Düsüncelerin Kökenleri copyright

8/7/2019 Dsncelerin Kkenleri copyright

1/104

DncelerinKkenleriH.B. Paksoy, D. Phil.

Florence:Carrie/European University Institute(2006)

Copyright by H. B. PaksoyDncelerin Kkenlerikitabinin butun yayin haklari,Bern-Isvicre uluslararasi Copyright anlasmalari uyarinca,

H. B. Paksoy adinaABD Kongre KutuphanesiCopyright kutugune kayitlidir.

Engin ve Faruk Paksoyunanilarinayazarin saygilari ile.


2/104

Iindekiler[Ilk yayinlandiklari yerler]

nszNoyan Turun

KUTLUK VEREN BLG VE 26 AUSTOS'A GDEN YOL[Ohio State niversitesinde, Trk enci Birliince dzenlenen26-30 Austos 1922'yi anma toplantsna 26 Austos 2000sunulmustur;21 YZYILDA TRK DNYASI JEOPOLT mit ZDA, YaarKALAFAT, Mehmet Seyfettin EROL, Eds. (Ankara: Avrasya StratejikArastirmalar Merkezi, 2003) Cilt 1]

"Aln Yazs" m, "Kii seimi" mi?nanlar ve Dnce zgrl[CENTRUM VOOR ISLAM IN EUROPA, U Gent, Belcika, 2001]

Toplum olarak varlmak istenen sonu nedir?[CENTRUM VOOR ISLAM IN EUROPA, U Gent, Belcika, 2001; Turkistan

Newsletter, Mon, 11 Mar 2002. Pp. 1-5 ]

Keloglan ve Kurgu Bilim[Isik Binyili, Augustos 2004. Pp.1-2]

ALPAMI[Turk Oykuleri Sandigi, Texas Tech University, 2002]

Tarihin Degil, Tarihcinin Sonu

[Turkistan Newsletter, 1 February 2006]

Derin Sirket Ortakliklari: Baskaldirmalar ve Bagliliklar[Turkistan Newsletter24 January 2006]

2


3/104

nsz

Noyan Turun

Teknen usul usul gitse de; durup dinlemek gerek.Tut ki sakin sulardasn, boverme, insan tetik gerek.Deniz kalkar, sular kabarr, dalgalar azgnlar.

Bilmek yetmez btn olan, iinde duymak gerek.

Tekneyi bilmek gerek; yetmez! denizi bilmek gerek.Yetmez; tekneyle denizde gitmeyi bilmek gerek.Dalgalar vurur, sular iine eker, deniz artr.Bellemek ve pes etmemeyi yrekte duymak gerek.

Uzun zamandr beraberiz; kuku yok, tanyoruz birbirimizi.Tanmamz yetmez; aklmz kullanacak myz; soru budur.

Koruyabilirsek eer aklmz, akll iimizi, yani kendimizi,sahiden hereyimizle ileriye atlacak myz; ama budur.

Diyorsan ki, ben varm, o var, biz varz; say cmlemizi;en gzel sz duymak isteyen bekliyordu bil cevap budur.

Demektir ki eleleysek birlikte, byk bir sevintir saracak hepimizi;yani seni, beni, onu, yani bizi, yani geleceimizi; sonu budur.

3


4/104

KUTLUK VEREN BLG VE 26 AUSTOS'AGDEN YOL

H. B. Paksoy, D. Phil.

[Ohio State niversitesinde, Trk enci Birliince dzenlenen26-30 Austos 1922'yi anma toplantsna 26 Austos 2000 desunulmutur]

inde yaadklar olaylar gelecek kuaklara aktarmak istei ile ilkkayt altna almaya baslayanlar, uralarna "soru sormak" tanmnverdiler. Bir yerde, kendi yaptklar yanllar ve sonularnocuklarna anlatmak, gelecekte yaayacaklarn bu yanllara yenidengirmelerini nlemek istediler. Ksa sre sonra, bu soru sorma yntemi"doru'yu aramak" istei ve o yndeki duzenleme dnceleri ilebirleti. Gnmzden en az ikibin beyz ile drt bin yl nce yer alanbu gelimeler, gnmz olaylarn ncelikle etkilemeyi srdrmektedir.Onbirinci yzylda yaayan dnce ivereni Balasagunlu Yusuf,Kutadgu Bilig balkl kitabnda Trkler iin lm-kalm niteliindekinemli konulara parmak basar. Dnyada bilinen ilk "tu balama sav"larindan biri olan Kutadgu Bilig kitab, "soru sormak" yannda,"doru'yu aramak" ynnde de ok nemli admlar atar.

Balasagunlu'nun dil'e getirdii "kut" sz, yalnz sevin paylamakapsamnda kullanlmamtr. Bir toplum'un yaamn srdrebilmesiiin ne tr admlar atmas gerektiini konumuna yerletirir. Toplumlarsrekli olarak uluslararas yarma iindedirler. Bu yarma'nn tekkural vardr: toplum olarak bamsz ve varlkl yaam' srdrebilmek.Yaam' srdrebilmek de, byk lde bilgi birikimini gerektirir;uygun sorularn sorulmas, doru'yu arama yntemlerini ierir.

Bir toplum'un, ve dnyann iyiliini ngren dnce iverenleri,olaylar ve sonularn yalnz kayt etmek ile kalmazlar. Olaylar

karlatrmak ve sonular zerinde yeni grleri de en geni dzeydetoplum'a ve dnyaya datmak da sorumluluklar iindedir. Dnceiverenlerinin bamsz olarak kollarn svadklarn ve dnceleriniortaya koyduklarn unutmadan, 26 Austos'a giden yol'un ardndakiolay, dnce, ve giriimleri ksaca zetleyelim.

Bir olay ve giriim, ardinda bir dnce olmadan yer alamaz. Kiiler vetoplumlar, belirli bir sonuca ulamak icin atlm'a geerler. Olay ya da

4


5/104

giriimlere balayanlar'n, kendilerini iten dncelerin kkenlerini, odncelerin neden ve nasl retildiklerini bilip-bilmediklerinin nemiaktr. Bir dncenin kkenini ve ortaya atl amalarn anlamadano dncenin ardna denler, dnce'yi yaratanlarn almak istediklerisonulara kr-krne yordam vereceklerdir. Bu arada, bakalarnn

dncelerini denetlemeden benimseyenler, z karlarn dasakatlanm olabilirler.

Bilinen yazl kaynaklara gre, dnyann ilk ynetim dzeni "Tek KiilikYnetim"dir. Ynetimi ele geiren bu kiinin dudaklarnn arasndankacak her trl sz, bu kii'ye bal toplum ya da toplumlar toptanbaemeye iten yasalara dnr.

Yasalar kurumlatrlm inanlar (Musevilik, Hristiyanlk, slam, vb)ortaya iktktan, bu inanlar "kutsal el kitaplar" (ncil, Kuran, vb)iinde dondurulduktan sonra, kurumlatrlm inanlarn nderleri ileTek Kiilik ynetim'i elinde tutanlar arasnda ok geni kapsaml biryar balad. Kran-krana sren bu yar, gnmzde bile kesin birsonuca balanm deildir. En son rnekleri, dnyann evresinde yeralan deiik lkelerindeki "ynetim dzeni" uygulamalar iindeizlenebilir.

Dier btn bilinen ynetim dzenleri, Kurumlatrlm nanlar veTek Kiilik Ynetim arasnda kalan geni alan iinde gzlenebilir.Dolays ile: Anayasal Tek Kiilik Ynetimi, oulcu Ynetim, GdmlBaml her tr ynetim, Al-Veri'e dayal trl ynetimler bu

yukarda belirlenen iki u dnce ve uygulama arasnda kalr. Bu ortakuakta kalan ynetim dzenleri, ilerindeki toplumlarn nitelik veeitim dzenleri uyarnca baar ya da baarszla urarlar. rnein:oulcu Ynetim dzeni, baarl olabilmek iin yksek orandabamsz bilgili ynetici, yasa koyucular ve bamsz dnceiverenlerinin youn almasn gerektirir. Bir "yasa koyucu kurumun"bir toplum iinde var olmas, o yasa koyucu kurumun ne bamszolduunu ne de yasalln gsterir. Ancak toplumun ounluubamsz eitimli ise, yasa koyucu kurumun uygulamalar da toplumuve toplumun karlarn yanstacaktr.

Al-veri'e dayal ynetimler ise, ncelikle kapal olmak niteliinitarlar. Ancak ynetim'i ellerinde tutan kiilerin ocuklar, buynetim'e katlmak zere, ve zel eitimden geirilerek ibanagelirler. Toplum'un diger kesimlerinden bu ynetici blmne geigenellikle olanak ddr.

5


6/104

Bir toplum'un eitim dzeni deiik nedenlerle debilir. Savasrasnda ok kii lm ya da ldrlmtr; okullar kapatlm,retmenler srlm olabilir. Daha da kts, "renim ve retimdzeni" ad altnda yrrlkte olan eitim tam anlam ile bamszlnyitirmi, gdml duruma dm olabilir. Bilgi yerine, okullarda

"yar-bilgi, yar-saplantlar" rencilerin kafalarna doldurulabilir.

Eitim dzeni den toplumlar, er-ge iki u ynetim dzeyinden birinegeri deceklerdir: ya Tek Kiilik ynetim, ya da Kurumsallatrlmnan ile ynetileceklerdir. Her iki ynetim dzeni de tam tekelcidir,dier trlere yaam ortam vermez.

Julius Caesar (lm M.. 44) Roma'y (belirli ilkel oulculuktan) TekKiilik ynetim'e evirdi. Bunu, Roma'nn bir yasa koyucu kurumuolmasna karlk gerekletirebildi. Roma ynetimi altna Romaalaylarnn gc ile alnm olan btn toplumlar, gn geldiinde engl Roma alaylarn yenmesini rendiler. Her toplum bamszlkkazandka, Roma ncesi z inanlarna dnmeye de balad.

Roma dier toplumlar ynetimi altna aldka, bu yeni toplumlarndnce ve inanlar da Roma'y kkten etkilemeye balad. zetolarak bu inanlar: Msr'dan sis; kuzey Hindistan ve gney randanMithraism ve Zoroastrianism; bat asya'dan Cybele; Filistin'den gelen"Yeni Dzenlemi Musevilik." (Ek olarak, Avrupa iinde ok saydayerel kk saplant inanlar da vard). Romallarn kendilerinesetikleri ok tanrl inanlar ile bu yeni gelen inanlar kyasya

yarmaya girdiler. Ek olarak, Roma st dzey yneticileri kendilerineynetimde "doru'yu aramak" yntemleri de semiler idi. Budoru'yu aramak yntemleri de, genel olarak, Atinal dnceiverenlerinin Roma zerindeki etkisinin gstergesi idi.

Btn bu dengesiz ve eitimsiz Roma ii kargaalna, Roma'ya kardarndan gelen Alman (Goth) ve Hun alaylar var gleri ile dekatlnca, Roma ynetim toplumu ortadan kalkt. Yeni DzenlenmiMusevilik bu arada yn ve kapsam eklenmeleri ile Hristiyanlik oldu;Roma'nn Tek Kiilik ynetimi yerine, z Kurumlam nan dzenini

geni oranda Avrupa'ya yerletirmeye balad.M.S. 800 ylnda, Charlemagne'in Papa ile yapt sylenen anlamasonucunda, "Kutsal Roma" kurulmus oldu. Bu anlama uyarnca,Kutsal Roma Tek Kiilik ynetici dzenine girdi. Kutsal Roma TekYneticisi, Papay klc ve ordular ile koruyacakt. Buna karlk, Papada, Kutsal Roma Tek Yneticisinin "Tanrnn Buyruu ile Tek Yneticiolduunu" yardmclar yolu ile btn toplumlara duyuracak, bu

6


7/104

grn yerlemesine yordam verecek idi. Bu anlamadan sonra,Kurumlam nan dzeni Avrupann en nde gelen ynetim dzeniolmay en az bin yl srdrd.

Bu Tek Kiilik ynetim dzen'in ynetim'i elinde tutmas, dier ve ters

dncelerin retilmedii anlamna gelmiyordu. Onbeinci yzyldanbalayarak, Avrupann belirli dnce arlkl konumlarnda, nan ileDce yntemlerinin birbirleri ile baml olmadn belirten kiilergrlerini ortaya koymaya baladlar. Bu gelimelere ge, nan veYnetim toplumlarn seeneine de kalabiliyordu. Bu dncelertoplumlar iinde kk salmaya balar iken, br yandan da toplumlarinanlar dnda kiilikleri de olduunu da yeniden anlamayabaladlar.

Genellikle, kiisel karlarn toplam olarak grlen toplumsal karlarnncelikle gzetlenmesinin nemli bir gstergesi olan Amerikan Devrimide bu dncelerin olgunlamas sonucunda 1776 da yer ald. zellikletoplumu iinde dnceleri kavrayarak uygulamaya koyabilen dnceiverenlerinin varl bu devrim'in gereklemesine nayak oldu.Ardndan, 1798 da gelen Fransz devrimi, Avrupal dnceiverenlerinin de bu ynde dnce birliine vardklarn gsterdi.Kald ki, bugn bilindii gibi, 1789 Fransz devrimi, 1776 Amerikandevriminden byk lde etkilenmi idi. Amerikan devriminingereklemesine katlan en nemli kiiler sonra Fransa'da da grevyapmilard.

Osmanl devleti iinde Yeniden Dzenleme'nin (Tanzimat, 1839-1876)yer almas bu ereve iinde en ak dzende grlebilir.

