The World Bank

Dritat fikur?

Parashikimi per energjine ne

Evropen Lindore dhe Azine Qendrore

Sustainable Development Department

Europe and Central Asia Region

The World Bank

The World Bank

KONSTATIME TE RENDESISHME

Ne pese-gjashte vitet e ardhshme, vendet e rajonit te Evropes Lindore dhe Azise

Qendrore mund te perballen me nje situate kritike ne energji

Kriza financiare ka krijuar pak frymemarrje dhe nje hapesire te shkurter per te

zbutur impaktin e krizes se parashikuar

Veprime me efekt zbutjeje kerkohen si persa i perket ofertes ashtu dhe persa i

perket kerkeses. Do te nevojiten investime te rendesishme (3% e prodhimit te

pergjithshem kumulativ te vendit (PPV) per periudhen 2010-2030) dhe sektori

publik i vetem nuk do te jete i afte te ofroje kete nivel investimesh

Vendet duhet te marrin masa tani per te krijuar nje klime qe te jete terheqese

per investmime ne kete sektor

2

The World Bank3

Tranzicioni ne rajon dhe kriza aktuale ekonomike

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

1990

1991

19

92

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

20

08

e

20

09

p

Ndryshimet ne prodhimin real

(Indeksi: 1990 = 100)

Rajoni EQJ/KSHP

CIS

Evropa Qendrore dhe Juglindore (EQJ)

Rritja mesatare

vjetore e PPV-ese

(%)

-5.5 +1.1 +6.0 -5.6

The World Bank

-

200

400

600

800

1.000

1.200

1.400

1.600

1.800

2.000

1990 2000 2008 (e)

Nafte

Gaz

Qymyr

HidroBerthamo

re

Prodhimi pesoi nje renie prej 30% me 2000, por pati rritje me 2008

Konsumi

vleresohej ne

80% te niveleve

te 1990-tes

4

Me burime te bollshme energjitike dhe infrastrukture

mbi normen, Rajoni KSHP/EQJ eshte eksportues

kryesor i energjise paresore

Ekuivalent i milion ton nafte (EMTN)

The World Bank5

Kriza ekonomike i lehtesoi disa nga keto shqetesime,

por ky lehtesim eshte vetem i perkohshem

0,0%

1,0%

2,0%

3,0%

4,0%

5,0%

6,0%

2001-05 2006-10 2011-15 2016-20 2021-30

GDP

Electricity Consumption

Primary Fuel Consumption

Norma e rritjes se PPV-ese mesatare vjetore, konsumit te energjise elektrike dhe konsumit

te lendeve djegese paresore ne Rajonin KSHP/EQJ, 2005–30 (%)

4.4 %

3.1 %

1.9 %

Burimi: perllogaritje te stafit te Bankes

Boterore.

The World Bank6

Nga do te vijne keto furnizime shtese?

The World Bank7

Dhe parashikimi per furnizimin me energji eshte nje

shqetesim edhe me i madh

-100

-50

0

50

100

150

200

250

2006-10 2011-15 2016-20 2021-25 2026-30

Additions Rehabilitation Retirements

Shtesat, rehabilitimet dhe mbylljet e parashikuara te kapaciteteve prodhuese ne

Rajonin KSHP/EQJ 2005-20

(GW)

Burimi: perllogaritjet nga stafi i Bankes

Boterore.

The World Bank8

Ne dy dhjetevjecaret e ardhshem rajoni do te

perballet me nevoja per investime te rendesishme

Sektori Shuma e nevojshme

Energjia elektrike 1.500

Nafta bruto 900

Ngrohja 500

Gazi 230

Qymyrguri 150

Rafinimi 20

Gjithsej 3.300

Parashikimi i investimeve qe do te nevojiten ne sektorin e energjitikes ne Rajonin

KSHP/EQJ deri me 2030 (miliard dollare amerikane)

3%Vleresimi i investimeve ne sek e energjitikes Shuma e PPV-ese

kumulative

Ndonese sektorit publik do t’I duhet te financoje nje pjese te ketyre investimeve, ai

nuk do te jete I afte t’i financoje ato i vetem. Do te nevojiten fuqia financiare dhe

ekspertiza teknike e sekorit privat dhe e kompanive energjitike.

