Duyarsızlığın Toplumsal Kökenleri

8/14/2019 Duyarszln Toplumsal Kkenleri

1/29

Murat Dil

Duyarszln

ToplumsalKkenleri

ubat

Birinci Bask: Eyll 2000

Kapak Tasarm: mDP Tasarm GrubuKapak Foto : zzet Akgn

Bask : Sazai Ekinci Matbaas

ubat Basm Yaym San. ve Tic. Ltd. Sti.Halaskargazi Cad. Saks Sok. Saks Apt. No:19/5 Pangalt/stanbul Tel: (0 212) 232 29 81

www.alinteri.org


2/29

indekiler

GRUmutsuzluu derinletirenVarsaymsal deil, gerek insanDuyarszln kkenleriBamllk ilikileri

zgr ve bilinli zne olamama"alter indireceiz, iiyi srndrmeyeceiz!""Metalar dnyas bydke insanlar dnyas klr"Korkularn, gszln, aresizliin reticisiKrla krla hsraneyleme sreleri

EYLEM DUYGULARIN PSKOLOJS"renilmi aresizlik"Tehditkar ortama psikolojik uyum mekanizmalarKetlenmePsikolojik bamllkGvensizlik' dnya'daki snf savam

PARA NSANIN PARALANMILKLER:Rollere hapsedilen toplumParampara insan"majlar imparatorluu"eylemeTopluma yararlln imhasDuyarlln kafeslenmesiKaderin alarSeyircilemeKapitalizm iinin insan olduunu kefediyor!

EGEMEN TOPLUMSAL KURUMLARBireyin kurumlara ve kurumlarda "tutulmas""Tutulma"nn temelinde "tutunma" vardr

Kurum fetiizmiAralar amalatrmazm her trl toplumsal kurum ve otoriteyi reddetmek mi?eysel bamllk ilikileri

DEVLET FETZMBask aygt olarak devletToplumun toplumu dlayan hayali gc olarak devletKamu gcnn bireylerden kopmas olarak devletHegel'de ve emekilerin gndelik bilincinde devlet idealizmiDevlet fetiizminin temelleriHer toplumsal kurumun temelinde -baaa edilmi de olsa- bir toplumsal ihtiya yatar

META LKLER VE 'SOYUT NSAN KLT'"Btn bu bokun temeli"

"Ekonomik ilikilerin sessiz zorlaycl"Toplumsal emekSoyut emek"Devrimci" yabanclama: Devrime yabanclamadr!

SOSYAL DEVRM RGTk yokmu gibi grnen ksr dng!zgrleme: cret sisteminin yok edilmesiKomnizmin zgrlk dnyasKitleden zgr toplumsal bireylereDzen, kitlelere iseldirSosyal devrim rgtBtn: Dolaysz toplumsallama-siyasallama


3/29

GR

Toplumsal sorunlara ilgisiz kalan, kaytsz grnen, tavr almayanlara gndelik dilde ok yaygnlaan birifadeyle "duyarsz" deriz. nc iiye gre eyleme katlmayan arkadalar; direnilerine destek vermeyen herkes"duyarsz"dr. Tutsak anasna gre hcre tipine kar tavr almayan, hele ki kendi ocuuna bile sahip kmayanaileler olsa olsa "duyarsz" olabilir. Bizim iin yakc ve apak olan pek ok sorunda arlarmz yantsz brakanherkestir "duyarsz"!

Umutsuzluu derinletirenBurada gndelik bilin ierisinden (ki Aristocu metafizik mantn ta kendisidir!) yle dnrz: "insan

olan, ('kendisine insanm diyen') kimse bu soruna duyarsz kalamaz. Eh, ama, ite gryorsunuz, hala duyarszkaldna gre o zaman da insan kalamaz!" Byle bir ak l yrtme kendi iinde fevkalade tutarlym gibi grnr.Fakat kitlelere gvensizlii, kitlelerden yaltlanmay ve umutsuzluu derinletirmekten baka bir ie yaramaz.Aristo mantnn tutarllk grnts, akl yrtmenin k noktasn oluturan temel varsaym, pratiktesnanmas gerekmeyen, mutlak bir doru kabul etmesinden kaynaklanr. Oysa asl sorgulanmas gereken, gerikalan tm akl yrtmenin zerine ina edildii bu temel varsaymdr.

Varsaymsal deil, gerek insan"Btn insanlar duyarldr!" ya da "insan duyarl bir yaratktr" dediimizde kendi kafamzdaki soyut-

varsaymsal insan tasarmn (idea), tarihsel ve toplumsal koullarn rn somut-gerek insanlarn yerine

geiriyoruz demektir. Bu varsaym temelinde girdiimiz beklenti pratikte dorulanmyorsa, hayal krkl veumutsuzlukla pratiin kendisini bile yadsyabiliriz. Ters kutba savrulabiliriz: "nsanlar duyarsz!"

Bylece "sessiz ounluu" kendi kafamzda "duyarsz ounluk" olarak grmekle kalmayz. Bizim "insan"beklentimizle gerek insanlar arasndaki uyumazl da genellikle kiilik zeliklerine atfederek (subjektif) iiniinden kendimizi syrveririz. yle ya u "korkaktr", teki "ylgn ve karamsardr", beriki "yozlamn tekidir" yada "ok geridir", vb. Diyelim ki yledir. Tpk "duyarszlk" gibi, korkakln, bencilliin, karamsarln vb. toplumsalkkenleri halen ve yine aklanmam olarak kalr.

Duyarszln kkenleriGkten inmi ya da bizim keyfimize gre davranacak bir insan tasarmndan deil de gerek insanlardan

bahsediyorsak, insanlarn duygu-dnce ve davranlarnn hangi belli tarihsel-toplumsal koul ve ilikilerierisinde, nasl ekillendiini sormamz gerekir. Eer sz konusu olan gnmz tekelci kapitalist toplum (ve faistrejim) insan ise, toplumsal sorunlar zerine sz ve eylem hakk bir yana, ounlukla kendi yaam, hatta duygu

ve dnceleri zerinde bile bir tasarruf/iktidar sahibi olamayan insanlardan bahsediyoruz demektir.Bizim iin apak ve hemen davranma gerektiren gereklerin, kitleler iin ilk elde ayn aklklakavranamayacan ve ayn yakclkla hissedilmediini; kitlelerin bir sorunu bilince karmak iin bir z deneyimbirikimini gereksindiini vb. gzard ederiz. Kitlelerin sosyalist ideolojiye gre ok daha yaygn, kkl ve kendinikapitalist retim ilikileri ierisinde durmakszn yeniden retme olanana sahip burjuva ideolojisinin derinetkisinde (daha dorusu derinlemesine iinde) bulunduunu (ki z bireyciliktir), insann zgr radesi dndagereklesen meta ilikileri erevesinde hareket ettiklerini ve kendi balarna bunun dna kamayacaklarn,siyasal basklanmlklarn vb. unuturuz.

Bamllk ilikileriKukusuz tm bunlar ezik ve uyuuklatrlm kitlelerin hepten ve ebediyen sessiz kalaca anlamna

gelmez. Yalnzca, kapitalizmin insanlar alabildiine pelteletiren, "eysel bamllk ilikileri" kavranmadan,insanlarn zgr iradeleri dorultusunda etkinlemeleri de salanamaz.

rnein birka genel ar ve beylik ajitasyonun tesinde, kitlelerle yeterli, iten ve gven verici bir iletiim

kurulduunda; gerekli kapsam ve nitelikte aydnlatldklarnda, vb. ounluunun hi de ilk bakta grndkadar umursamaz olmad aa kmaktadr. Smr, bask, yalan-dolan, zorbalk, eitsizlik, hakszlk vb.'nin uveya bu biiminin pekala farkndadrlar ve u veya bu dzeyde ''tepki duymaktadrlar". Ancak bu sefer de "tepkiduymak" ile ''tepki gstermek"; farknda olmakla tavr almak; bilmek ile yapmak;... arasnda bir uurum karkarmza: O sylyordur, "ama insanlar duyarsz." Hem be kiiyle ne yaplabilir ki, "herkes yrse..."

zgr ve bilinli zne olamamaBireyin dncesi ve duygusu ile eylemi arasndaki bu uurum; kabaca, kendini ortaya koymadan hep

dardan bir g ve irade (gl lider, nc, otorite, destek, gvence vb.) beklentisi ve araynda taklpkalmaktr. Yani: Bamsz ve dolaysz bir irade gsterememe; kendi iradesini (en yakc ihtiyalarda bile) ancakdaha byk bir iradenin dolaymyla ve giderek eklentisi olarak (eer denilebilirse) ifade edebilme... Yani:Yaamnn hibir alannda zgr ve bilinli bir zne olamama...

"alter indireceiz, iiyi srndrmeyeceiz!"Sorunun konuluu asndan ok tipik ve kapsayc bir rnek alalm. 26 Mart Gemlik Mitingi'nde

Alnterimiz'in TGSA iileriyle rportajlarndan:


4/29

Mehmet: Bana niye soruyorsun? Git Trkiye'yi bu hale getirenlere sor bana deil. Basna sor, DoanHolding'e, atv'ye, Erol Aksoy'a. lkeyi onlar idare ediyor biz deil. Biz sadece burada baryoruz.

Alnterimiz: Niye?Mehmet: Hakkmz gaspediyorlar.Alnterimiz: Buna sebep biz deil miyiz?Mehmet: Biz deiliz ki...Alnterimiz: Siz isteseniz sesinizi duyuramaz msnz?Mehmet: Sen yukary gryor musun? (Krsde konuanlar gstererek) Bir saniye, bir saniye yukary

grebiliyor musunuz? Bunlar ne peki? Aa, aa! Biz kleyiz. Bunlar bizi buraya toplar biz ba

r

r

z. Onlara sor.Alnterimiz: Ama niye onlarn klesi olmuuz, niye bu klelii ykmyoruz?Mehmet: Bize imkan yok.Alnterimiz: retim var, retim. Sen retim yapyorsun, onlara hayat veriyorsun.Mehmet: retim varsa benim bir liderim var. Benim liderim bana alter indir der, ben alter indiririm.Alnterimiz: Ama o lider senin hakkn savunmak iin mi var yoksa seni ezmek iin mi var?Mehmet: Beni satmak iin var, satmak iin.Alnterimiz: Peki onu niye oradan indirmiyorsun?Mehmet: Onu oradan indiremem. Nasl indireceim?Baka bir ii: Msaade etmiyorlar ki.Mehmet: Onun yannda yalakalar var. Yalakalar olduktan sonra.Alnterimiz: Trkiye'de ka milyon ii var?Mehmet: Satlm insan bilir misin sen? Satlm insan!Alnterimiz: yi de satlmam bir sr insan var.Mehmet: Hayr, hayr yok. Parann amad yol var m? u anda yok.Alnterimiz: i bilinci var, ii snf onuru var ya.Mehmet: Tamam insan onuru var da, insana onur mu veriyorlar. Seni mi dinliyorlar.Alnterimiz: Dinletmek iin ne yapyorsunuz?Mehmet: Genel grev olacak, genel grev karar!Alnterimiz: Niye yapmyorsunuz?Mehmet: Baryoruz ite. Kimse dinlemiyor.Baka bir isi: alter indireceiz, iiyi srndrmeyeceiz.Alnterimiz: Siz gerekten glsnz ama bu gcnz kullanmasn bilmiyorsunuz?Mehmet: Ama bizim elimizi ayamz balyorlar.Alnterimiz: i hakk, yaam hakk, zgrlk hakk. Size birey hatrlataym: Hak verilmez alnr.Mehmet: Bu lkede bunlar olduktan sonra bu halk da ancak burada barr.Alnterimiz: Onlar devirmenin yolu yntemi yok mu?Mehmet: Yok. Hemen kesiyorlar kafalar. Ne zaman ban kaldrrsan bana vuruyorlar, kelleni

kesiyorlar.

Baka bir ii: Vardr bize imkan tanmyorlar.Alnterimiz: Ama niye, az olduunuz iin?Mehmet: Az deiliz. ouz, patronlardan daha ok. Kafamz kaldrdmz zaman hemen kelepeliyorlar.TGSAiisi Faruk Tekemen: u yaknda i adamlarnn medyaya 12 trilyon verdiini biliyor musunuz?

Bilmiyorsunuz. Trk- Genel Sekreteri'nin basnda yazsn okudum. 12 trilyonun zelletirmeyle ilgili yazlarnyazlmas iin verildiinden bahsediyor. Siz bunu yazyorsunuz. Siz gerekisiniz biz sizi biliyoruz. Siz gerekleriyazn gelsin bizi hapsetsinler, ona inanrz. Biz varz her yola varz. Bamz ne koymuuz. Ekmekmcadelemizdir. Kendi ocuumuzun geleceidir, eitimidir, retimidir, knyoruz biz bunu ama kimse bunudinlemiyor. Yeter ki siz yazn.

Alnterimiz: Dinletmek iin ne yapyorsunuz?Faruk: te miting yapyoruz.Alnterimiz: Yeterli mi, niye alter indirmiyorsunuz?Faruk: Yapacaksa ii yapacak.ilerin konumalarnda "duyarllk" (tepki, fke, kin vb.), farkn dalk (lkenin, devletin medyann,

sendikalar

n kendilerine dman gcn denetiminde olduu ve hereyin paran

n gcyle, para ilikilerierevesinde dnd vb.), eylem arzusu (genel grev, vd.), kimin yapaca ("biz iiler") adna hemen hereyvardr. Peki yleyse o fel edici, kahredici gszlk, kslp kalmlk, aresizlik duygusu nereden geliyor? iyapacak ama imkanlar yok, izin vermiyorlar, lider yok. Bilin vermiyorlar, satn alnm ii aristokrasisi var, herey paraya tabi, kimse dinlemiyor, eli aya bal, ne kann kafasn kesiyorlar... yle tuhaf, elikili birnoktaya varlmaktadr: i yapacak ama ''yapamaz ki"; biz yapacaz ama "izin vermiyorlar ki..."

nemlidir. Aslnda iiler burada, yalnzca nlerini kesen, onlar basklayan dsal ve dman gleri deil,bu glere olan bamllk ilikilerini ortaya koymaktadrlar. Para, sermaye, devlet, yasalar, sendika aal,medya vb. her biri iinin elini kolunu balayan, iiyi kendilerine tabi klan ve edilgenletiren bamllk ilikileriolarak ortaya kmaktadr. Kapitalist iblm ve meta ilikileri erevesinde bu bamllk ilikileri, yalnzyukardan aaya deil, aadan yukarya da kendini durmadan yeniden retir. rnein iiler sendikaaalarna ne kadar tepki duyarlarsa duysunlar, kendi balarna, bamsz ve zgr iradeleriyle, balarnda birsendikac olmadan bir toplant bile yapamadklar srece, kanlmaz olarak aalara baml kalacaklardr. Vedahas, belli dnemler aalar asalar, hatta devirip yerlerine doal nc yneticiler getirseler, tarihin sayszrneini verdii gibi, kendiliindenlik kanlmaz olarak sendika brokrasisini ve snfa yabanclaan unsurlara

bamll yeniden retecektir.


