pojam „politika“ (politics) na srpskom i srodnim jezicima pojavljuje se u višeslojnim značenjima i može se tumačiti i kao politika u užem smislu (izbori, političke stranke, dnevna, tekuća i visoka politika), ali i u smislu „javna politika“ (engl. „public policy“), a u značenju: strategija, zakon, praktična politika i drugi dokumenti kojim se reguliše neka oblast javnog, ali i privatnog života građana i koju donose i usvajaju institucije države, koje su istovremeno odgovorne i za fomulisanje i sprovođenje, pa čak i nadgledanje.

3 Svi prevodi sa engleskog na srpski jezik su moji.

352 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 3

u predstavnička tela i postepeno osvajaju pozicije moći. Kroz institucije, mehanizme i procedure one šire svoj uticaj i na kreiranje rodno senzitivnih politika, odnosno politika rodne ravnopravnosti.

Promišljanja odnosa roda i države su se kretala od feminističke kritike liberalne države, preko razumevanja države kao esencijalno kapitalističke tvorevine, do feminističke kritike države blagostanja. U tom okviru, razmatrani su i odnos između feminističkog pokreta s jedne i institucija države s druge strane. Pitanja koja je pokretao i još uvek pokreće feministički pokret, kao i ona koja uspevaju da uđu i počnu da se rešavaju kroz institucije države i sistem javne vlasti, raznorodna su, a rešenja koja nude mehanizmi za rodnu ravnopravnost ponekad su saglasna sa idejama ženskog pokreta, a ponekad ne. Takođe, odnos ženskog pokreta i države je promenljiv i dinamičan. On se kretao od problematizovanja samog učešća pokreta i ženskih organizacija u formulisanju javnih politika i preispitivanju dometa i uticaja koje takvo učešće može doneti, do ulaženja „femokratkinja”4 u sistem državne uprave sa namerom da taj sistem transformišu u cilju dobrobiti za žene i rodnu ravnopravnost (Kesić, 2007:107; Špehar, 2007).

Teorijski okvir koji ću ja koristiti u ovom radu, uvažava sva prethodna promišljanja odnosa roda i države, ali se pre svega oslanja na poststrukturalističku feminističku analizu tog odnosa. Ovaj pristup teži da osvetli pitanja različitih domena unutar države, odnosno da fokus sa institucija države pomeri ka diskursu i praksama (Kantola and Dahl 2005). Ovaj pristup podrazumeva da je država „opisana kao diskurzivni proces, a politika i država su konceptualizovane u širem značenju. Država nije inherentno patrijahalna, već je istorijski oblikovana kao patrijahalna kroz političke procese čiji su rezultati još uvek otvoreni” (Kantola, 2010:302).

Ovakvo razumevanje i definisanje odnosa države i društvenog pokreta počiva na ideji da moć nije samo ograničavajuća, već je i produktivna, odnosno ona nije posedovana (statična) već je vršena (dinamična) u okviru određenih odnosa (Bacchi and Ronnblom, 2014: 175). Drugim rečima, „umesto da mislimo o političkim subjektima kao onima koji su potčinjeni moći, [za Fukoa], moć oblikuje (proizvodi) ono što je moguće da postoji” (Isto). Ovakvo razumevanje moći države omogućava preispitivanje ne samo njenih institucija, već diskursa, odnosno praksi koje diskurs proizvodi, formirajući na taj način i znanje o određenim pojavama i odnosima (Isto: 174). U tom slučaju ključno pitanje ovakvog feminističkog pristupa pitanjima odnosa roda i države, nisu više institucije kao takve, već strategije5 koje imaju potencijal da osnaže žene i druge

4 „Termin se najprije pojavio u Australiji, gdje je interakcija između državnih tijela i ženskog pokreta imala dugu tradiciju, a šezdesetih su godina, u nove državne urede i tijelaušle i mnoge feminističke aktivistice. Pojam se potom proširio i u drugim razvijenim zemljama Zapada” (Kesić 2007:15).

5 U svom radu se oslanjam na tri strategije za postizanje rodne ravnopravnosti koje različite teoretičarke različito imenuju i definišu: uključivanje, preokret i izmeštanje (inclusion, reversal, displacement) (Squires, 2007); odnosno strategija jednakog tretmana, strategija ženske perspektive i strategija rodne perspektive (Booth and Bennett, 2002), odnosno


marginalizovane i manjinske grupe i ojačaju njihov uticaj (i glas) u procesima ne samo odlučivanja, već definisanja i redefinisanja politika unutar države (Kantola, 2010). „Drugim rečima, feministički cilj postaje težnja da se uticaj države na rod učini smislenijim, ali takođe i nađe način na koji država može koristiti feminističkim ciljevima i kako se ona može transformisati kroz feminističku borbu. (...) prepoznato je da država može biti i pozitivan, alii negativan resurs za feministkinje” (Isto: 302).

Moja analiza odnosa države i ženskog pokreta proizilazi iz perspektive koja prepoznaje proces prevođenja feminističkih diskursa i praksi u državni kontekst, odnosno u oblast javnih politika koje regulišu svakodnevni život građana i građanki. Tu pre svega mislim na način na koji, u procesu proizvodnje javnih politika, institucije države zadužene za njihovo formulisanje, identifikuju, definišu i formulišu određeni problem, a u odnosu na to kako je on uobličen od strane feminističkog pokreta. Rečima Karol Baki (Carol Bacchi), osnovno pitanje ovakve analize je šta je predstavljeno kao problem i koja rešenja su ponuđena za određenu sferu/oblast/domen društvenog života (Bacchi, 1999: 1–15). Kako ću pokazati u daljem radu, ove formulacije često nisu kontekstualizovane, već su veštački inkorporirane u date kontekste, pod različitim uticajima, spoljnim i unutrašnjim.6

Poslednji teorijski okvir na koji ću se osvrnuti u ovom radu jeste pitanje kontekstualizovane feminističke prakse; odnosno na koji način savremeni, lokalni feministički projekat funkcioniše danas, u kontekstu globalizacije, evropeizacije i društvene, političke i ekonomske tranzicije, posebno za zemlje sa postsocijalističke poluperiferije, kojima pripada i Srbija (Hughson, 2015; Zaharijević, 2015)? Ovo pitanje je ključno s obzirom na to da su svi ovi faktori značajno uticali na obe pojave koje ulaze u pojam državnog feminizma, odnosno i na državu i na feminizam. S jedne strane, jačaju spoljni faktori koji utiču na ekonomski, politički i društveni život kroz globalizaciju ekonomije, medija i komunikacije, dok istovremeno slabi uticaj same države na kreiranje javnih politika u interesu građana, a ne međunarodnog kapitala. Takođe, transnacionalni feminizam, pre svega kroz delovanje međunarodnih i regionalnih institucija i organizacija, utiče na formulisanje feminističke agende na nivou pojedinačnih država. Takođe, sama feministička agenda biva proširena uticajem drugih društvenih pokreta i emancipatorskih projekata, pre svega uvođenjem pojma intersekcionalnosti i uticaja postkolonijalnog feminizma na proizvodnju znanja o rodu i rodnosti izvan evropocentričnog, odnosno anglosaksonskog konteksta (Walby, 2011; Hughson, 2015; Zaharijević, 2015).

strategija jednakog tretmana, posebnih politika rodne ravnopravnosti i uvođenja rodne perspektive, tj. strategija urodnjavanja (equal treatment, specific equality policies, gender mainstreaming) (Verloo, 2001).

6 Ovo posebno važi za postsocijalistička društva poluperiferije, a u kontekstu evropskih integracija, gde se mnoge prakse, odnosno rešenja javnih politika u različitim oblastima, pa i u politikama rodne ravnopravnosti, nekritički „prepisuju“ bez oslanjanja na dati kontekst i realnost. Pogledati: Marina Hughson „Rod i poluperiferija: pobuna konteksta” 2015.


Moja analiza odnosa države i ženskog pokreta posmatra način na koji se se razume i primenjuje strategija urodnjavanja (gender mainstreaming) preko koje se feminizam aktivira u kontekstu državnog aparata i javnih politika (Walby, 2011: 9) i bez koje je razumevanje državnog feminizma gotovo nemoguće. Važno je napomenuti da je ova strategija značajno kritikovana i od teoretičarki i aktivistkinja kao nedelotvorna. Međutim, Kantola i Skvajrs (Kantola and Squires) (2012) tvrde da urodnjavanje „potencijalno može biti važna alatka za rodne mehanizme u postizanju rodne ravnopravnosti. Ono može obezbediti rodnim mehanizmima dalji razvoj instrumenata javne politike kao što je rodni nadzor (gender monitoring) nad javnim politikama, kontrolne liste, uputstva, međuministarska tela, obuke za rodnoosvešćivanje iintegrisanje roda u nacionalne planove” (Isto: 394). Takođe, ukoliko se urodnjavanje shvati kao „u svojoj biti kontekstualizovani koncept i praksa koja uključuje ponovno osmišljavanje, struktuiranje i brendiranje ključnih feminističkih postavki savremenog doba” (Walby, 2011: 81), onda je razumljivo zašto Silvija Volbi (Sylvia Walby) smatra da je „uspešno sprovođenje urodnjavanja najveći izazov feminizma danas” (Isto: 81).