Osmanl devleti Yeniden Dzenleme srecine, Tek Kiilik Ynetim veKurumlam nan dzeni karmas bir anlay ile gelmi idi. Ancak,Avrupa'l dnce iverenlerince gelitirilen trde uygulamalar yzyllarnce Asya'da tu balayan dier Trk toplumlar iinde yer almolmasna karlk, Osmallar arasnda fazla bir sessizlik var idi. KoiBey Risalesi bile gz ard edilmi idi. Enderun'da kullanld varsaylan Kutadgu Bilig ile olan balar da koparlmaktayd. Kurumlam

nan dzeni hereyin zerinde tutulur olmutu. Bunun nedeni olarakta, eitim dzeninin, ve buna bal olarak da, Enderun'un eitiminingnn koullarna uyacak eitimi ngrmemesi idi.

Avrupa iinde ise, kiilerin ve toplumlarn karlarn da koruyacakynetim dzeni retme almalar, ortaya eskiden de bilinen ancakyeniden ivedilik kazanan bir tutumu belirliyordu: "Nasl Ynetilecek;Giderlerini Kim deyecek?

7


8/104

Soru'yu bu dzende sormann neminin ak olduu da ilk baktagz'e arpar: ynetim'in ad ya da uygulamas ilk admda ok nemlideildir. nemli olan, ynetimin giderlerini kimin ve ne yoldadeyeceidir. Eer bu deme ok ar dzey'e varacak olursa,

ynetim dzeyinde yeni grler getirmek olaandr. GnmzdeAvrupa toplumlarnn en az yarsnn adlarnda "Tek Kiilik ynetim"deyimi olmasna karlk, ounluunun toplumlar "deme" trlerini vedzeylerini yeniden elden geirme yeteneindedirler.

Fransz Devrimi sonras, Avrupa iinde yeni bir yar balad.Avrupa'nn ileri gelen Toplumlar Avrupa'y gene Roma sreci altndaolduu gibi bir ynetim altnda birletirmeyi ngryorlard. Butoplumlarn her biri, dierlerini ynetimi altna almak, "Yeni Roma"olmak isteinde idi. Fransa oulculuk denemesi yaparken dierleri"Tek Kiilik" ynetim dzeni iinde idiler. Bu da, Fransz Devrimisonras yer alan oulculuk ve Tek Kiilik ynetim arasndaki yarnbirinci blm idi.

Yarmann uzants ise, alveri konumunda yer aliyordu. Eer birtoplum dierlerini ynetim'ine alacak ise, bu ancak ordu gc ileolacakt. Ordu ise, ok gider gerektiriyordu. Bu giderler de toplumolarak ok satp, az almak ile gerekleebilirdi ki, alm varl ancak buynde arttrlabilirdi.

Ne var ki, yarma gerei Avrupa iinde bu tr birikim yapmak

glemiti; btn Avrupal toplumlar bu sonuca varmak iin ellerindengeleni ardlarna koymuyorlard. stelik, kendi aralarnda ikili, lanlama ve ortaklklara da girerek bir g dengesi oluturmaybaarmlard. Bu g dengesi o kertede ince idi ki, eer bir anlamabirlii dierine saldracak olursa, dier anlama birlii kendini yeterincekoruyabilecekti.Bu yzden, yarma dnyann dier blgelerine de kaymaya balad.sa'nn doumundan ok nce Roma toplumu ile in arasnda bykoranda al-veri yaplyordu. Ancak, demeler dengesi, kesinliklein'in yararna idi. Romal soylu hanmlar in'den satn alnan ipeklileri

giyiyorlar, Roma da karln som gm olarak in'e gnderiyordu.Bu da, Roma'nn gelirlerinin tam anlam ile in'e sorgusuz olarakaktarlmas idi. Bu demeler dengesi aktarmas, Roma'nn kmesinibyk lde etkilemiti.

Bu olaylar unutmayan Avrupal toplumlar onyedinci yzyldanbalayarak "retim devrimi" srecine de girmi olduklarndan,rettiklerini Asya ve Afrika'da satp birikim elde etmek zmne

8


9/104

giritiler. Gene yarmann doal kurallarnca, bir toplum bu zm'egiritiinde, dier toplumlar da kendi karlarn kollamaya baladlar.Kipling'in takt ad ile, Asya'daki Byk Oyun bylece 1828Trkmenay anlamas sonucu btn arl ile balad. "Oyuncular"ngiltere, Rusya ve Almanya idi. Daha nce, onaltnc yzyldan

balayarak, Portekiz, spanya, Hollanda, Fransa bu oyunun ilkbasamaklarn deniz yolu ile amlard. Ama, Trkmenay sonras,oyunun kurallar ve kapsam da deimiti. Ama imdi yalnz gelirbirikimi de deildi. Bu birikimi dier toplumlarn elinden almak vedier toplumlar kk tutmak da vard. Bylelikle Avrupal toplumlarAsya ve Afrika'da smrgeler kurmaya da giritiler.

Osmanl devleti ise, bu toplumlarn, zellikle Fransa, ngiltere,Almanya ve Rusya arasndaki (tam anlam ile) yarmalar arasndakalyordu. Hem Avrupa, hem de Asya'daki topraklar dolays ile,Avrupal yarsmaclarn her atlm Osmanllar da bu ilerekartryordu. Avrupal her bir yarmac, Osmanllardan gelecek hertrl kar' yalnz kendi toplumlar yararna ynlendirme abasndaidiler. Bu yzden, Osmanllarn dalmasn istemiyorlard. EerOsmanl toplumu dalacak olursa, bir blm Avrupal toplumdierleriden daha seme blgeleri eline geirecek, dierlerinden dahaok gelir elde edebilecekti.

Osmanl toplumu kendine zg ynetim yntemleri de uyguluyordu.Bu yntemler, yerine gre, Avrupal yarmaclarn gelirlerinikstlayabiliyordu. Bu yzden, Avrupal yarmaclar Osmanl

toplumunun Avrupa kurumlarn benimsemesini ngrdler. Bylelikle,kurumlamalar arasnda uyum salandnda, Osmanl Toplumu Avruparetim evrelerinden daha ok almlarda da bulunmak isteyecekti.

Avrupa kurumlarnn Osmanl toplumuna aktarlabilmesi de, Osmanleitim dzeninin belirli bir yere kadar Avrupa dzeyine getirilmesigerekli idi. 'e Osmanl ordusu ile baland. Trl okullar kurulmassalanarak, Osmanl subaylarnn Avrupa yntemlerini renmeleringrld. Ne var ki, bilim bir btndr. Dier rneklerinde degrlebilecei gibi, bilim akmaya balaynca, durdurulmas g olur.

Osmanl ordusu bnyesinde kurulan salk, topu, gemi ve savunmagrev ve kurulu renimi okullarndaki renciler kendilerineokutulanlarn dnda grler ve bilimlerle de tantlar, ilgilenmeyebaladlar. Avrupallarn kullandi trden Kutluk Veren Bilgi debunlarn banda geliyordu. Bylece, alageldikleri ynetim ve inantrlerinden dndaki uygulamalarn nitelikleri zerinde gr al-veriine de baladlar. Bu subaylarn bir blm, "ada" olarak

9


10/104

grdkleri bu uygulamalar Osmanl toplumuna da en iyi dncelerleaktarmak istiyorlard. Osmanl toplumu, atalarndan gelen, atalarnnyaratti yazl ve szl z "Kutluk Veren Bilgi" trn, deiik etkilerinaltnda kalarak, unutmulard.

Ordu bnyesindeki okullarda okuyanlarn bir blm, Osmanl dzeninideitirerek, Avrupa tr' dzen'e gemeyi ngryorlard. Bunun iingizli rgtler de kurmaya balamlard. Bu subaylar arasnda ordudanayrlarak (ya da, bu yndeki giriimleri nedeni ile ayrtlarak) biryurtta niteliinde almaya koyulanlar oldu. Anca, bu noktada bykbirka sorun ortaya kt. Avrupa dzenleri genellikle tek bir soy'dangelen bir toplumun yararna grev yapmak iin oluturulmutu.rnein, Fransz devrimi (soy kken'i olarak Alman Frank'lardangelen), Franszlar daha ok Fransz yapmt. Almanlar, yz' bulankk Alman ehir toplumunu "tamga vergilerini birletirmek," bakabir deyimle "ortak pazar kurmak" yolu ile byk Alman toplum'unadntrmlerdi. ngilizler, genel toplumlarnn bnyelerinde sko,rlanda ve Gal'liler (Welsh-Cymru) olmalarna karlk, btn bubaml ve gdml topluluklar "Byk Britanya Krall" iinaltrabiliyorlard. Buna karlk, Osmanl toplumu ise, ok uluslu idi.Osmanl bnyesi iine kl gc ile (Roma toplumu rnei) yzyllarnce alnm ok saydaki kk topluluk (gene Roma rneindeolduu gibi) bamszlk aramakta idi. Dolays ile, ortaya bir kimliksorunu kmt. Ordu bnyesinden ayrlanlarn karlatklar ilk byksorun olan bu kimlik sorusuna, iki ynde ve kmede zm getirilmesinerildi: 1) Osmanl kimlii; 2) Trk kimlii.

Osmanl kimlii: inan, soy, maya ve gr ayrm gzetmedenOsmanl toplumu iinde yaamakta olan btn bireylerin eit yurttaolduunu savunuyordu. Trk kimlii ise, Osmanl toplumununkuruluununa nayak olan Trklerin kimlii zerine Avrupadangetirilecek yeni kurumlarn kurulmasn ngryordu.

Ancak, ortada nemli bir sorun daha vard: yzyllar boyunca okuluslu bir toplum durumuna gelen Osmanl, kurucularnn, Trklerinkimliini byk lde unutmutu. Bu kimlii ve Trk mayasn

ilememi artmam, kaytlarda ve ynetimin st dzeylerinde gnlkyaam iinde tutmamt. Byle bir ortamda, Avrupa topluluklarncaOsmanl'ya "Yeniden Dzenleme" basks yaplmas Avrupa iin okdaha kolayd.

zellikle ondokuzuncu yzyl iinde (bu akm, yirminci yzylda dasrdrlmtr), Rus ve Avrupa topluluklarnn yksek retim okul vezel kurulmu aratrma birimlerinde grev yapan bilim adamlar,

10


11/104

Trklerin kkenleri zerine yaptklar almalarn sonularnyaynlamaya baladlar. Ek olarak, Osmanl iindeki kiisel giriimlibireyler de (bu yaynlardan da etkilenerek) kkenlerine duyduklarsayg ve sevgi sonucu bu konulara eildiler. Trklk aratrmalarfilizlenmeye balad. Rus toplumundan kaarak stanbul'a yerleen,

Orta Asya Trk kkenli aydnlar da bu akmlara byk destek verdiler.Bu ilikiler en az onaltnc yzyldan balayarak Kazan-stanbul-Baku-Takent erevesindeki bilim adamlarnca da srdrkmekte idi.

Bu uyan sonucunda elde edilmeye balanan bilgileri yaymak iinOsmanl Trk toplumu bnyesinde deiik ocaklar ve dernekleroluturuldu, kitaplar yaynlanmaya balad. Bu yaynlar, daha nceKazan ve Baku'dan stanbul'a gelen kitaplar, dergiler, gazeteler vedier yaynlar dizisine eklendiler. Bu yndeki ilgi, doal olarak ynetimyntemlerini de kapsamna almakta idi. Yurt dna karak yeniynetim zmleri arayanlar da, Osmanl iindeki topluluklarlaibirliine giritiler.

ttihat ve Terakki Cemiyeti, bu tarla'ya atlan tohumlardan yeermeyebalad. zellikle, 1905-1908 arasnda dnya evresinde oldukabelirli bir bamszlk akm gzlenir. Kuruluunda gizli bir dernek olanttihat ve Terakki, 1909 sonras aa karak Osmanl topluluununynetimini kesin olarak eline ald. ttihat ve Terakki'nin yelerininbyk bir blm, Osmanl ordusunda grevli subaylar idi. Subayolmayanlarn ounluu da Osmanl toplum ynetiminde grevyapmakta idiler. 1909 da stanbul'da yer alan ikinci rtica hortlamas

sonucu, ttihat ve Terakki'li subaylarn nayak olmas ile kurulanHareket Ordusu yalnz rtica'y sndrmekle kalmad, Padiah' dadeitirdi. Bu olay, "praetorian guard" ad ile bilinen eski Roma TekYneticisini koruma birliklerinin giriimlerine (ve Arap Halifelerdevrindeki, zelllikle Memlkler iindeki Hassa Alaylarnnuygulamalarna) eit tutabiliriz.

1914 ncesi, Avrupa iinde yeni bir patlamann yer alaca, btngzlemcilerce grlebiliyordu. Bu yzden, ngiltere ve Rusyatoplumlar, 1905 ile 1908 arasnda ok gizli bir anlama ile Asya'da

1828 den beri srdrdkleri Byk Oyun'u durdurmakta anlatlar.Her iki toplum da Almanlardan ekinmekte idi. Onsekizinci yzylnsonlarndan beri gittike glenmekte olan Alman topluluu, herbakmdan kabna samayacak duruma gelmiti. Ek olarak, Avrupa'nndier toplumlar iinde de ynetimlere kar bir direnme grlyordu.

Kark Marx'n, Engels katks ile yazd "komunist gndemi" de Avrupaiinde ve dnda etki gstermeye balamt. ngiltere ve Rus

11


12/104

topluluklar, bu yeni komunist akmnn nereye gideceini pek iyikestiremiyorlar, bu akm'a yalnzca "oyun bozan" gz ile bakyorlard.

Ayrca, "c almak" istei, daha nceki savalarda kaybedilen topraklargeri alma dncesi de, yeni savalara girme olasln arttryordu.