5/29

"Metalar dnyas bydke insanlar dnyas klr"Bu noktada Alnterimiz muhabiri sorunun tam da ah damarna ynelmektedir: "Onlara (dmanlarnza)

hayat veren siz deil misiniz?" i snf ve ezilenler, sermaye, devlet, sendika aalar vb. tarafndan smrlmek,yoksunlatrlmak ve ezilmekle kalmazlar; kapitalist iblm ve meta ilikileri ierisinde farknda bile olmadantm glerini emen bu yabanc gleri ve dolaysyla kendi gszlklerini de yeniden retirler.

i snf ve ezilenlerin ancak ok ok kk bir aznl onlar bu ok ynl ve her anlarn kuatanbamllk ilikilerinin tmden dna kabilirler. Kendiliinden ve gndelik bilin, belli bir anda veya belli bir sorunkarsnda ne kadar militan tepkiler ortaya koyarsa koysun, bu bamllk ilikilerini paralayamaz. Zaten Leninistparti teorisinin byk ve zorunlu anlam da buradan kaynaklanr: Bilin dardan (bamllk likilerinindndan) tanr; nk kendiliinden sendikal hareket dzen ii olmakla kalmaz, dzene bamllk ilikileriniyeniden retmekten baka birey yapmaz!

Ve kapitalist iblm ve meta ilikileri ne kadar yaygnlap derinleirse, emeki insanlar ktrmletiricibamllk ilikileri de o kadar yaygnlar ve derinleir, Marx'in nl szn anmsayalm: "Metalar dnyasbydke insanlar dnyas klr."

Korkularn, gszln, aresizliin reticisi"Bir rr fabrikasnda alan ii yalnz pamuk iplii mi retiyor? Hayr, sermaye retiyor. Kendi igcne

komuta etmeye yarayacak deerleri retiyor." (Marks) Kendini insanlktan karacak gleri, kendi maddi vemanevi yoksunlamasn retiyor. Kendi emei ve emek rnleri kendi bilin ve iradesinden bamsz ileyenyasalara tabi olan ii, sermayeyi, devleti, sendika aalarn, dini,... yani kendi bamllk ve klelemesini;yalnzln, gszln ve korkularn retiyor. Kendi tm yetenek ve becerileri, gc, toplumsal emek

biiminde "bakalarnn" tasarrufuna getiinden, kendine, toplumsal varlna ve gcne gvensizlii retiyor.Emei ve emek rnleri ile birlikte btn yaam, hatta duygu ve dnceleri zerinde bile iktidarszlamay(bamllamay) retiyor.

Krla krla hsraniler ve ezilenler, yaamlar boyunca yapp ettikleri birok eyde, kendi bilin ve iradelerinden bamsz

ileyen g ve ilikiler nedeniyle, bekledikleri ve arzu ettiklerinden tersi sonularla, hayal k rkl vehsranla karlarlar. Sendikalamakla tm sorunlarnn zleceini sanan ya da kendi kendininpatronu olmay dleyen ii, iini bytmeyi hayal eden kk patron, mutlu bir evlilik dleyen kadn,iyi bir meslek sahibi olmak isteyen renci, byk ideallere sahip sanat ya da bilim adam, su szmazarkadalk ilikileri... hep hsranla karlarlar.

"Dinin en derindeki toplumsal kkleri" der Lenin, "isi snfnn toplumsal olarak ayaklar altna alnmolmas durumu ve sradan iiye en korkun ve en yabanl ikence ile, savalar, depremler, vb. gibi en olaanst

olaylarn ektirdiklerinden bin kat daha zalimcesini her gn, her saat ektiren kapitalizmin gizli gleri karsndakigrnte tmyle aresiz olmas durumudur. Tanrlar korku yaratt. Sermayenin gizli gc karsndaki korku -gizli nk ii ynlarnca nceden grlemez- proletaryann ve kk mlk sahibinin yaamndaki her admdaac ektirmekle gzda veren ve 'apansz 'beklenmedik 'raslantsal' batk, ykm, yoksulluk, fuhu, alktan lmcezalarna arptran bir g... modern dinin kk byledir. (i Partisinin Din Karsndaki Tutumu) Veyalnzca dinin mi, o kahredici gszlk ve anlamszlk duygusunun, hep kendinden daha byk iradeleresnma araynn, toplumsal-politik srelerden geri durma ve ekilmenin, toplumsal sorunlara ilgisizlemenin,herkese gvensizlik ve hereyden kuku duymann (sinizm)... en derindeki toplumsal kk de en genel anlam ylabyledir.

eyleme sreleriBu genel girile birlikte, gndelik dilde 'duyarszlk' ya da 'yabanclama' diye ifade edilen "eyleme"

srelerini aa aa ilerleyeceiz. ncelikle psikolojinin "renilmi aresizlik"; sosyolojinin "rol" kuramlarna

Weberci "kurumsal" yakla

ma k

saca gz ataca

z. Bu kuramlar

n nemli veriler sunmakla birlikte, veri kabulettikleri eylerin kendilerinin aklamaya muhta olduunu gstermeye alacaz. En sonu Marksizmin "metafetiizmi" ya da "eysel bamllk ilikileri" zmlemesini ele alacaz ve bu zmleme temelinde devrimci kitlealmas sorununu tartacaz.


6/29

EYLEM DUYGULARIN PSKOLOJS

Yazmzn ilk blmnde, toplumsal sorunlar karsndaki kaytszlk ya da tavrszlk sorununu ele alrken,idealist ierikli "duyarszlk" ya da "yabanclama" gibi gndelik ifadeler yerine daha byk bir zmleme gcnesahip "eyleme" kavramn kullandk.

eyleme, kabaca, kapitalist sistemi oluturan ve yeniden reten ok ynl ve derin bamllk ilikileriierisindeki insanlarn bir iradesizlik durumudur. nsann, dnyada, yaad toplumda, evresinde, hatta bireysel

yaam

nda olup bitenler kar

s

nda ba

ms

z bir irade koyacak gc kendisinde bulamayarak "seyircilemeye"itilmesidir.Emekilerin sisteme bamll, temeli oluturmakla birlikte, ekonomik- politik (maddi-fiziksel- gce dayal)

bamllkla snrl deildir. ideolojik, kltrel, psikolojik (manevi) bamll da ierir. Bamllk ilikileri, dzeninefendilerince tepeden dayatlmakla kalmaz; emekilerce iselletirilen zdenetim ve koullanma biimlerinde dekendini gsterir.

Maddi retim aralarna sahip olan snf, manevi retim aralarn da elinde tutar ve smrlen ounluudnsel-psikolojik adan da kendine baml klar. Sermayeye ve devletine, sendika aalarna, medyaya, dine,pop starlarna vb. bamllk; yaamn her alannda piyasa ilikilerine ve dzen kurum, otorite ve uzmanlarna;kendinden daha gl grnenlere bamllk, "kiinin kendi yaamnda sz sahibi olmak yerine, bakalarnnonun yaamnn sorumluluunu almasna ve onun yerine kararlar vermesine seyirci kalmak zorunda olmaduygusunu" (Karen Horney, amzn Nevrotik nsan) hep yeniden retir.

"renilmi aresizlik"Emekiler, tekelci kapitalizm, hele ki vahi kriz ve bask koullarnda; gl bir devrimci snf rgtlenmesi

ve hareketinin yokluunda, bir dehet kapanna kslm durumundadrlar. Bir yanda ne olduunu, neredengeldiini tam anlayamadklar ykm, eziyet ve yoksunluklar, dier yanda kendini srekli tehdit altnda vegvencesiz hissetmenin getirdii aresizlik duygusu... ok ynl yoksunlama, bask, tehdit ve krelmeierisinde, tm yaamlar taksitleri ve faturalar demek, elindeki krntlar korumak ve ertesi gne kabilmekkaygsyla geer.

Kukusuz, her emekinin dzene u veya bu dzeyde bir tepkisi ve u veya bu dzeyde yeni bir yaamzlemi vardr, kesinkes vardr, en aresiz grneninde bile mucizevi bir olayn olup hereyin dzelecei gizemlibeklentisinde bu vardr. Fakat daha ocukluklarndan itibaren bagsteren bir caydrlmlklar da vardr. Emeki,yaamnda neyi kendi gnlnce yapmak istese, ya g yetiremedii engel ve kstlamalar ya da akl erdiremediitam tersi sonularla karlar. Emekilerin en temel toplumsal-insani ihtiyalarnn" bile zorbalkla bastrlmaklakalmad, her emekinin de bir tekinin karsna rakip olarak kt, herkesin kendi arzularn gerekletirmekisterken bakalarnn abalarn engelledii ve kendi arzularnn da srekli bakalarnca elmelendii anarik birtoplumda baka trl olmas da beklenemez. Sonuta, emeki bu yaamda beklentilerini asla

gerekletiremeyecei umutsuzluuna saplanmakla kalmaz, her seferinde binbir ac ve krkla yol aan ihtiyave arzularn kendi kendine gemlemeye, bastrmaya koullanr. Psikolojide buna "renilmi aresizlik"denmektedir.

Ezilenlerin yaamnda, daha doumlarndan itibaren eziyet, bask, engellenme, kstlanma, dlanma,sulanma, aalanma, cezalandrlma, tehdit, korku, hayal krkl, aldatlma, ihanet, kullanlma, ele verilme, acve baarszlkla ilgili o kadar ok deneyim vardr ki, ounlukla kendi irade ve yeteneklerine, hatta duygu vedncelerine derin bir inanszlk ve gszlk duygusu gelitirmilerdir. Sinsi, tehditkar, kaypak ve dmancabir dnyada dayanaksz kalmlk duygusu, zellikle kriz koullarnda kronikleen bir ruh hali biiminde emekiyid dnyaya kar bsbtn saknml davranmaya iter. O derin bir gszlk, gvensizlik ve gvencesizliksendromu ierisinde, enerjisinin en byk blmn kendini gvenceye almaya harcayacaktr. O kendinibelirsizlik iinde ve tehdit altnda hissettike tedirginlii artar; tedirginlii arttka, iraded psikolojik savunma(istikrar) mekanizmaIar (zrhlar) devreye girer.

Tehditkar ortama psikolojik uyum mekanizmalarPsikolojik savunma (uyum) mekanizmalarn, ar saldr ve tehdit altnda olan ve buna kar koyacak gc

kendinde bulamayan canllarn kendini "kamufle etmesine ya da arazi olmasna benzetebiliriz. En yaygnsavunma mekanizmalar, tehdit edici gler karsnda boyun eme ve ar bir uysallk gsterme;toplumsal sre ve ortamlardan geri ekilme; kendini duyarszIatrmadr. Hepsinde ortak olan ise, bireyinkendi kiiliini silikletirmesi, kendi gerek insani tepki, duygu, dnce ve arzularn saklamas ya da bastrmas;kendi kendini iradesizletirmesi ve kiiliksizletirmesidir: Dmanna, glye teslim olursam, kendimi sevdirirsembana saldrmaz, Herkes gibi olursam kimse beni incitmez... Herkesin bana dman olduu, kimsenin benianlamad bir ortamda hibireye karmazsam sorun kmaz", Hi kimsenin hibireyi umursad yok, aleminenayisi ben miyim, ac ekip kendimi ypratp duruyorum. Ve tabi: .Ben tek bama ne yapabilirim ki!

yle ki pek ok emeki aslnda hi de olmad kadar cahil, aptal, aciz ve kaytsz grnr; hatta mrboyunca "acizi ve kaytsz" oynar; mcadeleyle pek ok eyin deitirilebileceini pekala bildii halde, abartlacizlik, zayflk, umutsuzluk vurgularnda bulunur. rgtsz emekinin kendini aresiz grmesi doaldr. Fakatsrarla bunun ne karlmas ve size bunu kantlamaya almalar da bir kamuflaj ilevi grr. nk, sisteminpotansiyel sulu olarak grd ve byle bir psikoloji iinde ekillenen emeki, kapal devre rutin yaantsnn

dna kt, gerek snfsal-insani tepkilerini ortaya koyduu anda, tpk kabuundan syrlm bir kaplumbaagibi ak hedef haline gelecei, tm dnyann bir anda zerine ullanp onu paralayaca gibi bir saplantierisindedir.


7/29

KetlenmeOrtalama emeki, cretli klelik ve faist basklarn stne kiiliinde yaplanm korku, kayg, kuruntu ve

saplantlarla, ancak ok dar ve rutin snrlar ierisinde hareket edebilen psikolojik bir ktrm durumundadr.Psikolojik ketlenme, kiinin "rutin-d" eyleri dnme, hissetme ve yapmaya ynelik yetenek yoksunluundanok, "kiinin bu eyleri yapt, hissettii ya da dnd taktirde kendi iinden ykselecek olan kaygduygusundan kamasdr." (Karen Horney, age) rade d bir oto-kontrol; kendi kendini igdsel olaraksnrlandrma refleksidir.