Metodologija korišćena u radu zasnovana je na kritičkoj analizi okvira (critical frame analysis) (Verloo, 2007) politika i praksi ženskog pokreta i mehanizama za rodnu ravnopravnosti i njihovog međusobnog odnosa u periodu od 2000. do 2014. godine. Građa koja je korišćena za analizu su izveštaji vladinih tela za rodnu ravnopravnost, alternativni izveštaji ženskih i romskih ženskih organizacija u Srbiji i izveštaji međunarodnih organizacija, pre svega CEDAW komiteta, odnosno njegovih Zaključnih komentara. Tipologija odnosa i uticaja mehanizama za rodnu ravnopravnost i ženskog pokreta zasnovana je i na analizi javnih polemika, protestnih pisama ženskih organizacija, kao i osnivačkih akata i odluka koje su ovi mehanizmi donosili. Kako sam i sama aktivna učesnica u izradi različitih strategija i zakona, imala sam priliku da neke od ovih polemika pratim lično ili preko učešća u različitim imejl listama i radnim grupama. Prioriteti ženskog pokreta u Srbiji identifikovani su na osnovu debata koje su vođene na listi elektronske pošte „ženska posla“ koja okuplja preko 800 aktivistkinja i ekspertkinja, ali i strateškog pozicioniranja ženskog pokreta u odnosu na neke od ključnih momenata u novijoj istoriji Srbije. Tu pre svega mislim na tri Palićke konferencije koje su održane 2000, 2005. i 2014. godine. Ove konferencije su poznate pod nazivom Palić 1 (mobilizacija ženskog pokreta protiv režima Slobodana Miloševića, 2000 godine), Palić 2 (potvrđivanje evropskog puta Srbije, 2005. godine) i Palić 3 (pozicioniranje ženskog pokreta u kontekstu razvojne strategije i budućnosti Srbije nakon dobijanja statusa kandidata, 2014. godine). Imala sam uvid u privatnu arhivu fotografija, govora i izveštaja sa prve i druge konferencije, a takođe sam i lično učestvovala u sve tri konferencije. Prioriteti su identifikovani i na osnovu analize aktivnosti ženskih organizacija, njihovih strateških dokumenta, vizije i misije organizacija (internet stranice). Ipak, primarni izvor strateških opredeljenja ženskog pokreta predstavljaju alternativni ili izveštaji u senci koji predstavlju organizovan i sistemski odgovor ženskog pokreta na aktivnosti države u oblasti urodnjavanja politika i zakona.


Šta je državni feminizam?

Mekbrajd i Mazur državni feminizam definišu kao dinamični odnos koji agencije/tela/institucije za rodnu ravnopravnost imaju u odnosu na ideje i pitanja koje pokreće ženskih pokret (McBride and Mazur, 2010: 5). S druge strane, Kantola i Autšorn (2007) (Kantola and Outshoorn) navode i neka druga značenja državnog feminizma: na primer, u kontekstu nordijskog feminizma ovaj pojam označava postizanje rodne ravnopravnosti kroz državu i uključuje simultano delovanje ženskog pokreta i femokratkinja unutar države (Isto: 2). U okviru zemalja bivšeg socijalističkog bloka, neke autorke tvrde da državni feminizam ima izrazito negativno značenje i uključuje politike koje su namenjene ženama, ali formulisane od strane muške partijske elite (Kantola and Outshoorn, 2007: 2; Kesić, 2007:17). Država je ovde shvaćena kao istovremeno patrijahalna (radikalni feminizam) i kapitalistička tvorevina (feministička kritika marksizma). Međutim, posebno kad je reč o zemljama nastalim raspadom bivše Jugoslavije može se reći da su se feministkinje u socijalizmu bavile, pre svega, feminističkom kritikom svojevrsnog „slepila” državnog socijalizma za rodne odnose, ali da nisu preispitivale socijalističku državu kao takvu (Jalušić, 1999; Zaharijević 2013). Zaharijević (2013) ispravno primeću jeda je država postala patrijahalna, a patrijarhat postao suština socijalne i političke strukture socijalističkog režima, tek retrospektivno, a ne pre nego što je sam socijalistički režim prestao da postoji (Isto: 9).

U ovom radu državni feminizam koristiću kao sveobuhvatni termin koji definiše i klasifikuje do koje mere i koliko uspešno feminističke ideje i prakse ženskog pokreta utiču na stvaranje, formulisanje i sprovođenje javnih politika na državnom nivou. Mekbrajd i Mazur su u tom smislu razvile i tipologiju ovog odnosa, kao i tipologiju mehanizama kao takvih. Ova tipologija će biti testirana na institucijama za rodnu ravnopravnost u Srbiji koje su nastajale na nacionalnom nivou (vlade Srbije) od 2000 do 2015 godine. Pod rodnim mehanizmima7 Mekbrajd i Mazur (2010) podrazumevaju ne samo izvršna tela/institucije/organe državne uprave na nivou nacionalnih, regionalnih ili lokalnih vlada, već i mehanizme za rodnu ravnopravnost unutar zakonodavne vlasti (nacionalni, regionalni, lokalni parlamenti), ali i kontrolna tela kao što su institucija ombudsmana, ad-hoc komisije i tela za nadzor sprovođenja određenih strategija, konvencija ili zakona (McBride and Mazur, 2010: 19; Kantola and Outshoorn, 2007: 3).8

Predmet moje analize biće ograničen na tri institucionalna mehanizma na nivou izvršne vlasti posle 2000. godine: Savet za rodnu ravnopravnost vlade

7 Mekbrajd i Mazur govore o „women’s policy agency”. U kontekstu teorije i prakse feminizma u Srbiji ovaj termin prevodimo kao „državne mehanizme za rodnu ravnopravnost“, „rodne mehanizme“ ili „institucije za rodnu ravnopravnost“.

8 Kriterijume koje moraju da ispune rodni mehanizmi da bi bili tako definisani Mekbrajd i Mazur definišu na sledeći način: „(1) svaka agencija ili vladino telo koje formalno osnovano vladinim statutom ili dekretom (zakonom) i (2) svaka agencija ili vladino telo koja je formalno zadužena za unapređenje položaja žena i promociju rodne ravnopravnosti” (MacBride, Mazur, 2010: 29).


republike Srbije, Uprava za rodnu ravnopravnost u okviru Ministarstva za rad, zapošljavanje i socijalnu politiku i Koordinaciono telo za rodnu ravnopravnost vlade republike Srbije koje se nalazi pri kabinetu potpredsednice vlade i ministarke za transport, građevinu i infrastrukturu. S obzirom da je Koordinaciono telo relativno nov mehanizam (osnovano u oktobru 2014) i još uvek nema izveštaja o radu, fokusiraću se na analizu formulacija određenih feminističkih ideja koja se nalaze na internet stranici (izjave i saopštenja), kao i Akcionog plana za delovanje Koordinacionog tela u 2015. godini.

Moja analiza ima određenu distancu u odnosu na rezultate istraživanja Mekbrajd i Mazur, zbog toga što se tipologija koju su one razvile odnosi na državni feminizam u postindustrijskim demokratijama koje obuhvataju države Zapadne Evrope i Severne Amerike (McBride i Mazur, 2010). Sličnih primena tipologije i teorijskog okvira državnog feminizma ima i u našem neposrednom okruženju. Posebno je zanimljivo istraživanje Vesne Kesić na primeru Hrvatske (Kesić, 2007) i Andree Špehar koji se odnose na istu problematiku na primeru Slovenije, Hrvatske i Makedonije (Špehar, 2007, 2012, 2014), kao i Kralj i Rener za Sloveniju (2015). U kontekstu Srbije treba pomonuti tekst Ignjatović i Bošković (2013) koji poredi mehanizame za rodnu ravnopravnost, definisanje javnih politika u toj oblasti i stavove javnog mnjenja o pitanjima rodne ravnopravnosti.