Japonlarn 1905 de Ruslar Asyann dousunda yenmi olmalar,Asyada smrge olarak yaamakta olan toplumlar da canlandrmt.Avrupann dousunda Osmanl toplumu, zellikle 18ci yzyldan beridurmadan toprak kaybetmekte idi. Dou Avrupa'da, Osmanl'dankoparlarak kurulan yeni toplumlarn her birinin arkasnda dier birAvrupa toplumu vard. Bulgarlar Rusya'ya dayanyorlard. ngilizlerolmadan Yunanllar dnmek ok g idi. Avusturya-Macaristan ise,Osmanl gibi ok uluslu bir toplum olduundan, ve bnyesindekitoplumlar (ek, Slovak, Slovene, Bohem, Rumen, vb) da bamszlkistediklerinden, Alman toplumu olmadan Avusturya-Macaristan'n dikdurmas kolay deildi.

Osmanl ordusu, Yenieriden ondokuzuncu yzylda Nizam- Cedid veAsakir'i Mansure-i Muhammediyye'ye; Krm sava sonras Franszeitimine; ttihat ve Terakki ile de Alman-Prusya eitim dnce vedzenine geti. Alman Genelkurmay Osmanl ordusuna gelecektekisava iin ok nem veriyordu. nk, Alman dncesine gre,Rusya'daki Almanlar Anadolu'ya g ettirilerek orada bir Alman uydutoplumu kurulacak idi. Ama bu, beklenen savas bittikten sonragerekletirilecek idi. nce, Almanlarn gelecek sava' kazanmasgerekli idi.

Birinci dnya sava' daha balamadan nce, Alman genelkurmay'ayrntl giriimler balatm idi. En ok korktuklar, Almanya'nn hendogu ve hem de batda bir anda arpmalara girmesi idi. Ordularniki'ye blecei gibi, iki'ye bir, iki ayr topluluk ile birden dmesigerekecekti. Sava baladktan sonra, Alman genelkurmaynnkorktuu bana geldi. ngiltere ve Rusya, bat ve doudanAlmanya'ya kar d'e baladlar.

Alman genelkurmay, karlk olarak iki giriim hazrlamt: 1) Ruslara

kar Osmanl ordusunu dtrmek; 2) ngilizlerin en deerligrdkleri yerlerde (Hindistan-ran dorusunda) slam ayaklanmaskartmak. Osmanllar Ruslara kar Kafkaslarda arpmalara girecekolursa, Ruslar Alman'lara kar arpan ordularna yedek, patlayc, vbgndermekte glk ekecekler, ya da Almanlarla den ordularnnbir blmn geri almak durumunda kalacaklar, dolays ile, Almanlarsoluk alabilecekti. ngilizler de, Hindistan-ran dorusunda Almanlarn

12


13/104

karaca slam ayaklanmas sonucu, ordularnn bir blmnAvrupadan ekip, Asya'ya gndermek durumunda kalacaklard.

Alman genelkurmaynn birinci isteini yerine getirmesi g olmad.Enver, Osmanl'nn Kafkaslarda Ruslara yklenmesini bizzat emretti.

Bu srada, ngiliz akdeniz donanmasnca kovalanmakta olan iki Almanzrhls boazlardan geerek stanbul'a demir att. Uluslararasanlamalara gre, bu iki Alman gemisinin 24 saat iinde limandanayrlmas gerekiyordu. Alman bykelisi bu iki geminin Osmanllarasatldn duyurarak, uluslararas gerekleri yerine getirdi. Ancak, buiki geminin komutas Alman amiralinin elinde kalmt. Amiral, birkaOsmanl gemisini de yann katarak, Krm sahillerini Osmanl bayraaltnda top'a tuttu. Artik, Osmanl Birinci dnya sava'na girmektenkanamayacakt. Birinci dnya sava bitmeden nce, 1917de Rusordular Erzincan'a kadar girmi, daha ileri gitmek iin ynakyapmakta idiler. Ruslar ancak 1917 Rus htilali durduracak idi.

Osmanl ordusunu Ruslara kar baar ile sava'a sokan Almangenelkurmaynn Hindistan-ran'da slam ayaklanmas karmak atlmngiliz gizli servislerine yenildi. ngilizler, byle bir ayaklanmannkarlmasn deiik dzenlerle nlediler.

ngiliz, Fransz ve talyan'lar, Almanlara kar dmekte olan RuslaraKaradenizden yardm yollamak istiyorlard. Bunun iin, donanmalarnnanakkale ve stanbul boazlarndan gemesi gerekli idi. Osmanlbirlikleri (Alman genelkurmaynn da istedii gibi) saldrgan

donanmalar 1915 de anakkalede durdurdu.

Almanlar btn abalarna karlk, sava kazanamyorlard. Almangenelkurmay, Lenin'i gizlice Rusya'ya sokmay baard. Biliniyordu ki,Lenin Rus arln devirecek ayaklanmalar balatacakt. 1917 de Rusordular iindeki bireyler, ve pek ok ordu birlii, Boleviklerinyaydklar dnceler sonucu savatan ekildiler. arlk ordusu kt.Alman genelkurmay, bir aamay daha kazanmt. Ancak, Amerikanbirliklerinin ngiltere ve yandalarna katlp sava'a girmesi denge'yideitirdi. Alman birlikleri pskrtld; Almanya yannda, yanda

olan Avusturya-Macaristan ve Osmanllar da yenik dm sayldlar.Birinci dnya savann sonucunda her biri ncelikle Tek Kiilik Ynetimdzeninde olan drt topluluk dald. Almanya, Avusturya-Macaristan,Rus arl ve Osmanllar. Ancak, bu kler, ynetim dzeyindekidalgalanmalarn daha balangc idi. Tek Kisilik Ynetim'in yerini ne trbir dzen alacak idi? Bu daha aika belirlenmemiti. rnein, Birincidnya savandan yenik dnen Alman ordusu, kendilerine Spartakist

13


14/104

adn veren, Alman Marxist'lerince gelitirilen, Moskova'dakiBoleviklerce desteklenen bir dnce akm ile karlat. Moskova,Marx'n daha nce zledii gibi Almanya'da bir ayaklanma ve devrimolmasn istiyordu. Ama, Birinci dnya savandan 1918 de yenikolarak dnen Alman subay, asker ve birlikleri, on yl nce, 1909 da,

Trakya'dan stanbul'a yryen Hareket Ordusu gibi, kendilerini yenidendzenleyerek bu Spartakist akmn (ve kanl olarak) bodular.

Spartakistler, Almanyadaki Birinci dnya sava ncesi yaanantoplumsal skntlara ve glklere kar bir zm arayanlarcabalatlm idi. Bu glk ve skntlar, toplum'un yaam dzey'i iledorudan ilikili idi. Avrupadaki "retim Devrimi" sonucu, toplumlarnbyk kesimlerinin yaamlar alt-st olmutu. ngiltere bata olmakzere, ynetimi ele almaya balayan "Al-Veri Ynetim Dzeni"bireylerin toplum iinde durumlarn ok gletirmiti. Bireylerintoplumsal ilerlemeleri dondurulmutu. Yeterince yiyecek, konut, szzgrl zlyorlard. Ondokuzuncu yzyl iinde gelien buskntlarn bir patlamaya yol amamas iin babakan Bismark bir dizitoplumsal uygulamaya girimi, toplumsal gvenlik iin yeni almayasalar ile, oulcu ynetim'e katlm birimlerinin kurulmasna nayakolmutu. Ama, Bismark'n grevden alnmas sonucu, yasalar ilkdzenlendii gibi uygulanmyordu.

rlanda'llar, Byk Britanya erevesinde yaamakta idiler ise de,bamszl ve gdmsz z ynetim'i zlyorlard. Bunun iin deBirinci dnya savana istek ile katlmlard. Amalar, kendi ordularn

kurabilmek iin subay ve bireylerini yetitirmek, deneylenmelerinisalamakt.

Osmanl iindeki durum da, dnce ve bekleyi olarak, Almanya verlanda'dan ok ayrcalkl deildi. oulcu ynetim'e geis isteiYeniden Dzenlemeden beri Osmanl toplumlar iinde filizlenmiti.Birinci dnya sava sonras, Almanya ve rlanda gibi, Osmanl toplumuda sava' kazanm ordularca ynetim altna alnd. Bu da, o gn'edek deiik kme ve kanatlara ayrlm olan Osmanl dnceiverenlerinin kesin seim yapmalarna yardmc oldu. Dnce

iverenleri, bireyler yaplmasnda dnce birliinde idiler. Ancak, netr dnce kkeni temel olarak kullanlacak, hangi zm yolunagirilecek idi? leri srlen zmler, ana balk altndatoplanyordu: 1) Boleviklik yolu ile bamszla kavumak; 2)Amerikan Mandas altna girmek; 3) Bamsz yeni bir Trk tu'ubalamak.

14


15/104

Her nerinin yandalar, var gleri ile amalarna ulamak iinalmaya baladlar. Moskova'daki Bolevikler, Rusya iindeBoleviklii yerletirmek iin i sava'a girmi olmalarna karlk, yenikurulacak olan Trk toplumunun da Bolevik olmasn istediklerinden,gerekli grdkleri her trl yordam'a bavuruyorlard.

Bamsz yeni Trk tu'u balamak isteyenler, ilk admda, Osmanlordusunun baarl subaylar idi. Kazm Karabekir, Mustafa Kemal, AliFuat ve sonradan onlara katlanlar, smet nn, Fevzi akmak, vedierleri, birbirlerinin ne yaptklarn yakndan biliyorlard. Ksa sredebu bilgileme, ibirliine dnd. Kimse onlara yazl ynledirmevermemiti.

En gsz durumda olanlar, Amerikan Mandas yandalar idi. nk,Amerika kendisine 1919-1920 Paris bar toplantsnda nerilen bumanda'y alp-almamak konusunda bir adm atp-atmamay kendiiinde tartmakta idi. Bu tartma'nn altnda iki i dnce ndegeliyordu: 1) ABD nin ilk bakan George Washington, Avrupadaki"yandalklar" dzenlerini gznnde tutarak Amerika'nn herhangi biryandalk anlamasna girmesine kar olduunu sylemi idi. ABDsenatosu da bu sav'n etkisi ile "yandaszlk" akm iinde olanAmerikan toplumunun isteklerini kolaylkla gz ard etmek istemiyordu.2) Osmanl toplumu iinden ABD'ye g etmi Trk olmayan kiilerinkurduklar etki dernekleri, ABD d ilikileri yetkilileri zerine baskyapmakta idiler. Bu etki dernekleri, Osmanl topraklar zerinde---zellikle n Asya zerinde Trklerin dndaki toplumlarn tu

balamasn istiyorlard.

Birinci dnya sava sonras giriilen Sevr anlamas da dahayrrlkte idi. Bu anlamaya gre, n asya bile paralanacak, iindeTrkler dnda deiik toplumlara evlekler verilecek idi. ABD dekurulmu olan etki dernekleri, Sevr anlamasnn yrrle girebilmesiiin yordam veriyorlad. Ama, bu uralarn tm', ABD toplumununyandalklara girmeden kendi iine ekilme istei karsnda atlm'agememe dncesine toslamakta idi.

Bamsz yeni Trk tu'u balamak isteyenler, kendi aralarndakidzenlemeye gene dncesel ynlerden giritiler. Yeni toplum, Trkolacak idi. Ama, nce Trkln kapsam ve kavramnn niteliklerinintartlmas gerekiyordu. nk, yeni Trk tu'unun halifeli mi,halifesiz mi olmas gerektii, padiahl m, padahsz m ynetileceizerinde bile dnce birliine varlamamt. Bu ayrntlarntartmasn bile nlerindeki glklere bakarak ister-istemez erteleyen

15


16/104

nderler, nce Avrupal toplumlarn eline gemi Trk topraklarkurtarmay uygun buldular.

Bamsz yeni Trk tu'u balamak isteyenler arasnda, yukardakitrlerde deiik ynlerde dnenler bulunduunu ok iyi kavrayan

Avrupa toplumlarnn subaylar, bu ayrcalklar kztrmak iinnlemlere giritiler. Anzavur ve erkes Ethem birlikleri nceleriAnkara'nn ngrd ynlendirmelerle kk arpmalara girdiler.lk baarlar sonucu, Anzavur ve erkes Ethem birlikleri stanbul'u elegeirmi olan Avrupa toplumlar subaylarnn gndemine geldiler. nAsya Trk toplumlar iindeki ayrcalklar krklemek iin stanbul'uele geirmi olan Avrupal toplum subaylar erkes Ethem ve Anzavurbirliklerini deiik yntemlerle donatarak TBMM'ye kar kullanmayagiritiler. TBMM'ye bal dzenli birlikler olduka ural giriimlersonucu bu iki ete'yi ortadan kaldrmay baard.

Bamsz yeni Trk tu'u balamak isteyenler'in baarlar burada dabitmiyordu. ttihat ve Terakki rgt' gene ynetimi ele almayistiyordu. Birinci dnya sava ncesi ynetimi elde tutan veOsmanl'y sava'a sokan l (Talat, Enver, Cemal), uzaktaki lkelerinbakentlerinden ttihat ve Terakki'yi ynlendirme abalarnagirimilerdi. Bunun iin, bir de Karakol Cemiyeti adl gizli rgtkurulmu ve almalarna balamt. ttihat ve Terakki, daha nceTekilat- Mahsusa ad ile gizli bir rgt kurmu, bu rgt eli ileEnver'in Orta Asya'da gerekletirmek istedii Pan-Trkist atlmlar dayklenmi idi. Bu rgtn yeleri korkusuz lkc subaylar idi. Ama

Ynlendiricileri ve yneticileri, dardan gelmekte olan dnceakmlarnn etkisi altnda idiler. Bu Orta Asya atlmlar da AlmanDoubilimleri uzmanlarnca Enver'e (Enver'in bile tam bilgisi olmadan,Enver'e evlerini aan profesrlerce) sununulmu idi.