Bu sistemde salt bir sermaye aleti ve istatistik say olarak koullandrlan ou emekinin, bunungereklerinin dnda birey yapmas istendiinde, hatta dndnde kapld kayg nbetleri iyi gzlenmelidir.Bunun illa devrimci bir eylem, hatta sendikal rgtllk giriimi bile olmas gerekmez. rnein, lise mezunu olan,dncelerini ifade etme ve yazma sorunu olmayan ou iinin (hatta devrimcinin) bir toplulukta konumayapmas ya da bir ey yazmas istendiinde karlarz bu ketlenmeyle. Byle bir eyi yapacak olmanndncesi bile ou emekiyi sknt basmasna yeter! Yapamayacaklarndan deil, hadleri olmadnainandrldklar her faaliyet, kiide normalin 2-3 kat bir gerilim, bitkinlik ve zorlanma duygusu yaratr. Arabasrmeyi yeni renen kiinin, bir yandan kaza yapma korkusuyla tm gcyle frene basarken, dier yandan titrekbiimde gaz pedalna basarak arabay ilerletme abasna benzer.

Ketlenmi insan kendi iinden geenlerini yapma, kendini ortaya koyma, iradi, bir tav r gsterme,arzularn dile getirme, insanlarla iliki kurma, farkl ve yeni bireyler yapma, beceriler gelitirme gibi enbasit toplumsal-insani etkinlikler konusunda bile bunlarn iinde dourabilecei baarsz olma korkusuve sululuk duygusundan kanma refleksiyle vazgeme, erteleme, kendi haline brakma, umursamamagibi tutumlara ynelir. Kendi yaamnda dair nemli kararlar alma, kendine zg bir gr sahibi olma,irade gsterme gibi konularda ciddi i zorlanmlarla kars karsyadr ve ounlukla sanki bana gelenler

onu ilgilendirmiyormu, herey dardan geliiyormu, onun yapacak bireyi yokmu gibi srklenmeiindedir.

O yalnzca dzenin efendilerinin ve rekabeti-anarik toplumsal ilikilerin gerek tehditleri karsnda deil,bunlarn insanin i dnyasnda hastalkl biimde yeniden retilmesinden baka bir ey olmayan kayg vekuruntular karsnda da srekli tetiktedir ve savunma konumundadr. indeki kayglar bytecek her trl duygu,dnce ve ortamdan kanmaya alr. yle ki, kiinin i dnyasnda byyen kayglar, bir yerden sonra gerek(d) kaynaklarndan koparak durmadan kendini yeniden reten bir otomatizm kazanr. Kii tamamen savunmaszkald kayglarn yattrabilmek iin, bunun d-dnyadaki gerek kaynaklarn algd brakr. Bylecebilindna itilmi arzu ve nefretlerini ve bunlarn gerek kaynaklarn alglayamaz hale gelebilir. rneinpatronuna, devlet yneticilerine, sendika aasna duyduu nefret lsnde korkular ve kayglar da (sululukduygusu vb.) byr ve bilin d bir refleksle bunlarla hi bir sorun yaamyormu gibi davranmaya hatta yalakalketmeye ynelebilir. Dzene kayg verici nefret duygusunu, kaygdan kanmak iin yine bilin d bir savunmamekanizmasyla tam tersi bir yne, dzen kartlarna yneltebilir. Ya da kayg douran insani duygularnbilinsizce bastrp, hi bir insani heyecan, tepkisi, arzusu, hevesi yokmu gibi davranabilir.

Tekelci kapitalizm insan

n

n bu ve benzeri koullu psikolojik refleksleri, d

ar

dan bak

ld

nda "duyars

zl

k,kaytszlk" vb. gibi grnebilir. Oysa Marks'n sk sk vurgulad gibi "z ve grn bir olsayd bilime gerekkalmazd." Kaytszlk gibi grnen tutum, gerekte ise kiinin kayglarn yattrmak iin bilinli veya bilin d birotomatizm kazanm refleksle bavurduu psikolojik savunma mekanizmasndan baka birey deildir. Gerekduygu ve dncelerini rtp-basklayarak bilince kmasn engelleyen ve kayglar bydke kalnlaan birkiilik zrhdr. yle ki nevrotik (zorlanml) kiilik, dzene tepki ve fkesi ne kadar artarsa, o kadar kay tszgrnebilir...

Psikolojik bamllkBirbirini srekli besleyip byterek yeniden reten d tehditle isel kayg ve korkular kiiyi normal insani

yeteneklerinin dahi pek kk bir blmn kullanabilen psikolojik bir ktrm haline getirir. Bu da ki inin kendinigerekte olduundan ok daha aresiz ve kapana kslm hissetmesine, zayfln bilinsizce abartmasna, dahabyk g ve iradelerin onay ve yardm olmadan adm atacak mecali kendinde bulamamasna yol aar.

Tabii bunu, emekilerin ocukluklarndan itibaren kiiliklerinde ekillenmi ynetilme alkanlyla birlikte

dnmek gerekir. inden getii, aile, okul, askerlik, iyeri, sendika gibi kurumlarda hep nnde hazr olarakbulduu, etkide bulunup deitiremeyeceine inand, kendi iradesinden bamsz belli bir ileyi biimine,bakalarnn onun sorumluluunu almasna, neyi ne kadar ve nasl yapp, neyi yapmayacann bakalarncabelirlenmesine altrlr. "Yukardakilerin" istediinden farkl bir tarzda hareket ettiinde herhangi bir ceza veyaptrtma uramayacan bilse bile, ezici bir zgvensizlik, deersizlik ve yetersizlik duygular ile ekillenmiotokontrol mekanizmalar, diyelim ki bir futbol ma zerine bamsz yorum yapmasna dahi zorlukla izin verir. Oancak ynetici otorite ve uzmanlarn gdmledii yorumlar papaan gibi, ama kendi fikri sanarak, tekrarlarkenkendini gven ve huzur iinde hissedecek, kendini onaylatarak "aileden biri" olabilecektir!

Tam da bu gszlk ve sululuk duygusu, ceza ve d lanma korkusu, zgvensizlik vb. nedeniyle,amzn kaygl kiilii, "kamuoyu" denen eye bakalarndan ok daha fazla bamldr. O kitle iinde kendinisradanlatrarak kamufle ettiinden, yapp edecei her eyde nce otoritelerin, kamuoyunun, evredekilerintepkilerini kollayacak, bunlarda ters tepki, ayplanma hatta basite ierleme yaratacan dnd her trldavrantan kanacak, bu trden duygu ve dncelerini bile ifade etmemeye, bastrmaya koullanacaktr. Kendien basit ykmllk ve sorumluluklar konusundaki giriimi hep bakalarndan bekleyecek, her zaman aresiz

yapamam-edememlerle zorluklara meydan okumaktan kanacak, kendinden daha gl olanlarn vebakalarnn gr ve yargsna bamll gerei bakalar uygun ortam salamad srece kln kprdatmayayanamayacaktr: "Halk ayaklanrsa..", "Herkes yrrse..."


8/29

GvensizlikHer trl "huzur ve gven" olanann dna itilmi, her yandan (ve kendi iinden) gelen tehdit ve

dmanlk karsnda kendisini tamamen savunmasz hisseden insann bir noktadan sonra artk herkese ve hereye kar gvensizlikle yaklamas doaldr. Bir ksr dng ierisinde, d dnyann ezici ve boucu tehditkarlsavunmaszlk duygusunu, zgvensizlik de da kar bir gvensizlik ve bastrlm bir dmanlk duygusunusrekli yeniden retir.

Kendini srekli tehdit altnda hisseden rgtsz birey, zaten tm enerjisini kendini gvenceye almayaharcamakta ekilebilecei en son toplumsal ve psikolojik noktaya kadar geri ekilmekte, i gerilimini toplumsalolaylardan ve insanlardan uzak durarak yattrmaya, psikolojik dengesini toplumsal etkileimini minimum dzeyeindirerek korumaya almaktadr. Bu durumda insanlarn arkadalk ilikilerini bir- iki es dosta kadar daralttklar,bunun dndaki herkese muazzam bir gvensizlik hatta dmanlkla davrandklar grlebilir. nk her "detken", en alt dzeyde kurulabilmi bu psikolojik dengeyi bozmaya, yasamdan korkuyla geri ekilmibireyin enson savunma mevzilerini de datma "tehdidi" olarak alglanacaktr.

Herkesin herkese kar bu korku ve gvensizlii, rekabet ve dmanlk hissi, bir toplumsal-politik kaytszlktutumuyla maskelenir. Da kapanan, kapal devre birka iliki ya da kk grup yapsna kadar ekilen, kendikayglarn alkol ya da TV, futbol vb. ile uyuturan, kiiliini silikletiren birey bir yandan yaamnn bu "gnll"tekdzeliinden mthi rahatsz olsa da bu kk dnyasnda salayabildii yapay "huzur ve gven ortam"nn(hcre tipi yaamn) her bozulma olaslna kar da delice bir diren sergiler. Bu rnein uzun yllar hcredekalm bir tutsan ya da ev ve bir iki komu dnda "gn yz grmemi" bir ev kadnnn, sokaa ktndaduyduu rknt ve tedirginlie, iletiim kurma zorluuna, savunmaszlk duygusuna benzer. Herkes ve hereykendini savunmasz hisseden bireyi, her an kullanmaya, aldatmaya, kazklamaya, incitmeye, zor durumdabrakmaya hazr bir tehdit unsuru, "potansiyel bir dman" olarak alglanr. Bu da bir yerde emekinin

ocukluundan itibaren iine sokulduu "potansiyel sulu" psikolojinin emeki tarafndan kendi dnayanstlmasdr.

Byle bir insan, devrimcilerin iletiim kurma abalarna ve arlarna gerekte eilim ve sempati duyduuhalde, dmanca ya da tam bir kaytszlkla davranabilir. Gerek duygu ve dnceleri farkl olduu halde zelliklebakalarnn yannda sendika aalarn, medyann vb. azndan konuabilir. Genel kabul gren tutumlardndaki duygu ve dncelerini yakn ve gven verici bir iliki kuruncaya dek sakl tutabilir.

Amorf (bulank, mulak) "kitle kiilii"nin bakalarnn, zellikle de bamllk ilikisi iinde olduubakalarnn tutum ve yarglarna bamll da gvensizlikte etkili olur. O, ne sylendiine ve yapldna deil,kimin sylediine ve yaptna nem vermeye eilimlidir. Yapacann toplumsal-insani vb. anlam ve ieriindenok buna kimin ne diyeceini, vg m yergi mi alacan hesaba katar.

Siz iiye dnyann en doru ve anlaml, onun da kafasna yatan eyini syleyin; birinin kp sizinkiiliiniz hakknda kuku uyandrc bir eyler sylemesi (rnein ''eli ekmek tutmam talebe", "iilerikandrmaya, kullanmaya alanlar..." vb.) sizden uzak durmalarna yol aabilir. Zaten sylediklerinizden okkiiliinizi tartacaklar, daha nceki deneyimlerinden ok sayda gvensizlik dile getirecekler, g, otorite, itenlik

ve gvenirlik arayacaklard

r.Bu tr bir ilikiyi gelitirebilmek iin emekiye genel geereyler sylemek ve bireyler belletmekten ok,sabrl biimde tm kayg ve gvensizliklerini dile getirmesini salamak ve ikna edici yantlar verebilmek gerekir.Tabii bir de emekinin iinde olduu tm maddi manevi, kurumsal-kiisel bamllk ilikilerin zmIemek. Yoksa,onun bamllk iinde olduu bir kiinin syledii en sama eyin bizim sylediimiz en anlaml eyden nasldaha etkili olduunu anlayamaz, bunu iinin kiiliine mal edip ilikiyi kendimiz itmi oluruz.

' dnya'daki snf savamPsikoloji, burada bazlarna ok kabaca deinebildiimiz, bireylerin genel ve isel hareket (duygu, dnce,

davran) yasalarn zmlemeye alan bir bilim daldr; burjuva psikolojisinin bol speklatif ve idealist-bireycisamalklar bir yana braklrsa, bu konuda nemli veriler sunar. Marksist bir perspektiften bu verilerdeerlendirildiinde en nemli bulgusu da snfl bir toplumda, snf savamnn yalnz insanlar arasnda deil aynizamanda her bir (ezilen) insanin iinde, i dnyasnda srddr. Her emeki, i dnyasnda iie gemibiimde elikili ve atmal bir karakter tar, bir yandan zmsedii dzen otorite, deer, kural ve normlar, dier

yandan snfsal konumunun zorlad arzu ve istekler, zlemler. Kriz koullarnda emeki byyen i atmadankaynaklanan i gerilim ve huzursuzluunu kendi bana k noktas bulamad lde, genellikle toplumsalyasamdan geri ekilme, evresini daraltma ya da kaytszlk maskesi taknma biiminde yattrmaya abalar. Buisel sreler bilinmez ya da gzard edilirse, olgucu bir yaklamla herkese "duyarsz" damgas baslabilir.Deneyimsiz bir devrimci, iliki kurmaya alp geri evrildii her emekiye hemen "korkak, geri, duyarsz, ikmaz" damgasn basarken, emekilerin elikili kiilik yapsnn yalnzca bir yanyla, psikolojik savunmamekanizmalar ya da kiilik zrhlaryla muhatap olduunun, bu zrha arpp pskrtldnn farknda olmaz.Oysa kitle rgtlnde sorun bu kiilik zrhlarnn iine nfuz etmek, her emekiyi isel elikilerindenyakalayp dntrmektir. Bu yasalar bilinmezse, brakalm kitle almasn, yolda devrimciler arasndaki ilikilerbile, savunma mekanizmalar (kiilik zrhlar) arasnda ksr dng biiminde birbirini iteleyen, ksa devre yapan,ilikiler biimini alabilir. Bu durumda ou devrimci gibi neden emekilerin de kurumsal ve toplumsal ortamlardafarkl, kendi balarna kaldklarnda farkl davrandklar, anlalmaz.

Psikoloji, kukusuz, bireyin isel hareket srelerinde younlarken toplumsal etkenleri ancak bir fonolarak gz nnde bulundurduu iin, snrl bulgulara ulaabilmitir. "Duyarszlk" zmlemesini ilerletebilmek

iin psikolojinin veri kabul ettii, "tehditkar ve eyletirici" toplumsal koullarn, temeli oluturan ekonomik ve politikbamllk ilikilerinin zmlenebilmesi gerekir.