Ideje i prakse feminističkog pokreta i njihov uticaj i saradnja sa mehanizmima za rodnu ravnopravnost biće sagledana od 2000. godine kada su se stekli uslovi da feministički pokret i ženske grupe počnu da sarađuju sa državom, kanališu svoje zahteve kroz različite državne institutucije i utiču na javne politike. O tome je pisano iz perspektive ženskog pokreta, ali ne i državnog feminizma (Zaharijević, 2013; Višnjić, 2011). U tom smislu, posebno je zanimljiv tekst Adriane Zaharijević i njena tipologija odnosa, s jedne strane, režima državljanstva, a sa druge, feminističkog oblika građanstva na: socijalistički režim državljanstva pre 90ih i tranzicijski režim državljanstva od 2000. Zaharijević tvrdi da su ova dva režima uslovila razvijanje različitih oblika feminističkog aktivizma i odnosa prema državi: od blagonaklonih disidentkinja u socijalizmu do nelojalnih građanki u tranziciji (Zaharijević, 2013; 2015). Naime, socijalistički period, a potom raspad zajedničke države, rat i tranzicija bitno će obeležiti odnos feministkinja u Srbiji prema državi. U tom kontekstu ne možemo govoriti da se diskurs protiv sistema promenio u uključujući diskurs (Walby 2011: 74) posle 2000. godine, iako se društveni kontekst promenio. S druge strane, one organizacije ženskog pokreta koje sa državom sarađuju često se tretiraju od strane same države (konkretno mehanizama za rodnu ravnopravnost) kao nadomestak za nedostajuće socijalne usluge ili kao ekspertkinje bez čije ekspertize ne bi bilo moguće formulisati javne politike u nekim oblastima važnim za rodnu ravnopravnost, a od strane ženskog pokreta kao manje feminističke (odnosno manje kritične prema državi) (Kesić, 2007; Kantola and Squires, 2012). Ovakav kontekst uslovio je i funkcionisanje rodnih mehanizama i odnos prema državnom feminizmu, kako unutar samog državnog aparata, tako i van njega, u okviru feminističkog pokreta.


Državni feminizam u Srbiji 2000–2008: Tumaranje u mraku

Tipologija mehanizama9 za rodnu ravnopravnost koju predlažu Mekbrajd i Mazur (2010) primenljiva je i na mehanizme koji su predmet ove analize. Naime, u odnosu na to kako sarađuje sa ženskim pokretom, mehanizmi za rodnu ravnopravnost podeljeni su u četiri kategorije:

Tabela 1: Tipologija saradnja sa ženskim pokretom (MacBride and Mazur, 2010:19)

Uspešni insajder – uspešno brani pozicije ženskog pokreta i efikasno urodnjava debate o javnim politikama

Marginalni saveznik – prihvata ciljeve pokreta ali ne uspeva u urodnjavanju debate o politikama

Ne/(anti)feministički protivnik – uspeva u urodnjavanju debate o javnim politikama, ali ne u okvirima koji su podržani od strane pokreta

Simbolički – postoji, ali niti artikuliše ciljeve pokreta niti je aktivan u procesu urodnjavanja javnih politika

U odnosu na to, uticaj ženskog pokreta takođe se može podeliti u četiri kategorije:

Tabela 2: Tipologija uticaja ženskog pokreta (MacBride and Mazur, 2010:19)

Dvostruki odgovor – država prihvata predstavnice ženskog pokreta u proces izrade politika i ciljevi politike se poklapaju sa ciljevima pokreta

Kooptacija – oni koji izrađuju politike uključuju predstavnice ženskog pokreta u proces izrade politika, ali ne prevode ciljeve pokreta u ciljeve praktične politike

Prisvajanje – ciljevi pokreta se poklapaju sa ciljevima praktične politike ali su predstavnice ženskog pokreta potpuno isključene iz procesa donošenja politika

Bez odgovora – pokret niti ima pristup procesu izrade praktične politike niti uticaj na ishod

Početkom dvehiljadite, uz prve formirane mehanizme za rodnu ravnopravnost (Savet za ravnopravnost polova, npr.) (Pajvančić 2008: 12–14) možemo govoriti o tipu rodnog mehanizma koji se definiše kao Simbolički sa elementima Marginalnog saveznika. Naime, Savet za ravnopravnost polova je uključio neke predstavnice ženskog pokreta kao članice Saveta, dakle prihvatio neke ideje pokreta, ali nije imao ni ljudske ni finansijske resurse da na značajan, osim simbolički način podrži ženski pokret i njegove ideje i očekivanja. A ta očekivanja su, posle pada režima Slobodana Miloševića i uspostavljanja prve demokratske vlade u Srbiji, bila veoma velika. Ženski pokret10 je očekivao jasno

9 Postoje različite tipologije rodnih mehanizama, a većinu njih ustanovila su međunarodna ili regionalna tela koja se bave promovisanjem i podsticanjem rodne ravnopravnosti UN, Savet Evrope, Evropski institut za rodnu ravnopravnost (Tavares da Silva, 2004, 2010; Rounaq, 2010; EIGE 2014). U ovom radu ja sam se fokusirala samo na tipologiju koju su napravile Mekbrajd i Mazur na osnovu projekta koji je trajao gotovo 30 godina i obuhvatio oko 70ak različitih mehanizama za rodnu ravnopravnost pre svega u zapadnim, postindustrijskim demokratijama. Više o projektu http://libarts.wsu.edu/pppa/rngs/.

10 Pokreti, pa i ženski pokret imaju dve dimenzije: ideje i diskurse razvijene u određenom društvenom i političkom kontekstu zasnovanih na identifikaciji određene društvene grupe i


distanciranje od rata, ratne politike i hitno rešavanje problema izbeglica i interno raseljenih lica, donošenje antidiskriminatornih zakona i zakonskih odredbi koje bi pružile hitnu zaštitu žena žrtava rata, ali i posleratnog nasilja (Glas razlike iz Srbije, 2007:9).11 Takođe, ženski pokret12 daje oštru ocenu postojećih mehanizma za rodnu ravnopravnost:13 „Postojeći institucionalni mehanizmi za zaštitu i afirmaciju principa rodne ravnopravnosti nemaju mandate da donose obavezujuće odluke, što ih ostavlja na marginama odlučivanja i čini zavisnim od izvršne, zakonodavne ili lokalne vlasti. Nijedno od postojećih tela nema mandate da odlučuje po individualnim pritužbama zaposlenih, ili građana“ (Isto: 16).

Iz izveštaja nije jasno na koje se institucionalne mehanizme misli, jer oni nisu eksplicitno navedeni, a pominju se uporedo i sa nekim od prvih zakonskih rešenja u oblasti ljudskih prava (Zakon o zaštitniku građana i Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom) (Isto: 16). Ipak, zahtev ženskog pokreta da se hitno donesu sistemski zakoni u oblasti rodne ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije, kao i „(vidljivi) koordinisani pristup smanjenju rodne diskriminacije ili dizajnu dugoročnih strategija za promociju rodne jednakosti” (Isto:14) je nedvosmislen i jasan. Analizirajući napredak države po pitanju člana 3 CEDAW, izveštaj navodi brojne nedostatke kako institucionalnih mehanizama na svim nivoima, uključujući i ombudsmana, ali ne predlaže moguća institucionalna rešenja: „Ne postoji mogućnost delovanja tela za rodnu ravnopravnost po individualnim žalbama,prijavama i izveštajima.14 Nijedno od formiranih tela ne može samostalno da se upušta u procenu postojanja diskriminacije i pribavljanje podataka u pojedinačnim slučajevima. Nijedno od formiranih rodnih tela nema mogućnost donošenja obavezujućih odluka. Oba nacionalna mehanizma nemaju mandate za sve obaveze koje proističi iz Konvencije. Državanije obezbedila odgovarajuće pozicije iznanje,odgovarajuće osoblje (administrativno istručno) i odgovarajuća sredstva da bi mehanizmi ostvarivali i oneaktivnosti za koje su ovlašćeni. Nije obezbeđena koordinacija u delovanju mehanizama narazličitim nivoima. Mehanizmi za rodnu ravnopravnost koriste resurse ženskih NVO, ali ne pokazuju dovoljnu spremnost za definisanje pravila o načinima komunikacije, obezbeđivanju javnosti rada, poštovanju vidljivosti i vlasništva rada i ideja

kolektivne aktere koji predstavljaju ideje pokreta u javnom i društvenom životu (Mekbrajd i Mazur 2010: 30).

11 Izveštaj ženskih organizacija je pokrivao period od 1992. do 2002. godine i prvih šest meseci 2003. godine. On se zapravo poklapao sa Inicijalnim izveštajem CEDAW države koja je bila sukcesor SFRJ, posle raspada Jugoslavije (Glas razlike iz Srbije, 2007). U tom trenutku sukcesorska država bila je SR Jugoslavija sastavljena od dve države članice Srbije i Crne Gore.

12 Ovde je važno pomenuti da su romske ženske organizacije takođe predale svoj alternativni izveštaj CEDAW komitetu 2007. godine (Pisani komentari, 2007). On je pre svega pružio sveobuhvatnu i dokumentovani pregled položaja i prava Romkinja, navodeći čitav niz preporuka koje institucije države moraju da sprovedu kako bi se položaj Romkinja unapredio. Istovremeno, ovaj izveštaj ne pominje mehanizme za rodnu ravnopravnost, iako su neke romske ženske organizacije, upravo u tom periodu, vodile kampanje za veće učešće Romkinja u ovim mehanizmima na lokalnom i nacionalnom nivou.

13 Izveštaj pominje i mehanizme za rodnu ravnopravnost u AP Vojvodini, pre svega na Pokrajinski sekretarijat za rad, zapošljavanje i ravnopravnost polova koji je osnovan 2002. godine.