Deneyli bireylerden oluan Tekilat- Mahsusa, Birinci dnya savasonras, nderlerinin kiisel dnceleri gereince Karakol Cemiyetinedntrlmt. Bamsz yeni Trk tu'u balamak isteyenAnkaradaki TBMM ise, gizli rgtlemeye dayanmak yerine, tam olaraktemelden Trk toplumuna dayal, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri

erevesinde dnyaya aik bir kurtulu sava vermek dileinde idi.Bunun iin, zellikle Enver ve dier ttihatlarn bu Kurtulu Sava'nagizli olarak katlmasn istemiyorlard. Ancak, stanbuldakigelimelerden de dorudan bilgi almak ve olaylar TBMM ynndeetkilemek iin de bir gizli rgt'e gerek olduunu biliyorlard. Budoruda, Karakol Cemiyetinin Ankaradaki Genelkurmaya dordudanbal M.M. gurubuna balanmas ngrld. Bu M.M. (ve A.P.), okdeerli ve g grevlerin altndan baar ile kalktlar.

16


17/104

n Asya'ya giren Avrupa toplumu birlikleri ile aik savalara girmedennce, TBMM nderleri ncelikle iki giriimde bulundular: 1) Bukurtulu savann yasal dzenlenmesi iin Anadolu ve RumeliMdafaa-i Hukuk cemiyetleri kurdular. Bu derneklerin bir blm daha

nce ev ve evrelerini baskdan korumak iin yerel kiilerceoluturulmu idi. TBMM, bunlar byk ve yurt apnda bir toplumakm dzenine getirdi. 2) Yunan ordu birlikleri, ngilterenin destei ile1919 15 Mays gn zmir'e ktlar. Byk Dnce (megali idea)gerei, sa'dan nceki eski Yunan toplumunu kurmak amacnda idiler.Bu dnce de Yunanllarn gndemine ngiliz bilim adamlarnn yaptaratrmalar sonucu getirilmiti. zmir ve Aydn evresindeki Trktoplumlar kendilerini korumak iin atmalar balattlar. Bunlarnarasnda demi ve Aydn efeleri vard. TBMM, bu koruyucularadanman subaylar da yollad, aralarnda bilgilemelerini ve birlikolmalarn salad.

Dou'da Kazm Karabekir Misak- Milli snrlarn salam olarak,Moskova ile de, rnein Gmr ve Kars anlamalar gibi antlamalarlada, izdikten sonra btn Trk gleri bat'ya, n Asya'ya girmi olanYunan ordusuna kar ynetildi. Sakarya savandan sonra 26Austos'a gelindi.

Prusya Alman Sava okulu komutanl yapm olan Clausewitz'ingzlemini de burada anmakta yarar olacaktr: "sava, konuma ile eldeedilemeyen sonulara ulamak iin yaplr; Konumalarn bir

uzantsdr."

Kiiler lr, dnceler ve saplantlar ise lmszdr. Kiileri olaylarave giriimlere balatmaya iten de dncelerdir. Bir dncenin hergn dillerde dolamamas, o dncenin unutulduu anlamna gelmez.ok uzun sre sessiz kalm dncelerin birden filizlenip iek at,kiileri atlma geirdii ok grlmtr. rnein: oulcu ynetimdncesi; rklk; al-veri ynetimi bunlarn en nemlileriarasndadr. Bu dnceler'n dourduu atlmlar, ilk bata baarszolmu olabilir. Buna karlk, dnya olaylarnn gidi'ini iyi ya da kt

olarak temelden etkileyebilirler. Ama bu iyi-kt ayrmn batanyapabilmektir; aralksz srdrebilmektir. Kutluk Veren Bilgi de, ktsonulara varacak dnceleri nceden kestirebilmek, nlerinialabilmek uradr. Kutluk Veren Bilgi edinilmez, kullanlmaz ise,toplum ve toplumlar dncesizliin ve yanda olan ngrszlnacsn ekeceklerdir.

17


18/104

Gnmzdeki Trk-Avrupa ve Trk-dnya ilikileri belirli yerlerdeRoma toplumunu (Tek Kiilik Ynetim ya da Kurumlatrlm nanDzeni ayrmlar yapmadan, bu tartmalar bir yerde erteleyerek)yeniden diriltmek isteyenlerin dncelerinden de etkilenmektedir. Budnceler hi bir sre iinde etkilerini yitirmemilerdir. Ara-sra

uzun sreli uykuya yatm olmalarna karlk, ortam uygun oldukaayaklanmlardr. Bunun gibi, Tek Kiilik Ynetim ve YasalarKurumlatrlm nanlar da olaslk buldua geri gelme abalarnsrdryorlar. Btn bunlar, Kutluk Veren Bilgi'ye verilmesi gereklinemi bir kez daha vurgular.

Burada sunulduu gibi, TBMM'yi kuran ve Kurtulu Savan baar ileyrtp Yeni Trk Tu'unun balanmasna nderlik edenler de, scaksavatan nce "ince eleyip-sk dokuyarak" dnceler savanagirmilerdi. Kendilerine dardan nerilen smrge, manda,Bolevizm, vb gibi dnceler yerine, Trk toplumuna dayal, Trkdnce ve gelenekleri uyarnca yeni bir akm gelitirdiler. 26 Austos1922'ye giden en nemli adm, belki de bu Trk dnceleridir; budncelerin baarsdr. Kutluk Veren Bilgi, dnce iverenleritekelinde deildir. Toplumunun uluslararas yaam yarnda ayaktakalmasn isteyen her kiinin grevidir.

_________________________________

KAYNAKLAR:Bu yaz iin kullanlan birkayz' bulan kaynak kitap ve bildirileri, okyer tutacaklar iin buraya almyorum. Bu kaynaklar, aadaki ikikitapta bulunabilir:

Trk Tarihi, Toplumlarn Mayas, Uygarlk (zmir: Mazhar ZorluHolding, 1997)

Essays on Central Asia (Lawrence, KS: Carrie, 1999)

Ad geen kitaplar, dnya bilgisayar alarndan tarayclar yolu ile debulunup karlksz okunabilmektedir.

18


19/104

"Aln Yazs" m, "Kii seimi" mi?nanlar ve Dnce zgrl

H. B. PAKSOY, D.Phil.[Ilk olarak CENTRUM VOOR ISLAM IN EUROPA (U Gent, Belcika) dayayinlanmistir]

nce, bir denklemi ele alarak tanmlara yaklaalm: E=MC2. Budenklemin varln nereden biliyoruz? Gkten zembil ile mi inmitir?Yoksa, kiinin (ya da kiilerin) egemen dncesi sonucu olarak mortaya konulmuur? Denklemin var olduu nasl saptanr? Doruluu"Tanr vergisi" midir, yoksa belirli yntemlerle yinelenerek gsterilebilirmi?Bu soruyu bir basamak daha ileri gtrebiliriz: Bu denklemin varlaln yazs mdr? Yoksa, kii usu ile mi bu yasann varln ortayakoymutur?

Aln yazsn kim yazar? Tanr bu denklemin var olduunu dahanceden biliyor muydu? Yoksa, bir kiinin bu gizi kendi banabulmasn m bekliyordu?

Egemen atlmn bir tanm: Bir kii, kendi seimindeki bir anda,

herhangi bir atlma girimek yeteneindedir. E anlamda, bu tanmntersi olarak, herhangi bir atlmdan da kanabilir.[1] 15ci yzylda,dnyaya insancl adan bakmakla n yapm olan Erasmus (1466?-1536), Hristiyan Askerlerinin Klavuzu balkl kitabnda yazar: "'BirHristiyan askeri, her an iin tetik durmaldr. Bu nedenle, greviniyerine getirebilmek iin, silahlara gerek duyacaktr. Ne gibi silahlargereklidir? Iki silah kanlmaz: dua etmek ve bilim.' Erasmus bugrlerini srdrr iken, dua zerine bir, bilim zerine ise on sayfayazar."[2]Bu konu, e yalarda olan Erasmus ve Martin Luther arasnda da byk

yazl tartmaya yol amt.[3] Tartma, 17ci yzylda, ThomasHobbes (1588-1679) ve Derry Piskoposu John Bramhall arasndasregelmi.[4] Daha nce, Martin Luther'in (1483-1546) devrimciliinenayak olan ilk dnceleri ileri sren John Wycliff (c.1330-1384)tarafndan da kaleme alnm.[5] John Locke (1632-1704)[6], JohnStuart Mill (1806-1873)[7] gibi dnrlerce de olduu gibi,gnmzde de, Mortimer Adler ve Isaiah Berlin gibi kiilerce tartmayaatlmaktadr.[8]

19


20/104

Leibnitz'in (1646-1716) 'nedenler' ve 'seimleri' arasndaki ilikilerzerine gr, tanmlarn aklk kazanmasna yardmc olabilir:"Herhangi bir seim yapmadan nce, bu seimi yapmay salayacakolan veriler, seim yapacak kiiyi balangta kendi ynnde

etkilemeye yeterli olmal. Ya da, tam ters seimi yapacak olursa, sonune olursa olsun, bu sonu aln yazs olmamal."[9]

Bu aray, arayanlar dncelerin varl kkenleri zerine yazlmverilerle kar karya getirir. Gerekircilik:[10] Herhangi bir deiikliinyer alabilmesi iin, yalnzca gemiteki olay karmamlarnn zamaniinde ve doa yasalarna uygun olarak dzenli dncesel gereklergerei yer almasna baldr.

Ek olarak Dnce ve Atlm zgrl zerine bir tanm da elealabiliriz:

(i) zgrlk ve aln yazsnn eit olmadn savunur(ii) aln yazsnn doru olmadn savunur.[11]slamiyet iinde de bu tr tartmalar da eksik deildir. 10cu yzyldayaam olan Farabi (ca. 870-950) dzenli dnceyi savunur, buyoldan en dzenli seimlerle en uygun sonulara varlacan nerir.[12] zellikle, "Bey" lerin "doruyu arama bilimine" ("felsefe"nin ilkbilinen tanm) nem vermelerini, bu bilim iinde derin eitim grmolmalarn ngrr. Farabi'ye gre, Trke'de "inan" olarak bilinen"din" kavram, bu "doruyu aray bilimi" olan felsefe'nin, toplumlar

iin "kolaylatrlm" bir yz'nden baka bir ey deildir. Bunakarlk, 11-12ci yzyl arasnda yaayp, zellikle Farabi'ye atmaykendine grev sayan Al-Gazali (1058-1111), yalnzca "duygularn"geerli olduunu, "inanmann" da tek yol olduunu vurgular.[13]Farabi ve Gazali, konu zerine daha nce (rnein, M.. 5ci yy da)yazlm (ve Arapa'ya evrilmi) dncelerle de tank idiler. M.S. 4ve 5ci yzylda yaayan St. Jerome, St. Augustine (354-430) vedierleri, M.. beinci yzylda yaam olan Eflatun'un (M. 427-347)yaklam ile, Hristiyanln retileri arasndaki ayrcalklaruzlatrmak iin M.S. 4-5ci yzyl srecinde abalanyorlard. Farabi, bu

uzlatrmay syle ele almt: bir bey, doruyu arama biliminikknden, balangcndan renmeli ve btn yapt ilerde, zellikleynettii toplum yararna kullanmal. Toplumun her bir bireyi bu yndeeitilemeyecei iin, bu dnce dzenini kolaylatrmak gerekir.Farabi'ye gre, Din, bu kolaylatrmann bir ynteminden baka bireydegildir.Roma'l Cicero'nun (M. 106-43) gnmzden yirmibir yzyl ncededii gibi "Tarih, doruluun dr."[14] Bu gzlem zerine, talyan

20


21/104

Veronal Guarino bir yorumda bulunur: "Doru'yu sylemek, tarihininbann kesilmesine neden olur."[15] Dierleri gibi, bu yorum vegrleri snamak ve denemek gerekebilir.

Farabi yerine Gazali'nin soruna yaklamnn nde tutulmas sonucu,

slamiyet iinde "itihat kaplarnn kapanmas"ngrlmtr.Bylelikle "inan," gemiin belirli kalplar iinde dondurulup kalmtr.Gnn gereklerini bnyesine alamad gibi, eitimini bile kiilerinizleyebilmelerini olanak d brakacak bir dzeye getirmitir. Bu katlkda medreselerin bile ilerine dnmelerine neden olmu, UluBey[16]dneminde en yksek ve baarl dzeyine varm olan eitimdzenlerinin en sonunda tek kitabn ezberlenmesine kadar inmitir.Ayrntl rneklerini 19cu yzyl sonlarnda ve 20ci yzyl balarndaGaspral smail Bey[17] ve evket Sreyya Aydemir'in[18] yazlarndagrebiliyoruz.

Orantl ve karlatrmal olarak dnldnde grlecei gibi,Katolik kilisesi bile Vatikan Kurultaylarn (zellikle 1961 ylnda)toplayarak, inanlarn ---o gne dek sregelen toplumsal ve kurumsalbtn tutuculuklar amay baararak--- gelien dnyann gereklerineuydurabilmeyi baarmtr.