9/29

PARA NSANIN PARALANMILKLER:BLM

Sosyolojinin "rol" kuram, kapitalizmin tekelci aamaya geiinin karakteristik olgularndan taylorist "aklc i

ynetimi", standartlam kitle retimi ve tketimi ile tekelci brokratik ilevselciliin damgasn tar. Taylorist-fordist emek disiplini, retim srecini her trl znel etkenden (zellikle de iinin bilin ve iradesinden, yetenekve becerilerinden, direncinden) bamszlatrmay, hedefler. inin, emek sreci zerindeki alk disiplini vepatron krbacna, bir de tek tek isilerin becerilerinden tamamen bamszlam makinalarn ve ncedenbelirlenmi iin, ii zerindeki kat denetimini bindirir.

Rollere hapsedilen toplumSosyolojide '70'li yllara kadar egemenliini srdren rol kuram, bir yerde taylorist/fordist emek disiplini

modelinin hemen tm toplumsal ilikilere de yaylmasnn bir gstergesidir. Rol kuramnn kendisi de fordizmin,retim sreci tesinde toplumsal ilikiler btnne uyarlanmasdr.

Buna gre nasl ki tek tek iiler, artk retim srecinin zneleri olmaktan karak, azami retkenlik vedolaysyla smr iin i-zaman etdyle nceden sk skya belirlenmi hareketleri yapan ve istendii zamandeitirilebilen basit aralar grnmne indirgenmise, tekelci sistemin de bir btn olarak azami verimlilikiinde ileyebilmesi iin insanlar irade ve znellikten tamamen bamszlam ve tekdzelemitoplumsal ilikilerin basit aralarna indirgenmeli ve yle ele alnmaldr. Bu noktada artk, son derecekarmak ve dinamik toplumsal ilikiler, statik ve standart toplumsal ilevlere indirgenecektir.

Ve tpk iinin montaj bandndaki nceden belirlenmi hareketleri gibi rnein annelik,retmenlik, sendikaclk, sanatlk, sporculuk... da insan iradesinin, ihtiya ve arzularnn, beceri vekiiliinin vb. hi ise karmayaca nceden belirlenmi mekanik davran kalplarna indirgenir veyayle ele alnr.

Rol kuramnn, bir makine gibi tasarland toplumda bireyler, standartlam toplumsal ilevleri gren basitaralar durumundadr. Her belli toplumsal ilevi gren insan, bilincine varmadan, o ilev iin nceden belirlenmive standartlam davran kalplarna giriverir. Sosyoloji bu belirlenmeyi, "toplumun beklentileri" ile a klar:Bireylerin birbiriyle girdikleri ilikilerde, zaman iindeki saysz haz ve ac deneyimi sonucunda optimum davrankalplar ortaya karak toplumsal standart haline gelir ve her belli toplumsal ilikide taraflarn uymas gerekenyasa, kural, alkanlk, adet, norm, deer yargs vb. biiminde idealletirilir. Birey toplumsal yaptrmlar sonuolduu kadar, toplumsal vasati idealletiren "norm etkisi" ile de bu davran kalplarna uyarlanverir: ideal evkadn, ideal renci, ideal ii, vb...

Birey, diyelim ki, bir erkek, koca, baba, isi, sendika yesi, Trk, Mslman vb. ise, bu her bir "ilevi" iinnceden bilinebilecek davran kalplarn sergileyecek, yani znel eilimleri ne olursa olsun toplum karssndabelli sabit "rolleri" oynayacaktr.

Parampara insanSosyolojinin stat kavram ise, standart roller arasndaki standart ilikiler biiminde tanmlanabilir. Buna

gre "toplum" her farkl "role" greceli bir "deer atfedecektir." Tabii patron-isi, retmen-renci, koca-ev kadnvb. rollerinden birincilere daha yksek "deer verecek", ve bir "roller hiyerarisi" olan toplumda kendininkinden"daha yksek deerli" rollere sayg ve itaat, dk deerli rollerin "canlandrlmasnn" zorunlu gerei olacaktr, vb.vb...

Tabii, sosyoloji olgucu doas gerei, "toplumun" rnein neden bir gen kzdan bir yatan sonra hemenkoca bulmasn, misafirlere ay ikramn kabin tarafndan yaplmasn, rencinin ders kitabnda yazlanlarsorgulamamasn, iinin patrona ve sendika yneticisine hrmet gsterip itaat etmesini vb. vb. "bekleyeceini"aklayamaz. Zaten byle bir kaygs da yoktur. O her trl toplumsal ilikiyi tekelci sistemin verimlilii asndanele alrken, mevcut tekelci retim ilikilerinin dayanlmaz sonularna "olmas gereken zaten olandr" diye bir itutarllk ve haklilik yaptrmaya abalar. Weber'in "kapitalizmin ruhu" dedii, insanlara hibir sz ve inisiyatif,yaratclk, gelime olana brakmayan brokratik ilevsellik, para insann, parampara insan olmas,ruhsuzluun ta kendisi olsa da!

Rol kuramna gre, snf atmas filan da yoktur, "rol atmas" vardr. atanlar insanlar deil,canlandrdklar rollerdir! Diyelim ki bireyin isi rolnn optimum gerekleriyle, "aile reisi" roInn (ailesinin geiminisalamak vb.) optimum gerekleri atnca ne olacaktr? alan kadn rolyle evcil klelik rol atnca neolacaktr? Rollerin atmasndan yeni roller doacak ya da "toplum" baz rollerden beklentilerini deitirecektir!Ama bu da insanlar tarafndan yaratlan ama insanlar ynetmeye balayan "rollerin", yine insanlar tarafndandeitirilebileceinin rtk kabul ve "rolleri" deimez varsayan kuramn kdr. nk o, "toplumun rolbeklentileri"nden ok, tekelci burjuvazinin uzlamaz elikilerle ykl karmak sosyo-ekonomik sreleri vezellikle de smrd snf ve bireylerin tm davranlarnn nceden hesaplayp mutlak olarak kontrol altndatutma, istedii kalba dkme "beklentisi"nin rn ve iflasdr!

"majlar imparatorluu"Rol kuram ilk biimiyle terkedilmi olsa da "gelitirilmi" trevIeriyle sosyolojinin ana damarlarndan birini

oluturmay srdrmektedir. Yapsalcl, antropolojiyi etkiledii gibi Marksizmden daha fazla otlanarak. "Gsteri


10/29

toplumu" kuramna (Guy Debord), en sonu post modernist ultra subjektivist imaj kuramlarna (Baudrillard vb.)evrilmitir. Buna gre gerekliin imaj, gerekliin kendisini teslim almtr. Gerekliin kendisi insanlar tarafndankavranamaz hale gelmitir. Dnya herkesin birbirine kar rol yapt ve "gibi grnd" devasa bir tiyatrosahnesinde, artk tek merkezlileen bir imajlar imparatorluuna dnmtr.

Bireyler, herkesi verili rollere ya da imajlara uyarlayp, toplumsal olaylar ve hatta kendi davranlarkarsnda seyirci konumuna iten "modern edilgenlik imparatorluu"nun birer oyuncusu haline gelmekte byle birtoplumda bir para dikkate alnmak istiyorsa, her trl insani ihtiya ve arzularn da bastrp kendine dsen rollerioynamak durumunda kalmaktadr, vb. Bu noktada rol kuraminin, eitli mekanik materyalist kuramlarn (bireylerin

kendi iradelerinden ba

ms

z, hatta kar

t olarak, "yap

lam

" rollerin ta

y

c

s

haline geldiini sylerAlthusser;Therborn, bireylerin toplumda kendi hedeflerini izlemeye muktedir olmadndan yola karak, sonular olduklarverili toplumsal ilikilerin edilgen tayclar, olabildiklerini syler; Weber iinse insan, zaten belirli amalaraulamak iin kullanlacak aralar olarak, aklc ilkelerle ynetilen insan kaynaklarndan ibarettir, vb), FrankfurtOkulu'nun "bilin endstrisi" kuram vb. ile paralellii de aktr. Hepsinde ortak olan, bireylerin kendiiradelerinden bamsz isleyen bir takm glerin piyonu haline geldiine iaret etmeleridir.

Rol kuram ve eitli trevleri snf savamn geri plana iterek karamsarl yaygnlatrma rolnstlenerek, ezilen snflarn deil, mekaniklemi bir toplum tarafndan ezilen bireyin kuramn yapmaktadrlar.Ya toplumsal ilikilerdeki ruhsuzlama ve mekaniklemeyi, sistemin ilevsellii asndan yceltmekte ya dabunun karsnda bireyin "biricikliini znelliini, snrsz bir subjektivizmi yceltmektedirler. nk hepsi insannruhsuzlamasn, duygusuzlamasn, kaytszlamasn vb. gerek retim ilikilerinin bir sonucu olarakzmleyecek yerde, bu ilikilerin kendi gereklik ve btnlnden, snfsallndan vb. kopmu biimde tek tekbireylere grn, bireyin bilincine yansy biimini kuramlatrmaktadrlar. Aslnda tm bu kuramlar, klasikHegelci yabanclama kuramnn deiik trevlerinden ibarettirler. Hepsi deiik aklamalar getirmeye alsa datemel soru zlmemi olarak kalr: nsann kendi emek rnleri, emek etkinlii, davranlar, dnceleri,duygular vb. nasl insandan bamsz bir varlk kazanarak (rnein dinde olduu gibi) onu kontrol altna alr vegdmlerler?

eylemeRol kuramn ve eitli trevlerini, Marksist-Leninist bir perspektiften eletirmek hi zor deildir. Ancak bunu

yaparken, onlarn verili gereklii ters yz edilmi biimiyle ve dorudan ya da dolayl olarak hakllatrmakkaygsyla da olsa, bir yanyla dile getirmek zorunda kalmalar gzden karlmamaldr. nk tm bu kuramlardaortak olan, tekelci kapitalist retim ilikilerinin deil, bunlarn tek tek ezilen bireylerin bilincine yansy biiminin,yani bireylere grnnn temel alnmasdr.

Bu adan bakldnda, rol kuram, bir toplumda kapitalist retim tarz ve ilikileri gelitike, yalnzca emeksrecinde deil, tm toplumsal ilikilerdeki ruhsuzlamann, duyarszlamann, mekaniklemenin, tek kelimeyleeylemenin de derinlemesinin itirafdr. Ve unlara iaret eder:

Byle bir toplumda, insanlar aras ilikilereyler ya da "roller" arasa ilikiler gibi grnr. nk iblm

ve meta retimi ve ilikileri gelitike, dolaysz insan ilikileri zayflayacak, insanlar birbirlerinin karsnadolayszca insan olarak deil, u veya bu belli uzmanln (sosyolojik terminolojiyle "roln"; rnein otomobiltamircisi, doktor, anne, sanat, garson vb.) temsilcisi ve ayni anlama gelmek zere belli metalarn alcs vesatcs olarak kacaktr.

"Kitleler birbirlerini artk yalnzca uzmanlam ortamlar iindeki paralar olarak tanmlamaktadrlar:Arabay tamir eden adam, yemei nne getiren kz, sat eleman, gn boyunca okulda ocuunuza gz kulakolan kadn... Rutinlere gmlm olan bu kiiler... az ya da ok daraltlm yaamlarn aamamaktadr. Bu kiiler,toplumlarnn yaps ve bunun iinde birer kamu olarak rolleri hakknda bir fikir edinemezler." (C. Wright Mills,ktidar sekinleri)

Bu noktada sosyolojinin tm yapt Marksizmin iblm konusunda ortaya koyduklarn, "rol" ad altndayinelemekten ibarettir: "Meslekler iblm nedeniyle (insanlardan ve birbirlerinden) bamsz varlk kazanrlar;herkes kendi urana tek gerek olarak bakar. Tam da uralarnn (meta) doas, onlar kendi uralarylagereklik arasndaki balantyla ilgili yanlsamalara daha kolay dmelerine neden olur. Onlarn bilinlerinde,hukukta, politikada vb. (insanlar aras ) ilikiler kavramlar (aras ilikiler, ya da "eyler", "roller", kurallar, yasalararas ilikiler) haline gelirler; bu (bamllk) ilikilerin dna kamadklar iin, bu ilikilerin kavramlar, (meslek,yasa, adet, tre, deer yargs vb.) kendi zihinlerinde sabit kavramlar haline gelirler." (Marks, Engels, Almandeolojisi, parantezler bize ait)

Topluma yararlln imhasBundan anlalmas gereken udur: iblm ne kadar geliirse, insanlar aras ilikiler o kadar piyasa

dolayml hale gelir. (Tersi de dorudur, meta retimi ve ilikileri ne kadar geliirse iblm de o kadar derinleir.)Kapitalist iblm zaten insani en fazla bir ka ite uzmanlatrarak, para insan, giderek parampara insanhaline getirir, ancak bu belli birka i iin gerekli yetenek ve becerilerini, kiilik zelliklerini harekete geirerek,insann dier tm potansiyel niteliklerini kreltir, yok eder.

nsanlar aras her trl ilikinin piyasa dolayml hale gelmesi ise, metalamann doas gerei, hereyinsomut niteliklerinden (kullanm deeri) soyularak, basite soyut emek niceliklerine indirgenmesi demektir.rnein, vasfsz bir iinin u kadar saatlik emei=bir doktorun u kadar saatlik emei=bir retmenin u kadarsaatlik emei=bir dz isinin su kadar saatlik emei vb. Buradan da kolayca grlebilecei gibi, meta retimi ve

ilikileri gelitike, metalam emein soyut deiim deeri nicelii, somut, topluma yararllk niteliini bastrr veher eyi insani yarar, ihtiya, duygu, duyarlk, dnce ieriinden boaltarak tamamen ruhsuzlam emek-zaman, para hesaplar asndan birbirine eitlenebilir klar. yleyse, insanlarn birbirleriyle ilikileri ne kadarpiyasa dolayml hale gelirse, insanlar birbirine, birbirinin insani niteliklerine, duygularna, ihtiyalarna vd.