Burimi: Perllogaritjet nga stafi i Bankes

Boterore.

The World Bank

Reduktim iperkohshemImportet

Prodhimi hidro

Kerkesa

Oferta

SHQIPERIA ka qene eksportues i rrjetit derine vitin 1997

SHQIPERIA eshte bere importues i rrjetit qenga viti 1998

Ne periudhen 1991-1999, tendenca e furnizimit mujorishte shume e larte (cdo vit eshte rritur 8-10%).Konsumi nuk kontrollohej.

Mungesa e energjise elektrike dhe disa masa per menaxhimin e kerkeses e kane reduktuar dhe e kane venekerkesen nen kontroll (cdo vit eshte rritur 2-3%).

SHQIPERIA – BILANCI ENERGJITIK 2001-2009

9

The World Bank

Humbjet e medha ne shperndarje se bashkume nivelin e ulet te pageses se faturave teenergjise elektrike ka bere qe, per disa vite, KESH te paguhet, mesatarisht, vetem per afro 50% te energjise elektrike qe eshteshperndare ne rrjetin e tij, ose afro 80% teenergjise elektrike qe faturohet aktualisht, duke marre parasysh humbjet ne aspektinteknik dhe ate tregetar.

10

The World Bank11

Vendeve do t’u duhet qe te krijojne nje klime

konkurruese per investimet, duke zbatuar 10 parime

kryesoreGjerat qe duhen bere

1. Krijoni nje kuader te pranushem ligjor.

Energjia elektrike

2. Hartoni rregullore mbeshtetese qe te

administrohen nga nje rregullator i pavarur

dhe i paanshem.

3. Krijoni nje mjedis qe mundeson hyrjen e

sigurt jodiskriminuese ne tregje.

4. Respektoni standardet e pranuara ne shkalle

globale.

5. Respektoni sipermarjet kontraktuale dhe

perjashtoni perdorimin e burokracise

administrative per te frenuar veprimtarite e

investitoreve

6. Parandaloni abuzimet nga monopolet.

7. Beni kujdes qe ky sektor te mos preket nga

korrupsioni

Gjerat qe nuk duhen bere

1. Mos vendosni nje regjim tatimor ndeshkues

ose regresiv.

2. Mos nderhni te funksionimi i tregut.

3. Mos beni diskriminim mes investitoreve.

The World Bank12

Nje nga elementet me te rendesishem eshte sigurimi i

aftesise financiare dhe tregetare te ketij sektori

0

5

10

15

20

25

Kyr

gyz R

epublic

Ukra

ine

Kazakhsta

n

Russia

Azerb

aija

n

FY

R M

acedonia

Arm

enia

UN

MIK

Kosovo

Serb

ia

Georg

ia

Esto

nia

Bulg

aria

Alb

ania

Lithuania

Mold

ova

Monte

negro

Cro

atia

Rom

ania

Latv

ia

Bosnia

and …

Turk

ey

Pola

nd

Slo

vakia

Hungary

Tarifat mesatare te ponderuara te energjise elektrike per konsumatoret rezidenciale

ne vitin 2008 ne cente amerikane / KWh

Burimi: Banka e te dhenave per tarifat e

ERRA-s (Shoqata Rajonale e Rregullatoreve

te Energjise)

The World Bank

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

1990 2005 2010 2015 2020 2025 2030

Other

Residential

Transport

Manuf. and Construct.

Electricity and Heat

Sharkimet e CO2 ne vitin

1990

Objektivi i BE-se: deri ne

vitin 2020, 80% e niveleve te

vitit 1990

13

Kerkohen perpjekje te perqendruara nese rajonit

do t’i duhet te permbushe objektivat per

shkarkimin e tymraveShkarkimi aktual dhe i parashikuar i CO2 ne Rajonin

KSHP/EQJ

(milion ton CO2)

Burimi: perllogaritjet nga stafi i Bankes

Boterore.