Dier dnrler, dikey olarak birbirlerinin dnceleri zerine konuyuderinletirirlerken, 11ci yzylda yaam Balasagunlu Yusuf'un sorunayaklam ise genellikle ok daha zgndr.[19] nce, kiinin dnce

yetenekli bir varlk olduundan sz ile yola kar. Bu zelliin, dieryaratklardan ayran en byk ayrcalk olduunu savunur. Sonra da,kiinin bu yeteneini ne gibi yntemlerle kullanabileceini vekulanmakta olduunu rnekleri ile ele alr. Nedenlerini vurgular.Balasagunlunun rnekleri, dnyada kiilerin karlatklar sorunlaragetirilebilecek zmler zerine kurulmutur. Bununla birlikte, belirlibir kiisel ve toplumsal davran ynteminin varln da ortaya koyar.Bu davran ynteminin ilkeleri nedir? Bir Trk atasz, bu yaklamanlamamza yardmc olabilecei gibi, zetlememizi de salayabilir:"ineyi kendine, uvaldz bakasna batr." Kii, bakalarn

ilgilendirecek bir giriime kalkarken, sz edilen giriim kendi banagelse idi, ne denli sevinir idi?

Ancak, bu dnce yaklam da bir yerde yetersiz kalr. nk, herkii bu dnce yaklam ile giriimlere balamaz. rnein, yalnzcakiisel ikarlarn dnerek atlma balayan bir toplumu ele alalm.Gemite rnei ok olan bu toplum, elinde olmayan varlklar vuru vearpma yolu ile elde etmek isteyebilir. Yamalanmaktan kurtulmak

21


22/104

iin, baskna uramak zere olan dier toplum da kendini savunmakisteyebilir. Balasagunlu, bu durumda "beylerin ellerini kllarnadayamalar gerektii" ni savunur. Bu gr, Balasagunlu'dan be yzyl sonra yaayan Erasmus'un yazlarnda da yer alr; 20ci yzyldada"sava gerei" (hakl sava) olarak Birinci ve kinci Dnya

Savalarnda Bat uygarlklarnn ba dayana olur.

Mustafa Kemal Atatrk'n "Egemenlik Ulusundur" (ya da, ilk sylediigibi "hakimiyet, kaytsz artsz Milletindir") seslenii ile yalnzca yurdudrt koldan saran d yalara kar ileri srlm bir yn gsterideildir. ncelikle, toplumun dncelerinde dzenli ve yntemliolmalar gereini vurgulamaktadr. Diyebiliriz ki, Atatrk, toplumunegemen olarak yaayabilmesi iin "aln yazs-kii egemenlii"yaklamlar arasnda seim yapmas gerektiini ileri sryordu.

--------------------------------------------------------------------------------

KAYNAKLAR:

1. R. Kane, Free Will and Values (SUNY, 1985). Pp. 20-21. D1(Freedom of the Will): A rational agent (person or self) S is (was) freeat a time t with respect to a choice or decision J, if and only if, S has(had) the power at t to make J at t and S has (had) the power at t todo otherwise at t (i.e to refrain from making J and or to make somechoice or decision other than J at t).Free will, so defined, is a dual power; the power to choose (or,"efficacy" as we shall call it) and to do otherwise (or, "avoidability").The latter, as indicated, may involve either refraining or making a acontrary or contradictory choice or decision.

2. Erasmus Rotterdamus, Enchiridion militis christiani (Handbook of aChristian Soldier) (St. Omer/Louvain, 1503).

3. Discourse on Free Will: Erasmus vs Luther (New York, 1961).

22


23/104

4. John Bramhall, The Works of John Bramhall (Oxford: John HenryParker, 1844); Thomas Hobbes,The English Works of Thomas Hobbes,W. Molesworth, Ed. (Scientia Aalen, 1962). P. 39: "I acknowledge thisliberty, that I can do if I will: but to say I can will if I will. I take to bean absurd speech."

5. John Wyclif, On Universals (Tractatus de Universalibus) AnthonyKenny, Tr. (Oxford, 1985); John de Wycliffe, D.D. Tracts and TreatisesRobert Vaughan, Tr. (London, 1845).

6. "I leave it to be considered whether [these claims] may not help toput an end to the long agitated, and I think, unreasonable, becauseunintelligible question, viz. whether man's will be free or no... thequestion itself is altogether improper. For.. when anyone wellconsiders it, I think he will as plainly perceive that liberty, which is buta power, belong only to agents, and cannot be an attribute ormodification of the will, which is also but a power." John Locke, AnEssay Concerning Human Understanding A. C. Fraser, Ed. (New York:Dover, 1959). Pp. 319-320.

7. John Stuart Mill, On Liberty (New York, 1956).

8. Mortimer Jerome Adler,The Idea of Freedom: A DialecticalExamination of the Conception of Freedom (New York: Doubleday,1958); Isaiah Berlin,Four Essays on Liberty (Oxford, 1969).

9. G. W. F. Leibniz, Selections P. Weiner, Ed. (New York: Scribners,1951). Thesis of Leibniz: In the relation between reasons and choice,the reasons which the agent has prior to choice must in some senseincline the agent toward the choice, or the doing otherwise, whicheveroccurs, without necessitating what actually occurs, i.e. withoutdetermining what occurs in the sense of determinism (See Kane D2 P.30).

10. D2 Determinism: The occurrence of a state or change E at a time tis determined if and only if there is some combination of past

circumstances relative to t, or past circumstances relative to t andlaws of nature, whose joint existence is a logically sufficient conditionfor the occurrence of E at t (where "X is a logically suficient conditionfor Y" means "it is logically necessary that if X then Y"). See, Kane, P.30.Libertarian view of Freedom: (i) denies that freedom and determinismare compatible (ii) (as a consequence of ascribing an incompatibilist

23


24/104

freedom to humans, if for no other reason) denies that determinsm istrue.

11. (Libertarian view of Freedom) Bernard Berofsky,Free Will andDeterminism (New York, 1966).

12. Alfarabi's Philosophy of Plato and Aristotle, (ca. 870-950) MuhsinMahdi, Tr. (Free Press/Macmillan, 1962).

13. The Faith and Practice of AL GHAZALI, W. Montgomery Watt, Ed.(London, 1953).

14. "History is the Light of Truth." Cicero,De Oratore II.9.36.

15."Telling the truth will cost the historian his head." Guarino deVerona, Epistolario R. Sabbadini, Ed. (Venice, 1915-1919) 3 vols.

16. Kevin Krisciunas, "The Legacy of Ulugh Beg",CENTRAL ASIANMONUMENTS (H. B. Paksoy, Editor) (Istanbul: Isis Press, 1992).

17. Kirimli Cafer Seydiahmet,Gaspirali smail Bey (Istanbul, n.d[1934]); H. B. Paksoy, Chora Batir: A Tatar Admonition to FutureGenerations.Studies in Comparative Communism, VOL. XIX Nos. 3 and4; Autumn/Winter 1986. Pp. 253-265.

18. Makedonya'dan Orta Asyaya Enver Paa (3 Vols.) (Istanbul, 1970-

1972) [several printings were made], utilizing Enver'sautobiography;Tek Adam [Mustafa Kemal]. (3 Vols.) (Istanbul, 1963-1965); and Ikinci Adam [Ismet Inn] (3 Vols.) (Istanbul, 1966-1969).

19. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig eviri: R.R. Arat. (Ankara: TTK,1974).

24


25/104

Toplum olarak varlmak istenen sonu nedir?

H. B. PAKSOY, D. Phil.[Ilk olarak CENTRUM VOOR ISLAM IN EUROPA (U Gent, Belcika) dayayinlanmistir]

Bu soruya ayrntl karlk verilmeden yola kmak, nereye gidileceini

bilmemeye eittir. Nereye gidileceini bilmemek, en ksa yoldan "yok"olmaktr. klmas ngrlen yolculuun birinci aamada ncelikledncesel adan olmas, sorunun daha da byk nem kazanmasnaneden olur. nk, dncesel yolculuk sonsuz olduu gibi, sonularda srekli ve ileriye ak olacaktr. Trk Atasz:At lr, meydan kalr;Yiit lr, ans kalr.Gnmzde kiinin yiitliini evrene duyuracak belge almas, olumlu,yaayc ve kalc dnceleri gelitirmesine dorudan baldr. Bu trbaarl kalcla ulaan bireyleri yetitiremeyen ve onlarn banektikleri atlmlar gerekletiremeyen topluluklarn adlarn ilerideanacak kiiler bile kalamayacaktr.Konu "varlmak istenen sonu nedir?" Eer soruya uygulanan dncedzeninin salkl olduu ngrlecek ise, bu sorunun tek ve kesin birkarl vardr: "Toplumun ve toplumu oluturan bireylerin yaamlarnsalkl, gdmsz, varlkl ve mutluluk iinde srdrmeleridir." Salk,gdmszlk ve mutluluun tanmlar nelerdir? "Salk", yalnzca"hastalksz" olarak dnmek yetersizdir. Eer toplum ve bireyleri,"Maya"larn salkl olarak gelecek kuaklara aktaramayacak birduruma dm, ya da drlm iseler, "salkl" olamazlar. Bu"Maya" nedir? Ne gibi niteliklerden oluur? Bu sorularn en temel

karl: "toplumun salkl gelimesini srdrecek ana deerler"olacaktr. Toplum, bu ana deerlerin ne olacan da ancakkarlatrmal ve denetlemeli bilgi yolu ile elde edecektir. Birikmibilgilerin toplumca aka tartlmas ve bu yoldan denetlenerekszgeten geirilmesi bu ana deerlerin ne olacan da ortayakaracaktr. "Maya" y oluturan deerlerin niteliklerinin bilinmemeside, "maya" nn arlktan uzaklamaya baladnn gstergesi olabilir.

25


26/104

Gemite kayt altna alnm btn olaylar, toplumlarn bu ksacazetlenen sonulara ulaabilmek iin giritikleri yarmalarn zetidir.Sz konusu yarmalar, toplumlarn z yaamlarn srdrmek iingiritikleri atlmlardr. Yaamlarn srdrmeyi kendilerine ilke semiolan toplumlar, ellerindeki verileri en verimli oranda deerlendirmek ve

kullanmakla ykmldrler. Dolays ile, bu tr deerlendirmeleryaplrken, gelecek kuaklar dnce ard etmeden ie koyulmakkanlmaz. ncelenmek zere ele alnacak konular, bu amalara naslvarlacan saptamakla sralanr.

retilen baarl ve kalc dnce ve atlmlarn dnya toplumlar iinde yararl olmas gerekir. Bir toplumca retilen her dncenin, otoplum iin "baarl" olsa da, uygulamaya konulduunda, sonularnnbtn dnya toplumlar iin olumlu olamayacan unutmamak gerekir.Gnmzde, dnya zerinde byk lde atlma gemeye balayanpekok toplum ve bu toplumlarn iinde zel kurulular bulunuyor. Burgtlerin bir blmnn varmak istedii sonular dnyadaki diertoplumlarn hibir bakmdan yararna deildir. Bu bakmdan "brakn,istediklerini yapsnlar" dncesi, yaamak isteinde olan hibir toplumiin geerli olamaz. Bu yeni bir gelime deildir. Dnya toplumlarnnbirbirleri ile, karlkl alveri ve mayasal alardan, ok daha yaknilikilerde bulunmalar dolays ile, artk hibir toplumun bu yararszgelimelere gz yummas kolay deildir.

Gnmzde (ve gemite) eyleme geen bu tr rgtler arasndasaplantl inan kkenli olanlar olduu gibi, "dnyann dzenini"

herhangi bir neden ile deitirmek isteyenler de bulunur. Amalar neolursa olsun, bu rgtlerin alma alanlarnn yntemleri, bir ortaoyunu gibi, aktr. Amalar ok kk saydaki kiilerin karlarnolabildiince artrmak; buna kar da, byk toplumlara byk ldezarar verdirmek olduu anlalan anlan rgtlerin almalar yalnzeylemsel deildir. nce dncesel kkenlere ve amalaradayandrlmlardr. Bu dncelerin kkenlerini bulabilmek, oldukabyk alml bilgi daarcn, bu daarc kullanabilecek deneyimliaratrmaclar gerektirir. Bu tr aratrmaclarn yalnzca tek trde,rnein yksekokullar gibi, kurulu bnyesinde almalar gerekmez.

nemli olan, yeterli sayda ve dnya dzeyindeki yetenekte Dnceverenlerinin yetitirilmesidir.

Bilerek ya da bilmeyerek, btn dncesel kurulular da birbirleri ileyarma iindedirler. Bu ynden de, iinden ktklar toplumlarnandrrlar. rettikleri dnce ve grleri, dier toplumlarn zelkurulularna yanstmak, "kaleyi iten fethetmek icin" aba gsterirler.Dolays ile, Dnce verenlerinin olaylara "tepki" gstermek yerine

26


27/104

nceden "etki" dzeninde almas kanlmaz. Olaylar, gnceldarboazlara ulamadan nce grmek ve nn almak gerektir.

Sonu olarak: btn bu ilemlerin ve yaplmas gerekli ilerindkmn yapmak yerine, her atlm iin hergn "varlmak istenen

sonu nedir" sorusunu her an gz nnde bulundurmak yedir. Heratlmn gl bahesi olacan dnmek ocukluktur. Gnll kiilerkarlk beklemeden alr---belki. Hi olmaz ise, gnllleruralarnn ieklenmesini grmek isteyeceklerdir.

Bu, ok dikenli ve ileli bir yoldur. Bu yola kan her dnceivereninin istediine, ya da zlediine kavuamadan gp-gidebileceini unutmamak gerekir. Bu durumda, dnce iverenininyapabileceklerinin banda gelen, ilerde kendi yerini alacak ve daha iyidnce iverenlii yapacak olanlar yetitirmek, toplumun mayasnkoruyup-gelitirmek, "toplum iin varlmak istenen sonu nedir"sorusunun srekli sorulmasn salamaktr.