11/29

o kadar kaytszlaacak, en yaknndaki insanlara bile farknda bile olmadan, belli bir meslein temsilcisi,su kadar emek-zaman niceliinin taycs, yani arac gzyle bakacaktr. Brakalm domates aldnzpazarcy, retmen-renci, kar-koca, anne-ocuk, sanat-sanatsever, hekim-hasta vb. gibi en ok insaniduyarllk ve erdem ykl olmas beklenen insan ilikileri bile giderek tam bir ruhsuzlamaya ve mekaniklemeyeindirgenecektir.

rnein burjuva evlilik kurumunda, kadn ve erkek ilk tutkulu sevgi ilikisi tketildikten sonra, artkbirbirlerine bir takm uzmanlk ilevlerini yerine getiren iki yabanc gibi grnrler. Erkek kadn ev hizmetleriniyerine getiren kii, kadn erkee geimini salayan kii olarak bakar. Kadn kendisini su veya bu lde ezen

kocas

n

sevmedii, belki de nefret ettii halde, iyi es "roln" oynamay

srdrr. Evin iinde iki dman gibiolsalar bile ounlukla bakalar karsnda "iyi aile" rol oynamay srdrrler. Bunda ekonomik ve siyasibasklanma kadar, byk lde egemenlerin istekleri dorultusunda ekillenen toplumsal gelenek, adet, normvb.nin etkisi vardr.

blmnn insanlar birbirine kaytszlatrc, yabanclatrc etkisini, evlilik kurumu zelinderneklemeyi srdrrsek, bu kurumun da temelinde son derece kat ve amansz bir iblmnn, cinsler arasiblmnn yattn grrz. Erkek ve kadn, daha doumlarndan itibaren, tamamen farkl toplumsal "ilevleri"(eer isterseniz "rolleri") grecek tamamen farkl karakter yaplar gelitirmek zere, tamamen farkl temellerdeyetitirilirler. Daha ocukluundan itibaren ev islerinden uzak tutulan, sofrann basna kurulup yemein en iyiksmnn kendisine verilmesine altrlan erkek, esinden de bunu "bekleyecektir." Dar evre dnda evdenkmayan kadn ise, daha ocukluundan toplumla ban erkek zerinden kurmaya altrlmtr. Bylesinefarkllam ve birbirinden kopuk biimde gelimi emek biimleri, erkek ve kadnn birbirini anlamasn neredeyseolanakszlatrr ve en ateli ak ilikisinin bile ksa srede iki yabancnn rutin ilerine dnmesini kanlmazklar, vb.

Duyarlln kafeslenmesiDaha doumundan itibaren nce snf, cinsiyet, milliyet, din, mezhep, hemehrilik, sonra meslek vb.

ayrmna gre koullanan ezilen insan, "farkl" insanlara, "farkl" ilgi alanlarna, "farkl" duygu, dnce, davranbiimlerine ksacas, toplumun geri kalanna yabanclaarak, bir kafese kapatlm gibidir. Ne bakalarnndavranlarn, ihtiyalarn vb. anlayabilecek ne de kendini bakalarna anlatabilecek btnsel kavraya sahipolabilir.

Bunun bir nedeni, toplumsal iblmnde her uzmanlk alannn, kendi bamsz kural, norm, deler yargs,davran rutini vb. yi gelitirerek dierlerinden tamamen kopuk ve ilgisiz bir grnm kazanmasdr. rnein 4-5yl hukuk eitimi alm ve sonrasnda da gnde 8-10 saatini hukuki islerle geirmi bir avukatn, hemen hereyehukuki bir gzle bakmas, hukukd konulara ise ounlukla ilgisiz kalmas doaldr. Su basit nedenle ki, bakabir yaklam tarzn bilmemektedir! Aa-yukar bilgi ve becerisine sahip olunan uzmanlk alan dndaki sorun veolaylarda ise, kiisel bir deneyim ve snama olana olmadndan egemen ideoloji ve psikolojik sava aygtnnynlendirdii yaklam tarzlarndan kanmas zor olacaktr. nk insanda dnmeyi olanakl klan ilgi duygusu

olduundan ve kapitalist iblmnde tuttuu yer dndaki alanlara ounlukla ilgisiz kaldndan farkl sorun vekonular hakknda nyarglar dnda bamsz dncelere sahip deildir. nk birey, uzmanlk alanlarnndnda sudan km bala dner: Tam bir cahillik ve acizlik yasar. Bu yzden o konunun "uzmanlarnn"azna bakar. rnein, o ana kadar hemen hi ilgi ve bilgi sahibi olmad cezaevleri ya da deprem konusugndeme gelince, "otoritelerden" bilgi arayna girecektir vb Fakat sorun da buradadr: Her "yabanc" konudabir "uzman" emredene ya da onaylayana kadar irade donar.

yle ki, diyelim devrimci tutsaklar konusunda "duyarl" olan insanlarda bile, bu btnsel bir toplumsal-siyasi bilinten ziyade, para-duyarllklar biiminde kendini gstermektedir: Bir avukat hukuki a dan, bir salkemekisi insan sal asndan, bir anne evlat sevgisi ya da acs asndan, bir gazeteci sansasyonel haberdeeri asndan, bir nc isi devrimcilerin snf mcadelesindeki ilevi asndan vb. soruna yaklar.

Bu iblm temelinde para insan, burjuva toplumunda o kadar doal ve kanlmaz kabul edilir ki,rnein bir anne, kendi evladyla ilgili analk duygularnn tesinde, ya da bir avukat hukuki yaklamn tesinetaan, devrimci bir yaklam sergilediinde nce dier anneler ya da avukatlar tarafndan tuhaf ve aykrkarlanr!

Kaderin alarblm ve metalama sonucu, birey kendisini ezen ve srkleyen gerek toplumsal gleri kavrayamaz

ya da bu glerin denetleyemeyecei, kar koyamayaca doal ve kanlmaz gler olduuna inanr.Duyarszln bir etkeni de buradadr; birey u veya bu konuda ok "duyarl" olsa da, verili durumudeitiremeyeceine inanr, bir "kader" gibi grr vb. nk isi ve emekilerin kendi rn ve emekleriyle olanilikisi de piyasa dolayml olduundan, her trl toplumsal iliki de metalar, soyutlamalar, yasalar, "roller" vb.arasnda ama insanlarn hibir katks olmadan, insan iradesi ve faaliyetinden bamsz ve kendi kendine alan,dokunulmaz ve deitirilemez doa yasalarn ileyii gibi grnr.

SeyircilemeEn sonu sermaye younlamas ve merkezilemesi, kapitalist iblmnn hi durmadan ayrntlanmas

ve her trl dolaysz insan rn, faaliyeti ve ilikisinin metalaarak piyasa dolayml hale gelmesi, (yani yaratlan

birey olmaktan kp satn alnacak, dei toku edilecek birey olmas, duygular vb. dahil) en sonu yle birnoktaya gelir ki, bireyler kendi ihtiyalarn karlamada bir ara olarak algladklar toplumsal ilikilerde, brakalmbakalarnn ihtiya ve sorunlarna ilgi ve duyarllk gstermeyi, birbirlerini anlayamaz hale gelirler. Eerdenilebilirse, belli bir takm n belirlenimli ve son derece ksmi duygu, dnce ve davran rutinleri


12/29

dnda, toplumsal sreler karmaas bireylerin "kapsama alan" dnda kalr. retim sreci veilikilerindeki, ancak hazr duygu-dnce paketlerinin tketimiyle ikame edilmeye allan, ruhsuzlama verutinleme yle bir noktaya gelir ki, emperyalist lkelerde ld gibi aile, dostluk ilikileri bile ancak psikiyatristdanmanlarn yardm ve telkiniyle srdrlebilir hale gelir. nsanlar aras ilikilerden riyakarlk ve sahtelik akar.

Burjuva politikac halknn iyilii iin alyormu gibi yapar. Halk da ona inanrm gibi yapar. Kadn belkide nefret ettii eini seviyormu, koca da aldatt eine pek balym gibi yapar. Sendika aas iilerin haklarnsavunuyormu, ii de "gerekirse" eylem yapacakm gibi yapar. i bir ikenceden baka birey olmayan iindecanla bala alyormu, renci samalktan ibaret grd dersi can kulayla dinliyormu, esnemesini g

bast

ran ark

c

ark

s

n

sylerken pek duygulanm

gibi yapar. Tm bunlarda ilgin olan, insanlar

n, t

pk

retim,srecinde "kendi kendinin dnda kalan para ii" gibi, kendi iradesinden bamsz ve kat hale gelendavranlar karsnda seyirci hale gelmesi, bir yerden sonra kendi kendine kar da "rol yapma ya"balamas; yani "roln" iselletirmesi,, doallatrmasdr. nk bu seyircileme srecinde, kii kendikendisi karsnda da seyircileir; kendine "otoritelerin" (ocuk ebeveynlerinin. renci retmenin, ii, efinin vesendika yneticisinin, vatanda devletin vb.) gzyle bakmaya, artlanr.

Ve irketlerin, devletin, toplumun "etkin isleyii", "ilevsel olmayan her trl duygu, davran, dnceninayklanmas" adna yaam ylesine ruhsuzlar, donuklar ve mekanikleir ki, ortada itenlik, girikenlik, gven,zveri vb. adna eer hi deilse pek az ey kalr.

Kapitalizm iinin insan olduunu kefediyor!Fakat, insanlarn bu eyletirilmesi, yani iradesizlik ve seyircileme durumu, tpk belli bir noktay asan

Enflasyon gibi, bir yerden sonra sistemin kendisini vurmaya baslar. alma ve bir btn olarak yaamnbouculuu ve ruhsuzluu, emekilerin gznde her eyi anlamszlatrr; direnme dinamiklerini gelitirmedii

durumda bile, her eye bos vermeye, umursamamaya, kamusal yasamdan tamamen ekilmeye iter. Zaten,emekinin her trl insanilikten arndrlarak emek retkenliinin artrlmas gibi, her trl dzen kurumunun daruhsuzlatrlarak etkinliinin artrlmasnda bir snra gelinmitir. Kaytszlk, ruhsuzluk, bovermilik, nihilizm,iletiimsizlik, psikolojik rahatszlklar, kronik hzn ve keder, anlamszlk, siliklik, bitkinlik, zihin perianl en basiteyleri kavrayamama, gvensizlik ve kukucuIuk, alkol ve uyuturucu kullanm vb. gibi "yabanclama" eleri onoktaya varmtr ki, sermayenin azami kar etkinliinde, bal bana bir engel olmaya balamtr.

Bu noktada bir ultra-znelcilik olarak postmodernizm ucubesinin (ki liberal anarizmin modernversiyonudur) rasyonalizme (bireyi aralatran ilevselcilik) szde tepki olarak dogmas gibi, empati, duygusalzeka, nro-linguistik programlama, irket kltr, takm almas, kalite emberleri gibi insanin duygusal, znel,toplumsal, kltrel varlna nem verirmi gibi grnen yeni gdmleme tekniklerin ortal kaplamas rastlantdeildir.


13/29

EGEMEN TOPLUMSAL KURUMLAR

Tekelci kapitalist toplumda, ezilen insanlar toplumsal sreler karssnda iradesizletiren ve seyirci klan"eysel bamllk ilikilerini" kabaca gzden geirmeye toplumsal kurumlar cephesinden devam ediyoruz.

"Materyalist tarih anlayna gre"der Engels, "tarihte, egemen etken, sonunda maddi yaamn retimi veyeniden retimidir. Ama bu retim ikili bir zle sahiptir. Bir yandan yaam aralarnn, beslenmeye, giyinmeye,barnmaya yarayan nesnelerin, ve bunlarn gerektirdii aletlerin retimi; br yandan bizzat insanlarn retimi,

trn remesi. Belirli bir tarihsel dnem ve belirli lkedeki insanlarn iinde yaadklar toplumsal kurumlar, biryandan emein, br yandan da ailenin erimi bulunduu gelime aamas tarafndan belirlenir."(Ailenin, zelMlkiyetin ve Devletin Kkeni) Kapitalist toplumda insanlar, aileden balayarak mrleri boyunca uzmanlamtoplumsal kurumlar ierisinde "ilenerek", belli bir snf, cinsiyet, din, rk, din, ulus, vb. bireyi olarak belirlenimkazanrlar.

nsanlar kurumlar yoluyla retilen ve yeniden retilen (ilenen) rnlere benzetirken, Marks'n eitimkurumlar zerine sylediklerine dayanyoruz: "Burada retmen retici, rn ise rencilerdir." (Kapital, 2. cilt)Ki, insanin ounlukla bilincine varamadan bir rn gibi "ilenerek", belli duygu-dnce-davran zellikleriedinmesi tm toplumsal kurumlarn ortak zelliidir.

Bireyin kurumlara ve kurumlarda "tutulmas"Birey, kurumlar yoluyla belirlenimli davrana sahip olur. Bireyin davranlarnn kurumlar yoluyla

belirlenmesi, onun kurumlar yoluyla toplumsallamasdr.Tek tek insanlarn ihtiya ve amalar, kurumlar yoluyla ortaklar. Ve ayni anlama gelmek zere:

Ekonomik-toplumsal gereklilikler ounlukla kurumlar araclyla bireysel zorunluluk haline gelir. Bireylerihtiyalarn, kurumlar yoluyla giderebilir ya da ifade edebilirler fakat bu ihtiyalarn karlanma biimi ve kendisi(neyi ihtiya grp, neyi grmeyecei) de kurumlar yoluyla edinilir.

Tmden kurumlar d; yani tmden belirlenimsiz, bana buyruk ve kendinden menkul bir birey yoktur.Varsa bile birey saylmaz! Birey ancak kurumlar ierisinde ya da kurumlar araclyla, teki bireyler asndan azok belirlenimli (nceden kestirilebilir) davranlara sahip olur. Snfl toplumlarda, hele ki tekelci kapitalizmdebireyler aras ilikilerin raslantsal ve atmal (snfsal ve bireysel) karakteri, kurumlar ierisinde ve kurumlararaclyla bir disiplin, sreklilik ve "dzenlilik" kazanabilir. Dolaysyla egemen kurumsal yaplar, egemenretim tarz ve ilikilerinin az ok dzenlilik (sabitlik) kazanm sonular olmakla kalmaz; benzer ilikibiimlerinin hi durmadan yeniden retilmesini salar.