14 Podvlačenja moja.


ženskih organizacija. Istovremeno je primetan trend sistematske marginalizacije nezavisnih nevladinih organizacija od vladinihinstitucija” (Isto: 20).

Ovakva analiza delovanja mehanizama za rodnu ravnopravnost pokazuje da od samog početka njihovog rada postoje velika očekivanja u ženskom pokretu koja se tiču forme, mandata, organizacije, uloge i dometa delovanja rodnih mehanizama. Takođe, jasno je da je ono što je ženski pokret u tom trenutku očekivao nisu bili mehanizmi na izvršnom nivou vlasti, u strukturama države (kao što je na primer vladin Savet ili Pokrajinski sekretarijat), već nezavisna, istražna tela slična Ombudsmanu ili Povereniku za zaštitu ravnopravnosti, instituciji koja je osnovana tek 2011. godine po usvajanju Zakona o zabrani diskriminacije. Ženski pokret jasno vidi nedostatke ovako formiranih mehanizama u koordinaciji, nedostatku znanja i resursa, a samim tim i suštinskog uticaja. Takođe, jasno vidi da takva tela ne mogu da ispune očekivanja sa feminističke agende: društvena i sudska zabrana rodno zasnovane diskriminacije i nasilja prema ženama, zaštita manjinskih grupa žena, distanciranje od ratne retorike i suočavanje sa prošlošću, institucionalna, a ne deklarativna posvećenost poštovanju ženskih prava. U tom smislu, tipologiju Mekbrajd i Mazur (2010) oko uticaja ženskog pokreta možemo svrstati u čak tri kategorije koje se međusobno prepliću u okviru posmatranog perioda: s jedne strane malobrojne predstavnice ženskog pokreta u vladinom Savetu za rodnu ravnopravnost kooptiraju sa vladinim mehanizmom, ali nemaju nikakav stvaran uticaj na odluke i politike koje se tom prilikom formulišu. Istovremeno, organizacije koje imaju dugogodišnje iskustvo u oblasti ženskih prava su ignorisane, odnosno njihov odnos sa mehanizmom je bez odgovora. I konačno, rodni mehanizmi prisvajaju neke ideje pokreta, prevode ih u praktične politike, ali ostavljaju feministički pokret van uticaja na njihov konačni ishod: primer Zakona o ravnopravnosti polova (MacBride and Mazur, 2010; Glas razlike iz Srbije, 2007: 20). Međutim, s druge strane, jedan deo ženskog pokreta do daljnjeg zadržava određenu dozu skepse i distance u odnosu na formiranje rodnih mehanizama (Kesić, 2007: 83). Naime, kampanje za njihovo osnivanje zapravo nikada nisu vodile ženske organizacije,15 već međunarodni akteri kao što je to često bio slučaj u zemljama u razvoju (Kantola and Outshoorn 2010:4), kao deo ispunjavanja međunarodnih obaveza države potpisnice CEDAW, ali i sopstvenog mandata. One su najčešće imale podršku političarki koje su ušle u državne strukture – pre svega parlament (zahvaljujući kvotama i lobiranju za njih, u kojima jeste učestvovao ženski pokret) i ekspertkinja sa Univerziteta. Kao ilustraciju ove tvrdnje pomenuću analizu Jelene Višnjić (2011: 7–10) koja nabrajajući čitav niz feminističkih intervencija i kampanja od 1995. do 2006. ne pominje nijednu koju su ženske organizacije vodile u vezi formiranja mehanizama za rodnu ravnopravnost. Ovo je situacija koja nije postojala u zemljama koje su obuhvaćene istraživanjem Mekbrajd i Mazur (2010) i gde su prvi podsticaji za osnivanje mehanizama za rodnu ravnopravnost stizali od femokratkinja i političarki koje su imale jasnu feminističku viziju i agendu feminističkog pokreta iza sebe i najčešće bile njegov deo. Takođe, može se zapaziti čak i izvesno

15 Izuzetak su zahtevi koje je uputio Beogradski ženski lobi, a ticali su se formiranja „Ministarstva za žene“ (Ćetković, 1998). Međutim ova kampanja se desila pre 2000. godine.


rivalstvo između ovako osnovanih rodnih mehanizama i ženskog pokreta ne samo u pokretanju određenih tema i formulaciji problema, već i u resursima koji su svi poticali iz istog, međunarodnog izvora, a ne državnog aparata. Kao što tvrdi Kesić (2007), suština nesporazuma između ženskog pokreta s jedne i mehanizama za rodnu ravnopravnost s druge, u kontekstu poluperiferije leži u tome što „feminističke ženske grupe žele zadržati autonomiju i kritičnost što je razumljivo i nužno, ali njihovi stavovi variraju od zagovaranja tvrdokorne pozicije autsajdera i autonomnog pritiska iz civilnog društva kao jedine svrsishodne strategije prema državi, do integracionističkog ponašanja nekih grupa koje su bavljenje politikom prepustile rodnim mehanizmima, a one funkcioniraju kao socijalni servis” (Isto: 83).

Idealna situacija u kojoj će ženski pokret (će) izvesnije biti uspešan u ostvarivanju pozitivnog odgovora države kada su u savezništvu sa mehanizmom za rodnu ravnopravnost (Kesić, 2007: 107) u Srbiji nije postignuta, ne samo zato što nije postojao jasan dogovor „oko motivacionih i strateških okvira (definicije tema i ciljevi politika moraju biti usklađeni)” (MacBride and Mazur, 2010: 4) već zato što se država, čak i sa promenjenom strukturom vlasti, opirala suštinskoj demokratizaciji i reformisanju (Višnjić, 2011:10–11; Špehar, 2012). Ovo je naravno rezultat ne samo slabosti političkih elita, već i suštinskog delovanja konteksta poluperiferije, koji u uslovima redefinisanja uloge države, njenih i institucija, novih formi upravljanja i stvaranja mreža u „centru”, još uvek živi zarobljena u devetnaestovekovnom iscrtavanju sopstvenih granica, centralizovanom odlučivanju, uz konstantan nedostatak resursa koji „uključujući znanje, i materijalne resurse, i institucije, i običaje i prakse, i karakteristike društvene strukture (egalitarna ili izrazito hijerarhijska društva, zatvorena ili otvorena), idruštvenu memoriju, pa i stanje kolektivne svesti. Čak je i pobuna protiv takvog redastvari, ovaploćenog u nekom dominantnom obrascu – rodnom režimu, određena samim takvim rodnim režimom” (Hughson, 2015: 105–106).

Osim delovanja poluperiferije, postoje još najmanje dva kontekstualna faktora koja dugoročno imaju uticaj na odnos ženskog pokreta i države globalno, ali i u Srbiji: restruktuiranje i uloga države u neoliberalnom kapitalizmu i globalizaciji i fragmentacija ženskog pokreta (Squires, 2007: 115–135). Kako primećuje Skvajrs, pod uticajem neoliberalnog koncepta države i „novog javnog menadžmenta” (new public management) i pojava nad-državnih tvorevina i međunarodnih institutucija, formalna moć države da utiče na stvaranje javnih politikabiva preoblikovana, premeštena i preformulisana (Isto: 130). S druge strane, fragmentacija ženskog pokreta kroz senzitivizaciju na različite interese ne samo žena, već i drugih srodnih društvenih pokreta kroz teorijsku i praktičnu primenu koncepta intersekcionalnosti, dovela je do toga da ženski pokret predstavlja ne samo neformalne ženske grupe i registrovane organizacije, već i formalne i neformalne mreže, ali i organizacije žena unutar institucija (na primer: političkih partija i sindikata) (Isto: 120). U tom smislu pitanje čije interese zastupaju mehanizmi za rodnu ravnopravnost dodatno se komplikuje kroz preispitivanje ne samo sa kim, već ina koji način se vode konsultacije i debate oko feminističkih pitanja.


Državni feminizam u Srbiji 2008–2015:U tunelu

Proces usvajanja Zakona o ravnopravnosti polova i Zakona o zabrani diskriminacije trajao je u Srbiji gotovo deset godina. Oba zakona doneta su uz veliko protivljenje i državnih i van državnih struktura (pre svega Pravoslavne crkve i nekih desno orijentisanih stranaka) (Pajvančić, 2012). Njihovo usvajanje, kao i usvajanje niza drugih važnih strateških dokumenata omogućilo je pre svega, postojanje mehanizma za rodnu ravnopravnost koji je po prvi put bio osnovan zakonskim aktom, a ne odlukom Vlade, sa jasno definisanim mandatom, ljudskim i finansijskim resursima: Uprave za rodnu ravnopravnost (Zakon o Ministarstvima, 2008).