The World Bank

Strategjia Energy for Albania (2003)

Objektivi: Ristrukturimi i sektorit te energjitikes mbeshtetur te parimet e ekonomise se tregut dhe hartimi i nje politike moderne per energjitiken

• Rritja e sigurise dhe besueshmerise se furnizimit me energji ne nivel rajonal dhekombetar.• Krijimi i nje sektori energjitik qe te jete efikas ne pikepamje financiare dhe teknike.• Krijimi i kuadrit institucional dhe rregullator, si dhe ristrukturimi i kompaniveenergjitike.• Rritja e efikasitetit te energjise per krijimin dhe perdorimin fundor te burimeveenergjitike me nje impakt minimal ne mjedis.• Optimizimi i sistemit te furnizimit te energjise mbeshtetur ne parimin e planifikimitme kostot me te pakta, duke patur parasysh interesat mjedisore.• Rritja e investimeve ne sektorin energjitik nepermjet rritjeve te kapitalit, qesigurohet nga Institucioni Financiar Nderkombetar dhe huadhenesit private.• Krijimi i nje tregu konkurrues te energjise elektrike sipas kerkesave te BE-se per reforma ne sektorin e energjise elektrike. Gjithashtu, mbeshtetja e detyrimeve ne baze te Memorandumit te Athines per te mbeshtetur integrimin e sektorit rajonal teenergjise

14

The World Bank

RISTRUKTURIMI I SEKTORIT TE ENERGJISE ELEKTRIKE

Objektivat kryesore te reformes ne sektorin e energjise

elektrike

Zhvillimi i nje tregu konkurrues te energjise elektrikeqe te siguroje furnizimin e qendrueshem tekonsumatoreve, mbeshtetur te nje cmim i arsyeshemdhe te cilesia e larte, me impaktin me te ulet me mjedisin, me parime te pranueshme te tregutkomercial me rregulla dhe ligje.

Inkurajimi i investitoreve private qe te marrin pjeseme investime ne sektorin e energjise elektrike, i cili ka nevoje per kapitale te medha financiare.

Pjesemarrja ne tregun rajonal dhe evropian.

Menyrat per arritjen e objektivave

Krijimi i bazes ligjore dhe rregullatore ne menyre teefektshme dhe transparente

Zhvillimi dhe funksionimi i Entit Rregullator te EnergjiseElektrike

Ristrukturimi i sektorit te energjise elektrike me funksioneqe bejne ndarjen e prodhimit, transmetimit, shperndarjes, furnizimit, komercializimin dhe kthimin ne kompani tepavarura.

Terheqja e kapitalit privat per te bere investime dheprivatizime

Rregullore dhe procese te qarta per zgjidhjet teknike dheshlyerjet dhe pagesat financiare

Pjesemarrja ne tregun rajonal dhe evropian nepermjetligjeve, rregulloreve dhe tarifave, si dhe mirekuptimi per modelin e hyrjes.

Dokumente te rendesishme per reformen ne kete sektor

Deklarata e Selanikut Sept 1999

Memorandumi i Mirekuptimit i Athines (I) qershor 2000

Deklarata per Politikat lidhur me Energjine (Sektori i Energjitikes)prill 2002

Memorandumi i Mirekuptimit i Athines (II) Nentor 2002

Direktiva per Energjine Elektrike (Direktiva 2003/50/KE) 2003

Strategjia Kombetare per Energjine qershor 2003

Ligji per Sektorin Shqiptar te Energjitikes gusht 2003

Traktati i ECSEE tetor 2005

Modeli Shqiptar i Tregut 2004-2008

Privatizimi i Shperndarjes (Marreveshja per Blerjen e Aksioneve) mars 2009

15

The World Bank16

Besueshmeria dhe cilesia e furnizimit me energji elektrike – ende problem

o Ne vitin 2008, 80% e bizneseve kane njoftuar se zoterojne ose ndajne me te tjere nje gjenerator, qeprodhonte 30% te energjise qe perdorej. Shqiperia ka perjetuar nderprerje te energjise elektrikemesatarisht 32 here ne muaj. Pavaresisht nga tarifat nominale relativisht te ulta te energjise elektrike qeofronin furnizuesit shteterore, zakonisht kosto aktuale e firmave qe perdorin gjeneratore me diezel eshtete pakten tri here me e larte. ERE vlereson se kostot e prodhimit per perdorim vetjak (me diezel) llogaritenne 45 leke/kWh.