27


28/104

Keloglan ve Kurgu Bilim

H.B. PAKSOY, D. Phil.

Bu yazi, H. B. PAKSOY'un 25 Nisan 2004 tarihinde, saat 2:00'de, TrkEvi'nde, (821 United Nations Plaza New York, NY 10017) 23 Nisanocuk Bayrami nedeniyle yaptigi konusmanin ozetidir.

1. "Genclikte Sac, Yaslilikta Sakal Yakisir" bir Turk Atasozudur. Budeyis'in isiginda, neden alp'in adi'nin Keloglan olduguna kisaca gozatmak uygundur. Kel bir oglan, en kisa surede goz'e batacaktir.Boylece, daha bastan, bu oglan'in yapacaklarinin onemli oldugu veolacagi aciktir. Toplum, dusunce ve inanislarini Keloglan kisiligi icindedil'e getirir; yaptiklarini anlatip boburlenebilecegi bir kavram'adonusturur. Disaridan bakildiginda, bu islem bir yerde Toplum'un

Kurgu Bilim'e katkisi olarak algilanabilir.

2. Kurgu Bilim iki donem'e ayrilir: M.O; M..S. Bu iki donem arasinda,hicbir ayricalik yoktur. Ne icerik bakimindan, ne de yontemleracisindan. Tum'u ile birbirlerine estirler. Bu yonde tuketilen butunyaratici guc, toplumlari bir duzeyde inaclara zorlamak amacinadonuktur. Kurgu Bilim ile yaratilmis olay ya da kisiliklerin yardimi ile,az gider kullanarak yuksek verim alinmasina calisilir. Bu zorlama, topluyonetim duzenince de yapabilecegi gibi, tek kisice ele alinmis bir atilimolarak da ortaya cikabilir. Amac, bir 'yonetim' bolumunun cikarlarini

korumaktir, giderleri dusurmektir. Ancak, bu ugras sonucunda, kimindaha cok gelir elde edecegi sorusunun Toplumca sorulmasi kacinilmaz.

3. Ne var ki, ara-sira Toplum da bu tur eylemleri kokunden anlayip,kesinlikle karsilik verir. Bu karsiliklari da, Toplum kendi icindencikardigi kisiliklerin agzindan anlatir; yaraticiligini, keskin dusuncesiniuygulamaya koyar. Bu kisiliklerin ardinda, altinda, gecmiste yasamisbiri vardir. Soyledikleri ve yaptiklarindan dolayi Toplumca sozcu secilen

28


29/104

bu kisilikler bir maya olustururlar. Sonradan yapilan ve soylenenler de,ornek alinan kisinin imis gibi gorulur. Bir ana varlik, bir alp, bir balbalolusur.

4. Bu yarisma da tam anlami ile, kimin ne kadar pay alacagi

uzerinedir: inancsal kurumlar mi, yoksa, 'soylular' (gercek ya dayakistirmaci) kumeleri mi? Cunku, sonucunda, is yalnizca kimin kimleriyonetecegi ve giderini kimlerin odeyecegi sorulari uzerineoturtulmustur. Dogal olarak, bu islerin sonucundan yararlanacak kisiya da toplumlar, amaclarini acikca gostermek istemeyeceklerdir.Cunku, inac ve soylu bascilari kendi aralarinda cok yonlucekismektedirler. Bu yarismaya baskalarini almak, katilmalarina gozyummak, kendi paylarini azaltacaktir. Ne var ki, insanoglundan baskaiki ayak uzerinde durabilen pek bulunmaz. Dogadaki varliklarin buyukcogunlugu dik durabilmek icin en azindan uc ayaga gerek duyar.Konumuz bakimindan, ucuncu ayak Toplumdur. Toplumca yaratilanKisilikler ya (az da olsa) bilinen bir kisiligin cercevesi genisletilerekolusturulur, ya da tam anlami ile Kurgusaldir. Iki nedeni vardir:Kuramsal kavramlari somut olaylara donusturmek, Yaratilan kisiliginagzindan, unutulmaz bicimde Toplumun bellegine veriler, kuramlaryerlestirmek.

5. Bu karsiliklarin en gorkemli olarak bulundugu toplumlarin arasindaTurkler gelir. Nasreddin Hoca uzerine pekcok yazi ve kitap yazilmistir.Nasreddin'in "Kedi ve Kiyma" oykusunde ozetlenen kuramlari,dunyanin degisik yerlerindeki bilimadamlari yuzyillar sonra ancak

kitaplar yazarak anlatabilmislerdir. Ancak, bu Turk kisilikleri Nasreddinile baslamadigi gibi, onunla da son bulmaz. Her biri birer inciniteliginde, pekcok maya'lik etmis ornekler vardir. Keloglan bunlardanyalnizca biridir. Yazilmayacak, anlatilmayacak ve dunya kaynaklarinagecirilmeyecek olurlarsa, bu mayalar da yok olacaktir. Bu yokolus,Toplumun oz gecmisine yapabilecegi en buyuk kabaliktir, saygisizliktir.Ustelik, bu yokolustan sonra, yokolan oyku ilk olarak baska birtoplumun sozcusunce dile getirilmis gibi yeniden surume girebilecek,diger toplumlarin ilerlemelerine katkida bulunabilecektir.

6. Toplum bu yontem ile yalnizca kendine inanc somuruculeri vesoylular ikilisince sunulan kurgubilim urunu olay ve kisiliklere karsilikvermekle kalmaz. Yaratilan balbal kisilikleri ile gelecek kusaklarin veToplumun mayasini korumayi saglar. Yakin yuzyillara kadar, alplerarasinda tek-e tek dogus yapilir, sonucunda ulkeler alinip verilebilir idi.Gunumuzde bu tek-e tek dogus kilic-kalkan yerine Kurgu Bilimyaraticiligi ile yurutulmektedir. Kimin Kurgu Bilim yaratiklari evrendedaha iyi yayilir, bilinir ise, o ulke ya da toplum yarismayi kazanmis

29


30/104

olmaktadir. Bir yerde, bu tur giz oyunlarini ogrenmek ve belgelemekkacinilmaz.

7. Toplumlarin Kurgu Bilim yolu ile kendilerine sunulanlara gene KurguBilim yontemi ile karsilik vermeleri bir bas kaldirma olarak da

gorulebilir. Atilan yanlis adimlari dogruya yoneltmek, ilerideyapilabilecek yanlislarin onune gecmek icin kayda alinmis atilimlardir.Bu oyle bir baskaldirmadir ki, sessiz baslar; once dusuncelerdedir.Toplumun bireylerinin birlesen sesleri ile gittikce yukselir. Butungelecek kusaklari etkiler, mayalar, egitir. Keloglan, bu yontemin en oz,en etkili orneklerinden biridir. Kut Veren Bilgi ile ugrasanlarin veokuyucularinin en once ogrenmeleri gerekli olan: toplumlar arasiiliskilerde ve toplum ile yoneticileri arasindaki alis-verislerde hicbirseygorundugu gibi degildir. Kayda gecmis-gecmemis olaylarin ardindakinedenler, etkenler genellikle tum olarak bilinmez.

Unutulmamalidir ki, hicbirsey (olay, bilgi, kisilikler, iliskiler, vb) gizlikalamaz. Ancak bulunmalari ve anlasilmalari geciktirilir. Bu cokonemlidir. "At'i alan Uskudar'i gecer" atasozunun kapsamina girer.Sonradan ogrenilmeleri yararlarini buyuk olcude dusurur. Dolayisi ile:Olaylari baslangicindan gorup belgelemek kacinilmazdir. Sonra da, bubelgeler yordami ile atilima gecmek boyun borcudur.

8. Iceriklerini dusunmeye basladigimizda, Keloglan oykulerinin buyonde yaratildiklari sonucuna varabiliriz. Anlasilan, Turk Atalari bu turiletisimin onemini cok once kavramis ve geregince uygun dusunceleri

Kurgu Bilim alp'ini yaratarak agzindan gelecege dogru aktarmistir.Bunlarin arasinda, Egemenligin korunmasi olabilecegini dedusuncelerden uzak tutmamak uygun gorulebilir.

_ . _

http://www.ku.edu/carrie/texts/carrie_books/paksoy-8/

30


31/104

ALPAMI

A. Divay daha nce bozkrda bulduu ALPAMI 1901 ylnda basm yolu

ile dnyaya balam idi. Aada ayrntlar verilen kitapta

[ A L P A M Y S H Central Asian Identity under Russian Rule (1989) ]bu Divay yaynnn tpkbasm ve ilk Ingilizce evirisi yaynlanmtr.Bu kitaba 1989 ylnda yksek retim gideri nedeni ile alnamayanLatin harfli ALPAMI, imdi okuyuculara sunulmaktadr. (Adi gecenkitabin btn yayn haklar ***Copyright **** H.B.Paksoyundur)

Konu ve destan zerine deiik yorumlar ve kaynaklar, baslm kitapiinde yer alyor.

A L P A M Y S H Central Asian Identity under Russian Rule(1989)

http://www.ku.edu/carrie/texts/carrie_books/paksoy-1/

bulunumundan bilgisayar yolu ile de okunabilir.

31
http://www.ku.edu/carrie/texts/carrie_books/paksoy-1/http://www.ku.edu/carrie/texts/carrie_books/paksoy-1/


32/104

H. B. PAKSOY

A L P A M Y S H Central Asian Identity under Russian Rule

Association for the Advancement of Central Asian Research

Monograph SeriesHartford, Connecticut

First AACAR Edition, 1989ALPAMYSH: Central Asian Identity under Russian RuleCOPYRIGHT 1979, 1989 by H. B. PAKSOY All Rights ReservedLibrary of Congress Cataloging-in-Publication Data

Paksoy, H. B., 1948- ALPAMYSH: central Asian identityunder Russian rule. (Associaton for the Advancement ofCentral Asian Research monograph series) Includesbibliographical references (p. ) Includes index. 1. SovietCentral Asia--History--Sources. 2. Alpamh. 3. EpicLiterature, Turkic. 4. Soviet Central Asia--Politics andGovernment. I. Title. II. Series. DK847.P35 1989 958.489-81416 ISBN: 0-9621379-9-5 ISBN: 0-9621379-0-1(pbk.)

ALPAMI (Btn yayn haklar ***Copyright **** H.B.Paksoyundur)

1. Burungu tken zamanda, Cidal Baysun deygan yerda,

2. tken Alpam Batrnn tarifi hikayat abyatdr.

3. Burungu tken zamanda, Cidal Baysun elinde Baybr, Baysar

4. iki tenkalmen Bay idi. Drt tulgu may idi. Bayln mun yok

5. bir ferzandnng derdinan. (Baybr:) Eiktan tzg karar gn yok,

Baysar Bay.

32


33/104

6. Bay birbiriga aytad: Ey Baybr, bol dnyadan bi ferzend ter

bolduk.

7. Hakdan bolsa inayet, peygamberden afaat, pirlardan bolsa

keramet. Yalgz

8. zrriyet deyib hakdan tilek edelik. Bol sz bir birina makul geldi.

Evliya

9. koymay tnadi , Hakdan tilek etti. Ylab yrgenide, iki Bay vade

10. etdi. Alla Taala bizlarga ferzand verse, birimize oul birimize kz

verse,

11. san mening kzmg alarmdng, ar al dedim dedi. Mening olum

bolsa,

12. sening kzng bolsa men sana kzmd verr idim deyib aklad,

vade

13. kld. Kz bolmay turgannda iki Bay kuda boldu.

14. Alla Taala rahim edib, tilein kabul etdi. ol vakitlar bolgannda,

15. aradan kp gn td. Ellerine kaytu talabn etdi. Selamet

16. ellerine geldi. Baybr Baynng alganna Can Talas Baybiedir

17. idi. Baysar Baydng alganna Altun sa Baybie idi.

18. alganlarna yaknlk etdi. Gz ya kabul boldu. Boyna hamilebtd.

19. Tokuz ay on bir gn kterdi. Kabir tapsa kan Bayda, boyurgansa

20. tn fayda. Kende ki tuman orlasa gz yeride grmede. Eid gn

33


34/104


35/104

36. alub gaibden gelgen bende, sizler ol ferzandlerning adn koyung

dedi.

37. Kalendarlar yah dedi. Baybr Baydng yalgaz olunun adna

38. merd Alpams bolsun dedi. Kznng adna Karlga (Krlang)

bolsun, Baysar

39. Baynng kznng adna Glbarn bolsun dedi. Glbarn

Alpamga

40. ift bolsun dedi. Alpamn yeti kalender aldga alb znn

41. arkasna pene urub, yalnz olum sen dedi. Yedi piring men

dedi.

42. Tar yolda taykak kiide, banyga i tgan yerde, yedi kamil

pirim

43. deyib yad etseng, Alla Taala yardm birsa, kollamak bizga art

diygan.

44. Gaib eren krk ilten iken gzden gaib boldu. Katta

bayram toy

45. tarkab gitti. Aradan yedi yl td. Birgn oturub iki Bay kenge

46. etdi. Oul der ki oul birdi, kz der ki kz birdi, ikimiz kuda

47. bolduk. Karlk kar gelgannda, yiitlik yelip tganda, elde katta48. Bayram toylar bar. Karakasga at binseng, at kuyruun sart

tysan,

49. kartayganda kk br olaka dsen kalay bolar iken dt.