Uprava za rodnu ravnopravnost bila je prvi izvršni mehanizam na nacionalnom nivou koji je imao (skromni) budžet i ljudske resurse s jedne, ali značajnu finansijsku, pa i stručnu pomoć donatora, s druge. Ovakva konstelacija, kao i mesto Uprave u sistemu državne uprave proizvela je gotovo potpunu distanciranost Uprave od ženskog pokreta (Senka nad Srbijom, 2013: 4)16 i apsolutnu zavisnost od finansijskih sredstava donatora, što je naravno uslovilo i izdvajanjem prioriteta u oblasti javnih politika kao i načina na koji je to činila (Blankert et al, 2014: 31). Većinu aktivnosti, Uprava je sprovodila kao projektne aktivnosti, najmanje pažnje posvećujući upravo najvažnijem zadatku rodnog mehanizma: strategiji urodnjavanja (gender mainstreaming) (Senka nad Srbijom, 2013: 7–8; Kesić 2007: 83–86).17 To je naravno bilo i razumljivo jer je Uprava bila pozicionirana unutar jednog ministarstva i nije imala ni mandat, ni instrumente da sprovede urodnjavanje na uspešan način. Istovremeno, Uprava nije u potpunosti koristila mogućnosti koje je pružao Savet za rodnu ravnopravnost kao savetodavno telo vlade da kroz ovo telo plasira i sprovodi ideje urodnjavanja (Antonijević, 2015: 404).

Među prioritetima u radu Uprave našla su se pitanja koje ženski pokret jeste pokretao, ali ih nije identifikovao kao apsolutno najvažnija: usklađivanje poslovnog i privatnog života; rodna ravnopravnost u poslovanju; položaj žena u novim tehnologijama itd. Projekte koje je pokrenula Uprava obuhvatali su i važne teme nasilja prema ženama; serijal emisija – Ravnopravno u Evropu i sprovođenje Nacionalnog akcionog plana prema Nacionalnoj Strategiji za poboljšanje položaja žena i unapređenje rodne ravnopravnosti (Izveštaj o radu, 2012, 2013). Naravno, istraživanja i studije o položaju određenih društvenih grupa su značajna, ali nisu primarni zadatak rodnog mehanizma koji ne treba da se pretvore u institucije koje „mnogo više [one] nude tehničku ekspertizu o novim javnim politikama

16 Rezultat ovakvog odnosa Uprave je bilo otvoreno odbijanje ženskih organizacija da učestvuju u izradi Nacionalne strategije, koju je 2006. godine uz transparentan i participativan proces izradio Savet za ravnopravnost polova, a Uprava ceo proces ponovila 2008. godine (Otvoreno pismo, Internet).

17 „U okviru ovlašćenja koja imaju ova tela, najmanje je aktivnosti koje se odnose na analizu zakonske regulative, izradu predloga za izmene i dopune i praćenje implementacije postojećih zakona i strategija” (Senka nad Srbijom, 2013: 8).


i temama, nego što omogućavaju predstavnički mehanizam za glasove ženskih nevladinih organizacija” (Squires, 2007: 116). Njihova uloga, pre svega, jeste da stvore povoljne uslove i mehanizme za sprovođenje strategije urodnjavanja kako bi se određene teme i pitanja od značaja za položaj žena i rodnu ravnopravnost rešavala kroz nadležne institucije, pre svega sistemski, a ne ad-hoc i projektno (EIGE Report, 2014: 11).18 S druge strane, „polje rodnih politika” stalno je raslo, a da se većina problema nije efikasno rešila: „Ono što se događa sa ovim poljem intervencije je da ono raste, obuhvatajući sve više i više novih oblasti, što onda uvodi nove izazove za sve društvene aktere. Rast polja, drugim rečima, ima pozitivne strane, ali nameće i ograničenja koja se ispoljavaju pre svega u tome da se radi u novim oblastima, pre nego što se postigao odgovarajući nivo promene u onima ranije započetim. Istovremeno, simultanost intervencija u različitim oblastima predstavlja takođe značajan izazov” (Hughson, 2015: 110).

Potrebno je, takođe, pomenuti i problem prevođenja, to jest, transponovanja ideja transnacionalnog feminizma u lokalni kontekst i nacionalno zakonodavstvo. U tom smislu prihvatljiva je konstatacija Džudit Skvajrs (Judith Squires) da je „transnacionalni feminizam produbio razlike između neformalnog lokalnog aktivizma i profesionalnog feminističkog aktivizma” odnosno da je „zamenio termin sestrinstvo” (Squires, 2007: 124). Transnacionalni feminizam oličen u delovanju razvojnih UN agencija i bilateralnih donatora (u slučaju Srbije najviše nordijskih zemalja) nametnuo je određeni diskurs i prakse koje su kao jedinog relevantnog partnera u razvijanju agende rodne ravnopravnosti prepoznale državu i rodne mehanizme (Kantola and Squires, 2012). To naravno ima veze sa tipom feminističkih praksi i državnog feminizma zastupljenog u ovim zemljama, koji smatra „da su žene postale osnažene kao politički subjekti kroz institucionalizaciju rodne ravnopravnosti” (Borchorst and Siim, 2002: 91). Ovo je očigledno u slučaju podrške Švedske agencije za međunarodni razvoj (Side) sprovođenju Nacionalne strategije za poboljšanje položaja žena i rodnu ravnopravnost (Blankert et al, 2014: 31), ali i nekih drugih strategija (Senka nad Srbijom, 2013: 9; Mapiranje praznine, 2009). U tom kontekstu naravno, treba uzeti u obzir i situaciju poluperiferije koja „ima izrazit dijahronicitet, kao i specifičnu temporalnost vezanu za raz-razvoj, pa je simultano odvijanje intervencije putem javnih politika i zakona, zaista veliki izazov” (Hughson, 2015: 110).

Konsultujući ponovo tipologiju rodnih mehanizama koju su uspostavile Mekbrajd i Mazur (2010) izvlačim sledeći zaključak: osnivanje Uprave za rodnu ravnopravnost i njen odnos sa feminističkim pokretom nije se bitnije izmenio u odnosu na Savet za rodnu ravnopravnost, odnosno možemo definisati Upravu kao Simboličkog i Marginalnog saveznika, na momente čak ocenjenog i kao Nefeminističkog protivnika, tj. kao mehanizma koji u određenim slučajevima

18 „Agencije za ženske politike (Women Policy Agency – WPA) treba da budu kreirane i podržavane od strane vlada, poželjno sa odvojenim budžetom i resursima, da su voljne da podrže pozicije ženskog pokreta i da uključe pitanja roda u sve oblasti; drugim rečima da podrže WPA da sprovode urodnjavanje (gender mainstreaming) koje je oslonjeno na poglede ženskog pokreta” (Mazur, 2005: 15).


čak i uspeva u urodnjavanju pojedinih politika, ali ne u onim okvirima koji su podržani od strane ženskog pokreta. S druge strane, uticaj pokreta možemo smestiti u okvire: Bez odgovora, Kooptacija i Prisvajanje (Isto).

Zakonom o ministarstvima iz 2014. godine Uprava za rodnu ravnopravnost je ukinuta (Zakon o ministarstvima, 2014). Obrazloženje za ukidanje institucionalnog mehanizma, u ime vladajuće većine u Skupštini Srbije predočila je narodna poslanica i prva koordinatorka Ženske parlamentarne mreže u Skupštini Srbije (Otvoreni parlament, 2014).19 Osnovne zamerke Upravi odlično su identifikovane: „Uprava je ocenjena kao zakržljali organ koji je pozicijom institucionalizovanog mehanizma u jednom ministarstvu onemogućena da utiče na politike koje se kreiraju i primenjuju u ostalim resorima20 (...) potpuni izostanak realizacije, koordinacije sa drugim državnim organima, sa autonomnom pokrajinom, sa organima jedinica lokalne samouprave u oblasti rodne ravnopravnosti, prebacivanje i izbegavanje odgovornosti. Neizvršavanje obaveza u vezinormativno pravne delatnosti Uprave, odnosno nisu učestvovali u izradi zakonskih i drugih propisa u oblasti unapređenja ravnopravnosti polova. Nedonošenje, nesprovođenje strateških dokumenata. Rad isključivo na projektima i neobaveštavanje ministarstva” (Isto: 2014).

Međutim, propuštena je šansa da se osnivanjem novog tela u okviru Zakona o ministarstvima (Zakon o ministarstvima, 2014) ovi nedostaci otklone, a konstutuiše efikasniji i delotvorniji mehanizam za rodnu ravnopravnost. To je učinjeno tek nekoliko meseci kasnije,21 Odlukom o osnivanju koordinacionog tela za rodnu ravnopravnost koju je donela Vlada Srbije (Odluka o osnivanju, 2014). U izvesnom smislu ovo je značilo korak unazad u razvoju institucionalnih mehanizma za rodnu ravnopravnost u Srbiji, jer osnivanje, delokrug rada, budžet i resursi ovoga tela nisu definisani zakonskim aktom, već odlukom vlade kojaje ad-hoc karaktera i promenljiva. Koordinaciono telo nema sopstveni budžet, a zaposleni su preuzeti od Uprave za rodnu ravnopravnost. Delokrug rada Koordinacionog tela definisan je članom 2 Poslovnika o radu koji navodi da „Koordinaciono telo razmatra sva pitanja i koordinira rad organa državne uprave u vezi s rodnom ravnopravnošću, sa ciljem unapređivanja rodne ravnopravnosti u Republici Srbiji i o svom radu dostavlja izveštaj Vladi svakih 90 dana, u skladu sa tač. 2. i 4. Odluke o osnivanju Koordinacionog tela za rodnu ravnopravnost. Koordinaciono telo svoje predloge, mišljenja i stručna objašnjenja dostavlja Vladi, ministarstvima, posebnim organizacijama, drugim organima i stručnim organizacijama u čijoj nadležnosti je i oblast rodne ravnopravnosti” (Isto: 2014).

