(DÙNG CHO BÁC SÏ VÀ HOC VIÊN SAU BAI HOC)

Chu bièn: PGS. TS. DÒ TRUNG QUÂN

XUAT

BÔ Y T É

BÊNH NÔITIET CHUYEN HOÁ(DÙNG CHO BÁC SÏ VÀ HOC VIÊN SAU DAI HOC)

MÂSO: D01.Z08W

(Tái ban làn thú nhát)

NHÀ XUÄT BÂN GIÁO DUC VIÊT NAM

Chi dao bien soan:

VU KHOA HOC VA DAO TAO - BO Y TE

Chu bien:

PGS.TS. DO TRUNG QUAN

Tham gia b ien soan:

GS.TS. THAI HONG QUANC

PGS.TS. d 6 TRUNG QUAN

GS.TS. NGUYEN HAl THUY

PGS.TS. TRAN H U tf DANG

PGS.TS. NGUYEN THI HOAN

PGS.TS. NGUYEN KHOA DIEU VAN

TS. VU THI BICH NGA

Tham gia to chufc ban thao:

ThS. PH i VAN THAM ,TS. NGUY&N MANKIPH^

LOI GICJI THIEU

Nham tOing budc nang cao chat liidng dao tao nhan ltfc y te, tao dieu kien thuan ldi cho viec hoc tap cua sinh vien, hoc sinh nganh Y, Bo Y te da to chiic bien soan va cho xuat ban cac ta i lieu day — hoc chuyen mon phuc vu cho cong tac dao tao dai hoc, cao dang, tru n g cap va day nghe cua nganh Y te. Nay Bo Y te tiep tuc cho bien soan cac ta i lieu day - hoc chuyen de va textbook de kip thdi phuc vu cho cong tac dao tao sau dai hoc va dao tao lien tuc cho can bo nganh Y te.

Sach B e n h n o i t i e t c h u y e n ho a dildc bien soan dUa tren chiidng tr in h dao tao bac si chuyen khoa I va thac si cua trUdng Dai hoc Y H a Noi v6i phUdng cham: Kien th\ic cd ban, he thong; Noi dung chinh xac, khoa hoc; Cap nh^ t cac tien bo khoa hoc, ky th u a t hien dai va thuc tiln Viet Nam.

Sach B e n h n o i t i e t c h u y e n ho a da diidc bien soan bdi cac nha giao giau kinh nghiem va tam huyet v6i cong tac dao tao cua Bo mon Noi — N6i tie t - Trvtclng Dai hoc Y Ha Noi va cac chuyen gia chuyen nganh Noi tie t trong ca ml6c. Sach diidc Hoi dong chuyen mon tham dinh chuyen nganh Noi - Noi tie t th a n h lap theo Quyet dinh so 2219/QD - BYT ngay 22/06/2010 cua Bo Y te tham dinh va dUdc ban hanh lam ta i lieu chinh thtic dao tao sau dai hoc cua nganh Y te. Sach cung ra t hilu ich cho can bo nganh Y te tham khao trong cong tac chuyen mon thUdng nhat cua minh. Trong qua tr in h sU dung sach se dildc chinh ly, bo sung vk c&p nhat.

Bo Y te xin chan th a n h cam dn cac tac gia da danh nh ieu cong silc hoan thiinh cuon sach. Bo Y te' xin cam dn GS.TS. T ran Diic Tho, Chu tich Hoi dong va cac uy vien hoi dong da doc, phan bien va dong gop nhieu y kien quy bau de cuon sach diidc hoan thien.

Chung toi mong nhan diidc nhieu y kien dong gop cua dong nghiep, cac ban sinh vien va doc gia de cuon sach dUdc hoan chinh hdn cho nhiing lan xuat ban sau.