Tabii egemen toplumsal kurumlarn insanlar aras ilikilere bir dzen kazandrmasndan, kolun yen iindekrlma dzenini anlamak gerekir! rnein ibirliki sendikalar, ii snfnn burjuvazi tarafndan "dzenli vemeru" biimde smrlmesinin; aile, kadnn erkek tarafndan "dzenli ve meru" biimde ezilmesininkurumudurlar ayn zamanda!

imdilik devleti bir yana brakrsak, gnmz ezilen bireylerinin bir biimde ve kelimenin her iki anlam yla"tutulduu" toplumsal kurumlarn balcalaryle sralanabilir: Aile, din, medya, okul, sendika, futbol, vb.ki ynl "tutulma" kavram, bireyin iinde yer ald kurumlarla ilikisi asndan fikir vericidir. Toplumsal

kurumlarn k noktasn ve temelini, bireylerin belli ihtiya ve amalar gerekletirmek iin bir araya gelmesi veel birlii yapmas olutursa da, bununla snrl kalmaz. Kurumlar ayn zamanda bireylerin toplumsal kimlik duygusuedindii ve manevi varolularn temellendirdikleri birliklerdir. Her toplumsal kurumda, kurumu oluturan bireylerinkendi baslarna zorlukla dna kabilecekleri ve dndan bakabilecekleri bir manevi iklim (gelenekler, adetler,alkanlklar, ortak inan ve deer yarglar, kalp yarglar, normlar, vb.) oluur. Ve bireylerin davranlarn,dnyann geri kalanyla iliki biimini ve alglarn grece olarak sabitler. yle ki, birey her eye kendisindenbamsz bir varlk kazanm gibi grnen bu manevi iklim ierisinden, yani iinde yerald kurum gzylebakmaya balar. Kurum bir "ey"ken, herey haline gelir.

Tpk bir ocuk iin nasl ailesi hereyse, hereye ailesinin gznden bakyorsa: "yle yaparsam babamkzar, byle yaparsam sevgi kazanrm, babam diyor ki..." Ortalama bir ii iin sendikas, dindar iin tanrs, birrenci iin okulu, bir futbol fanatii iin tuttuu takm neredeyse hereydir. Basit bir aracn tesinde yaam

tarz

d

r, amat

r.Kurum onu oluturan insanlarn gznde dokunulmaz, gizemli, insanst ve insanlarst

bir varlk kazanr.Toplumsal kurumlarn, onu oluturan insanlarn ortak ihtiya ve amalarndan bamszlaan "manevi

varl" o kadar "gerek" ve gldr ki, rnein devrimcileme srecindeki bir ok gen, polisten, cezaevindenekinmedii kadar ailesinden, okuldan atlmaktan ekinir. Ve herhalde, aileleri ve okullarnca devrimciliktencaydrlan ya da devrimcilemesi basklanan genlerin says, devlet tarafndan caydrlanlardan da, mevcutdevrimcilerden de kat kat fazladr.

Aile, okul, din, sendika,... kurumundan kopma noktasna gelen birey bir "benlik" sarsnts yaar; budurumda birey kimlik ve kiiliini yitirmi gibi olur, kendini bolukta ve temelsiz hisseder, dnya banayklacakm sanr. nk kurum "kolektif benlik"tir; insanlar iin gerekte kendi rnleri olan kurumlar,kendi varlklarnn temeli ve nedeniymi gibi grnr. Bireyin iinde yer ald dzen kurumlaryla ilikisi,maddi temelleri olan, fakat derin ve ounlukla kr bir manevi bamllk ilikisidir.

Kr, yani gayri-ihtiyaridir. nk kurumu oluturan bireyler yalnzca dnyann geri kalanna ve birbirlerinedeil; kendilerine de ayn manevi iklim ierisinden bakar; kendi konumlar onlara doal, meru ve kanlmazgrnr; ve kurum iindeki elikiler gmbrtyle patlak vermedike, onlara olmazsa olmaz gibi grnen bu

manevi iklimi kendi balarna yrtp kamazlar.Duyarszln toplumsal kklerinden biri de iste buradadr: Egemen toplumsal kurumlar!


14/29

"Tutulma"nn temelinde "tutunma" vardrBireyin iinde yer ald bu tr kurumlardan ounlukla kendi bana kopamamasnn kukusuz ncelikle

maddi temelleri vardr. En rezil kurum bile bir toplumsal ihtiya zerinde ykselir ve rezilliini bu ihtiyalamerulatrr!Kocas tarafndan ezilen bir kadn, yle kolayca ayrlamaz nk ekonomik (geimini naslsalayacaktr?), sosyo-kltrel (elalem ne gzle bakar?), politik (boanmay zorlatran ve kadn ounluklahaksz karan yazl veya yazsz devlet yasalar) basklar vardr. Fakat bununla kalmaz: Kadnn, evlilik eneitliki hayallerle de balasa, cinsler aras kat iblm ve kadnn (cretsiz emek) toplumsal varl ancak esidolaymyla (cretli emek) gerekleebilmesi (bu yzden kadn kendi emeinin nemini kavrayamaz) nedeniyle biryerde kendiliinden oluan "aile kltr" ierisinde kendi durumunu doal ve meru kabul etmesi vardr!

Ayni ekilde, sendika aasna lanet etse de, bir isi kendi bana zorlukla sendikadan ayrlabilir ya daaaya bas kaldrabilir nk birincisi en kt sendika bile "hi yoktan iyidir!" Ve ikincisi, aann brokratik yetkigcnn yansra bir de, isilerin kendi mcadeleleriyle aldklar haklar, iilere o veriyormu gibi grlmesindenald muazzam manevi gc vardr!

Aynekilde filanca futbol takm taraftarlar, takm maddi ve manevi olarak vareden olduklar halde, tmkerameti bir ka futbolcuda sanrlar. nk takm taraftarl, ezilen ve kendini gsz hisseden emekilere bir"kolektif benlik", bir "biz olma" duygusu verir ve bu kolektif benlik de, feti karakter kazanan bir ka "futbol ilah"yladolaym kazanr!

te bu yzden kurumu oluturan insanlar kurumdaki kendi z emeklerini, katklarn gremez: Ve kendiemeklerinin ortaklamasndan baka birey olmayan kurum, onla"n gzne tlsml, kerameti kendindenmenkul, doast bir g gibi grnr. Tabii, bu g en sonu bir (veya birka) kiide feti karakterkazanarak (putlaarak) geri gelir: Honutsuzluk duyulduu zaman bile ounlukla sessizce boyun eilen, kocaotoritesi, baba otoritesi, retmen otoritesi, sendika aas, patron, imam, vb. Tm bu kurumlar oluturan

insanlara, sanki kurumun gcn oluturan kendi elbirlikleri deilmi de, en sonu bir kiide cisimleen kurumonlarn ihtiyalarn karlyormu gibi grnr. Tpk, iiler patronun sermayesini retmiyor da, patron("iveren"!!) isilere ekmeklerini ltfediyormu grnmesi gibi.

yleyse, insanlarn toplumsal kurumlara ve kurumlarda "tutulmasnn" temelinde "tutunma" (dahaktsnden saknma, tek bana gerekletiremeyecei ihtiyalar, vb.) vardr; fakat tam da bu tutunmadr ki,olan, olmas gereken gstererek "tutulmaya" (idealletirme) dnr. Kurum, belli ihtiyalar ve amalarnortaklaa gerekletirilmesinin arac olmaktan kar, kendi kendinin (ve tabii, yoksa yok olup gitmekten korkaninsanlarn) amac haline gelir. Ve bu, kurumu oluturan insanlar zerinde ylesine bir manevi basklanma yaratrki, 40-50 yalarna geldiklerinde halen uykularnda, anne-baba azar, retmen, snav kabuslar grrler, (ilgintir;insann ryasnda dipsiz uurumlara yuvarlanmas, genellikle iinde yer ald kurumla sorun yaad, kopmanoktasna geldii dnemlerle akr!)

Bu kurum fetiizmidir ve tm kendiliinden (gnll ve bilinli olmayan) kurumlarn kanlmaz dinamiidir.Bu, Marks'n "insanlareyleri yneteceklerine, eyler inalar ynetir" biiminde formle ettii "eysel bamllkilikileri"in kurumlar cephesidir. nsanlar kendi rnleri olan kurumlar yneteceine, (insanlarn kolektif ama ve

abalar

n

n bir soyutlamas

ndan baka birey olmayan) kurumlar insanlar

ynetir!nk, kurum, onu oluturan ve gelitiren saysz insan kuann emeinin anonimleerek, bir takm ilke,kural, deer, gelenek, alkanlklar biiminde yerleiklik kazanmasdr. Anonimlemeden kast, u ilkeyi, bu kuralkimlerin koyduunun, filanca gelenei kimlerin yarattnn artk bilinemez olmasdr. lkeler, kurallar, gelenekler,deerler balangtaki amalarndan kopar: Onlar sadece vardr ve uyulur! Bylece somutlaan ilke, deer,alkanlklara uymann kendisi ama halin gelir. Kurumda birikerek devletii" lde anonimleen toplumsalemek, soyut bir karakter kazanr: yle ki, kurumun imdiki yeleri, kurumda anonimleen ve belli davrankalplar biiminde grece kemikleen bu devasa emek birikimi karsnda, kendi emeklerini anlamsz hissederler.Onlar kurumu yaatmyorlarm da, toplumsal emek birikiminden baka bir "ey" olmayan kurum onlarn hi birabas olmadan kendi kendine hareket ediyormu ve onlarn ihtiyalarn karlyormu gibi grnr. Bylecekendi abalarn da kurumdan bilirler. Kurumu deitirilip dntrlemez. Bir tanr kelam gibi grrler. En sonubir kiide cisimleen bu tanr kelam, onu tanrnn (toplumsal, yani soyut emein) yeryzndeki "somutlanm"temsilcisi haline getirir: O, ailenin tm lm ve imdiki yelerinin kolektif emek birikiminin kendisinden geliyorsanld aile reisi olarak babadr. nceki ve imdiki ii kuaklarnn tm kolektif mcadele kazanmlarnnkendisinden geliyor sanld sendikacdr. nceki ve imdiki kuaklarn anonimlemi tm bilgi birikimininkendisinden geliyor sanld retmendir. nceki ve imdiki saysz isinin tm toplumsallam emeininkendisinden geliyor sanld sermaye sahibidir, vb.

Kurum fetiizmiBu noktada, kurum ne kadar byrse, onu oluturan tek tek insanlarn katks o kadar nemsiz,

toplumsal/soyut emein temsilcisi ve yaratcs olarak grnen yneticinin yetenekleri o kadar devlemi; hereyitek bana o yapp etmi, hereyi o bilmi, hereyi o kazanm, hatta dierlerine de kurum iinde sahip olduklaryetenek ve kazanmlar o balam gibi grnr. Kurum yelerinin gznde dokunulmaz ve gizemli, her eyekadir olduu varsaylan, manevi bir balayclk kazanr. Kurum ne kadar genilerse, ynetici herey, dierinsanlar hi bir ey haline gelir. nk, kurumu oluturan insanlar, kendi emek, ihtiya ve amalarnntoplumsal niteliiyle yani kendi toplumsal varlklaryla balarn da ancak bir stn irade gibi grnenynetici dolaymyla kurabilirler. Bu noktada tek tek bireylerin kendilerinden soyutlanm toplumsal varlklar,yneticide cisimleirken, tek tek bireyler kendi gzlerinde de bir hi gibi grnrler. Fetileen ynetici, onlar

"toplumsal benlii", toplumsal yaamla ve hatta kendi varlyla biricik ba haline gelir. yle ki bazen yneticininkendisi de, gerekte sahip olmad kimi yeteneklere de sahip olduuna inanr!Yneticilerin niyetlerinden ilk elde bamsz olarak, brokrasinin temelleri de ite buradadr. Toplumsal

kurumlarn ounlukla toplumsal iblm zeride ykselmesi, kurum ne kadar kitleselleirse iindeki


15/29

iblmnn o kadar eitlenmesi ve zellikle de kafa emei kol emei arasndaki kat iblm, ayrca tabii,snflar aras iblm ve cretli emein doas gerei ezilenlerin dnsel manevi olarak kendilerini gelitirmeolanaklarnn azl, kurum fetiizmi dinamiklerini alabildiine krkler. Her biri bir parada daralm ve geni bircorafyaya dalm insanlar kurumun btnn kavrayamazlar, emeklen ancak bir ynetici merkez dolaymylabtnleebilecei iin, rnein sendikalarda, dinde, partilerde; insanlar toplumsal varlklarn, ynetici sayesindeediniyormu gibi grnr. nk para insanlar, emeklerinin soyut btnln ancak yneticide hayali olarakkavrayabilirler!

Aralar amalatrmaYnetici retir, ynetici dnr, ynetici konuur, ynetici etkinlikte bulunur; dierleri ise hep renen,

hakknda karar verilen, dinleyen, syleneni yapan konumundadrlar; sonunda yanlsama (nsanlarn kendi katklarolmadan kurumun kendinden menkul hareketi yanlsamas) geree dnrinsanlar kendi emekleri nemsizgrnd lde pasif seyircilere dnerek, hereyi yneticiden zmesini beklerler. Fazla bir abaharcamadan da, toplumsal iradelerini temsil ettiini varsaydklar, yneticinin eylemiyle, eylemde bulunduklarnsanmaya balarlar. Tpk gnmz dzen sendikalar, partileri, okullar, futbol ve medya seyircilii, her trdenmemur zihniyeti gibi! Bylece her trl sz, dnce, eylem hakk ve yetkisi kitleden koparak kurumdakiuzmanlam grevlilere ve yneticilere geer. Ortak ihtiya ve amalarn gerekletirmek amacyla kurumu birara olarak oluturan insanlar, kendi kendinin amac haline gelen kurumun basit aileleri derekesine derler.

blm gerei kendi iinde zel bir manevi iklim gelimi kurum, onu oluturan insanlar dnyann gerikalanndan (kurumun snrl ilgi alanlar dnda) yaltmakla ve farkl toplumsal ilgi ve emek alanlarnaduyarszlatrmakla kalmaz, yaanan toplumsal sorunlar ne olursa olsun bamsz inisiyatif, yaratclk, duyarllkdiye birey brakmaz.

zm her trl toplumsal kurum ve otoriteyi reddetmek mi?te dzen kurumlarnn, onlar oluturan insanlar zerinde bylesine manyetik-tutucu bir etkisi vardr.