19 Ženska parlamentarna mreža okuplja sve poslanice u neformalnu (neregulisanu Poslovnikom o radu Skupštine) organizacionu formu koja bi se takođe mogla definisati kao rodni mehanizam i deo državnog feminizma (McBride and Mazur, 2010).

20 Isticanje moje.21 Deo ženskog pokreta, okupljenih oko organizacija i pojedinki (50 organizacija i 68 pojedinki i

pojedinaca) koje se bave različitim oblastima rodne ravnopravnosti tada je započeo kampanju za osnivanje mehanizma za rodnu ravnopravnost kojoj su se priključile i međunarodne organizacije (OSCE i UN Women).


Koordinaciono telo je takođe izradilo svoj Akcioni plan (Akcioni plan, 2015) nakon konstitutivnih sastanaka koji su održani sa organizacijama civilnog društva i drugim institucijama (isto) u dve oblasti: Unapređenje ekonomskog položaja žena i Borba protiv nasilja prema ženama. Ovi prioriteti, posebno borba protiv nasilja prema ženama su identifikovani prioriteti i ženskog pokreta u Srbiji, što pokazuju brojni izveštaji i aktivnosti ženskih organizacija i akademske zajednice.22 Takođe, problem nasilja prema ženama posebno je istaknut u Izveštajima o napretku Srbije u pridruživanju Evropskoj uniji23 (Godišnji izveštaji Evropske komisije, Internet), nezavisnih tela i međunarodnih organizacija (Petrušić, 2015)24. Oni predstavljaju i prioritete vladajuće političke elite koja je „prihvatila diskurs i agende praktičnih politika, ženskog pokreta i rodnih mehanizama i prilagodila ih svojim sopstvenim, često neoliberalnim prioritetima” (Kantola and Squires, 2012: 385). Ove dve teme, naravno ne izlaze iz mandata rodnog mehanizma kao takvog i predstavljaju izuzetno važna politička pitanja, ali se plasiraju u diskursu koji odgovara konzervativnijem delu društva kao „zaštita žena i dece”, „borba protiv nasilja u društvu”, „žene kao neiskorišćeni potencijal društva”, „pomoć ženama da se uključe u biznis” i slično. Narativom koji je upotrebljen da se istakne značaj upravo ove dve teme, kako u saopštenjima Koordinacionog tela, tako i konkretnim Akcionim planom, Koordinaciono telo pokušava „ne samo da teoretski predstavlja žene, već i da konstutuše rodni identitet kroz sopstvene reprezentativne prakse” (Kantola and Squires, 2012: 385).

Međutim, politike koje kreira ovakav narativ ostajuu okviru „uključivanja” (inclusion) (Squires, 2007) žena u određenu oblast, odnosno konceptu jednakih mogućnosti (Booth and Bennett, 2002; Verloo, 2001), a ne urodnjavanja. Strategija urodnjavanja se u Akcionom planu pojavljuje sporadično, u nekoliko aktivnosti koje podrazumevaju uključivanje rodnog aspekta u izvršenje budžeta i sredstava predpristupne pomoći (Akcioni plan, 2015) i rodnu analizu politika i zakona u oblasti preduzetništva (Strategija razvoja malih i srednjih preduzeća, Strategija razvoja industrijske proizvodnje i Strategija regionalnog razvoja). Takođe, većina sredstava predviđena za ostvarivanje aktivnosti iz Akcionog plana ne dolaze iz budžeta, već iz donatorskih sredstava. Rad Koordinacionog tela se i dalje zasniva na projektnim (ad-hoc) aktivnostima, a ne sistemskim promenama, iako se neke od tih promena, pre svega zakonodavnog i strateškog okvira, kao i donošenje podsticajnih mera pominju u Akcionom planu. O uticaju i saradnji sa ženskim pokretom, u ovom trenutku još je rano govoriti, iako su neke organizacije civilnog društva, pre svega one etablirane i sa višedecenijskom ekspertizom u

22 Najviše akademskih radova i tekstova u oblasti rodnih studija i srodnih disciplina (pravo, psihologija, pedagogija, sociologija) napisano je upravo na temu nasilja prema ženama.

23 Izveštaj o napretku Srbije ka Evropskoj uniji uvek ističe dva aspekta položaja žena i ostvarivanja rodne ravnopravnosti: prvi je pitanje nasilja prema ženama i efikasnog odgovora institucija, a drugi položaj žena na tržištu rada (Godišnji izveštaji Evropske komisije, Internet).

24 Da je nasilje prema ženama urgentni proglem pokazuje i „crna statistika” brojki kada je u 2015. godini od januara do maja više od 20 žena ubijeno od strane njihovih partnera, bivših supružnika i drugih srodnika.


pojedinim oblastima poimence pomenute kao akteri u izvršavanju nekih oblasti Akcionog plana, uglavnom u vezi borbe protiv nasilja prema ženama. U tom slučaju „organizacije ženskog pokreta postaju eksperti za rodnu ravnopravnost, pre nego grupe građana i građanki koje zagovaraju ženska prava” (Kantola and Squires, 2012: 393).

Umesto zaključka: šta je feminističko u državnom feminizmu?

Koncept državnog feminizma smatram izuzetno korisnim i zanimljivim u kontekstu teoretskog promišljanja i praktičnog osmišljavanja feminističkih intervencija u insitutucijama. On je pre svega doprineo boljem razumevanju institucionalizacije feminističkih praksi, pa čak i uloge države. Proučavanje odnosa ženskog pokreta i rodnih mehanizama, kao i uticaja ženskog pokreta na kreiranje javnih politika dovelo je do jasnijeg razumevanja na koji način dinamika ovih odnosa, diskursi i prakse feminizma utiču na krajnja rešenja u oblasti javnih politika. Takođe, koncept državnog feminizma doveo je do preispitivanja učešća žena u političkom životu, odnosno do promene praksi reprezentovanja žena u politici i većem insistiranju na kvotama u izvršnim telima, pa čak i koorporativnom sektoru. „Upotreba mehanizama za rodnu ravnopravnost kako bi se povećao obuhvat ženskih tema i interesa može takođe da se posmatra i kao vid grupne strategije predstavljanja. I kvote i agencije za rodnu ravnopravnost imaju za cilj da obezbede suštinsko predstavljanje žena, nudeći dva različita modela grupnog predstavljanja“ (Squires, 2007: 116–117).

Dalje, pitanje državnog feminizma kao koncepta pokreće pitanje odgovornosti države, njenih institucija i izabranih predstavnika onima koji su ih birali. I konačno, pitanje državnog feminizma ima potencijal da pokrene važna pitanja o kvalitetu i efikasnosti upravljanja (good governance), u koja spadaju i pitanja transparentnosti u donošenju odluka i učešću nedržavnih aktera, stvaranja mehanizama za saradnju i umrežavanje (Kantola and Outshoorn, 2007: 7).

U kontekstu Srbije u procesu evropskih integracija, vrtlogu globalizacije, siromaštva, postkonfliktnog društva na poluperiferiji, pitanje državnog feminizma se dodatno usložnjava. Kontrola države ne samo nad sopstvenim resursima, već nad regulacijom i normativizacijom određenih segmenata života građana, ograničena je primatom međunarodnog i regionalnog prava, deregulacijom tržišta i privatizacijom, odnosno pomeranjem odgovornosti sa države na vandržavne aktere. Kako je već ranije primećeno, posebno na primeru zemalja nastalih raspadom bivše Jugoslavije, razvoj demokratskih procedura i institucija u zemljama „fasadnih demokratija” (Špehar, 2012: 365), ugrožena je samom činjenicom da je njihova posvećenost ženskim pravima i rodnoj ravnopravnosti više deklarativnog nego istinskog karaktera (Isto: 375). U kontekstu poluperiferije, poseban izazov zapravo, osim jačanja uticaja ženskog pokreta i feminističkih ideja na formulisanje javnih politika, jeste njihovo


sprovođenje u svakodnevnoj praksi. Ogroman jaz između deklarativnog zalaganja za pitanja rodne ravnopravnosti i ženskih prava i situacije diskriminacije, nasilja i siromaštva u kojem se nalaze žene može se uspešno prevazići samo doslednim sprovođenjem strategija i zakona. U tom poslu, i ženski pokret i rodni mehanizmi moraju imati stalnu saradnju zasnovanu na transparentnim i jasnim procedurama, međusobnom uvažavanju, ali i integritetu.