VU KHOA HOC VA DAO TAO -B O Y TE

3

LÒI NÓI DÀU

Dàt ntfóc ta dang trong thòi kÿ dôi mài, sii nghiêp công nghiêp hoà, hién dai hoâ ngày càng phât triên, dâ't nifóc dang dôi thay tùng ngày, cuôc song cûa nhân dân không ngûng du tic câi th iên và nâng cao. Loi song công nghiêp dang làm thay dôi môi tn iüng và tâp quân sinh hoat. Cùng vói nhüng thay dôi do, cd câu bênh tâ t cüng thay doi, bênh nhiêm k h u a n d à và dang dtfdc kiém soât và có xu hiiông giâm, ngüdc lai càc bênh tim mach, ung thü, nôi tiê t — chuyên hoâ ngày càng gia tàng, khâi niêm vê “Câc bênh dich không lây - Non-communicable D iseases” ngày càng hiên hüu trong cd càu bênh tâ t nitôc ta. Cùng vói câc bênh tim mach, ung thii> câc bênh nôi tiê t — chuyên hoâ có tÿ lê ngày càng gia tàng, chiêm phân không nho trong câc “bênh dich không lây” dô. Diidc sü chi dao cùa Bô Y te, mot sô' giâng viên Trüdng Dai hoc Y Hà Nôi và câc Trüdng dai hoc Y-Diidc trong toàn quô'c dâ tham gia biên soan cuôn sâch B ênh nôi t iê t ch u yen hoâ này, vói hy vong cung câp câc kien thüc ttfdng doi dày dû, hê thong và câp n h à t vê câc bênh nôi tië t chuyen hoâ thüdng gàp chd câc bâc sì muon di sâu vào chuyên ngành này, qua dó thüc dây sU phât triên chuyên ngành Nôi tiê t - Chuyên hoâ, tham gia mot câch tich cUc vào sU nghiêp chàm soc sûc khoê nhân dân. Sâch duçfc Hôi dong tham dinh chuyên mon chuyên ngành Nôi — Nôi tië t düdc thành lâp theo Quyët dinh sô’ 2219/QD - BYT ngày 22/06/2010 cüa Bô Y tê và dttdc ban hành chinh thûc de dào tao sau d^i hoc cûa ngành Y te.

Chüng tôi xin chân thành câm dn Vu khoa hoc và Dào tao - Bô Y tê’ dâ ta<> diêu kiên và cho xuâ't bân cuôn sâch này. Xin chân thành câm dn GS.TS. T ràn Dût: Tho, Chù tich hôi dóng và câc üy viên hôi dóng dâ doc, phân bien, nhân xét và dóng gôp nhiéu ÿ kiên quÿ bâu de cuô’n sâch dtfdc hoàn thiên.

Mac dù dâ hêt sûc cô gang, nhüng vói nôi dung quâ lón và kiên thûc cua chuyên ngành luôn thay dôi, nhiéu kiên thûc môi ra dôi và bô sung, do vây cuôn sâch không trân h khôi th iêü sót, k inh mong ban doc và dong nghiêp thông cam, góp ÿ dê cuôn sâch hoàn th iên hdn d lân tâ i bàn sau.

T hay m â t B an b iên soiin C hü b iên

PGS.TS. DO TRUNG QUÂN

5

MUC LUC

Lòi giói thièu.....................................................................................................................3Lòi nói d àu ........................................................................................................................5Càc chi! viét tà t ................................................................................................................ 9

ChiiOng 1. Dai ctfcfng.............................................................................................................. 11Vai trò cua hormon lèn sii hình thành và phàt trièn cua cd th è ...........................11Day th ì ................................................................................................... .........................29Càc rèi loan thilòng gap ò thòi ky dày th ì.................................................................41Dày thì muòn................................................................................................................. 50Dày thì sóm.....................................................................................................................56

Chitang 2. Bènh ly tu y é n y è n ............................................................................................. 67Giài phàu - sinh ly tuyén yèn .................................................................................... 67U tuyè'n y èn ....................................................................................................................78Suy thuy trUóc tuyè’n yèn............................................................................................ 85Hòi chùng tiè't ADH khóng thich h o p ....................................................................... 95Bènh to dàu chi............................................................................................................103Dai thào nhat............................................................................................................... 116Hòi chùng S heehan .................................................................................................... 122U tiè't prolactin............................................................................................................133