Kukusuz bunlar her bir kurum iin mutlaklatrlamaz, genel bir eilim olarak vardr. yle ki, tek tek bireyleri balolduklar aile, okul, sendika, din vb. gibi kurumlarn manyetik etkisinden koparmak, devrimciletirmek iinounlukla farkl dayanaklara, yani daha byk bir ekim gc olan alternatif kurumlara, "kurum olmayan kurum"olarak sosyal devrim rgtne ihtiya vardr.

Toplumu, tm ekonomik-siyasi-toplumsal-kltrel bantlaryla kknden ve btnden deitirmek gibi birkaygs olmayan, dar antifaist kk burjuva rgtle bunu baaramaz. nk onlarn toplumun mevcut aile,sendika, okul, hatta bazlarnn din kurumlaryla bir sorunu olmad gibi, ounlukla bu dzen kurumlarn kendiilerinde yeniden retirler. Devrimci ad altnda bu kurumlarn manevi iklimi grece deise de, zleri ayn kaldsrece rgt iinde dzeni yeniden retmeyi srdrrler. rnein devrimci eitim adi altnda, kadro adaylarnaburjuva samalklar yerine devrimci bilgi ve inanlarn verilmesi, eitim kurumunu znde farkllatrmaz. nk

sorun kadrolara bireyler retmekten ok, kendi bamsz abasyla da her durum ve koulda "renmesini veretmesini renmek"tir. Snrl antifaist kiilik, devlete militanca kafa tutsa da, dzenden btnyle kopamaz,nk dier dzen kurumlaryla ilikisini ve dolaysyla onlar tarafndan olduu gibi belirlenmeyi srdrr. Devrimcifaaliyet srasnda devrimci belirlenim iindeyse de, ailesinin, sendikann, medyann vb. iindeyken onlarnbelirilmesine kaplverir.

Devrimci snf savamnda, aile (devrimcilerin, devrimci tutsaklarn aileleri, vb.), medya sendika, alevi vehemehri dernekleri vb. gibi kurumlar deerlendirmek kukusuz nem tar. Fakat savamn salt bunaindirgenmesi, dzenle snrlarn hzla erimesine yol aabilir. Bu egemen kurumlarn kitleler gzndekisaygnlnn ve meruluunun gerekte, dzenin kitleler gzndeki saygnl ve meruluunun bir yaniolduu unutulmamaldr. rnein, tutsak ailelerinin ve analarn savamda bugn ne kan neminden tr,dzenin en tutucu ve krletirici kurumlarndan aile kurumuna bir meruluk ve idealletirme kazandrmamayadikkat etmek gerekir. "Analar yolda olmal" cmlesi, bu konudaki komnist yaklam yeterince gl biimdezetler. Daha yaygn olan ise, ou ailenin kendi ocuu ile snrl duyarlldr. Tpk mevcut sendika isilerinkendi sektrel talepleriyle snrl "duyarll" gibi. Ylan kendilerine dokununca hareketlenmeleri, ama onundnda kyamet kopsa dnp bakmamalar, bu egemen kurumlarn, egemen kurum olarak kaldka, tutucu,krletirici ve paralayc doasnn tersinden bir kantdr olsa olsa.

Dier taraftan, "bireysel zgrl boduu iin her trl kurum ve otorite reddedilmelidir'' diyen ve sankimevcut kurumlarn alternatifiymi gibi liberal bireycilii ya da zynetimcilii karan anarizm, sinsi bir devrimdmanl olmaktan ileri gitmez.

Marksizmin, 'insanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, fakat keyfi olarak deil, verili toplumsal koullarierisinde, onlar tarafndan belirlenerek ve onlar dntrerek' bilimsel dorusu kurumlar asndan u anlamagelir: Bireyler toplumsal olarak (maddi yasam koullar ve bu koullara dayan toplumsal ilikilerle, ayn zamandabu ilikilerin younlam, grece kemiklemi bir biimi olarak toplumsal kurumlar yoluyla) belirlenir. Fakat bumutlak bir belirlenme deildir; egemen toplumsal kurumlar, toplumsal ilikilerdeki keskin elikileri grecedonduran bir zellie sahip olsalar da, onlar da elikiden muaf deildir. Bir kurum ilk bakta ne kadar ideal vedonmu grnrse grnsn, elikiler kurumlar ierisinde de hkmn yrtr ve kurumlar yoluyla belirleneninsanlar, kurumlar dntrr. Tpk dinin, ailenin vb. tarih boyunca ve gnmzde halen geirdii evrim gibi.

eysel ba

ml

l

k ilikileriBurada asl sorun, iblm ve meta ilikilerinden kaynaklanan meta fetiizmidir; "insanlar aras ilikilerineyler arasnda bir iliki gibi grnmesi" yani, insanlar aras ilikilerin "eylerle" (yani aralarla; meta, sermaye,devlet, yasa, kurum, vb.) dolaymlanmas; dolaysyla feti karakter kazanan (ama haline gelen) bu "eylerin"


16/29

altndaki gerek toplumsal elikilerin gzlerden gizli kalmas; gndelik, kendiliinden bilinle kavranamamasdr.Kurumlar insanlar retirler ve insanlar belli kurumlar iinde belli bir dorultuda birbirlerini yeniden retirler.

Fakat onlara, birbiriyle deil de, belli toplumsal, iliki biiminin soyutlamasndan baka birey olmayan, kerametikendinden menkul kurumlarla ilikiye giriyorlar gibi grnr. Aynekilde televizyon seyrederken bir "ey"le deil,fakat tm o programlar vb. hazrlayan, reten baka insanlarla ilikiye girmemiz, fakat bunun farkndaolmamamz gibi. siler retim srecinde "ey"ler olarak makinalar, yani sermaye ile deil, kendilerini smrenburjuvalarla ilikiye girer. Fakat eylerle dolaymlanan retim srecinin, insanlar aras bir smr ilikisi olduu ilkelde gzlerden gizli kalr. nsanlar yasalara uyarken, gzlerinde mutlaklatrdklar yasalarn, aslnda insanlar

aras

bir ezme-ezilme ilikisi olduunun fark

na varamazlar, vb.Bu "eysel bamllk ilikileri" insanlar ylesine krletirir ki, rnein iiler sendika denince yalnzca birtakm binalar, sendikaclar anlarlar. Ya da tanryla girdiklerini sandklar ilikinin, egemen snflarla girdikleri birkulluk ilikisi olduunu anlayamazlar, vb.

Tm bu rneklerin gsterdii udur: nsanlar kadir-i mutlak eylerle ilikiye girdiklerini sanrken, aslnda bueylerle donukluk kazanm bir biimde, birbirleriyle ilikiye girmekte, birbirini belirlemekte, dntrmekte veyeniden retmektedirler. dealletirilen eylerin gerekte insanlar aras belli bir iliki biiminin karlkl yenidenretilmesi olduu bir kez kavrandnda; o zaman, iyeri-sermaye ilikisinin iilerin patronlar kendilerinismrenler olarak, patronlarn iileri kendilerini zenginletirenler olarak durmadan yeniden rettikleri(belirledikleri); iilerin sendika aalarn hkmedenler, sendika aalarnn iileri boyun eenler olarak durmadanyeniden rettikleri, vb. aklk kazanr. Yine rnein, insanlar farknda bile olmazlar ki, yasalar varolduu iin onauymazlar, uyduklar iin yasa "vardr."

Burada nemli olan, meta fetiizmi sonucu, mutlaklk atfettikleri, idealletirdikleri kr ve bilinsiz ilikibiimlerinin farkna varmalar, ve onlar bilinli bir biimde dntrmeleri, yeniden belirlemeleridir.

Yoksa, kk burjuva birey idealizminin bir rn olarak, "Her trl kurum bireyleri robotlatrr.Bireyler her trl kurum ve rgt d nda kalarak kendi kendilerin belirlemelidir" trnden anaristsafsatalar, toplum d bir "insan" hayali olarak, toplum tarafndan her trl belirlenmeden kamak adna,toplumu yeniden belirlemekten de vazgemek ve aslnda, en bnce bir liberalizm tarafndanbelirlenmektir.

Maddi yaam koullarn ve bu koullara dayanan insanlar aras ilikileri, aa kartmak, dntrmek vebilinli insanlarn bilinli elbirliiyle yeniden kurmak iin rgtler zorunludur. Yalnz bu rgtlerin, dzenin bir ikibiimine deil, her trl iliki biimine kart olmas gerekir. Tpk toplumun zerinde ve dnda, toplumun toplumayabanclam ve dmanlam gc olarak devletin, toplum tarafndan kontrol altna alnmasnn devrimin vezgrln ilk adm olmas gibi (devlet olmayan devlet), egemen toplumsal kurumlarn da kkndendeitirilmesi, "aile olmayan aile", "eitim olmayan eitim"in yaratlmas, dinin ve her trl fetiizmin ortadankaldrlmas devrimle mmkn hale gelecektir.


17/29

DEVLET FETZM

Ezilen bireyleri kendiliinden bamsz bir snf iradesi gelitirmekten alkoyan ve brakalm byktoplumsal ihtiya ve sorunlar, ou durumda kendi z yaamlarnda dahi pasif seyirciler, "figranlar" halinegetiren "eysel bamllk ilikileri"nin en derindeki temellerinden biri olarak devlet sorununa geliyoruz.almamzn bir nceki blmnde, aile, okul, din, dzen sendikacl, futbol, medya vb. gibi egemen toplumsalkurumlar cephesinden deindiimiz kurumsal bamllk ilikileri ve kurum fetiizmi, kukusuz, en byk merkezi

kurum olarak ncelikle devlet iin geerlidir ve "vatanda"

n devletle ilikisinde en u noktas

na var

r.Tpk geleneksel ailede babann herey, anne ve ocuklarn hibirey olmas gibi; tpk gelenekselsendikalarda sendika aasnn herey ve onbinlerce ii yenin hibirey olmas gibi; tpk dinde inanlan "tanr veyeryzndeki temsilcileri"nin herey, inanan milyonlarca insann hibirey olmas gibi; ve bu tek yanl bamllkilikisinin yalnzca baba, sendika aas, din otoriteleri tarafndan yukardan dayatlmakla kalnmayp aadan daedilgen biimde kabul edilip bilinsizce yeniden retilmesi gibi, devlet bantsnda da devlet herey,"vatandalar"n ezici ounluu ise hibir eydir! Tpk egemen toplumsal kurumlarda, kurumlar yaratan veyaatan insanlarn, kurumlara baml ve "kurumlar tarafndan ynetilir" hale gelmesi gibi; devlet bantsnda da,devleti yaratan ve yaatan toplum olduu halde, devlet toplumu yaratm ve yaatyormu gibi grnr.

Marks'n henz ilk yaptlarnda ortaya koyduu dinin toplumsal kkenleri, devlet konusuna da rahatlklauyarlanabilir: "Dini bunalm hem gerek (toplumsal) bunalmn dile gelii, hem de, ayn zamanda, gerek bunalmakars ktr. Din bask altnda ezilen yaratn i ekii, kalpsiz bir dnyann kalbidir; tpk, ruhsuz bir durumunruhu olduu gibi. Din halkn afyonudur"(Hegel'in Hukuk Felsefesini Eletiriye Katk, pba.)

Bunu, hem de gnmz faist Trkiye devletini de ierecek biimde, devlet kavramna yle uyarlayabiliriz:Rejim krizi hem gerek toplumsal krizin dile gelii, hem de ayn zamanda, gerek toplumsal krizin bastrlmaabasdr (devletin yeniden yaplandrlmas, 28 ubat, vb.). Devleti devlet yapan ve srekliliini salayan ey,onun smrlenler zerinde bir bask aygt olmas kadar, bizzat ezdii, ruhsuzlatrd insanlarn hayalindeolmazsa olmaz, yce ve gizemli bir kurtarc ruh olarak grnmeyi baarmasdr (Sosyal devlet, "hukuk devleti"vb. yalvartlar hatrlansn). Devlet, emeki halk kitlelerinin hem ezicisi; hem de halk istedii kadar devlete tepkiduysun, kendini devletsiz hibirey gibi grd, kendi toplumsal gcn devletten geliyor sand srece, halknkandrcsdr.

Emeki nfusun, toplumsal ihtiya ve gereklilikleri karlamak adna, kendi rettikleri ve besledikleri devletgcne nasl baml hale geldii; toplumun dourduu devletin, nasl toplumdan bamsz ve stnde, giderektoplumu douran yce, gizemli ve dokunulmaz bir g gibi grnd bu yaznn konusudur.

Bask aygt olarak devletMarks, Hegelci-idealist yabanclama teorisini, yanl bilin, eysel bamllk ilikileri ve meta fetiizmi

kavramlaryla bilimsel bir temele oturtur. nsanlarn kendi rettikleri, yarattklar "eylere" (tanr, kurum, meta,

sermaye, devlet, yasa, ilke, gelenek, vb.) bilinsizce tabi olmalarnn toplumsal kkenleri olarak birbiriyle balantlu toplumsal olgu ve sreci ortaya koyar: 1- blm, teknik-mesleki iblm ve asl olarak da smrenler vesmrlenler arasndaki toplumsal iblm; 2- Meta retimi ve deiimi, asl olarak da smrenler ilesmrlenler arasndaki meta ilikileri; 3- Bu ikisi zerinde ykselen devlet gc; asl olarak da smrenlerinsmrlenler zerindeki bask ve kandrmaca gc olarak devlet. (Stanley W. Moore; Marks, Engels, Lenin'deDevlet Kuram)

Devlet, kukusuz ncelikle, smrc aznln smrlen ounluk zerinde iddet uygulama tekelidir.Bask aygtdr. Daha dorudan bir ifadeyle, devlet, smrc snfn egemen snf olarak rgtlenmi biimidir.Smrlen ynlarn duygu, dnce ve davranlarn smrclerin karlar dorultusunda basklayan,denetleyen, dzenleyen ve ynlendiren, uzmanlam saysz kurum ve grevlinin merkezi organizasyonudur.ldrme ve her trl iddet uygulama dahil olmak zere, onu "sradan vatandalar toplumu" iin ulalmaz,dokunulmaz, korkutucu ve akl-sr erdirilmez klan yetkilerle donatlm ve bir sil perdesi ile rtlm durumdadr."Uygar devletin en baya polis memuru"der Engels, "gentilice (ilkel komnal) toplumdaki btn organizmalarnbir arada sahip olduklarndan ok 'otorite' sahibidir; ama en gl prens, en byk devlet adam, ya da uygarln

en byk askeriefi, en kk gentilice efin mazhar olduu iten gelme ve sz gtrmez sayg

y

k

skanabilir.Bunun byle oluu, birinin toplumun barnda yaarken, brnn, toplumun dnda ve stnde (grnen). Bireyi temsil etme durumunda bulunmasndandr."(Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, ab)

Toplumun zerinde ayisiz ayrcalk ve yetkiyle donatlm, hemen hibir icraat konusunda brakalmkitlelere hesap vermeyi, dezenformasyon dnda bilgilendirme gerei bile duymayan, biriddet ve entrika tekeliolarak devletin, duyarszln da baslca bir kkeni olaca aktr. Devlet gc, zaten egemen snflarn istekleridndaki her trl toplumsal ihtiya, bilin, duyarllk ve faaliyeti caydrmak iin vardr.