o Pervec nderprerjeve te energjise elektrike, luhatjet e tensionit kerkojne mirembajtjen e pajisjeve per tembrojtur pajisjet elektronike, ndersa shume firma ngurrojne qe te investojne per pajisje moderne per shkak te risqeve te demtimit qe shoqerohen me probleme ne furnizimin me energji elektrike.

Performanca financiare e ketij sektori – kerkohet me shume pune

Performanca e dobet e sistemit te shperndarjes se energjise elektrike nuk i la KESH-it para temjaftueshme qe te investonte per mirembajtjen sic duhet, mbarevajtjen dhe zgjerimin e sistemit te vet. Ajo qe ishte me serioze ishte se mungesa e fondeve beri te pamundur qe KESH te paguante per te gjithesasine e energjise elektrike te importuar, e cila ishte e nevojshme per te kompensuar mungesat ne prodhimin e saj nga hidrocentralet ne vend . Ne periudhen 2000-2004 dhe 2007-2008, kompania kerkoinga shteti transferta te konsiderueshme te drejteperdretja. Edhe me keto subvencione, KESH nuk arriti tesiguroje furnizimin e konsumatoreve me energji elektrike per nje hark kohor prej 24 ore sh.

Pa besueshmeri dhe cilesi te furnizimit me energji elektrike, arritja e rikuperimit te kostove dhereduktimi i humbjeve nuk e permiresojne produktivitetin apo nuk i rrisin investimet

The World Bank

PARASHIKIMI – KERKESA DHE OFERTA (GWh)

Kerkesa per energji elektrike rritet me ngadale meqenese rritja e PPV-ese mund te jete me e ngadalte pas disa vitesh, tani tregu(sidomos, familjet) eshte after pikes se ngopjes dhe, me pakesimin e humbjeve ne shperndarje, do te behen te disponueshmefurnizime te tjera. Pritet qe, ne vitet e ardhshem, kerkesa per energji elektrike te jete ne kufirin 7000-7500 GWh. Prej tyre, KESHmund te mbuloje mesatarisht 4.000-5.000 GWh nepermjet prodhimit vendas, ndersa pjesa tjeter e kerkeses do te mbulohet ngaimportet.

17

The World Bank

Hidrologjia nuk eshte e sigurte, ndersa cmimet e energjise elektrike nebote mund te vazhdojne te jene shume te paqendrueshme.

Mbetet e paqarte cili duhet te jete kapaciteti qe duhet te sigurohet pershperndarjen e qendrueshme te energjise elektrike dhe cili duhet te jetekapaciteti qe mund te krijohet mbi baza komerciale.

Nje perllogaritje e perafert tregon se, nese ekonomia shqiptare tregonnje rritje prej 3-5% ne vit, sasia e kapacitetit te instaluar, qe do te nevojitetgjate 5 viteve te ardhshem, mund te jete edhe afro 470 MW te tjere. Paterheqjen e suksesshme te investimeve te reja, sektori shqiptar i energjiseelektrike nuk do te jete i afte te mbeshtese sherbime cilesore me energjielektrike dhe t’u ofroje konsumatoreve sherbime terheqese ne afat tegjate.