I na kraju, pitanje izbora prave strategije delovanja od ključnog je značaja za uspeh ideja ženskog pokreta u institucijama države. Prvo, strategije rodne ravnopravnosti moraju biti sinhronizovane i komplementarne, a ne međusobno suprotstavljene (Antonijević, 2013). To se posebno odnosi na strategiju urodnjavanja koja nailazi na podjednak kriticizam i odbijanje kako ženskog pokreta, tako i istraživačica. Drugo, ženski pokret bi morao da proširi razumevanje i znanje o primeni strategije urodnjavanja i intezivira saradnju sa ekspertkinjama u ovim oblastima. Treće, ženske i rodne studije morale bi da posvete više pažnje izučavanju rodnih politika, rodnoj analizi i drugim alatkama koje dobrinose naučnom razumevanju „polja rodnih politika” i njihovoj boljoj praktičnoj primeni.

Mehanizmi za rodnu ravnopravnost moraju imati jasne procedure saradnje sa civilnim društvom, stalne, otvorene forume za razmenu mišljenja, moraju uvažavati ekspertizu ženskih organizacija i njihovo znanje o lokalnim prilikama i otvarati prostore u drugim državnim strukturama za uspešno urodnjavanje i prenos feminističkih ideja u sektorske javne politike. Poslednje, ali i ne najmanje važno, rodni mehanizmi moraju biti visoko etablirani u sistem državne uprave, sa značajnim budžetom i ljudskim resursima za sprovođenje svih aktivnosti.

Važan doprinos koncepta državnog feminizma feminističkoj teoriji je pomak ka shvatanju države kao heterogenog entiteta koji ima osnažujuće, ali i oslabljujuće efekte posebno na različite grupe žena u marginalizovanom položaju (Kantola and Dahl, 2005: 62). Stoga jedna od ključnih uloga mehanizama za rodnu ravnopravnost mora biti reprezentovanje interesa i glasa ženskog pokreta uprkos njegovoj fragmentarnosti. Smatram da dublje razumevanje odnosa između države i feminističkih praksi može pomoći u izboru pravih strategija delovanja kako bi se položaj žena u Srbiji unapredio. Nadam se da je ovaj rad mali doprinos na tom putu.

Literatura:

Aguirre, Sara, and European Institute for Gender Equality, eds. 2014. Effectiveness of institutional mechanisms for the advancement of gender equality: review of the implementation of the Beijing Platform for Action in the EU Member States: report. Report / EIGE, European Institute for Gender Equality. Luxembourg: Publ. Office of the Europ. Union.

Allwood, Gill. 2005. ‘Gender and Politics’. French Politics 3 (1): 73–87.‘Analiza izvršenja budžeta Uprave za rodnu ravnopravnost za 2010. i 2011.

godinu’. 2012. Beograd: Autonomni ženski centar. http://www.womenngo.org.rs/images/pdf/vesti-12/Analiza_izvrsenja_budzeta_URR_2010_i_2011.pdf .


‘Akcioni plan’. 2015. Koordinaciono telo za rodnu ravnopravnost. http://www.mgsi.gov.rs/lat/dokumenti/akcioni-plan-2015.

Antonijević, Zorana. 2013. ‘„Stolica na tri noge” politike rodne ravnopravnosti u Evropskoj uniji’. Polis Časopis za javnu politiku Rodna ravnopravnost (5): 10–15.

Bacchi, Carol Lee. 1999. Women, Policy, and Politics: The Construction of Policy Problems. London ; Thousand Oaks, Calif: Sage.

Bacchi, Carol, and Malin Rönnblom. 2014. ‘Feminist Discursive Institutionalism—A Poststructural Alternative’. NORA – Nordic Journal of Feminist and Gender Research 22 (3): 170–86.

Blagojević-Hughson, Marina. 2013. Rodni barometar u Srbiji : Razvoj i svakodnevni život. Beograd: Program Ujedinjenih nacija za razvoj.

———. 2012a. ‘Ekofeminističke ideje u ženskom pokretu u Srbiji: rod, socijalna pravda i ekologija’. In Ekofeminizam: nova politička odgovornost.

———. 2012b. ‘Undoing Gender, Undoing the Balkans: Towards Ethnic and Gender Reconciliation’. In Doing Gender – Doing the Balkans: Dynamics and Persistence of Gender Relations in Yugoslavia and the Yugoslav Successor States, edited by Roswitha Kersten-Pejanić, 17–42. Studies on Language and Culture in Central and Eastern Europe 20. München: Sagner.

Blagojević, Marina. 1998. Ka vidiljivoj ženskoj istoriji: Ženski pokret u Beogradu 90tih. Beograd: Centar za ženske studije, istraživanja i komunikaciju.

———. 2009. Knowledge Production at the Semiperiphery: A Gender Perspective. Belgrade: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Blankert, Johannes J.A., Ana Popovicki Ćapin, and Annika Nilsson. 2014. ‘Evaluation of Support to the Implementation of Priority Activities in the National Action Plan for Gender Equality, Republic of Serbia’. Beograd: Commissioned by the Embassy of Sweden in Serbia.

Booth, Christine, and Cinnamon Bennett. 2002. ‘Gender Mainstreaming in the European Union: Towards a New Conception and Practice of Equal Opportunities?’ European Journal of Women’s Studies 9 (4): 430–46.

Borchorst, Anette, and Birte Siim. 2008. ‘Woman-Friendly Policies and State Feminism: Theorizing Scandinavian Gender Equality’. Feminist Theory 9 (2): 207–24.

Božinović, Neda. 1996. Žensko pitanje u Srbiji: u XIX i XX veku. Beograd: Dvadesetčetvrta.

Ćetković, Nadežda. 1998. Ženska politička perspektiva : 77 Apela, Zahteva, Protesta, Informacija, Parola Beogradskog ženskog lobija. Beograd: Beogradski ženski lobi : Ženske studije i komunikacija-INDOK centar.

Dahlerup, Drude, ed. 2006. Women, Quotas and Politics. 1st ed. Routledge Research in Comparative Politics 10. London ; New York: Routledge.

‘Dotacije nevladinim organizacijama – Stavka „Dotacije nevladinim organizacijama“ u budžetu Ministarstva rada i socijalne politike’. 2008. Autonomni ženski centar. http://www.womenngo.org.rs/images/jul2008/linija_481_mrsp.pdf .


‘European Women’s Lobby Resource Kit on Institutional Mechanisms for the Promotion of Equality between Women and Men’. 2008. Bruxelles: European Women’s Lobby. http://www.libela.org/attach/_e/ewl_lobbying_kit_institutional_mechanisms_final_en.pdf

‘Glas Razlike Iz Srbije – Alternativni Izveštaj Komitetu CEDAW’. 2007. Beograd. http://www.womenngo.org.rs/images/CEDAW/srbija_alternativni_izvestaj-kombinovano.pdf.

‘Godišnji izveštaji Evropske komisije o napretku Srbije’. Kancelarija za evropske integracije vlade republike Srbije. http://www.seio.gov.rs/dokumenta/eu-dokumenta.211.html

Groves, Leslie, Rachel Hinton, Zorana Sijacki, and Lejla Krupalija Somun. 2009. ‘Meeting EC Standards on National and Regional Gender Mainstreaming in the West Balkans Region: Ways Forward’. Produced for EC DG Enlargement. Social Divelopment Direct.

‘Grupa ženskih nevladinih organizacija. Protestno pismo UNDP’. 2006. ‘Podrška jačanju uticajnog ženskog civilnog sektora’, June 23.

Hughson, Marina. 2015. Poluperiferija i rod: Pobuna konteksta. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Ignjatović, Suzana, and Aleksandar Bošković. 2013. ‘“Are We There Yet?” Citizens of Serbia and Public Policy on Gender Equality within the EU Accession Context’. European Journal of Women’s Studies 20 (4): 425–40.

‘Izveštaj o radu Uprave za rodnu ravnopravnost za period januar – decembar 2012’. 2012. Beograd: Uprava za rodnu ravnopravnost. http://www.gendernet.rs/files/dokumenta/Izvestaji_Uprave/izvestaj_2012.pdf.

‘Izveštaj oradu, januar – decembar 2013’. 2013. Beograd: Ministarstvo rada, zapošljavanje i socijalne politike – Uprava za rodnu ravnopravnost.http://www.gendernet.rs/files/dokumenta/Izvestaji_Uprave/izvestaj_urr_2013.pdf .

Jalušić, Vlasta. 1999. ‘Women in Post-Socialist Slovenia: Socially Adapted, Politically Marginalized’. In Gender Politics in the Western Balkans: Women and Society in Yugoslavia and the Yugoslav Successor States, edited by Sabrina P. Ramet, 109–29. Post-Communist Cultural Studies. University Park, Pa: Pennsylvania State University Press.