Toplumun toplumu dlayan hayali gc olarak devletFakat sorun hi de ilk elde grnd kadar basit deildir. Devlet gc, dorudan ve dolayl iddet

uygulamasyla egemen snflarn karlarna kart duygu, dnce ve davran biimlerini caydrmauzmanlamas olmakla kalmaz; daha varlyla bile, "kamusal yasam" ya da "kamu gc" ad altnda,toplumsal yaam ve politikann btnn kendinde topladn, ve kendi dnda toplumsal kar vepolitikann olamayacan varsayar. Devlet, daha varlyla bile, btn toplumsal-politik yaamn biricik

temsilcisi ve yalnzca temsilcisi de deil, mmkn olan biricik alan ve biimi olduunu, ve kendi dndabir toplumsal-politik hareket alan ve biimi olamayacan deklare eder. Devlet, daha varlyla, toplumsalbilin ve duyarlln mutlak biimi olduunu, bunun dnda hibir toplumsal temsiliyet, bilin veduyarllk biiminin olamayaca ve olmad varsaymna dayanr.


18/29

Kapitalist retim srecinde, cretli emeki, "kendi kendisinin dnda kalr." Kendi emei ve emeinin rnkendisine ait olmadndan emeinin toplumsal niteliini kavrayamaz; dolaysyla bilin dzeyinde emeinintoplumsal karakterinin de dnda kalr. Bu muazzam gcn (toplumsal emek birikimi) sermayeden geldiini,sermaye tarafndan yaratldn, ekmeinin de sermaye tarafndan ltfedildiini sanr.

Aynekilde, devlet bantsnda, toplum "kendi kendinin dnda kalr." nsanlarn kendi tek tek kararve iradeleri, ancak devlet dolaymyla toplumsal karar ve irade haline gelebilecektir. Devlet ise her trl dolaysztoplumsal iradeyi bastrmann arac olmakla kalmaz, kendi varl zaten ezilenlerin toplumsal karar ve iradedenkopmu olmasnart koar. O, snf ayrm yani, bireyin toplumdan, kendi dolaysz toplumsallndan ayrmas

zerinde temellenir; ve bu ayr

m

alabildiine derinletirir. Ezilen bireyler, devletle, her trl dolays

z toplumsalg ve irade olanann dnda braklm olur. Bylece devlet devletike toplum (toplumu oluturan bireylerinkendi gzlerinde de) hileir; ezilenler kendi muazzam toplumsal glerinin de farkna varamaz ve bunun devlettarafndan yaratldn, kendi toplumsal benliklerinin ve yaam teminatlarnn devlet tarafndan salandnsanrlar.

Kamu gcnn bireylerden kopmas olarak devletDevletin, toplumun ortak karlarnn "mutlak temsilcisi ve biricik gerekletiricisi" sfatyla, ezilenlerin tm

dolaysz toplumsallama- politikleme olanaklarn bir asalak ur gibi tkamasyla, ''vatanda" ounluuna kalanda yalnzca ''toplum d" zel yasam alan olmaktadr. Ve ilgintir, tpk, toplumsal emein temsilcisi sfatylasermayenin iilere cretlerini bahediyor grnmesi gibi, "toplumsal karlarn temsilcisi" sfatyla da bu zelyaam alann vatandalarna. bahetmi saylarak, pek bir "esirgeyici ve balayc" grnr. nsann snf ayrmsonucunda, toplum ve birey, kamu yaam ve zel yaam, tzel kiilik ve zel kiilik, politika ve ekonomi diyeblnd, ve birincilerin devlete mal olduu yerde, zel yaam da olsa olsa "vatandan" zel hcresi olur!

Kendi son derece kstl ama gerek yaamnda emeki insan, der Marks, devlet-d bir varlktr. Kendisive bakalar iin gerek birey olarak deer tad yerde g ve iradeden yoksun bir insan kabuundan ibarettir:Buna karlk, toplumsal varlk olarak anlam kazanyor grnd devlette ise, hayali bir hkmdarln hayali biryesidir; gerek bireyselliinden yoksun klnm ve gerekdbir toplumsallk ile doldurulmutur. (FelsefeDefterleri) Baka bir deyile, cretli emekinin gerek yasam, ounlukla smr cehennemi olarak i ve bir"zel yaam" hcresi olarak aileden ibarettir, son derece snrl, keskin elikilerle ykl ve bunaltcdr. Kendisinialabildiine gsz ve anlamsz hissetmesine yol aar. Buna karlk, gerek snfsal, politik karakterinikavrayamad, her trl elikinin zerinde bir mutlak g ve irade gibi grd devletin bir vatanda olarak gve anlam sahibi olduunu sanr. Gerek yaamnda farknda olmad gcn devlette bulduunu sanarak devletigznde yceltir. Oysa, farknda bile deildir ki gerek yaamdaki ezici elikilerden kanma adna idealletiripuyruklat devlet, tam da o eziciliin kurumudur. Devlet, kendi muazzam glerinin farkna varmayanrgtsz emeki kitlelerin yanlsamal hiliklerinden syrlma adna, sarldklar mutlak ve tek toplumsalgerek gibi grnen, mutlak hilikleridir. Emekilerin gerek yaamdaki gerek d hiliklerinin, gerek dideallik tarafndan geree dnmesidir.

te bu yzden, ezilenler gerek yaam koullarndaki dehetin dzeltilmesini, toplumun ve toplumsalelikilerin zerinde bir mutlak g olarak algladklar devletten beklerler. Devletin tam ters ynde hareket ettiiniz deneyimlerinden sezdikleri durumda bile, bunu saymaya eilimlidirler. nk, snf elikileri zerinde ykselenve kendisi de elikili devletin, mutlak ve elikisiz bir varlk gibi grnd yerde, bizzat toplumsal elikilerinrn olarak devlet elikisi bir takm d mihraklarn, kt yneticilerin rn gibi grlecektir. Hatta devletinsnfsal ve politik karakteri apak srttnda bile, bunun bir "ileyi bozukluu" olduuna, toplumun ortakkarlarnn temsilcisi olarak grdkleri devletin kendi kendini dzelteceine inanma eilimindedirler.

Hegel'de ve emekilerin gndelik bilincinde devlet idealizmiEngels bu devlet fetiizmini, Almanya ve dorua kt idealist Hegel felsefesi zelinde yle anlatr:

''Almanya'da zellikle devlet konusundaki kr krne nan, felsefe alanndan km ve burjuvazinin, hattabirok iinin genel bilincine girmi bulunmaktadr. Felsefi anlaya gre devlet dncenin gereklemesi; ya datanrnn yeryzndeki hkmdarl, yani felsefe diliyle syleyecek olursak ebedi gerein ve adaletingerekletii ya da gereklemesi gerektii alandr. Ve bu da, devlete ve devletle ilgili hereye kar kr krnebir saygya; insanlar, ocukluklarndan beri btn toplumun ortak sorun ve karlarnn gemite olduundan, yanidevlet ve devletin yksek mevkilerindeki memurlar araclyla zlmesinden farkl bir biimde zlemeyeceinidnmeye alkn olduklar iin, kolayca kk salan kr krne bir saygya yol aar. Ve insanlar soydan gemekralla besledikleri inantan yakalarn syr p demokratik cumhuriyet zerine and itikleri zaman son derececesur bir adm attklarn sanrlar. Oysa gerekte, devlet bir snfn baka bir snf ezdii aygttan baka bireydeildir, stelik demokratik bir cumhuriyette devletin krallktan aa kalr yan yoktur." (Marks'n Fransa'da Sava'na nsz)

Uzlamaz eliki ve kartlklarla ykl gerek toplumsal-ekonomik ilikilerden bamsz; elikiligerekliin zerinde ve onun yerine geen hayali bir mutlak doruluk ve adaletin cisimlemesi olarak devlet fikri,yalnzca Prusya tipi devletlerde ve idealist Alman felsefesinde deil, tm smrclerin devletlerinde ve hele kitekelci kapitalist devlette ve olaan koullarda smrlen kitlelerde vardr.

Kendi diyalektik yntemini bile reddetme pahasna Prusya devletini "Mutlak Tin'in yeryzndeki alm"ilan eden Hegel'e gre devlet, ekilsiz bir ierii organize eden bir norm olarak ortaya kmaktadr. O mevcutolmakszn ve onun dnda, bu erik karmakark bir duruma decektir! "Sk sk raslanan ve tehlikeli bir n

yarg dolaysyla" der idealist Hegel, "zmrelerin (snflarn), devlete olan kartlklar bakmndan ele alndn vebu durumun sanki temel durum gibi grldn belirtmemiz gereklidir. Organik adan, yani btnsellik iindeele alndnda, zmrelerin eleri, kendilerini ancak dolaym fonksiyonu (devlet araclyla) ile ortaya koyarlar.Bundan tr, kartln kendisi bir d grn durumuna der. D grn olarak ortaya kan bir kartlk


19/29

(snf atmas) sadece yzeyde kalmayp da, gerekten kkl bir kartlk haline gelseydi, devlet ortadankalkmaya yz tutmu olacakt."-(Aktaran Marks, Felsefe Defterleri)

Hegel'in devlet felsefesi zerinde bu kadar duruumuz onun aslnda ezilenlerin gndelik bilincindebaaa duran idealist devlet fikrinin, devlet fetiizminin, devlete gnll bamllnn sistemletirilmi biimiolmasdr. Hareket ve gelimenin temeli olarak elikiyi, 'kartlarn birlii ve savam' yasasn ortaya koyanHegel, kukusuz toplumdaki keskin kar ve snf atmalarnn farkndadr. Ona gre toplum kartl, devlet isebirlii-btnl temsil eder. Snflar, kendi talep ve karlarn ancak devlet dolaymyla gerekletirebildiinden,devlet (yani btnlk) mutlak gerek, toplumdaki gerek kartlklar ise bir yanlsama gibi grnr. Ancak bu

cmledeki dahiyane kavray

n

n mant

ki sonular

ndan rken Hegel, geri ad

m at

p sorunu ters yz eder:Toplumdaki uzlamaz kartlklarn olmadn, btnln esas olduunu vb. ileri srer.Ezilenlerin elikiyi kavrayamayan gndelik yzeysel bilincinde sorun tam da bu Hegelyen tarzda grnr;

Toplumun birlik ve btnl esas, atmalar ise bir takm kiilerin haksz uygulamalarndan, d mihraklglerden vb. kaynakl geici ileyi bozukluklardr! Ancak gerek yaamdaki bariz atma ve tutarszlklarhayali olarak gidermenin yolu, elikiyi dnce srecinin dna kovarak, gerekliin yerine konulan mutlak birirade iinde eritmek; "bir bilen" ya da "yksek otorite" (tanr, sendika aas, devlet, MGK vb.) yoluyla yoksaymaktr; yani rgtsz bireyin gerek yaamndaki gszlnden, gerek d bir mutlak-ortak irade iindekendini erimeye brakarak syrlma umutsuz abasdr. Bylece rgtsz emekiye, kendini karsnda alabildiinearesiz hissettii keskin toplumsal eliki atma ve alkantlar, ykmlar, hemen sarslmaz grnml devletiinde eritilmesi gereken "yanllklar" gibi grnr. Her eyi baaa alglayan gndelik bilin; elikilitoplum gereini aciz ve fani bir kabuk, "lmsz gl devlet" yanlsamasn ise toplumun gerekierii, belkemii olarak alglar. Devletsiz, dolaysyla elikisiz bir toplumu hayal bile edemez, nk elikisizbir toplumun zaten iyi-kt mevcut devlet sayesinde gerekletiine ya da gereklemesi gerektiine inanr. 17Austos depremindeki, "Devlet nerede" aknl yeterli rnektir.

Dahas, devlet, gndelik bilince "toplumun snflarst btnl" gibi yansdndan ve smrlen snflarda smry bir nebze frenleyen ksmi bir takm hak-hukuk krntlarn da ancak devlet dolaymylakalclatrabildiinden; gerekte uzlamaz eliki ve almalaryla devleti douran snflar, devletin uzantlar gibigrnr. Ki bu "sosyal devlet", "toplumsal uzlama" yanlsamalarndan balayarak, "KiT'ler, SSK bizimdir"samalna kadar varr. Devlet, snf elikilerinin bir sonucu ve kurumlam biimi, smrc snfn bir uzantsolduu halde, tam da Hegelci idealizmin tepe taklak ettii gibi, sanki yanllkla atan snflar, szde ortak kardevletinin birer uzantsym gibi grnr. Burada, Trkiye'de burjuvaziyi devletin yaratt, ii snfna grev vb.haklarn devletin verdii, hatta Krt halkna bir takm hak krntlarnn devlet tarafndan ltfedilecei beklentisi gibibir takm ultra idealist, dkn teori ve yanlsamalarn yaygnlndan bahsetmeye gerek var m? Brakalmburjuva demagoglar ve liberal-reformist dknleri, hatta "sradan" emekinin gndelik bilincini, bugn bir takmdevrimci-demokrat rgtler bile, MGK'y snflar st bir irade, snflardan bamsz, bonapartist bir iktidar gcolarak grmyor mu?

Yeter! Devletin, "sradan vatandalarn" bilincinde bylesine fetilemesi l

Documents

Duyarsızlığın Toplumsal Kökenleri