PRODHIMI I RI I QENDRUESHEM – CESHTJE E ENERGJISE

18

The World Bank

Sidoqofte, duhet permendur se plani i prodhimit qepropozohet do te shqyrtohet shume gjeresisht dhe sidomoslidhur me kapacitetet qe propozohen per fermat e eres dhekrijimin e termocentraleve te vegjel, te cilet konsiderohen siburime te panderprera qe duhet te balancohen. Operatorevete sistemit do t’u duhet te sigurojne kapacitete balancueseper t’i mbuluar keto burime te panderprera te energjiseelektrike, por era dhe uji konsiderohen plotesues ne shkalle temadhe, sepse uji vjen me rreke pothuajse te menjehershme.Ne baze te pervojes se pergjithshme dhe pervojes me te mire,krijimi i fermave te eres do te jete konform instalimit dhengarkeses tjeter te prodhimit ne vend, dhe pergjithsisht, fuqiae intaluar e fermave te eres nuk do t’i kaloje 20-25% te fuqisese pergjithshme aktuale te instaluar.

Pavaresisht nga dhenia e 110 koncesioneve, qe arrijne ne njesasi te pergjithshme prej disa qindra megavat, vetem njeri prejtyre punon aktualisht dhe pese te tjera jane ne ndertim esiper. Ka gjasa qe shume prej ketyre koncesioneve t’i keneshkelur kushtet dhe mund te shfuqizohen nga qeveria sikoncesione pa veprimtari. Risku me koncesionet eshte seshume prej tyre jane pergatitur ne menyre te dobet, dhenganjehere, mund te blihen me shume si investimespekuluese sesa si propozime serioze per biznes.Qeveria mund te jape shembullin duke pergatitjur nemenyre te hollesishme specifikime te detajuara teknike perprojekte te tilla, dhe me pas, duke i shitur me ankand nemenyre transparente.

19

The World Bank20

PRODHIMIKESH eshte kompania me e vlefshme ne Shqiperi ne kuptimin e vleres se asetit me baze tregun. Pasi ka ndare sistemin e shperndarjes qe silltehumbje ne energjine elektike, KESH ka nje kapacitet hidroelektrik prej 1.5 GW. Duke patur parasysh kostot aktuale te investimeve, vlera e sherbimeve hidroelektrike te KESH-it mund te jete goxha e larte. Sidoqofte, vlera aktuale e KESH-it mbetet e bllokuar. Kjo ndodh per shkak tecmimeve te rregulluara, meqenese aktualisht KESH realizon nje te pesten e te ardhurave potenciale te tregut kur i sherben tregut shqiptar. Kesisoj, ne fillim duhen realizuar modelimi i duhur i tregut dhe reforma e tarifave. Duhet te kapercehen kufizimet e kapitalit dhe njohurive me qellim qe te realizohet potenciali i KESH-it. Mungesa e fondeve per te bere investime per modernizimin e sherbimeve dhe gjetjen e mundesive tereja ka bere qe KESH te operoje nen potencialin e vet. Vitin e kaluar, ky sector ka realizuar fitime te konsiderueshme. Ne saje te permiresimit tekushteve ujore, dhe perfundimit kohet e fundit te tecit te Vlores, sektori shqiptar i energjise ka bere perparime te medha ne permiresimin e besueshmerise dhe cilesis se furnizimit me energji elektrike.TRANSMETIMIRoli i transmetimit duhet te rritet nepermjet ristrukturimit te tregut. Gjykohet se, ne afat te mesem, nevojitet qe te mbrohet me force me temadhe gjetja e nje partneri strategjik per kompanine e transmetimit (OST), e cila ka kapacitete te kufizuara per kryerjen e funksioneve te veta sioperator i sistemit. Sic e kemi pare ne vende te tjera, eshte pikerisht biznesi i transmetimit, qe drejtohet sic duhet, ai qe mundeson ose pengonkrijimin e investimeve, qofte publike apo private. Shqiperia nuk eshte perjashtim. Kjo eshte arsyeja pse kerkohet qe ajo te kete nje strategji teqarte se si mund ta maksimalizoje me kalimin e kohes vleren e tregut shqiptar te energjise elektrike, perfshire liberalizimin e tregut per konsumatoret, permiresimin e boshtit te transmetimit qe te veproje si operator i sistemit, si ne gjithe sistemet e tjera te vogla.Ne afat te shkurter, ekzistojne ende ceshtjet e zbatimit. Tre vitet e ardhshme, ne menyre te vecante, do te jene shume te rendesishme per tevene ne jete strukturen e re te tregut, ne menyre te vecante: (a) duke permiresuar mundesine financiare, drejtuese dhe teknike te kompaniveenergjitike ne zinxhirin e furnizimit dhe duke pakesuar kamatevonesat bashkeshoqeruese brendaperbrenda kompanive; (b) duke pakesuardetyrimet e kushtezuara ndaj qeverise; (c) duke e bere privatizimin kohet e fundit te sektorit te shperndarjes te efektshem dhe aktiv, pefshirekryerjen e investimeve bashkeshoqeruese te reja per te pakesuar humbjet e energjise elektrike; dhe (d) duke e bere qeverine qe te fillojeseriozisht te kerkoje rruge per rritjen e kapaciteteve prodhuese.Ecja ne afat te mesem drejt nje tregu rajonal te energjise elektrike. Ndersa ekonomia eshte ne zhvillim e siper, do te nevojitet prodhim i ri ne vend, dhe ajo qe eshte shume e rendesishme, pjesemarrja ne shkembimet ne nivel rajonal te energjise elektrike. Si rrjedhoje, eshte e nevojshmeqe te sigurohet nje mjedis i pershtatshem institucional, per vendosjen e cmimeve dhe per investime. Kjo do te terhiqte dhe mundesonteintestimet ne prodhimin e energjise elektrike, me qellim qe te garantohet furnizim i sigurt i saj, dhe paralelisht, te shfrytezohet avantazhi i pozitesgjeografike te Shqiperise per te maksimalizuar tregetine ne nivel rajoni te energjise elektrike.