35


36/104

50. Bedevining saylab binib kk br olakga tsd. Baysar Bay

51. oglakk aldi da kad. Baybr Bay izinan kovub yetdi. Olaknng

52. sranan stab cbrd. Baysar Bay cibermedi. Yekevu u yerde

53. ztlap, itiib birbirine kami salub, kuralaman icinde Baybr

54. Bay uruundan kp idi. Baysar Bayn uruu az idi.

55. Kkbr olakna talab eytan iyesi boldu. Baysar Bay

56. togan kudas Baybridan kp krlk, kp zorluk grd *

57. Kalsa ksa can * diygan kudasynan gngl kald. Mening bi

58. ferzand ayganlm bama geltrd. Kim koyunluk sebebinan

Baysar

59. ap merekeden uyuna kaytd. Barnn suyuga erke berib yeti

60. gn yeti tn dalaa kmay hafa bulub yatd. Yatb oyalanb

61. mening kyamatlg kudam idi, Baybr mening korluun,

zorluun

62. grb yrgenca yana bir yurtlarga bamn alub keteyim. Er

63. yiit kudasnng korluuna cdamay bir yurtlarga gitayn.

Baybr Bayga

64. kzmd birmayn. Bir salum tuzumdu hem birmayn. Bol yalganc

dnyada65. Baybr Baydnn serem yzn grmeyim deyib, altayclk krk

gnilik

36


37/104

66. yolga, Taya Hanng iline, toksan narga can artub, Taya

Kalmakdng

67. iline gd. Ak Bulak deygan bolakdng bana kd. Tuni manan

68. yolda sehering fayz vaktinda toksan narga kaytadan can artd.

69. Gl Barn cann altun kebecee salub kara nardng stnde,

70. Altun Sa adl algan bir sz dedi: * Hava cavsun, aydn

71. gnlar sel bolsun * yldan ylga bol devletinin mal bolsun *

72. seher vaktinde toksan narga yk artb * Gl Barnng atas,

73. sizga yol bolsun * ayl tartdk dan bedeving beline * kulak

74. saldk men Moolunung tiline * seher vaktda toksan narga yk

salub *

75. men baraman kanday ahnng iline. Cuvab Baysar Bay: mang

ylayngda

76. klgand kalem ka * korluk menan tmey diygen igen a *

77. korgan korlugumnu beyan eyleyim * (Baysar:) Kemlik tartb

yla birma

78. Altun Sa * on trtnde blend toan ay idin * bu dnyada

79. drt tulukga say idin * azdan devran srgan baytak elimde *

80. bol yurtlarda iki tengles Bay idik * ontrtnde blend togan81. ay boldu * bol dnyada drt tulugum say boldu * azdan daveran

82. srgan baytak ilimde * at abdrgan gnda bayram toy boldu *

37


38/104

83. deli gnlm tagan men * bedevge kam baskan men * esirde

algn

84. dalada * ulani alb kagan men * maksadga kimler yetgendi *

bir

85. zrriyet kadiri bizga tgandi * kyametlik kudam idi Baybor *

86. kiynimden kovub tiykandi * kyamatlk kudeman * bama kam

87. tiggendi * aldmda aam yo ikan, kynmda inim yoku ikan * bir

88. ferzanding kemiynan * kiyamatlik kudamdan basima kamsi

tiggendi *

89. tartdm ayl nardnng beline * alti aylk krk gnlk yol

90. yurub * men barurman Taya Kalmak iline * at kuyruun

tyerim *

91. armansz davran srerim * yalguz kzm Barnn * din bilmagan

Kalmakka *

92. saylab yrub beririm. * Cevab Altun Sa: Men ylaymn gzde

yam *

93. gl bolub * artm yabkan kara sam gl bolub * olday grkan

94. yalgz kzm Glbarn * azdm devran sralmad kz bolub *

doksan95. kirme bann gl olmayma * arl yiit namus belan lmeyme

*

38


39/104

96. aayn men kim urumas talamas * abiruy varda elge kaytsak

bolmayma *

97. salmas kadir mevlam baka yarlkn * kalar din bilmesler fiili

tarlkn *

98. aayn min kim urumas talamas * kayt kl rahmat imdi abruy

99. barlkda * naz bedavnng minnatdendur tirlii * zayi bolur

mrmn

100. irlii * kel kaytalk emdi ebruy barlkda * yaman bolur din

101. bilmesinin korlugu * Imdi ol kitgannan gb gitdi. Alt

102. ayclk krk gnlk yol yryp, sa selamet Taya Hanng

103. iline barb td. (Taya) Kenkine konu birdi. arvaa ay

birdi. Taya

104. Kalmakdn ilinde fkara bolub, zekatn berib, yre birdi. Kimas

105. ul boldu. Kurumsak atand. Alkssa aradan yedi yl td. Munda

106. ketkanda Glbarn yedi yanda idi. Yedi yl td, ya ondrde

107. yetdi * Ol ayndak haberdi kimnen iitdin * Taya Kalmakdan

108. iitting * Yurt eesi Taya Hannng kulana yetdi. Altm iki

109. alemdarlar, otuz iki mhurdarlar hemesi iitdi. Barinin tarifini

110. Taya Hanga aytd. Aynalayn kaynaym. Baya kelgen Baysardiygan

111. fkaraning diygen bir kz bar iken, sizga layk ikan didi. Padiah

(Taya) makul

39


40/104

112. grd. ol Bay bizga kzn birmas migan, bizdi kuyov dimas

mikan?

113. Onda aytad: Sizden artuk kimga biredi? Taksir dedi. Bar onday

114. bolsa aytrb geling dedi. ol vakitlerinde Karacan deygan

Kalmak,

115. z bahadur, z pehlivan bol hem bir kalanng hakimi idi. *

116. (Karacan:) Hannng ii el menan * Padiah zorluk klman, ne ii

bar kz menan *

117. Nasib bolsa Barn Can * devran srer biz manan * Karacan

aytad:

118. Men alamn; Taya Han aytd: Men alamn.

119. ol vakitlarda vazir-i azamlar menan kengede kpde Hzr,

mingde veli bar.

120. (kengeteki vezirler:) Padiaga aytad: Ey Taksir, aytb iriip

turganca, siz Padiasiz. Ybering tokuz

121. yavu, Karacan ybersn tokuz yavu, kaysnzga birse ikbaliniz

dedi. Bol

122. sz Padiaga makul geldi. Aman szdng kzg yakn geldi.

Padiah saylad123. tokuz yavunu, Karacan saylad tokuz yavunu. Padiam teklif

etdi on

40


41/104

124. sekiz yavuga: Baysar Bayding kzng Padiam dise manga

bersin; Batr dise

125. Karacanga bersin. Ihtiyar Baysarda. Padiamda zorluk

bolmayd,

126. ne etse z bilsin. Onsekiz Kalmak bedevge bindi. Baysar

Baydn

127. ordasna yr kld. Padianng yahi veziri tokuz yavnn

128. ba idi. Kkaman Kaska dr idi. Baysar Bay tikkan ak

129. ordaga geldi * Bedevning tavdan ekali * turmagn bizden

yakanb *

130. Bol uyda bende barmygan * biz manan haberlakal * Bedev

srigan

131. kyata * Akdi gzden kanl ya * ak uyda bende bar bolsang *

132. k ta uydan habarla * Baysar maydanga kd. Padiahdan

gelgan

133. adam ekenliini bilib, Baysar Baydng renggi udu. Yol bolsun

134. didi. ol vakitleride Kkaman Kaska aytd: * Lal-i mercanl

sedefli *

135. dmanga birdik edebi * Arada yavu yrmeklik, kethdalardan136. sebebdi * dnya fani yalgand * kimlarga vefa kalgand * arada

yav

137. yrumeklik * bizlerden emes Baysar * kethdalardan

41


42/104

138. kalgand * karagan nayza tu baylab * kyp Bayga gelganman *

139. ak krvge gz oynab * selamlga gelgenman * yeki mslman

140. balasn evlenmekke geleman * evletirmek eliden *

cavladrmak

141. cavdan * Kularn salgan avc men * sizde kz bar bizda oul *

142. kznga gelgan cav men * yaln bedevning resin *

Konguratdan

143. kkan tresin * Tayadan gelgan tokuzmuz * Karacanman

tokuzmuz *

144. Padiah desang Tayaga * Batr desang Karacanga * ihtiyarnda

145. Baysar * Barnngd beresin * szn kanday korasn *

146. Baysarnng gitdi medeti * belinden tayd davlat *

147. kaytb ordaa girdi Barn yalguz olday grgan kzna karab:

148. Gevherim sensin mening karam sen bolmasang kim bolar?

Haldan

149. soran Taya Handan sizga yav gelibdi. Karacannan ikevu

150. tala bolubdu kayssna kalab gngl birasn? Aynalay korgan

ram.

151. ol vakitlarda Barn can turub syleydi * aklm boldu bol152. meydanda imdi lal * Kalmakdn ikiside televi dnya mal * Ylay

153. birma ata gnlm bzldu * hak yaynda karar bter atacan *

ibu

42


43/104

154. demnen z demangn dem deme * adam grsang sen znden

kem deme *

155. ylay buyurman ata gnlm bzldu * Barn cann bar da ata

gam yeme *

156. ayna manan ak yzmn greyim * hakdng salgan sresine

greyin *

157. ylay birma ata, kr klayn * ol Kalmakka barb cevab

bereyim *

158. yldan ylga talday boyum uzad * yarnng derti vay bahtm

kesedi *

159. binip bedev her meydandan ylmayma * sava gn at kuyruun

160. rmayma * kabul klb berding Kungrat sultanna * aman bolsa

161. on drt yada kelmeyme * bolmay sava at kuyruun resin *

162. men bilemen ata, kaygr tresin * erten menin mal eesi

kelgende *

163. canm ata senib cevab beresin. * Habar Altun Sa taki: * Seher

164. vakti sar atan yk artdrdng * din bilmagan Kalmaklarga

165. atdurdun * gbte deyb zar yladm elimde * munda kelib

kanca166. dnya arttrdng. * Cevab Barnng, sarab orundan turdu

167. knay belini burdu, kyktey boynun burdu, Barn dilber iki

168. kulun alga koorub, Taya Handan gelgen yavga karab, sz

43


44/104

169. syleb turgan ekli: * Men yladm sizni grb zar zar *

170. kp ylayman am nekir kemlik bar * erem deyip kelgen Barn

cann men idim *

171. kulak salsan men gnlmden arzi bar * Padiahdan kelgen

cavlar *

172. mening aytkan bol szm * Taya Hanga aytub bar * aln

bedevning

173. redi * yiitten pohta tradi * Taya Han diygan ol bolsa *

174. Barn diygan men idm * bizler bir isiz gelgan misafir * bizga

alt

175. ay mhlet birad * aradan alt ay tkence * ar *

176. semiz bolsa tabdasn * ak sngsn sablasn * zerli tonum

giyemin *

177. muhta men iim ciyamn * krk gnlk Bayrakka * munglu

bolgan

178. Barn men * Bayrakka bam koyamn * binip bedev elgenga *

armansz

179. davran srganga * krk gnilik Bayrakdan * at zp gelgenda *

180. kay Kzlba demeymin * kay bir Kalmak deymayman * bahtkara

181. Barn men * Han hanunnga aytub bar * zm sovgan tiyemin.

Bol

44


45/104

182. szn aytd. Cavylar kaytd Taya Hanng nazarna bard.

Hanga

183. tiyaman deyib aytd. Karacanng yabargan cavs hem bol

184. hem sagan tiyemin deyib aytd deyib bard. Han aytd men alam

deyib,

185. Karacan aytd men alamn. * Yekevleri iriti * irikileri

186. kiriti * Barn canga talasb ikisi zd boldu * sen niytasn

187. sen niytasn deyib * laf leger kp menan * dbrlegen top

menan *

188. yekev yau bolub tokuz yoldng terebigetine karasa ondokuzbin

gela Batr *

189. kzl ekmen tolu Batr * ak atr kk atr * derebge barub

190. kurulub yatr * meydanda sava boldu * at barnan kanboldu *

191. zengindan sel boldu * yolgann kara saylar * takpr

192. yeni yol boldu * z znn krgn boldu * ol Barn

193. sebeb boldu * ham inan, ham inanmang. *

194. Aradan drt ay tganca Kalmaklar z znan krgn boldu.

195. Indi szn Alpamdan iiting. Bayobar atga binip Kalmakka

196. gitgan yarnn izinden.197. Baybornng bir kulu bar idi. Adn sorsang Kultaydr idi.

198. Toksan kuldng ba iydi. Ylknng banda atr idi. (Alpamin)

Atas

45


46/104

199. menin anasi yalgz lmle ayrolub kalur men deyib, gelinining

(ardndan)

200. gitgening aytgan yok idi. (Alpam) Tilladan eerdi inina salub

kp

201. ylknng banda yatgan Kultay babasnn kana geldi. Alpam

202. yedi yaga kelgen song bir nice nasi kolunda ol bir ferzandna

niyet

203. koylub aytb idi. Dldl kulun yedi cana kb idi. Bir imal

204. binse, bende bingan iymas idi. Ol Bayobar aytar idi:

205. ya meni bir er biner ya imal yel biner. Kays bahadur beni binse

kuyruunan

206. tartb turguzgan kii biner deyib dedi. unday Bayobar at ol

207. szn knglnng makul klb yrr idi. (Alpam:) Sonday

Kalmakka gitgan

208. gelininin izinen ketaman bana bir at ver dedi. Yahnng fiili

benim

209. iniyiga aytb aydum balam, kp ylkn stnden tokurtub

aydayn

210. sen bir tadng kanda yat. Sen nazarnda eryiit iykeninde211. bileyim. zinga mnasb aytgan kulundu stab al. Balam sening

yah

212. ikenliini bileyim. Balam iindi tanb uslasang kulundan ayrlab

46


47/104

213. vereyim. Kp ylknng stnen tokutub aydad. Ylk man baba

canna feda

214. aylad. Hama ylklar Alpamdn stden td. znng Baybr

215. bay atasnynng kp ylksnng iinden hi bir bedevni gnl

216. kabul tutmad. Ylknn bir kara grnm songnda bir Bayobar

at

217. grnd. Yelesi kulann akan, drt ayan ting baskan,

kuyruunda

218. bir koltuk seksevuldung ak buzigi alga gelina kahramanng bir

arka

219. kannng baknng burii Alpam yatkan, at tatung ostnan

yrtb

220. te birdi. Alpam bileina koeyin yayd, sarab orunudan turdu.

221. Alpam sultan ayn on drt yanda atdn kuyruunan yolbars

yaday

222. pence sald. Alpam diygan elif idi. Canvar Bayobar nardayn

tizin

223. bkd. Kancalab kulan tikdi. mertebe zor sald. Alpam

yubarmad.224. Alpam alp zorluun bildirdi. unday ginan bildurdu. Bayobar

225. atn znng vadesi var idi. Meni kuyruumnan tartb turguzgan

47


48/104

226. er binar deyib idi. Meer bolsa egam ol deyib tura birdi. Kultay

adl

227. babas yanna geldi. Kutlu bolsun mingan atynng * sen, sen

manng

228. medetin * kutlu bolsun obar atng * boynna takgan tumaryng

*

229. abkanda tarkar tumarydn * her yerlerde gnlnga yarar

ram, mingen

230. obarng * (Alpam) Tilleden eer sald, ift ayaln sald.

Polatdan davul

231. tngrp * artna kalkan bktrp * karagay neyza bktrp *

232. astndaki obarn * z ba men ting grb * Kultay atl

233. babadan. Bindi bedevning beline * sefer kld meydanga. Taya

Kalmak iline *

234. onda munda yol binen * bol zamanda til binan * aka yzn

oldurub *

235. gamka gnln toldurub * Barn canng yolunda * bingan obar

236. boldurub * Habard kimnan iitdiin. Baya Taya Han ilen

Karacannyng237. legeri Barnga talaib derbende yatar iken, seherding feyiz

vaktinda yatkan

48


49/104

238. iken, Karacan bir atdyng debrv kulana geldi. Gnglleri

eranb

239. yerlar sza birub Karacan serab orundan turdu. Tayanng

ysnnda

240. kayt * bizning yiit kayt, yakarda bin kul keleyatur * yakrda

241. bin kolga tat turgan er keleyatur * ak savutum kiyeyin * at

kuyruun

242. tyeyin * kim hem bolsa Karacan adm kurumasa * bir etinan

tiyglaab a

243. boriday tiyayn * it z ala bolsada, br grsa biriger diygan

Karacan,

244. her kim el ellerine kaytd. Karacan seherden tang atkanca yol

yrd. Gn

245. kzarb kt. Karacan bol dbrovu grebilmad. Ald tuman art,

246. karang at kulan grmaytuun. Zemstan batur Alpamdng

arva

247. gedi. Piri zor Karacan Alpamd grebilmedi. Astndaki kara

248. tulpar grd. Bayobar atn terazisi blend iken, Bayobar

249. atdan korkannan, Batrdyng susynan korkannan, yolnung gahbuyanna

250. gah oyanna can tangdap kp turgan ekilde cahanda takrn

grdyng.

49


50/104

251. Kara atn grdng * gzler kamar yzingnan * aaynn

aynalsun

252. zngnan * murding hdaga gzngnan * ne grdng kara at ne

253. grdng * yurtayn dedim tepindin * kaan yemekte kem ettin *

254. Kam urmam kyn ekindin. Ne grdng * on drtde tarlan

255. asbaysn * mrdan gzm casbaysn * kamlasam kadam

basmaysn * ne

256. grdng kara at ne grdng * beklar kurgan adrma * altnda

257. yolbars yatarma * kelgenler bizdan Batrm * ne grdng kara

258. at ne grdng * at omulgan termeken * kelgenler bizdan

ermeken *

259. namerding kayg yermeken * ne grdng kara at ne grdng. *

260. ol vakitlarda Karacan karasa tuman ald. imal turdu. Karasa

yz

261. kubaca, gz alaca, z bir on drt yaar tamaa, bir kahkl

altundan

262. bir kahkl gmden, ayni on drt yada Alpam grd. Oy

bayzen

263. Baysunlu zbeg * yadugar ya dua koy * alayn cann, dkeyim264. kann. Huda yasn. * Aydn gnler sel bolsun * yldan ylga

265. bol devletim mal bolsun * mrm bolub sendey bola grmedim *

50


51/104

266. uru sunlu kayser unlu yol bolsun * blend derler bol

Kalmakdn

267. dan * seisen bilerden bedevning tavn * kays elden kanday

268. elga barasn * kim bolarsn, sen kiyalli kut, ya beyli. * Cevab

269. Alpamdn: Ayl tarkanm bedevning beli * igenim ssenim

Baysunun

270. gl * zm adm sorsang manga derler Alpam * atam adn

271. sorsan derler Baybr * kp gn boldu ben kanm ilimden *

272. Kongur kaz ukand Baysun glnden * on drt yada bedev

saylab

273. ben binip * ben gelemen Barn cannng gininden * dedigenda

274. tavdan bedav otgand * sabr eylagan maksuduna yetgand *

yedi

275. yada molla okub yurganda * Barn canm ol illarge gelgand *

276. ba iinde elma iken nar iken * Hak yaratkan dergahnda yar m

iken *

277. iftimdan ayrlgan ben bir munglu ben * ol yarmn grgan

278. bilgen var mi ki? * Karacan kark kark gladi: Sendan baska

yekev279. idi hariydar * aulmakka bol meydanda gl gerek *

kydrmekke

280. bizga unday dil kerak * gelgan yard bizdan ayrp almakka *

51


52/104

281. bizlardan ziyadarak belki er gerek * acuvlansam men alarman

canngd *

282. teringding tgyn kzl kanngd * kayta birgil kelgan sonlu

gelgen

283. yoluna * ala almas kelgen Barn yarngd * kasang at

284. salur men sonlu sngge * tursang tutulursun canm kuluma *

ala

285. almas sen gelgen Barn yarngd * kayta bir ay sonlu gelgen

286. yolunga * Batr Alpamdn dima toldu, kp acuvu geldi:

287. Ibu demnan z demini dem deme * adam grsang senin

zngdan

288. kem deme * bol meydanda tekebbirlig syleme * uygabn

inand Kalmak,

289. gam yeme * gznde alartb cayamsn * zyngd merd, beni

290. namerd demeen sen * bol meydanda tekebbirler syleme * ol

sz menan

291. bizni korkar deysinbe * perverdigar baga sald tarlkd * Kalmak

292. klma fiili tarlkn * acuvlansam men keser men bangd * abay

293. siyasat men korkar dedingmi * balagn Barnga abiruyvarlkda. *

294. ol vakitler Alpam aytad: sen tekbirlig lken syleme almak

52


53/104


54/104

309. basga alb grad. Arma alb geledi. Hic kzgatabilmedi.

310. Arifding zme cevizding tbme Sultan Alpam tarif etmedi.

311. Karacan Alpamga nbet birdi. c kez otgan unung evveli

312. Hudaga ylab kald. (Alpam) Yedi kamil pirine ylab,

Karacannng kemerine kol

313. sald. Tavlab tavlab kotarb inine ald. Mahgemrak ksd.

(Karacann) znan

314. burnuynan kan gitdi. Talar vakitda Karacan Kalmak yalnb

yalvarp

315. bir sz sylab turubdu: * Ys bedev z devrinde aplur * Batr

316. bolgan ak kalkan yablur * sindirding belimi alding

317. canmd * izlediin Barn bolsa tabulur * yalguz idim bir

318. birvge e boldum * yalgancda garib gnglm bogrdm *

319. hudan bir bildim resulnu ber hak * be kana gn sizing menan

320. dost boldum * kanlar olsa, ziya kalr altun tak * men sylayn

321. agaynlar tinglab bak * bes gene gn sening manan dost boldum

*

322. hudan bir buldum resulnu ber hak * hemeni halk etgen haksn

hudaym *323. asi bendening tokulurmu gnahim * bes gana gn sizning manan

324. dost boldum * dinim Muslumand birdur Hudayim * ol

vakitlarynda

54


55/104

325. Alpam gnlne kyal fayda boldu: Bunu ltrgan manan

karayer tolar

326. deysembe. Alla dedi, resul Alla dedi din mslman boldu, kolunu

ybardi, yedi

327. katlam bolub varp ykld. Peimiz mezgili bolganda Karacan

zne gelip

328. Sultan Alpamga aytad: Ol korkanmdan dost bolub idm

329. kaytadn erasna dost boldum. Bana kelime ehadetini ret.

Kelime

330. ehaetini aytb Isfahan kilin ortasna koyub kucaklab dost

331. boldu. Karacan kara atnn beline bindi. Alpam Bayobar atnng

332. beline bindi. Karacanng havlu haremine geldi. (Karacan)

Dostuna hizmat kld

333. be gn tamam aradan td. Altnc gnng yz boldu. Bahar

geldi.

334. (Karacan:) Bay alt aylk yoldan benim manan dost bolmakka

kelib Barn adl

335. yarn izleyip gelkendi. Dostum cevab birsang bol gitkenden

336. gitsem, Barn yarnga yetsam, senning kelgenini bildurub birsevinleb

337. gelsem, kalay gresin? (Alpam:) Acar bolur dostum dedi.

Alpam Kara

55


56/104

338. canng gnlne hayal peyda boldu. (Karacan) Gel dostumnng

Bayobar

339. atna minib, yaknlab Barncan tiken ak uyga yaknlab, barb: *

340. bedevmin tavdn ekali * turman bizdin yaganb * bol uyda

kii bar

341. mkan * biz menan haberlagal * kara tavda bard k *

gzmden

342. akd kanl ya * ak uyda benda bar bolsang * kn meydanga

343. haberla. * Sonda Barn syleydi: * garib gnglmn kuu

344. ok * misafir klman dostum yok * kim bolsang kalma yolungdan

*

345. habarlarga kiim yok * gitdi medetim belimen * tayd devletim

346. kolumdan * habarlaarga kiim yok * kim bolsang kalma

yolungdan. *

347. Cevab Karacan: * Bolmay sava at kuyruun reyin * adn

348. ayal Barn dilber ne dedin * meydanga sabak gz gnengden

Barn

349. can * Baysun ildan sizga habar vereyim * binib bedeve her

meydandan350. gelgende * Isfahandan sansz Kalmak olganda * z on drtde

351. at Alpam * sizdi izlep bir ya olan gelganda * boynuna

352. takgan tilla tumarn * savada tarkar bingen kumarn * z on

56


57/104

353. drdnde ad Alpam * inanmazsan binib geldm obarn *

Alpam

354. nng Bayobarnng atyn aytgansun. Barn can bakb, aydayn

355. alkayb, maydanga ykrb kd. Astna karasa Bayobar atn

356. grd. stna karasa kaynatgan temir renkli, ekli yok, gurbatl

bir din

357. bilmagan kara Kalmakn grd. Barn can grp vaay derib

deyib Bay

358. obar atn cramtb gonglu bozuldu. Gzynan ya tizilib: *

359. Boynuma takganm tilladan tumar * men yladm gece gndz

zar zar *

360. basganngdan mandayn apan aynalsung * kaplan olub olca

bolgan

361. Bayobar * men yladm gzde yam gl bolub * arttm yapkan

362. kulang sam gl bolub * kzgnanman olca bolgan Bayobar *

363. kaplan olub kalgan senmin kul bolub * men karasam besten

tugan

364. ay idi * sultan aman deyb gnglm cay idi * grgeninden

365. aylanaym Bayobar * men gitganda kisir engen tay iding. *366. Cuvab Karacan: * kl yamanlk maksudunga yetme gel * zar

ylayb

57


58/104

367. bizni sersen etmegel * gzngden aynalayn Barn can * kub

ylayb

368. ayalln etmegil * tartdym ayaldan bedevining beline * kulak

sal

369. Karacanning diline * namerd mekan deyub, kaldum men gafil *

yolbarsday

370. penca sald belime * Allah dedim at comuldu terlerga * z

yalgz kp

371. ylayd pirlarga * namerd mekan deyib kaldum men gafil *

burgut deyim tavlab

372. urdu yerlerge * yalgancda garib gnlm ho grdm * yalgz

373. idim bir ukege e boldum * Hudan bir bildim * resulunu ber hak

*

374. korkanmdang Alpam ilen dost boldum. * ol vakitlarda

(Barn) koltuunnan

375. kollab, ordaa Karacan dostun trd. Uyunda bar taamn birdi.

376. (Karacan:) Barn can bizni yahi grsang, Alpamnng dostu

deseng, endi

377. dostum yanna kaytar idim. Magan sevin biyrsang dedi.378. Barn sarab ornydan turdu, tnike kol sald, altun

379. dmeli ekmendi yanna koydu. * unda Karacan sylayd:

Sening

58


59/104

380. atang Baysarbay dedi bar idi, anang - atang kayda gitgan dedi.

381. unda Barn zar ylab aytad: Han Hanlgn kld, fkara

fikaraln

382. kld. Bizga Taya Han zorluk kld. Ar kzngd magan vermeysin

383. deyib, ar Karacanga birmaysn deyib atam anamd, bu gn

gn

384. boldu, Taya Han uyga sald. (Karacan:) Bar kelda Barn

Alpam dostuma yetsam,

385. atam anam samken dese, menen dost bolgan bolmas. Menen

ok hem

386. yahrak deyib mindi obarnng beline: * Aklm boldu bol

maydanda

387. imdi lal * namus armann kz

Documents

Düsüncelerin Kökenleri copyright