Jovanović, Nataša, Jelena Višnjić, Tanja Ignjatović, and Bobana Macanović. 2009. Mapiranje praznine: Nezavisni nadzor nad sprovođenjem Zaključnih Komentara i preporuka UN Komiteta za eliminaciju diskriminacije žena državi Srbiji: državni i lokalni nivo delovanja. Beograd: Autonomni ženski centar, Program razvoja dobrih praksi u oblasti nasilja u porodici.

Kantola, Johanna. 2006. Feminists Theorize the State. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

———. 2010. ‘Gender and the State: Theories and Debates’. In Women, Gender, and Politics: A Reader, edited by Mona Lena Krook and Sarah Childs, 299–304. Oxford ; New York: Oxford University Press.

Kantola, Johanna, and Hanne Marlene Dahl. 2005. ‘Gender and the State: From Differences between to Differences within’. International Feminist Journal of Politics 7 (1): 49–70.


Kantola, Johana, and Judith, Squires. 2012. ‘From State Feminism to Market Feminism?’ International Political Science Review 33 (4): 382–400.

Kesić, Vesna. 2007. Feminizam i država. Zagreb: Cesi.Kralj, Ana, and Tanja Rener. 2015. ‘Slovenia: From “State Feminism” to Back

Vocals’. In Gender (in)equality and Gender Politics in Southeastern Europe: A Question of Justice, 41–61.

Mazur, Amy. 2005. ‘The Impact of Women’s Participation and Leadership on Policy Outcomes: A Focus on Women’s Policy Machineries’. Expert Group Meeting on Equal Participation of Women and Men in Decision-Making Processes, with Particular Emphasis on Political Participation and Leadership. http://www.un.org/womenwatch/daw/egm/eql-men/docs/EP.5_Mazur.pdf .

McBride, Dorothy E., and Amy G. Mazur. 2010. The Politics of State Feminism: Innovation in Comparative Research. Reprint edition. Temple University Press.

Milić, Andjelka. 2002. Ženski pokret na raskršću milenijuma. Beograd: Seminar za ženske studije Odeljenja za sociologiju Filozofskog fakulteta.

———. 2004. ‘The Women’s Movement in Serbia and Montenegro at the Turn of the Millennium: A Sociological Study of Women’s Groups’. Feminist Review 76 (1): 65–82.

———. 2011. ‘Feministički talasi, orijentacije i pokret u jugoslovenskom i srpskom društvu 20. veka’. In Uvod u rodne teorije, edited by Ivana Milojević and Slobodanka Markov, 51–64. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu : Centar za rodne studije ACIMSI : Mediterran Publishing.

‘Monitoring javnih politika: Efekti Dekade Roma na položaj Romkinja u republici Srbiji’. 2014. Beograd: BIBIJA Romski ženski centar. http://www.bibija.org.rs/images/publikacije/Prelom_BOS.pdf .

Nikolić-Ristanović, Vesna. 2012. Diskriminacija žena na tržištu rada u Srbiji. Beograd: Viktimološko društvo Srbije ; Prometej.

‘Odluka o formiranju Koordinacionog tela za rodnu ravnopravnost’. 2014.http://www.mgsi.gov.rs/cir/dokumenti/odluka-o-formiranju-koordinacionog-tela-za-rodnu-ravnopravnost

‘Otvoreno pismo Upravi za rodnu ravnopravnost’. 2009. http://www.womenngo.org.rs/prakticne-politike/zagovaranje/69–2009-otvoreno-pismo-upravi-za-rodnu-ravnopravnost.

Otvoreni parlament. 2014. Prva sednica Prvog redovnog zasedanja. http://www.otvoreniparlament.rs/2014/04/26/537374/

Outshoorn, Joyce, and Johanna Kantola, eds. 2007. Changing State Feminism. Basingstoke [England] ; New York: Palgrave Macmillan.

Pajvančić, Marijana. 2012. ‘Analiza postupka usvajanja zakona iz oblasti rodne ravnopravnosti i antidiskriminacionog zakonodavstva u Narodnoj skupštini’. In Političke stranke i zakonodavna aktivnost Narodne skupštine Republike Srbije: studije u okviru projekta: jačanje odgovornosti Narodne skupštine Republike Srbije, edited by Zoran Stojiljković, Jelena Lončar, and Dušan Spasojević. Beograd: Fakultet političkih nauka, Centar za demokratiju : Program Ujedinjenih nacija za razvoj (NUDP).


Petrušić, Nevena. 2015. ‘Poseban Izveštaj Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o diskriminaciji žena’. Beograd.

‘Pisani komentari Evropskog centra za romska prava, Bibije, Eureke i Ženskog prostora u vezi republike Srbije na razmatranje Komitetu Ujedinjenih nacija za eliminaciju diskriminacije žena na njegovoj 38. sesiji’. 2007. Evropski centar za romska prava. http://www.errc.org/cms/upload/media/03/7D/m0000037D.pdf

‘Poslovnik o radu Koordinacionog tela za rodnu ravnopravnost’. n.d. http://www.mgsi.gov.rs/cir/dokumenti/poslovnik-o-radu-koordinacionog-tela-za-rodnu-ravnopravnost.

‘Podrška jačanju uticajnog ženskog civilnog sektora’. 2008. http://www.womenngo.org.rs/publikacije-dp/DokumentUNDP23–06–06.pdf .

‘Predlog vladi republike Srbije za institucionalizaciju saradnje’. 2008. http://www.womenngo.org.rs/images/Mart_2008/predlog_institucionalizacije_saradnje_vlade_i_ocd.pdf .

Roth, Silke, ed. 2008. Gender Politics in the Expanding European Union: Mobilization, Inclusion, Exclusion. New York ; Oxford: Berghahn Books.

‘Senka nad Srbijom, Izveštaj nevladinih organizacija za 55. zasedanje Komiteta CEDAW 2013’. 2013. Beograd: Autonomni ženski centar. http://www.astra.org.rs/wp-content/uploads/2008/07/Senka-nad-Srbijom.pdf .

Špehar, Andrea. 2007. How Women’s Movements Matter: Women’s Movements’ Strategies and Influence on Gender Policy Formation in Post-Communist Croatia and Slovenia. Göteborg Studies in Politics, no. 106. Göteborg: Dept. of Political Science, Göteborg University.

———. 2012a. ‘This Far, but No Further?: Benefits and Limitations of EU Gender Equality Policy Making in the Western Balkans’. East European Politics & Societies 26 (2): 362–79.

———.2012b. ‘The EU as a Gender Policy Promoter in Western Balkans “Facade Democracies”: Achievements, Gaps and Challenges’. In Doing Gender – Doing the Balkans: Dynamics and Persistence of Gender Relations in Yugoslavia and the Yugoslav Successor States, edited by Roswitha Kersten-Pejanić, 157–67. Studies on Language and Culture in Central and Eastern Europe 20. München: Sagner.

Squires, Judith. 2007. The New Politics of Gender Equality. Houndmills, Balsingstoke, Hampshire ; New York: Palgrave.

Tavares da Silva, Maria Regina. 2004. ‘Stocktaking Study of the Effective Functioning of National Mechanisms for Gender Equality in Council of Europe Member States’. Council of Europe.

———. 2010. ‘National Mechanisms for Gender Equality in EU Member States and Candidate Countries and Other Developed Economies of the UNECE Region – Regional Study’. United Nations Economic Commission for Europe. https://www.unece.org/fileadmin/DAM/Gender/publication/UNECE_2010_Regional%20study_EU%20et%20al.pdf .


Verloo, Mieke. 2001. Another Velvet Revolution. Gender Mainstreaming and the Politics of Implementation. IWM Working Paper 5. Vienna.

Verloo, Mieke, ed. 2007. Multiple Meanings of Gender Equality: A Critical Frame Analysis of Gender Policies in Europe. English ed. CPS Books. Budapest ; New York: CEU Press.

Višnjić, Jelena. 2011. U zoni političkog : feministički odgovori i inicijative u savremenoj Srbiji. Beograd: Ženski informaciono-dokumentacioni centar.

Walby, Sylvia. 2011. The Future of Feminism. Cambridge: Polity Press.Zaharijevic, Adriana. 2013. ‘Being an Activist: Feminist Citizenship Through

Transformations of Yugoslav and Post-Yugoslav Citizenship Regimes’. SSRN Scholarly Paper ID 2388703. Rochester, NY: Social Science Research Network. http://papers.ssrn.com/abstract=2388703 .

———. 2015. ‘Footnote in a Global History: On Histories of Feminisms’. Sociologija 57 (1): 72–89.

‘Zaključni Komentari Komiteta za eliminaciju diskriminacije žena: Republika Srbija’. 2007. Komitet za eliminaciju diskriminacije žena. http://www.astra.org.rs/wp-content/uploads/2008/07/Zakljucni-komentari-CEDAW-Komiteta.Republika-Srbija.pdf

Zakon o ministarstvima. 2014. Službeni glasnik RS, 44/2014. http://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_ministarstvima.html

Documents

DRŽAVNI FEMINIZAM U SRBIJI INSTITUCIONALIZACIJA