Chiidng 3. Bènh ly tuyè'n g ià p .......................................................................................... 142Giài ph lu và sinh ly tuyè'n giàp............................................................................... 142Buóu giàp......................................................................................................................147Buóu giàp n h à n ...........................................................................................................156Suy giàp ngiiói lón.......................................................................................................161Suy giàp ò tré em .........................................................................................................170Suy càn g iàp ................................................................................................................ 175Cuòng giàp sd s in h ..................................................................................................... 184Rói loan thiè'u hut iod.................................................................................................187Bènh Basedow............................................................................................................. 195Ung thii tuyè'n g iàp ....................................................................................................224Vièm tuyè'n g iàp ......................................................................................................... 236

ChMng 4. Bènh ly tuy noi tiè't - chuyèn h o à ............................................................. 253Tuyén tuy nói tiè't....................................................................................................... 253Dai thào diiòng............................................................................................................268

Ha diidng huyet vä dieu t r i ........................................................................................299Benh beo ph i.................................................................................................................313Rö'i loan lipid vä lipoprotein huyö't............................................................................ 324Tang huyet äp d benh nhän däi thäo diidng............................................................339

ChMng 5. Benh ly tu y en th iidng th ä n ...........................................................................350Giäi phäu - sinh ly tuyen thiidng thän.................................................................... 350Ciidng alddsteron nguyen p h ä t................................................................................. 357Hoi chiing Cushing......................................................................................................361Suy thiidng thän man tinh .........................................................................................375Suy thUdng thän cä'p.................................................................................................. 386U tüy thiidng th än .......................................................................................................395

ChMng 6. Benh ly tuyen sinh d u e .................................................................................. 403Benh ly tuyen sinh due n am ..................................................................................... 403Cäc dang rö'i loan sinh due nam ................................................................................422Benh ly tuyen sinh due n ü .........................................................................................454Hoi chting man kinh................................................................................................... 465Chiing räm long vä chiing nam tinh hoä.................................................................470Suy sinh due nam giöi däi thäo diidng.....................................................................479

ChMng 7. Benh ly thö i ky c6 th a i ...................................................................................502Noi tiet thai k y ............................................................................................................502Täng huyet äp vä thai k y .......................................................................................... 523Däi thäo diidng thai ky...............................................................................................527Benh ly tuyen giäp thdi ky eö th a i........................................................................... 545

ChMng 8. Benh ly gen - nöi tid’t ...................................................................................... 553Da u tuyßn nöi tiet...................................................................................................... 553

Täi lieu tham khäo............................................................................................................571Phuluc................................ ............................................................................................... 575

8

CHÜVIETTÄT

ACTH: .............Hormon huöng thtfdng thän (adenocorticotropic hormon)

ALTT: ..............Äp Itfc thäm thäu

AVP.................. Hormon chöng Idi tieu (arginin vasopressin)

BG: ..................Biröu giäp

BGDP: .............Biröu giäp dia phirong

BM I:.................Ch! so khöi cd the (body mass index)

CRH:................Hormon giäi phöng hormon hi/öng thuong thän (corticotropin releasing hormon)

cAMP:..............AMP vöng (cyclic adenosine monophosphate)

CLVT: ..............Cät löp vi tinh

DHEA: .............Dehydroepiandrosteron

DHEAS:............Dehydroepiandrosteron sulfate

DIT: .................Diiodotyrosine

DTD:................Bai thäo diröng

DTDTK: .......... Däi thäo di/ong thai ky

EGF:................Yeu to täng triidng bieu bi (epidermal growth factor)

FSH:.................Hormon kich thich buong trüng (follicle stimulating hormon)

FFA: ................Acid beo ti/ do (free fatty acid)

FD A:................Hiep hoi Lifdng thiic vä Difdc pham Hoa Ky (food and drug administration)

GnRH: ............ Hormon giäi phöng hormon hudng sinh due (gonadotropin releasing hormon)

GHRH: ........... Hormon giäi phöng hormon täng tri/öng (growth hormon releasing hormon)

GLUT: ............ Chat van chuyen glucose (glucose transporter)

G LP :................Peptide tirong tif glucagon (glucagon like peptide)

hCG :............... Gonadotropin rau thai ngtföi

HATT: ............. Huyet äp täm thu

HATTr: ........... Huyet äp täm trifdng

HNQT:............ Höi nghi quöc te

IGF: ................ Yeu tö täng trüöng tuong tu insulin (insulin like growth factor)

IAPP: .............. Polypeptid tieu däo (islet amyloid polypeptid)

KGTTH: ..........Khäng giäp trang töng hop

LH ......