CESHTJE KRYESORE PER TE ARDHMEN

The World Bank

Sektori i energjise elektrike ne Shqiperi – mundesi per program te zgjeruar

21

Banka mbetet shume e perfshire ne integrimin e Tregut te Energjise Elektrike ne EJL. Qe nga fillimi i viteve nentedhjete, Banka 1)merr pjese ne perpjekt ne shkalle rajonale per te nxitur bashkepunimin dhe integrimin ne Evropen Juglindore, dhe nder te tjera,mbeshtet Paktin e Stabilitetit, 2) eshte nje pjesemarrese aktive ne Procesin e Athines, dhe 3) ka mbeshtetur vende te vecanta teEvropes Juglindore ne perpjekjet e tyre per te rehabilituar dhe ristrukturuar sektoret e tyre te energjise elektrike nepermjetdialogut per politikat, asistences teknike dhe financimit.

Ndryshimi klimaterikWBG mban nje pozicion mjaft te qarte qe te luaje nje rol te rendesishem per financimin e ceshtjeve qe lidhen me klimen, dheshpreson qe te zhvilloje diskutime per nje strategji qe te sherbeje per krijimin dhe zbatimin e nje nisme te pershpejtuar dhe tenje Fondi te ri per Klimen. Ka me shume gjasa qe ky projekt te perqendrohet te vete strategjia per energjine e riperteritshme dheefikasitetin e energjise.

Tregu i energjise ne Evropen JuglindoreObjekti eshte qe te punohet per arritjen e objektivave kryesore:1. Perqendrimi i tregjeve te energjise ne baze te parimeve te tregut te brendshem te energjise te BE-se, duke mbajtur parasysh

vecorite e vendeve te interesuara.2. Hapja e Tregut te Gjere te EJL-se dhe krijimi i Zyres se Bashkerenduar te Ankandit (ZBA) per kapacitetet e transmetimit

nderkufitar.3. Rriga e sigurise se energjise duke trajtuar ceshtjet e eksportit/importit te energjise, shumellojshmerine e furnizimit, tranzitin

e energjise dhe kerkesen per energji.4. Mbeshtja e krijimit te energjise se qendrueshme, perfshire krijimin e efikasitetit te energjise, te energjise se perteritshme

dhe menaxhimit te kerkeses.5. Terheqja e investimeve te projektet per energjine me interes te perbashket dhe rajonal.

The World Bank

Ju faleminderitwww.worldbank.org/eca/energyreport

22