LADA: ...

MODY:..

MSH: ....

MIT:......

MEN: ....

MRI: ....

MIS: .....

NPDNG:

PTH: ....

PDGF: ..

PRL: ....

SRIF:.....

SA: .......

SHBG: ...

TGF: .....

TSH: .....

TRH: .....

TRAb ...

TSI: ......

TPO: .....

TG: ........

TBG: .....

TCYTTG:

VMA: ....

■ Hormon hoàng the (luteinizing hormon)

■.Oäi thäo dirong tu mien khoi phàt mupn 0 ngtföi Idn tuoi

.....Däi thào diicmg type 2 o ngtfdi trè tuoi

Hormon kich thlch té bào säe to (melanocyte stimulating hormon)

■ Mcnoiodotyrosine

• -Da u tuyê'n nôi tiët (multiple endocrine neoplasia)

• Cçng hifàng tCr

■■ - Châ't (sc chë hê Mullerian (mullerian inhibiting substance)

■ - Nghiêm phâp dung nap glucose

• -Hcrmon cân giàp trang (parathyroid hormon)

■ Yêu to tang truöng nguôn göc tiëu eau (platelet derived growth factor)

■ HGrmon bài tiët süra (prolactin)

•....Yêu to ire ehe giài phông somatotropin (somatotropin releasing inhibiting factor)

....Siêu âm

■ -Gtobulin gän vöi hormon giöi tinh (sex hormon binding globulin)

• Yêu tö täng truâng chuyën dang (transforming growth factor)

....Hormon kich thich tuyën giàp (thyroid stimulating hormon)

....Hormon giài phông hormon htfông tuyën giàp (thyrotropin releasing hormon)

....Khâng the kich thich tuyën giàp (thyroid stimulating antibody)

....Globulin miën djch kich thich tuyê’n giàp

Peroxydase tuyën giàp (thyroid peroxidase)

....Thyroglobulin

....Globulin gän vôi hormon tuyën giàp (thyroid binding globulin)

....To chiïc Y të Thë giöi

....Vanillyl mandelic acid

10

Chiicfng 1

D m c i r o N G

VAI TRO CÙA HORMON LÊN SU HÎNH THÀNHVA PHÂT TRIÊN CUA CO THÊ

Dé Trunp Q uân

Hinh 1.1. Su tien hoà cùa loài nguài - hôi chümg chuyen hoà

Sü phât triën cd the dit de coi là toàn bô quâ tr in h bien doi liên tue cu& cd thê tù lûc trûng dUdc thu tinh cho tôi khi già và chêt. Trong quâ trinh p h â t trien cua cd thé cô ra t nhiêu hê thông chûc nàng dông vai trà quan trong, trong dô hê nçi tiët dông mot vai trô hët sûc quan trong. Hê thong này cé thë tao lâp sii phùt tn e n binh thiidng hoàc thoâi triën cüa câ mot câ thë song ngay tù khi h inh th àn h cd thê song bàt dâu tù nhüng te bào dàu tiên.

Ô ngUdi, vào khoâng ngày thü tu sau khi trûng diidc thu tinh, tr ûng (h chuyên và lot vào buong tû cung, vùi trong chat dich do tû cung tie t ra, trû n g là in t0 t®1 dây và tao ra mot khoang duidc goi là khoang diiôi màm. Khoâng 21 ngày B®u 1 û tinh, trûng qua mot loat biên doi dê tao ra lâ nuôi bâm vào thành tit cung phât triën ra t nhanh. Tai dây cô su tiidng tâc giüa lâ nuôi và thành tû c«ng thong qua mot enzym tiêu protein cûa lâ nuôi. Phôi nang tiép tue phât tr ie n và biêt hoâ thành 2 lôp: lôp lâ trong goi là lâ nuôi tê bào, lôp ngoài goi là lâ nuôi hdp bào. Tô chûc này cô thê bài tiê t r a t nhiêu chat cô bân chat là hormon dê duy tr i và p â t triën thai. Trong quâ trinh phât triën phôi vê sau này, câc to chûc dan d^dc biêt hoâ duôi tâc dung cûa câc hormon dê tao thành: