AFOTMOMMODOVA

YARDTMqT MOKTOBLORINisrioli sixirrenixoe

\ uexivtsexir,uesi$ i$iNix regxtrit9\r)

FONETIK ANLAYI$LARIN

STIUOIYITr).1!4 .\i t rr'nraD\- ?1FTl-'..,:llr_=

"AzAtaMDBakr-2013

3F6 Y

lw 5(

EImi redaktor: Prof. S. O. Qastmovpedaqoji elmlar dokloru

Redaktor: ZiilfiYYa MehdiYeva

Afat Omir qrz Mammadova. Yardtmgt maktablarin ibtidai sinif-

lerinda fonetik anlaylglarm manimsanilmasi iqinin tagkili.Bakl, "AzAtaM", "Elm va tahsil",2013, 160 sah.

4702000000 qrllll natrN098 - 201 3

@ "AzAtaM", 2013

GiRiSHer bir dovlatin inkigaf seviyyasi burada geden

dsmokratik proseslsrdon daha gox quyg,yu ehtiyaci olanqocalar vo al'llara mi.inasibeti ile olgiiliii. Cemiyysiin btititnirzvleri fiziki, eqli vs iimumi sallamlrq imkantai,naan asttrolmayaraq, sallam fordlere xas olan btitiin hiiquqlaramalikdir. . Tehsil hiiququ bela htiquq,ardi.n 'biridir.Camiyyatde dz imkanlan daxilinrla yerini tutanlar. kifayotqadar s-arbast olmaq iigi.in,miivafiq biliklar qorun-ul,drr.Bunun iigiin tehsil mi.isssiselarin miivafiq qoraii ya.adrimah,en baglrcasr iso._ telim prosesini xiisusi ixtiiasr olan hazirlqhkad rlar hayata kegirmalidir.

R.espublikada xirsusi tahsilin inkigafr iigir n son illardoxeyli i9 gciriiltib vo indi da gciriilmolds<jii. Umummilliliderimiz. Heydar Oliyevin 2001- ci ilda verdiyi feimanlaqabul edilmig <<Saglamhq imkanlan mahdud ga*slrrin tshsili(xirsusi tahsil) haqqrnda> qanun vo bundan ionra NazirlorKab,.ettnln qabul etdiyi qararlarr gdstermck kifayatdir.<Sallamhq imkanlarr mohdud olan gcxslarin p"q._i*,iru,lohsil mtiassi^salorino qobulu qaygrsrnrn tasdiq'ediLmasihaqqrnda> 2002-ci il29 aprel tarixli 72 ncimrali; <Locooedikxrdmet haqqrnda lsasnamanin tasdiq edilmosi barada, 2001_ci il 29 aprel tarixli 73 nomrali; <ipsixoloji_tibbi_pedaqojikomissiya barada asasnamonin tJsdiq edilmosi t u'qq,nau,2002-ci 11 29 aprel 74 n6mrali; <Evds tshsil ntrrq tifrquveran. xesteliklarin siyahrsurrn vo evdo tonsitiir teititiqaydalarrnrn tasdiq edilmasi barada> 2002-ci il l0 maytarixlt 77 ncimreli; <Xtisusi tohsil miiassisttari haqqlnAaOsasn-menin resdiq edilmesi barada> 2002-ci il id'rnuytarixli T8.nomroli; <<Sallamhq imkanlarr mehduJ ge*starinpulsuz xiisusi tahsil . almaq qal,tllsrprn t",Aiq

"aiinr.ri

!y!y!!!y!!!::A!!!l* * i k o lh y $t a tu nD, i,,,e. it,n ?, i i $i ni n t d lj k it i

3:

Alal Mantmadota

hrrqqtntLr>> 2002-ci il 29 may tarixli 86... nomrali:

,i'in-t.q.uriyuf t talim-tohsil miiassisalerir.rde tohsilin te5kili

ourJuiu.tn,n tesdiq editmasi haqqrndzt> 2002-ci il 29 may

I;;lt --8t nomrci; <Stasionar qcraitde tahsilin teEkili

quyaufurtn,n tosdiq edilmesi haqqrnda> 2002-ci ll 29 may

taiixti SA nomrali qerarlan qabul cdilmigdiBu qerarlar xiisusi tehsil sistcrninde tclim-torbiya

isinin mirxtaiil sahclolini: macldi bazanrn inki$a[rnr' xtrsusl

,''rt',iii" t.t"Uott olan uSaqlalrn bu telabatrnr odernek tiqiin

Loir"trion geraitin yaradilmasrnr, miiellirn-gagird' mriallim-

r"ita.v" iniinasibatierini, gagirdlerin ttroug. v9 vazifalarini

imri#frvit. Bundan olave, 2005-2009-cu iller:i ehate edsn

irf.iq"i Pt"q.u*r xi.isusi tahsilin mtiasir dtinya standartlalr

.rrlurmina, *odern la5dirilmcsina xidmat etmslidir' Biitiin bu

.rnrila. xtitusi tehsilin inkigafi i)qiin hiiquqi baza yaradrr'

Xiisusi tahsil sahosinda bu iqlorin hayata keqirilrresi

iigiin yiiksek seviyyeli kadr potensialr hazrllanmahdrr' Vaxtile

U, ,"ft. iigtn [adrlar keqmiq sovetlsl birliy-inin .Moskva'i.ninq.ua, kiyev, Sverdlovsk kimi geharlarinde httzrrlantrdr'

'Utistr[ittit qazanan respublikaurrz xiisusi tahsil

iigtin kadr hazrrh[r perJaqoji universitetda' maktabeqadar

i"inltu- ve Az-erbaycan Doul't Pedaqoji kollecinda

reallagdrnlrr. Pedaqoji kadrlarrn te kmillaqd irilmasi ve

venidan hazrrhAr iiqln mirvahq qurumlarda (Azerbaycan

i,4tirlli*lr institutr..rndu va Bakr 5ahali Mirsllim Kadrlartutn

Takmillasdirilmasi va ixtisasa ltt rtlmast Institutunda) mttay-

u* i, 'nOttittir. Lakin, qeyd etrre k Iaztmdtr ki' kadr

po,"nriuiin,n hazrrhgr iginda yenidsn hazrrltq kurslanntn'p..qi"-f"t,t" y.ni-drn- baxrlmah ve daha miikernmal

iexnblogiyalardan istifada olunmahdrr'iUNfSf<O alil insanlann boraberlik imkanlartntn

dastaklanmasine komek edir. 1994-cii ilde Ispaniyantn

Salamanka gaherinda qabul edilmiE va Salamatrka Deklal'a-

.iy".i "C,

iia meghur olan ohdeliklor'' imkar-rlar:r mahdud

4:

$oxslarin toliminde inkluziv yanagmalara daqiq istiqamatverir. Rr, <ihd:likler qsbul edilsrek genig yayrlmihdrr.

Respublikamrzrn tahsil sisteminda marhslaliislahatlar apanhr. Umumi tehsilin ayrimaz bir hissesi olanxtisusi tehsil sisteminin islahatlara, modernlagdirmsyexisusila boyiik ehtiyacr vardrr. Xijsusi qaygrya ehtiyacr olanugaqlarrn tahsilinin tagkili sahesinda bir-siri problemler helada movcuddur.

Kegmig sovetlor birliyindo biitiin respublikanrnxiisusi tahsil miiessisaleri bir morkazden - Moskvidan idaraolunu", iimumi bir sistemde xiisusi tahsil sistemindabirlogirdi. Bu sisteirin tedris planlan ve fenn proqramlarrMoskvadan gondarilirdi. Lakin biitiin bunlar rus brilmasinoaid idi.

_ Azarbaycan bcilmesinda iglarin vsziyyati gox

acrnacaqh veziyyatdo idi.Xiisusi tadris mirossiselari igiin fann proqramlarr

terciima olunmur, dersliklor, ders vasaitleri vs metodikadebiyyat mahdud sayda negr olunurdu. Biittin bunlarAzerbaycan bcilmesindo tadrisin veziyyatini gox a$aglsalrrdr. Hal-hazrrda bu istiqamatde iglera artrq baglansa di,xrisusi tshsil sistemi iiLEiin dsrsliklarin va dori vaiaitlarininhazrrlanmasr va negri iqi gox leng gedir va mdvcud telebatrcidamir. Artrq. iqlenmig vo gupa iait olan dsrsliklorin naqrinamalum sebablarden lsngidilir.

. Bir srra ndqsanlara baxmayaraq, xiisusi tehsil mi.ias_

siselsrinin maddi-texniki bazasrnrn mohkamlendirilmosi iglsrmiivofieqiyyerla davam erdirilir. YUNESKO va ISESXO_:yl 1g$.{1.rh sofiri, Heyder Oliyev londunun prezidentirvlennDAn dtlyevantn gexsi taqabbiisii ila Bakrda. Sumqayrt-da va respublikanrn bir srra rayonlarrndu *ti.uri'tJrii'rn*urr_sisalarinin_ tamiri va yeniden iikinti"i ila balh iri milyashigler apanhr.

3 levral 2005-ci il tarixde Nazirlar Kabinetinin 20 Ns_li- qaran ila tasdiq edilmig <Azerbaycan Respublikarsrnda

y,!!!,,"kr:hbr,,,,il,1!!:lihrimlrfo*rik tu ay,shru maninsanilmasi iSinin taSkili

Afat Mammadow

xiisusi qayErya ehtiyacr olan (sa[lamhq imkanlart mohdud

ugaqlann - ihsilinin tagkili iizra inkigaf Proqramr> 2005-

2009-cu illeri shate edir.Xiisusi tehsit - iimumi tehsilin bir hissesidir' Xiisusi-

lik onun kontingentinin ferqli olmasrndarr ireli gelir' Xiisusi

tahsil-sa[lamlrq imkanlan mohdud, iin-rumi inkiqafrnda

miieyyeri probLmlari olan uqaqlann telim-terbiyesinin, tag-

tlti ite meggutaur. Bura kar va zaifeqiden, kar va zaifg<iran,

.ritqi qiisuil-r, beyin iflici qah[r olan, dayaq-. hereket sistemi

pozuniusu olan vs eqli zail olan uqaqlar daxildirlar'^ Umumi inkigafrnda miixtelif problemlari olan ugaq-

lar igorisinde aqli geriliyi olanlar daha gox seqilir va acrna-

caqli haldrr ki, onlinn iayr artmaqdadrr' Egitmesi, gormesi,

dayaq-harekat sistemi, nitqi har-hansr bir sebabdsn pozun-

tuya meruz qalan ugaqlarda intellekt bir qayda olaraq nor-

mal inkigal idir. Her-hansr somatik problemin olmastna

baxmayaiaq bele, ugaqlann intellektual inkiqafrnr tsmin et-

mak miimkiind iir.Oqli gatr$mazhgr olan uqaqlar isa intellektual imkan-

lann mahdudlugu iiziindan diizgiin kcrreksion tshsil alma-

drqda, heyatda gox aciz olur. oz yerini tapa bilmir, adaptasi-

ya imkanlan zaiflo9ir.Respubtikada xiisusi qayfrya ehtiyacr olan (saglam-

hq imkanlin mahdud olan) ugaqlar iigiin 25 xtisusi m^aktab

u, int".nut tipli mektsb laaliyyet gosterir. Onlardan I8-i in-

ternat tipli mtiassiso, 7-si xtisusi maktebdir' Bu miiassisalor-

de iimumilikde 5600 naferdon gox gagird tahsila celb olun-

muqdur. Onlann telim-tarbiyasi ile 1996 pedaqoji iqqi ma9!ul

o1ui. Qeyd olunan miiassisalerdan 16 internat mcktabi (2906

nrfar q-a!fd) Tehsil Nazirliyi sisteminda, alrr aqli geriliyi

otan ,lalqtai iigtin 2 internat evi (366 nafar) €mek va Oha-

[nin Sosial Miidafiesi Nazirliyi sistemindadir' Internat

makteblerinden 6-sr bilavasita Tehsil Nazirliyi tarafindan

maliyyalagdirilir.

6-

. . Tehsil Nazirliyi sisteminda fealiyyat gdsteren 7 xiisusi

mektebda. b6yiik qaygrya_ ehriyacr ali Zlel "ri"r gagird

tehsila celb olunmugdur. Eyni zamanda.".prUfitunrn a n_ternat mokrebinde (Berdo, Griygay, Tovu;, $eki, ;aglamuqaqlarla yanagr, 233 nefer xiisusi qayptya Jf,iir*, .fu,ugaq, I internat mekrebinda. (nakr qaheri 'SrUuffiiryonuI I ncimreli mekteb) isa xiisusi qaygrya .frtiyu"io-tuil-u9uqfu.-la yanagr, 70 nefer saglam ugaq ir]iirr_u.tiv. ir'ltuil oruo_mugdur.

Brrnunla bela, xtisusi tahsil miiLess.isalerinda talim_

llib]Lr_:i :!:r, otunmue usaqtarrn ,rv, rssi! nei],1 n.s aaol(a uzra real veztyyoti aks etdirmir. Aparrlmtg ara$drrmalar

11r-,rr1 Ii: xtisusi q.aylrya ehtiyacr otn uquqt"rii-ruy, ZOmrn nelrra yaxrndrr va yalmz onlarrn qeydiyyatrnrnapanlmasr va rehsilo calb edilmesi Uu proqi*ri,i-.ru,maqsodlarinden biri kimi miistesna ahemiyyet krr;eJ;.

Yuxarrdakr statistik m.elumatlard# gririind tiVti tr_i,respublikamrzdakr xtisusi tipli miiassisolarin' qo* iiJ.rri_ ZSmiiassisedon 1 I -i srrf yardrmgr, 2_si isa yu.a,_i, ,ininrii ofu,eqli problemlari olan ugaqlar iigtin yaidrmgr mtiessisatarOir.bunoan alava vaxtile respublikanrn bir srra mektablarinda

Ij:l:T1,,:iiiltrr fealiyyet gcisrerirdi. Bu rinifl;;; ;;h; e.*rnKl$arrnda lang,masi olan ugaqlarrn xiisusi mliassisaya yer-Iegdirilmasina. intellektual imkanlarrnrn r*Jrn".,' rJ Lrgi-me aradan qaldrnldrqdan sonra adi talim prosesina latl-masrna xidmet edirdi. Bu siniflarin baflanmasr, irl.it.ttinormal .olub. psixi Ianglik miigahida olunu;' ;;;;lu"nvazryyetrnr xeyli qatinleqdirib. indi bu u$aqlar, akserhallarda, aid olmadrqlarr yardrmgr rrttrUl.., i.lf rsairif i..

. Imkanlan mehdud, hayatda bir gox i.rir.A",mahrum olan .yardrmgr msktab gagirdla.i"in tat iitLi'iegtit

olunmahdrr ki, onlar imkan daiioiind, tr-, a"lEr" t"irii ,"bacanqlar qazana bilsinler. Bu cahotdan ,iq"qi.a.rn ,,,tq_iinkigaf etdirmayin mtistasna ahamiyyeti ,a.di.. '--- --^ "^'

Yat nryt maktahlarin ibtiloi siniflarintl> fa- - trretik arltyqlo n manintanilmasi iSinin aqkili

7:

AJat Mi tr:"rcta

Qcytl etmak laztmdtr ki' qifahi nitq' qabiliyyatinin

irtisuf iiiirit.asi aqli geriliyi olan ugaqlarrn atraldakrlarla

tinsiyyat )'aratmaq' oziinii heyatda tasdiq etmak rmkanlarlnl

artrrlr.Yardrmqr mektab teliminin i1k pillelerinde verilen

biliklar na qsder mohkem ve esaslt olarsa' tehsilin sonrakt

"iii"f"r".itai ahnan bitik vo bacartqlar da o qeder mohkam

Iirr.-i^ia,rc, maktablardo keqirilan asas lanlardan .olan

"r" aifi pi"q."mr: gifahi nitq inkigafi, .olul: litq inkiqafi'

"r".r"iif.^,' yazr qaydalan vo nitq inkiqafr bolmalerindan

ilrr.ii". oqii gerilivi olan uqaqiarda nitq'- diger psixi

irriir'*i "orf

t.i [imi geri qalrr, inkigaf etmir' Ma-ktsbeqsder

ati"ia', t" "q.qtarda

iil vardigleri va nitq inkiqafi mektebde

"".ii"" Uif,tf'.iiqobul etmek iqtidarrnda olmur' onlar laznni

bilik bazasrna malik deYiller'Fonetik anlayrqlarin yaradllmast' qavranmasl \'0

intisaf etairitmesi de, iiger anlayrqlar kimi, eqli gatrqmazhlt

"irti--tsrqrrtO, idrat proseslarinin- gatrgmazltqlarr

rr["t-J", gox long gedir. O(li geriliyi olan uqaqlar tahlil-

,r.LtU p...itf"rini*g-etin quvtuyt',- hetta menimsediklari

Ultittrri U"tt, sonralar tecriibade tetbiq ede bilmirlar' Yani

onlarda ver<liqlerin yaranmasl merhelasi xeyli uzamr' -

Biitiin bunlan nezate alaraq, biz yardrmqr mcktoble-

rin ibtidai siniflerinde fonetik anlayrglartn menimsanilmesi-

"ir i"itifi problemini oyrenmayi va bununla. da eqli zeif

.iut "quqf"tr"

cemiyyetj daha suretli inteqrasiyasrnr temin

etmovi oarslmlza maqsad qoYduq'-- ' qarq,da duran problemin holli iigiin bir sra tedqiqat

metodlanndan istifade edilmigdir:Nezeri tehlil- tadqiqatla ba[h pedaqoji adabiyyat' xii-

susi tahsil kurrikulumlan, Xiisusi tahsil qanunu va Nazirler

i<"U*.iiri. qerarlart, digar sonsd ve materiallar oyranilmig

ve tohlil edilmigdir.

l'anhmg ,rDkt;rhbrtu ihrilui siiJl nltfinuik trtkt.l4lratn nonimsanilnDsi i$iin t4kili

I FOSIL

TODQiQATIN MAHiYYOTi VOELMi NAZORi esestanr

l.I. Problcntin ntahiyyati ya ehri-n?zari asaslaru

ibtidai siniflerda fonetika tedrisi onun dil sistemindatutdugu mcivqe ila alaqsdardrr. Dil iinsiyyatin on miihirmvasitesi olmaq funksiyastnt ictimai teyinath danrgrq saslorivasitosilo yerine yetirir. Dilin leksik va morfolojivahidlorinin yaranmasrnda danrgrq sasleri osas rol oynadrlriigtin har bir dilin oyranilmesino tebii olaraq lonetikadant'aglanrr vo buna gora do fonetika dilin maddi asasmr tagkiledir. O.Damirqizada yaztr: <Dil dedikdo biz, birincinovbade, seslanmo ila tazahiir edenbir hadisani bagadiigiiriik. . . Dil telelliiz olunnan, yazian, oxunan va egidilannitq kimi mirxtslif formalarda olsa da, yene esasan seslerlatazahiir edir. Buna gcire de sas dilin maddi qabrlr gesabolunui vs dil seslerla maddilogen brr ictimai hadise szrvrlrr>(8. s.11). istar danrgrq, istarse de yazrlr dili oyrsnmok dilinfonetik sistemini, giisusils de ses vo onun qrafik igarelerinimanimsomedan mirmkiln deyil. Bu menada fonetika dilinleksika ve qrammatikasr ile neinki balh<lrr, hamgininonlann oyranilmasi tigiin esasdrr. Bu baxrmdan M.i.Matu-sevigin fonetikaya dair miilahizelari dilgilik bdlmalerinindeferensiasiya olundulu mirasir tedqiqatlar iiEiin dahaseciyysvidir. O yazt: <Fonetika... dilin xarici forma olanses cahotini <iyrenir ki, bu xarici formada da onun mezmunuifade olunur ve dil iinsiyyat vasitasi olmaq vezifesini yerineyetirir. Dili onun soslarindan kenarda riyrenmak miimkiin

-v

Afal Martnadova

deyildir, qiinki bu birlikda biitov olan mazmunla formant

oyi.-uq olardr>. Haztrda fonetik morfologiya va sintaksis,

"Lc" ae dilin digar bolmolari kimi miisteqil tedoiqat ve

tadris olunur.Tadqiqat iisullart ve obyektine gore fonetika..digar

dilgilik bol-;lerindsn farqli xi.rsusiyyotlare .malikdir va

bunula bele fonetikanr digar dil botmelarindan tocrid

olunmug miistaqil elm hesab etmsk olmaz Qtinki fonetika

danrqrq saslerinin yalnrz akustik- ftzlki tcbiatini tadqiq

etmeil; mehdudlagmrr. (... Soziin va qrammatik

kateqoriyanrn tnanast mshz sas komplekslali vas'itesila ifade

olunur. Ayrt-ayn danrqrq saslari menaya malik olmasalar

da, onlarrn amsla getirdikleri ses komplekslari miiayyen

mena ifade edir. Oks teqdirde sozlerin ve qrammatik

kateqoriyalarrn miixtalif monalart neco ifada oluna bilardi?

Oslinde ionetikanr <lilgiliyin bir gobesi eden de mehz

bundan onurt insanln istilade etdiyi ictimai xarakterli,

sdz emele getiren, qrammatik forma yaradan seslardan behs

etmiqdir>.' ibtidai sinif proqramlartnda ve Azarbaycan dili

darslerinda fonetika iizre malumatlar hamin bolmanin

tadrisinin meqsadlari ila uyfunlagdrrrlmahdrr' Fonetika

aynca, xiisusi dil bOlmasi kimi deyil, qrammatikanrn tclkibhissesi kimi tedris olunur vs ana dili tedrisine dair yazrlan

dars vasaitlerindo da masala bu istiqamatde aydrnlaqdrnhr'

Y.Kerimov yaztr: <Qrammatikanrn tadrisi prosesinde <sas

ve harf>) 'bdlmasi iizre maqgalalr gagirdlaro nitq saslarini

egitmak, onlarl diizgiin telafliiz etmak, yazrda har bir sasi

miivafiq .qargrhfr ile svsz etmak, sait ve samitlari,

dodaqlanan ve -dodaqlanmayan saitlari, kar va.cingiltili

samittri larqlendirmek vardi;leri aqrlaytr>> Ana dili

tedrisinin lmetodikasrna dair yazrlmrq avvelki . de.rslikda de

fonetikaya bu istiqamatdan yanaqrltr, dilin praktik 1eg[ole-lerinin, xiisusilo qrafika, orfoqrahya va s' problemlsri

t0-

fonetikaya istinad etmakla d0zgiin tadris etmak ideyasr onegakilir.

Fonetika termini harf terkibina gors da digarterminlarden sadedir. Dila aid her hansr lir mafhumunmahiyyati qrammatik tariflarle yanagr, ter.minlerls de dahaehateli ba$a sahnrr. Dilgilik terminlorindon istifadsnin ze_ruriliyini P.O.Alanasyev bele esaslandrnr.: <Tcrminologiyaetinaszhq miigahids prosesini deqiq ifa<le olunmayan geitiigara ila- qrammatik rerminle mohkamlandirilmemig yaygrnbir prosese gevirir>.

<Azerbaycan dili iigiin yenilegdirilmig proqramdadiger dil bcilmslari kimi fonetika tadrisinin da konkretvezifeleri gdsterilir, elmi fonetikanrn neticalerindon praktikmeqlelalar iigi.in istifada olunur. proqramm ve dersliklerintertibinde Azorbaycan diline dair malumatlar dilgilikelminin konkret miilahizoleri iizarinde qurulur, sads. lakinelmi malumatlann amali xarakter dairmasrna iisttinliikverilir. Ana dili taliminin esas prinsipi nitq inkigafioldulundan Azorbaycan dili ted risina de bu prizmadanyanagrlrr, her bir dil hadisasi, har bir briimeya aidnormalardan konkret notica giidiilr. Mcivcud proq.a-rnmazmununda bele bir ideya dayanrr ki, dilin mtxtelifbcilmalerina dair tak-tok laktlar, fonetik-qrammatikhadisalar fonunda verilcn bilik vahid maqsede xidmatetmali, dilo hessas, vetendag tarbiyosi yu.at-oi,, gagirdlarinyazir ve gifahi adebi nitq verdiglsrini inkigaf etdirmakleAzar.baycan dilinin sistem gek.lindc oyranilmesine garait vazamin yaratmahdrr. $agirdlare dil haqqrnda verilenmalumatlar o zaman bilikler sisternino gevrila bilor ki,miiallim hsr bir dil hadisesini mahiyyetini, bu hadiselorarasrndakr ox$ar ve farqli cehatlsri hamin hadisalerin bir-birini gortlandirilmasini gagirdlere baqa salmafia, mdhkammenimsamaye nail ola bilsin>. Miiallim Azarbaycan dilininbcilmalori arasrnda lendaxili tadris prosesini o zaman

Yardrnry m)ktablarin ihtilai sinill,n irlt finLtik otlaytshrut nanits,ttihtosi iinin ta$ili

Afat Mamao ota

semereli teqkil eda biler ki, her bir bolmonin tedrisinda

qarqrya qoyulan moqsadi daqiq miicyyanleqdira .bilsin, har

trunsl Ulirn"tumatln yeni biliklorin Ibrmalaqdtrrlmasrndakr

kdmakgi rolunu aydtn tesevvtir etsin ve bunu maqamtna

gdro tetbiq etmeYi bacarsrnFonetikaya dair qagirdlarde elmi-praktik biliklarin

formalaqdrnlmasrnda proqramrn tartib prinsipleii ehamiy-

yatli roi oynayrr va bu baxtmdan proqramda fonetika

ieliminda aiasrdakr misrlalarin reallaqmasr giidiiliir'1. Dilin ses sistemi, seslarin xtrsusiyyotlari, sdzdo sas-

lorin dirziitiiq ardrcrlhlrnrn e$itmc yolu ila miiayyenlag-

dirilmesi. sasierin herflorle ifadasi. Bu rrarhalade gagirde

melumat verilir ki, lonetika (sesler va harfler) dedikde dilin

daugrq seslarinden bahs edcn praktik sahesi nezerde- tutulur'Proqramtn tslsbine goro bu merhalede ssslarin vo harflarin

miqdarr, <k> samitinin iki funksiyasrnrn baqa saltnmast vs

[mumiyyetls Azerbaycan qrafikastntn xiisusiyyatlari

haqqrnia melumat verilmelidir. Soztin sos ve harf

dtiziitiigtlne dair aparrlacaq iglsr I sinifde oyredilanlarin

takrartndan baglantr. Bu sinilde gagirdlar sdzde seslerin va

harflerin ardrcrlhgrnr, sas va horflarin sayrnrn uylunlugunumiiayyen etmekle, boyiik ve kigik herflarin farqini-bilir v:sada fonetik tshlil aparmagl bacartrlar. $agirdlarin Isinifdan sas, harf, sait, samit, heca, satirdan setri kegirmo

qaydalan, qiivvetli talefliz olunan heca va s. anlaytqlara

-rlit oldugrnu nszare alaraq ses va hcrf mesalasi II sinifds

elave melumatlar hesabtna zenginlsqd irilir' Proqramda

fonetikanrn tadrisina ses haqqrnda talimden baqlamaq

nezarde tutulur. istar Azerbaycan, istorse do rus metodikadebiyyatrnda fonetikanrn tadrisino ses sisteminin

oyrodilmosinden baqlamaq, qrafik igaralera asaslanmadan

siizii egidsrek sas terkibine ayrrmaga xtsusi diqqat yetirilirve bu fonetikanrn todrisinde sn somereli metodik yol hesab

edilir. O.Ofandizade fonetikadan ilk dorslari yazrhga

asaslanmadan sdziin sas tehlili iizarinda qurmalr, sozdskisaslsri egitmo yolu ile lerqlsndirmsyi fonematik eqitmaqabiliyyatinin, i.imumiyyetle yazr va tjlefftiziin elmi asaslariizrc qurulmasrnln os:ts $orti hesab edarak yazrrdr ki, ssslehorfin, soziin saslenornssi ile yazrhg lormasrnrn f:arqinigagirdlere yaxgr oyretntak iigtin fonetikadan ilk darsleidarniivafiq scjzleri onlara ancaq ses terkibina gcira tehlileldirmak daha alveriqlidir.

K.D.Uqinski, D.i.Tixomirov, S.p.Redozubov uo,.lii", -"_todistlerin tedqiqatlan esas gotiir.tilarak, yalnrz .uuui trliridovrtinda tatbiq edilir. Bela ki, darslik izerinda iq va y.azrtolimi haztrhq dovrirnde apanlan sas tohlillerindin sonraheyata kegirilir. Y.Kerimov qeyd edir ki, egidilan scjzlarda,yaxud onun hissalarindo sozii ferqlendirmei, egidilen nitqsasini kitabda gap olunmug mtay"3n qrafik igaraya aidetmqk, 5s5 kom plekslarinden hor hansl bir ssi i<temiztoleffiizlo> sega bilmok yazl vo oxu prosesini, o ciimla<janlonematik tahlil qabiliyystini inkigai etdirmayin en yax$rvesitelarindan biridir. Miiallil qrafik igarsya asaslanmadanses talalliiziina dair mtixtolif priyomlard an_agrq heca, skshec4 seslerin sozde dtiziiliig ird'rcrlhlr ,e miqdan ,a s.istilada. etmeyi zeruri hesab edir.

Ibtidai sinifler iigiin tertib olunmug Azarbaycan diliproqramlarrnda sos tahlili tizra iglara geniq yer vermek talabolunur, lakin sos tohlilinde herflerJ isiinad etmak esastutulur 137;. Oslind: isa scjzdo sas rorkibi haqqrnda. yanixizda .aslorin sayr. srr.asr. har bir sasin d[zgtin aiiikulyasiya_da talelftizii qrafikaya osaslanmadan aparilmahdrr. Bu p.o_sesdo saslerin nrivii, heca, vurfu kimi messlelera, gifahi toh_Iillo zomin hazrrlanrr vo seslarin horflerle ifadasi zamanr bagveracak nitq sahvlari qismen minimuma endirilir. Ona gdrade fcretika tolimi zamanr biz sas tahlilini iki baqlrlda<Danrgrq saslsri>, <Seslar ve harflar> - oyretmay.i iazrm

Yaftl ltc. nakob hti_lt,\i t.r lincrik anhryqhrut nD irrtDnihlati isini tdtkiti

bilirik. Danrgtq seslsri fonetikaya giri;, sesler ve herfla-r rse

fonetikantn -esas

masalelerinin todrisini ahata etmalidir'

Danrgrq ssslari soziin sas tarkibi, scslcrin xarakteri, te-

teftiizas gatin larqlenan kar-cingiltili ciitliiklar, dangtqq

seslerinin ismiyyati, aydtn va kiiylii teleffiiz olunan sssler vs

sesin digar elamotleri i.izra fizioloji, akustik tehlilleri ahata

etmeli, ieslarin horflerla iladesine alveriEli gerait yaratma-

Ldrr. Proqramrll mezmunu gostarir ki, burada danrgrq

seslerins iig aspektdan yanaqrltr:1. Fonltik vahidlarin terkibina miixtelif anlayrqlar

daxil edilsa de, onun asas vahidi nitqin an kigik hissasi olan

sesdir. Sasin birinci alamati onun hzioloji hadisa olmasrdrr'

<$agirdlar bilmalidir ki, fonetika her hanst sasden deyil,

daru"grq seslorindan, s<izlarin manalartnt dayigdira bilan

s..laidon bohs edir> .Danrgrq sosi fizioloji cehatdan danrqtq

iizvlerinin faaliyyetinin neticasidir', danrqrq iizvlorinin

vaziyyatindan astlt olaraq sos mixtslil xtsusiyyatler qazanlr

ve aitikulyasiyaya gora bir-birinden ya kaskin, yaxud da

mirayyan dcracada larqlanir.2. Sasin ikinci miihiim elamati onun akustik seciyya

dagtmast ila olaqedardrr. Akustik baxtmdan nitq seslari. hava

u*inrn,.t reqslanmasi olub eqitrna orqanl vasitasila

qavrantlan fiziki hadisedir. Sasin giicii, tembri. davamr,

uzun, qrsah[r ve s. hziki cahetlari eqitme orqanlarr vasitasila

mtleyyanlaqdirilir va bir qrupa daxil edilan saslar diger-

Iarinden ai<ustik baxrmdan seqilir. O.Damirqizade seslari

akustik cehatdan saciyyalandirarkan gostsrir ki, <saitlarin

davamhhfr gox, samitlarin davamlrhgr ise az olur> -Haminfarqlendirlci elamet istar savad toliminda sasin talaflirzii,

isteise da fonetika tadrisinda seslerin ncivlari irzre aparrlan

iqlorda tatbiq edilir.3. Sesin funksional cahotden

proqramda qargrYa qoYulan asas

za an gagirdlar h:r bir sesin

oyredilmesinin vacibliYitelablarden biridir. Bu

funksional ahamiYYat

14-

dagrdrfrnr, scizii manalandrran lonetik vahid oldufunu <Jarketmalidirler. Sasin fonetik ehsmiyyari q.*lu-'J.r;rrtlttehlillar apanlmasrnr talab edir. Sasi h.;;- _,iruriU",tarbiye ermsk, sasdan isrifaday, -rr"lit;r;L yrrri_"g,dyr.r,T?1. iigiin. agafrdakr gal'rqma,ipi"Ar-'"f"'r'oirttitmateriallar iizarinds ig aparmaq lazrmdri.

- -'-" r"-

Yardntq noknblarin ibtidoi iilln imlt ft4*fuySl*. nDnin$ahiln asi iSinin tarkiti

un AZ al ak oj'un yaz ela aok oxovun ay az alek igek oxuqoyun 44ynz kelak 9i9ek oxut

. _ IL Proqramda fonetikanrn asas mssalosi, markeziproblemi olan sas va hsrf mtinasibatlarini, ."f_i-pr"f.tit:*,11:lrd:irlr: xiisusi diqqar yetiritir. proqramda tlil, lrIt,n,:3.q, tonetrka meggalolorinin asasrndi ses ve onunqrarrK l;arrsl olarr harf a-nlayrgla-rrnrn elmi gekildo bagasahnmasr talob edilir va IV'sinifde ,;y.raif .'rrfrrJ"r.t,

"vurulur. ister ibtidai, israrsa d, ;r;;;;ik^" tlu.raufonetiranrn tedrisinde osas problem s<jziin sos va herfllfl.ibj"il diizgiin ciyredilmaii masolasiii.. nr-rnrrrrrninrouoat slnl Jrdan baglayaraq di.izgiin tadrisina m<ivcudpr.oqram, xiisusi tal:bla yanagrr. S6ziarin ses_horf tart<iUlninmuJyyJnla$dln lmosi iizra iq btitiin siniflerde il boyu gedir).roztrn sos va harl tarkibi prof.. A.Abdullayevin gosiardiyikimi, ilk darsliklorimizdan baglayaraq Uriiiin'-i".Jiif..inasas miivzusu olmug, miixtalif d6vrlarde rn.rrtry, .ti.U..ti.miinasibot gosterilmesina baxmayaraq, sss_herf terkibinintedrisi fonetikanrn morkezi probleini *Vrf-ila,..-'"^"". Proqramda har bir fonetik mofhumun c;yredilme_

sin-dan alde olunacaq._ maqsad aydrn id;;';r;i;*'Mrr,anong qanununun ibtidai siniflarda tadrisi dilimizinmorofoloji

. qurulugunu. hemin qanunun yuin,r-ion.tiL

ahamiyot daqrmadrgrnr riyrotmsk a.yif, Ujri"'o.f"qilnt15:

MamnndoYa

nin t;drisinda hsmin qanunun xattrlanmast proqramrn

,Iqt".i, -".fr.,idir:

<Sasler ve harfler> telimin ikinci ilinda

,r"i Utifr". oldulundan sonrakr siniflcrda.ol.ra .xiisusi yer

qay<ialarrn, xtisusen soza arttrtlan $illiq]t:tllj:'.;;;;;il;t;;i menirnsotmak istiqamatinda- ta9f

"'-1:::ur6errreY'l'-v"" hisselaii (morfologiya) bolmasr-

Hetta. soziin terkibi ve nltq

;;rnae; ;MraJ voxdur' .Proqratntn pitl?lilll,l:,^1"-l:

;J;;ilf;[ ;;i;;,p,"; uvlun olundulu.u. va. dil b6l'":lilil],1:ilq"lt

"i.ili;i-n"."iJ urn'oq. morlologiva l'', l]'i*1:.ll,r"f-t fm fon.tiL unfuvtslan da pilleli tedris etmak

Iaztmdrr.'"--- IIL Pt oqramtn mtsbot xiisusiyyetlerinden biri da

Ar.rUuy.on dili irahkasrnrn csas xtisusiyyatlarini oyratmak

irtiour".tind. tartib olunmasrdtr' Malurndur ki' dilimizda

;;T#i[t;rt iaaa .air vo derslikde <k> samitinin ka' ke

f;;kr;"i;;,;; dair xevli praktik matcrial iizerinda iglomak

talob olunur.IV. Nehayet, proqramda dilimizin esas fonetik maf-

frrrrrtunn,n t,u-L, iruqqrnau miieyyen hecmde bilik verilir'

il;;^;;"il;k, fonetik a nlavrqla rrn ovradinnesi. lezardailil; liS;ier va herflar, sailorin tasnifi prinsiplari; 2)

i"iil.Jr, aiii" va dodaqlann vaziyyetine-96re saitlarin tesnifi;

r"ii"rarle trrqta"r osas'orfoqrafi i-vs orfoepik qaydalara dair

il'ir;;;n.i".. 3) Samitlar, kar va cingiltili samitlar: soz

.ri"r, u", tonunda samitlarin yuzrltSr va telalliizi'ins- dair

.rrJrf.i, 4) Sasdayi5masi-q-g' k-y hadisosil 5) Heca'

qoiasaitli vs qoqasamitli sozlerin ltecalara ayrrlmasr va

."trrdrnt sotra iceqirmo qaydalarr: 6) Heca vurgusu' bazi

E:kilqila'pde vurludan astlt olaraq soziin, msnasntntn

dcvismxil 8) Ahang qanunu' soz koklcrindo damaq ahangi:

qi'eiiril- u.tirrnis sloziarin elifba srrasr ila diiziilmasi'-' "-' it-tiJ^i siniflarde fonetika tadrisinin bir maqsadi da

,irt"-uilt -errrbaycan dili kursunda oyradilan bolmaye

,r-i" yuru,rnuq oldu[undan bu sistem gozlanilmigdir'

saitlo

Azorbaycan hrikiimati va Asiya inkigal Bankrarasrnda 2004-cn ilda imzalanmrg sazigo asasen ,,E.k"n yugd<ivriinda ugaqlann inkigafr> iizre Texniki yardrm Layihasi14 fevral 2005-ci il tarixden hoyata kegirihnayo baglamrqdrr,bu da 6z n6vbasinde xiisusi qayfrya ehtiyacr olan ugaqLanngalecakde heyata daha tez adaptasiyasr, bszi hallarda isehatta tam islahat iigiin zemin yaradrr.'

Xiisusi tehsil sisteminin qanuni_deklarativ esaslarrnrbir stra qanuni aktlar va qanun miiddealarr tagkil edir.

Debillik dsracasi - olan oliqolqen uqaqlarrn oqli

faaliyy^etini iimumi inkigahn gerida qalmasr, atalailik, btitlinpsixi funksiyalann, hamginin, nitqin inkigaidan qalmasrxarakteriza edir.

- Oqli qiisurlu ugaqlar tigiin nitq inkigafrnrn gecikmesi,., xarakterikdir. Bu uqaqlar 2-3 yagrnda tak_tak so"zlera 4_5( I1t:ldr. .isa yalnr,.frazah nitqa yiyslanmoya baglayrrlar.

fi S.Y.Rubinlteynin fikrinco aqli qiisurlu ugaqlarda nitq inti_*i:rr1r,l geclkmesln.rn asas sebebi <beyin qabrgrnrn qapanma\A t.unksryasrn-ln zaifliyi, btitiin analizatorlar i.izre yeni- firqlan_

'dirme (diferensialagma) elaqesinin lang yaianmasrdrr>.Nitqegitme analizatoru nahiyyosinda lerqianiirici garti ala_qalerin zaif inkiqaf ermasi ila ba[L olaraq aqli qUsuilu ugaq_lar uzun miiddet nitq saslerini ferqlandiro bilmirler. Busabebden da atrafdakr adamlann niiqini daqiq ve aydrnqavraya bilmirlar.

. Ugaqda artikulyasiyanr emals gatiran miirekkebkompleksi yaratmalr bacarmaq tigiin nitq motorikasrnrnnormal inkigafi lazrmdrr. Oqli qiisurlu uqaqlarda ise, hamiimumi, elaca de nitq motorikasrnrn inkigair leng diferensial_lagmadan keqir. Bu ugaqlarda seslarin ariikulyasiyasrprosesinda nitq harakatlarinin qangrqhgr, onlann hecmininazhEr, evaz etmek, ozelo tonusunun slistliiyii (keyliyi), kines-tetik hissiyatrn qangrqhgr hallarr mtiqahitl. olunrr.'

'

Nitq .inkigafi takca otraldakrlann nitqini yarnsla_

Y!Yyy!!Ly!!!!q!h afu etik antaytshott naniw;t tmasi ii,,intaikiti

l7

--

Alat Mammadova

maqla, imitasiya (teqlid etmak) yolu ila heyata keqirilmtr'

Nitqi menimsarnenin esaslnl dilin sisternina uyfun olan mii-

rakkeb lunksional qurulu$un emalo galmasi tagkil edir' Bele

qr.ulrgut formalagmasrnrn esas $orti qavranrlmrq , nitqin

analizi vs novbeti sintezidir, iimumileqdirma imkanlandrr'

Belalikle, nitq inkiqah dil iimumilaqdirrnclerini menimse-

makla amale gilir: fonematik, leksik va qrammatik'Oqli {iisurtu ugaqlarda analitik-sintetik faaliyyatin

iimumi inkiqafdan qal-mast ila bafh biitiin dil strukturlarr

gox gatinlikla formaiagrr, dilin biitiin qanunauyfunluqlan

leng qavrantr.Biittin gdstarilan laktlar nitqin qavranma templnln

zaifl iyine ve k6mponentlerinin biitiinliikls keyfiyyatca inki-

qafdan qatmasrni sebeb olur' Fonetik-fonematik, leksik va

frurnrnutik quruluqunun gerido qalmasrna, qiisurlu olma-

srna gatirib grxartr.- Oqli qiisurlu uqaqlarda nitqin fonetik terofinin po-

zuntusu gox^genig qeyd olunur (Boqomolova AI ' Qnez-

dilov M.ir., Kaqe QA, Petrova V Q, Xvatsev M'E va b )'

Maselan, M.E.kvaisevantn melumattna esasen yardtmgr

makteblerin birinci siniflarinds nitqi qiisurlu uqaqlartn sayt

8070-e gatrr. Q.A.Kaqenin melumattna esasen 6570 uqaqda

fonetik qiisurlara tesadiif edilir' Xtsusen qifahi nitq

defektleri arastnda saslarin qiisurlu talalfiizii genig

yayrlmrgdrr. L.E.Paramonova aqli qiisurlu uqaqlar

ara.rnau genig yayrlmrq seslerin taloffiiztinirn pozulmastnt

agalrda gdstorilen sabeblere aytrtr.Biinci sebab-idrak (darketms) laaliyyetinin iimumi

inkigafdan qalmasr nitqin ses terkibinin menimsenilm:sina

<iz menh tasirini gostarir. Bela uqaqlar soziin sas tortibatlna

fikirlarini celb edi bilmirlar ve noticoda oulartn nitqinin sas

tarafi mazmunda oldulundan qeyri-real ve qeyri-miiayyan

gakilda olur.' ikinci sabob-fonetik qavramanrn, diferensasiya

18 :

prosesinin ve lonemleri segmenin inkigaldan qalmast ilabagh goxlu sayda ralafliiz pozulmalar;drr. Sasiar.in talaf._liiziiniin dtizgiin formalagmasr iigiin en vacib $art etraldakradamlann nitqindaki foncr.nlarin aydrn qavranmasrdrr. Sasitalafftiz etmeyi ciyranmak rigiin, onu bagqa seslarden, eyniz_amanda yaxrn, scslorden fsrqlandirmeyi'ba"armaq laz,m_drr. Oger ugaqda 53si1 aydrn egitma niimunesi yo*Ju-.*, ,r.,_da.onun yamsrlama (taqlid etme) tiqiin niimunesi olmr. uao, oz telaffiiziin e nozaret ede bilmir.

Ugiincii sobeb-iimumi, elaca da nitq motorikasrnrninkiqafdan qalmasr ile balhdrr. Saslarin d ti;:gtin tatafliiziinfirormata$dtrmaq iigiin, nitq aparattnln uylunlagdrnlmrg,doqiq, inca herekatlari lazrmi-saviyyada inhqai"taiiitrnefialr.Bu harakatlar lazrmi saviyyeds inkigaf

"trn.rrr, ,rrtr.i,diizgiin talafftizti mtimkiin olmaz. Okser oqli qiisurlu uqaq-larrn ilmumi va nitq motorikasrnrn inkiqahnau'ao^i, otirr._larla rastlagrnq: iflic, parez, hiperkinez vr s. Nitqcgitina ,anitqheieki analiza torlannrn fealiyyeti bir_biri' 'ile

srxelaqedardrr. Onlarda olan qtisuilar seslerin atustltlarqlandirilmesi imkanrna monfi iesir gcistarir. ffArf urnJu, f.i,nitqde gec yaranan va ya sahv taleffiz olunan ,"ri, utrr_ttkasr da pis seqilir. Bu p:ltekliyin aydrn ifada olunmasrnrdaha da darinlagdirir va saslarin qiisurlu talalfiiziinijndavamh olmasrna garait yaradrr.

Dordi.inci sabeb-artikulyasiya aparatrnrn qurulu;u-nun anomalhlr ila baghdrr. proqnatik, progenik, qabaq ueyan diglamelarin agrq olmasr, diglirin yanhq Ji,af,iti, frmaii.vo dar damaq, gigman dil ue i. go*iu sartc.in ietetftiern.ipozur ve menimsanilmasini gatinlagdirir. Mesalan, qabaqdiqlame agrq oldulu halda dil6nt sasl:rin t.t"ffioU

'pJrutu.

I,, 9, ,, s, z, .$, j, 9, r, r). Dilin ucu qabaq aiglsrin 'arasrna

kegir ve seslerin talafliizi. _d^i$arasr 'otur.

fiet"ilt ta,-'eqliqiisurlrr ugaqlarda saslorin telsffiiziintin pozulmas, sabablerimiirekkeb ve mi.ixtelifdir.

Ya'drn q n aktahlatin ibti ntbfonclik anlayrslattn maains;nilnari Nnin brkili

19 :

Afat Mammadova

Oqli qiisurlu u$aqlarda nitqin leksik ve qrammatikteraflari da gox zsif inkigaf edir. Normal uqaqlardan farqliolaraq bu ugaqlarda lfget ehtiyatr gox a$agr saviyyada olur'Passivle aktiv liilet arastnda b6yiik fsrq miigahide olunur'Bu ugaqlarda aktiv liifetin hacmi passivdon xeyli aqagr olur'- I(lgit maktob yagh u$aqlarrn nitqi osason

isimlerden va gi.indetikdo gox iglenon fellerden ibarat olur'Az-azhallarda sifeta, zerfa, baIlayrcrya rast gslmek olur'

Qoxlu nominativ sozler aktiv liilatda igladilir' On

sade sozlarin igladilmasinda, oxqar eqyalarrn olamatlarinin

diferensasiyasr olmadrgrndan, yanhqhq miigahide olunur'Mesalen, bezi ugaqlar palto, $uba ve plaqa-palto; sviter, k6y-nak, godakse, koftaya-koynak va ya kofta deyirler' Belalikle,

onlann nitqinda verbal evazetmalar miigahide olunur'

Osasan ugaqlar bir qrupa daxil olan aqyalarr ifada eden va

semantik yixrnh[r olan sozleri evez edirlor. Bu halda birnege ox$ar e$yalann adt daha 9ox iglanan sozle evez edilir'

Oqli qiisurlu olan ugaqlartn sozlari yanhq iglotmasina

ssbab egyalann segilmesi va lsrqlandirmasindaki gatinlikla

balhdrr. Bu uqaqlar eqyalardakr oxqarhlr ferqlendirmeden

daha tez qavrayrrlar. Bu da farqlandirma prosesinde

tormozlanminrn zaifliyi ila bafhdrr. Odur ki, ugaqlar ilknovbada agyalann ox$ar ve daha konkret alamatlarini

menimsayirler.Bir gox ugaqlarda iimumilagdirma xarakterli sozlar

olmur (mebel, qab-qacaq. tarJvaz. meyve. girniyyat. geyim

va s.).Oqli qiisurlu ibtidai sinif $agirdlari aqyanrn alametini,

rangini, hacmini, dadrnt, miiqayisosini bildiran sozlerden 9oxaz miqdarda istifada edirlar.

Oqli qtsurtu uqaqlarrn nitqinin qrammatik quruluqu

olduqca qiisurlu olur. Nitqin morfoloji, sintaksis qurlugu,

sdzdiizettme va sozdayiqma prosesi lazlmi saviyyeda inkigafetmir. $ifahi nitqde goxlu sehvlara yol verilir.

1n

-

Qeyd etmaliyik ki, miixtalif kateqoriyah aqliqiisurlu ugaqlarda nitqin fonetik-fonematik ve leksik_qrammatik terefinin inkigafdan qalmasr miixtelif olur.Yuxarrda tesvir etdiyimiz nitqin inkigafdan qalmasrmanzerasi terkib etibarr ila ekser oqli qiisurtu ugaqlai iigirnxarakterikdir. Lakin bszi uqaqlarda bu inkiqafdan qalmadaha az ifads olunur. Bu ugaqlarda gifahi nitqin taieffiizt;refi pozulur, dislaliyalar miiqahida olunur, likin nitqinsemantik va leksik-qrammatik tartibatr eqli cehetdan normalinkigaf ugaqlann nitqinden forqlanir; ilk ncivbado primitiv_liyi, nitqin miirokkob semantik va qrammarik saviyyosininformalagmasrnrn inkigafdan qalmasryla. Belelikle, bu hal-da Eifahi nitqin inkigaldan qalmasrnrn iimumi gciriiniigi.iasasan eqli gerilikla ve analitik-sintetik laaliyyotin inkiqaf_dan qalmasr ila gertlagir.

Oqli qiisurlu ugaqlarda nitq pozuntularr ciz ifadasinagdre olduqca mirxtalifdir. Nitq patologiyasrnlnsimptomatikasr oqli qiisurlulun deracasi ila, nitq sistemininlokal potologiyasr ila, nitqegitme ve nitqharaki analizator_lann_rn-pozulmasr ila miiayyan edilir. Bununla bafh olaraqmiiolliflerdan goxu aqli qiisurlu uqaqlarr iki qrupa bciltirler:l. Nitqi iimumi inkiqafdan qalmrq eqli qi.isurlu ugaqlar. 2.Miirakkab nitq pozuntusu olan atipik oliqofren ugaqlar.Ikinci qrup ugaqlarda qiisurluluqla bafh nitqin inkigafdanqalmasrndan bagqa spesifik nitq patologiyasr mcjvcuddur(dizartriy a, rinolaliya, alaliya, afaziya ve s.).

Kigikyaqh makteblilerda daxili nitq Iazrmrnca inkigafetmir. Melum oldugu kimi hor ci.ir aqli faaliyyet ciziiniinformala$masr prosesinde bir nega marheladan kegir. Birincimarhalads-o xarici vasitelare asaslanaraq hayata kegirilir,ikinci merhelada faaliyyetin maddilaqmesi qeyd olunur. Oqlii9 genig xarici fsaliyyat formasrnda ifade olrrnur. Xariciloaliyyet dz ameliyyat torkibina gora maksimum inkiqaf edir.Beli, rr$aq saymagr oyranerken, avvalca agyalarla manipulya-

Ya nvt maktablain ihtirlai siniflarirubfotetik anlalt;lann manimsanilnasi iSitin taSkiti

siyaya esaslanu' (aEyalau bir-bir ssas saya birlaqdirir ve s.).

Har nriv ali psixi funksiyanrn oz inkiEahnda xarici marha-

lalarden kegrnasi lazrmdtr, giinki ilk formalaqan funk-siyadrr (Vrqodskiy L.S.). Belalikla, ilk eqli i9 xarici plandahoyata kegirilir.

ikinci marhalacls, eqti i9 gifahi nitcla asaslanaraq yeri-

ne yetirilir. Geniq tacriibi i9 tadricen ixtisaslaqrr. Beli, bumerhalada u$aq say ameliyyattnr gifahi' agyalarla ameliyyat-lara asasla n Irtad an yerinc yet ilir.

Nehayst, tigiinci.i merhelede i9 daha gox ixtisaslaqrrvo bagqa ssviyyeds, daxilde, eqli planda ycrins yetirilir.

Oqli qiisurlu uqaqlarrn praktik fealiyyeti (l marhele)

sada ve genig xarakter dagrdrgr zaman boyiik gatinliklar a9-

kar olunur. Sonrakr marhelslarde da bu gatinliklar a9-

karlanrr, xirsusils igin intenorizasiya merhalasinde, xaricifealiyyetdsn daxiti mahdudlaqdrnlmrq amoliyyata keqid

zamanl.Oqli qiisurlu uqaqlann nitq inkigafrnda olan

pozuntulann korreksiyast zamanl yuxarlda sadaladrlrmrziiisusiyyetlar on plana gekilmalidir ki, loqopedik tosirlarmirsbat natica versin.

L2. Problemin pcdaqoji adabiyyatda qoyulu$a, Proqramva darsliklarin tahlili

Dilimizin digar bolmslsrinden lerqli olaraq fonetikaibtidai siniflarde konkret tedqiqat movzusu olmasa da, fo-netikanrn bu ve ya digar mssalosina dair xeyli metodikmiilahizeler mcivcuddur ki, onlan agalrdakr qskirJa qruplag-

drrmaq olar.1. Fonetik anlaytglara dair yazrlan ilk kitabga va

meqalalerde bu bolmaya daha gox yazr ve oxu verdiglerine

komakqi vasite kimi mi.iraciat edilmig, yazrh nitqin inkigafrn-da bezi fonetik mahlumlarm rolu aErqlanmrg, lakin yazr ve

11

-

telalfiiz medaniyyatinin formalaqmasrnda osas miivqeyi olanlonetikanrn tsdrisi maselalerino yer verilmemigdir. fi"t. ki,ana dili, o ciimlsden do fonetika tadrisi masalsleri iirlumixarakter dagryrr, her hansr bir konkret problemin ciyredil_mesi yollara qerh edilmir. Bu kitabga ve maqalelsri qriti olu-raq metodik aser adlandrrmaq mi.imkiindiir. M.Sadrqza_dinin <Tiirk dilinin iisuli-tadrisir> adh cemi l0 sahifatikkitabgasrndan tutmug, 1942-ci ile qadar yazrlan eserlsrinserlorhosina osaslanaraq metodik esei adlandrrmaq olar. Busserda her hansr bir dil faktrnrn, bcilmasinin tedrisino dairkonkret metodik miilahiza miigahide edilmir, timumivvetladil tedrisinin vacibliyi, orfoqrafiya, elifba, terminololiya,talimda sosial-igtimai baxrglann giiclandirilmesi ve s.mas:i;lere formal mtinasibat bildirilir._ M.Sadrqzada <Tiirk dilinin lisuli _tadrisi> (savad

f5r]"r:ld_" *Arislo maggul olan mtiellimlar iigiin rehberdir),1926; C.Mohammodzade. Dil tadrislerinin tisul tadrisi haq_grnda <Azarbaycanr oyranma yolu> jurnalt, 1930, Nol(6),s l5-17; B.Qobanzada, C.Mehemmadzado. Tiirk dilimetodikasr. Bakr. I932. 48 s.;

Mektablorimizda riirk dili (ana dili) tedrisininveziyyeti. <Miallimo kcimek> (metodik mocmua), 1935, Ne4-5, s.6-{ H.Teymurzade. Azarbaycan dilindsn darsverilmasi igini kcikiindan yaxqrlagdrraq. <Miiallim> qezeti, 17oktyabr 1938.; F.Hosenli. Azerbaycan dilini ela civranmakygrunda <Mtellim> qazeti, 5 iyun I938.: e.OIekbarti.Ibtidai moktebde qrammatika metodikasr, lO+0, +S s.;O.Orucov. Moktoblarde dil dersleri. <Mirallim> qezeti, Imart 1940.; Azarbaycan dili tadrisinin yaxqrlagdrnlmasrhaqqrnda (ibtidai vr orta maktebler kabineri), 1941,22 s.;Azarbaycan dilinin tedrisini yaxgrlagdrraq (ba9 maqala),<Mtiellim> qezeti, I 3 mart l94l ve s. eserlorde ham ibtidai,ham da orta makteb nazarda tutulur.

Y.adhq maknblarin iht sinillarindalirnetik anlal,rylann manimsanilnbsi iinin td$kiti

Afat Mammadova

Fonetika tadrsinin asas masolesi olan sos ve

herfin farqini tiyranmakle ya ve tolafiisiin teliminielmi cahatden sistemleqdirmak prof A Abdullayevintsdqiqatlarrnda qabarrq verilir. A Abdullayevin fone-

tikanrn yuxarr stniflerda tadrisino dair xeyli tedqiqatasorleri movcuddur ve sistematik Azarbaycan dilitsliminda bunlar deyerli rnetodik miilahizalar kimi indide oz sanbalrnt saxlaYtr.

Miiellif Azerbaycan diti tatiminin ibtidai pillesi

iigiin da xeyli tadqiqat aparmr$, ana dili teliminin sis-

temlo$dirilmasindJ genig faaliyyat gclstarmigdir' A'Ab-dullayevin ibtidai ainiflorde ana diti tadrisi iizra ilktodqiqatrnda fonetika, enanovi metodikaya uy[unolaraq xtsusi dilgilik bolmasi kimi tedris olunmur,savad talimi ve orfoqrafiya ila mahdudlaqdrnhr'

A.Abdullayev fonetika tadrisinden birbaqa soz

agmasa da, fonetik melhumlar iizra aparrlan iglarinyiu u" tsleffiiziindaki, xisusila savad telimindakiiolunu xiisusi qiymatlendirir, linqvistik tahlilda fonetiktshlilin novlerini, onun dil talimindaki movqeyini izah

edir. O yazrr: <Fonetik tehlil dedikda buraya soziin

teleffiizt, onun ses cahatden, eyni zamanda harf va

hecaya go ra tehlili daxildir>.' A. nbdullayevin Y.Korimovla (4) birlikda yazdrqlau

metodik eser Azorbaycan dili bolmolorinin elmi-praktikgekilde tsdrisina garait yaratmaqla baraber, dil tadrisi iizro

apanlan todqiqatlarrn mazmun vo hacmini geniglendirmig,

yeni dersliklJrin yaradtlmastna istiqamet vermigdir ki, bu

mesolalardan sonra genig gekilde bahs edilocokdir' Qiinkihomin derslikde ilk dafa olaraq fonetikanrn ibtidai siniflardexisusi dil bolmasi kimi tedrisi elmi-metodik cahetdan

asaslandrrtlmrgdtr.II. Diger bir qrup tadqiqatlarda fonetikanrn todrisina

yer verilmeso de fonetik vahidlarin orfoqrafiya toliminds

oynadlgr rol izah olunur, orfoqrafiyanrn fonetik pirinsipsuylun olaraq dijzgijn yazt qaydalarrnrn formalagmasryollarr garh edilir. Bu qrupa daxil etdiyimiz metodikeserlarda ibtidai siniflerin xarakterine uylun olaraq sas vaherl, ^-reca kimi fonetik vahidlarin orfoqrafiya talimindekirolu konkret orfoqrafik qaydalar fonuda nazardon kegirilir.Burada soziin ses ve harf terkibinin ciyradilmssinds dahagox gorme orqanlannrn iqtirakr ils aparrlan iglara iistiinliikverilir. Ibtidai siniflardo ana dili teliminin miixtelifmeselelarini nazarden keqiron M.Hamzeyev oztedqiqatlarrnda orloqrafiya tatimi ile bagh bszi fonetikmafhumlan tehlil edir, orfoqrafiyanrn fonetik prinsipinaasaslanaraq yazrlgr tslsffiiziindon forqlansn scizlarin6yradilmesi yollannr aragdrnr .

' Sciziin yazrhgr va telofftiziinde sas va herl terkibinidiizgiin mt.iayyonlegdirmek O.Mammedovun apardrlrtadqiqatlarda oz oksini taprr. Mi.iallif prakrik dilqiliyinnoticelerino asaslanaraq ibtidai siniflerda apanlan edlbitalsffiiz iqlarini tadqiq etmi9, bu saheds apanlan iglsrinmezmununu jurnal meqalolerinda aks etdirmiqdir.

Metodik sdabiyyatda fonetik mefhumlann todrisinadair ara-srra nagr olunan bezi maqalolerda ses_horftarkibinin tahlili ila balh sehv miilahizelsr sriziin hecalarabciltinmesina de tetbiq edilir, qeyri-elmi fikirlerin talima yoltapmaslna cehd gdsterilir. Mas: S.Oliyeva aerodrom,ekskursiya kimi ibtidai sinifa xas olmayan scizleri sestarkibine gcire hecalara ayrnb oyretmayi teklil edir .Halbukielmi-metodik edobiyyatda qoxdan qebul olunmugdur ki,scizi.in heca boliimii ve buna mtivafiq olaraq heca vurlusuiizrs ig apanlarkan yalntz sciziin herf tarkibini ssas gdtiirmoklazamdrr. Oks halda fonetik qaydalara uygun o'ia.uq ,.sartlmr ve sas diiglimii kimi hadisalerde heca qurulugu vavurgu haqqrnda dtizgiin bilik yaratmaq olmaz.

l'ardnry maktablarir ibti.tai siniltaindafotutik'a ayqlaru maimtanilnasi i$i,at ta$kiti

Alat Mammadola

Soziin sss va herf terkibinin diizgiin miayyenloqdiril-mesini diger maqalelerda de miigahidc etmok olur'O.Olandizadanin orta mektab darsliklcri haqqrndakr miila-hizslerini eynile metodik adabiyyata da garnil etmek olar. Oyazrr'. <i929-cu ildan 1970-ci ila qederki dersliklardadilimizin fonetikasr haqqrnda daha etraflr va sistemlimalumat verilmasi tsmin edilmi;, lakin hamin dsrsliklorinhamrsrnda sasle herfin, soziin tolofliizii ila yazrhqlnrn

eynilegdirilmesi hallanna yol verilmigdir. Onlarda dilimizinfonetik sistemi-ses tsrkibi haqqrnda verilen molurnatda canhdila deyil, yazrh dile istinad edilmigdir)) . Ibtidai siniflarda da

eyni hal miiqahido olunur. Tadq iq etdiyimiz metodik irsda

fonetikanrn markezi masalesi olan sas va harfa miinasibatdiizgiin elmi-metodik esaslarla farqlcndirmadiyina g<ira

gagirdlarin orfoqrafik ve orlbepik vardiElerindaki qiisurlarrbazsn sistematik Azarbaycan dili kursunda da aradanqaldrrmaq olmur. Halbuki aqaflr siniflarde fonetika talimidilimizin hor iki normastna dair ilkin. ancaq sadc elmitasar.viirlar lormalagdrrmah, dil telirninin sonraktmerhalesinda hemin ibtidai melumat bacartq va vsrdigleragevrilmalidir.

III. Fonetikanrn ibtidai siniflerdc miistaqil bir dilgilikgcibesi kimi tedrisinin ahamiyyatini osaslandtran genig

tedqiqat oseri 1968-ci ilde yazrlmrgdrr. A Abdullayev vo

Y.Kerimov bu vaxta qadarki elmi-metodik maqalalarindolonetikanrn miixtalil meselalarindon bahs etselor da, bu dors

vesaitinda fonetikanrn ssas malltumlarrntn tadrisi masalaleri

<in plana gakilir, digar b6lmalar kimi lonetika tadrisi da

elmi-metodik cehetdan osaslandtrtltr. Dars vesaitindafonetika tadrisinin nezcri-praktik masslelori, haminbcilmenin nitq inki;afrndakr rolu maktab tecriibesine uyfunolaraq garh edildiyina gora hamin malumat ibtidai sinifleriigiin tsrtib olunmuE <Azerbaycan dili>> dersfiklerinafonetikaya dair qaydalann daxil cdilmasina istiqamat

1a _LU-

vermi$dir. Olbstta, bu vesaitdc fonetika taliminin btiti.inmesalderinin holl olundulunu iddia etmek olmaz. Buradada ses-harf tarkibinin diigiin miieyyan olunmadrlr hallar,fonetika tadrisina qrafik vardiglirin formalagirrrhnasrvasitesi kimi yana;maq, seslarin hsrflerlo iladosi kimi qrafikqaydalardan soz agrlrr, diger vahidlcrin (mas: vurfu, iharrgqanr-rnu) tedrisine citori yanagrlrr. Lakin bu dars vasaitindensonra ibtidai siniflerda fonetikaya ses_herf terkibibaxrmrndan deyil, dilziliyin xiisusi bcilmosinin tadrisibaxrmrndan yanagrlrr, fonetika tadrisi i.izrs tsdqiqatlarm0ayyen daracsda geniglanir. ve ana dilrnin tedrisimetodikasrna dair yazrlmrg darsliklarda lonetika ted risineyer verilir.

Fonetika tadrisinin aktual problemlori y.Karimovuntadqiqatlannda da qsrh olunmugdur. y.Karimov fonetikayadair ilk todqiqarlarrnda gagirdlarin nitqindeki sshvlarin birqisminin fonetik mafhumlarla bagl oldugunu qeyd etmig velonetil<anrn xiisusi dil bolmasi kimi tedrisrni ircli stirmtigdiir.

Miiallil lonetikanrn esas problemi olan ses ve harlmefhumlannr fsrqlsndirmsyin oham.iyyetini nazare alaraqyazr: <Bu dcivrda gagirdlaro ses va herf anlayrglarrnrn aydrnbaga sahnmasr son darace vacibdir. Ogar gagirdlar <sesitelaffiiz edirik va eqidirik, herfi yazrrrq vs gr;riir-tiU rerifininmahiyystini baqa diigselar, danrgrqda sas erazina harf srjzirnijiglatmezlar. Sesle harfi larqlendirmek vardigini mohkamlan_drrmek^iiqtin kilayat qedar gahgrmalar aparmaq lazrmdrr>(16. s.283).

Savad talimi dcivriinde saslo harfin ferqine dairgagirdlarin mslum bilikleri de menimsemeya ciz miisbettasirini gcisterir. $agirdlor bu malumatdan o iu un samaraliistifada eda biler ki, soziin sas-harf terkibi tam uygr,n otsrnva teleffi.iz. oldulu kimi yazrya kogiirmry" g".uii lu.ur.,n.Mas.: ana, ba-cr, qapr, tiztim, Anar, kiige ve ,. go*tu ,,irir.lnyazrhgr taleffiizla [ist-iiste diiqdi.iyii iigiin sesle harfin

Y=!-Cry!trbl.i, ibt,,l:!:irilluiml,fo,rctik onlqrylann nDni Eanitrnati i;inin talittili

Afat Mammaiola

mahiyyatini oks etdircn izahtn ela bir praktik ehamiyyeti,biliyin zsruriliyi hiss olunmur. Lakin dilimizdaki biittinsozlerin deyiligini elifbadakr qrahk igaralarle ifada etmakmiimkiin olmur va bu zaman sssle harfln esil mahiyyatiortaya gulr. Sasle harfin fiziki ferqini ancaq dilimizdeki ses

va onlann alifbadakr igarelerini tanrmaq, yazrhgr tsleffii-ziinden fsrqlanmayen sozlari manimsomokls mehdud-lagdrlrndan onlann bagqa fsrqlerini da izah etmokla dilinfonetik sistemi , yaz: va telefftiz normalartnrn qarqrlqhmiinasibeti, onlar arastnda lerqli xiisusiyyetlorin qanuna-uylunluqlarr va s. tetbiqi dil masalalcrini oyretmak olar.Demeli, sas va harf mesalesine adabi dil normalarlprizmasrndan yana$maq lazmdtr.

Y.Karimov aheng qanunu movzusunun fonetiksistemda ve morfologiya tadrisinda miihiim ehamiyyatdagrdrlrnr qeyd edir. O, ahang qanunu mcivzusunun danrgrqsasleri iizre verilon biliklerin mohkomlondirilmasindakiohemiyystini nezsra alaraq yazrr: <Ahang qanunu iizre ig

prosesinde lonetikadan ovveller 6yranilmig biliklerin tstbiqi.m<ihkemlendirilmasi tigiin alverigli qorait yarantr. $agirdlarqahn ve ince, dodaqlanan va doqaqlanmayan saitlarifsrqlandirmali, bir soz daxilinda onlat'rn bir-birini izlomasinitamin etmali olurlar> .

Umumtahsil makteblarinin ibticlai siniflarindo taltm-torbiyenin tegkili iqine ve fanlarin tadlisi zamanr esas anla-yrglarrn menimsadilmesi meselslarina hasr olunmuq kifayatqadar elmi-nazari ve metodik edabiyyat vardrr. Bu sahoda

lundamental osarlerdsn hesab olunan Y.$.Kerimovun <Anadilinin tedrisi prosesinde isilade olunan telim metodlannadair (Telim metodlannrn takmillegdirilmssinin nazeri va

praktik masalalar)>, <Savad telimi metodikasu, <Savad

ialimi d<ivriinda darsin taqkili>, uibtidai talim: problemlar,vszileler>.

10 _

Xiisusi tahsil rniiassiselari iig[n, yani eqli gatl$mazllElolan ugaqlann qavrama x0susiyyailarini

- nezsra alan

tadqiqat metodik edcbiyyat isa olduqca azdrr. Umumiyyetlabu saha az tedqiq olunmugdur. intelGktual imkanlarr meh_dud olan xiisusi tehsil telabatL ugaqlann talim xtisusiyyatleriQasrmovun S.O. escrlerinda genij tehlil olunmugd'ur. Buasarlerda agalrdakrlan misal getirmek olar: <Nitqin inkigafetdirilmes_i yolltrrr>, <$agirdlorin inki;aflnda nitqinformalagdrrrlmasr anomal inkiqafrn vasitasi kimi>, <Anomalugaqlann nitqinin inkigal etdirilmesir>, <Ana diline miisbetmiinasibatin forrnalagdrrrhnasr anomal ugaqlann zoruripsixoloji gerti kimi>>, <Ugaqlarrn ana alnni manimse_malarinin pedaqoji-psixoloji xtisusiyyatlari>, <Xiisusimoktablards anomal uSaqlann nitq inkigafi>r, <Saglamhqrmkanlan mehdud olan ugaqlara ana dilinin todrisiproblemlari>. <Ana dili> darsliyi (oqli ve fiziki cahatdan ger iqalan ugaqlar iigiin, II sinif), <Olahidda pedaqogikar>, <dqliva lziki inkigafi lengiyan ugaqlann diaqn-ostikasr vakorreksiyasr>, <XilLsusi makteblerdJ ana dilinin tedrisi meto-dikasr>>, (Defektoloji terminlerin izahh Iiilati.

O1u, va yazr noqsanlan (disleksiya va disqrafiya)uzun miiddet eqli gatr$mazhErn xiisusiyyetlarindon biri kimiqebul edilmigdir. Sonralar bu noqteyi-nezar dz tasdiq.ini

Jup3ur.l da, bir gox tedqiqatgrlar oxu nciqsanlan olan ugaq_larda ali psixi va motor faaliyyatin bir goi garrgmazhqlannragkar etmigler: gorme vasitasile qou.ururrn, tam olmamosr,harf ve soztin oprik obrazrnln manimsanilmasi getinlikleri,motor gatl$mazhqlarr, egitma ve gorma yaddaqrnrn zaifliyi,nitq inkigafrnrn langimesi ve gifahi nitqin gatr$mazhqlarr vas Psixi inkigafrn eynile bu gatrgmazhqlin oliqofreniya diaq-nozlu ugaqlarda da mtigahida olunur.

. Molumdur ki, oliqofreniya nitq inkigahna qederkidcivrda morkazi sinir sistemi va mtixtolif

^rruretlr.naticasinda amelo golsn, miixtelil kliniki qruplardan ibaret

Y!yy!y!!!!i.hi siniltaihtt,t lircrik aatayqtann nanimtaniltasi ilinin taskiti

29:

Afat Mammadola

veziyyeto deyilir. L.F.Spirovaya g6re, oliqofreniyaya-psixigatrimazhlrn iki xiisusiyyeti uzra xarakteriza olunan

io.malarr oid e,liti., l) intellektual del'eklin irsttlnliiyit ila;

2) xesteliyin inkigafrnrn dayanrnagr ilc' Oiiqofieniyanr yaradan sabeblarin miixtalif olmaslna

baxmayaraq, biitiin nov oliqofr-eniyalar iigiin - timumi

xarakter mtieyysnloqclirici xiisusiyyctleri vardrr' Markazi

sinir sisteminin erken dovllerdc aldr-ir xasaretdan sonra

xastelik oz inkiqafrnr clayandrrsa da, iimumi ve psixi inkigaf

delektli biinovra tizorinde ba; verir. Beyinin xesaret almasr

ila naticelanen xasteliklarin mirxtelif sabeblerdan

yaranmaslna baxmayalaq, bu xesarat nitq ve tefakkiiriininkigafr dovriindan evvel yarandrgr iigtin onlarln halntstntn

psixi inki$afi oxqar geraitds baq verir' " .:' Oqli gatrgmaztrfr olan uqaqlartn ali sinir faaliyyatinin

oyrenilmasi tug-b.r1r-ouOr[rnrn qapayrcr funksiyastnrn zaif

oidugrnu gostair. -Bu

kateqoriyadan olan -uqaqlard.a ;erti

alaqa-larin, ieflekslarin formalaqmasr normal inkigafda olan

,rqaqlaru nisbetan daha leng baq verir'Oqli qiisurlu uqaqlarda idrak proseslerinden olan

iimumilagdirmenin 5z xtsusiyyetlori vardlr' Savenko Y S,

J.i.$if ve' bagqalartnrn tedqiqatlarr gostorir ki, bir qox forqli

cohatleri olan sqyalarrn iimumileEdirilmi$ tanlnmasl (mebel,

qida mshsullan ve s ), eqli gatrgrnazhlr olan .ugaq iigiin-

obyektin tiztinamexsus, lardi xiisusiyyatlerinin, spesihk

elamatlorinin tantnmastndan daha asandlr'Oliqolren uqaqlarda yenica formalaqmr$.S-erti slaqaler

oz zaifliyi, k6vrakliyi ila seqitir. Onlar kifayet qeder

mohkemianmadikde tez bir zamanda iz qoymadan itib

gedir. Bu ctir ugaqlarda miirekkab gcrti reflektor slaqolar

iiisusile leng formalagtr. Yeni $arti-reflektor . elaqalarin

formalaqdrnl-masr oz langliyi ila xarakterize edilirse kohna

$erti elaqaler boyiik inertliyi va mohkamliyi ila.ferqlenir'bununla

- alaqs<lar artrq formalaqmrg k6hna gsrti alaqeler

30-

b<iyiik gatinlikla dayi;iila bilir., onlar.oz statikliyi ila farqlanir.Yeni_ gsrti elaclalar.in Isng for.malagtlnhnasrnrn sababiqrcrqlanma proscsinin gox zoil' oltnasrJ r r. ki, bu da bas_bevinqabrgrnrn sinir hiiceyraierinin I unksional *ri;;;ii;,pozulmasrndan ircli galir (Vrqodskaya i.q. V,.loask,y I-.S.,vo b.) .

.. Oqli gatr;rnazlrgr olan ugaqlaun ali sinir lsaliyve tinindiger vacib xiisusiyyati dilerensiailagd r rma getinlikiJii, hsr_hansr.bir anlayrqrn digarindan tez'va cJeqiq laLliandlril-masinin miimkrinsLizliiyii ve s. ile baghdrr.

Telim-tarbiya prosesinda yeni vardiglarin menimsonil_masi,

. garti-reliekror olaqolorin mtiayyan sisterninin takca

oJrKrollmesrnl nazordJ tutmayrb, ham da anlayrglarrndilerensasiyasrnr, larqlandirilmesini gtiman edir. fieia ti,mssalsn, oxuya yiyalanrne prosesindaleni harfin yuril,q,n,ndigar- qrafik.onit oxgarlrq igerisinda uy,rrrq. diferensasiyaehak lazrmdrr. Bununla yanagr. bu harla uygun olan sasi,otgorlJnndJr.l. en JSasl isa, ona gox ox$ar olan saslarigarisinden segib ayrrmaq lazrmdrr. ialnrz bu 9r.tl". .srsn_da, miieyyen

_harfi uygun olan sasla uygunlagdrrmaf var._diqini

.lormalaqdrrmaq olar. Har Uii irrq trnai.irrninosasrnda dilerensasiya edici garti olaqalar durri. Oqli fat,g_mazhgr olan uqaqlar.da bu alaqaler gox bciyiik qetinlikia valeng formalagrr, tez ve asan sciniib ge<Jir, y.ni io* tor..t,dayanaqsrz olur. Onlann formalaglrnlmr.r r.-t i 1,.,q_lanma prosesinin lazrmi giic saviyyasind. ot.orini, lrrttu(srnrr qtcrqlanmusrnrn irradiyasiyasrnr tormozlamaq, gartirefleksin iimumilogdirilmasinin qargrsrnr almaq iiqtnj daxiliaktiv tormozlanrna prosesinin- de kifayat 'qra"i' gti"ftolmasrnr nezerda tutur.

Belolikla yeni harfin manimsanilmesi zamanr, bu herfibildirsn sesin diger qrafik oxgar herflarin a.rs,ndokrci,qenitormozlamaq vacibdir. Bu zaman hem bu, ham ds Jigar

Y:!y!!!!:!!!!!y!!!!ritutal, crik utttytshnu rttaninljnnih,u',si i$i,it tatkiti

Afat Mammatlota

terefdan miioyyen harfle fonetik ox$ar soslor arasrnda $ortialaqelarin yaranmasl tormozlanmtq olur.

Oqli gatr$mazhgr olan ugaqlal qoruyucu tor-mozlanmaya meyllidirler. Qoruyucu torn.rozlanma baq be-

yin qabrfr hiiceyrslerinin funksional veziyyatinin alrr-iuqmut., neticasidir. Qoruyucu tortllozlanma veziyyati

sallam adamlarda da, yorgunluq, yuxusuzluq, . giiclii,

emosional reaksiyalarr stresler ve s. ekstremal vaziyyatlar

zamant miigahida olunur. Bu vaziyyatlar normal - yaEh

adamlarda akademik i.P.Pavlov vo otlun talebalori

terafinden oyrsnilmiE, xiisusi adsbiyyatda <faza> voziyyetlari

adr altrnda tesvir edilmiqdir. Oqli gatrqmazhlr olan

u$aqlarda bu ciir veziyyetlar demck olar ki, gox tez-tez

mligihida olunur. Bu da, onlarda yeni gerti elaqelarin

formalagdrnlmasr, vardiqlarin menimsenilmosi ehtimahnr

azaldrr. Bu vsziyyatler, miivaqqeti, kegici olsalar da, bu

ugaqlann sqli-zehni i9 gorma qabiliyyatini pislag.dirir. Oqligatrgmazhlr olan ugaqlarrn ali sinir laaliyyetinin diger vacib

xiisusiyyetlerinden biri da, onlarda ikinci siqnal sisteminin

gatrqmazhqlarr, birinci ve ikinci siqnal sistemlorinin

ahangdar iginin planlagmasrdrr. Bacartq ve verdiglora

yiyalJnme prosesinde eqli gatrqmazhfr olan u;aqlar. qifahi

g6steriglardan daha gox vizual, oyani niimayiglera istinad

edirler.Belelikle, aqli gatrqmazhgr olan uqaqlann aqli

fealiyyatinin xtsusiyyatlori: ba9-beyin qabrgtntn qapayrcr

funksiyasrnrn (zeifliyi) feal daxili tormozlanma proseslarinin

birinci ve ikinci siqnal sistemlerinin baraber ahengdar iginin

pozulmastdrr.Oliqofren-ugaqlarrn psixi inkigafinrn esas xiisusiy-

yatlsri idrak laaliyyatinin ali lormalartnrn (tehlil, sintez,

iimumilagdirma, abstraktlagdrrma) folmalagmasr, tafakkii-riin konkret formada inkigafi, nitqin lang inkiqafr, emo-

sional-iradi sistemin yetgin olni'.masrdrr (Vrqotskiy L.S.,

-

1')1

LapginV.A., Pevzner M.S., Seliverstov V.i.va s). Bu ugaqlar-da idrak faaliyy5ti oz intensivliyi ve az har.akatliyi ilo xarak-terize olunur. Onlarda bir fealiyyat novtindan digerine kegidgox leng hayata kegirilir, mentiqi elaqalcr pozulmug olur.Buna gora da, bir lealiyyet noviindc uzun miiddet iligib qa-lrrlar.

Oyani-vizual tecriibaye esaslanan anlayrglar, hadiso-ler va fsaliyyst ncivlari arasrnda elaqa, oqli gatrgmazhlr olanugaqlar tarefinden qavranrla bilir. Konkretlikdon uzaqtafakkiir faaliyyoti teleb edan, bilavasite hissiyata tasirdanuzaq elaqolorin, anlayrglarrn qavranrlmasr, homqininhadisalarin ardrcrlhlrnrn qavranrlmasr baga diig masi va buardrcrlhlrn qurulmasr onlar iigiin bciyiik gatinliklarlobalhdrr. Belalikla, tefekkiir formalarrndan olan: abstrakttofakkiir oliqofren-ugaqlarda an zoil psixoloji foaliyyst n<iv-larinden oldulu iigiin, daha gox korreksiya teleb olunur.Osas konkret elaqelerin yaradrhnasr telab olunan fealiyyotformalarr gox defektli olub, bu u$aqlaun idrak aktrda esasyer tutur. Belo ki, hadiseleri ve agyalarr mtiqayise edan eqligatl$mazhEl olan ugaq, onlar arasrndakr ferqi yalnrz xarici,zahiri elametlare gcire mtiayyanlagdirir. Oxqar cehetlarintayin edilmasi ise onlar iigiin bciyiik getinlikler yaradrr.Umumilagdirme ve tesewiir proseslarinin kilayat qadarinki$af etmamasi bu ugaqlann qrammatik anlayrglanpraktikada tetbiqi; temsillerin, atalar scizlorinin, bazi matnaltr menalarrn baga diigtilmesini getinlagdirir.

Tefokkiiriin zaif inkigaf etmasi cqli gatrgmazhgr olanugaqda idraki aktlann biittin cohetlsrine: hissetme, tesovvtir,yaddag va s. menfi tasir edir. Xiisusi edabiyyatda oliqofren-ugaqlann diqqetinin qeyri-sabit, yayrntrl oldugu gdsterilir(Qasrmov S.O., Zaxarova L.V.). Hissermesi-dz darlrgr,differensasiya proseslari, tehlil-sintez, iimumilogdirme,ahnan taassiiratlardan yaranan emosional veziyyetin soni.ikva zaif olmasr ila xarakteriza olunur.

Yardtmg maktablain ihrtulai sinilaiulafurctik othtltslntn naninsanilmasi iSinin taSkili

-

rr ll

Afat Mammadova

Tadqiqatlar gdstarir ki, farqli cahotleri olan e$yalanniimumileqdirilmosi aqli geriliyi olan uiaqlar iigiin ferdixiisusiyyetlari olan a$yalann iimumilegdirilmasindon dahaasandrr.

Bununla yanaqr bu ugaqlar iigiin iimumiloqdirmeninoz xiisusiyyati vardrr. Bela ki, uqaqlar qrammatik kate-qoriyalarr ayrrd eda bilmirlar (Elkonin D.8., Kalijniik E.S.).Oqli gatrgmazhlr olan ugaqlar yeni materiah yalnrz goxlusayda tekrarlayandan sonra, getinlikls menimseyirler.Onlarda idrak faaliyyetinin passivliyi, ali sinil sistemininistiqamstlondirici rolunun zaifliyi qeyd olunur.

Normal inkiqaf etmig ugaqlarrn psixi inkigafrnda yeni

taassiiratlar qazanmala talabat vardrr. O inkigaf edarek,idrak telebatrna, sonra ise, biitovliikdo u$agln psixikasrnrnireliye dogru inkiqafina sabab olan talebata gevrilir. Butalebatrn gi.icii onunla balhdrr ki, anadan oldufiu ana qader,yeni, beyin yanmkiireleri qabrlrnrn oz funksiyasrnr yerinayetirmsya bagladrlr vaxta qadar, o, na struktur anatomik, no

da funksional cahatden oziiniin formala$drrtlmasl prosesinibaga gatdrrmrg olur. Orqantn inkigah onun ciz funksiyasrnrnyerine yetirmasi prosesindo ba9 vcrdiyindon bag-beyinininkigafi da, onun boyiik yartmkiireler qabrfrnrn reaktivfaaliyyetini yaradan ve yeni-yeni qtctqlann qebul edilmosiprosesinde bag verir.

Oqli gatrgmazhgr olan uqaqlarda bu proseslor gox lenggetdiyindan, yeni biliklora, teessiiratlara tolabat gox zeildir.Beleliklo, eqli gatrgmazl[t olan uqaqlann psixi xi.isusiyyetleri<iz darin oziinamaxsuslugu ile normal inkigaf edenugaqlardan ferqlenir. Rrgkova N.A., $eremetyeva Y.V.,Lalayeva R.i., ve s. todqiqatgrlar aqli geriliyi olan ugaqlarlanormal inkigafi olan ugaqlartn pisxofizioloji xirsusiyyatlo-rinin miiqayisali sociyesini vermigler (83,s.53; 100, s.54; 61.s.44;).

34:

y-!n Ct ,=k,:!!-,, jlr lo,

"irilln,*l,.li*, ik anlayrslarn tadmsanitn asi irinin ra;kiti

Nitq- insanrn_psixi inkigafinda sox boytik rol oynayrronun intellektual inkigahnrn esas gostoricilerinaen Uiri-ve

dir.Oqli geriliyi olan ugaqlann nitq inkiqafr digarpisixoloji proseslsr kimi normal ugaqlaidan geri qalrr.

L.S.Vrqotskinin <<Mr,ru:reuye r peq6)) Jserinds Lu asirhq,yeni tefekkiir ve nitq arastndakr ashhq gosteritmis, Uu aiizmiitsnasibliyin tehlili verilmiqdir.

-Gosterilmiqdir ki,tefekkiirii normal inkigaf ermig ugaqlann nitql As gJx intigaf

etmig olur, eksine, nitqin inkigafdan qalmas, trfrttilrii,normadan agalr olmasr demekdir.

Oqli gatrgmazlrgr olan ugaqlarda nitq qiisurlannrnrslanr xususlyyeUen Eremenko I.e., pravdina O.V.. SpirovaL.F.. Qirkina Q.V. va s. mtolliflorin asarlarinda O. Ltsinitapmrgdrr .

r arurmgl maKteDlerde ana drli todrisi elementar_praktik xarakter dasrvrr ve agafrdakr ,rr, -rqrratrrinBsllina istiqamatlanmiqji r:

Yardrmgr makteblerda diti todrisi

35:

... $agirdlerin qavrama qabiliyyatine uylun olan metnidiizgiin vo. giiurlu oxmalr 6yratmel: dz fikrinlgifahi vo vazrhrorrnada dUzgiin va ardrcrl gatdrrmalr ciyratmak: $agirjlariniimumi inkiqaf

-seviyyasini yiiksaltriakl uquqi*in-*"n*i

xiisusiyyetlarini formalagdrrmaq.Yardrmgr maktebde ana dilinin tedrisinin xiisusi ve onesas vezifssi, intellektual inkigafrnda problemlori olan

ugaqlann nitqinin vo tefakkiiriiniin korrekiivasrdrr.

,r.!d,1, 1 t h:f

.31_r-. dak-i eqya va hadiselerle tanrghq esasrnd a

nrtq rnki$all (I-V siniflor); savad talimi (l sinil): oxu vs nitqirfs"l 9_I-_L{ siniflar), qrammatika, yuz quyauiuii'r,, ,itqinkigafi (II-IX).

-._,, ,, B, b<ilmalsri

.birlaEdirien esas prinsip, nitqin inki$afetclrnlmasi prinsipidir. intellektual problemieri olanugaqlann akseriyyoti ciz normal yagrdlarrndan xeyli gec

Afat Memmadova

damqrrlar. Msktabaqadsr dovrda bu u$aqlarln nitqi olduqcazeif inkigal edir. Psixi proseslerin mirkemmal olmamastyardrmgr mekteb qagirdlerinin nitqinin formalaqmastprosesini ds getinlegdirir. Bunun neticasinde onlar mektab

ialimi arefesinda dil sahasinda bilik vo vcrdiglsrin kifayetqsder miivaffeqiyyetla alde edilmasini temin eden nitqinkigafina malik olmurlar.

Yardrmgr mektsblarda ana dili telimi sisteminin

spesifikasr intellektual gatrgmazhlr olan qagirdlerin nitqinkigafrnrn <izirnemaxsuslu[undan iroli gelir'

Otraf alamdeki o$ya va hadiselorin oyranilmesiesasrnda gifahi nitqin inkigah.

Ana diti proqramtnln bu bolmesi yardrmgr maktob

gagirdlsrinin i.imumi va nitq inki$afl gatrgmazhqlartntn

korreksiyastna Yonalmigdir.Otrafdakr e$ya vo hadisalor haqda tasevviirlerin

geniglenmasi ve daqiqtsgdirilmesi ila olaqedar gagirdlarin soz

ehtiyatr da arttr: sozlarin menaslnln diferensasiya edan yeni,

uylun gelan terminlar daxil edilir (saplaq-budaq, ciicarti-govda,ot-kol a!ac), ugaqlar daha dtizgiin ve daqiq s6z

birlegmelarinden istifade etmeye baElayrrlar. Otral alamda

bag verenlarin bilavasita miiEahidasi va bu miigahidalar

asasrnda s<ihbatlerin Eifahi nitqdo istiladasi hesabrna ltifataktivlegir.

$ifahi danrgrq nitqi faaliyyetinin gox miirekkeb birnriviidiir. O iiziinds: sual-cavab, dialoq, aqya va hadisolorin,

ugaftn oziiniin heraket ve teessiiratlartntn ve s. tasvirini cam-

lagdirir.Osas talim metodu sdhbetdir. Sohbatlar oqyavi-

praktik derslsrdo etral alsmdeki egya va hadisalarle tanrglrq

prosesinds, ekskursiyalarda tebiatdaki movsiimi dsyigik-

likleri, insanlartn ve heyvanlartn heyatrndakr deyigikliklerimtigahide edarken, kinofilm va diafilmlerin, sgyavi ve sujetligekillarin baxtgt zamant teqkil olunur.

'rL

-

JU

-

. Sohbetin esas komponenti gagirdlsrin ozlarinin sifahinitqid'.r. Miiollim ugaqlarrn nitq faaliyyatina rahbarlik edir,91, istiqamatlendirir, laallagdrrrr, sahvlarini diizeldir,diqqetini miiglVen e$ya ve hadiselardo cemtsgdirmaye,diizgiin miigahide etmak ve gcirdiikleri arasrnda eliqeyaratmaqla, cjz fikrini ifada etmak, miinasibatini sifahinitql; bildirmokda komek edir. Suallarr cavablandrrarkenuga.qlarda ciimls qurmaq verdi5i m<ihkamlanir. Osva vahadisaleri rosvir edarkan, grirdiiklari haqda noql .a'r.trnonlarda ardrc , ravan naqletme bacan!r fo.malagri.

. Derslerin diizgiin tagkili, spesifik talim merod vapriy.o.mlalndan istifada, gagirdlerin nitqinin ," .1r., a,talakkiirtiniin inki5afrna komak edir.

Yardrmgr msktablorda savad talimi I siniflerda biitiinil !o1u hayata kegirir. Tatim analitik-intetit mellatakegirilir.

Y:!!r* ,r.!rtui!,t d"i t,.l!ri*I.** oalayqlann nonimsanilnasi ifinia tagili

Proqram iki hissodon ibaratdir:ve elilua dcivrti.

Olifbayaqsdarki drivr

. -Olifbayaqador dovr- I riibtin texminen I ayrnr togkil

edir. Sinifdski ugaq_kontingentinin intellektual r.riyyrriningox agalr oldugu hallarda bu mtddet ay yanm-iki aya kimiuzadrla bilar (uygun olaraq, savad talimi d<ivrii II sinildebaga gatrr).

Azarbaycan va d{inya adabiyyatr klassiklarinin heyatva. yaradrcrhlrndan qrsa melumatlar: Nizami Gencevi<Sirrler xezinosi> (ixtisarla); <Ksrpic kasan kiginin dastanr>;

YrhrT.:{. Firzuli . <Meyvalerin srihbetir; Seyid Ozim

grrvani. <Ogluma nasihat>; Molla panah Vaqif <Ilurnalar>;Qasrm bey Zakir <Sedaqetli dostlar haqqrnda>; XurgiJbanuNatavan, <Qeronfil>; A.S.puqkin <Dutiovski> (povestdenparzala);, Agrq Olesgar <Aqrq olub tarki_vatan olanrn>;Ana-r <Salur Qazan> (<Dada-eorqudr> povestindon parga;;C.Memmadquluzada <Saqqall uguqr; O.Hd;;;y.,<Bomba>; A.Sehhat <Vatan>; A.$aiq <lahmet ," iirur;

Afat Mammadova

S.S.Axundov <Ohmad ve Meleyke)); S.Vurlun <Oliim

sevinmasin qoy); C.Cabbarh <Dilara>.Olifbaya qader dovriin ssas maqsedi-gagirdleri ilkin

yaa ve oxu vardiqlarini elde etmeye hazrrlamaq; telima, tah-

ril" .u.uq yaratmaq; u$aqlartn har birir,in iimumi ve nitqiinkigafrnrn xirsusiyyetlerini iize gtxat maqdrr. Bu d<ivrda

ugaqlann e;itme ve gcirme hissiyyattnrn mohkemlandirilma-si, iimumi nitqi foaliystin, talcffiiziin daqiqlaqdirilmasi, alle-

rin xrrda motorikastntn, lazada istiqamstlenme bacartltntnvo s. formala$dtrtlmasr iizerinde i9 baqlanrr. Telim etrafdakr

a$ya ve hadisalerla tanrghq prosesinda, didaktik oyun va

meggolsler zamant heyata keqirilir.Savad telimi dorslerinda nitq inkigafrna gox miihiim

yer verilir. UEaqlar miisahibini dinlamok, baga diiqmak

vardigine yiyelsnir, sada tapgrnqlarr (dur, otur, apar, gJtir,

qoy, tovheye gol) yerina yetirmeyi oyranirlar.Savad dorslarinde nitqin inkigafi, hem da diizgirn

teliiffiiz vo artikuliyasiya, nitqin miivaf-rq tempinin va rit-minin formalagmastnt nezerde tutur. Bu da oz novbesinda

nitqin ifadaliliyini arttrtr. Bu istiqametde asas iq novlarine

sdhbet, miiellimin sasindan qtsa geirlerin, tapmacalartn,yanrltmaclarrn, kigik sohneciklarin ezberlanmesini aid etmek

olar.Nitqin telaftiiz hissesinin miikammellaqdirilmasi dil,

dodaqlar, damaq ve yanaqlar i.izun artikuliyasiyaherakitlari vasitesi ila hayata keqirilir. Bu artikuliyasiya

$mnastikasr dsrslerdaki kigik lasilaler zamanr heyata

kegirilir. Talaffiizi.inde hor hansr qiisuru olan uqaqlar olavs

korreksion lopedik ms;lslelara calb olunurlar.Eqitme hissiyatrnrn inkiqal etdirilmasinin ve nitq

saslarinin qebul edilib diizgiin ayrrd edilmesinin elifbayaqaderki dovrde boyiik ehamiyyati vardrr.

Ugaqlar <ciimla>, <sciz>, <sciz[rn hisselari>> (heca),

<sas> anlayrglan ila da bu dovrde tanrq olurlar' Onlar

38:

miiallimin tap$rngt va suallarl asastnda gakillerdon istilada

ederak, takhf olunmug mdvzuya gora ciimla qurmaEl

oyrenir, ciimlelari sozlere, sozleri hecalara bcilmeya baglayrr,

sdzlcr in baglanlrcrnda saslsri ayrrd edirler.Ugaqtar hsndosi fiqurlart rengins va olgiilerine gors

larqlandirmsyi oyronir, kosilmig rangli ka!rz pargalartndan,

hendesi hqurlardan mtixtalif kombinasiyalarda aplikasiya-lar qurur (rnilallimin gifahi va ya niimayig vasitasila ayani

tapqin[r ile, yaddaga gore va s.). Bu ise, oz n<ivbesindo, on-

laida fazada yerlagme anlayrglartnr (sagda, solda, yu-

xanda, aqagrda va s.) formalagdtrmtg olur.Azatbaycan ve dtinya adabiyyatrnrn klassiklarinin

Yaulmst naktablarin ibtittai sinilaitth lbtat ik anlatolarn na1lyy!y$!!19!!!

na!rllar,

1n

-

heyat va yaradtcrhgrndan qlsa melumatlar.l. $ifahi xalq adabiyyatr niimunelari:

tapmacalar:<Goygak Falma> nagrh; <Vur gomagrm, vur> nagtlt;

<QazanrlmrE Inanat); Q.X.Andersen <Diiymacik>;A.S.Pugkin <Nalrllaor; <Sehirli siinbiil> - Nafirl, hekaye vs

tapmacalann yaranmast. l. Qahramanlaq dastanlanndanniimunovi pargalar. <Deda Qorqud))- (Basatlh Tapag<izii

oldiirmasi>. 2.Azarbaycan adobiyyatr klassiklarinin eserlori:

A.A.Bakrxanov <Nasihatname> (ixtisarla); A Sahhat <Yay

sohori>>; A. $aiq <K<iz>; S.S.Axundov. <Qaraca qra;M.O.Sabir <Qanqqa>, <Ciitqti>; Mir Celal <[ta ataram, yada

satmaram)); O.Mammodxanh <Buz heykel>; OlaEa Kiirqaylt<Gal, bahartm, gel>r; Samed Vurlun <Azarbaycan>;

M.Miiqfiq <Ya[rg>.Belalikla, metodik sdabiyyatrn tehlili gosterir ki,

yardrmgr mekteblerin ibtidai siniflerinda ister fonetika tali-

minin iimumi maselalari, istarso da konkret m6vzulartn tad-

risi ile alaqadar irali stirirlen mi.ilahizelar kortebii xarakterdagyrr, har hansr bir sistemli metodikaya asaslanmrr, ana diliteliminin ibtidai marhelasi iigtn xarakterikdir. Oqli geriliyiolan ibtidai srnif qagirdlarinin nitqindakinin, konkret olaraq

Afat Mamnorlora

yazr ve telaflirzirndaki sehflerin mrnbryini de rnetodikadebiyyatda axtarmaq laztmdtr. Buna gcire da yardrmqr

mektablerin ibtidai siniflsrinda fonetika telimi mesalolorini

ehata eden sistemli metodik tedqiqatlar aparmaq ana dilitedrisinin keyfiyyatce yaxqtlagdtrmasrni takan verer va

metodika elmi makteblare amoli kornek gostermeye

serfarbar olunar.

1.3. Problcm haxtmtntlan maktab tauiihasinin tahlili

Respublikanrn Xiisusi tahsrl sisteminda yardrmqt

mekteblar <izlinamexsus xiisusiyyetlari ila segilir' Bu da

onlartn kontingentinin rni.ixtalil a[rrhqlt qavrama

qetinlikleri olan uqaqtardan ibarat oln-rasr ila izah edilir' Bu

ugaqlann atraldakllann xoq miinasibatino, marhemetine

auiru go* ehtiyacr var<lrr. Qtinki onlar tekbagtna muhakima

yiiriida bilmir, buna gors de, serbast ola bilmirlar' Diger

Lateqoriyadan olan sallamhq imkanlarr mohdud ug-aqlartn

du *tiruii tehsil talabatr vardrr. Lakin, onlarrn intellektual

inkigafi normal oldufundan, sosioloji durumu, sarbestliyi

nisbatan ytiksakdir.Respublikanrn xiisusi tehsil mtiessiselarinin iimumt

sayr 27 -dii. Bunlar igerisinda 1l-i srrf yardrmgr, 2-si isa

qangrq tipli maktebdir. Gortndiiyii kimi xiisusi tiplimiiassiselai igarisinde eqli qirsurlu ugaqlar tigiin nazerda

tutulmuS yardrmgr internat va maktablarin sayl iistiinliiktaqkil edir. Bu da, aqli qiisurlu uqaqlann digar problemleri,

yeni fiziki, somatik probtemlari olanlardan (gorma, eqitma,

iayaq horekot, nitq va s.) daha gox oldufunu gosterir'

Qeyd etmak lazrmdtr ki, uqaqlarrn bir goxunda

gcisterilan fiziki gatrqmazhqlarla -yana$r, intellektual

lerilikler da miigahide olunur. Bu ciir bir neqa miixtalif tipli

lerilikleri, problemleri olan uqaqlar miirekkeb diffektliigaqlar kateqoriyastna aid edilirlar. Mahz buna goredir ki,

40-

Yonlnqt maktablarin ibtild sinilbtihlirlorctik anlaltSlaru ntninsa lmasiiSi n ta;kili

kar ugaqlar iigiin 3 sayh, dayaq- harokot sistemi problemleriolan beyin iflici kegirmig u$aqlar iiqtin 16 sayh internat-mektoblarinde bu ciir miirekkob diflektlori olan u$aqlariigiin siniflar laaliyyat g6sterir.

Biitiin respublikada mektob kurrikulumlarrnrnyeniden iqlanmasi ve miiasir diinya standartlannauylunlagdrrhlmasr iizarinde i9 gedir. Xiisusi tehsilde isa buvacib masola gox long hayata kegirilrr. Maddi texnikibazanrn m6hkomlandirilmesi, yeni korpus ve binalanntikilmesi, kcihnelorinin tamir eciiLnesi ile yanagr yeni xiisusitehsil sistemi standartlannrn yaradrlmasr, xiisusi tahsilinmezmununun yenileqd irilmasi, ploqram va darsliklerin gapriqi gecikdirilir. Xtisusi tshsil haqqrnda Qanunda va busahonin inkigaf Proqramrnda adr gekilon iqler oz oksinitapdrgr halda, hayata kegirilmesi uzadrlrr. Maddi texnikibazanrn m6hkemlendirilmasi sahasindo Heydar Oliyevfondunun rehberi, YUNESKO va iSSESKO-nun xo$meramh sofiri Mehriban xanrm Oliyevanrn xidmotlerinixiisusi qeyd etmak lazrmdrr.

Hal-hazrrda respublikada xiisusi tehsil talobath, yanibu tehsila cclb edilmig uqaqlann iimumi sayr altr mina yaxrnoldufu hallda, tekce yardrmgr mekteblardoki ugaqlarrn sayri.i9 mine yaxrndrr va bu say getdikca artmaqdadrr.

Ana dili fanni diger fonlarin manimse nilmasinda goxmiistesna ahamiyyatli bir vasite rolunu oynayrr. Yardrmgrmektablarde bu fanna verilen dars yiikii tadris planrndaaqalrdakr kimi miieyyan olunur.

Har bir sinif iigirn (I-IX) gagirdlarin ana dilindan bilikve bacanqlanna verilen tolebat aqalrdakr kimidir:

Yardrmgr mektabler tigiin tadris planr

Tedris fanni Sinifler iizra heltelik saatlann miqdarrAna dili vo ada-bivvat

I II III IV VI VII VIII IX8 9. ll 9 l0 7 1

,75

Afat Mammadota

I sinilda $agirdlorin bilik va bacarrgrna verilon esastelebler:

$agirdlar bilmolidirlar: sasla harfin larqini; saitle samitinferqini; nitq seslarini digsr seslerdan farqlendirmeyi; nitqinciimlalarden, ciimlanin sozlarden, s<iziin iso hecalardan ibaretoldu[unu; scizda soslerin yerini (ewelindc, ortasrnda vaaxrnnda); b6yiik va kigik harflcrin farqini; sozlari sas tarkibinagcire tahlil etmeyi; kesmo elifbanrn horf va hecalanndan scizlaritortib etmeyi; s<izlarin, ciimlalarin, kigik hscmli metnlarinhecalarla revan oxunmasU oxunamn mozmununa, metnogakilen illirstrasiyalara gora suallarr cavablandrrmalr; 3- 4kigik hacmli geri azborden sdylcmayi.

2) $agirdlar bacarmaldrrlar:Sesleri eqitmada ve toleffiizde fslqlanclirmoyi; Kasmo

alifbadakr herf ve hecalardan istifade ederken scizlordiizeltmayi; Sozii terkibindeki saslata gcira tahlil etmayi; Kigikhecmli nalrla, tapmacaya, qeira, hekayaya qulaq asmagr;Egidilan metnin mezmununa ve ya matne gakilmigilltistrasiyalara gora suallara cavab vermayi; Satri vs boyiikharflor yazmagl; Yaz taxtaslndan ve dsrslikdan oxunan vatahlil olunan sdzleri va ciimlsleri kogiirmayi.

II sinifda gagirdlerin bilik ve bacarrqlarrna verilan asas

teleblar:

$agirdlar bilmalidirlar: sozlsri sas tarkibine g<ire tehliletmeyi; sait ve samit seslerin ferqini; kar va cingiltili samitler;<<n> ve <br- saslarini; hsrltrh- frgrltrh; qahn va inca soslerindiferensasiyasrm, diizgiin talafliiztinii vo yazrlmasrnr.

$agirdler bacarmahdrrlar: alyazmasr vo gap metniniiiziinden hecalarla kogiirmeyi; talaffiiz ils yazrhgr arasrnda ferqolmayan s<izlari, quruluqu sada olan ciimlclari, qabaqcadanedilmig tahlildon sonra metni dikte altrnda yazmaS; cirmlaleriboyiik herfle baglzrmalr, sonunda ise noqta qoyma$; verilantapqrnla g6re ctimloler qurmafir, onlan nitqden ve metndensegmayi.

42:

III sinifda gagirdlsrin bilik va bacanqlanna verilen esastelebler: oyrandiklari bgya, agya qruplarr va halisalarin adlannrr't alarnatlarini; yol hereketi qaydalannr, yolu diizgiin kegmekqaydalarrnr; tebiatin na olmasrnr; har bir. feslin xarakterikalametlarini; yagadrqlan arazide har bir fesilda insanlannemeyinin novlarini; bitkinin hissalcr.ini, or,giqok, kol, a!ac,meyva, torevaz, otaq bitkilerinin bir ncgssinin adrnr; bir negevehgi ve ev heyvanrnrn adtnr. Onlann faydasrnr ve ferqini;kogeri ve qrglayan qu$lanu xiisusiyyatlarini; yol harokatiqaydalannr.

$agirdlsr bacarmahdrrlar: e$ya ve hadisalariadlandrrmalr, xarakter-ize etmcyi. Mtiqayisa etmeyi, tesnifaumaparma$r, qrupla$drmagr, aralannda elementar aslhhEl ,gormeyi; scjhbatde faal igtirak etrneyi; gdsterilan movzudi,apanlan miigahidalar asasrnda rabitali danrgmalr; mektabyanrsahade, dibgakda, ciyranilan bitkilari akmayi v5 y,etiqdinnayi;pratkik olaraq oraqda yrr-yrgrg iglerini; gaisi

'gigiyena

qaydalanna riayot etmeyi; yol haroksti qaydalarrni riayatetmsyi.

_ IV sinifde gagirdlarin bilik va bacanlrna verilen osastalablar. gagirdlar bilmalidirlsr: alifbanr, sozlaiin ltilatda alifbasrasr ila yazlmasnr; scizijn tarkibini, (kok) vi <gakilgi>>anlaytglannr; <eyni kokli.i sdzlor> anlayrgrnr; qohum sozleiintaprlmasmr; agyanrn adrnr, hereketini, r"cjliyini bildi.",sozlerin bir-birile diizgiin elaqalsndirilmesi; xiisusi adlannbciyiik herfle yazrlmasmr; lilgatden istifade qaydalannr; sadociimlslari qurma[r; sada ctmlalari geniglondirmayi; ci.imlaninbaq vs ikinci daraceli iizvlarini mtayyenlagdirmayi.-

. $agirdler bacarmahdrlar: sada ciimle qurmafr; sadaciimleleri geniglondirmayi; suallar vermakle ciimls<Isk] scizlararasrnda alaqaleri mi.isyyen etmeyi; ciimlanin sonunda lazrmolan vurlu igaralerini iglatmayi; scizlarin asas tarkibinimiieyyan etmayi, sozlerda olan seslari segmayi, ayrrmalr, ox;;arsaslari dilerensasiya etmayi, sozds sailorin ardlcrlhlrnr

YardrmqmaktablarinihtidaisiniJlari;tlttetikanlay4larunaninLtalilrnrsiirirnnhtkili

Alat Mammadova

mtioyyen etmeyi; yazrll ve gap metni biitov scizler va

birlaqmalori ila [.iziindan k6qiirmayi.Yardrmgr makteblarde oxu taliminin asas meqsadi

bunlardtr: ugaqlara, onlann qavramasr daxilinda metni ucadan

ve sessiz oxumaft, oxudugunu derk ederek qavramalr

oyretmek.Fonetik anlayrqlann manimsenilmesi i;ine yardrmgr

mektoblorin ibtidai siniflerinden baqlanrlrt. Bu anlayrqlar

ana dilinin tadrisi daxilinde heyata keqirilir'Yardrmgr maktablerda ana dilinin tednsi elementar-

praktik xarakter dagryrr ve a9aIrdakr esas meqsodlarin

hallina istiqametlenmi;dir: gagirdlerin qavrama

qabiliyyatina uylun olan metni diizgiin ve girurlu oxumalroyretmak; oz fikrini gifahi va yazrh lormada diizgiin va

aidrcrl gatdrrmaIr oyratmek; qagirdlorin iimumi inkigafseviyyasini yiikseltmek; ugaqlartn mcnavi xiisusiyyatleriniformalaqdrrmaq.

Yardrmgr maktaMa ana dilinin tadrisinin xiisusi ve an

asas vazifasi, intellektual inkiqafinda problemlari olan uqaqlann

nitqinin va tafakkiiriiniin korreksiyastdtr.Ana dili proqramr aqafrdakr bolmelori oztinde

cemlegdirir: atraf alsmdaki aqya ve hadisolarle tanrqhq

asasmda nitq inkigafi (I-V siniflar); savad talimi (I siniQ; oxu

va nitq inkiqafr (II-IX siniflar), qrammatika, yan qaydalanve nitq inki$afi (U-Ix).

Bu b<ilmolari birlsqdiran esas plinsip, nitqin inki$afetdirilmasi prinsipidir. intellektual problemleri olan uqaqlarrn

aksariyyati oz normal yagrdlanndan xeyli gec danrqrrlar.

Mektebaqader dcivrda bu ugaqlarn nitqi olduqca zaif inkigafedir. Psixi proseslorin miiksmmal olmamast yardrmqt maktsbgagirdlerinin nitqinin formalagmasl prosesini de gatinlaqdirir.

bunun naticasinde onlar mekteb talimi arafssinda dil sahosinde

bilik vo verdiglerin kilayet qader miivaffsqiyyetla elda

edilmssini tamin eden nitq inkigafina malik olmurlar.

lA

-

Yardulgr mektablarde ana dili talimi sistemininspesifikasr..intellektual gatrgmazlt& olan gagirdlann nitqinkigaflmn ciziinemsxsuslufundan ireli galir.

. _ Otraldakr a$ya ve hadiselsr haqda tesewtrlsringeniglenmasi va daqiqlegdirilrnesi ila elaqadar gagirdlorin scizehtiyatr da artrr: scizlcrin menasrnr dileiensasiya" eden yeni,uylun gelsn terminlor daxil edilir (saplaq_budaq, ciicarti_govda, or-kol-a[ac), ugaqlar daha diizgiin ,, arqiq .o,birleqmalerindan istifada etmaye baqlayrrlai. Otraf atoma-e iagveronlerin bilavasita miigahidesi va bu miigahidaler asaslndascihbatlarin qilahi nitqda istiladesi hesabrna liEot aktivl:sirgilahi danrgrq nitqi laaliyyatin 9o^" rntirtf.lU' Ui.novtdiir. O ciziinda: sual-cavab, dialoq, agya vo hadiselerin,ugalrn riztiniin herakot vo taessiiratlinnrn ve s. tesvirinicomlegdirir.

Osas telim metodu scihbatdir. Srihbatler agyavi_praktikxarakter dagryrr darslerda etraf alamdaki egya va had'iselerlotanrghq prosesinds, ekskursiyalarda tebieiioki mcivstimideyigiklikleri, insanlann ve heywanlann trayatrnda[aefgit_liklari miiqahido edorkan. kinofilm ve diafilmlarin, ,S-Viri ,.sujetli gakillarin baxrgr zamanr ugaqlann diinya goirigiiniinartrrrlmasr. yeni malumatlarrn ahnmisr tegkil oiunui.. . S<ihbatin esas komponenti gagirdlirin cizlarinin silahinitqidir. Miiellim ugaqlann nitq iaaliyyetine rahbsr-lik'edir,

onu istiqamatlendirir, loallagdrnr, sehvljrini dtizoldir, diqqatinimiiayyon agya va hadisalardo emlagdirmaya, auzgtin mtiiiniaee-tmok vo gordiikleri arasrnda ,laq, yuiuimuqiu, ,;, iit iniilada

^etmak. miinasibetini Eilahi nitqio Uitairmai<aa t<;met

edtr. Suallan cavablandrrarken ugaqlarda ciimla qurmaqvardigi mohkamlanir. Ogya va hadis5lari tesvir edarko'n. grir-diikleri haqda naql edsrken onlarda ardrcrl, ,ruun nrqi"t_.bacarrlr formalagrr.

v!@::!!:!!!y!!!!ry!g!bndik tttqtstann nanimsanitmasi i$i,,in ta*iti

45:

Afat Manrmadova

Derslerin diizgtn teqkili, spesiflk talim metod ve

priyomlarrndan istifade, gagirdlerin nitqinin ve eleco da

tafekkiiriiniln inkigafrna komak edir'Yardrmgr mekteblerde savad talimi I siniflerde

birti.in il boyu heyata keqirilir. Telim analitik-sintetik metodla

kegirilir.Proqram iki hissadan ibnratdir: alifbayaqedarki d6vr va

alifba dovrii.Olifbayaqsder dovr I rirbun taxminan I ayrm teqkil edir'

Sinifdaki ugaq kontingentinin intellektual saviyyesinin gox

a$aEr oldugu hallarda bu miiddot ay yanm-iki ay.a kimi

uru-artu Ultr. (uyfun olaraq, savad telimi dovrii II sinilda baqa

gatrr).Olifbaya qeder dovriin esas meqsadi-$agirdleri ilkin yazt

ve oxu verdi$laiini "lda

etmeye hazrrlamaq; talima, tahsile

maraq yaratmaq; ugaqlann her birinin iimumi va nitq

inkigahnin xisuiiyyetlerini iize gtxartmaqdtr' Ru- dovrda

ugaqlann egitma ve gorma hissiyyatrntn mohkamlendirilmosi,

iimumi nitq lealiyyetin, telaffiiziin daqiqlaqdirilmasi, allerin

xrrda motorikastnm, fezada istiqamatlsnma bacart[tnln vo s'

lormalagdrrrlmast iizarinda i9 baqlanrr' Telim atraldakr aqya va

hadiseleila tanrghq prosesinda, didaktik oyun ve maq[elalsr

zamam hayata keqirilir.Savad telimi darslerinda nitq inkigafrna gox miihiim yer

verilir. Ugaqlar mi.isahibini dinlamak, baga dtigmek vardigine

yiyelanir, iade tapqrnqlarr (dur. otur, apar' getir, qoy, lovhaye

gal) yerina yetirmeyi oyronirler.- ' - Savid talimi darslerinda nitqin inkigafr, hem da diizgtin

teleffiiz ve artikulyasiya, nitqin miivahq tempinin vo ritminin

formalagmasrnt nazerda tutur. Bu da oz novbasinda nitqin

ifadoliliyini arttnr. Bu istiqametde asas iq novlsrine sohbet,

miiellimin sasinden qrsa geirlerin, taprtacalartn, yantltmaca-

larrn, kigik sahneciklerin ezberlsnmasini aid etmak olar'

46:

Nitqin telrffiiz hissesinin miikemmallagdirilmesi dil,dodaqlar, damaq va yanaqlar i.igi.in artikulyasiya herekatlarivasitesi. ile

_ hayata kegirilir. Bu arrikuliyaiiya' gimnastikasr

darsleldoki kigik lasileler zamanr heyata kegiriiir. ielomizunOeher hansr q.iisuru olan ugaqlar elive koireksion loqopedikmaglalare celb olun urlar.

. Egitme hissiyyatrmn inkigaf et<Jirilmasinin vs nitqsaslarinin qabul edilib dirzgiin ayrrd edilmssinin elifbayaqedarki dcivrda boyiik ahamiyyati virdrr.

Ugaqlar <cijmle>, <sciz>, <rs<iziin hisselarb (heca),(ses)) anlayrglan ila da bu dovrde tanrg olurlar. Onlarm_iiollimin tapgrugr va suallan esasrnda gelillerdan istitadaedarak. taklif olunmug mrivzuya gora ci.imlo qurmapr ciyranir,ciimlaleri sozlore, sozleri hecalara brilmaya baglayir, sOzlerinbaglanlrcrnda soslari ayrd edirlar.

_ Olifbaya qadorki dcivriin axrnna yaxrn gagirdler 2_3s<izden ibarat ciimleleri hissalarina uyrr-ugr, ikiheJah sozlorihecalara aylrmagr, kegilon sasleri iOrlrri-n awelinden seg_meyi (gifahi), qrafik vardiglers yiyslenmayi bacarmahdrrlar.

Talim prosesinda qagirdin iimumi va nitq inkigafinrnsaviyyasi mtiayyan olunur, korreksiya iqinin dtizgtin qurul-masr iigiin nazara alrnmasr zaruri olan spesifik gati-nliklar iizegrxa rr lrr.

Olifba dovrii: Bu dcivrdo qagirdlerdan oxu ve yazrtexnikasrru formalagdrrmaq iigiin vicib olan sos_herf tehliliva slntezl tormalaqdrrr lrr.

Yardrmgt rnsktsblards sas, herf ve heca strukturla-nnrn oyredilmesi ardrcrlh!r, iimumtohsil maktablarindsnlarqlanir-.Bu struktur, eqli gatl$mazhEr olan ugaqlarin qav_rama qabiliyyatina uylunlaqdrnhb onlann tshliletma ve sin-tetik laaliyyetinin xiisusiyyetlori nszora ahnaraq hayata kegi-rilir.

Sasin manimsanilmesi, onun nitqden tecrid edilme-sini, aynca diizgirn va aydrn tolafftiziinti, o*gui.rrlra.,

y!!!!:!!!:!!Lyy!!!ith ta I neti k attayslatn manims anitmasi +ini n t a$k iti

Afat Mammadow

differensiyasrnr nezordo tutur. Herfler bu ardrcrlhqla oyra-

dilir: herfin ilmumi formastntn qavrantlmast, yazlhqlnln

tarkibinin <iyrenilmesi (elementleri ve bu elementlarin bir-

birine nisbaian yerlagmesi), bundan qabaq oyranilan diger

harflerle mirqayisesi. Ses va herfln mtqayisosi ve

uy[unlagdrnlmasr da gox vacibdir'Fieca strukturunun menimsenilmesinden sonra sozla-

rin oxunmast heyata keqirilir. Olifbanr oxuyarken, metnin

larranrlmasrnr uittrtroq iigiin illiistrasiya materiallarlndan

senis istilado olunmaltdtr." a.u, metod kimi tchlildan sonra oxu metoduna

miiraciat olunmahdtr.Yazr telimi zamanr uqaqlara herflsrin dirzgiin

yazrhqtnt, onlartn hecalarda va sozlorda diger herflerla-birtag-a

qaydaslnl oyratmak laztmdtr'' Yaid,mg, miktablerin I siniflarinde savad talimi

zamant eyani vesaitden genig istifads olunur' Bunlar: yazt

iaxtuundan ve ferdi kisme elifba kassasrndan (herfler

kegdikce doldurulmahdrr), heca vs sozlarin tartibi iiqtin

l6vheden, heca cadvellerindon vo s ibarotdir'ibiidui sinifla.in sonuna yaxrn (II-IV siniflarda)

yardrmgr mokteb gagirdlerinde diizgiin, suretli, giiurlu va

ifudrli o*u bacan[r formalaEu. V-IX siniflorda bu bacartq

daha miirekkeb mezmunlu bedii esarlsr misahnda daha

da miikemmellegir.VII-IX siniflordo Azarbaycan vo xarici edabiyyattntn

en parlaq niimayandelarinin heyat va yaradrcrh[rndan

niimunalar verilmigdir.Oxu texnikastntn formalaqmasr ve inkiqafr ardrcrl

olaraq har il talimde hoyata keqirilir' Oqli gatrqmazhlr olan

ugaqlarrn diqqetini daim diizgtu oxu vardiginin

formalagmasrni colb etmak laztmdrr' Bu vsrdig, onlann

psixi inkigafrnrn xiisusiyyetlarina gore gatin formalaqrr ve

t*ununtn -tr-ununun dark olunmastnr gatinlaqdirir'

48:

Ya ltnwnaktablait ibtild sirilarirrln lonetik a l.UrSlaru nanintsanilnasi itihi ta$kili

Oxunun tezliyi, si.irati, yeni, adi danrgrq nitqitempinde revan, hirndiirdan oxu tedrican formalagrr. IIsinifde gagirdler. evvelco hecalarla, sonra iso biitov scizlarleoxuyurlar. Daha sonra isa, stiretli oxu vardigi mtikammellag-dirilir.

Ucadan oxu ila yanagr, ugala <sassiz>, <i.ireyinda>oxu vardiglari da agrlanrr. <Sassiz> oxu verdiglorininyaradrlmasr iizarinda sistematik i9 III sinifdan yaradrlrr.

iladali nitq ila yardrmgr maktab gagirdlari artrq I ve IIsiniflerda tanrq olurlar. Lakin oxunun iladeliliyi iizarindosistematik ige III sinifde, biitov scizlarla oxumala bagladrq-dan sonra kegilir.

Oxunanrn mezmununun qavranrlmasr aserin tahliliprosesinda hoyata kegirilir. Osarin tahlili-hadisalerin sadacstesviri olmayrb, sebeb ve netica alaqalarinin yaranmasl,qanunauylunluqlann dark olunmasr miirekksb psixiproseslarin lormalagmasr ve inkigafi ilo balh oldugu iiqiin,briyiik korreksion ahomiyyato malikdir.

Yardrmgr maktab miiellimi oxu telimi prosesindedarketma, qavrama faaliyyatinin gatrqmazhqlarrntn eflektivkorreksiya vasitesi kimi illiistrasiya materiallanndan, ayanivasitelardan genig istilada etmalidir.

Sinifden-sinfa, todricen asarlorin tshlili zamarrtgagirdin sarbastliyina, fikir soylemak ve onu miidahe etmak,naticaya gelmak bacanfrna verilan talablarin saviyyesi artrr.Eyni zamanda, biitiin tolim illarinda miirekkab eqli lealiyyatteleb edan ig novlari miiellimin komayi ila yerine yetirilir.

$dahi nitqin inkiSafi. Yardrmgr maktoblarda rabitoliqifahi nitqin inkigahna boyiik diqqat yetirilir. Oserlarinmazmununun derk olunmasrna, ltrfet ehtiyatrnrndaqiqlegdirilmasi va zonginlagdirilmasina, di..izgiin ciimloqurrnaq ve oxunanl naql etma bacarrprnrn inkigafrnaycinelmiq megqlar prosesinde, sistematik ig esasrnda gagirdlordiizgiin, dollun va ardrcrl dantqmaq, naql etmek bacanlr

Afat Mammadova

alde edirler. Bu maqsedla, talim ilindon va metnin mtirak-

kebliyinden asrh olaiaq, suallardan, haztr va ya kollektivtartib olunmug plandan, VIII-IX siniflerda iss, serbast tartib

edilan plandan istilado edilir.'sinifdanxaric oxunun yardrmqr mekteblerda meqsadi

gagirdleri onlartn qavramaslna yaxln olan ugaq-.adebiyyatr

niihunaleri ile tamq etmak, onlarda oxuya, miitalieye maraq

yatalmaq, maraltna uylun kitab segmak, serbest oxu

bacartIr agrlamaqdrr.Yaidrmgr maktsblerde qrammatika ve yazt qaydalarr

taliminin esas maqsedi gagirdlerde gifahi vs yazrh verdiglarini

yaratmaq va inkigaf etdirmek, praktik ahamiyyati olan

orfoqrahk va vurlu igarelarinin diizgiin igledilmasi qay-

dalannr formalagdrrmaq, en asasl isa ana dilina maraq

yaratmaq ve sevgi tarbiye etmakdir.- Fonetika, qrammatika v) yan qaydalarr element-

lorinin manimsanilmasi telim prosesinda, sqli ve nitqi in-

kigafla eyni zamanda hayata kegirilir.

Qrammatika ve ya qaydalan iizro proqram

aqalrdakr bolmelerden ibaretdir: takrar, sas vo harf, ciimle,

rabiteli nitq, I-IV siniflerde-yazr ve hiisnxett.Har bir ilda proqramrn btitiin bolmaleri iizra, gagird-

lerin aqli ve yag xiisusiyyatlarini nezare almaqla verilen tele-

blarin seviyyosi miieyyan olunmuqdur.Sesijr ve harfler. intellektual gatrqmazltqlarr olan

ugaqlarrn fonetik-fonematik qisiirlarr onlartn .. qram-

matikaya va yazt qaydalartna yiyelenmasini getinlegdirir' Bu

sababdsn, btitiin telim boyu yardrmgr moktablarda ses-harf

tahliline b<iyiik ehemiyyet verilir.II-IV siniflarde sas-herf tahlili fonetik dtizgiin yazt va

qaydalarrn tetbiqi ile yaztntn formalagmasr iigiin osas roloynaylr.-

V-IX siniflerde sas-herf tehlili iizra i9 davam etdirilir'

$agirdler tedricen soziin tarkibinin ve asas nitq hissalarinin

50:

diizgiin yazrhqr qaydalanna yiyelanirler.Sciz. II-IV siniflorde praktik-qrammatik maqlelslor

zamanr. miixtelif kateqoriyadan olan s<jzler- "gyunrn

udrn,,hereketini, necoliyini bildiren scizler va qoirum scizlerhaqqrnda melumat 'ierilir. V sinifdan etibaian elemenrarqrammatika vo yazr qaydalan kursunun sistematik <iyranil_mesina baglanrhr. Osas mrivzular: sciztin terkibi vo niiq his_selarina aiddir.

Sriziin tarkibinin, s<izden yeni scizlorin diizaldilme-sinin <iyrenilmesi qagirdlarin liifatinin zenginlagdirilmosinava feallagdrnlmasrna y<inolmiqdir. Moglalalar naticasindediJrzgritn yazt qaydalan lormalagrr. Diizgiin yazr qaydalarrnrnmenimsenilmesinde menaca miixtalif, yuzrirgrnrg.i.e o*gu.olan scizlerin mtqayiseli tahlilinin da bdiiik shamiyyativardlr.

Yardrmgr makteblerda nitq hissalari, gilahi vo yazrhnitq vardiglarinin yaradrlmasr, ltigetin zsnginlegdirilmasi vefaallasdrrrlmasr, savadh yazr verdiglerinin iormilagdrrrlmasriigiin zsruri olan hecmda ciyradilir.

. Cfrmla. Yardrmgr maktablerde ciimlanin oyredilmasi_nin, eqli gatrgmazl!r olan gagirdlarin serbast hayaia hazrrhlriginda, sarbest Insiyyatde xiisusi ehemiyyeti varirr. Bu m<iv_zu biitiin_ telim illarinda proqrama daxil edilmigdir. igi elsqurmaq lazrmdrr ki, , gagirdlerde miirakkob ciimlolar qur-maq-verdiglari yaransln. Eyni zamanda, orfoqrafik ve vurluiqaralarinin diizgiin istifadasi verdigi formalagdrnlrr vem<ihkemlandirilir.

Rahitali nitq. Y ardtmq mektablarde ana dili darsle-rinde rabitoli yazrh nitq vardiglerinin formalagmasrna xiisusifikir verilir. Qiinki, eqli gahgmazhgr olan ugaqlarrn 6z fikir_larini yazrh ifada etmek imkanlan olduqca mehduddur. Bu_nunla alaqedar, onlarrn fonematik egitmesina, diizgtn telef_fiiefino, ltifatin daqiqlagdirilmssi ve zanginlagdirilmesina,citnla qurmaq bacanlrna, <iz fikrini gifahi vo yazfi ifade

Yudrnq naldablatin ibtidai sinillainda loutik anlayglann manimtanilnt2si binjl. ta$kili

Alat Mammadova

etmak bacarrprna xtisusi hkir verilir' Bu uqaqlarrn talaffiiz

;il;;j";i ,a*'ttnda islah olunmaldrr' Qiinki, bu qiisurlar

"'."-i", Ori,"t yaztda biruze verir' II-IV siniflerde rabitali

irzi, "ii* tturi.t,q meg!slaleri keqirilir: ardrcrllqla verilmiq

irriirt" lr""urar.'gakiilir seriyastntn adlandrrrlmast' veril-

rnr$ "rttf

rit.at aidicrlhgrn mtiiyyon edilmasi' deformasiyah

."it iirrti.at i9 ve s. Bu me;felelar V-IX siniflarda qagirdla-

rl" J"n. -ii.n eb i9 formair olan ifada ve inga yazrya keg-

masi iigtin baza rolunu oynayrr'Yuxarr siniflarde uqaqlara i$giizar mektub ya1maq

bacarrgi da agrlamr. Bu telim iki planda hoyata keqirilir:

sasirdiar miixtelif iEgiizar maktublar (blanktar' kvitansiyalar

il"r.l uutta, anlayig aldo edir vs onlartn doldurulmast iizra

piJiit ,rtaislar'alda edir' Eyni zamanda onlarda oz

i*i.tetinin daqiq, diizgin, mantiqi ve kifayat qeder qtsa

;;;;i, ii;e; etmai bacairgrntn formalaqmast nazerda tutulur

(tarciimeYi-hal. arize va s.)''-- bitnf vardislar. Yardrmqr maktab -gagirdelartnrnorafik iardisl..i asasen I-lV siniflarde lormalagdtrtlmastna

tu*-uVu.uq, diizgiin, seliqali yazrya tolebat yuxart siniflerda

ar -.uif".,fi.. o-qli gatrqmazhfir olan uqaqlarda. qrafik

,r.aiifrrin gatin formalagmast bu ugaqlartn ellarinin xrrda

-oio'rltu.r"rn gatrEmazhlr ve onlartn koordinasiyastnrn

,rinryi if, izah olunur. Bunlarrn korreksiyasr iigiin kigik va

t arriii rua harflarinin va onlartn birleqmesinin kalliqrafik

uulrG 'tirrc meqgalelerin apartlmast vacibdir' Horflerin't.ii,q.rftk yazltiin,n mohkimlandirilmesi yazrda qrafik

sehvljrin yaranmaslnln qar$lslnl ahr, alyazmaslndan vo gap

matnindan kogiirmani asanlaqdrrtr'MettaUtarimizde fonetika tedrisinin elmi- metodik

ahemiyyeti miixtalif istiqamatlarden diizgtn darc olunur'

il;;i" yanagr gagirdtaiin yazt ve tolafluz m.edoniyyeti

edebi normalardan qat-qat aqalr saviyyadadir' Ister fardi

kartogkalann, istarsa do dissertantrn tartib etdiyi kollek-

52-

tiv test tap$lnqla nln neticosi goxlu nitq sshvlerinin mov-cudlulunu agkara grxartdt. Mektab sanadleri ve gagirddaltarlarinin yoxlanmasr da qanaetlandirici neticolar ver-madi. Teassiif doluran hal odur ki, yol verilen yazr va talef-fiiz qiisurlannrn akseriyyoti lonetik qaydalarla izah olunansozlorda miigahide edilmigdir. Halbuki, lonetikanrn diizgtinelmi-metodik esasla?la tsdrisi bu sshvlerin bag verma ehti-mahnr minimuma endirmali idi. Bela ki, II sinif darsliyindaciyradilmesi vacib sayrlan 157, III sinil darsliyinda 184, IVsinifde 144 yazrhgr getin soz verilmig, fonetik- orfoqrafikqaydalarla tenzimlemo bilmayen gotin scizlerin gcirmeyadda$rna esasan azberlamo yolu ile nitqda mcihkemlanmasimirmktin sayrlmrgdrr. Dersliklcrde gatin soz kimi verilanleksik vahidlerin gox boyiik ahemiyyati fonetik qaydalarlaizah oluna bilir, yani getin sdzlerin segilmasinde pirnsipsizlikciziinti gosterir.

Miiayyenedici eksperimentin birinci merhalasi<seslar ve harflar> mrivzusu keEirildikdon sonra apanldr. Bumrivzunu fonetikaya girigin ibtidai kursu adlandrrmaqolar. Qiinki ses va horfin ferqinin mahiyyetinin gagirdlarJdiizgiin baga sahnmasr orfoqrafiya ve orfoepiya, sbodi dilinyazir va gifahi normalarr arasrnda movcud olan uylunluqve ya uylunsuzluqlarrn sebabini manimsamsya xidmotgostarir. Dissertant hamin mcivzunun fonetika tadrisindehelledici ahamiyyat dagrdrlrnr nazera alaraq, eksperimentaltalim materiallan hazrrlayarkan ses ve herf tarkibinindarslikdeki mezmununa alavalar etmi$, bu anlayrqlarr elmi-prakt.ik sapkide dyratmeye galgmrgdrr.

Yatdtr p naktahlatin ihtilai siillarida fonetik anlayrslann maninsanilnoi i$inin larkili

Alat Mammadova

II FOSIL

YARDIMCI MAKTOBLOnIN iSriOA.isiNirr,eniNile roNnriK ANLAYI$LARIN

MaNiMSoD[r-,l\resiNiximxaN Yo YoLLARI

2.1. Sas-horf, sait va samit anlayrslanrun

m anims a dil ma s inin imk anlar t

Fonetik malunr.attn dyranilmasina sss va harl haq-

ornda anlavtstn verilmasi ile baglanrr' Olifba talimina ha-

zirhq dovrtindo gagirdler bezi fonetik hadiseler ve ter-

-l"f'r.ft tanrg oluilir: sas, hsrf, sait, samit, heca' Fonetik

irt iit ptor.tinae gagirdler sozleri hecalara ayrrmafr' he-

"utuiau trrtttl uy,i-igr, onlarr yenidan hecalarda, hecalart

sorte.de birlegdirmayi oyrenirler' Bu bacanq va vardiqlsr

ilkin o*u texnikasrna yiyalenmek iigiin zemin yaradrr'

$agirdlarin goiu saslsrle harflari eyni ciir sadalaytr'

bunlarrn mahiyyetini farqlendire bilmirdiler'istar saitlerin ciziintin, istarsa da tasnifi prinsipleri

zamant novlarinin yadda saxlanmast miieyyan ardrcrlhq'

q"isrf"qart.u u, yidduEu asaslanmaqla oyredilir va bu

,-u-""' gugita getinliklarla iizlaqmir' Yardrmgr mektablarin

iUiiJ"i tir]f qagirdlari saitlerin ntivlarinin miiayyenlaqdiril-

-".inat sshva -yol

versaler de, onlart samitlardsn asanhqla

sege bilirler.<Ses va harf> bolmesi iizrs maqlslelar gagirdlera nitq

seslerini eqitmak onlan diizgiin teleffiiz etmek'. yazrda har

Lir'.tti -ii""nq qarqrhlr ite ifada etmok, yazarkan h-arfbu-

ru*-u, t..futt,r"rit"llt;"uou'-t" "u" etme hallarrna

yol vermamek, sait va samitlari, dodaqlanan ve dodaq-lanmayan saitlari, kar vo cingiltili samitiori larqlendirmakvordigleri agrlayrr.

.. _ Her bir sas (fonem) sciztin manastnln dayigmasine xidmat

edir. Bir. herfi deyigdikda yeni manah sozlar ahnrr: gel_g<il_gil-gtil; bag-bo9-be9-bi$; top-ton-toy-tox-toz-tor-tov vr r.

- -$agirdlara ses va herf anlayrglarrnrn aydln basa salln_

masr son derace vacibdir. Onlar <Sasi toliffiiz .dirik ,,egidirik, harfi yazrrrq ve gcirtiriik> tarifinin mahiyyotini bagadi.iqarler, d_anrgdrqda sas avezine harf sriziin$

-igletmezlar.

Sosla harh ferqlandirmek verdigini m<ihkomiendirmekmeq.sodile .kalam-qalam, ayr-an, stol-stul, od_ot, yad_yatkimi s<izlorin sas-herf tarkibinin mtiqayisali tehlili fjaydahdrr.Bir gox hallarda qargr-qar$rya verilmig srizlar ela segilmalidirki,bezi yerlarda dialektlerimizin aiadan qaldrirlmasrnaxidmat etsin: masalan, od-ot, ad-at, on-un, gcil'_giil, s<jz-s[z,ddz-diz,

_QoS-qrS, addrm-ardrm va s. gidr;tarda nitqsaslerine hossash!r tarbiya

- etmak tigiin qa-rr9rq verilmig

narllerdJn.(2, t, s. v, p. s. f, c, b, d. g) saslanmasina gcirayaxrn olanlarim qar$t-qargrya yazmapr (i-s, d-t, b-p, v_f, c_9,q-k) taleb etmak olar. Nehayet, sriztaiin ses_herf te;kibi soslehorfin arasrndakr farqin agrhgr fizra qahgmalar gagirdleri yazrila adobi talaffiiz arasrndakr farqi anlam,aga hairilayrr. Onlardilimizdo bir gox scizlarin bir ctir yazrldrlr halda, 6agqa ciirtelaffiia edildiyini baga dtigiirlar.

Savad telimi dcivriiniin mi,irakkabliyini nazera alaraqmiiallim bu

.dcivra ,bciytik masuliyyatla hizrrtaqmrgdrr. Harqeydan awol, miiallim gagirdlarin' hazrrhq saviyyasi, fardixtisusiyyatlorini. diqqetla ciyronmolidir. nunsuz iagirdlerakollektiv ve lardi igi miivaffaqiyyotla tagkil etmak olm-az.

. Dors ili baglananadak miiellim proqramr va elifbado.rsliyini diqqotle oyranmeli, onunla iglomayin yoliarrnrmiieyyanlogdirmalidir. Olifba talimi iigiin gakilti eiifba vo

Ya tnq maktablaria ibtidai sinilarinlalonuik ulayrslaru maninserrihrosi Nni,. ta$kili

55:

kesme alifbanrn elda edilmcsi vc yazrhb hazrrlanmast da

zoruridir.$agirdlerin nitqini inkigal etdirmek meqsadilo miial-

lim miixtalif movzularda (<Ev>, <Mektcb>, <Kiiqo>, <Naq-

liyyat vasitalari>, <Mebel>, <Ev qeylari>. <Ev heyvanlart>>,

<ijirrik>, <Mege> va s.) gakilli kartoqkalar, agrqqalar, siijetlive seriya gskillar tapmah, yaxud hazrrlamahdrrlar'

Savad telinri dovrtindo gagirdlarin srxtntt kegirmalari-

ne yol verilmemesi, onlartn maragtntn tamin olunmast ve

nitqinin inkigah iigtn gakilli ugaq krtablannrn aldo edilmasi

da zeruridir,Talim-tarbiye prosesindo lazrm olacaq tedris lovazi-

matl miixtelif materiallar, alotler vo s. geylerin haztrlanmast

sinif otagrnrn alverigli gakle saltnmasl son derace vacibdir'Sivad talimi ila alaqedar didaktik material va eyani

vasaitdan bir negasini nezardan keqirak:a) Kesma alifba. Ses tahlil-tarkib metodunun tet-

biqinde kesme alifba avazsiz vasaitdir. Kasmo elifbadan

sinifda ntmayi$ etdirilon ayani vasait va paylama materiah

kimi istifade olunur. Olifbaya olave kimi gap olunmuq

kesms alifbadan baqqa gagirdlare alifba kassasr qovlulu da

verilir. Miiallim gagirdlari fardi kassa, sinif alifba kassast,

onlardan istifade etma yotlarr ile tanrq etmalidir' O, yeni sasi

ifada eden bdyiik va kigik herfi kesib gcistermali, olifba

kassastntn cibciyine qoymah ve gagirdlora baqa salmahdrr

ki, kassada herflar darslikdaki ardrcrlhqda yrfrlmahdrr' Ov-

vallsr gagirdler her gtin tanrq olduqlarr herfi alrrlar' Sonra

miiallim biitiin alifbanr (harflari) gagirdlere PaYlaytr, onlart

nece kesmayi, cibciya nece qoymafr va neca istilada etmayi

oyredir.$agirdlerdan biri miiallimin daveti ile diiziim

ldvhesinde yeni harfin oldugu heca ve s6z diizarkan diger

gagirdler ciz elifba kassalarrnda diiztim xatkeqine eyni tiplihecalar va sozleri miistaqil diiziirlar.

Yonhmg maktablain ibt lai siifldirula lonetik anhytsluta naainranilmasi iiinin taskili

Sinif qarErsrna grxanlmr$ Sagird diiziim ltivhasindekssme elifba ile <delo> soziinii diiziir, digari hemin sozdan<dane>r sciziinii amele getirmek iiEiin <l> herfini <n> hsrfi ileevez edir, tigiiniii <dsre> soziinii amala gatirmek iigiin <n>herfini <n herfi ilo avaz edir, dordiincii ise <dori>> soziiniiemels getirmak i.igi..in s<iziin axtrtndakt <a> harfini <i> herfiila avez edir. Umumiyyetle, kesme elifba ils diiziilmiiq soztinsweline, ortaslna, axrrrna bir harf, heca elave etmakle, birherf ve ya hecanr gotiirmaklo onu bagqasr ile avez etmekleyeni sdzlerin alnmasr, sozin ses-herf terkibinin qiiurlumanimsanilmasini tamin edir.

Kasme elifba ila maraqh didaktik oyunlar kegirmakmiimkiindiir: miiellim yazl taxtasrnda <da> hecasrnr diiztirve ona bagqa heca slavo etmoklo <dana> s<iziinii diizeltmayitalsb edir. Ugaqlar-na- hecasrnr elave etmekle <dana>sciztinii diizi.irler. Yaxud, miiellim <k> horfini gosterir,gagirdlarden teleb edir ki, gekilli 11artogkalarrn igindenadrnrn bag harfi <k> olan agya gekillerini tapsrnlar. $agirdlerkirpi, liitab, kolem, kepensk, kok qakillarini segirler. Yazrtaxtasrndan kogirma ve imla prosesinde s<izlarintamamlanmasr iigiin da bu priyomdan istifada etmok olar.Bezan yazt dorsinda gagirdlarin sozleri va ctimleleri ewelcskasme olifba ila diiziib, sonra yazmalan onlarr boyiikdiqqotla, orfoqrafik ve kalliqrafik cehatden sehvsizyazmalartm tomin edir. Bir harfe gora ferqlensn sozlarin(ad-ot, dar-tar, dele-tele, dar-ter, sal-gal, sen-gon, as-ag,az-as, zer-ser ve s.) kssms elifba ile diiztildiikdon. sonrayazrlmasr gox faydahdrr.

Ola biler ki, miiellim bir soziin nomralenmrghecalannr gagirdlora paylasrn ve sozii kollektiv qskilda tartibetdirsin. $agirdlar n6mrelare esasen ki-tab-xa-na sdziiniidiiziirlar. Sonralar nomrosiz iki qrup hecalar paylamaqolar. Sozii tez diizaldan qrup oyunu udur.

Afat Mammadova

Biitiin bunlar oxu ve yazr tizra verdiglarin mtihkam-lenmosinda vo biliyin yoxlan mastnda miihiim ohamiyyotkasb edir.

b) Hsraket eden olifba. Olifba teliminin birinci mor-helasinde m6vqeli oxu vardiginin formalagmast tigiin harekatedon elifbadan istifade olunur.

Harekat edan elifba kigik pencaralari olan

[6vhalardan ibaret abakdrr. ikiqat l6vhonin iist qatrndaqar$l-qar$rya eyni olgiide pencare agtltr. Pancerelarin altr ileiki karton lovhanin arast ile ldvhe hazrrlanrr. Penceralerinaltl ile iki karton lent buraxtltr: mosalan, sol tarafdakipancerenin iizari ile n, t, r,l, d,s, y samitlari, sa! teraldakipancaronin altr ila iizarinde a, o, u, i, e saitlori yaztlmrq lent

kegirilir (yaxgr olar ki, saitler qrrmrzr, samitlor goy olsun).

Lentler horakat etdirilmskla saitlarin her biri novba ilabiitiin samitlorle goriigd iiriiliir ve ekranda na, no, nu, ni, na,

ta, to, tu, ti vo s. hecalar ahntr.Sait va samit anlayrglarr onlartn uzadtltb-uzadrlma-

masr ilo alaqolendirilir. Ham de doqiqlik xatirina gagirdlara

baga sahnmahdrr ki, saitlor asanltqla uzandrlt halda, bazi

samitlori (s,9, m, r va s.) da bir qeder uzatmaq mtimkiindiir.Saitlarin tasnifina hesr olunmuq cadvalin kcimayila

onlarrn qahn va ince olmast baga sahntr. Bu anlayrg taleffiiziizorinda miigahide asastnda verilir. Mtellimin dediyi sozleridiqqatla dinlayen qagirdlar har bir sozda hansr sasin qahn,

hansrnrn inca seslendiyini miiayyan edirlar. Bu moqsadla

mtiqayisa priyomundan istilada etmak faydahdrr. Miiqayisatigiin mahz saitin qahnhlrna ve inceliyine gcira ferqlenonsozlor segilmalidir: dar-der, doy-doy, duz-diiz va s.

Miiallim III sinifda $agirdlerin diqqetini dodaqlannveziyyatino goro saitlorin iki ciir seslsnmasina yonaldir.Onlara baga salrr ki, o, u, o, ii saitlari talefftiz edilarkandodaqlar bir qeder qabala uzanrr vo dairavi gekil alrr.Saitlerin digor qismi (a, t. e. a, i) isa tolaffirz edilerkan

58-

dodaqlar bir qader aralanrr va yana dartrlrr. Matndendodaqlanan ve dodaqlanmayan saitlori segdirmek, onlaraaid miistaqil misallar tapdrrmaq gagirdlsrin diqqetiniterkibinde

. yalnrz dodaqlanan ve ya dodaqlanmayan

saitlarin oldufiu s6zlero y6neltmsk lazrmdrr: -

arabaiar,kapenakler, iizi.imgiili.ik, qrrmrzrhq, quruculuq, birincilik.Bununla miiallim hemin scizlerin har birinds birce saitintakrar olundufunu gagirdlore baga salrr.

II sinifda samitlerle praktik tanrqhq eslinda cingiltilive kar samitlsrin terminsiz gifahi miiqayisesi ila bagianrr:seher-gehsr, dars-ters, zal-sal ve s. III siniide gol-kel, zaman-saman, gi.il-kiil, afrr-axrr, boz-poz, qall-kat, vaf_fal vo s.kimi ciit sozlerin talaffiizii ugaqlarda Jamitlerin cingiltili vekar olmasr haqqrnda tam tesewiir yaradff. Onlar e-gitmeyeasasan birinin cingiltili, digerinin isa sriniik sesljndiyinimiieyysn edirlar. Sonra miiellim cingiltili vo kar samitlirintesnifini taqdim edir.

gagirdler qoqa samitlori miiqayise etmakle bela birneticeys gelirler ki, her bir cingiltili sosin kar qarqrhlr var.Onlar cingiltili vo kar ciit seslerdir. Sonra qagirdisr

-sciziin

ewalinde, axrrrnda hemginin ortasrnda Le.min sesleriniglonmesine dair misallar taprrlar: g6z-koz, qab-qap, addrm-atdrm ve s.

<Saitler ve samitler> mcivzusu kegilarken srizlerdabazi saitlerin va samitlerin yazrhgr iizerinde de dayanmaqvacibdir. Bele olarsa, e-a (bsraber-barabar), e-e (iancere-pencare), u-i.i (numuns-ntimune) saitlarin avozlenmalsina volverilmaz. Xiisusile d-t, z-s, b-p, c-g, 9-f, v-f samitlarininevezlenmasina qanad evezina qanat, isti avazins isdi, brgaqevezino prgax, qrlnc evazine qrhng. bayraq avezine bayrax,sriyiid evazine sciyiit va s. yazmaq hallannrn qargrsr ahnar.

$agirdlarin goxu dodaqlann vaziTryetine grirs saitlerinnrivlerinde sohve yol vermiglar. Bunun sebablari verilsn nezarimelumatr mdhksmlendirmak iigiin praktik gahqmalarn azhlr

Ya hng naltallin ibt lai sitillarinA, lorctik oalayrslaru mznimsaailnosi isinin taskili

59:

ve besitliyi ile ba[irdrr. Fikimizca, dodaqlann vazilyetina gtira

sartlerin 'ntjvlari tizre aparrlan igi aheng qanununun talim

i.tu"f u., ila uyfunlaqdrrmaq, fendaxili elaqaden genig.istifade

etmek lazrmdri. -Miigahida

gosterir ki, qagirdlerin fonetika iizro

biliklarinin mahdudlufu m<ivzulartn bir-birinden tecrid

olu.rrnrg gskilda tedrisi ile de elaqedardrr' Halbuki'- biitiin

i"r"tit ."ffrr.lar bir-birila bafhdrr, biri digarini gertlendirir

,, ""*trq"t"t dilin fonetik sistemini yaradrrlar ve telimde

hamin obyektiv amil nazare altnmaldrr' Bundan baqqa' saitlar

iizra verilen melumat daElnlqdlr, ona biitov tam kimt yana$maq

olmur. Bela ki, xatti-konsentrik prinsipin taleblsrine uy[un

oiaraq dilin veziyyetine gora saitlerin novlari II' dodaqlarrn

u.liWttlnt giire iesnif ise III sinifde oyredilir' Eyni zamanda

o"triito" slitler haqqmda sade nezari mslumat verilir'

.u.rtlr.d"n akustik-fziki ferqi g6sterilir, saitler sadalamr'

heca, sOrtin satirden setra keqirilmesina dair melumat

verildikden sonra, dilin vaziyyetine gore saitlerin. novleri

<iyredilir. Belelikle de, bir baqhq altmda miiayrysn slstem v0

aidrcrllqla ,dyradilmesi miimkiin olan m<ivzu parqalanrr' bir

ionetik vaftidi" dafrnrq tedrisinin meqsedi, telim ahemiyryati'

p.inripi nu*.tom {alt. Telim materiahmn bu ciir diferensial-

iugJoimut, ns xeiti-konsentrik, ne de pillalilik prinsipinin

taieblerina uylun gelir ve naticede gagirdlerin bilik va

bacanqiarrna 'irrur"ii,

idareni berpa etmek miimkiin olmur'

Fonetik movzulardakr, xiisusile sait ve samitlere dair venlen

-rtu-uttu.Out, dafirnrqhq yeni vahid tam kimi tadrisi

miimkiin olan mdvzunun arastna diger movzunun daxil

edilmesi elmi-metodik prinsiplerle de uyfiunlaqmtr'

Heca, soziin setirdon setre kegirilmesi movzulart iizra

apanlan derslarin miiqahidesi gdstarir ki, orfoqrafik .qayda

sbziin diizgiin hecalara boltinmasinden asrhdrr' $agird sozii

diizgiin his-selere ayrrdrqda sotirden setre kegirma qaydalannt

,iyr.t-.t getinliye sebsb oimur' Heca iizre qagirdlerin malum

uir*r".in"'i,ti"t 11 ..,r;f l:a*t,

sonra iiehecalr

Yo ltmqt naktahlain ibtidai siniflarhul,t fonetik anloyrslann nanimta lmasi i$nin taSkili

srizleri hissslarla taleffi.iz etdirir, bu zaman herf tsrkibina istinadolunmur. Herf terkibini $agird gdrdiikda her bir hisssnintsrkibinde bir saitin oldulunu esas gdtiirerek orfiilii-qapahhecah s6zleri nitq axrruna uyfiun deyil, herfler iizre hissalareboliir. Miiellim gagirdlerin diqqatine gatdrnr ki, sozii hisselereb<ilanda talsffiizda soztin asanhqla pargalandrfirnr, har birhissenin ahengdar seslendiyini esas gotiirmsk lazrmdrr.A.Hacryeva <<heca>> mrivzusu flzra bacanqlan sistemlagdirmekiigiin rirttili.i-agrq heca nriviinda baba, dele, tepa, quyu, diiyii,qesebs, semani, quzugu, bayatr, qafiayr, qarfirdal, diigarge,Balaxanr, Zaqatala kimi sdzleri iizarinde gifahi tehlilapardrqdan sonra, nisbetan miirekkeb heca tiplerina malik olansrizlerin tahliline keqir. Miiellim bir sesden ibaret hecalarmtodrisindeki gstinliyi psixoloji amille elaqslendirir. $agirdlardases, heca anlayrglanna dair biliklor hsle zaif oldulu ve praktikiqlerle geniglendirilmediyi iigiin onlar hecanr miirekkab nitqaxrnr hesab ederek bir sasin (saitin) hecaya ekvivalent oldulunutesevviir etmir, hecamn en azr iki sesden ibaret olduEunufikirlegirlsr. Bu qiisuru aradan qaldrrmaq, hemginin setidonsatre kegirma qaydalarrna dair diizgin orfoqrafik vardiglsryaratmaq iigiin sriziin miixtelif yerlsrinda bir sesden ibarethecalar i.izorinds tehliller aparmaq lazrmdr. Bu meqssdle Adil,o!ul, uzun, gria, aile, dairo, tsbii, rudio, azad, araba, metbee,eriza, maarif, miiasir, miialice, Naile, siini, ana vs s. srizloriizerinda tehlillar apararaq hecaya dair verilen biliyigeniglendirmek lazrmdrr. Praktik iglarin miqdarr goxaldrqcaqagird baqa diigiir ki, heca ses birlegmalerinin goxlufiundandeyil, saitin kemiyyetinden asrhdrr. Tehlil zamanr setirden setrekegirme qaydalan da baga sahnrr. Okin, ada, iqrq, ana, agrq,iiziim, giia, siini kimi s<izlerin heca qurulugu ile setirden setrokegirme qaydalarrnrn uyfun gelmediyi herf terkibine esasenizah olunur. Setirdsn setre kegirma qaydalanna dair derslikdekiizahlann kifayet qeder geni$ ve anla$lqh oldu[unu nezsrealaraq miiellim hr.lY t:lrsmalardan, hsm de elave tshlil

Alat' Mammadova

materiallanndan istifada ederek ham s<iziin hisselari' hem de

Ur""rfu balL orfoqrafiya qaydalannrn inkiqafrna garait

Yaratmahdlr.'---' i*,". ibtidai. istarsa de sistematik Azarbaycan dili

kursunda an getin menimsenilen fonetik msfhumlar heca

w.grsu ve ses iellerinin veziyyetine 96re samitlerin novleridir'

Bur-ada materiallann mezrnunu ila yanagr, dersin tsqkili'

semerali metodlarrn tetbiqi, fonetika tedrisinde iisul va

vasitelerin sistemi ve diger amiller osas rol oynadrfrna g6re

f;;;tik" tadrisi iizre eksperimental sistem haztrlanarken hamin

amiller ciddi suretda nezare ahnmtgdlr' Yoxlayrcr eksperiment

aiger fonetit anlayrglardan ferqli olaraq vurfu, kar.ve cingiltili

,airitlr.in tedrisi prosesinde menimsamede gox ciddi qiisurlart

afka.a grxartdt. Ona g6re da istsr dersliyin talim imkanlannt'

i;;" e" fonetika problemlerini qarqrhqh suretda 6yredici va

yo*tuyr"t eksperimentla stnaqdan gxarmafr qargrya meqsed

qoyduq.<Sasler ve herfleo m6vzusu Azerbaycan dili tslimtne

aid ilk nezeri va praktik melumatlann verilmesini nezarde

tutduluna g6ra deis qagirdlerin derketme fsaliyyetini' dil

fraaislteriniJtiurlu <iyranmeye maraq hisslerini, miisteqilliyini

inkigaf etdirmeya y<inaldilmelidir' Buna g6re de miiellim

,nti"Ln n tedrisinda gahqmalar iizerinde i9 ve ya fonetik tehlil

metodu ile kifayetlenmemeli, dil faktlarr tizerinde .miigahide'

-riqayis, ve eyanilik, problemli telimin sade variantiarr' qagird

,itli"a"" alrnmrq niimunaierin tshlili, ewelki konkret biliyin

ige sahnmasr ve diger iisullardan istifado etmekla ham bilik ve

bacanq yaratmah, hem da dil fennini tiyranmaye daxil telebat'

dil faktlanna Siiurlu yanaqma hissleri terbiye etmelidir'

Fonetila teliminde sasla herf miinasibetlarinin praktik

ehemiyyeti va diger anlayrqlann menimsedilmasindeki rolu

olduqca bdYtikdiir.^ Fonetikanrn en kigik vahidi otan sas s<iziin tertibi' yazt'

telelhiz ve leksik vahid kimi formalaqmasrnda mena

Ya tnry maktablaria ihtidd siilaitulnlonetik alayqlann nonintnilmasi iSiain askili

ahamiyyati qazant va soziin pargalanmasl zamanr manafunksiyasrnr itirir va digar saslerden ictimai xarakterine -danrgrq sasi olmasrna gcira'faiqlsnir.

Her bir dahrgrq sesi ftzioloji, akustik vb funksionalalamatlarin vshdati gaklinda gagirdlare riyradilir va sasin<iyredilmesinde konket. moqsadden asrh olaraq bu alamstlardenbiri digerleri ila nisbatda xiisusi hazera garpdrnlrr. Mes: danrgrqsoslerinin tasnifinda sesin akustik, nitqdaki mana ahemiyyetinin<iyredilmesinda isa funksional alamet asas g<itiiriiliir. Yardrmgrmakteb gagirdlerinin nitqinde sahf talleffiiz olunan seslennmiqdan normal inkigaf etmig ugaqlarda oldufundan dahagoxdur.

<Sesler va hsrfler> mrivzusunun manimsedilmesi g6rmeorqanlannrn fealiyyetina asaslanrr; yani qagird metni yaoxuyaraq, ya da ki, iiziindan kdgiirarek ses tehlilini qrafikmateriallar iizarinds aparrr ki, bu metod her iki anlayrqrnqangdrnlmasrna sabab olur.

Sasin mrivqeyindan asrh olaraq fonetik-orfoqrafikqanunauylunluqlar yaramr; mss: s<iz sonunda cingiltili samitherflarin yazrhgr; cingiltili samitlarin sdz sonunda miivafiqkarlarla evezlanerak teleffiizi.i, sriz ortastnda, s6z sonundaeynicinsli qoga samitlar, sdz sonunda (t) samitinin slfirlaevazlenmasi, s<izda cingiltili ve ya kar samitlerin ahagi ve s.

soslerin sciz daxilinds dayigmeleri vs onlann harflorla ifadesinaaid qaydalann oyradilmesi, bu sahade sade bilik va bacanqlannyaradrlmasl yolu ila V sinifda fonetikanrn todrisina riziilyaratmaq (ses ve herf) mrivzusunun yekun meqsadidir.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, II sinifde sos ve harf haqqrndatelim I sinifde apanlan iglerden gox ciddi suretdo ferqlanir; Isinifda miiellimin diine-ddne tekrar etdiyi ciimlaler II sinifdetarif geklinda formalagdrnr vs praktik iglarla mdhkemlandirilir.Hemin terifin mezmunu agafrdakr ciimlelerle ifade olunur:<Sdzler saslerdan emela galir. Biz sasleri deyirik ve egidirik.Sesrar harflerra

"..11I 7: y*:*rnq ve g<iriirrik>

Afat Mammadoua

tc 7I Bu tarifda sesle harfin mahiyryati' bi.itiln ftziki alamatl:ri

"l.irirniEOi, va bu tarifr biitiin Eagirdlar asanlrqla monrmseyrr'

i"ii"-irU".a." deyir, uzun miiddet yadda saxlayrr' Bundan

r"r* 'i"*,lt

mefhumlat'n mazmununa uylun olaraq . sasrn

ffi; ffi;"t.e iair I sinifda verilmiq bilikler takrar.olunur'

i"ir^ O",'riir,temlendirilir, sssden istifadeye mesuliyyetla

1,"^"-r" .ortn emala galmesinde dantgrq seslerinin rolunu

lffi'Ji ffi ;; d-i "':ai

qr"'aradrlrr' Lakin burada apa,lan

semantik tahlil sesrn mena 'h"miyyeti haqqnda

. ilk elmi

;;;;;; olub dilimizin sas sistemina dair elmi-praktik.bilik

;ffi *."t ".i daqrmahdrr' Derslikde verilmig aqafirdakr

;iffi1";"^;;;ina"-if ron"tit-semantik tehiil baxrmrndan

faydahdrr:

Qahgma. Oxuyun verilmig strzlerde oxqar ve ferqli

cehetleri gdstarin.

sol-eiil. qo$-qul.=- sac-sa9

od-ot soz-suz cala-9ala

on-un qur-gul.=- sel-kel

dar-der d:uz-du;z der-ter

vaE-yaxdoz-diz don-ton

Qaltgma.ferqi izah edin.

Oxuyun. Qoqa verilmig sozlerin deYiligindeki

arl-ayl dara-deye varlm-vaylmouru-qu\4rayaq-araq _ton-toY Qala--q ! _

tar-tay qannaq-qaymaq

yar-yay qafl$-qayl$ qarIr-qaYEt

Yardtmg maktablarin ihtilai sini/ariwla lonuik a ayryhvn nanimsanihrosi iinin tatkiti

Qahgmalarrn icrasr prosesinde miiallim $agird nitqindanelava misallar alrr ve Sagirdleri baga salrr ki, sozdeki sasideyigmekla yeni manah vahidler yaranlr. Bu igi gah sait, gah dasamitleri dayiqmekla yerina yetirmak lazrmdrr.

Bezen qagird soztin ifada etdiyi monanl nazare almadanistadiyi sasi dayiqarak, sriz yox, sos kompleksinin amelagaldiyinin farqina varmrr. Ona gtire de miiallim semantik-fonetik tehlili leksik mana ile uzlagdrrmah, sssdan istifadeyagiiurlu yanagmaq milnasibati tarbiyo etmalidir. Sshv tertibolunmug biitiin srizlarin gagirdlsr tersfinden islahrna gahgmaqlazrmdrr.

Sesin mona ahomiyyetini atraflr ba$a salmaq i.igiin sesdeyigmesindan ba9qa, sdzlera ses artlraraq ve ya sss ixtisaretmek iizra ige da gagirdlarin diqqetini celb etmak lazrmdrr.

<Sasler va herflan mrivzusu fonetikanrn asas mesalasiolan sciziin sos ve herf :terkibini, saslerin horflerle ifadasininqrafik va fonetik-orfoepik qaydalan haqqrnda gagirdlarde aydrntasewir, konkret bilik va bacarrqlar formalaqdrrmah, vardiglara$llamahdrr.

Qeyd olundufiu kimi, yoxlama iigiin nezarde tutulansozler dsrslikdan gdtiirtilmiigdiir ve har iki sinifda hemin srizlermiixtslif istiqamatlarden, mes: heca, r.urlu, soz kiiklarinde saitve samitlarin yazrhgl vo s. tahlil olunmugdur. Derslikdaolmayan, kontrol sinif $agirdlorinin g<irma yaddagrna hekkedilmsyen, lakin fonetik tarkibca hamin qurulugda olan s<izlari.izarindo yoxlama eksperiment siniflarda tatbiq olunan metodundaha semarsli oldulunu g6stermi$dir. Hsmin gagirdler sas-herfterkibi hem bir harfs, ham da ses ve herfm kamiyystine gtiraferqlenen s<izlerin diizgiin telaffiizle diqtssi asasmda imlayazarkan goxlu orfoqrafik sehvlere yol vermi$ler. Buradan onatica grxrr ki, fonetika tadrisinda ses va harfi yalnrz fiziki vsya semantik alametine grirs deyil, s<iz terkibinde qrafik voorfoqrafik qaydalarm mecmu)'u fonunda, miiayyan sistem vemerhslelerla

"* .*1

?I. :r-,an ila eqirmanin

A.fat Mammadova

vehdetin3 esaslanmaq lazrmdrr.a) Saitlar haqqrnda melumatrn manimsedilmasi.Saitlarin telaffi.iz vo heca yaratma olamatlsri ila

gagirdlor savad telimi dovrtindan tanr5 olsalar da, danrgrqseslerinin bu novii haqqrnda esash biliklsr II vo III siniflardaverilir. Yazr va tslsffiiziin elmi-metodik asaslar zeminindatadnsi baxrmrndan genig praktik ehemiyyati olan qalln ve ince,dodaqlanan va dodaqlanmayan saitlor haqqtnda sada nezarimalumat verilir, saitlerin yazrlg va telafflizri ile bafh anxarakterik qaydalar gah$malar derslik iizerinde ig, fonetik,orfoqrafik, orfoepik tahlil, oyrsdici yaztlar ve s. iq ncivlarindenistifada ila heyata kegirilir. Mrivzunun te(risinde aqalrdakrmeqsedlerin halli nozerde tutulur: 1. Saitlerin sozdeki manaahamiyyati. (gol-gi.il tipli); 2.Bazi saitlerin uzun taleffiizii; 3.Eynicinsli qoqa saitli scizlerin yazrhgr va talaffuzri; 4. Sctz kcik-larinda miixtelif cinsli qoqa saitlar; 5. Avropa mangeli sozlarinbirinci ve ikinci hecasrnda <o> saiti (aslinde bu bilik hecavurlusu ile elaqodar riyredilmelidir); 6.Sriziin mtixtelifyerlarinds zeif movqede grxrg eden va ya fonetik qaydalarlatenzimlone bilmeysn iki yiize qeder s<izi.in orfoqrafiyasr (iimid,sevda, niimune, giiur, erto ve s. harf tarkibli s<izlar);T.Apostroflu scizlor va bu igaranin orfoqrafik funksiyasr.

Hem eksperiment, hem de kontrol siniflarde ses vehorfe grire ferqlonmeyan: qardag, gami, an, ordu, c<ike,kdpiik, yemig kimi terkibinde biitiin saitlerin igtirak etdiyisrizlarin tahlili g6starir ki, savat tolim dovrtinde oxu vahidikimi hecaya istinad o.lunmasr va tahlil-torkib iisulu saitlerinsamitlardan segilmasinda a[memiyyatli rol oynamrgdrr. beziqatn saitlar istisna olunarsa, gagirdlarin gox boyi.ik skseriyyatisaitlori getinlik gskmedan taprr. saitlerin yeni, elmi-praktiktedrisi merhelesinde miiallim saitin novlarinin asan yaddaqalmasrna gomak gcistaran a, r, o, u, e, a, i, o, ii slrasrnlnezberlenmesine nail olmahdu'. Bundan sonra fonetik, semantiktshlil apanlrr.

66 :

Yardurg naktahlarin ibtidui siniJlainla fomtik anlayrylann manimta lnasi isinia taSkili

Qahqma, Oxuyun, (a)) saiti (o) saiti ile evez edildikdasdzlarin menasrnln ne€ dsyigmssins fikir verin: gar-$or, tar-tor, var-yor, sal-sol, bal-bol, kal-kol, yal-yol, qall-qol, tax-tox,gax-gox, qai-qoz.

Bir gahgma ise miisteqil yerins yetirilir.Qahgma: Oxuyun. Saitlsri bagqa saitlerla avez edib

scizlcr diizoldin: on, tiik, doz, ud, soz, qol, g<il. $agirdlar saitideyigmakle: un, an, en, on, tin; tak. tiik, t6k; daz, diz, diz, dizvo s. yeni manaL sozler diizaldir, sosin mena igina dairbiliklsrini vs liifat ehtiyatrnr geniqlendirirlar.

Bundan sonra saitlorin asas xiisusiyyatlari baga sahnrr.Saslar ve herflar mrivzusunda oldufu kimi, burada da saitinalametlori sosin fiziki tabiati esasrnda 6yradilir. Sasltrintesnifinin elmi asaslan bele miieyyonlagdirilir: <Saitlerasanhqla uzanrr, samitler ise asanhqla uzanmtr)).

Saitler haqqrnda malumat agafirdakr ayani vasaitle dahada mohkamlandirilir.

Saitlara, l, o, u!e, e, i, o, ii

qahna,t,o,u

lncae,e,t,o,u

dodaqlanano, u, ci, ii

dodaqlanmayana,r,e,a,i

b) Samitlarin tedrisi metodikasr.II sinifda bu termin gagirdlar iigiin yeni olsa da, onlar

savad telimi dovriinden samitleri tanlylr, mexrec veartikulyasiyaca diizgiin tolaffliz edir (bazi qagirdlarda r-yavozlanmesi istisna olarsa), saitlerdan ferqini praktik iisullarlasega bilirler. II sinifde samitlere dair malumat elmi-praktikqakrlda verilir, yani samitlerla bagh bazi qrafik, fonetik-

Alat Mammadova

orfoqrafik qaydalar Qalrsma va digar ig nrivlarinin tetbiqi ilamonimsedilir. Samitlerin tadrisi yazrh va gifahi nitqinformalagdrnlmasrnda an gatin, lakin en shamiyyetli telimsahesidir. Dilimizin eksar fonetik hadise ve qanunlarr nitqaxlmnda en gox dayigikliya ulrayan samitlorlo balhdrr.

Yoxlayrcr eksperiment zamanr samitlarin yazrhgr ilabagh bagqa nitq geraitinda II sinif gagirdlarrna derslikdaolmayan lakin fonetik torkibce <iyredilen siizlere oxgar stizlarorfoepik teleffiizde teqdim olunmug, gagirdlar xeyli sshve yolvermiglar. Eksperimentator darslikdaki materiallann veril-mesinda sade izahla yanagr, konkret sistem da taklif etmiqdir.Saitlers dair derslikdaki melumat onlann alifba srrasr ilasadalanmasrndan baglayrr, semantik tahlil meqsadila gahgmatertib olunur. Bunlar tek-tok samitin telofflizii, sriziin miixtelifyerlerinde samiti deyigmak, samit elava etmakle yaranan manatehlillerina hesr olunur.

Ana dili derslerinds geniq istifade olunan fonetik tehlilesas fonetik anlayrglarrn yaradrlmasr, mohkarnlandirilmasi v:tekannr ehate edon samereli talim vasitesidir. Tahlil zamanrses ve herf tarkibi ferqlanen sozlar iizerinda ig aparmaq,fonetikanrn tadrisinda qargrya qoyulan esas rneqssda - yaniyazr ve telaffiiziin nisbatins diqqati celb etmek lazrmdrr. Ses vaherf terkibi farqlanmayan srizlar iizarinda natamam fonetiktahlil sesin nrivlarini ve sasi deyigmeklo menanrn dayigdiyinitiyreden zaman istifada etmsk olar.

Dilimizda goxlu soztin yazrhgr va talaffiizii uylun gal-mir. Sriziin sas ve harf tarkibini dtizgtin oyrstmekle gagirdlerinitq sehvlerindon uzaqlagdrrmaq, sdebi dilin orfoqrafik veorfoepik normalannr monimsatmak fonetik tehlilin osas

maqsadi kimi qargrya qoyulmahdrr.Ibtidai siniflarda agalrdakr fonetik msfhumlarrn

tedrisina genig yol verilir ve hsr bir mef]rumun mezmunundapraktik nitq vardiqlerinin inkiqafina komek gristeren vasitelarxiisusi olaraq farglandirilir;

6g :

1. Seslar ve herflar: bu anlayrglara dair nazari-praktikbiliklarin verilmasi; sasin fizioloji 'akustik vr funi .iorutalamatlarinin vahdatde riyradilmasi; sasla horfin prinsipiatfarqleri; sesin harflarla ifadosine d"l; q;;i"'qlrauu.,nmanimsonilmasil',ke" harfi nin funksivalan

2. Danrgrq saslsrinin tasnifi: sait va samitlarin baghcaferqlari (telaffiiz iisulu, saslenmanin xarakteri. f,"", Vu.ur.uOurolu).3. Saitler, onlann ssas xtisusiyyatleri, srrasr: dilin vo

dodaqlann vaziyyatino grire saitlarin -r.irtr.i;

rOr-tOtirlna,saulann yazrlr$r va talaffi.iztine dair xarakterik qaydalar (bazisaitlarin. uzun talsffiizii. beynelmilal sozteri., Ui.inlil" itincinecaslndakr <<o>> sssinin xarakteri, sriz kriklorinda, xiisusileerab-fars mangeli ahnmalarda fonetik_o.foq.uf*

-qayiutu.ta

izah. oluna bilmeyan saitlarin yazrhgr, sciz tO[f"i,iO" .unqoqalrlr va s.).4. Samitlor, onlann xarakterik xtisusiyyatlsri, sastellerinin v.o V.f .\yfrn kemiyyetine grira samitleri'n'*"in, .ti,

sonunda cingiltili samitlarin orfoqrafiya u. orfoepiyus,, .o,ortasrnda yanagr galen kar samitlar (daitar, bostan, taxta-ve s.1,sciziir sonu va.ortasrnda eynicinsli qoga samitler, ;t",1 i".nni,ya.zrhqr ve deyiligi, sciz sonundaki samitlann yuzt,9,r,miiayyenlegdirmak iizra praktik igler. s6ziin mtixtatif y'ertainaasamitlerin teleffiizii ve yazrlgrna dair qaydalar.

.5. Heca, heca yaratmada saiiin rolu, bir sesli heca,goxsasli heca, nisbeten miirakkab herfterkibli ..irt".i, il"utu.ubcilijnmesi. hecaya ayrrmada harf tr.tiblna "fldr[n

::...,::1tlyil, r,

1..r3 | Ir.*lq: qo$asa i tl i vs qosa sami t r i srizr erin,ouzettme va miirakkab s6zlerin heca qurulugu, setirden satrekegirma ila balh sado qaydalar.

.6., Vurlu anlayrgr, sriztin fonetik vahid kimi dsrk olun_masrnda heca vurgusunun praktik ehamiyyrti, *rguf u i""un,ntaprlmasr. bazi gakilgilarde vurgudan ..,f i

"lu.uf 'rn.rr'aryiS_

mesi.

Y:!Yy!!y!!y!!:!!!!Ltb to,tet i k adarqtonn nanimta,,ih,ai N nin ta$k iti

69:

Alat Mammadova

7. Ahang qanunu, dilin vaziyyetine gore saitlerinahangi, ahang qanununun pozuldu!u hallar, sciz koktindeqo$ulan $ekilgilerin son hecadakr saitin noviina uygunlugu.

8. Olifba dilimizdaki horflarin srrasr, bezi sade sdzlerinalifba srrasr ila diiziilmasi, mektablinin olrbqrafiya liifiatindenvo <<Azerbaycan dili> darsliklarindakr liilatlerden istifadaqaydalan.

Belalikla, proqram va II, Ill sinifler iigiin <<Azarbaycandili> dersliklerinin tehlili gostarir ki, dilimizin fonetikasrna dairesas anlayr$lar sade izah ve praktik iglarle aqafr siniflerde tadrisolunur, bu kursu baga vuran $agird dilimizin spesifik fonetiksistemine dair konket anlayr$a malik olmah, praktik bacanq vovordi$lere yiyelenmalidir. Fonetika iizra yuxanda sadaladrlrmrzmesalslar darslikda dalrnrq qekilda, bazan induktiv, bezen dadeduktiv prinsipla verilir. Bele ki, bazi fonetik mofhumlara dairnezeri malumat vcrilir, hamin melumat praktik i$lorle mrihkem-lendirilir, bozi biliklar isa gahgmalarrn Sertinde, gahgmalara dairalave tapgrrrqlarda verilir, bazi anlayrglan isa miiellimqahgmanrn matnindaki sciziin fonetik izahr prosesinda qerh

etmeli olur. Yani fonetikadan hor bir dars gahqmalarrn gagirdlartarefinden yanh ve ya gifahi icrasr ile mahdudlagmamah,miiellim metndski sozler iizerinds lazlmi tehliller apararaq herhansr konkret bir anlayrg barede gagirdlerin biliyiniformalagdrrmaq qayfrsrna qalmahdrr- Miiallim fonetika iizra<iyredilecek materiallann xarakterini vo telimin prinsiplariniaydrn tesavviir etmalidir. Fonetik mefltum diger anlayrglarlamiiqayisada bir-birila daha srx balhdrr; onlarrn birini tammonimsamedan digerini ciyrenmak olmaz. Bunu n:zoro alaraqhemin brilmenin mcivzulan arasrnda alaqe yaratmadan fonetikbiliklerin dinamik inkiqafinr tamin etmek olmaz, yani her birm6vzu evvelkinin mantiqi davamt olub onu geniglandirmeli,tamamlamah, hemginin diger btilmelsrin tedrisina gerait

yaratmahdlr. Buna g6ra de biz ekspenrnent zamanr metodiksistem hazrrlaya'u"lr*T";lu

:Y-. bir-birile daxili

Yardr c, ndktablerin ihtilai siniJlarhulalonetik anlay4lann maninsmilnasi iinin ta;kili

alaqosino asaslanmr$, fonetika toliminin mdvcud sistemindedayigiklik aparmagr nazarde tutmu$uq, qiinki fonetika telimindebu alaqe hazrrda siini qakilda hayata kegirilir. Ham fonetikmefhumlann diiztim ardrcrlhlr, hem da mazmunundakrratamamllq ve qiisurlar bu daxili elaqoni t6min etmaya imkanvermir. Buna gora da biz eksperimental sistem hazrrlayarkenbela bir mtilahizeni asas tutmu9uq ki, biitiin fonetik vahidlarqargrhql alaqade olub biri digerinin manimsanilmasinigartlendirir ve bu elaqeli vahidlerin toplusunu vehdatde tadrisetmok lazrmdrr. Qiinki dildaki fbnetik vahidlarin elaqesi oqoder sabit ve mohkomdir ki, burada har hansr bir faktrnsacilyevi alametlarinin iistiinden <iteri bilikle kegib sonrakrnroyratmek miimkiin deyil. Fonetik mafhumlar nazeri cehstdendiferensiasiya olunmug gakilde riyredilse da, onlara kompleksqekilda yanaqmaq lazlmdlr, miimktin olduqca, sonrakl m6vzuewel kegilenlorle elaqalandirilmalidir.

Qeyd olundugu kimi, yoxlama iigiin nazerda tutulansrizler darslikdan gdtiiri.ilmiigdiir va hor iki sinifda hamin stizlarmiixtalif istiqametlerden, mas: heca, \urgu, sdz kriklerinda saitva samitlarin yazrhgr ve s. tahlil olunmugdur. Darslikdaolmayan, kontrol sinif qagirdlerinin gdrme yaddaqma hekkedilmeyon, lakin fonetik tarkibc* hemin qurulu$da olan srizleriizarinda yoxlama eksperiment siniflarda tetbiq olunan metodundaha samareli oldufiunu gcistermigdir. Homin gagirdler ses-harftarkibi ham bir herfs, ham de sas va herfrn kamiyyetina g<ira

fsrqlenen s6zlsrin dtizgiin teleffiizle diqtasi esasrnda imlayazarken goxlu orfoqrafik sahvlare yol vermigler. Buradan onatice grxrr ki, fonetika tedrisinde ses ve harfr yalntz frzlki vaya semantik alametina gcire deyil, s<jz terkibinds qrafik veorfoqrafik qaydalarm mecmuyu fonunda, miieyyan sistem vemerhelelerle qerh etmsk, gorala orqanlarr ila egitmaninvahdetina asaslanmaq lazrmdrr. <Saslar ve herflao>m<ivzusunun fonetika tadrisinda markazi, apancr problemoldufiunu nazera alaraq bu m""r:r]I| imkanlannr yalnrz

Alal Mammadovo

orfoqraflya ila mshdudlagdrrnaq olmaz. Ibtidai siniflardefonetika talimi gagirdi adabi dile ham yazr, ham de talaffiiznormalarrna eyni daraccdo istiqametlandirmakden ibaratdir.Aynhqda, bir-birindan tecrid olumug gakilda bu normalan6yratmekla qagirdlerde nitq inkiqafrna naii olmaq praktik vanezari cahetdan miimkiin olmayan maseledir. Nitq inkigafr bir-binnden ayn m<ivcud ola bilmayan sas-harf, yazt-taleffiz,edebi nitqin iki qolunun normalannrn tebii alaqesinin telimprosesinde ciddi nezere ahnrnasr garaitinde temin oluna biler.

2.2. Heca anlaytsmtn dyradilmasi

Mektab tscriibasi vs metodik adsbiyyatrn tehlili gristarirki, heca mdvzusunun tedrisi vJ talim materiallannlnmezmununda bir srra qi.isurlar mcivcuddur ki, bunlar gagirdlerinbilik ve bacanqlanna oks-tosir gostarir.

1) Hemin mcivzu nitq inkigafrndan tecrid olunaraqorfoqrafiya qaydalarrna krimekgi vasite kimi tedris olunur.$agirdlarde bele tesevviir yaranr ki, sriziin hecalara bciliinmtsisetirdon setr6 kegirms qaydalarma xidmet edir.

2) $agirdlere heca mcivzusu oyradilerkan sdziinsemantik ve fonetik hissolari (pargalanmasr) diizgiln bagasallnmr. Bu qiisurun osas sebebi elmi adebiyyatdan ireli gelir.Bels ki, elmi edebiyyatda qapah hecah sciz-formalarrn hecaqurulugu ve kegirma qaydalan haqqrnda olan izahlar dolagrqdrr.

3) Elmi-metodik adabiyyatda heca deyilerken sasnezarde futulur; heca sozdeki saitlorin konket miqdarrndanasrldrr vs sait dedikda hemige ses nezords tutulur Adetan bizsait ses, samit sas ifadalarini ses termininin tskarr kimi bagadiigtir, elmi-metodik adabiyyatda saitlor, kar samitlar, saitlerintasnifi ve s. deyimleri diizgfin hesab edir, sait herf, samit herfterminleri iqletmirik. Buna uylun olaraq da sait vo samitseslarin miixtolif garaitde talaffliz[ sriziin heca qurulugu i.igrindayaq ola bilmir. lvlas: rniiallim, mr.iavin, seadot, miieyyen,

hrikmlii, hiizrda, iizrsiiz va s. tipli yazrhgr talaffiize gcirami.ieyyenlagmayen morfem ve sriz-formalarrn heca quru[u;unusaso (saito) gdre teyin etmok olmur.

4) Heca va kegirme qaydalan iizra mektablardamiigahida edilan digar gatrgmazhq bazi mijellimlarindarslikdeki galgmalarla kifayatlenmaleridir. Lakin asas talimvasitasi olan derslik gagirdlarin biliklorino istiqamet vermakxarakterinda tartib olunur. Hamin biliklarin bacarrq vavardiglere gevrilmesi elavo praktik materiallann tatbiqderecesindon asrhdrr.

Heca anlayrqr da telimin ilkin marhslosinda verilir.Olifba talimine hazrhq dcivriindo qagirdlarin heca ile ilktanrghlr s<iziin hissasi ila tanrghq qaklinda gedir. Bu dcivrdooxu ve yazt texnikasrnrn ciyredilmesinda heca haqqrnda bilikvo verdi$lar miistesna rol oynayrr. Bu prosesdj $agirdlarhecanrn tarkibi, qurulugu ile da tanig olurlar. bnlaroyranirler ki, heca bir-iki ve daha gox horfden ibaret olur.

Hecalarr ardrcrlhqla deyil, adda-budda da dijzaltmekolar. Yalnrz bir sirtundaki pencarelardan lent kegirilen abakda maraqhdrr. Bunun iigiin ikiqat karton lcivhssinin iistqattnda bir pancera agrhr ve onun sag terefinde, masalan, alhecasr yazrlrr. Panceredan yava;-yavag tizerinde b, d, z, i, m,s,9. samitlari yazrlmrg lenr kegirilir. $agirdlor bal, dat, lal,mal, sal, gal s<izlerini oxuyurlar. Bagqa brr abakdapenceranin samitlari, sa! terafde il hecasr yaitlrr. pencarodeniizerinda b, d, z, l, m, s, g samitleri yazrimrg lent buraxrlr.gagirdlar bil, dil, lil, mil, sil, 9il sozleiini oxuyurlar.L<ivhenin ortaslnda bir pancere agrlrr vo oradan lizerinde a,o, u, i, e saitlarinin yaz:lrdtpr lent buraxrlrr. pancaronin

9alrnda va.ya^solunda, yaxud hor iki terafinde gaquliistiqametda harflar va ay hecalar yazrlrr.

-. .]Jzlinda harf ve ya hecalarrn yazrldrgr lentlar harakatetd.irilmakla har dafa salrnda va ya

-solund-a, yaxud her iki

tarafinda kartonun iistiina yazrlmrq herf ve- ya h"ca ila

yar.lh+t ,rr;tktdbldrin fitilai sntilldrirla finetik anlayrshrnr nnninsanitnai iSinin alkili

Alat Mammadova

(herflar va hecalarla) birleqarak s6z yaradtr: mesalcn,yuxandakr abaklann komeyi ile mi.ivafiq gakilda aga[rdakr

sozlori oxumaq miimkiindtir.l. gar, 9or, qur, gir ve s.

2. nar, nur, nar, tar, tor, tir, tor, sor, sar, 9or, qur, ;ir,dar, dur, der va s.

3. $amama, Tarana, $elala, Tamaqa, Turana ve s.

4. dana, dayr, dan, dolu, dara, Sara, sart, dolu va s.

5. dare, dela, dana, tore, tele, tole ve s.

iki ve ya iig psnceredan iizerinde hecalar yazrlmrg

lentin kegirdiyi abak da diizeltmak milmkindiir.Abakdan istifada sozlerin ses-herf tarkibi iizro tahlil-

tarkib prosesinin teqkiline, oxu texnikastntn

takmillagdirirlmesine miisbet tesir gostorir.Herekat eden elifba iizre iqi ham fordi, hom da sinif

iizra taqkil etmok olar. Sinif iigiin abak iri hecmda

hazrrlanmaltdtr.c) $ekilli alifba. Olifba telimi dovriinde her bir yeni

herf teqdim edilerkan miiallim qakilli alifbadan istifada edirve onu divardan asrr. Belalikla, elifba telimi baga gatanda

alifbamrzrn biitiin harfleri darslikdaki ardrcrlltqla divardadiiziiliir.

$ekilli alifbanr miiellim de tsrtib edc biler. Bunun iigiinresm deftarinin sohilesi boyiikliikde kafrzrn yuxarr sol

kiinctnde harhn gap qeklinin, sag, kiinciinda ise yazrh

geklinin b6yiiyii ve kigiyi yazrlrr. Sehifenin alttnda isa onunadrnrn bag herfi ve ya birinci hecast yazrhr, qalan herflarinsayr qeder n<iqta qoyulur.

II sinilde gagirdlar saitlorin yeni bir vazilesi ilo - heca

diizeltms vezilosi ile da tantq olurlar. Bunu aydrn qekilda

baga salmaq iigi.in saitin aynhqda taqkil etdiyi hallar taqdimolunmaltdtr. A-dil, o-dun, u-qaq, e-tibar, a-li, i-nak, o-kiiz,ii-tii. Hecanrn bels taqdim olunmast gagirdlerin saitlorin

heca amelegetirma vczifesini dark etmelerina imkan verir'

Bunun esasrnda onlara baqa sahnrr ki, har heca bir sait olur,bagqa scizle, s<izde nege sait varsa, o qedar de heca olur: la_le, iy-na, ar-mud, dol-ma, qar-pL, mek-tab-li, ds-mir_9i_lar,ga-he-ri-miz ve s.

S<izda hecalann saytnrn miieyyan edilmosi fizre megqaparmaq iigiin eks alaqa kartogkalanndan istilada etmakfaydahdrr. Miiallim har bir qagirde har birinin tizorindealtryadek raqamlardan biri yazrlmr; kartogkalar paylaytr,s<izlari aramla talafltiz etdikde gagirdlar ondakr hecalarrnsayrna miivafiq raqamin yanldrpt kartogkanr qaldrnrlar.

II sinifda heca ila alaqsdar bele bir gahqma vermekmaslehet g6riiliir: miiallim bir nega iki hecah sriziin birincihecasrnrn evezina n<iqtelor qoyaraq yazt taxtastna yazr(...2an, ...gtq, ...1a, ...tar, ...p1, ...yrq ve s.) onlantamamlamalr gagirdlardan telab edir. $agirdler ndqtelarinavazine <qa> hecasrnr qoyaraq ahnmrg scizlari (qazan, qagrq,qala, qatar, qapr, qayrq ve s.) daftsrlerin, yurr.Lr. OnLi iglyerina yetirsrkon qalxan, qar[r, qazma, qarplz, qaymaq,Qafqaz sozlarinde qa heca deyil, hemin

-sO)lerin' birinii

hecalarrnrn bir hissesi oldulunu hiss edir, onlarrtamamlayrrlar. $agirdleri praktik yo a hecanrn qurulugu,ncivlari ile tanl$ etmok vacibdir. Onlar na, ta, ra, ga; an, el,<ir, ig, drr, muz, bri, sta ve s. kimi hecalar

-izarinds

mtigahideler aparmah, hamin hecalan sozlarin tsrkibindoigletmak (dana, tala, radio, maqa, ancir, ellik, ordak, igle,gad rr.,.

.. <iziimiiz, briqadir, stadion va s) iizre me$q

etmalidirlar. Bu gagirdleri baqqa bir amaliyyah stizlerinsotirden-setre kegirilmesi iizra ig apanlarkon

-itt nrivboda

gagirdlere baga sahnmaldrr ki, scizler bir satrin axtrrnasrgrgmayrb, d.igerine kegirilarken yalnrz bir saitdan ibarathecanr setrin axrnnda saxlamaq (sciziin birinci hecasrolduqda), hemginin yeni setro kigirmek (sciziin axrnncrhecasr olduqda) olmaz. Bununla alaqedar' olaruq xiisurigahqmalar yerina yetirilnralidir. eahgmalar iki variantaa

fo na i k a alay 4 I on n n a ni ms anil mx i iSinia n s k il i

75:

olmahdrr. Eynikegirmek iigiinqey oyradir:

sozlerin hem hecalara, ham da satirdan satro

ayrrmafr talab edan gahqmalar gagirdlere gox

Qoxhecah sdzlerin setirdan-setre keqirilmssi garaitdan

daha deqiq desek, setrin axtrtnda qalan yerden asrh olaraq

miixtelif cir ola bilar. $agirdlere bunu baga salmaq iiqtin

eyni sdziin sotirdan satra kegirilma imkanlannt oks etdir:ncedvol vermak lazmdrr:

hecalar sotirdan setro kegirmak iigiin

o-lira-di-oa-i-lesa-a-tl

u-gaq-larmat-ba-a

kegirmek olmazra-dio

kegirmak olmazsaa-tI

ugaq-larmet-bee

mek-tabimizindirmekte-bimizindirmaktobi-mizindirmektabimi-zindirmektabimizin-dir

'76

-

Qoxtlecah qogasamitli sozlorin sotirdsn setre kegiril-

masini de xiisusi gahqmalar hasr olunmahdrr. $agirdlsrbitmalidirler ki, bele s6zlerde saitlerden biri satrrde saxlantr,

o biri yeni sotre kegirilir: dir-rik, fav-varo, tenof-fiiz, miial-

lim, sak-kiz, Mohammed ve s.

. . Setirden sotre kegirmo izre ",.zra vordiglsrin deqiqliyinitemin etmak ii_giin gagirdlere qapah heca if, qrituiun-i,;rilngaU.ul e1alf! qakilgidan asrh olaiaq serirden ,.,'r. -ii*irii"f "tirk-egirildiyini de oyrermak vacibdir. S, rn.qr"dl"

-;i.lr"isiitunda soz koklari, ikinci siirunda ise irtif-ii qrUrfetdikdan sonra srizlar hecalara ayrrlaraq yrril,ri--"''' "'

Yar&nry maktablarin ihtidai :nifiarinda k- ,nelik unlayqlortn maninsanilmai i$nin taSkili

mrk-reb I mak_ta_binra-yon I ra_yo-nayol-daq I Vol-.ta-S,ee-he1 | je_he_rita-xrl I ia-xr-hn

9u--t'q I qa-tr-[rdat-tor I arf_tr_iio

77:

Sonra gagirdler birinci siitundakr ikinci hecalarr ikincisiitundakr hecalara tutugdurur, ba$ ,..rn Jrrirlttitiizerinde miigahide apantrr. Belo piaktik 'is

lJullnauoyrenir.ler ki, sozlerda axrrr samitle qurtaran n"Lfu.rn(qapal hecalann). tskrarr sabit qalmrr, lor*[,'rrilf.if*"rasiri ite dsyigir. ikinci siirunda

'qapat; he;ai;;l;;;Ir.un

srizlers gekilgi artrrmaqla (msk-t:_Li_ni, rr_in-nr,1u]u_i,_n,nva s.) bunu tasdiq etmak olar. Bu zaman gagirdloi y"*""a^h.aqqrnda danrgrlan qaydanr unutmamah, zeifin, saiti, saatrn

::iflil yl19?1 sarra yarnz. bir cii r r zai_fi n, roi_ii.' i#t,rtKegtrmrk mumkiin old ulun u bilmelididar.

g) Heca codveli. Heca cadvali yeni <lyranilen hsr birsaiti kegilmiq biittin samitlerda igletmeya i.[", ,.J.. 5lfU"taliminin birinci morhalosinda bu iq UOyiit ,t._lVV"-i.*U

edir. Hor yeni ses keqildikda onunla awallar oyranilmig

herflarden -amale

galan hecalar arttrtltr' Olifba teliminin

birinci marhslasi biqa gatdrqdan sonra heca cedveli 'bele bir

gakil alrr.aouetl

nna no nunJni nl

ttatotutetittllaloluleli.hrrarorureflrld cla do du de di dr

$ $a 9o $u $a $I .

mmamomumemlHeca cedveli iizre rengarang gahqmalar

78:

$lm1

taqkil etmek

mtmkiindiir.l. Miiellimin cedvelda gostsrdiyi hecanr gagirdlar

oxuyurlar.2. Milallimin dediyi kirni hecanr gagirdlar cadvalde

sdstarirlar.5. $agirdler miieltimin ardrcrl gostardiyi iki hecanrn

birlagmesindan emala gelen sozii oxuyurlar4. $agirdlar miiellimin ardrcrl gosterdiyi iig hecantn

birlegmeiindsn omela gelsn sozii oxuyurlar5. Miialtimin dediyi sozii teqkil eden hecalarr

$agirdlor cedveldan taprb gosterirlar'6. $agirdler mtietlimin g<isterdiyi hecaya cedveldqki

hecalardan birini elava edarak soz diizeldib oxuyurlar'7. Miiellimin dediyi sozii gagirdler hecalara aytrtr'

cedvalde hsmin hecalan taprb gostarirlor'8. Miiallim bir heca gdsterir; gagirdlsr cadvel iizra

terkibinde hamin hecantn oldu[u miixtalif sdzlar diizaldib

deyirler.9. Miiallim cadvalden bir hecanr gosterir, gagirdlar

orada olmayan, gox vaxt miirekkeb heca elave etmekla soz

diizeldib deyirler.

. 10. Miiallim beg deqiqe arzinda cadvol ilzre miimkrinqeder gox soz diizeltmeyi iapg,.rr, en gox s<iz ati".fO".,oyunrr udur.

Olifba tslimi dcivrii baqa gatdtqdan sonra Sasirdleraoxu texkikasrnr inkigaf etdirmek maqsidila Ui. .tiaa'ri fr""ucodvolindan istilads etmak maslshet gortiltir. ieca ceavsfiile bele^gahgmalar^ ugaqlarda hecalirla o*u_rg, i"u.riartrrrr. Onlar tenaffiislarde, dersdan sonra da "Juri ,ir.,magq edir, elo bil bir-biri ila yarrgrrlar. Bu cedvalin t<Omeyitauqaqlar mrivqeli vo biirdv scizlorie oxuya t", utrg,iir.. n"t,cedvel gagirdlora fsrdi yanagmafa da imkan verir.

2.3. Ahang qanunu anlayqmm as anmast

_ Ahang qanunu dilimizin fonetik sistemina xas olanmiihiim qanundur. Dilimizds saitlsrin rc suitt..i" rurilttrrinahengi movcuddur. II sinifde gagirdlr. yutnir-1uitrr.nahengi ile praktik yolla tanrg oiuilar. nahrne ounu.rutermiri ile tanrghq ve bu istiqamotde sirtern ti

'iga'ls, lltsinildan baglanrr. $agirdlar ciyrenirlar ki, ahang qrnrnunutabe olan bir sriz daxilinde yi qahn, yu aa incJ,iiriu Ur_birini izlayir: qangqa, qongular, ottirio. u, s.

. Aheng qanunu iizre ig apararksn iki hal nezareahnmahdrr: l) eyni s<izde mtxtelil qahn, yaxud'miixtelifinco saitlerin bir-birini izlamasi; 2.1 bu vi v" ai*., ,OrA.yalnn eyni sairin bir_birjni izlemosi titi'ii_qutit,birincilik, arabada, quruculuq va s.)

_ Bazen gagirdlor ahang qanununa tabe olan scizsegarken yalnrz ikinci hala uylun sc;zlar axtarmaqiu',rt

",yol verirlor. Ahang qunununun yo*g, baga diigtilniosi tigundilimizda ahang qanununa tabe olmayan's6;;il-;il;;r.,da bilmelidirler. Saitlarin ahangina trU.

"fr*vr"" J.Jorinbir qismi dilimize maxsusdursaligrq, ihq, i,r" ,ii.l n"O,irada, idara, niimayiq, niimuno,- uil, ^'u, ,.1, 6'tiyt'I ti.

Y!!!:yy!!!!ly!!!!!y!Joneti k antayqtarn nonimsani tmasi isinin t askiti

79:

Afat Mammadova

qismi ahnma s6zlardir (miiayina, miisahiba, miiraciat,$iicaat, qrafik, briqadir, ekskursiya, televizor, teatr, konsert,radio va s.)

Ahang qanunu iizra iq prosesinde fonetikadanevvaller 6yranilmig biliklerin tetbiqi, m6hkcmlandirilmasiiigiin elveriqli gerait yarantr. $agirdlar qahn ve ince,

dodaqlanan vo dodaqlanmayan saitlari ferqlendirmeli, birs<iz daxilindo onlann bir-birini izlemssini tamin etmeliolurlar.

Ahang qanunu morfologiyanrn tsdrisinde ve yazlqaydalarlnln aqrlanmasrnda da mirhiim ehamiyyeti kesb

edir. Aheng qununun todrisinde an miihiim mosalelardan

biri sozlera gekilgiler arttrtlarkan ahengin gozlanilmasidir.

$agirdler bu ve ya digar sozs $okilgi elave edarkon baqa

diigmelidirlor ki, kokiin ahang qanunua tabe olub-olmamasrndan aslh olmayaraq gekilqidaki ait sozun axlrlnclhecasrndakr saitla elave ederkan soziin yalnlz sonuncu heca-

srndakr saite baxrb herekat etmalidir: son hecada sait qaln-drrsa, qahn saitli gekilgi, incadirse, inca saitli gokilgi qoqma-

hdrr: niimayigler, barabarlik, hegeratdan, qahromanlar va s.

Azerbaycan dilinin, xiisusile morfologiyanrn tadrisi-nin har bir marhelasinde ahang qanunu iizra ig aparmaq im-kanr var.

Vurfiu: Dllimizin lonetik sisteminda miihiim yer tu-tan vahidlardon brri da vur!,udur. Ibtidai siniflarde vurluhaqqrnda nazari malumat vermeye onun ndvlerinden (dina-mik, sabit, sorbest, ikinci derocoli vurfu, heca vurlusu, soz

vurfusu, mentiqi vurlu ve s.) danrgmafa ehtiyac yoxdur,daha dogrusu tezdir, lakin II sinifda gagirdlar vurfu ilepraktik qakilde tantg olurlar. Onlar oyrenirlar ki, sdzda

hecalardan biri daha giiclii deyilir. Dilimizds komekgisrizlerdan baqqa, demek olar ki, biitirn scizlsr vurfuludur.Vurlulu hecada sait digor hecalardakr saita ve s.

Azerbaycan dilinde vurfu, adaten, soztn vo ya s6z formantn

on ,

axlnnct hecaslntn iizorine diigiir: makteb, mektabli, makta-blilar, mektoblilerin, makteblilerinki, maktoblilarinkidir., Bununla yanagr, dilimizda sarbast vurgunun ota,rg,da praktik yolla, taqdim edilmelidir: ancaq, dtrnen, s4bah,yalmz, ygne, bglks, bgli, bszi, dlger. eahgmaq lazrm<Jrr ki,qagirdlar scizlarin birinci hecasrndakr saitin axrnncr hecadakrsaits nisbetan gox uzanmastna baxmayaraq, vurfiu sonuncuhecanrn iizarina diiLgilr.

_ Felin emr qaklinda vurfunun srjzirn ewalina diigmasinida praktik yolla baga'salmaq lazrmdrr: batma, yazma, getma,ryne, snsma v3 s.

_. Vurlu haqqrnda melumat verarkon on baghcastdilimizdo bazan vurlunun fonematik vezila dagrmasrnrn,scizlorin

_ manasrer dayige bilmasinin gagirdlara baga

sahnmasrdrr. $agirdlor miieyyan srizlarde vur!u dtgan hecanrnherl terkibina gora onunla eyni (sinonim) gekilgi iizarindamigahida aparmalr, bela sozlari (alma, sitzme, gelme,baglama, hcirme, rikme, qazma, yayma vo s.) diizgiin tJaIfiizedib, mana farqini agkara grxarmagr bacarmahdrrlar. $agirdlerbunu sxemda daha aydrn goriirler: al ma al ma.

Belo sozlarin har bir halda hansr mananr ilade etdiyinixabor almaq, onlaiin ciimle igsrisinde iqlanmssi izragalqmalara genig yer vermok vacibdir.

III sinifda gagirdlsr s6zdilzeldici $akilgilorle ranr$olduqda hamin hadisaya elmi don geydirmok,-ma,_msgekilgilerini fellara artrrmaqla isimlarin diizeldilmesini bagasalmaq miimkiindiir. III sinilde qagirdlorla- drr, dir, dur, diirgekilgilarinin sdzdiizaldici gekilgi kimi lel koklarine artrnlmasrtizra de ig aparmaq olar.

. $agirdlar giildiir-giildlr, y1zdr-yazdy, qqzdrr-qazdg,gzdr-azdy srizlorini ciimle igerisimnda igletmaklo mena iarqiniaydrnlagdrrma!r bacarmahdrrlar.

.Okin-ekin, sapin-sepin, yrlrn-yrgrn, bigin-bigin, qrrxrn_qrrxrn kimi scizlards vurfunun iizerinde gagirdlerin m gahida_

Yardnqt maktahlain ibtidai siniflariruta lonailt anlayrylonn maninsanilnasi iinh ta$kili

lerinin te$kili ds vacibdir. Bu scizlarde ikinci heca felin smr for-masrnrn ikinci gexsinin cemini bildirmakle yanagr felden proses,

i9 bildiren isim dijzolden eyni tarkibli qakilgi ile omonimdir.Vur[u s<iz kcikiina diiganda fel, gakilgiye diigenda isa isim olur.Dilimizde vur[unun yeri yalnrz telsffi.izle miieyyen edilir va

yazr qaydalarrna heg bir tssir g6stermir'Deyilenderden melum olur ki, ibtidai siniflerdo fonetik

malumatrn verilmesinde meqsed gagirdlsro bu sahede nazari

biliklorden daha gox praktik vsrdiglar vermekdir. Tocriibag<istarir ki, gagirdler fonetik .hazrrhfrn azhfr, zoifliyi iiziindanyazrda miixtalif sahvlere yol verirlar-

ibtidai sinif Eagirdleri ilpun xarakterik sehvlorden binyazrda ikihecalt sozlarin axtrtnct hecasrnda r, i, g, ii saitlorinin

iiigdtiytinii bilmetidirlar. $agirdeler bilmirlar ki, otir, Qadir,isim, cisim, burun, omi.ir, a[rl, o[ul, lesil, gakil, zehin ve s. kimisozlar saitla baglanan gekilgi qabul etdikde ikinci hecada qrsa

toleffiiz olunan r, i, u, ii saitlari yazrda diigiir. Onlar hemin

sozlari ismin yiyalik, yonliik va tasillik hallannda otrin, otre,

etri, ismin, isme, ismi ve s. goklinda yazmagr oyronmalidirlor.

$agirdlar lonetikanrn sirrlarine belad olmaqla ikihecah

vo homginin goxhecah sozlarda qtsa tolafflz olunan sozlarin

yazrda diigmssi hallarrna da yol verirlor: qaprgr-qapgr, brgaq-

rr9aq, qrsa-qsa, gotirir-gotrir. Fonetik biliklor talafftizdo bir-birino yaxrn samitlerin (b-p, z-s, d-t, c-9, v-l k-q, m-n ve s.)

hemginin diger saslerin yaada evezlenmesi hallartntn qarqlslnl

almaqla qagirdlere k6mak gcistarir. Bu maselelerden orfoqra-fiya telimi ile elaqodar b6lmade etraflr behs olunmugdur'

Fonetik tahlil: Fonetik tahlil sozlarin yezrhgr ilotalefliizii arasrnda larqin agkara gxartlmastnt, onlann ses-herl

terkibinin miiqayise olunmastnt, sozlarin hecalara aynlmasmt,heca daxilinde seselerin farqlandirilmesini toleb edir. Fonetiktehlil zamanr, meselan, konfet sozt yaz taxtasrnda yaztlrr,

biitov telefliiz olunduqdan sonra, hecalara ayrrlrr (kon-fet),

diqqet birinci hecanrn tolaffiiztina ydnelir. (kam), gagirdler o

ol

-

sosini a, n sesini iso m kimi toleffiiz etdiklsrini (yazhqla telefliizarasrnda ferqin oldufunu) baqa diigiirler. Son.a sOz biitOvtolafluz edilir

-(kamfet) vs yazrhqr ile miiqayise olunur. Beleemeliy_Vat orfoqrafiya-orfoepiya miinasiboilerini duruldur,giiurlululu tsmin edir.

. _ Adotan, tshlil prosesinde miisllim suallar verir ve

gagirdlerdsn cavab almafa gaftqrr. II sinifden gagirdleri eleoyretmsk lazrmdrr ki, iedricsn heg bir sual gdzlemejen fonetiktshlil aparmafr bacarsmlar. Bunun iigiin on]ara tehlilin sistemi6yrediimslidir. iki soziin tehlili gedigini

".r..a.r--l.gir.t,kosmonavt, ailo..l. Kosmonavt srjzil awellca yazrldrg kimi (kitab

telaffileti ile) ucadan talsffiiz olunur vo yazrt,i Sdz S hertAenibaretdir.

2. Soz adsbi telaffiiz (orfoepiya) normalanna miivafiqteleffiiz edilir (kasmanaft), yazrhgi iL islaffiizii u.uunJu f.rqmi.ielyenleqdirilir: teleffiizde o saiti a kimi, v samiti f kim.ideyilir.

3. Sozdaki sesler sadalanrr (k,o,s,m,o,n,a,v,t) vo harbirinin_ xarakteri agrlr: k-samitdir; kardrr; o_ruitJi., qrirrao,dodaqlanaldrr; s-samitdir, kardrr: m-samitdir_kard;;; o_saitdir, qahndrr,_ dodaqlanandfr; n_samitdir, ku.arr; u_s^itai.,qahndrr, dodaqlanmayandrr; v-samitdir, kardrr; t-samitdir,kardrr.

. 4. Kosmonavt sozti iig hecadan ibaretdir; kos_mo_navt.

tsrnnci heca iki samit bir saitdan. ikinci heca, bir samit va birsaitdan, iigiincii iig samit vs bir saitdsn ibaretjir.

1. Aila sozii bele tehlil olunur; 2. Soz bele yanfu_ aile;3. Bela

,teleffiiz olunur ayila: 4. Aila scizii dOrd hsrfl1 yazrtrr,

beq sasJa telaffiiz olunur: 5. Ayile a. y, i. l, a saslarjndanr_,Uayt{ir Onlardan ii.giin sait, biri samitdir:

"_r"itair,

-q"f,ra",

dodlel.arynaf.andrr: i-saitdir. incedir.. dodaqlanmayandrr; l_samitdir. kardrr: e-saitdir. inodir. dodaq IaornuyanA,i.-'--

--

Y!!y!y!l?!!Ly9!yflat i,ttta fonctik antltyt hb.rn rrohinfla Inasi isinjn ta,kili

83:

Yazrh fonetik tahlili mi.ixtelif variantlarda aparrnaqmiimkiindiir.

1. S<izlar hecaiara aynhb ya.ahr: ekskursiya (ek-kur-si-ya).

2. Soziin qargsrnda motarizeda hecalann sayr yazlr: sedr (1),

taserrirfat (4), miltalia (4), dostluq (2).

3. Sozlarda hsrflerin vo seslorin sayr miieyl,anl4dirilibqarpsrnda m<itarizeda yazlr: masalan, radio (5 h-6 s).

4. Sozlerdeki saitlar ve samitlar qrupla5drnhb yazlr:Azarbaycan, miibarize, saitlar a,a, a, a; ii, a, i, e; samitlar z" r, b, y,

c,n;m,b,r,z.1. Sait ve samitlarin novlari gostarilir.

2. Metnin irzij kogilriiltu, saitlorin ve ya samitlarin (ince ve ya

dodaqlanmayan saitlarin, kar ve cingiltili samitlarin) altmdan xett

gekilir.3. Verilrnig iki soz (surst-sirat, pyst-hayat) miiqayse edilib,

farq milayyenlaqdirilir.4. Fonetik tohlilin cadvel iizre apar mast bu proses.i

eyanilagdirir, qagirdleri maraqlandtlr va iimumilagdirmeyaimkan verir.

Morfoloji tahlil. Morfoloji tohlil s6ziin morfolojiterkibi vs nitq hisselori iizre aparrltr. II sinifde gagirdlarin

sriziin morfoloji terkibi ile tanrg olduqlarr, sozleri kok ve

gakilgiya ayrrmagr, qohum sozleri miiayyan etmayioyrandiklari dovrden qrammatik tehlila baglamaq laztmdrr.ilk dovrler tahlil iigiin mtirakkeb sdzlar, feilin miixtslil

84:

s<izler horflar Sasler saitler samitlar heecalar

zelf z,e,i,f z,a,y,i,f e,t z,f ze-if

miiallim m,ii,a,l, I,i,m m,a,l,l,i,m 3,1 m,l,l,m mii-el-im

giizo$t g, ti,z,e,$,t g,ir,z,a,$ u, a, g,z,9.t gil -zal t

konsert k,o,n,s,e,r,t k,a,n,s,e,r. t o,e k,n,s, r, t kon-sert

Yanlnry maktebl*in ibtilai sini/ariula fomtik anlayqlonn manimsanihnasi iSinin taskili

formalannr bildiran sdzlar (tozsoran, alizyuyan, goxbucaqh,giileriizlii, ahndr, dedirtdi, gezmelidir, bildirilecek, diizelasi,sevinesiyik vo s.) vermek maslahet goriilmiir. Ela s6zlertaqdim olunmahdrr ki, kcika yalnrz birca gokilgi alava edilsin(sergeler, evda, moktebli, gelir, oxudu, sendan, doqquza vos.) sonralar todricen gagirdlere tanrg olan iki gokilgili scizlariizrs da (deftorleri, mektebinin, stadiondakr, bagqasrnrn vas.) tehlil aparmaq olar.

Savad talimi dbvriinda istifada olunanayani vasait va didaktik material.

d) $akilli kartogkalar. Olifba talimi dovriindamo$Eolalerin semareli togkilini tamin ermek iigin gekillikartogkalardan istifado olunur. Paylama materiah kimiistifade olunan bela kartogkalar, adaten, alifba darsliyineelavs goklinde verilir. Onlarr her bir miiollim de tertib edebiler. $ekilli katogkalar eyni dlgiilii (masalen, 5x7 sm olgiida)karton iizarine yaprqdrnlmrq mtxtalif eqya qakillerindonibarat olur. Bela kartogkalardan elifba teliminin miixtalifmarhelelerinda, miixtelif maqsedlar iigiin istifada etmskmiimkiindiir. Oyrenilmig sas va harfin mohkemlandirilmasiprosesindo bela gahgmalar tegkil etmek olar:

1) miallim gakilli kartoqkalan riz stolunun iisttinetcikiir, gagirdlar adrnrn yenice oyranilmig sasle baglandrgr(iimumiyyatle, adrnrn avvalinde, ortaslnda va axrrrnda yenisasin iglandiyi) gakillari segirlar;

2) gagirdlarin her birina iEarisinda l0-15 gakillikartogka olan zarf verilir. Yeni ses (harl) oyradilerkengagirdlar adrnrn torkibinda hamin sasin oldugu agya geklinisegib gostorir ve ya partantn iistiine qoyur;

3) gagirdler admrn evvelinde yeni sesin oldulu geklisegir ve kasme elifbadan adrnrn bag harfini taprb onun altrnaqoyurlar;

Afat Mammadova

4) gagirdlar kollektiv gekildc adrnrn evvelinda,ortasrnda ve axrnnda yeni sasin iglandiyi gekillariqrupla$dlrrrlar;

5) miiallim har bir gagirde igerisinde 6 qokilli kartog-kanrn oldugu zerf verir. Onlardan ikisinin adr birhecah (nar,gar), ikisinin Adr ikihecal (alma, lale), rkisinin adr iig hecah(qaranqug, tarezi) soz olur. Her bir gagird miiallimin davatiila sinif qarqrsrnda oz zerfindeki gekillerden birinin adrnrewal biit<iv, sonra hecalarla deyir. Qalan qagirdler da ozzarflerindan hemin (yaxud hecalarrn sayl ona beraber olansoziin yazrldrfr) kartogkanr taplb partanrn iistiina qoyurlar(yaxud gosterirlar). Sehv buraxan qagirde miiellim diizoligverir.

6) miiellimin telabi ila gagirdlar kartogkalar adrndakrhecalann sayrna gore qruplagdrnrlar;

7) miiellim kartogkalan aramla, novbe ila g6sterir,gagirdler yeni sesin onun adrntn evvalinda, ortasrnda va

axrnnda geldiyini bilirlsr.8) miiellim novbe ila kartogkalarr diiztim lovhosina

qoyur, gagirdlarin biri onlann adlarrnr ucadan demaklskesme alifba ilo diiziim lcivhesinde diiztir, qalanlan bu rgi ozelifba kasasrnda yerine yetirirler.

$agirdlor her bir geklin altrna miivafiq soziin yazrldrlrkartogkanr qoyurlar. Bu prosesda onlar sozlerin oxunmasliizre megq edirler. Mtiallim yoxladrqdan sonra scizlerin olyazrsr ile kogiiriilmssini tolab eda bilar. O, partalararasrgezmekle gagirdlarden kimin sehve yol verdiyini aqkaraglxarrr, soziin sas-herf tehlilini aparmaqda sohvi gagirdlarin6zlarine di.izaltdirir.

$ekilli kartogkalarrn bir qadar miirekkab noviibilavasita orfoqrafiya vazifoleri ile alaqedardrr. Belekartogkalarda gakillarin altrnda onun adrnrn yazlmasrndagatinhk t<ireden orfoqramm (heca) buraxrhr, gagirdlar onukese alifba ile tamamlayrr ve doftera kdgiirtrlar. Sonralar

86:

kasme alifba ile scizii tamamlamadan birbaqa agya adrnryatrlar. Bela gahgmalar hecalarla oxu texnikasrnr Ou int4ufetdirir.

. $akilli kartogkalann bagqa bir noviinde kartogka-larrn arxasrna adlan yazrlr, gagirdler gakildaki ,gyunm uarrud./i,ll o:Uli yoxlamaq iqiin arxasrnda sc;zti oxuyur, fatintitgelqllde scizii oxuyur. yaxud evvelca s<izii oxuyur, qetinlikgakdikde gakla asason onu deqiqleqdirirler.

. .. .e) llttba /a/osz. gskilli karrogkalarla i5i loto ovunuqoklinde de taqkil ermek miimktindtii. gagirdlera iizriiraaaltr-sakk-iz qaklin oldufu kartoqka va

'he-min LrrtoitaOa_kr $eklllor (o irilikda iizarinda harflar yazrlmrg va ya

kartogkalar) verilir.

Y^fr-C, "rk"il"rl, lb

"lillbfrdrntetik anlayrslann noniraailnosi Nnin taskili

avtobus gekic pomidor

9arpayl yasamSn karandag

_Miiellim kartogkalardakr gakillarin adlarrnr bir_birdeyir. gagirdlar gakic s6ziinii egidan kimi gekic qokli

-otan

,r. . yu ,19_,1 horfi yazrlmrg kartogkanr briyiik kariogkadakr

gekic geklinin iisriine qoyurlar. Oyun 6et, auuum 1Oir.Kimin bciyiik kartogkasrnda gekillarin iistii tez o.ifllUrr,o,. oyunu_udmug olur. Oger gekillari tapmaq getin olarsa,b9IuI.. I1rto-ckalarda yatntz mitxtelif frrji"i yur-uqmiimkiindiir. Milallim ncivbe ila gokiller g<isterir, qugi.afr.<iz kartogkalarrnda hamin qaklin bag h;fini oks';?irenherfin iistiinii a! kaprzdan ibarot kartogka ile iirtiirtar., Bela

_ kartogkalar iigiin sozlar segerken mi.iallim on_

lann qetrntrk daracasini keqilmig materiallara miivafiqliyininazara almahdrr. yaxqr olar ki, bu zaman proqramda nazer_da tutulmug yazrlgr gatin s<jzlar de ohate ed'itsin.

,-^-. 1:l*l:. rniialtim gagirdlorin sayr qedar iri (l0xl5 sm)t(artoqkalar hanrlayr. Horbir kartogka dord yera ayr rr.

Afat Mammadova

Har damada iri herflarle bir soz yazrlrr (kartoqkalardakt

s<izler imkan daxilinde takrarlanmrr). Miiollim har bir so-

ziin yazrldrfr kigik kartogkalan bir harfa (qutuya) tokiir,n<ivbe ile aramla oxuyur. Har bir gagird kartogkasrnda

olan s<izii egiden kimi iizerini a! kartoqka ila ortiir' Kiminkartogkasr tez dolarsa, oyunu udmuq hesab olunur.

Yardrmgt mektablerin ibtidai sinif darsliklerinda

linqvistik tehlit niimunalari yoxdur. Bozi. mirtexassisilar

ibtidai siniflerde tshlile dair niimune verarken biitiin fo-netik anlayrElartn sadalanmasrnt vacib hesab etmir, so-

ziin vurfusu va ahsng qanununu gostarmirler' Har ikimefhumun yazr ve talaffiiz iigiin ehamiyyetini sirbut etmeye

ehtiyac yoxdur, girnki bunlar miihiim telim mdvzularr

srrasrnde tedris olunur. Tam fonetik tehlil zamant proq-

ramda oyredilmosi nezarda tutulan biitiin fonetik anla-

yrglar sadalanmah, nitq tecriibasi ila elaqalendirilmelidir'

2.4' Ekspctiment naticalarinin tahlili

Eksperiment iig il miiddatinda (2003-2006), Bakr

geharinds Nasimi r-nu iizrs I l(10 ugaq) nomrali, Nizami r-nu iizra 3 (12 uqaq), Ozizbayov r-nu iizre 1(11 uqaq) nomreli

yardrmgr internat mektebi va Genco geheri iizre 45 (10 ugaq)

ndmreli yardrmgr mektablarini shata etmiqdir' 3 ve 1

nomreli mekteblardeki I siniflar eksperimental, 11 ve 45

ndmrali maktoblardeki I siniflar isa kontrol olaraqgotiiriilmiiqdiir. iki eksperimental sinifda 23, iki kontrol,inifd. it" 19 gagird yerlagdirilmigdir.Yardrmqr mekteb

kontingenti olan eqli gatrqmazhq diaqnozlu ugilqlann sayt

hayatdi kilayat qader oldulu halda, uqaqlartn bu tip.jktrbbr" colb olunmasr bir qader problemlidir, giinki bazi

valideynlar sallamhq imkanlarr mahdud uqaqlartnt evda

qapali qakilde saxlama[t, camiyyatdan gizlatmeyi -daha

dstin tuturlar. Odur ki, bu maktablsrde sox nadir hallarda

88-

Yadtng noktablarin ilttidai sinillariruta fitnctik ttnlayqlann manimtanilmasi iSinin taSkili

paralel sinifler yrErlrr. Bu da eksperimentin bir maktebdaxilinde kegirilmesine mane olur.

Yeni tartib olunmu$ ana dili proqramlna esasenfonetik anlayrqlar: ses-herf, sait-samit, heca, ahang qanunuanlaylglan ibtidai maktebin I-III siniflorinde formalagdrnhr,IV sinifda ise tekrarlanlr va borkidilir. Siniflarin hamrsrndau$aqlarln qavrama darecaleri, saElamhq durumlan, yeni,psixo-nevroloji statusu toxminan barabar idi. Bunun daneticrlere olduqca bciyiik tasiri vardrr. Eksperimentinavvalinda hes bir dil- qrammatik anlayr$r olmayan ugaqlar,eksperimentin sonunda, III sinifda, hetta agrr diaqnozluu$aqlar bele, yax$r naticelor gostormig, yiingiil diaqnozlubszi gagirdlorin gostsricileri isa, xiisusile iirekagan olmug-dur. Onlar, nainki sade lonetik anlayrglan menimsamig,hatta kegilan qaydalann tetbiqi iizre tamr.inlarin sarbastolaraq yerino yetirilmesi kar va cingiltili samitlarin miixtalilvaziyyetlerde talaflirzi i.rzre serbast iqlorin do ohdesindan gol-mig, sozlerin ses-herf terkibinin tahlilini, asasan diizgiinaparmrglar.

Qeyd etmek lazrmdrr ki, yardrmgr mskteblerda kegiri-lan ve aqli geri ugaqlarrn nitq qiisurlannrn korreksiyasrnayonalmig Ioqopediya moqlelalarinin lonetik anlayrglanndizgiin lormalagdrrrlmasr iginde bdyiik rolu vardrr.

Loqopediya msggalelorin miintezem ve ana diliproqramrna uylun apanlmasr bu ugaqlarda disleksiya va

disqrafiya ehtimahnr xeyli azaldrr. Bu maggalslar ferdi vaqrup hahnda haltode iki vo iig dafa kegirilir.

I marhele- I sinif proqramr iizra sas-herf, sait-samit,heca anlayrglarrnrn formalagdrnlmasrndan sonra, uqaqlarrnfonetik tehlil aparmaq va sozleri hecalara bolmek imkanlarryoxlanmrg ve a$aErdakr cadvel gsklinda gosterilmigdir.

Gordtyiimiiz kimi, eksperimental siniflarda vaziyyotyaxgrlagmrg, sehvlorin sayr xeyli azalmrgdrr.

89:

Afat Mammadova

- 3 nomreli maktebda (eksperimental sinifde) sahvlor

67oh-dat 25"k-e;- 1 n<imreli internat mektabde (eksperimental

sinifde) sohvlar 54 Yu'den 27- a qedat enmigdir. Yani, 3

n6mreli mektabde 42 %, I nomrali mektabda ise 27 o/o

sehvlar islah olunmugdur'

Sa*harJ, sail-samit va hecu anlaytshrmtn fttrmalasdtr mast

iizra eksperinrcntal va konn'ol sinif Sagirdlarinin diizgiin va saltv

cavablormtn nisbati;CadYal 2 l

Makteblar Siniflar

D

Eksperimentdcnawel

EksperimentdansoDta

diizgir ncavablar

sahvcavablar

di.izgiin:avabla

f

sahvcavablar

sayrsayr

oA sayr sayr

3

ncimraliI eksperi-

mentalt2 4 8 61 9 3 25

llndmrali

I kontrol 9 3 6 6',7 4 5 55

I

ndmreliI

eksperi-mental

1l 5 6 54 It l 27

45ndmrelr

I kontrol IO 5 5 50 6 4 40

Kontrol siniflerde ise:

- 1l n<imrali mektebda sshvler-eksperimentinavvalinde 67'%, sonunda 55% olmuqdur.

- 45 nomreli mektebda ise, cami 5lo/o-dan 40o/"-a

qoder azalml$dlr.Bu o demekdir ki, sehvlarin islahr daha zeil olmug, 45

ndmreli maktebde lTuk, 1 ndmreli mektabde isa l0%olmu$dur.

.1n_

Ya tt4r maktatlain ibtidai siniJlarinda fonetik anlayrstann noninLsadlnasi i:sinin taSkili

II marhola- seslorin diizgiin ve ya sehv talaffliziiniinoxu prosesindo cizilnii biruze vermasi sociyyovidir. Oxudaolan sahvlar disleksiya adlanrr.

Agalrdakr qrafik eksperimentin ikinci ilinda, ikincisiniflerda oxuda olan sehvlori (disleksiyalan) ve onlannislahrnr gcistarir.

Oxuda buraxrlan sehvlerin (disleksiyalarrn) nisboti:

Cadval 2.2Maktebl.r Sinifler

Ugaqlarrn

sayr

Eksperimentdenavvcl

Eksperimenldansonra

necencr

sinif

hansr sehvlrrin sahvlarinl

sayl % sdyl3 nrimreli

IIeksperi

menlalt2 9 75 6 50

I I n<imrali II kontroI

9 '1 78 6 6'7

lndmr'oliII

ekspcri

nentalll 8 't3 4 36

45 ndmreli II kontroI

l0 8 80 6 60

Oxuda olan sehvler a$agrdakr kimi dsyigmigdir.Eksperimental siniflerda:

- 3 nomreli mektebda 7 SYo-dan 5070-a qedar;- I nomreli maktebdo i3ok-dan 36%-a qodor

azalml$drr.Kontrol siniflerda ise sehvler:- I 1 nomrali maktebdo i\o/"-dan 6iok-a kimi:- 45 n<imrali maktabden 80%dan 60%-e enmig. comi

20%-i diizolmiqdir.C<irdiiyiimiiz kimi eksperirnental siniflarda sahvlerin

islahr 25oh (3 nomrsli maktebde) va 3'7o/o (l nomreli) olduluhalda, kontrol siniflarda cemi ll%Je (l I ncimroli) 20% ( 45nomreli) olmugd ur.

AIat Mammadova

Disleksiyalann korreksiyasrnda da, hamginin, loqo-pediya maglalalerinin gox boyiik ehemiyyati olmugdur.

Loqopediya magfalalari kontrol siniflerda da ke-girilir, lakin eksperimental siniflarda bu ig yeni proqram vodaha artrq baraber va miintazsm i9 prosesi getdiyinden,netice mtisbst olmuEdur.

III msrhele- ahnan fonetik-fonematik bilik va baca-rrqlarrn yanda tazahtiriin[i, oziinii biruza vermasiniagalrdakr qrafik gosterir. Yaztda olan sahvler disqrafiyalaradlanrr. Bu qrafik eksperimentin iigiincii ilinde iigirnctisiniflarle apanlmrq yoxlama yazr iginden sonra qurulmugdur(bax cadvel 2.3).

Disqrafiyalara, gifahi sehvlarin yazrda tezahiirii kimide baxmaq olar ve bu demakdir ki,;ifahi, yani istar seslarindiizgiin telaffiizii, isterse da menimsenilimig fonetikqaydalarrn yazrda praktiki heyata kegirilmesi kimi baxmaqolar. Bu sehvlarin ilin avvelinde iiza gtxartlmast, il boyuiqlarin metodik cshotdan korreksiya istiqamatli qurulmastnava ibtidai siniflarda biitiin lonetik anlayrq ve qaydalarrnmiimkiin qsdar tam manimsanilmasina, yuxart siniflerdoartrk disleksiya va disqrafiyalartn minimum sayda olmasrnanail olmaq olar.

Eksperimentin neticaleri gosterdi ki, g6rtilen iqlarneticasinda yazr iqlenndoki sahvler eksperimental siniflarde:( 17% 3 nomreli), ( 18% 1 n6mreli) azaldtll halda kontrolsiniflarde: cami I l7o ( I i nomreli mektebde), va ll'k (45

nomrali maktabdo) azalmrgdrr (bax codvel 2.3).

-

(1'1

Yanlnryr maktahlarin ihti.toi sinittrtilhh fi- , nctik onlay+lant ,rDninljenitDrzsi i$inil ta;kili

Y a z d u b u r a x a n .t a h v I ar i n ( d i s q r (i y a t a r t n )'r:rl:::,!, "

Makroblar Sini0crUqaqla nsayl

Eksperimentdenevvel

Ekspcrrmentd.nsonra

ne9enci

sinif

hansrkateqoriy

a

sohvlarin sahvlarinsa

sayl %

3 nrimreli Ill eksperi-mental t2 5 42 3 25

I I nrimreli III kontrol 9 5 55 4 44I ncimrali III eksperi-

mental ll 6 54 4 3645 ndmroli III kontrol l0 6 60 5 50

, Oqli geriliyi -olan

ugaqlann s6z fonunda sasi tanrmasl,u$aqlarda miixtalif xarakterli getinliklar yaradrr. Criintitderacesindon. asrll olaraq onjarr sadaden ,ntirr[f.rUJ aogrua$alrdakr ardrcrllqda dtizmak olar:

l) miiayyan bir sait sesin, 2-3 saitdan ibaret sosslraslnda ve ya hJmin sait sasla baglayan sozda tanrmas;

2) qeyd olunan samir sesin, bu sasle baglayan s'r;zdetaprlmasr;

3.; soziln sonunda yerlJren samit sJsin taDrlmasl:

. 4). bir. iki. 09 hecah sozlarda iait sastarinmiiayyanlagdirilmasi;

5) iki-iig hecah scizlorin ortasrndataprlmasr;

samit seslerin

,,,, 9) terkibinda mileyyon ses olan sozlarin aid olduluSeklll3rrn seQilmosi.

.. Oqli geriliyi oJan gagirdler iigtn iki_iig hecalr ardrcrlsamlrt sozlerde samitin miiayyonlagdirilmasi ve adlanndahomin samirin oldu!u gskillerin segiimasi qo* -[rrtilrlai..Ugaqlar akustik qavrama

. sesiari yaxrn ,;;[;i -

p"dilerensasiya edir. Fonematik qavrama gatrqmazirqlanlonematik tahlila aid matEelrlr_lr.rrn ,rrt. gdrtrii..

-""

Afat Mammadova

Ugaqlar soz fonunda (soz daxilinds) sesi.toyin ede

Uilmir, ginki, tecrid olunmuq halda sesi sarbest nitqde olan

seslo hamiga uygunlaEdrra bilmir'Oqli giriliyi- olan uqaqlar lonematik .tasevviirlara

istinad ederaf sc;zlerin daxilinde olan s:sleri ayrrd ede

ilil-ii. Itl"ttr"n, uqaqlar gskilieri adlandtrmadan, verilmig

.rr" got" onlarr seqmek tap$lnEl zallan:,.9ifahi teqdim

;i;;;"$ sozde sesi seqmek-iapqrngrnda oldulundan daha

u.trq trfru, yol verirlei. Xarakterik cehet odur ki' qekillar

uJturar.ttarqaun sonra bu sehvlar tez aradan qaldrrrhr ki' bu

a" -tqfi

qiisurlu ugaqlarda fonematik tosewtirlerin doqiq

olmadrfrm gosterir.Birinci va sonuncu seslerin sozde segilmasi'

Oqli geriliyi olan uqaqlar iigiin fonematik tahlilin bu

fealiyyet novii daha getin heyata kegirilendir' Bu -zaman

,onrrn"r, samitin miieyyen edilmesi eqli gatrqmazh$ olan

usaolar iiciin birinci samitin teyin olunmasrndan daha

iJurrf.t.U bir prosesdir. Qeyd etmak lazrmdrr ki' jlk samiti

miieyyenleqdirmek, aqli geriliyi olan ugaq iiqn ilk,saiti tsytn

et-a[dan daha gatindir. Onlar iigiin en asan olan proses

vurtu altrnda olan soziin evvelinda yerleqsn saiti tapmaqdrr'

fe"?iiUrrln gdsterdiyi kimi ve bir srra mile[iflaringtiri.talv-, gEre (Yeimakova i'il; -

u'+

Sinyu[ V.4., Rau Y.F., Jurova L Y ve b') normal

inkigaf edon ugaqlarda samitlerin seqilmesi soziin sonunda

daha asan baq'verir. Oqli geriliyi olan uqaqlarda ise'. soziin

ovvoli ham sait, 'hom da samitlarin tayin edilmesi iiqtin

elveriglidir. Bunun sabeblsrinden biri de uqaqlara oxu

ie*oikusr.trn menimsederken, sasleri-harfleri oyrederkan'

,Orti.t errotindo olan sesleri seqmayi ve seqilmig saso aid

sozlar diizoltmayin oyredilmesi ola bilar'Sozlarde- sasiarin ardrcrlLlr, miqdan v+ yerinin

miiayyen edilmasi.'Bu fonematik tahlili,;; -"*:t formasrdtr' Ona

963 d: bu proseslar eqli geriliyi olan uqaqlarda, herra ensaoo nlrq materrallannda bele, gox lang ve br;yiik getinliklsbaq verir.

Fonematik disleksiyah aqli geriliyi olan uqaqlar seslorsrrasr, heca ve s6zlorin- ses -stiukturunr,

_tilyy.nlrg-dirilmesine aid tapgrrrqlarrn bi.iti.in ".;ri"rinin:"y..in,yctirilmasinr qatinlik qak iri:r.

. Qapah hecalar sait_samit aqli gatl$mazlAt olanu$aqlar trrrfindon diiz_aqrqhe.oturu'f sumii_'raiii"iirU",rndaha asan rshrir orunur. il ;;;;;il"r';;i"i^.,I r#,ipirxiisusiyyatlari ile izah olunur.

piiz-agrq hecalarda (samit_sait) saslar demak olar ki,birga taleffiiz olunur.Agrq hecada samit sesin tsloffiizii, ondan sonra gslon

:::lii^r^l,lklll.lsiya ire miiayyantaediririr.'Beta Ii. rI"., g.rr"sarr sJsln a.rLlk u Iyasiyaslnrn bazi elementlari ondan avval

fl:,_T^_.:1ilri arrikutyasiyasrnda arrrq yer almrq<lrr,oaxmayaraq kt, serbost taleffiz zamanL bu elemeniler,gristarilen_ samit iigiin xarakte.r. sayrla bilm:2. n"n" g.i.. ar,agrq hecalan, onlaun terkib hissalerino bolmJ o qlLr deasan deyil.

Oqli geriliyi olan birinci sinil gagirdleri iigiin en qetintapqrnq

.scizlorin deyigdirilmasjdir. -Bi,upgo,j_

i.i.Uylondadrr ki. eql i gerilik Ii ugaq tolaffiiz .taivi'.,;ltil'rr,,,Lr'i.rrr-ruz olunan vo tesavviirlindo canlandrrdrgl sozla miiqayise et_melidir. B.u tapgrrrgrn yerin-a yetirilma""i criirlAijir, *-hetlardan biri da odur ki. muqaylss prosesi tehlil va sintezinartrq.lormalagmrg olmasrnr telou edii. oqii guiiq_;r;; or*uEaqlarda isa bu proseslar h-ala loralagmlmri,;. ;;;? ;d.da. bu ciir ugaqlarrn qoxu fonemarik'alri.t'..,v"r,".iarir"_dan. tlraq ki, <yel> - s<iziindan ,.rJ_ ;;ru";;irli [qo,cami birca sosi dayigm:li oldugu halda. U, ,ozU,' ,irlA*kesma elilba harflorindan arzetiirter. s;ru1r"iJ ,iiu r.i,bu ugaqlar hemin sozlsrin ses terkibindeki _ti*irfiniyi

Yordtmg maktablarin ibridai iaillatinh ft4r\l*r" n arirraa,ilmasi i$irin tarkili

Afat Mammadova

miieyyenlsgdire bilmirlar'--'--" $;i";- dayigdirilmesi haqda tapqrrrq.' ugaqdan tekce

teklif olunan her bii sozii tehlil etmeyi deyil' hemqinin' soz

iuoJu fo""-utit tasevvtirlerin <leqiqliyini' .gosterilan.#r.4" .*rrii" xarakteri va ardtcrlltlrnt miiqayrso etmayi

L".".-"lt talab edir. Gostarilen xiisusiyyetler fonematik

aist.t tiyitt aqli geriliyi olan gagirdlar iiqiin bu,tap5trtqart-

soztn strukturu haqda fonematlk tJsevviirlarln deqlq

;i;;; i";"matik tehlil vo sintezlerin' soziin terkibinin

;;.dr; ;, ;iixtelifliyinin miiavysnlaqdirilmesi getinliyi

tlziindan olduqca miirakkeb edir'-."'---F.*..itik tehlil, biitiin eqli fealiyyetler kimi' xarici

fr"f iWrt. ^iriir"d

etdikde, yeni, eksteriorizasiya geraitinde-frrt.i,lrtrn

xarici plana g'*uttl-u", meselan' s6ziin qrahk

,lr"-j.l-^i.,r*a .ditdiyi't'utdu daha asan heyata kegirilir'

;;;il; irlii go,t".lii. $ekilin altrda onu bildiren tahlil

}r"rrr rorJrdsaslerin miqdarrna uygun damalardan.iharet

;;;il-t;; t"riaedirilir' $agirda teklif olunur ki' sozdaki

;';;1".i. tahlilini hayata keqirdikce, qrafik sxemdeki

;;;;i;; Gk"-fiqurlarla baglasrn' Yoni' fonematik. tehlil

trt"*i"piriiirr"r, hereketin materializasiyasr garaitinda'

hskalarla xaricda baq veran proseslarl: eyni zamanda yerino

;J;;ilt;.;;r;-t, mi.ieahida olunan sehvlarin miqdarr' eilahi

il;;';i;;,;d;, xarici laalivvata va avani vasitalara istinad

etmedan sozlarin tahlili zamanr oldulundan dana az

miisahida olunur."'-'-"'Ol.i.t.ivalr aqli geriliyi oan Sagirdlor iiqiin fonematik

tesowiirler esairnda s6ziin ses strukturunun tehllll uzro 1$

xiisusila qatindir.Tesavviirlerle fonematik tahlil-tarkibinde miieyyen

.uyau .., otuo toztarin hkirlaqib' taptlmasr' ad1?f'1119'O'*'

ro'r,f tiat eyni ve ya miieyyan miqdarda sesler olan sakillarin

.".it..ri va s. 'k imi tapqrrrqlai zamant hsyata- keqirilir'

iilt"ir"*. qeyd etmak lairmdrr ki' sdz qabaqcadan

=96:

Yafilrnq, naktablatin ibtilai sinifariulaJinctik anlaltslann natinsanilmasi iSinin ta$kili

saslendirilmir. Fonematik tahlil faaliyyoti bu zaman, daxili,eqli planda hayata kegirilir.

Odur ki, aqli geriliyi olan gagirdlerin fonematik tehlilzamanr goxlu sayda sehvi, bir srra sahvlorin komplekshahnda bag vermesi ile izah olunur:

a) soz strukturunun tahlili prosesindo akustik vaartikulyativ oxgar seslerin bir-birini evez etmasi iloxarakterize olunan ses-taleffiiz diferensasiyasrntnpozulmasr;

b) fonematik tohlil faaliyyatinin i nteriorizasiyasrgatinlikleri, yeni, lealiyyetin daxili plana kegirilmosi, tassv-vi.irler esasrnda bu fealiyyetin eqli planda formalagdrnlmasr,fonematik tasavviirlerin formalagdrnlmasr gatinliklari. Buonunla izah olunur ki, fonematik tahlil ona gore gatinlsgirki, sriz talalftiz olunmur;

c) hecanr, onu tegkil cden saslare bcilo bilmedikleriiigiin soziin tehlili zamanr sas evazina-heca saslendirilir;

g) lonematik tahlilin formalagmasr naticasinde sciztitegkil edan saslarin ardrcrlhgrnrn miiayyanlegdirilmesigetinlaqir.

Sdztn sas strukturunun tahlili getinliklarin xarakterve deraceleri tekca fonematik tahlilin formasr ila deyil, nitqmateriahnrn miirekkablik darecosia miieyysnlegdirilir.

Qox vaxt sade nitq materiah ile toqdim olunanmiirekkab fonemarik tahlil laaliyyati disleksiyah eqligatrgmazhlr olan uqaqlar tarafindon miirakksb nitq materiahvasitesi ila daha sada fonematik tahlildsn daha asan yerinayetirilir.

Bele ki, ilghecah sriz fonunda ssslerin segilmasi kimitapgrrrqlan, u$aqlar - ah, on, bu ve s. bu kimi sada birhecahscizlarda seslarin miqdannln teyin olunmasrna hasr olunmugtapgrrrqlara nisbaten, daha asan yerine yetirilir. Belalikle,tap$rlgrn mi.irakkablik daracasi takca onun xarakterindondeyil, ham de nitq materiahndan da asrhdrr.

Qatrgmazhfrn miixtelif mtirakkab derecelarini nazera

alaraq, miixtelif deraceli fonematik gatrgmazhlr olan

ugaqlan iig qrupa bolmsk olar.Birinci qrup- keskin lonematik gatrqmazhpr olan

uqaqlar aid edilir. Onlar- da ham yaxrn, hem de fonematikuzaq ssslorin diferensasiyasr pozulmugdur, bu uqaqlar sas-

hecJ strukturuna gora oxgar olan soz va asemantik

birlegmalari getin ferqlandirir' Onlarda hamqinin, fonematiktahlilin btitiin formalartntn zeif inkigaf etmesi miigahide

olunur.ikinci qrupa- fonematik qavramanln va fonematik

tahlilin bozi funksiyalarrnrn (fonemlarin diferensasiyasrnrn)

pozuldulu uqaqlar aid edilir. Onlarda yalnrz bir neqe fonetikoxgar fonemin diferensasiyasr va hamginin fonematiktahlilin bezi miirakkeb formalart zeil inkigaf edib.

Ugiincii qrupa- ciizi fonematik gatl$mazhEl olan

uEaqlar aid edilir. Onlard a yalruz fonematik tahlilinmiirekkab formalart miigahide olunur.

Disleksiyatr eqli geriliyi olan ugaqlarda sadalanan

gatrgmazhqladan baqqa, sozlarin heca torkibinin ve ciim-lelarin sriz tarkibino goro tahlili da gatinlegir. Bu ugaqlartnqoxu sozlari ciimlalerdan gatinliklo tecrid etdiyindan,ciimlsda s<izlerin miqdan ve ardrcrlhfrnr teyin ede bilmir.

Qox vaxt onlar, sozlarin hecalara gdre tehlili zamant, hcminsozde hecalartn miqdartnt tayin etmakde gatinlik gekir.

Xiisusila de, bu sozler yegane va qapah hecah (pak, kif ve s.)

olarsa. Bu ciir birhecah s6zleri tehlil edorken, aqligatrgmazhqh ugaqlar, onlarr ikihecalt kimi tehlil edir (pa-k),

ikihecair s6zleri ise, i.ighecah kimi (ko-t-let) tahlil edir. Bu

ugaqlarrn heca haqda daqiq va diizgiin tassvviirlori yoxdur,

onlar heca ve ses anlayrglarrnr eynilaqdirir va buna gorede

hecalarrn miqdarrnr saita g6ra deyil, samita gors

miieyyanlagdirirler.

98:

Heca va. ses anlayrylannrn diferensasiyasr pozulduguirgiin miiayyan hecaya uygun s<izlerin segilmoii tapirngrnr daugaqlar yerina yetire bilmir. Ugaqlann gox, verilmif

-h""uya

gora scizlarin tapllmasl avezina, masaien, ((sa)) hecasr ilebaglayan scizlar diizaltmak avazino, ugaqlar: uson.arr, u.ur,<stul>r deyir. Hecalara b<iliinmesi getin olan sozlaie _ svazindoardrcrl samitli scizlari g<istarmak olar (stol, ,tut, sLalra s.i

. Semantik disleksiyalar- oxunan sciziin, c0mlanrn vamatnin baga diigiilmssinin garrgmazhqlannJu - 8.Unti

g<istarir. Qeyd etmak lazrmdrr.ki, oxunanrn'baga diigiiimasi,dtizgiin oxu texnikasr ila eyni zamanau rnUgut ia,'Jtrnr.,yani, sciz, ctimla, metn-oxu prosesinda dayi$ilmaye

-maruz

qalmrr. Oxunan scizi.in baga diigtilmasln" ulJ i.rinlitfr.ssasen, hecalarla oxu zamanr qeyd olunur. Ugaqlar,oxuduqlan soze aid gakilleri gcistermiyo, orluru yo^g',-trnrqolan scize aid suala cavab vermekde gatinlik grt". il.f" ti,uqaqlar <sabun> sciziinti oxirduqdan sonra, onunla ,, "ta"tlazrm oldrlunu sciyleya bilmirlir. Oxunan ctimt ta.in Uugudiiqiilmesi gatinlikleri sintetik oxu, yeni biitov ,;;l;;l,

"*,zamam da mtigahida olunur. Ciimlaiardo va matnda rOrtr.i,biitdvliikda oxunmasr zamanr bu gatrgmazhqlara nirU"-tr, u,hallarda rast galinir.

- .91unun metnin baga diigiilmesinin tehlili zamanraqagrdakrlara diqqet yetirmak vacibdir: rrratnin faLtitiIrr.llrl.rn baqa diigiilmesi. Oxunan motnin menasrnrnoala du$ulmast-mJntiqi alaqelarin yaradalmasrnr, sebeb,netica, zaman miinas jbetlari jin va s. yu.ud,lruiin,r." rru,fikrin segilmosini, herokatin laaliyyatin, p..ronuifr.,nxarakrerinin q iymatland irilmesinin miieyyr"

- .af-'frrri

demakdir. Analitik-sintetik faaliyyetin timumi 9ot,ffit,g,sabebindan aqli geriliyi olan ugaqlar r*rnun rnrinJl-rJl.U_netica, zaman va s. miinasibatlorini bciyiik 9r,i"iif,f.qavrayrrlar. Lakin, semantik disleksiyalar ru.un,, nrinkioxunanln qavranmasl, dark edilmssi, oxunanln tehlili, hetta

y*ern,"ukr" nhib, ,i* orrtrltslurn no nsanilnasi ilinin ta$kiti

99:

motnin faktiki mezmunu baga diigiilmesi getinleqir' Uqaqlar

oxuduqlartm danrga bilmir, mezmuna aid sade suallara bela'

cavab iapa bilmirlor. Semantik disleksiyah aqli geritiyi olan

ugaqlar: ^<<Ugaqlar topla oynayrrlao - ctmiasini hecalarla

oxuduqdan ionra: <Uqaqlar na edir?> - sualtna cavab vera

bilmirler.Matni oxuduqdan sonra ise, meselen: <Telman

zancirlenmiq toplana yem verdi. Qarlalar isa, bu yemi qaprb

ugdular. Toplinrn ienciri onlarr tutmaEa qoymurdu>-

uSaqlar bu mstne aid olan aqagdakr sualara-bele cavab. vere

Uit-oaiter, <Telmanrn itinin adr ne idi? Telman ne edirdi?

ita vemava mane olan na idi?>.' Simantik disleksiyatr uqaqlar iizsrinds tedqiqatlartn

naticalarinin tahlili semantik oxu gattqmazhqlan mtay-yon-

lasdiran iki faktoru miiayyanlaqdirmaya imkan verir: [) sas

heca sintezinin qatinliklaril 2) ciimla daxilinde sintaktik ala-

qelar haqda tesevviirlarin qeyri-adi, qeyri-dilerensial. olmasr'' Oiu prosesinde sozlerin hecalara boliinmesi - oxu-

nun derk olunmamastntn sabeblarinden biridir' Fonematik

va heca sintezinin pozulmast neticesinde uqaqlar bir nego

hissaye boliinmtiq idi sozlari bele, tantmtr ve sozii tagkil

edan hecalart ardicrl tslaffiiz ederak oxuduqdan sonra, yeni-

den har-hanst mena veren soz Eeklinda toplaya, birlaqdira

bilmir. Bu ugaqlarda mexaniki oxu prosesi inkiqal edir'

onlar oxu vasitaii ile aldrqlarr informasiyanrn manastnt baqa

diisa bilmir. Oqli geriliyi olan gagirdlerde sintez etmek,

baipa etmsk baianlr kilayat qadar formalaqmadtlr tiqiin'

hissalere boliinmi.iq gifahi nitqi birloqdirib-berpa eda

bilmirlar. Ona gore de, bir gox aqli geriliyi olan qagirdalar

aEafrdakr tapgrriqlarrn yerine yetirilmosinde gotinlik gokirlar'

- Scizlari biitov talaffiiz etmokde:1) bu sozlari tegkil eden sesler tacrid olunmuq gakilda,

ardrcrl, qrsa fasilelarle talaffi.iz edilarsa (i, t, a, b); 2) hecalara

100 :

Yanhnqr maktablarin ihtitlai sinilarirla fonetik anlayqlann noirrrsanilnosi i$inin ta$kili

deyildikde (ka, ran, da9); 3) ctimleni hecalarla teleffiiz diboxuduqda (Yur, du, mu, za, ba, har, go, lir).

Oxu gatrgmazhqlan olmayan u$aqlar, bir qaydaolaraq, bu ctir tap$lnqann cihdosinden asan golir. Ayrr-ayrrtalaffiiz edilon scizlarin biitdv s6z hahnda birlogdirilmesi ve- ciimlecia hecalann sintezina aid tapgrrrqlar semantik

- disleksiyah ugaqlar [giin xtisusila Ftindir. Ctimlolerin baga' diigi.ilmesi ciz xarakteri ve alrrhq deracelerino gore gox. miixtelifdir. Ugaqlann bazisi yalmz ayn-ayn s6zleri baga

dtigdiiyii halda, digarlari mstnin menasrnr diizgi..in qur.a-r.,bir bagqalan ise, hecalarla oxudulu ciimleni biildvliikdatekrar ela bilmir ve onun menastnt diizgiin baga dtiqmiir.

- Aralarrnda miiayyen fasilolerls oxunan hecalarrnbaga diigiilmamasi, ciimle daxilindski sintaksis alaqeler- haqda anlayrglarrn qeyri-daqiq olmasr ve diferensaiiyaolunmamasr iiziinden bir qeder de getinlagir, miirakkeblagir.' Oqli geriliyi olan I-II sinif qagirdlerinde disleksiyanrngostarilen novlari ham tscrid olumug gakilde, ham qarrgrq- qakilde. On gox isa, disleksiyalara baqqa oxu gatrqmailqiai

_ ilo berabar rast galinir. Bunlar: fonematik vo opiik,fonematik vo semantik.vo s. oxu gatlgmazhqlandtr.

Oxu gatrgmazhqlannrn tozahiirlsri formasr oxgarolsalar da riz mexanizmlarine gcire milxtalif olur. Optikdisleksiyalar zamanr harflarin menimsenilmosi gcirme tehilve sintezi inkiqaf etmasi, fazada diferensasiyasr mnestrik velonematik Eatrgmazhqlar sobebinden ola bilsr. Akustikoxgar saslari bildiron harflerin monimsenilmasi ve yerini

. dayigmasi-fonematik tohlil zamant, yoni lonemlorinegitme-teleffiiz dilerensasiyasrnrn gatrqmazhqlanna sebab' ola bilar. Yalnrz bir elementla farqlanen, optik oxgarharflarin menimsanilmesi (p-R, p-B), optik tehtilinlormalagmasr, oxgar harflar barsdo tesavviirlerin oliferensi_sayasrnda olan Eatrgmamazlqlarla bag.hdr.

Eyni elementlerdan ibarat lakin, fezada miixtelif ciir

Alat Mamnradova

yerla$an horflerin mcnimsonilmmesi vo ya yerini deyigmrsifeza tasavviirlarinin formala6mamasl ils balhdrr. Qoxlumiqdarda harflerin menimsanilmamosi, dilerensasiyaolunmayan herfarin avez olunmasr nitq saslarinin oz optikobrazlarr ils olaqelendirilmamesi, ses ve harf arastndaalaqenin yaradtlmasr' qatinliklernden meydana gala bilar.Herfi manimsema getinliklari foto haqda tasavviirlarinformalagmamasr, saslerin, nitqin igsrisindan seqmo

bacartprnrn olmamastndan da ola brlar.Hecalarla yox, hsrf-herf oxu agalrdakr [aktorlarla

gertlenir:- fonem haqda tesevvilrlerin formalaqmamast,- aynhqda taleffiiz olunan sesle, nitq axlnlnda olan

sasin eynilo$dirilmesi,- hecanrn fonematik tehlili, getinlikleri,- hecanr omale getiran saslarin miieyyenlegdirilmesi

(va onlann ardtctlltfrnrn miieyyenlagdirilmesi) gotinliklari.Soziin sas-heca strukturunun pozuntulan oxunun

hem fonematik, ham de optik qiisurlarr naticesinde amelagela bilsr. ardrcrl samitli s<izlerda, bu samitlardan har-hansrnrn buraxrlmasr, otiiriilmasi (optik, fonematik pozun-tular zamanr isa, onlartn arttrtlmast mtigahida olunur).

Oxunun soziin ses strukturunun doyigmelerindan,oyintilarinden goxu sozlerin menaslz ses birlegmeleri ils evez

olunmast, seslerin dileresasiya olmamast (sait ve samitlerin)-fonematikdiskusiyalarla optik oxu gatrgmazltqlartnrnbera-bar fonunda bag verir. Oxunantn qavrama gatinliklari,nitqi gox gec inkigaf edan, oqramatizmlerle dolu olan,nitqinin ham fonematik, hsm da leksik-qrammatik tarofiqiisurlu olan ugaqlarda miigahide olunur.

G6starilan oxu gatrgmazltqlartntn novleri (IIsiniflerin) aqli qatrgmazhfr olan gagirdlarin savad tolimininsonrakr marhalelerinde meydana gtxan qirsurlar dahamtirekkab gakilde oziintr biiruze verir. Yuxan siniflorda

fanhmq maktablarin ibtilai sinillai lnlb clik anlay$la n nanimsanilrrosi i$nih taqkili

oxu sesleri samit sasli, goxhecah sozlarin ve miirekkebmezmunlu matnlorin oxunmasl zamanl rast gelinir.

Tedqiqatgrlar gostarir ki, III sinifdsn baqlayaraq, eqligeriliyi olan u$aqlarda oxu gatr$mamazhqlan <iztniia$agldakl qak ilda biiruza verir.

Tolimin iigiincii ilinde eqli geriliyi olan yardcrmgrmektab qagirdlarinin boyi.ik 31531iyyeti: oxunun heca-analitik merhelesindo olur, yani asasen hecalarla oxuyur.Normal inkigaf olan ugaqlarda hecalarla ox merhalositelimin birinci ilinin sonunda bitir. iimumtshsil maktabin IIsinfinin birinci yarrmilinde artrq, yalnrz az miqdardaqagirdlerda hecalarla oxu qalmaqdadrr, ugaqlann bciyiikekseriyyeti sintetik oxu vasitosi ila, yani, biitov sdzlerleoxuyur. Oxuya yiyslsnmo prosesinda aqli geriyiliyi olan$agirdlorde s.intetik oxu priyomlarrnrn xeyli lenglormalagmasr miigahida olunur. Bu onunla izah olunurki, nitq markazinda qabuledici, raefftiz va tefakkiiriinmexanizmlorinin prosesi zamam birge, ardrcrl iqlamesipozulmug olur.

Eyni zamanda miixtalif Eagirdlerin oxu tempi vosureti miixtalil olur. Bu, tokca oxu prosesinin hansr vasite ilahayata kegirilmssindan deyil, oxuyanrn ferdi xtisusiy-ystlarindan asrhdrr. Aparrlan tadqiqatlara gcire, yardrmgrmaklablarin ibtidai siniflarinda pis oxuyan gagirdlerin oxusurati, yaxgr oxuyan gagirdlardan 2 dafa, orta gag.irdlerdenisa, 1,3 defe lengdir.

Eksperimentlar naticesinda aydrn olmugdur ki, oqligeriliyi olan ugaqlann taliminda (oxunun heca-analitikmerhalssinde) oxunun sureti, normal ugaqlarda oldufiudan1,4 dafe langdir. Oqli geriliyi olan upaqlarda gap horflerin,igarolerin qavranmasr leng gedir. Tedqiqatlar gostorir ki,aqli gatrgmazlgr olan uqaqlarda oxu suratina sciziin vurgusuvo ses-heca strukturu da tasir gostarir. Bu ciir ugaqlar

Alal Mammadova

vurgusu birinci hecada olan sozlari daha asan oxuyur, ar-drcrl samitlari sriziin evvalindo gelsrse, daha asan qavranlhr.

Tacriibeden aydrn olur ki, aqli gairgmazh[r olanugaqlar hacmi kigik olan s<izleri daha asan menimsayir vaoxuyur. Bir vo iki hecalt sozlar va habele, gox igleneniighecah s6zler, ugaqlar tarefindan daha rahat oxunur.D<irdhecah va ardrcrl samitli scizler, yardrmgr maktabinhatta III sinif gagirdlerinde bela, oxuda getinliklor yaradrr.Gostarilen faktorlar camlo$dikde iso, oxu gstinliklsri koskinsuratde artlr.

Qoxhecah sozlerin oxunu$u zamanr aqli geriliyiolan u;aqlar soziin daxilinde sintetik proseslsrin zeifliyisebebeinden onlarr tez-tez takrar edir, s<izlari <tantmtr>. Ak-tiv li.iletin kasrb olmast va nitqin qrammatik quruluqu-nun inkiqaf etmamesi sdziin menasrna gora yada diigmasinakrimek edir. $erti reflektor slaqelorin yaranmastnda da inertlik(tormuzlanma) qeyd olunur. Buna gcira de ugaqlar alde

etdikleri vardiqlari gatinlikle heyata keqirir bele ki, ardrcrlsamitli sada sozlerda hecalarr oxumalt oyrenen ugaqlar,hemin hecalarr goxhecah sozlerde oxumaqda gstinlik gakirler.

Bu marhalade aqli geriliyi olan ugaqlarda oxu pro-sesinin xarakterik xususiyyatlarinden biri oxunanlndsfalarla tekrarlanmasrdrr. Uqaqlar lez'tez ayrbayrt seslari,hecalarr, s6zlari tekrarlayrrlar. Bu tekrarlananlartn psixolojimexanizmlari miixtelifdir. Beleliklo, sozlarin tokrarlanma-larr en gox ardrcrl samitli sozlsrda, heca tahlilinin ve gormevasitasile qavranmamn kifayet qeder inkiqaf etmemesi ne-ticasinde bag verir.

Ardrcrl samitli hecalan segmeyi bacarmaq, oz ardrn-ca, hecalara siini b<i-liinmeya harflerla oxunmaya gotirib

9rxarar.Oxu prosesinda sozlarin tez-tez tekrarlanmaslna

sabab, gox vaxt-soziin tanlnmamas,, onun monastntn baga

dtqiilmamesi sabab olur. Oxunantn dekr olunmasr prosesi

1r\A _

Yanhnq maktahlarin ibtitlai siillariruta lonetik anlayqlann manimsanilnqsi i$inil ratkili

keskin suretda gorme vasitesile qavranmadan geri qallr. Bu,

ciziinii az tantg olan, nadir hallarda iglanen scizlerin vs

u$aqlar iiqiin qeyri-adi qrammatik forma olan s6zlarin

oxunu$u zamanl gdsterirTadqiqatlar gosterir ki, nornral u$aqlarda sozlarin

takrarlanmast tekca s<iz daxilinda sintez proseslerinin zeifliyiila deyil, sintezin inkigaf etmemasidir. inkigaf prosesinda bu

sahvlsr tedricon yox olur. Oqli geriliyi olan ugaqlarda birciimle daxilinde sintezin gatlgmazhqlarr sebabinden takrar-lama sahvlsri neinki goxsayhdrr, hsm de 9ox Cayanrqldrr.

Oxunun heca-analitik merhelesinde, talimin iigi.incti

ilinda sciziin sas-heca strukturunun miixtalif qtsurlan genig

yayrlmrg olur: ssslerin evaz olunmasl artlq saslorin, hecalartn

alave olunmasr. Masalen, <kasa> evazino <kaslb>r, <<arl>

avozine ise, <dart>r oxuyurlar. Bu sahvlari onunla izah

etmak olar ki, aqli geriliyi olan ugaqlarda gorma qrcrqla-

malannrn tahlili agagr saviyysdadir ve vizual kontrol edil-

mayib.Bir gox hallarda sdzlorin avaz edilmasi mixtolil

miialliflar tarefindan oxunanrn baqa diigiilmesi gatinliklerikimi qiymatlandiritir. Ovozolunmalartn xarakteri miixtahfoldufiundan, buna uyfun olaraq, buraxrlan sahvlarin nov-lsri da mi.ixtalif olur. Bela ki, aqli geriliyi olan uqaqlar da,

normal ugaqlar kimi, stizlerin-menaca uylun olan digar

scizlarla avez olunmast sehvlerini edir (galincik- <gelin",bafga- <ba!> vo s.). Lakin, bununla yanagr, onlarda ciimla-nin qrammatik strukturunun ve cmlodo uzlaqma ve

idareetmo alaqalarinin pozulmast hallarr da lez-tez

miigahida olunur. Qrammatik formastna ve menaslna gdra

tanrg olmayan sozlar oxu zamant daha yaxln ve aydtn olan

srizlarla avez olunur.Oqli geriliyi olan gagirdlsrin nitqinda perseverasiya-

lara (ciimlenin har hanst bir iizviiniin, Qox vaxt felinin, ewslgelsn ciimledaki hemin izvle evez olunmasr) rast gelinir.

tn<

-

Bununla barabar, avoz olunan scizlar gox vaxt ciimloninmonaslnl dayigdirir, ciimlonin d iizgiln oxunan hissssininmozmununa uyfun gelmir. Normal intellekti olan eyni yagseviyyali uqaqlar bu ciir olavolsra yol vermir.

Oxu prosesinda eqli geriliyi olan gagirdlarde ayn-aynsdzlerin hatta ciimlelerin buraxrlmasr hallanna tez-tez rastgelir ki, bu da, hemin kateqoriyadan olan ugaqlarrndiqqetinin dayanrqh olmadrfrnr, tez-tez yayiaa oldulunug6starir.

Heca-analitik oxu zamanl sciziin sss strukturununmiixtalif ncivlii ayintileri mtigahide olunur; saslarin avazolunmasr, yerlorinin dayiqdirilmesi, otiiriilmesi, elavaedilmesi; qrafik oxgar harflarin bir-birini evez etmesi (qatar-qalar) miigahide olunur.

Biitiin bunlar, nitqiharakat va gorms analizatorla-rrnrn koordinasiyasrnrn kifayet qodar olmamasr ile izahedilir. Oqli geriliyi olan ugaqlar gox vaxt oxu prosesindaburaxdrqlarr sahvlcri goriirler. Bunun hamin ugaqlardatahlil-sintetik fealiyyatin, gcirma kontrollarrnrn vs onlarrnoxu prosesinda beraber fealiyyatinin gatl$mazllqlan ila izahetmek olar.

Belelikle, ibtidai siniflarin sonunda sqli geriliyi olanugaqlarda agalrdakr oxugatinliklari (disleksiyalar) mtioy-yanlagdirilir:

1) fonematik miirakkeb sozlorin sas strukturu haqdafonematik tasevviirlarin formalagmasr sababindan amslagelir;

2) optik (verbal), btitov sozlarin g6rma vasitesi ileqavranmasrnda olan gatrgmazhqlar naticasinda amele golir;

3) oxunanrn baga diigtlmosinin semantik qrammatikiimumilagdirmalsrin inkigaf etmamssi, ciimla daxilindesintetik proseslarin zeifliyi ile alaqadar (semantik) gatrg-mazltqlan sababi kimi biiruza gtxrr;

4) qrammatik, quruluqun inkiqaf etmamasi, morloloji

ve sintaksis tmumileqdirmalarin formalagmamasr neticasin-da emela galir.

Eksperimentin 0mumi neticalari bunlardrr:l. Oqli geriliy olan gagirdlerin eksariyyeti oxu ba_

carrqlarrnrn formalagmasr prosesinda ciddi gati$mazhqlarlaiizlaqir. I-II sir.rifl qagirdlari igarisinde oxu

-

9ai,9mrzl,qla.,olanlar xiisusils goxdur.

.2. Yardrmgr mekteb Sagirdleri igerisinde oxuqiisurlan dcird lormada dztnti gristarir:

.. a) Harflorin qavranmamast; b) herflarls oxu; c) so-ztin.sas strukturunun deyi$ilmasi; 9) oxunanrn baga dtigtl-mesi getinlikleri.

Oxu gstinliklerinin biiruza verilmesi xarakteri dislek_siyalann ncivii ve mexanizmi kimi, oxu bacanqlarrnrn for_malagmasr morholelarinin gatrgmazhqlan ila da miiayyanlag_dirilir.

l-. Oqli geriliyi olan ugaqlarda oxu gatrgmazhqlanmiixtelif eriopatogenerik faktorlarla miiayyaniegdirilir. Belaki, disleksiyal uqaqlarda todqiqat proiesinde gdrme veegitma analizatorlarrnrn lunksiyalairnrn, onlairn birgsfoaliyyatinin formalagmamasr, nitqin fonetik-fonematik qu_rulugunrrn pozulmasr ve s. qiisurlair meydana grxrr.

_. . _ Etiopatogenetik faktorlardan asrh olaraq a9afirdakrdisleksiya ncivlorini ayrnrlar: fonematik, optik, mnesti-k, se-mantik, aqpamatik disleksiyalar.

4. Fonematik disleksiyalar, onlann patogenezindenasrh olaraq: l) lonemlerin egitmo-teeffi.iz diiereniasiyasrnrnform_alagmasr ilo elaqadar olan disleksiyalara va; 2i fone_matik tahlil funksiyasrnrn zoif inkigaf eimesi ilo olaqedardisleksiyalara boliiniir. Optik disleksiyalar yaradan'esasfaktorlar bunlardrr:

Y:!yy!!y!!y!!q,n,,h i,,!"tik a qqtann manimsanitnosi Nnin ta,kiti

- gorme qavramasrnln qeyri_daqiqliyi;- ox$ar lormalan tanmanln ve

gatinliyi;ayrrdetmsnin

107 :

Atat Mammadot'a

- faza tasevviirlarinin formalagmamast.Semantik disleksiyalar-ctimledoki sozlar araslndakr

sintaksis olaqelerin yaradrla bilmesi va hemginin ses-heca

sintezinin loimalagmamasr sebabindan yaranlr' Mnestik

disleksiyalar-yaddag gatrgmamazhqlarr sababindan yaranlr'

Aqrammatik disleksiyalarr.qrammatik qurulugun inkigafetmamosi sabebinden Yaranr.

Oqli geriliyi olan gagirdlar arastnda on genig yaytlmtq

disleksiya formast-fonematik disleksiyalardrr'5. Oqli geriliyi olan uqaqlarda disleksiyalar tacrid

olunmug halda deyil, gifahi nitq ve yazr gatr$mazhqlan ila

miiqayiet olunur.6. Bu ugaqlarda oxu

olmayrb, uqagrn inkiqafinaxarakteri dagrYrfr.

Oqli qiisurlu uqaqlarda oxu ve yazt noqsanlarl(disleksiya va disqrafiya) zamanr oxu prosesindo buraxrlan

iahvler goxsayh va oz tezahiir formastna gora miixtalifdirlar'Herflarin tacrid olunmuq $ekildo sehv adlandrnlmasrndan,

hecalartn, sozlerin, ciimla va metnin sehv oxunmaslna

qadar, miixtolif novlii xatalara rast galinir.I sinif qagirdlorindo rast gelen oxu 9at1$mazhqlarl'Harflari oyronarkon I sinif gagirdlerinda aqpalrdakr

gatrgmazhqlar ola biler:l. Harfl orin tamamile menimsenilmemesi.2. Herflarin adrnrn heqiqete uylun olmayan ses

birleqmaleri ile (a herfi - yo kimi seslandirilir)

adlandrnlmasr; herflarin - baqlanlrcr bu hefta uyfun sesle

baglayan scizlarla adlandrnlmast. Meselen, k herh - kelem, d

herfi - dale, therfi - saat va s.

3. Harflarin goxunun manimsonilmesi sait va bir nege

samit saslari bildiran herflerden bagqa.4. Yazrlrgr bir-birina banzayen harflerin (rl, l-e, p-n,

s-$, m-n va s. ) avaz olunmast; kar va cingiltili saslari bildiran

gatrgmazhqlarr statik qiisur[unksional-dinamik qiisur

tno

-

harflerin avez olunmasr (t-d, p-v, s-z; daftar- dafdar, papaq-bapaq, kaset-kazet - kimi oxunu.r.

5.Herflerin diferensasiya edilmedan evezolunmasr,mesalan:d-q;r-o;x-k ve s.

Hecalarrn tocrid olunmug oxunugu, avoz olunmasr(rnosalan: d-q, r-o, x-k ve s.)

l. Hecalann herf-harf sonradan birlegdiritmedanoxunugu (<ba> hecasr- <b, a>-kimi oxunur) sonradanbirlegdirilerak oxunu$u (<ba>-<b,a- ba> kimi oxunur).

2. Y almz saitlari ila bir-birinden forqlanen hecalarrnsvaz olunmasr (<ru-ro> kimi, <nu-nu kimi oxunur), biitiinhecalarda saitlerin baqqa miiayysn bir saitla evez olunmasr<jzii de, bu zaman samitler diizgiin oxunur (<yu-ya> kimi,((n))-(ra)) kimi, <no>-<na> kimi oxunur).

3. Hecada samitlorin deyigdirilmasi. Sait ses di.izgiinoxunur, hecalar harf-herf oxunduqdan sonra birlegdiriliboxunur, oxunan hecanrn biitiin harfleri diizgiin adlandrrrlrr.Lakin, tokrar oxunugda hecanrn samit sesi avez olunur. Beleki, <ru>-<r, u-nu>; <du>-<d,u - qu) - kimi oxunur. Soslarinsvaz olunmasr dilerensasiya xarakteri dagrmrr.

Oxunan hecalarrn analoji dayigmelari norma hahndaugaqlarda da rast galinir. Bundan evvalki (hecalan birbagabiitciv oxuyan) halda, oldugu kimi hecalann oxunmasrprosesinda samitlorin.diferensasiya edilmamig evaz olunmasrbag verir. Masolan, ((tu)) - ((qo>) kimi; <pa> - <ba> kimi; <va>- <fo kimi oxunur.

4. Qahn samitli hecalarrn ince samitliolunmasr. Masolan, ((ruD - <(ru)) kimi, <ro> -

hecalarla svoz<ro>; <la> ise,

<le> kimi oxunur.Sozlarin oxunu$u zamam

miigahide olunur:agalrdakr gatrgmazhqlar

Yar.hnry ,ruktabbin ibtidt i titiJlarirutafonetik anlayqlaru nanintanilmasi i$nih ta*ili

tno

-

l. Srizlarde hecalann herf-harf oxunmast sonraonlann birlegdirilarak oxunmasr (r'u - ru, k,a - ka). Buvasita ila oxunan sciz, dark edilacak oxunur.

Afat Mammadova

2. Stizlsrin sonradan birlegdirilmekla herf-harfoxunugu. Bu halda onlartn manast dark edilmir. Masalan:

sabun iozii, evvel herf-horf, sonra isa, birlaqdirilib oxunur (s,

a, b,u, n; sabun), lakin <<onunla na edirlor, o naye laztmdtr,

onu nece igledirlar?> - suallartna ugaq cavab tapa bilmir'Hamin s<izii miiallim bir neqe defe tekrarlayandan sonra,

sriziin menast uqaga aydrn olur va o, uyfiun gelan gekli taprb

gdsterir. Oziiniin diizgiin oxudulu sozii bele, uqaq qilahi

Ieyilan sozla birden-bire uylunlaqdrra bilmir, ona gora da

sdztin menast ona gec aatlr.3. Y alntz fonetik sade sozlerin, yeni iki agrq va bir

qapah hecadan ibarat sozlerin hecalarla oxunu$u ve ba$a

dtigiilmasi (Lale, dam).4. Sdz- awelca dirzgirn oxunul, lakin deyilenda,

hamin sozii tagkil edan seslardan ibaret menast olmayan birheca kimi seslenir (alma, <al-ma> kimi oxunur, sonra ise,

<ma> kimi tekrarlantr; kitab, (ki-tab)), <ti>>va s).

5. Sozlerin oxunu$u zamanr birinci heca diizgiin

oxunur, ikinci isa, gap olunana uylun olmayant ile avaz

olunur (<kegmek> - <ke-gir> kimi oxunur). Bir ve iki hecah

sozlarde soziin sonlu[u deyigdirilir va ya ixtisar olunur:(sag) - (sati)); (atlr))- <(ati)) ve s.

6. Soziin sonunda olan samit (n$ar> - <$a>); sait

(<xala> - <xal>>) oxunmur''7. Ham stizlerda, ham dc hecalarda qahn samitler

inca samitlsrle evaz olunur: <bah;> - <balig> <qalog> -

<qalov> ve s.

8. Soziin sonundakr samitden sonra sriit elave olpnur:

<bax> - <baxa>, <qalx> - <qalxa>.

9. Dalbadal galen samitlarden biri otilriiliir: <kukla>

- <kuko ve <kula> kimi, <gkaf> - <kaf> kimi oxunur-,'

10. Sozde bir-birinin ardtnca galsn samitlerin

arasrnda saitin iqlsdilmesi: (stul) - <situl>>, <garf> - <ganf>va

s.

110

-

I l. Soziin hecalannda seslarin yerinin dayigdirilmasi:<alga> - <laga>;

12. Sciziin sahv oxunmasr vs bu zaman sas_herfterkibinin uylun geloni ve ox$ar saslarile evaz olunmasr:deftar- sofer- safir- fatir.

13. Sozlerin gox asta-asta oxunugu, bu zaman sasleryaddan grxdrgr iigiin sciz tahrif olunmui gakildo sesionir:<xalga> - <alga>.

14_ Scjzii..emqle getiron. hecalarda harflor ayn_ayrroxunur. (saslandirilir,l, soz qaklinda birlagdirilmir, "

scizi.inmanasr baga diigiilmiir.

15. Sdztin herf-herf oxunmasl ve menaslnln yaxglbaga dti.giilmesi: ((xoruz-x, o, r, Lt, z,)) kimi oxunur, buiunlayanaqr, bu 62 uygun qekille diizgiin gdstarilir.

16. Sozlarda harfler tak-tak saslsndirilir, sonra iso,sciz tam halda, saslerin sciziin terkibinda birlagmosi grklind,oxunur. Lakin sciz gaklinde saslandirilan sasier gap olun-m r$lara.adekvat deyil, yalnrz bir nega rr. gup olunir5lu.,uygun_ olur (<karandag>- harl-harf oiundrqdun sonra- nqa-ra>, <dag>, <kaloq>, <galag> ve s.) kimi saslandirilir.

17. Herf-harf oxunan scizlorin seslend.irilmesi zamanrhecalann yerinin dayigdirilmssi (<parga> - ,<p, u, i, f- u,, _

<9apar>).18. Sdzlorin ses-harf terkibine gora uygun

naca uylun olmayan digir,srjzlarla ,ua, olrnriuu(magrn); <xalga> - <xalaDr.).

. _ 19. Dtizgiin oxunulmug scizlarin menaca baqadiiqiilmssinde gatinliklarin olmasi. Bu halda soz goxtu sayaatakrarlanmalardan sonra baga diigiiliir.

Ciimlalerin va metnin oxunu$u 2amanr agalrdakrsahvlera rast galinir:

- . - L Oxunan ciimlpnin -va ya matnin gox asta vatahrif olunmug saslandirilmasi.

Y!gy!!yL!!!!!!!!l!nctik a a!$rann maninsatitmasi ignin raskiti

lakin ms-(<mege> -

111 _

Afat Mammadow

2. Oxunantn yaxgt ba$a diigiilmasina baxmayaraq'

harl-harf oxunuqu.3. Texniki- diizgiin, hecalarla oxunmaslna

baxmayaraq. matnin qatin qavranmasr' baSa dii5iilmast'

4. Hecalarla oxunan ciimlelerin sehv ssslendirilmasi'

Takrar oxunmada uqaqlar ctimlanin yalntz axtrtnct soziinii

saslendire bilirler.--"-- -III sinif gagirdlerinde rast gclon oxu gatrgmazhqlan'

1. Biitiin harflarin menimsanilmesine baxmayaraq'

harflerin hecalara, hecalantrsa sozler sintezi formalaqmadtIt

iiciin. heca vo sozlarin oxunu$undakt qatinliklar'''' ' ;. oxumant yaxqr baqa dtigtilmesine ve sonradan

diizeiin axrcrhqla sozlarde birtsqdirilorek oxumaslna

buxi.,ayaruq, sozl:rin horfl arla oxunu$u'-* i. Ciimlada harflerla oxunan sciziin manasr diizgiin

baqa diiqiilmiir va o takrarlanan zaman' oxgal saslanon digor

,ort "rz otunrr (<qadrn> - <qaltn>r' (vaqon) - (paqon) vo s )'

Belelikle, vizual diizgiin qabul edllml$ soz'

saslendirilen zaman tahrif olunur'--- - i. S6zlarin bir-biri ilo evez olunmasr miigahide olunur:

a) harf tarkibi uygun gelmeyen s6zlerle (<uqaqlao -

<qonaqlar>);- ._-'b) ("rt tertibi uygun gelsn- s6zlerla, .hemcins

s<izlerle

(<gar> - i<gkal>, <<otur>>- <olur>>, <stol>> - <stul>)'

5. Samittarin elave edilmasi (<onsuz> - (sonsuz)'

<stakan> - <istakan>).6. Ardrcrl gelan samitlsrin araslna saitlerin alava

edilmesi (<stu[>> - <sutul>, <stol>>- <sttol>> vo s )'7. Soztin sonunda olan saitin ixtisar olunmast

(<onun kitabr>> <onun kitab> ') -

8. Soslorin oxunuqda yerinin dayigdirilmesi

oerseverasiyalar ((iyna) - <yine>>. <a[ac>' - <gaao>)'^ 9. Siitlarin oxunu5da avoz olunmast'

1t2 :

Yauhnry t*tktablarin ihtidai shtiJlarirulafitnttik a qr$larn hDhinsanilnrasi iSinin taSkili

10. Uylun seslorin bir-biri ilo evaz olunmasl, mesalen:kar ve cingiltili seslerin (t-d, f-v, b-p vo s) (palto)- (paldo),(deftar - <defdar>, (vedre)> (fedre)), (bahq)) - (pahq) vo s.

I I . Dalbadal gelon samitlarin birinin ottiriilmosi, buzaman heg bir mena vermoyon ses ylglmr ahnr (<stul>- <sul>,(skamya)- ((samya), <bigmiq>- <bimig> va s).

12. Sozlorin-horh terkibine gora oxgar olan, lakinmsnaca uylun gelmeyanleri ila evaz olunmasl (<xalgo -(alga)), (agaD - (gaD, (qtz))- (qaz>) vo s.).

Yardrmgr mekteblerin I-lI sinif qagirdlarinin oxuzamanl yuxanda g<istsrilan sahvleri buraxmasr, oxunancilmlalarin, matnlerin baga diigiilmasini gatinlsqdirir, hattamiimkiinsiiz edir.

I sinif gagirdina ders ilinin sonunda agagrdakr geirioxumaq teklil olunmugdur: <Yaz giinlari>. M.O.Sabir.

Oxunan matn bu metnin manasr ilo uylunlagmrrdr.Oxunan matnin baga diiEiilmasindski gatinliklar,

hemginin, herflerla oxu zamant da miigahida olunur.Oxunan matnin menastnln baga digiilmesinda

getinliklar, tekce qap olunmuq matnin tahrif olunmug bagadiigiilmasi ve oxunugu zamanr bag vermir. Bir srra hallarda,oxunun yax$r texniki saviyyasinda, biitciv sozlarle oxumalrbacaran ugaqlar bela, oxuduqlan matnin monasrnr bagadiiqmi.ir. Bu halda, diizgiin oxunulan sciz, oxu prosesindegifahi nitqdaki sozls uy[unlagdrnlmrr. Maraqh faktdrr ki, eynibir metn miiallim tarofinden oxunarsa va ya neql edilarsa,nisbaten tez vo diizgtn menimsenilir.

Belalikls, yardrmgr mokteblerin I-II sinif qagirdlerininoxu gatl$mazhqlanmn aqagrdakr tipik tazahiirlari vardrr: 1)harflerin menimsonilmemesi; 2) harf-harf oxuma; 3) soziin sasve heca' qurulugunun dayigdirilmasi; 4) oxunanrn baqadiigiilmasindeki gatrgmazhqlar. Bu gostaricilsrin xiisusiy-yatlarini izah edak.

1) Harflarin manimsenilmamasi Oqli geriliyi olan

u$aqlaria bu gatrqmazhq miixtelif dorscolordo oziinii biiruze

"J.ii, Uit nege'(haifden tutmuq, 20-25) herhn manimsenilma-

mesina kimi. Bu halda, esasan sait seslari (va bazi samitleri)

Iifaii." tt".n", manirnsanilir. Olifbanrn miixtslif harflerinin

manimsanilmasi eyni ciir olmur' Harflarin beziler tez ve

mdhkam, bazileri ise, gatinlikle menimsonilir:- a, u, o, m, f - herflerinin gatrqmazhqlarna daha az

rast galinir.- k, x, n, ,r, y, v, z,i, - daha tez-tez rast gelinir'

- a, t, q, " *iisusile qatin manimsenilir' hemqinin bazi

hallarda harfloi adlandrrrlmrr. digar hallarda isa evaz edilir'

- On gox rast gelan evezetmelar bunlardrr'

d-<t>. x-<x>, Y-(2, q-(fD, q-<k>, d-<i>>' y-(s)' t-(q)'d-(t)), r-(l)),'-

q-<k>, y-(z), y-($)), d-(t)), r-(l))- herflerinin evaz

edilmasini, onlari bildirin saslarin lonetik oxqarlfr ile izahr

edilir;I p-nn,,, 1-<e>, m-<n>, f>t>- qrafik oxqarhqlarlna gora;

^- d-u"r- hem qrafik, ham de artikulyasiyaya goro

oxqardrrlar.- '- - qrafik oxgar olan-<<x>> ve <k> herfler oxgar seslanir

va onlann artikulyasiya da 9ox oxqardrr

Bezi ugaqLlar herflarin hamtstnt manimsamada' tantq

olan harflardan ibarat hecalarr, hatta, lonetik-sada sozlarda

o*uyrr, bazileri ise, bunu edo bitmir' Harflarin manimsanil'

-rti-i tinif gagirdlerinin Slu/u-\, lI sinif gagirdlarinin isa'

valn,, f .SX-is iriiqahide olunmuEdur' Bu onunla izah edilir'ti. if .inif gagirdiarinda arttq ses-harltn. dayanrqlt ,obraztio.-ufu;-a' rie horfin qrafik obrazr ilo sesin akustik-

q.n"rt.tit obrazrntn uylunlagdrnlmotl ...b" uqaqlarrn

"o*undu. bozilarini grxmaq qerti ila, gstinlik yaratmrr' II

iinii iagirate.inin menimsediyi herflerin- rniqdarr gox.deyil'

i-j nr.iait. oxu prosesi zamant bu herflsr menimsenilmesa

Yordmp maktablarin ibtidai siilarindalotetik anlaySlann nanintanilnosi i$nin nskili

da, saslere transformasiya edir. Sarbest $akildasoslandirilmeyen herflardan ibaret s62lar gox hallardadiizgiin olunur.

2) Harf-harf oxu. Oqli geriliyi olan ugaqlardaherflerla oxunur miixtelif variantlarr qeyd olunur. Bezihallarda ugaqlar sade hecalar tcgkil eden saslari ayn-ayrrhqda, ardrcrl oxuyur (SA-hecasr-s, a- kimi oxunur vOsonra birlaqdirilmir). Bezan ise, seslar ayrrLqda deyildikdonsonra birlegdirilir (s, a - sa). Bir srra hecalarda ugaqlarharflarle oxuduqlan scizlerin manasrnt baga diigiir ve deyir.Uqaqlann bir hissesi isa, hotta, biitov ci.imlalari va metnler.iharflarle oxuyur ve semantik menastnr izah edir.

Tadqiqatlar gosterir ki, harflerla oxu, I sinifgagirdlerinin 49oh-de, II sinil gagirdlerinin isa 26 o/u-de oxugatr$mazhqlan kimi qeyd olunub.

3) Oxu zamant sdziin ses ve heca tarkibinin tehrifolunaraq seslandirilmesi. Oxu prosesi zamanr eqli geriliyiolan ugaqlarda soziin sas heca strukturunun miixtelifxarakterli gox sayda qiisurlan qeyd olunur.

Tadqiqatlara gore, I sinif gagirdleri arasrnda 38yo-nin, II sinif gagirdlari igarisinda iso, yalnrz l07o-nin oxunansrizlerda ses-heca strukturu pozulmug olur.

I va II siniflarda sozlerin ayn-ayn tehriledilmaformalarr miixtelildir.

I sinifde: 1) scizlerde seslsrin dayigdirilmesi (tocridolunmug saslorin diizgtn saslandirilmasi ila) (insan-nisan vos.); 2) saslerin yerinin deyigdirilmasi (alma-<dama, alcak-<lacak>); 3) oxunan sciziin diger bir sozla, yaxud daasemantik soz birlegmalari ile evaz olunmasr (manasr uygun(9kaf-<9erba>, $al-(sag))); 4) sriziin bir-birinin ardrna gelansamitlardsn birinin buraxrlmasr (kukla-<<kuka>, lampa-<lama>, <lapa>); 5) s<izda bir-birinin ardrnca gelansamitlarin arasrna saitin slave edilmesi (kukla <kukla>,defter - <defster> vo s.).

I t<

-

Alat Mammadova

II sinifda: 1) soztarin digar s6zlor va ya.semantik

sesbirlegmelari ile avaz olunmasr; 2) saslerin yerini d:yi;ms;

1r-iorij.a, saslarin yerini dayigmal 4) bir-birinin ardtnca

salan samitlardan birinin otiirtilmesi'elbatto ki. I sinilde sozlsrin sos-heca strukturunun

pozulmasr, tahriiedilmasi miqdan Il sinifdekindan qat-qat

ioxdur. II sinifda Qoqa samitli ve bir-birinin ardrnca galen

I^-ii .tirtr.arn busqa, diger sozlarda samitlerin buraxtlmast

;;l;;; saitlarin Lr.ui,l-ut'nu, sozda hecalartn-verinin

;;;;Ji;il,"r.-a-demak olar ki, rast galinmir' Sozlarda

;;l;iia aqramatizmlarin baq vermosinin - bir-biri ila

-tiq"Vi*4, 'rriqdu.t da deyigmig olur' .Maselon',I

sinifdo

sOzlerie seslerin, II sinifda isa, sozlarin baqqa sozlarla. evez

.aif-r.l en genig yayrlmrg qiisurdur' Bu fakt' hanst

-rn"a"tu, ox"u verdiginin lormalaqmasrnrn daha yiiksak

marhalasin<ie sozii <tapmafrn> rolunun giiclsnmesini izah

edir.I va II siniflorde oxu gatl$mazhqlarl iqarisindo s<iziin

strukturunun dayigdirilmasi, tehrifi qtisurlarrna daha tez-tez

rast gelinir.5) S6zlerin, ciimlelerin va metnin baEa diigiilmasinin

pozulmalan.'----' iu.dr-qr maktablarin ham I, ham da II siniflarinda

gagirdlai arastnda diizgiin oxu texnikast olan, hatta siiratla

L*""-ug, bacaran (hica va ya biitov s6zlerle)' lakin'

;;;;E'.r" baga diigmayen, oxudu[u soziin ve ya matnin

-"nu,in, bildiien g.kli 'go.t,"

bilmeysnlar az deyil' Bu

usaolar metni oxuduqdan sonra, ona aid suallara cavab

,l#tta, qatinlik gakii ve ya, mezmuna aid olmyayn cavab

,"iit. s"'qrupdan olan oxu gatrqmamazhqlanna' digar

qruplardan 'olan oxu gatrqmazhqlarr- herflari bilmemak

,'.brbind.., harf-harf oxumaq sebabindsn, harflari evaz

etmek, yerin dayigmek, buraxmaq, alava etmak va s'

sebablardan- aid edilmir.

Tedqiqatlar gcistorir ki, yardrmgr makteblerin Isinifinde oxu gatrgmazhqlarr olan ugaqlann l7 %-da s<iziin,ciimlanin, matnin baga diigiilmesinde gatinlikler qeyds ahnrr.II sinilde disleksiyah ugaqlann 60 7o-i oxumanr bagadiigmekdo getinlik 9akir.

Yardrmgr maktoblerin I va II sinifleri arasrnda en bci-yiik ferq -ses-harf igaralarins yiyelenmek xtisusiyyetlarinde-dir. I sinildo harflara yiyelana bilmayen ugaqlarrn sayl gox-dursa, II sinilda bu ay keskin azalaraq, sinifda l-2 ugaqtogkil edir. Bu ona gore baq verir ki, alifbanrn boyiik birhissesini manimssya bilmeyon ugaqlar, takrar olaraq I sinif-da saxlanrlrr.

Harf-herf oxuda olan ve soziin ses strukturunun qii-surlarrnrn miqdarca miiqayisasina galince onlar I ve IIsiniflarde taxminan eynidir. Ozii de sdziin (ses))strukturunun qiisurlan (disleksiyalar) I ve I[ siniflerdaxiisusile gox yayrhb. I sinilde onlar aksariyyat tagkil edir, IIsinifda ise onlann oxu qiisurlan iqerisinde sayr xeyli azdrr.Eyni zamanda, harf-herf oxu hem I, hem da II siniflerdanisbatan az yayirb.

Oldulu kimi matni baga diigmayen ugaqlarrn sayr Isiniflarde ona gore azdr ki, I siniflerde oxumafr bacaranugaqlar azhq taqkil edir. 1I sinifde ugaqlarrn goxunun, artrqtexniki cahotdan matnin baga diiqiilmesi gotinlikleri ila baglioxu qiisurlannrn sayr keskin suratda artmrg olur.

Beleliklo, aqli geriliyi olan ugaqlar igarisinde miixrelifseviyyeli oxu qiisurlanna gox tez-tez rast gelinir. bztazahiirlorino gcira aqli geriliyi olan ugaqlarda biitiin oxuqiisurlannr ddrd qrupa brilmek olar:

1. Herflarin manimsonilmesi; 2. Horf-herf oxu; 3. So-ziin sas-heca strukturlanntn nclqsanlarr; 4. Oxunanrn bagadiiqiilmesinin n<iqsanlan; 5. Gcistarilan oxu pozulmalarr he-m ayrr-ayrrhqda, ham da kompleks hahnda rast galinir.

Yarlmtq maktablarin ihtitlai iniflariadafonetik a ayqlann manimsanilnasi itinir ta$kin

l t7

-

Alat Mammadova

Yardtmgt makteb $agirdlsrinds disleksiyalarn t)za-hiirlari keyfiyyat vo kemiyyet baxtmtndan ferqlanir.

Oqli geriliyi olan ugaqlarda disleksiyalarrn a$agrdakrnovleri vardrr: optik, fonematik, mnestik, semantik

Optik disleksiyalar - qrafik oxgar herflorin manim-sanilmasi gatinliklarinde bu harflarin bir-birini evez

etmasinda tozahtir edirler. Bir olavs elementine (p-n) gore

ferqlsnen, (a, d) hamginin oxgar elementlsrden ibaret, lakinlezada miixtalif ciir yerlaqen herfler qarrgdrrthr va ovaz

olunur. Optik disleksiyalar- gdrme vasitosi ile formalarrnqabul edilmesinin ve oxqar formaltrn aylrd edilmesinin,optik feza hissiyatrnrn va optik-feza anlaytqlanntn va hem-ginin gorma tehlili va sintezinin gattqmazhqlan neticasindoomele golir.

I sinifde ilin sonuna yaxtn uqaqlarda gdrma

qnozisinin (tantnmastntn) miixtelif qiisurlan miigahide

olunur. Ogyavi qnozis, yeni, egyalann tanlnmasl va onlartntesvirlarinin tanlnmasr adi saraitde ugaqlarda qargrhqh

olmur. Lakin, manimsemani va tanrnmanl miirakkeblaqdiran

$eraitda, maselen, bir-birinin iizarine qoyulmuq bir nege

kontur tasvirlorinin tantnmasrnt uguqlar getinliklo heyatakegirirlsr. Bu tip fiqurlara <Popelreyter fiqurlarr> deyilir:

Bazi hallarda ugaqlar qakillorin he9 birini tantytb sege

bilmirlsr, bazan isa, yalnrz bir tasviri tanrya bilir, o biri tas-

viri ise, ya heg tantmtr, ya da diizgiin qabul etmirler. Be-

lelikla, tanrnmaslna aid meggolalarin mtrekkablogdirilmasi,optik gatinliklerin daxil edilmasi, optik tehlilin zarursti, iim-umi fondan tasvirlarin segilmasi uqalr boynk cotinliklerleqargrlagdrrrr.

Harflerin qnozisinin (tantnmastntn) teclqiqi zamanranaloji neticelar altnmtr.

Herflorin niimuneye gore, diizgi.in olmayan vaziyya-tine, alava xetlsr iistiina gakilmosina baxtnayaraq taptlmastgetinlik yaratmrr. Lakir.r, bir-birinin iizerinda yazrlmrq

t 10

-

herflarin taprlmasr miioyyon getinliklarla ba!trdrr. Ugaqlanngoxu d0zgiin ve tersine yerlagmig herflari ayrrd eda bilmir.Bu zaman, bazilari diizgiin olan harflari sehv olanlardanayrra bilmir, digarlari tersina yazrlmr$ harfi inamla diizgiinhorf kimi gostarir, iigiincii qrup ugaqlar ise gah diizgtn, gahda tarsina yazllmr$ harflari diizgiin hort kimi gostarir.

Optik disleksiyah ugaqlarda optikb - feza qnozis vapraksinin gatrgmazhqlan mlqahide olunur. Tanrg va sadeformal agyalann (ev, tor, agac vo s.) n0munaye va yaddagagdro tesvir edilmasi diizgiin yerine yetirilir. Daha miirekkebaqyalann tasvir edilmesinde bazi sehvlora, qeyri-daqiqlikloyol.verilir. Yaddaga gcira, tasvir zamanr daha gox sahvi yolverilir. Quragdrrmalar zamam daha boyiik gatinliklarmeydana grxrr.

Tasvir ve quragdrrma prosesleri zamanr ugaqlaragalrdakr sehvlari buraxrrlar: a) fiiquru sadalegdirirlar,elementlarin sayrnr azaldrrlar; b) niimuna ilo miiqayisedaxatlori diizgtin yerlagdirmirler. Tasvir va qurigdrrmaprosesindeki gatinliklar praksinin gatrgmazhqlan ila deyil,optik-faza anlayrglannrn formalagmasr naticesinda amalegolir.

Oqli geriliyi oltn ugaqlann b<iyiik bir qismi oxuzamanr optik gatrqmazhqlan naticesinda tanrg herfleri bela,pis quragdrrdrfirndan, herhn gatl$mayan elementinin olaveedilmasi vo ya, bir herlden digerinin alnmasr kimitapgrnqlann ohdosindan gele bilmir (mesolen <l> horfindan<b> horfinin allnmasl vo ya (m)) herh <n> herfina gevirmokkimi tapgrnqlar). Bu ciir tapgrrrqlarrn yerina yetirilmasioptik ox;ar tasvirlsr, fiqurlar arasrnda larqli cshatlarigdrmek, segmak, tshlil etmak, horfleri bir-birina qargrmiixtalif qaydada yerlegmig, miieyyen elementlardan ibaretbiitdv bir fiqur kimi tasavvtir etmeyi taleb edir.

Bunlann hamtsr onu gristorir ki, oxuda optikqatr$mazhgr olan aqli gerilikli ibtidai sinil gagirdlari tigiin

Yttnlnryt ryaktahlarit ihtidri sinilainla lbnetih aalayqlann nonimsanilmasi i$nin tarkili

(harf) - ibaret oldufiu elementlare gore tohlil gox qotin olan

-fii"f.t"U optik bilagmadir. Bu uqaqlzrrtn oxgar harflar

;;;;r";; farqii cahettari tapa bilmomasi bir daha bunu siibut

.ai.. $ugi.aft., herflerin optik tohliti formalaqma oldufiun-

ar", d."1ti oxgar harflar hiqda tesavviiL rar doqiqlegdirilmir

," aii"."ntiyu olunmur ve harfin tamaurlanmast kimi tapg-

o,qtu.rn yerine yetiritmasi getinliklsrle bafldrr- Oqli 9an9-

.u)trgr iun uqaqlarda feza tesewtlrlorinin formalaqmast

-iii"fira, olunai. Faza miinasibetlerinin miiayyanlaqdiril-

-rJi if" yanagr, onlarrn nitqde tozahiir.irnda de gatinliklar

;.yd ;il;, Maselsn: <sa!> ve <ol> allerin. duzgiin ayrrd

Jaln lto.unAu il: g6storan) u5aq' onlart heq da hamige

diizsiin adlandtrmtr. Bunu nitqi "aid etmJ))nln drqlq

olm-amasr ila izah etmak olar.-^"'--' irru tesovvlrlerinin formalaEmast miixtalif olur' Bezi

uqaqlar yalnrz ogyalann, tasevviirlerin, fiqur vo harflarin faza

mtinasibatlerinin miiayyanlsqdirilmesinda gatinlik gakir'

Digerlari isa, safir va solu diizgiin ayrrd etmekla yanaqt'

".rlturrn oz bad-anlarins g<ira neca yerlaqmasini (yanrnda'

ti'r't,tinar, saprnda, solunda. arxastnda' qar$rda) dtizgiin

miiayyan eda bilmir.Optik disleksiyah uqaqlarda ali gtirmo funksiyastntn

tadqiqi neticasinda a;afrdakrlar miisyyan edo bilmir' Optik

Oirftt'tiy"ft uagqlar<ia- ali gorma funksiyasrnrn tedqiqi

naticesinda agafrdakrlar mtieyyan edilmigdir: .

t. Siiioi,tirtae herhn terkib hisselerini tagkil edan

qrafik elementlar arasrndakt laza mtnasibatlarin in

diferensasiYa edilmsmast.2. ddrma vasitosi i1e qabul edilen qrafik tcsevviirlerin

avrr-avrl hissalarini ayrrd edilmsmesi, tamtn tahlili va ayrt-

uy., .i"..ntl.tin sintezini getinliklari q.rafiki oxqar formalar

,iutrndu ferqli cehetlarin miieyyenlsqdirilmesi oxqar. forma

ve harflor haq<1a tesevviirlerin dilerensasiya edilmasina

getirib gtxarIr.

120 :

Yqr.hnq, maktablarin ihtirltti sii/larinlalonetik a oyqlann maninsanilmasi iSiain taSkili

3. Herfler slraslnrn qebuledilmamasi ve tasvir edil-mesi geiinliklari (qrafik inversiyalar). Bu garrqmazhqlar bir-birindan dolaraq ugaqlarda hsrflarin menimsenilmasindekigetinliklera, qrafik ox$ar hsrflerin miixtelil optikelametlerine gore qangdtnlmasrna getirib gtxarrr.

Mnestik disleksiyalar - oxuda biittn herflorin manim-sanilmosi gatinlikleri, onlann diferensasiya olunmamasr vsevaz olunmasr ila xarakteriza olunur. Onlar'herf ve sasaraslnda alaqalarin yaranmast proseslarinin nitq yaddaqrnrnpozulmasr ila elaqalendirilir. Bu ciir ugaqlar 3-5 sosdan veya scizden ibarot nitq srraslnrn miieyyon ardrcrlhqla va yasozlarin srra ardrcrlhlr pozulmuqlar va ya, onlar (sasler vasdzlar) ixtisar olundufundan srrada vo ya sozdo onlann sayrazalrr. Oqli geriliyi olan gagirdlor igarisinde mnestikdisleksiyah ugaqlarrn sayr gox deyil. Lakin bu ugaqlarrn oxutexnikasrna yiyalanmesi boyiik gatinliklerle baghdrr, xiisusilade, sos-harf anlayrglanna, igarelarina yiyelonma merha-lasinde.

Fonematik disleksiya- aqli geriliy olan ugaqlar igari-sinda en gox yayrlmrg disleksiyalardrr. Bu gatrgmazldrqlarfonematik sistemin funksiyasrnrn qiisurlan ile elaqadardlr.Fonematik sistem-hor bir vahidi mana bildiron alamatlsrintoplusu ile xarakterize edilan dilin fonemlsr sistemidir.Azorbaycan dilinda bu alamatlar: qalln ve incelik; kar vacingiltilik; amelegalma yeri, xtsusiyyatleri ve burada damaqperdasinin igtirakr. Fonematik sistemde miiayyen xarakterikxiisusiyyetlar m<ivcuddur. Har bir fonem digarlorindon yabir, ya da bir nege xiisusiyyetleri ile ferqlanir. Fonemler bir-birindan bir nega xiisusiyyatleri ils ferqlenersa, onlar haqdademak olar ki, bu saslsr bir-birins banzamaya, uzaqsaslordir. Mosalen, <k> va <y> sesleri bir-birinden bir srraxassaleri ilo farqlanir: emalsgelme yeri ve vssaitasi ile, sastellarinin igtirakr ila (k-kar, y-cingiltili).

Fonemlar bir alamatle forqlanarsa, onlar yaxrn, opo-

Alat Mammadova

zision adlanrr. Maselan; <(s)) ve ((z)) sasleri yalnlz bir slamatla

(<s>-kar, (z)- cingiltilidir) farqtenirlor, diger-alamotlara gora

emalagelms yeri ve vasitesine gora, qahnhgrnl . Ya t'goster-icilera gOre bu sesler oxqardtr' Fonemlari bir-birindenivrrma bir stra alamatler oldufundan, bir nega qrup opo-

zision fonemlsr ayrrd edilir (qahn-inco, kar-cingiltili-qoqa

samitlar).lier-hansr dilin sozlsrinda miiayyen ardrcrlhqla

diiziilmiig fonemler strast seqilir. Bu ardrcrlhq . onlann se-

mantitasr, monasl ilo elaqadardrr' Fonemin sozda dsyigmesi

(<ba1>-<nal>>, <bio, <pir>) ve ya fonemlerin ardrcrlh[tntn

dayigmasi (<mana>-<namo>>) s<iziin.-monastnr deyigir'

Bununla elaqodar Orlova D.i. fonematik sistemin a$aEldakl

funksiyalannr aYrrmastdtr:.1) manaiyrrdedici funksiya, ysni, miiayyon. fonemlsr

toplusunun sciziin menast ile ba!hh!r; 2) fonemlarin .eqitme-

trl"ffii, dif"..ntasiyasr. Biz s<izlari ona gdre ayrrd edirik ki'

sdzUn terkibino daxil olan har bir lonemi diferensasiya

edirik. Menalarl bir-birindan larqlanan ($orD vo (qar))

scizlarinin biz ona gore ayrrd edirik ki, bu sozlordeki

(avvatinde) ($)) vo (q) saslarini ayrnr; 3) fonematik tohlil,

vani, soziin onu togkil edan fonemlora boliinm:siUEaqlarda gifahi nitqin formalagmasr

- prosesinde

semantikaya istinad edarek, atrafdaktlann tehlili- va derk

edilmasi nitq lunksiyasrnrn inkigahnr asas gertlerindan.birini

tegkil edir. Buna goro da danrqan uqaqlarda mena aylrd etme

fuksiyasr pozulmuq olmur. Mana ayrrdedici funksiyantn

pozuimalair afaziyalat zamant miigahide olunur'- Fonem-

iarin eqitma-taleffiiz diferensasiyast va fonematik tahlil funk-

siyalari isa, aqli gatrqmazhfr olan ^uqaqlarda

oldu[u kimi'

normal ugaqlaida da gox tez inkigafindan qalmrq olur't qrup- fonematik hissiyatrn, qavramamn (fonem-

larin ayrrd edilmasinin) inkigaf etmemasi ile bafh.ox^u gattq-

mazlaqlrrrdrr. Bu gattqmazhqlar oziinii eqitma talaffiizetma

122

-

Yanhnq maktablain ibli.lai sinilari L,lonelik anlaySlann manimsanilnasi iSinin taskili

tasovviirlerinin deqiq olmadrgt sesleri bildiran harflennmonimsenilmosinin getinliyinde hamEinin, akustik veartikulyator oxSar seslerin evez olunmaslnda biruza verir (b-p, d-t, s-$, va s.).

Ayrr-ayrt fonemlerin oldugu kimi, fonemlerin strast-nrn va s6zlerin ds qebul edilmasi, taprlmast va miiqayisolilonematik hissiyyatla mteyyenlagdirilir. Fonematikhissiyyatrn formala;mrg oldufu halda, sozlar oz manasrnagcire ve seslarin sas-telaffiiziin obrazlartna goro dilerensasiyaedilir. S<iztin taprlmasr-onun biitovliikda akustik-artikulyator olamatlarindan asrhdrr. Oqli geriliyi olanu$aqlann fonematik hissiyyatrnrn xiisusiyyatlorini ve

xarakterini miiayyan etmak iigiin, fonematik hissiyyatrnnormada inkigafinrn qanunauygunluqlarl vo ardrcrlhgrbarede tessvvirro malik olmaq lazrmdtr.

Fonematik hissiyyat antogenezde oz inkigafrnrnmiieyyen merhalolarindan kegir. Levina R.E. lonematikinkigahnrn aqalrdakr marhelolerini ayrrd edib gostorir: l.Birinci morhelada- nitq seslerinin dilerensasiyasrnrn tammiimki.insiizdii. Bu zaman uqaq nitqi baga dtigmiir. Bumarhale-fonematik inkiqafa qedarki dovr kimimiieyyenlogdirilir. 2. ikinci merhalada- akustik yaxrnfonemlar diferensasiya olunmadrgr halda, akustik uzaqlonemlerin farqlandirilmesi miimkiin olur. Ugaq sesleriboyi.iklerdan ferqli egidir. Tehrif olunmu$ $okildo (u$aq

nitqi)) de, yaqin ki, u$agrn gifahi nitqi diizgiin qabuletmamesinin ssbabidir. Diizgiin vo qiisurlu taloffiizlarqlandirilmiq. 3. Ugiincii merhalada- ugaq sesleri, onlarrnmana ayrrdedici alametlorine uylun olaraq egitmsyebaglayrr. Lakin tahril olunmug, diizgiin olmayan tsleffiiz daagya ile uyfunlagdrrrlrr. Bu merheleda Levina R.E. iki tipdsdil fonunun baraber movcudlulunu qeyd edir: kegmig-qiisurlu va yeni formalagan diizgiin taleffiiz. 4. Dordtinciimerhalada- ugalrn nitqi qebul etmasinde yeni obrazlar

123

-

Alat Mammadova

iisti.inliik tagkil edir. Ekspressiv nitq, demak olar ki,normaya uyfiundur, lakin, fonematik dilerensasiya hela ki,formalagmayrb, sakit deyil. Bu da tanrg olmayan sozl:rinqebulu zamanr oziinii gostorir. 5. Beginci merhslede- fone-

matik inkiqaf prosesinin tamamlanmast baqa yetir. Bu za-

man uga[rn, ham nitqi qabul etmasi, hom da ekspressiv

nitqi artrq diizgtn inkigaf etmekdir. Uqalrn bu pillaye

kegmesinin baghca slameti olaraq, diizgiin ve sahv talefftzii,artrq ayrrd eda bilmasini gostarmok olar.

Tedqiqatlar gostarir ki, saslarin ayrrd edilmasinin

fonematik qabul etmenin inkiqafr mtieyyen ardrcrlhqla

hayata kegir. Ovvalca saitlorin, sonra isa samitlarin ayrrd

edilmesi formastdtr. Bu, sait seslarin samitlero nisbeten(daha <sonor> olmasr) sesla telaflirz olunmasr va daha asan

talaffiz olunmasr ila izah olunur.Samitlarin sozlordo olub-olmamasrnm aytrd edilmssi,

samitlerin bir-biri ila miiqayisesinden avvol baglantr. Sonor

samitlor uqaq terafinden nitqde digar samitlorden daha

evval segilir. Bu, yaqin ki, sonor samitlarin, oz akustikxarakteristikasrna gora saitlara daha yaxrn olmasr ile izah

edilir. Kiiylii samitlar igorisindo, uqaq terefindan artrqartikulyasiya olunan, yani, artrq uqafrn nitqinde olan kiiyliisamitlor segilmeya baglayrr. Bu marhaleye qader, ugagrn

fonematik qabuletmanin inkigafrnda apartcl rolu-egitmaoynadr[r halda, indi diizgiin artikulyasiya tesir gostarmoyo

baqlayrr. Belelikla, nitq inkigafi prosesinde nitq- egitme vo

nitqi-herekei analizatorlar bir-biri ile 90x srx borabar

fealiyyetda olur. Nitqi-haraki analizatorun leng inkigafinitqi-egitme analizatorunun oz funksiyaslnr yerina

yetirmesine menfi tasir gcisterir, inkigafinr tormozlaytr.Belolikle, uqaq qaltn-inca samitlari, ozii da, evvel

artikulyasiya olunan, yeni nitqds olan, sonra isa, nitqdeolmayan, yeni daxil olan samitleri ayrrd etmeya baglayrr.

Qahn va ince samitlerin belo erksn diferensasiyasrnr, bizim

\24 :

Yardtn4t maktahlar ihtilai sini/arhlaJoaetik onlq)qlarut m imtanilnasi iSiain taSkili

dilimizde onlann semantik-vacib rol oynamasr ila izahetmak olar. Sonrakr merheledo u$aq-evval sonor, sonra isakiiylii sos qruplarr igorisinds diferensasiyanr menimseyir.Sonor samitlar qrupu igarisinda ayrrd etma a$agldaklardlcllllqla hayata kegirilir: nozal-sonorlar (m,n); dahasonra isa, sonorlar (l,r) bu da onunla izah olunur ki, nozal-sonorlar daha sada artikulyasiyaya malikdirler va buradanitqi-heraki analizator, saslerin artikulyator imkanlarrnlntasiri boyiik rol oynayrr. Bir qedarden sonra ugaqlarda evvolnozal (m,n), sonra iso digsr samit qruplannrn (l,r) igsrisindedilerensasiya prosesi ba$lanrr. Bu seslorin gec diferensasiyaslonunla izah olunur ki, onlann ayrrd edilmosi (l-2 yag)formalaganda (l,r), hsle teleffirz olunmurlar. Bu onunla izaholunur ki, <<l>> vo <r>- samitleri, hetta sonor samit qrupu iga-risinda, en sonor sesleridir. Belolikle, nitq analizatorlan-nrn bir-birini tamamlayan barabar fealiyyatinde baghca ro-lu nitq-egitma analizatoru oynaylr.

Fonematik qavramanln o biri morhelasinda ama-legelma vasitasina goro ferqlenan seslar ayrrd edilir, bunlar:partlayr$h va frikativ soslardir. PartlayrgL seslar frikativsaslardan daha avval ayrrd edilir vo artikulyasiya olunur. Buonlann artikulyasiya xiisusiyyeti ile izah edilir. Hemin sesle-rin artikulyasiya prosesinda qapanmanln olmasr kinestetikhissiyyatr giiclondirmig olur. Bir qader sonra fonematikqavramanrn inkigafr prosesinde dil seslsri qrupu igarisindaon ve arxa-dil seslorinin ayrrd edilmesi emala galir. Agrzboglugunda dilin vaziyyotininkinestetik hissiyyatl deqiqolmadrlrndan, bu samit ssslerin diferensasiyasr getinlagir.

Kar ve cingiltili samitlerin diferensasiyasr ugaqtorafindon xeyli gec menimsanilir. Bu onunla izah edilir ki,kar va cingiltili samit seslar hem akustik, hom deartikulyator cehetdsn gox yaxrndrrlar. Kar va cingiltilisaslorin diferensasiyaslnrn menimsenilmosi, onlarrn akustiklarqlandirilmasindan baglanrr. Egitmaya grire forqlendirme

125 :

Alat Mammadow

esasrnda, akustik diferensasiyaslnln takrnillsqdirilmasina ko-

m3k eden talaffiiziin diferensasiyasr ba9 vertr' Eu zaman''iiri".l - i"flq"f edan akustik diierensasiya' sonra.inki$af

.aln -.tit.,

dilerensasiyasr (a rtik ulyasiyasr tanrE olan kar

"r"'.r"'triirrr samitlerini keyfiyyatco la.rqlanirlar' Burada

nl-o-ffi ;i o;git.r rt.titqi horaki analizatorlarrn berabar

funksiyas, r,'bir-bitind,' asrh[r boyiik^rol oynaytr'

Fonematik quu.urnun'n inkigahnrn o biri .marhale-,ina"-rrqJi,r, "" itsli,l, t"l"ti' diferensasiyasr menimsanilir'

ii, *rrJ., ,irg,n nitqinde gox gcc yaranrr v: demak la^ztmdrr

;i ;;i;; il*'vu*'n' arrikulvaiivat saslardir' Ham .frerltrt''h"*;; f,irltrli seslar, ozlarinin artikulyasiyasrna gora gox

vaxtndtr. Masalan, ((sD ve (l)) seslari yaranma vaslteslna v''urr"r,-u verina g6r: (dilonii s:slari)' damaq perdaslnln

ili;;i;; ' *oi, tiu.uo boqlufunun ietirakr. voxdur)' bu

;;;;lt" i. [uia'r. Bu saslar valnrz dilin on hissasinin (dil

,.r-r'"ii t . trtetlerinin ince diferensasi ya sr ila lerqlsn irler'--""-^.iSrr-

sasinin teleffiizii zamant dilin ucu agalr kasici

dislarin diluclartna;'''"'-',O-'rrtinin talalltiziinda isa, dilin ucu yuxan diglarin

diluclanla dofru qalxmrq olur' Normada fonematik

il;;L;t;;t ;."oreri,' teleffi' diferensasivasr prosesi kim i'

maktabaqador Yaqda qurtartr'"^"..* eqiig"iitiyi otan birinci sinif gagirdlerinda lor'rematik

ourru-u,l,n" vaziyyetini nszerden keqirek Yardrmql

ilJ;l.;il ibtidai'sinil sagirdlarinda tadqiqatlar gostorir

Itlltrn" sinfin fonematik inkigah ozijniin illc formalaqma

..rtot"trrini keqir. Fonematik qavramantn gatrqmazhlr

-m*rvvriirir bux,mtndun, disleksiyah yardrmg-r maktab

r*"Jf*i"iif.i qrupa bolmak olar: birinci qrupa-fonematik

;;?;;r;t kobud iuratds pozulmuS uqaq-lar:.ikinci qrupa-

Itnematik qatrqmazlr!r zaif pozulmuq u$aqlar daxllolr'Birinci

'q.updun oian eqli geriliyi . olan uqaqlar

fonematik inkiqafin gox aqalr soviyyasinda dayanrblar'

126 :

Uqaqlar sgya ila, hem uygun olan scizlori, ham da sss-hecastruktu.una g<ire oxgar olan (semantik) sss birlasmasiniuygunlagdrrrrlar. Qetinliklarin derocasi taklif olunan srtziarin vesemantik birlegmelari miixtelifdirse, onda ugaqlar onlan uygunolan-gekil va ya ogyalarla daha asan diferensasiya ve dtzgiintslefftz edir (<yine> yox, <iyne> deyilir). yainz bir soslefarqler,sn sdz vo semantik birlagmalarin miiqayisasi vadiferensasiya edilmasi isa, daha gox soy tolab edi r lsaz_qaz, s6z_g62).

. Fonematik qavramasr inkigaf etmomig I qrupdanolan ugaqlar ham akustik oxqar, ham da oxqar olmayan hecasrralarrnrn tekrarlzrnmasr tapqrrrqlannr yerine yeiirmakdagetinlik gekirler (ta-ma-na; sa-ga-za). Soz vo heca srralannrndilerensasiyasr zamant, onlar har geyden avval s<iziin irmumisas-heca strukturuna istinad edirlar. Fonematik qavramanrnasash gatrgmazhqlarr miiqahide olunan ugaqlirda gifahinitqin sistemli qtisurlan ciziinii polimorf xaiakterli' nitqqiisurlan, saslerin avaz edilmasi, sciziin sas strukturunundayigdirilmesi, aqrammatizmler, sozlarin sehv geklindebiruza verir.

_ I qrupdan fonematik qavranmasl inkigafdan qalanuhgaqlarda, bu gatinliklar, arirq horflarin manimsonil'mesizamam ize qrxrr. Harflorin riyrenilmesi mexaniki xarakterdagryrr. Olifbanrn oyranilmesi dcivriiniin sonuna yaxln azmiqdarda esasen sait saslari bildiran harflar manimssnilir.Saslarin hecalarda birlagmasi ve sozlerin oxunmasl miimktinolmur.

II qrupdan olan ugaqlarda lonematik gatrqmazhqlarnisbaten az nezara garprr ve adi, normal inkigai tamambela, gec farqlandirilan vo diferensasiya olunan saslsrin-frsrltrva frgrltrh seslarin: s-$, z-y, g-c, s-z diferensasiya proseslarinintamamlanmasrnad oziini.i biiruze verii. Akustik veartikulyasiya cahatdan yaxrn saslorin dilerensasiyasr halomcihkemlanmeyib, oxgar sasler haqqrnda fonematik tasev-

ht ltn q maktabhrin ihtittti sinillainh lonetik anlayrslonn nonimsanilmasi binin tarkili

111

-

viirtar daqiq deyil. Onlar fonetika' uzaq sos.larden ibaret he-

;';;;.il;,=" ;nzgiin takrarlava bildivi halda 1ma-ta-qa)

;ffiiil.-;;;;; ,;;[r;* ibarat heca stralartnt tokrarlavar-

ffi,;il;il "u.z oll,nmu" ve yerlaqdirilmasi (d-t' t-s'g-s

ve s.; miigahids olunur' , c^-^-r"" " '"illi -;atrgmazhgr olan uqaqlarda - fonemlerin

diferensa-iiya getintiyi miixtalif xarakterli olur' Bazi hallarda

;;i,-";, irt"ittirtin qiisurlu diferenszrsiyasr qeyd olunur'

;:t:i.t,",s,, 't.ti

i'iLfftiziinda <s> sasi ila qanqdr.ltr'

Ififfi:, bir seslarla olan sozlar diizgiin ayrrd edilmir' heca

,;;;;;," ses strukturu pozulmuq olur' Digsr halda ise'

,;h;;^';ti;t dilerensasiyasr pozulur..vo Ya' .sas-talafftu;;;;rlrJ, bu saslar haqqrnda lonematik tasavvurlrr qeyrr-

;;;iili; ul..' it'p'i"iv nitqd: v'l'l- i:::il^':ll', *"

oir.inrus qeyd olunmayrr' Lakin' yaxrn saslarin daxil oldu-

il'tt ";r''il.u

.,rula"n'n takrair zamant fonetik .oxqar

seslorinevazolunmastvayerdayigmelarim.iigahideolunur.i "r"iit ,.orr,irlorin bu qevri-daqiqlivi 9zunii Ya1lda.l-I?-zotunrnulu.Ou btiruze verir' Oqli geriliyi .olan .

iaglrdler uQun

;;;;ii, s-s, s-2. $-j. $-z' q-c' dilerensasivasrdtr' Tez-tez rast

galan dilerensasiya sahvleri bunlardrr: q-c' J-$'J-z'

Oxu prosestntn muvaffeqiyyctli lormalaqmas'valntz

n, ,"rfr-o*i, n, da artikulyat-oi -xassalorine

g6re digsrlari

il ;;;;"yrn taaqiq sai obrazr) olduqda miimkiindiir'

irr';;;A;i;;k.;'ve va ta-laffiiz zamant qartqdrrthrsa'.onun

irrn.' "vgrrr"gdrrilmasr g;tinloqir'

^Bu'uT1:-,,,-httfin;;;i;r.;ii;r.i tempi zailiavir' herflarin saslandirilmesi

fi;fi;;i;;r. Evni bir ha'i bi' devil' iki' hatta'.bir neeo

"rl,.J,.,run saslr uygunlagdrnlrr' Oxuya yiyelanmo

l.^"'..i.a, oxsar saslari bildiron h:rflarin manlmsonllmasl ve

i;".hfi;il;rinda satinlikler miieahido olunur (d-t' 9-e' s-9

i'i:;';tu.ilir-l"i"i avez etmisi va oxu zamant soslarin

,"r;iil.];i-Ui verir' Belelikla' aqli gerilivi.olan ueaqla,n

i#;;'rlil;fi mazhqlann aqagrdakr tazahtirlari vardrr:

MammadoYs

Yar ngr ttt tkrahlarh ibtiiai siniJlarinla loncaik onluyrslann nanimtanilmasi i5inin taSkili

l) ses strukturuna gdre ox$ar olan lonetik stralartn:sozlerin, semantik bir-laqmalarin heca slralarlnlnlerqlandiritmasi v. tamamlanmasrnda qeyri-daqiqlik;

2) saslarin, xiisusila de inca akustik ve ya artikulya-siya xasselorine gdre forqlanan saslsrin diferensasiyaprosesinin baga gatmamast, tamamlanmamast.

ikinci qrup fonematik disleksiyalar-fonematik tahlilfunksiyasrnrn Eatt$mazhgl ile sociyyelenan oxu qiisurlandtr.Fonematik tohlil daha miirakkeb funksiya oldu[undan,ugaqlarda nitq inkigafinrn daha gec marhslalarindaformalagrr. Fonematik tahlil prosesinde soz-lonemlarinfarqlendirilmesi va qavranmasl osaslnda nainki tantntr,segilir, hatta, <iz tarkib elementlarina. seslera boliiniir.Belelikla, fonematik tshlil miirokkab analitik funksiyadtr va

ona aqli faaliyyat prosesi kimi baxtltr. Fonematik tehlilinfunksiyasr tekco miirekkeb olmaylb, hem ds gox planhdrr.O, ham sado, ham ds miirekkab sozlarin sas strukturununtahlil formasrnr 6ziinde csmlegdirir.

Fonemlarin tahlili a9alrdakr kimi apanla biler:1) sciziin-lonunda sesin segilmasi, yani soziin trrki-

binda tayin olunmast sosin olub-olmamasrnt miiayysnleg-dirmak, masolan: <g> sesinin olub-olmamastnl gostarilen

scizlsrde tayin etmek: saz, qaz, soz ve s.; 2) birinci vo sonun-cu seslarin s6zda gdstorilmasi, seqilmesi; 3) sozde sasin

yerinin va saslerin ardtcrlltlrnrn miiayyanlogdirilmesi.Ontogenez prosesinde fonematik tehlilin inkigah

tadrican hayata kegirilir. Fonematik tahlilin sada formalan(sesin soz fonunda segilmesi, birinci ve sonuncu sesin sozda

qeyd olunmasr) gilahi nitqin inkigafr prosesinda, mektsbeqo-dor d<ivrde sponton olaraq yarantr. Miirekkeb formalart isa

(sozlarcla saslarin miqdart va ardtctllt!rnrn miieyyenlegdiril-mesi), yalnrz savad talim zarnan1 xiisusi talim prosesinde

formalagrr.

Fonematik disleksiyah eqli gatrgmazh[r olan uqaqlar-

da fonematik tahlillerin biitirn formalannda getinliklor qeyd

olunur. Normal va anomal ugaqlartn dil inkigafinln osas

qanunauy[unluqlarr demak olar ki, oxqardtr' -^

Uiagrn niiqi yaqhlann nitqinin tesiri altrnda formala-

srr va havat]nrn ilk giinlarindan baqlayaraq nitq praktikastn-

iun. noi-al nitq mtihitindan, tslimdan va tarbiyadan asrh

olur.Nitq anadangelma olmur. O uqalrn iimumi inkiga-

finrn g<isteiicisi olaraq fiziki ve aqli inkigafla paralel ontoge-

nez piosesinde inkigaf edir' UEalrn ana dilini monimsamasi,

biitiin ugaqlar igiin xarakterik olan bir srra alamatlari ilo,

gox dtqiq qanunauyfunluqlarla inkigaf. edir' . Nitqpatologiyasrnr miiayyen etmak iigiin ugaqlarrn nitqinin

ardrcrttiqla inkigaf yoilarrnt, bu prosesin qanunauygunluqla-

irnwa geraitini bitmak lazrmdrr. Bundan baqqa prosesdb bu

va ya digar ayintileri vaxtlnda aEkar etmak iigiin u-qa[rn nitq

inkigafin-rn irar bir merhelesini va har bir keyfiyyatli

slgrayrglnr daqiq tesswiire gatirmek laztmdtr'' ' 'Ugafrn nitq inkigafinrn qanunauylunluqlannr bilmak

hem da oni gdre laztmdrr ki, nitq pozuntulanna dtzgiindiaqnoz vermek miimktn olsun ve sonda, ontogenez

prosesinde ugaqlarrn nitqinin inkigaf qanunlarlnr bilmak

ona gtire lazrmdtr ki, nitq patologiyastnt aradan qaldrrmaq

iigiirikorreksion-terbiyovi i9 diizgiin teqkil edilsin' Masalsn,

aialik ugaqlarla (nitqi inki$af etmayen ugaqlarla) i9[eyarkan

bilmek lairmdrr ki, biitiin uqaqlarda evvalce qavrama

inkigaf edir, sonra isa aktiv nitq menimsenilir-- Bels halda

darhal aktiv nitqi inkigaf etdirmek igi istsnilon neticani

veflnez.Tadqiqatgrlar uqaqlarrn nitqinin teqakkiil marha-

lalerini miixielif ciir adlandrrrrlar va her marhelade miixtolilya; heddi gosterirler. Mesolen, Lalayeva R I' uga[rn nitq

130

-

inkiqafrnr iki merheleyo ayrrtr: hazrrhq merhalasi_ 2 yaqaqeder va nitqin sorbast tortibatl marhalasi .

Lerner i.A. ugaqlann nitqinin teqekkiiliinii drirdmerhelaye ayrrrr: Birinci hazrrhq marhelasi-bir yaga qadar.Ikinci kigik maktebaqedar marhala-dilin ilk manimienilmasimerhclesi-iig yaga qedar. Ugiincii maktabeqadar msrhela_yeddi yaga qedar. D<irdiincii merhela-mokte6 dOvrii (7_17yag). Bu marhelelari ayn-aynhqda xarakterize edek:

Birinci merhele-hazrrhq merhelasi (ugaq anadan oldu_!u andan bir yagrna qadar). Bu dcivrdo ugaqdi nitqi manim_semeye hazrrhq gedir. Ugaq anadan oldulu andan onda sasreaksiyalan yarantr: gl&rtl, aglamaq. Bunlar insanrn nitqsoslerine gox uzaq olsa da artikulyasiya aparattnrn iiggdbesinda (tenefl'iiz, ses ve artikulyasiya gObolari) gox ince veciirbeciir herakatlarin inkigafrna krimeklik edir.

.Iki haftaden sonra ugaqda danrgantn sesina reaksiyahiss edilir: ona mtiraciet etdikda aflamalr dayanrr, qulaqasr.

. Bir. ayh[rnda artrq onu layla (be9ik mahnrlari) ile

sakitlagdirmak olur. Daha sonra o, dantgana taraf bagmrgevirir ve o gdzleri ila onu izleyir (baxrr). eox kegmedenkcirpa intonasiyaya reaksiya verir: nazlandrqda_canlanrr,acrqlandrqca-a!layrr.

_ Taxminan 2 ayhlrnda uEultu, 3 ayhlrndan va!-vu!(uqaq damp[r) baglayrr. Va!-vu! qeyri-miiayyan artikJyasi_yah sas birlegmalaridir.

5 ayt[rndan ugaq ssslari eqidir, atrafdakrlarrn dodaq-lannrn artikulyasiya herakatlarini gririir va yamsrlamagacahd edir. Hor-hansr bir harekatin goxsayl toi<rarr herskitvardiginin mcihkemlonmesi ile naticalenir.

_ -- 6 ayhlrndan ugaq yamsrlama yoluyla bozi hecalarrteleffiiz edir (ma-ma-ma, ba-ba-ba, pa-pa-pi ve s.).

Bundan sonra u$aq yamsrlama yoluyla saslenennitqin biitiin elementlerini tedricen manimseyii: lonemlerle

Yy@!!p!?!larin ibtidai sinilarirulafonaik a ayqtann naninsanilmasi iinh ta$*iti

131 :

vanasl sesin tonunu, tempini, ritmini' melodiyasrnt'

intonasiyanr da manimsayir'.- . .. r-j-r-^.^^r."^'-.'- rt0.p, ikinci yarrm ilda miiayyen ses birlaqmelertnt

oavravrr va onlart a$ya vo ya hadisalarla elaqalsndirir (bab'

ffi,';i. ;, ;.t irlii" bu zaman o' hal: da birtiin tesir

tl-otetcstarine reaksiya verir: gsraito' intonasiyaya ve soz?'

giittin bunlat mtivoqqati elaqanin yaranmaslna komeK eolr

(sozlari yadda saxlamala va onlara reakstya vermeye''**'"'i'-9-;i,Ernda

ulaq yaqhlarrn ardrnca daha gox ses

birlasmalarini takrarlamala baglaytr'

l0-ll aylrlrnda danrgantn $eraltlndan , .va

informasiyasrndan ui'l' ol-ayaraq uqaqda^sozlare reakstya

;;;;t.. Bu dovrda u5a!rn nitqinin formalaqmasrnda

#;t,i; *IJrri- rt r-ivyati- va rdtr ( rtraldakrla rr n.. diizgiin

;;;i:]"$hh;.yamsrlama vs s ) bir yagrn sonunda ilk sozlar

varanmaga ba9[aYtr'''' -""il";J ;;it rtrvr- kigik mektabcqadsr dovr ( I -vaqdan

1-vasa oadar).' "'- i,;;;;" ilk soziin varanmastvla ,1i1911 ha,ztrltc

marhelasitamamlantrvaaktivnitqintagakkiilii.merhelasi;;.1;;;;: riu uo*t uqaqda strafdakrlann artikulvasivasrna

-ulri"arqqr, v.iunit" o' danrgant qoxlu sayda' hev:sla

irt*trrr,t' '". 6zir sozlar talafliiz edir' Bu zaman korpa

,r.f..'q'ui,*tr,t. yerlarini dayiSdirir' tahrif edir' 6tiirilr'"""'"-- ii[ iorrri-rquqdu iimumileqdirilmiE-mena xarakteri

dasrvtr. O. bir sozle ve ya ses birlagrresi ila hem. egyanr' ham

irt],rr"r. rrittrriini uitaitit Miselan' ata sozii miixtelif

Irf"" Iifait, tiler-ata galdi, ata getdi' ata yoxdur' ata gal;

;;;;;;cav ver, eav istidir, bu gavdrr-menalannr bildira

;;irt";; .:-il, t'utao to'p'ni ancaq vaEhlarla iinsiyvat

Ir.li,ini, uutu dtgmok olar' Belo nitq situativ adlanrr' Uqaq

liirrii"-"r,ti :.;iir. mimiLavtu miieavat edir' Yaq. varrmda

ii;;;$ffi;.,omumilaqdirme xarakteri qazanrr' Yaqllartn

loai, lruftuun, anlamaq, melumatlan manimsamek va yeni

132

--

Ya tng nnktablarin ihtilai sitilariulaftrctik odaytslann manimsanilmai binin taqkili

sdz ehtiyatlnl artllmaq imkanr yaranrr.2-3 ya1 arasr u$afrn liilat ehtiyatr ahemiyyatli

derecada artlr. Qeyd etmak lazrmdrr ki, ayrt-ayrltedqiqatgrlar uqaqlarrn liigst ehtiyattnrn artmastnl miixtelifmiqdarda gdstarirler.

Kigik moktabaqader yag dcivriinde ugaqlann srizehtiyatrnrn artmasr haqqrnda gox geniq yayrlmrg melumatlmisal gcistersk: t yag 6 ay-10-15 soz, 2 yaq sonu-300 s6z, 3ya$da-1000 s<iza qedar (il erzinda 700 scize qadar). 3 yagrnbaglanlrcrndan ugaqda nitqin qrammatik quruluguformalagmafa baglayrr.

Ovvalca ugaq oz arzu va xahigini bir scizla ifada edir.Sonra, alaqasiz primitiv ciimlalerlo (Ana gay ista-Ana, gayisteyirem; Ana Sadiqi top at!- Ana, Sadiqa topu at! ve s)ilada edir. Daha sonra tsdricon ciimlede s<izlor arasrndauzlagma ve elaqe elementleri yaranmala baglayrr. 2 yaSd.augaqlar praktik olaraq ismin tak va cem hahndan, felinzamanrndan ve qexsindan, hal gekilgilarinden istifade etmakvardigini msnimsayirlar. Bu dovrda yaghlann nitqini baqadiigma teleffiiz imkanlanndan gox iistiin olur.

Ugiincii morhelo-maktabsqedar dovr (3 yagdan-7yaqa qodar). Mektebaqeder marhalede akser ugaqlardayanhg ses talafliizti milgahide olunur. Frsrltth, fiqrltrh, <ir> ve(l) saslarinin, defektli, talalfiiztnii gristarmak olar. 3yagdan-7 yaqa qedsrki dovrds uqaqda gexsi talelftziineeqitme nezareti, bazi miimkiin hellarda ona diizaliq etmekbacarrfr, daha gox inkigaf edir. Bagqa sozle desek,fonematik qavrama formalagrr.

Bu dovrda liilat ehtiyatrnrn suretle artmasr davamedir. Uqalrn aktrv liigeti 4-6 yaqda 3000- 4000 soza gatrr.Scjzlerin manasr daha gox deqiqlegir va zenginlogir. p.A.Qruqnikovun fikrinca, 3 yaga qeder ugaqlarda osasqrammatik kateqoriyalar formalagtr. 4 yagda ugaqlarnitqlerinda sada va miirakkab ciimlolarden istifads edirter. 5

Alat Mammadova

ya$dan u$aqlar sorbest tabeli ve tabesiz mi.irakkab ciimlequruluglarrndan istilado edirlar.

Bu yagdan baglayaraq ugaqlann fikir s<iylemelori qtsa

hekayeni xatrrladrr. S<ihbet zamant onlartn suallaracavablan goxlu miqdarda ciimlalerle gentqlenir.

5 yagda alave suallar olmadan ugaqlar 40-50ciimladan ibarat hekayelsr vo nafrllar tartib edir. Bu nitqingatin ncivlorinden biri olan monoloji nitqin miiveffoqiyatlemanimsenilmosini gosterir.

Bu dcivrda fonematik qavrama gox tekmillegir: ugaq

avvalce sait vo samit seslori, sonra kar va cingiltili, daha son-

ra sonor, frsrltrh ve frsrltrh sesleri diferensiallaqdrrmalabaglayrr. Normal ugaq 4 yagrnda biitiin sesleri diferensial-lagdrnr va onun fonematik qavramast formalagmtg olur.Nitq saslerinin diizgiin teloffiiziini.in lormalagmasr da budovra qeder tamamlantr ve u$aq tamamilo tamiz danrgrr.

Mektabaqedar yag dovrtnde konkret nitq tedricanformalagrr. O, svvslca ugaq na[rl ve hekaye s<iylemekle, son-

ra isa gexsi tecriibeden her-hanst bir hadisani, teossiiratlnltasvir etmokla yaranlr.

D<irdiincii morhale-mekteb dcivrit (7 yagdan-17 yaga

qeder). Owalki msrhelalerle miiqayisade bu merhaladaugafrn nitq inkiqafrnrn asas xtisusiyyeti gtiurlu qavramaylabafhdrr. Ugaq sos analizini darinden <iyranir, s<iylamaniqurma[rn qrammatik qaydalannr manimseyir. Bu zamanapancl rol, nitqin yeni ntiviine, yazrh nitqe maxsus olur.Belelikla, mektebli yaq drivriinda ugalrn nitqinda (seslerin

qavranmasl va larqlandirilmesinden tutmug biitiin dilvasitelorinden giiurlu istifada etmeye qsdar) n-reqsady<inlii

qakilde yenidanqurma ba9 verir.Tebiidir ki, gostarilan marhelalar deqiq va son hadd

ola bilmaz. Onlardan har biri novbati marhaleye gox rahatkegir.

Ugaqlarrn nitq inkigafi prosesinin vaxttnda ve

1'tn _lJt

-

dlizgii_n kegmasi iigiin mi.ieyyen gertler Iazrmdrr. Bunlaragagdakrlardrr: l) psixi ve somarik inkiqafr, 2) oqliqabiliyy-eti, 3) egitma ve gcirmasi, 4) laztmrrrcap.i*i utiirtiyi,5) nitq iinsiyyatine talabatr, 6) nitq miihiti normal olmahdrr.. Ugalrn normal (vaxtrnda vs diizgiin) nitq inkiqafihemiga ona yeni anlayrglarr menimsemakl biliyini've atrafalem haqqrnda tosovviiriini.i geniglendirmek imkanr verir.

Belalikla, nitq va onun inkigafi tefakktiriin inkigafi ile!-o1 ,?l* ?luqrardir. Oqli q[isurlu uqaqlarta loqopedik iginre$xllt xusust yana$ma telab edir. Oqli qiisurlu uqaqlaitntalim vo tarblyes.i igi asason, xiisusi tipli uqaq balgalairnda vayardrmgr mekteblarde apanlrr.

Xiisusi tipli ugaq baxgastnda qruplar ya$ saviyvasinauylun komplekslagdirilir: kigik qrup i-+'aen C_S yuga ioao.;orta qrup_ 4-5_dan 5-6-yaqa qodar; boyiik qrup'5_6 yag;maktebe .hazrrlq qrupu 6-7 yag. intellektin 'porul_uuderacasindon asrl olmayaraq qruplarda ugaqlann iuy, iO_fZnaler olur.

. Mektabeqader yaglr oqli qiisurlu ugaqlann ekseriy_yatinda keskin nitq pozuntusu oldulu iigiin korreksivaedicitalim sisteminde loqopedik ig nazarde tuiulmugdur. fler Uiryaq qrupunda heltede 2 dafs,'cadvel esasrnda nitq inkigafitizro lrontal maggalelar kegirilir: l-3 illik q.upla.da q.rpyanmqruplara bciliiniir; 4-ilJik qrupda lionial maggalebiitov qrupla kegirilir. Farai toqlpedik maqlala t ri ti.ugaqla heftede 3 dafa te$kil edilir.

Korreksiya edici talimin mazmununa agaftdakrlardaxildir: - nitq_-ssslarinin qoyulugu vo avtomatlaqj,i,t.ur,; -nitqin va renalfiistin revanhfr; - liilar ehtiyarr.i, a"qiqfrs_dirilmesi va gen iElandirilmasi: - qrimmatit tonstrui<-iiya_lann praktik igledilm5si; - rabitali nitqi fo.matasarrmao.

Nitq inkigafr iizorinde iq xiisusi maktabaledormtiessisalarin pedaqoji kollekrivi rarafinden gtindelik i9prosesinda apanhr.

Y=!"rC, "-kruh!rr,,

ih,lri trrrlt"rirdrl.mtik anlayqlaru nanimsanilnasi irinin ta$kiL

135:

Alat Mammadot'a

Yardrmqr mektebin tedris plantnda. loqopedik

-rsEale saatlair nJzerda tutulmuqdur' M:5g:lalar loqoped-

il:i;; 1lt.ii"a"" apartltr' Loqoped dars ilinin avvalinda

;rl;i';i;"", biittin ugaqlarr haitarefl i rntayi nadan keqirir'

i.q.p.a,f t',r"yine nitqin biitiin tareflelrni ahate edir: ses

Lirirtirtinii, niiqin tempini, salisliyini' nitq anlamtnt' soz

ehtiyatrnr, nitqin qrammatik quruluqunu' oxu ve yazl

verdiEini.Ilkin miiaylnanln nsticelari xiisusi qeydiyyat

iurnul,na yartl,r ua nitq pozuntusu olan her bir ugaq tiqtrn

iardi nitq xoritasi tartib edilir'Owelki itlerda megful olan uqaqlar tam mtayine

edilmir. Loq;;ed maqgelelaii davam etdirmak iigun nazarda

;;G. laiu.et.lo.-rizra onlan miiayine edir ve nitq

xaritesi tertib edir.*^""-i;;;Fie maqgul olmaq iiqiin .ilk

novbada. ciddi

ehtivacr olan u5aqlar siqilir' O biri uEaqlar isa' qeydtyyata

il;ir-;;-r;;.;ari, ,"'t meelelava qabul ed.ilmq uEaqlar

IuJ.aif aif..r. Ioqopedik ma5!elalarle qcbul edilirlar'

Loqopedit' megfelays daxil edilmig Sagird]errn nrtq

*r.itrrin. i"ifgatanin 'i! pianr alava edilir- Plan loqopedik

;;;';;;,td"' "h anrlanir ve m ii ayineni n biitiin netical arini

shata edir.""-'- -iistematik msqgelelarin avvelindo tagkilati iqler nezer-

a, tutrfur. S; teqkila"tr iElar tadris ilinin ilk iki heftasinds

apanhr.*'-^ ----Nitq pozuntulartntn islahr iizra i9 gagirdlsrin yaq

*iirurivvrii'".inr, maktabin ana dili proqramrna ve nitq

aei.ftinin x iisusiyyatlerina uy[un qurulur'--'-'--'i"q.p.ai['me;lalelsi 5-ci, 6-cr darsda vs ya- darsdsn

sonrakr boi vaxtda iparrlr (giinortadan ..sonrakr rejim

""-i-J"1. ft'frttab rahbertarinin ve sinil miialliminin razrh[t

if" i"q.p!a oxu derslarindan de ugaqlan gotiiro biler'

136 :

Yu'mpmdktablarinibtitluisinilairulaIotetikanlaytslannnaumtanilnosiisinintaskili

I-IV siniflerde $agirdlorle ferdi va qrup me$Eelelarihaftada 4 dofo, V-VI siniflerds isa 3 defe kegirilir. Her birugaqla lordi me;faleyo 15 deqiqs vaxt ayrtltr. Qrup iigtinmaglelanin miiddeti 45 daqiqe, yarrmqrup tigiin 20-25daqiqa miiayyan editmigdir.

Fardi meg[elalar saslarin qoyuluguna ve ya

korreksiyasrna ehtiyacr olan uqaqlarla kegirilir.Loqopedik qrup nitq pozuntusu ox$ar olan

ugaqlardan komplektleqdirilir. Qrupda bir va ya iki qarrgrqsinifden qagirdler ola biler (meselen, ikinci-iigiincii sinildsn,eyni nitqi diaqnozlu).

Birinci sinil qagirdleri iiEiin aynca qrup taqkil edilir,giinki onlarla ig xiisusi tslim-didaktik materiallaflnsegilmasini telab ed ir.

Yanmqrup o halda komplektlsqdirilir ki, bir nege

ugalrn nitq pozuntusu iizerinde xiisusi planla iglemak lazrmolur, onlarla iq qrup planrna uylun galmir.

Loqopedik maglale iigiin qrup 4-6 nafar, yanmqrup2-3 naferle komplektlaqdirilir. $agirdlarin loqopedikmaggalalarla miintazam davamiyyotina loqoped, sinifmiiellimi, yuxan siniflorda isa, sinif rehbari nazarat edir.

Loqoped agalrdakr vazifeleri yerina yetirir:- meglalaya davamiyyetin qeydiyyatr jurnaltnt apartr

ve jurnala moglsleds kegirilen materialtn qtsa mezmununuqeyd edir. ( har gi.in)l

- gagirdlarin loqopedik megfielaler prosesinda elda et-dikleri verdiglori mohkamlendirmek meqsadi ile miiellimve tarbiyagilorla, valideyinlerla srx elaqe yaradtr;

- qagirdlarin miivaffaqiyyeti ve gatrgmazlqlarr haqqrn-da miiellim va terbiyagilera vaxta$rn melumatlar verir;

- ugaqla loqopedik ig tamamlandrqdan sonra, eldeedilmig vardiglari sinifda vo sinifdankanar vaxtda tam avto-matla$drrmaq maqsediyla, mtiellim va terbiyogilari talimat-landrnr;

- nitq pozuntusu olan u$aqlarln nitq imkanlarlnlyoxlamaq iigiin ana dili, nitq inkiEafi va oxu darslarindaigtirak edir;

- nitq iginin taqkilinda tarbiyegilere komaklik gdsterir;- ders ilinin sonunda loqopedik maglelalari bitirmig

uqaqlarla sohnecik teqkil edir (uqaqlann miiveffeqiyyatininiimayig etdirir);

- pedaqoji gurada iqtirak edir, oz i;i haqqrndamelumat vo meruze ila gtxrg edir;

- ders ilinin sonunda il erzinda gordiiy[ iglsr

haqqrnda hesabat verir.Olifba telimina hazrrhq dovrii iigiin, proqramda dord

hefta aynlrr. Bu dovrda adrndan malum oldu[u kimi,ugaqlan elifba telimina haztrlamaq nozarda tutulur.

Bu dovrda esasr qoyulan bacartq ve verdigler alifbatelimi boyu har addrmda kara gslir ve gtndan-giinatekmilleqir. Har qeyden ewa[, gagirdlar ilk derslik olan elifbakitabr, i9 defterlari ils, tanrg olur, oxuya hazrrhq, hemgininelin yanya haztrlanmasr iizre ilkin meqqlar edirlar.

r 10

-

Ya mqr npktebl*in ibtilai sinilarirulalorutik onlayqlann maninranihnasi itinin latkili

NOTiCO

l. Respublikanrn Tehsil sisteminde apanlanislahatlar iimumi tehsilin bir qolu olan xiisusi tehsilden doyan kegmemi$dir. Ovvallar inkigafi iigiin heg bir hiiquqiasasr, 6ziilii olmayan Xiisusi tehsilin artrq hiiquqi bazasryaradllmlgdlr. Xiisusi tehsil haqqrnda qanun ve bununlaelaqadar Nazirlor Kabinetinin bir stra qararlart vo busahanin inkiqafi tigtin qebul edilmig 2005-2009-cu illeri ahatseden inkigaf Proqramr Xiisusi tahsilin inkigafi iigiin zaminyaradlr.

2. Yardrmgr mektabler Xiisusi tahsilin ahata etdiyixiisusi tipli mekteblar srrasrndadlr. Burada intellektualinkigafrn miixtolif gatrqmazhqlarr olan, eqli gerilik diaqnozuila gagirdlar tahsil alrr. Bu ugaqlarrn iimumi psixi-fiziolojiinkigafrndakr mtixtalif derecali gatrgmazhqlar biitiin sahaloriahate etdiyi iigiin nitqinin rnkigahnda da tormozlayrct tasirgristererak, onu langidir. Oqli geriliyi olan ugaqlarda nitqinbiitiin komponentleri: nitqin diizgiin qavranmasr, aytrdedilmesi, diizgiin telolfiizii, leksik, semantik hissasi tamdiizgiin inkiqaf etmir. Nitq ve telaffiiziin bir-biri ile diizmiitenasib asrhhlr bir daha tasdiq olunur. Heqiqotan da,

nitqi inkigaf etmamig, qrammatik ve leksik sahvlarlaseciyyelonan, semantik cehetdan, yeni manaca bosit olaninsanlar barade, tafakkiir va intellekti zaif olan deyirik veaksine, qrammatik cahetdan diizgiin, solis, kifayat qadarzengin liifate, menah, tam ciimlalari nitqa malik insanlaraisa, yiiksek doracada inkiqaf etmig tefokkiira, yetkinintellekte malik gexsiyyat kimi baxrnq.

Buradan gciriindi.iyii kimi, aqli geriliyi olan ugaqlannnitqinin inkigafi onlarrn intellektinin inkigaf etdirilmasiiigiin miihiim vasitedir.

139 :

3. Yardrmgr mektablerin ibtidai sinif gagirdlerindemarkezi sinir sisteminin (MSS) irsi ve ya tdrema xestoliklarinaticesinda miigahids olunan psixi gatrqmazlqlart, octimladen qavrama getinliklari, bu uqaqlarda bir srra

anlayrglann, hamqinin, lonetik anlayrqlartn yaranmast,

formalaqmasr va inkigahna mane olur.4. Oqli geriliyi olan ugaqlarda lonetik anlayrglarrn

manimsadilmasina onlartn fonetik-fonematik hissiyatrnrninkigafrndan baglamaq laztmdtr. intellektual problemleriolan ugaqlar:

- nitq seslerini etrafdakr digar saslor igarisinden

segmayi;- nitq saslerini diizgiin taleffiiz etmsyi;- baqqalannrn nitqini dinlomeyi ve egitmeyi;- oxgar sesleri diferensasiya etmeyi bacarmahdrrlar;5. Aparrlan tadqiqatlar gostorir ki, mektob qagirdla-

rinde <ses-harl>>, <sait-samit> anlaytqlanntn manimsanilm:siigiin eqitma, gdrme va taktil analizatorlartntn birgo faaliyya-tini temin etmsk laztmdtr. Har bir analizatorun aynhqdag<irdiiyii i9, birge fealiyyet zamanr daha da girclonmig olurvo qavrama qabiliyyati zeif olan qagirdlerin manimseme im-kanlannt arfirtr.

6. Yardrmgr mskteblar sistemindo olan korreksi-yaedici maEgalelerin (loqopediya meglalalarinin) fonetik an-

layrqlarrn msnimsedilmasi iginda miistasna aherniyyati var-drr. Bu makteblarde eqli geriliyi olan gagirdlerin nitq gatrg-

mazhqlanntn islahr iigiin tegkil olunmug maqfalalsr zamantalifbaya qedarki ve elifba dovriinda ugaqlartn aldrlr bilik va

vardigler xtisusi metodik priyomlarla formalagdrrtltr.Bununla da ugaqlann sonradan smala gele bilacok oxu ve

yazr pozuntularr (disleksiya va dislaliya) imkanr azahr.

Tecriibe stibut edir ki, ibtidai siniflerda loqopediyamaqlelelerino celb olunmuq gagirdlerin telimi daha mi.ivaffa-

I Ai

-

Yordhq, makta arin iblidai sinilain la Iorrdik anlayqlonn manimsanihnsi isinin taqkili

qiyyetli kegir ve yuxan siniflerde, diger fanlarin mrnimsa-dilmasina mtisbet tesir g<isterir.

7. Xtisusi tshsilin inkigafr iigiin hiiquqi bazanrnyaradrlmasrna baxmayaraq, bu sahanin kurikulumlannrnyeniden iglenmasi vs takmillagmasine boyiik ehtiyac vardrr.Intellektual problemlari olan gagirdlerin telim-torbiya aldrEryardrmqr tehsil miiassissleri bu cehotden esash suratde iginiyeniden qurmahdrr. Bele ki, yardtmgr maktebler iiqiinyazrlmrg, <Ana dili>> vo <Riyaziyyat) proqraml bu sahedayazrlmrg yegane proqram olmasrna baxmayaraq, hala de gapolunmayrb (proqramlar iig ildir ki, iglanib).

Umumiyyat.la, xirsusi talima ve yanagmaya ehtiyacrolan gagirdlorin telim-terbiyesi sayasinde son vaxtlar az iglargciriilmase de, hale gdriilesi iglar goxdur.

ODOBiYYAT

l. Abbasov A.N., Olizade H O Pedaqogika: Ali maktablar iiqiin

ders vasaiti. Bakr: Rezenans, 2000, 202 s'

2. d;;;; MA. Azerbavcan dilinda didaktik ovunlar' Bakt:

Mtaif ,1992,225 s.

3 ddrii;r;".A. Azarbavcan dilinin tedrisi tarixindan Bakr'

Maarif. 1966. 331 s.

4. ;ffi;ii;;;;'a-- iu,ia"i maktabda Azarbavcan diti tedrisi

metodikisr. Bakr, Maarif, 1962,16'l s'

s il;;il;;;. A., Karimov Y ibtidai siniflardo ana dilinin tadrisi

metodi-kasr. Bakr, Maaril' 1968' 374 s

6." ;;;;; A. Azerbavcan dilinin fonemlar sistemi Bakr'

Maarii 1974, 302 s'

z. s;l'y"; i.-O.ia maktabde Azerbaycan dilinin tadrisi metodikasr'

Afat Mammadova

Bair, APi no;ri, 1996. 376 s'

#;irt;;; 6 il iirri, e,,'bov*n dili-. Bakr' Maanf' I el4.1T^:

;;i;;;;;5. Mii"'i. e"'tuv"'n dili fonetikasr' Bakr' Maarif'

i960, 251 s.

10. Olaniizado O. Diizgiin yazr taliminin elmi osaslarr' Bakr' Maarif'

1975, 162 s.

I I Aliveva S. Catin sozlar irzarinda igin miihiim vasitasi <lbtidai''

;;'k;rb ; ;"ktabaqader tarbiya"' 1982' Ns l' s l l-I6

12. ;";;"N'i, it-tiaai mat<tiuda orfoqrahk sehvler ii-zarinda^- ,pr"f"i-ilf.. <Azerbaycan dili va adabiyyat tadrisi>> IV jur''

1957 . s.18-22

', ;;;;;;M. ibtidai mektebin II sinif eagirdlerinde.samitlar'' ,rrc Jir*u" yair vardi$arinin tasekkirl etmosi

-va inkigafinrn

n.iiotoii iti.rsvvetlari (nam diss )' Bakr' 1955' ll2 s' .^r+. iu,ia"l ii"iiirrin firoqrrmlan Bakr' Marrrif' 1996' s l l-12

i;. i;,td";;ti;tiellimlarinin stolirstli kitabr' Bakr' Maaril 2001'

4'18 s.

rO. X"ll.,io, Y.$ ibtidai siniflarde ana dilinin tedrisi metodikast'

Bakr, Maarif, 199'7,475 s'

8.9.

17. Kerimov Y.$. Ana dilinin tadnsi prosesinda isifada olunan telimmetodlanna dair (Tolim metodlannrn tokmillegdirilmasrninnazari ve praktikmaselelor), Bakr: Maaif , 1982, s. 92

18. Kerimov Y.g. Savad telimi d<ivriindo dersin tegkili. Bakr:Maarif, 1999, s.78

19, Qasrmov S.O. Ana diline mDsbet mi.inasibetin formalagdrnlmasranomal upaqlann zaruri psixoloji iarri kimi. Bakr: Maarif, XTN_nin napri, 1992, s.68

20. Qasrmov S.O. Anomal ugaqlarrn nitqinin inkigaf etdirilmasi.Bakr: Maarif, 1992, s.5l

21. Qasrmov S.O. Defektoloji terminlerin izahh liileti. Bakr:Qaqroflu, 2M2, 125 s.

22. Qasrmov"S.O. Nitqin inkigaf etdinlmasi yollan. Bakr:Maarif, 1979, s.5l

23. Qasrmov S.O. Sallamlir mahdud olan ugaqlara ana dilinin<iyradilmesi problemlari. Bakr: Qaqroflu,2003, 188 s.

24. Qasmov S.O. Uqaqlarrn ana dilini manimsamelarinin pedaqoji-psixoloji xiisusiyyetlari. Bakr: Maarif, 1995, s.85

25. Qasrmov S.O. Xtisusi mekteblarda ana dilinin todrisi metodikasr.Bakr: Qagro$u, 2002, s.5l

26. Qasrmov S.O. Xiisusi moktablarda anomal ugaqlann nitqinkigafi. Bakr: Qaqroflu, 1999, 84 s.

27. Qasrmov S.O. $agirdlorin inkigafinda nitqin formalagdrrrlmasranomal inkigafrn vasitasi kimi. Bakr: Maarif, 1982, 100 s.

28. Qasrmov S.O. Oqli ve fiziki inkigafr langiyan uqaqlanndiaqnostikasr va korreksiyasr. Bakr: Qagroflu,2004, 123 s.

29. Qasrmov S.O. Olahidde pedaqogikanrn esaslan. Bakt: eagrollu,2000, 120 s.

30. Qasrmov S.O. Olifba darsliyi: Oqli va fiziki cehotden geri qalanuqaqlar iigi.in derslik I sinif. Bakr: Maarif, 1998, I l0 s.

31. Qasrmova L.N., Mahmudova R.M. pedaqogika. Bakr:M lihazir:.kursu. (agroflu. 2003. 536 s.

32. Quliyeva I.Q. Fiziki va psixi cahetdan zaif inkigaf etmi5 ibtidaisinif qagirdlarinin tahsiline kompleks komeyin ra$kili yollan.Bakr, Azarnaqr, 2000, l7ls.

Yardmq maktablarin ibtidai sinifurindafinetik anlay4lut monimsanilmai isizin taSkili

Afat Mammadoua

33. Memmadov O. Nitqdaki orfoepik noqsanlartn xarakteri" il;ffi;. ;ibtidai makiab ve maktibaqad:r tarbiva> jur'' 1976'

Nq 6, s.9-1334. AQanacler fl.O. Merogura pyccKol-o

'31'lKa B cpeaHeii urro:re M '

YqneArs:, 1947 , c'18-91

:S. i"rpy*r* it4.rt4., Esuuora C.tl Kar nouovu gerru c rpyaHocrflMll

116\ leHl'lr// HaqMbHas ruxorra' 1990'Nsl0'c l l-16

36. #i;i.i..';;* tn't rto'on*"' M : llpocaeuteHre' '?l]:,i

o'

3;. ";;;;";;."; A. HapyrueHue npor3HoueH,'Iq v '(ereii M :

IlPocaeueure. 1998' c qI

:4. Si""ru" f .M. 3Mol-lt{oHanbHble orKJloHeH[L KaK nepBHrrHLrH

no(a3arenb 4eQopuaqr'ru npouecca QopvraposaHrar -'lnqHocrn'//

;;;;;;;, cHcreMe o6l!ecrBt"""t' oi'o""fi M : 1983' q'2' c'

274-27639. Ba Hep M.) Koppexuru HeKoHcrpyKrl.lBHoro roBeAeHlr'

'lrrKoJIs-'' ;;;;. ";*"utro

rrpsr// Hava'r""'t*o'u 2004' Nsl' c 9-14

+0. -g;u.ouu

T. A , lles:nep M'C O aer.rx c orKIloHeHH'ML B

" f*urrrr. M.: flPocseueuue ' 19'73' c 62

41. Bonxosa f.A. Jloroneallqecrar pHrMllKa M : IipoceeureHxe' 1985'

^t)aZ. Sor-*o"u JI.C. . Jloroneaur: Y'Ie6Hoe noco6xe M : Ilpocaeueulle'

1989, c 97

+r. sopi,*o"u " ! - _oj.l1i,'l'-.Tffi : il J#;::[:'i ;[r, : r';'

I(]IACCAX BCTIOMOf ATEJI6HOH

++. gbiroacras h. [-. Coornouesse Mex'qy ocMblcneHl'eM [tHc'TpyKuI4H

H BblnorHeHHeM AefrcrBn' y y'"t'""no orcraJlblx uxo'rsnuxog B

xH.: YNtcrseHuoe pa3BHTI.Ie yqauhxc' BcnoMofareobHoH lxKorBI

M.: llpocseueune, 1981, c'156 ---....^-....-.

+S. go,.oAa*u, V.f tt np YcrpaueHae peqeBblx HapyueHHH B Hrpe'

M.: flPocseueuae ,1'984, c' 32

46. Brtro4cruii Jl C Mslurneule u pe'ts' M : tlpoc eerueu ne'-1973 ' c 52

4?. BtrroAcrI.r IC Ocnossr ne$eKrororuu CII6 :Jlaxs' 2003' c 156

;i. i;;;r"t M o o6yueH,e rpaN'rore Bo BcroMorarenbHor'I rrKore'

M.: flPocseulexue, 1985, c l03

+q. fov.Hrros I[.A Pa6ora uaa cnoBaMlt Ha yporax^pyccKoro f3blKa B

- '-i"';;il r,'atca* M

' [Ipocaeuteune' 197]' c 20l

so ff#ffi;;;ffi ";"*,,T; E re. re7o. 503 c

Yatltnryt maktahlnit ibti&ti siiJlafi afinetik a ayqlann na nranihtrasi iqiain taskili

51. {eSerronorur. C,rosaps-cnpasourrur / lloa pe.u.E.II.tly:aHosa. M.:Hoaax uxo,ra, 1996, 487c.

52. [HarnocruuecKas H KoppeKuloHuax pa6ora urxoJr;Horo rrcu-xorora. M.: flpocreueune, 1987, c-79

53. Epeuexxo l4.f flo:sagareluHLre Bo3MoxHocrH yqau[xc, Bc[o-uorare,rsso rurorst. Kfles: 1972, c.65

54. Epuarcosa I4.I{. Koppexqar peqH npH plHon:rnHH y Aerc hro.qpocrKoB. M.: Ilpocaeuleute, 1984, c.26

55. Xypoaa Il.E. Pa:gurue 3ByKoBot-o aHarr.t3a cnoB y AsrefirorxKoJrsHoro Bo3pacrr/ Bonpoc;r ncHxoJrornH, 1963, l\!3, c. 35

56.3axapoea A.14. flcuxorepantr HeBpo3oB y Aere rz noApocrxos. JI.:IIeu. r:aar., 1982, c.102

57. 3uuaep A.P. O6urar QoHernxa. JI., Yvrelrur, 1960, c.8-2658. Ka,ruNuxtx 3.C. Ilcuxuqecr<He Hapy[eHH, npn ,tercKr.rx

uepe6pa,'rLHbrx rIapaluvax. Kuee: Burqa utro,ra, 1987, c.3559. Kaure l.A. Jloroneluqecxat pa6ora g I x,racce BcrroMot-areJrL-

uofi urroasr. M.: flpocgeueune, 1987, c. 8860. Jla,raesa P.H. Hapyurelr.r qreHH, y aereri c r,loropuoi a,lanueii. B

xH.: Onrn H3yrreHm aHoMirlbHr,rx rrrKo-l;HlKoB. I[.: JIeu. mgar.,1978, c.59

61. Jla.naega P.H. Xaparrep .[HcreKcxeii lr nyrH Hx ycrpaHeH[, yyqeHHKoB 1-2-ro uacca scnolrorare,'rsl.toii uxo,ru. B ru.:lleaaronrqecxhe rryrH yc,paHeH[, peqeBbrx HapyueHr.rfi. JL: JIen.nzmr., 1976, c.M

62. Jlaaaeea P.l,I. Hapyureuue [pouecca oBJra.qeHH, qreHHeM yrrrKoJlr,Hnxoa. M.: Ilpoceeuteune, 1983, 136 c.

63. IIanuHu B.A., fly:anoa. E.lI. Ocnogsr geQerro,rornn. M.:flpoceerqeuue, 1990, 43 c.

64. Jlegr.rHa P.E. Bocnurauue npaau,rtuo pevn y nereii. M.: H3A-BoAIIH PCOCP, 1978, c.98

65. Jlepxep H.A, .{ugarruvecxit c}rcreMa verolos o6yqeHHs. M.:IlpocseueHHe, 1976, c.52

66. Marycear.rv M.M. Bae4eur.re s o6uyrc rloHernrcy. M., Hayxa, 1959,c.26-130

67. Huxauuua H.A. Onsrr npe4,roxeHr.r, HelocrarKoB npoH3HoueHnr,qreu A A nHcLMa y yqarufixc, nepBsrx MaccoB urxo:mrl/ C6.Cneqna,rsHar r-"I, r1*;1,.. t,

68. Hacro,rrHaq xHura neaarora - aeSel-ro'rora 2-oe tlt:.l.arll,;e

Pocros-Ha-.(ouy: <Denurc, 2006, c l29

69. O6yveHne,qerefi c uapyrueul,fl MH l]HTeJIJIeKryarEHoro pa3B[ruq:

fO.irroEp"non"4u.o.r*1 / lloa pea E II llyranoaa M :

AKeIEMl4.tl, 2001' c.54

70. Onsn or6opa yuauluxcr Bo BcnoMorareJll'Hste ruxonu / rloa pea'- e.ft.C"npnouof , X.t.'t. IIITS M : flpocseqexne' 1964' c 97

71. Opnora ,n.H Oco6euuocrfi- aHaJIH3a 3ByKoBoro cocraBa c;roBa y

yrur.t*a, scnollorarersHofi turo'rst - B c6: Cneu]ra"rsuas ulKora'

M.: 1967, surn l., c 77

72. Oco6esgocrn yMcrBeHHofo pa3BHTHs yqauHxcr BcnoMorarenLHoH

uronu./ floa pe,u. X.l'I IIIHQ M : 1965, c 84

73. Octtosst reopnH l'l [paKr]rKh noroneauH/ floa pea P E JIesHHofi'

M.: flpocseueHue, 1988, c.166

74. llapauoHoaa Jl.f Hapyrueunr perru yqaulaxc' B BcnoMorarerbHoii

urone. M.:flPocaeueutle, 1985, c' 128

75. flpaoarlna O.-B. Jloroneavq: yve6ttoe noco6ne M : flpocaeureuue'

1979, c.28

76. Ileaauep M.C.,{etn-ncuxonatsl N reqe6so-reaarorxqecKall

pa6ora c Hultu. M.:y'Ineal-r3, 1961, c l32

77. flee:nep M.C. ,l,eru-o,ruroQpeurr' M: Hra-so AIIH PCOCP'

1959, c.48

?8. flexenr.rc 3. -f. O laerole [eAarorHqecKoro It3yr]eHH' HeKoropblx

Qopr"t HeycleBaeMocrn tttrcorsHt'lKos// Meroalt l.l3yrreHu'

u"o"-"rri* Asreil, ro.a pea A 14 ,[slvxoaa u 'up M :

flpocaeueHre, 1985, c.28

79. Ilerpora B.f. Pageutne pequ y yqauuxct BctloMorareJllaHor4

,*orr. M.' llPocseueHue, 1977 ' c' 46

80. flpaagr.rua O.B. Jloronearac: yve6uoe noco6Ne M : Ilpocseqeuue'

1979, c.28

81. flpuuqunlt or6opa aerel Bo BcnoMorarenbHsle rurco:tlt / lloa pea--

,.(rr""uu f M n Jlypur A P I4:4 3-e M: ftpocaerqenue' 1973'

c'llZ '- ie. M.:82. Iloalacsr H.fI. Kypc nexurl no KoppeKuHoHHoH rleaaror{t'

fyuauur. u:a ueHrp BJIA.(OC,2002'286 c'

146:

Yardtnp naktahlarin ihtithi sini!;rinlaJonelik anlaytsknn manimsanilnosi iSinin nskili

83. Pay E.<D. Cncreua pa6oru no ycrpaH.Hnro He,4ocrarKoB peqH yAc.refi Ao[]Konf,Horo H llrKojrbHoro 8o3pacra. M.: I[pocaeqeaue,1985, c. 86

84. Pruxosa H.A. ,rloroneAr.tqecxa, prrMnxa. M.: firon-flpecc, 1998, c.5385. Pox14ecreeHcr(x, H.C. O6yuenre op$orpaQur s Ha.ranruoi

urro:re. M.: Vqnearrr, I960, c.1 l686. Poxlecrseucr(Hii H.C., Kycrapesa B.A. Merogura Hatla.nr,Hor-o

o6y.reHu, pyccKoro .n:srra. M.: flpocaerueuHe, 1965, c.14787. Py6raurutelu C.,f . flclrxo,ror]rq yMcrBeHHo orcraJroro [rKoJrLHr..rKa,

M.: flpocnerqeuue, 1986, c.8288. CaseHxo IO.C. Meroaaxa, pHcyHoK qeitoBeKa // Bonpocsr

[cHxonaroJlorrH. M.: llpocoeqeune, 1990, c. 10089. Ceanaepcros B.H. Pe,Jessre Htpr,r c aerhMl.r. M.: lyuautr. u:r.

qeHrp BJIAflOC, 1994, c.1l90. CHHqr B.A., Pav. E.@. Jloronelur. M.: llpocseuenue, l9jO, c.4591. Cnxpora Il.tD. He,qocrarrcrl qreHH, rr nyrn Bx npeo,1oneHH.r. B c6.:

Helocrarxu peqH y yqauluxcq Haqa,rLHhlx x,raccos Nraccogofiurxo:lrr. M.: 1965, c.29

92. C;tupoaa ll.O. Oco6ennocru peqeBoro pa3BHrHr yqaruHxc.,{ cTrxeJr;rMrl HapyueH[rMr.r pequ. M.: flpocseueune, 1980, c.63

93. Tanranosa,rl.C. KoppercuuoHHo-Jroroneauqecr<a.r pa6ora npuHapyrxeHHcx ro,roca. M.: llpocaerqexue, 1969, c.62

94. Tlrrosa H.O. Kylrrypa peqH npu HaqaJrbHoM o6yveuul. M.: l4sa-go AIIH PCOCP, 1960, c. 38

95. Torapeaa O. A. PaccrpoficrBa qreHH, H nflcbrra (.4r.rcnexclu lrprpaSuu). B xH.: PacmpoficrBa peqH v ^reref u noapocrxoa/ floape.4. C.C.JIrnHIeBcKoro, M.: flpocseueHl.re, 1969, c.42

96. Xsarqea M.E. Jloronenrr: yre6Hoe noco6ue. M.: llpocaeqeaue,1959, c.42

97. Xpecrorraatu no roroneAur.r B 2-x mua,r. M.: Bflaqoc, 1997,356c.98. 9-npxr.rua f,B. [eru c xapyutenluM[ apraKynruuoHHoro anflapara.

M.: IlpoceeueuNe, 1969, c.9499. lllaxoscxa, C.H. Jlorone,qus: y.re6Hhx An, ayroa. M.: Bragoc,

2002,473 c.

100. Illeperueurleea E.B. flpone.{arruuecroe ao:Aeiicrare rrpnolioroHeHrrx peqeBoro pa3B rHr y aerefi paulero sotpactaLl.{eQerro,rorna, 2007, Np2, c.54

l0l. IIIuQ X.H. Oco6ennocru yMcrBeHHoro pa3BHrHq - ^frauluxct

ecnoM;raremHofi urxonut. M.: flpocsetqeaue, 1965, c 48

102. 3mroHm [.E. Kax yrrrs aerefi ulrrars? M : H:a 3Hauue l976'c95

103. 3noquona,rruoe HapyIxeHH' B AercKoM Bo3pacre Hx

ropper4tr./floa pea.B.B.,tle6eatlscroro, OC Huxo:rlcxuii M :

BnMOC. 1990. c.47

t04. gcrpe6oaa A.B. Koppexrlrr uapyureHnii pe'rn y-yuauuxcx o6ute-

o6paroaare,rsnofi uxoltu. M.: flpocaeuerrue,l984, c 62

148

-

Yar n.i, naktahlatin ilttidai sinilainda fonetik anlayqlann naninsanilnasi iSinin taSkili

izl.rtr.t lUder

ABULiYA - isteyin, havasin olmamasr, etalet,lsaliyyatsizlik.

AqlQ, ON PRiKUS - Qenanin eyri inkigah. Adaton,daxildon sonda olur.

ADAPTASIYA l) Hiss orqanlannrn refleks(qrcrqlanma) prosesine ahgmasr. 2) Orqanizmin heyat geraitinauygunlaqmasr.

AFAZiYA - l) Nitq qabiliyyetinin zaiflamasi va yaxudtamamile itirilmasi. Bu da beyinda ba; veran pozuntular, beyinxastalikleri, travmalar noticasinda omela gelir. Beyindakipozuntulardan asrh olaraq, afaziya 2 nciva boliiniir: motor vasensor. Motor afaziya zamam nitqin harakat merkazi zadalanir,senso, afaziya zamanr ise nitqin aydtnlagdrrrlma markozizadolanmiq olur. Afaziya alaliyadan onunla ferqlanir ki, afaziyazamanr artrq formalagmrg nitq itirilir, alaliya zamanr isa nitqinfolmalagdrrma prosesi pozulur. Motor alaziya onunla xarakterizaolunur ki, bu zaman danrprq qabiliyyari itirilir; nitq tamamilapozulur, ya da yalnrz ayn-ayn sozlari taleffiiz etmak mtimkijnolur. Bu zaman sdziin sas ve heca strukturunun pozulmasr vaaqrammatizm mi.igahida olunur. Nitqin baga diiqiilmasi saxlanrhr,amma tam olaraq yox. Nitqin baga diigiilmasindo bag verangetinliklar esasan xastaliyin avvalinde yaxgr formalaqmamrg nitqiolan ugaqlar iiglin xarakterikdir.

AFFEKT- Emosional hisslerden biri: giiclii, hayacanh,lakin qrsa rimrll bir hiss (sevinc, kader, qorxu, hirs).

AFFEKTiV POZUNTULAR - insanrn emosiyasrnrn,iradasin in pozulmasr.

AKiNEZiYA, AKiNEZ - iflic naticasinda horeketetmoyin miimkiinsiizliiyti, ozalelerin herakatsizliyi va alrrlar.Akineziyanrn sababi psixi laktorlardrr, mosalan, isteriya ola biler,bazan haraketlarin bir hissasinrn pozulmasr miigahide olunur. Buzaman herekatlarin giicii, siirati azalt. Bu hallarda<hipokeneziya>, <hipokeniz> terminlari igledilir. Miialica esasenxastaliyin xarakterindan asrhdrr,

ro :

AKKOMODASIYA- Goziin gorme qabiliyyatininmiixtelif yaxtn masafalarda gorme zamant dinamikgticlanmasidir. Baxtgtn uzun mosaleden gcize yaxrn masafada

yerlagan agyaya kegirilmesi inkar edilmaz refleks-akkomoda-siya yaradrr.

AKTiv LUGaT - Giindalik iglatdiyimiz stiz lii!ati.AKUPATiYA -l) Nitqi qavramamaq xestaliklerinden

biri. 2) Karltq.AKUSTiK - Egitma orqanr.AGILDAN KOMLiK - oliqofreniya.AQNOTiYA - A9a!r angin, gananin anadangelma

olmamast.AQNOZiYA - l) Travma prosesinin bag-beyin qabrprnrn

zedelanmasi nsticasinda pozulmast. Gcirme, e;itme va hiss etma

pozuntulan miigahide olunur. Masalen, bag beyin qabr[rnrnboyun hissesinin zadolanmesi naticesinde insan gcirma

qabiliyyatini itirir, amma qargtsrndakt e$yant vo yaxud menzerenitam tanlyrb derk ede bilmir, onu yalnrz hissa-hissa, lraqmentalgekilda qabul edrr. Bu, gonna aqnoziyasrdrr.

Eqitma aqnoziyasr- aqyalartn onlara xas olan saslera gore

tanrmaq qabiliyyatinin itirilmasidir: <iti hiirmayina g<ira> ve s Bu

zaman insan nrtqinin baga diigiilmasi de pozulur' Aqnoziyanrn bunadir formast bag beyin qabr[rnrn gicgah hissasinin ikitoraflizedelsnmasi naticesinde emale galir. Ogyalan onlara toxunmaqlatanrmaq qabiliyyatinin itirilmasi asteoqnoz adlanrr va beyinqabrlrnrn zedalanmesi naticesinda ba; verir. Bu zaman hissiyatrnbutun elementar hissalari zedalanmig olur. Ogyaya toxunmaqlaxosto onun ayn-ayn keyfiyyatlarini, mosalan, boyiikliiyiinii, hanstmaterialdan diizaldiyini deya biler, amma onu tantya bilmezAqnoziya zamant insan bodeninin ayrl-ayrl hisselarini tanrmtr.Onda etraflarrn boyiimosi va yaxud kigilmesi, boyunuu olmamasthaqqrnda hissiyat olur.

2) Hafizonin pozulmast, goxdan tanrdt!tn gaxsleri

tanrya bilmamak. Yaranma sababi beynin boyilkyanmkiiralarinin zedelsnmasi. Formart: akustik, optik va taktil.

AQRAMATiZM - (yunan soziidi..ir-qrammatik cehstdan

savadsrzltq, qrammatik sohvl..l, t.: "*^r dernakdir) - l)

Yanltqr maktablar ibtitLi sinillarimlalnetik anlayqla n honimtanilmasi ifiin tatkili

Psixoloji proseslarin pozulmasrndan yaranan nitqqrammatikaslnln pozulmasl. 2) Sozlenn va ciimlalarin diizgrin vaqrammatik qurulmasr naticasinde nitqin pozulmasr amala gelir.Aqrammatizm alaziya va yaxud alaliya ila alaqadar olaraq emalegclir. Afaziya ile claqadar olan aqrammatizm evvallar normalolan nitqda pozuntulann amala gelmesi demokdir. Alaliya iloalaqadar olan aqrammatizm isa nitqin inkigafdan qalmasrdemekdir. Alaliya zamanr nitqin inkigaf etdirilmasi va afaziyazamanl rritqin barpa olunmasr maqsadila apanlan xiisusi pedaqojiig neticasinda aqrammatizm todrican aradan qaldrnlrr.Surdopedaqogikada <aqrammatizm) termini kar va zeif egidanu9aqlann nitqinin riziinamaxsus qrammatik lormalagmasr kimixarakteriza edilir. Nitq vasitasila iinsiyyetin geniqlenmasi vexiisusi talim u$aqlarda aqrammatizmin aradan qaldrnlmasrnagatirib glxarlr. Ovvalca ugaqlar morfoloji xiisusiyyetlarins goranitq hisselarini ayrrmafr, nitq hissalarini va s<izlarin qrammatikqurulugunu tiyranirler. Scizlerin ciiLmlode igladilmasi vo istifadaolunmasr kar ugaqlarda gox vaxt diizg0n ahnmrr. Teliminapanlmasrndan asrh olaraq bttiin bunlar getdikce diizalir.<./rqrammatizm>> tcrmini ila hemginin aqli cahatdan zaif ugaqlarrnnitqinin qeyri-normallt[t da xarakterize olunur.

AQRAFIYA - l) Psixo-fizioloji prosesin potolojipozulmasr. Bu hal gifahi va yazrh nitq faaliyyeti arasrnda olanalaqeni pozur, yazr nitqini oyranmayin qeyri-miimkiin olmasrnagatirib grxanr. insan harfleri yazrb oxumalr dark ede bilmir.Adatan, bels hallarda iiziinden kcigiirmak, aks etdirmakqabiliyyati itmir. Sababi: afazrya va alaliya iki hissaya aynlrr:ekspressiv, impressiv.

AQRAFiYA - 2) Yaz zamanr <iziinil biruze veren nitqpozuntulan demekdir. Aqrafiya ya qabiliyyetinin tamitirilmasinda, srizlarin kobud suratda deyi$dirilmesinda, hecalanbirlagdirib, s<iz amala getirmak qabiliyyetinin itirilmasinda ciziiniigdstarir. Adatan, hazrr matndan kdgiirmak qabiliyyeti qorunubsaxlanrllr. Qox vaxt aqrafiya nitqin fonetikasrnrn pozulmasrnda,s<izlardaki saslorin gatinlikla qavrantlmasrnda, ses analizininpozulmasrnda miigahida olunur. Loqopedik maglalelar neticasin-da aqrafiya aradan qaldrnhr.

ALALiYA - l) Egitmalarina baxmayaraq uqaqlarda- nitqin

ol-u-urt va ya pis iniigaf etmasi Sababi - dofuq zamant,beynin

ilrtil ,"".iii-larinda nitq nahiyasinin zedelanmasi' elaca de

;;;;.e; ,titqin inki;rfrndan onca olan beyin xsstelikleri'

irJri.n.".i. Yiingiil deracasi isa uqaqlardr' soh ehtiyafintn az

olmast, oxumaq va yazmaq prosesinin pis inkigaf etmasidir'

Alaliva 2 ciir olur:a) motorlu-nitqin tam inki$af etmJnlrsi

bj sensorlu-nitqin tam qavrantlmamasl . .-

ALEKSiYA - l) Oxuma qabiliyyatinin itirilmasi vo ya tam

olmamasr. Osas alamatlari herflari tanrmaq onlardan heca va s<iz

qriu Ulf-"rn.t. Sabebi beynin sol nahiyesinin zadalanmasi za-

mant olur.-"- Zl Oxuma qabiliyyetinin tam olmamast demekdir'

Aleksiya' uqaqlarda beynin orqanik pozuntulal ila..elaqadar

oj"r"q ,itqi"' inkilaldin qalmasr ila xarakteriza edilir' Bazi

hatlarda oxuma zamanl amala galan pozuntular nitqin fonetik

i"r.nnin qeyri-normal inkigafi ila alaqadardrr' Aleksiya. soziin sos

strukturaslnln tam menlmsenilmasi sasin analizi ve sintezi tam

inkisaf etmamasi ila alaqadardrr' Bu da takca oxu zamanl yox'

;;;;t u-r r^ nn qitinliklerin meydana grxmasrna gatirib

Qrxarr r.'''-"" Al.kriyo rziyyat qaken uqaqlarla loqopedik maglalaler

kecirilir. bunun netiiasinda bu defekt aradan qaldtrrltr'

AMNEZiYA - I ) Yaddag, hafiza qabiliyyatinin pozulma-

sr. Amneziya zamant insan kegmigini unudur va heg ciir yada sala

bilmir.ANALiZATORLAR - l) Xarici va daxili miihitdaki

insanlarrn va heyvanlarln orqanizminda ba; veren en zarif

","ioiu"rnufu" analiz eden miiiakkab mexanizmlerdir' Har bir

l".iirri.. q,"qranmant qebul eden cihazdan- reseprordan teqkil

"ir"."qari. i;,q reseptoilan ancaq igrq qlctqlandtrtctlartna' sas

reseDtoriarl isa ancaq sas qtctqland trtctlart na reaksiya verir'

Vii-r.'r"[ -

rri.tivyata malik olan reseptorlar on. kigik

.rl,o-tu.rat.t",fo" analiz edir' Daxili va xarici miihit tasirlarinin

""rUJi- .f""-"rtnda baq veren mirrakkab iglari yalnrz beyin

;;;lt;r;;;;;;r'vntn-i.Lqi,i," Analizatcrrlrtrrn ovranilmasi i P'

152 :

Yar.hmfl nbktalrldri,, ihti&ti sinillafi L, furetik mlayqlann martnsanilnai isiin taskili

Pavlov terafinden ciyrenilmiqdir. 2) Ali canhlarda olan hassasrefleks (qrclqlanma) prosesini analiz edon miirekkeb sinir, asebmexanizmi. Btitiin analizatorlar qabuledici cihaz-reseptorlardanibaratdir. Reseptorlar beyin qatrnrn markazi ila slaqeltdir.Analizatorlara biitiin hiss etma orqanlan (gorma, egitma va s.),elace do daxili orqanlarda, azalalarda yerlagan reseptorlar aiddir.

ANALOQ - Har hansr bir oxgarhq, uylunluq.ANAMNEZ - Xastenin <iz hayatr vo xastalik tarixi bareda

malumatln verilmasi. Xastaya diaqnoz qoyulmaslnda va xasteliyinmiialice yollannrn aragdrnlmasrnda istilada edilir.

ANOMALiYA - Orqanizmin pataloji olaraqfunksiyasrndan normasrndan kanara grxmasr.

ANOMAL U$AQLAR- Bele ugaqlar normal psixofizikiinkiqafdan geri qahrlar. Bela hallar ham anadangalme, ham dasonradan yaranan olur. Anomal ugaqlan asasen 5 qrupa bciliirlar:

l. Egitma qabiliyyatinda qtisuru olan uqaqlar (kar ve yapi3 eqidan).

2. Gcirma qabiliyyatinde qi.isuru olan ugaqlar (kor ve yapis goran).

3. Kor va kar ugaqlar.4. Alrldan kam upaqlar.5. Nitq qabiliyyeti pis inkiqaf etmiq uqaqlar.1(NARTRiYA - Dizartriyanrn agrr lormasr. Bela hallarda

nitq ezalelerine gore tamamilo miimkiin deyil. Bu xestalikartikulyasiya sistemini pozur.

ANORMAL U$AQLAR - Normal fiziki ve psixiinkigafdan geri qalan ugaqlardrr. Bu anormalhprn esasrnr tegkiledan defektler anadangelme va sonradan qazanrlma ola biler,anadangelme anormalhgrn sebeblari gox miixtalifdir. Bir goxhallarda genetik amillar vacib rol oynayrr. Halbuki nasildangalma tasirin iize grxanlmasr va yaxud grxarrlmamasr gox vaxtxarici miihitin smillari ila miiayyan olunur. Anadangelmaanormalhq inkiqaf edan dole kimyavi, mexaniki, temperaturtsiirlarin naticasinda yarana bilar. Daxili infeksiyalar, mesalan,toksoplazmoz bezen embrional inkipafin aptr pozuntularrna-mikrosefaliya, hidrosefaliya, anadangalma korlu!a getirib grxarrr.

I <1

-

Alat Mammadova

Sonradan qazitnrlmtg anormallrq isa asasan kigik yaqlarda

usaqlann kegirdikleri infeksion xastaliklari neticasinde amala

g"fii. Sonradan qazanrlmrq anormalhqda travmalar,

i-ntoksikasiyalar, bagqa sabsblar gox kigik rol oynayrr' Soziin

senis manastnda anormal ugaqlar psixi va fiziki inkigafda gox va

laxud a, gerida qalrr'. ciddi psixi ve fiziki defekt noticasinda

xiisusi miiessisalerda talim ve tarbiya alrrlar'Anormal ugaqlartn esas qruPlart:l) eqitma qatrgmazltlr olan ugaqlar (karlar, pis eEidan

va sonradan karlagmrg);2) gorme gatlgmazh[r olan ugaqlar (korlar, zeif goren);

3) kar-lal ugaqlar;4) eqli cahatden geri qalmlg uqaqlar;

5) nitqda aEtr pozuntulan olan uqaqlar'

ARTikULYASIYA - I ) nitqda seslarin telafftizii ils bafh

olan hecalar, scizlar emala gatiran nitq orqanlarlntn (dil, dodaq,

damaq, sas tellari) fealiyyeti. Artikulyasiyarnrn pozulmast nitqda

defektlerin omala galmosine sabab olur'2) nitqin akustik aparatlarlnrn (telefon, radio) komayi

ila qabul olundufu zaman, hemqinin miixtaltf keyfiyyetli talsffirz

zamanr aydrnh[tntn daracesi. Dinlayicilar tarafindan qabul

olunmus sozlarin, hecalarrn faizinin hesabr ile mii:yyan edilir'ASFiKSIYA- Bolulma, nebzin ve nafasin olmamasr' Sa-

babi iiravin qeyri-sabit doyiinmasi v: ya tanramila dtiytinmamasi'

ASSOSieSivn- Ayrt-ayn psixi proseslarin alaqasi Bu

zaman bir proses onunlu ballr olan baqqa bir prosesin amata

gelmasina sabeb olur. Yaddag va zehni proseslor bilavasita

issosiasiyanrn xiisusiyyatleri defektin xarakteri ila miiayyan edilir'

Zaif egidan uqaqlarda assosiasiya obrazh, kor, zaif ugaqlarda

danrgrq - loqopedik, aqli cehetden geri qalmrq ugaqlarda ise

nrimitiv olur.' ASSiMiLiYASiYA - Qavrama, bonzetms (ox;atma)'ASTENiK - Zeif, azgin. Astenik ugaqlar - zaif, azgin

uqaqlar; astenik sindrom - asabi psixi zaiflik, asab proseslari

tonusunun pozulmast.AUTIZM - Real hayatdan, xarici zllamdan uzaqlagma,

yadlaqma, oz daxili alaminda baq veran hayacanlara qapanma

154

-

Yo uq no*tablarin ibtilai sinillariruLtfitaik anlayqkun manimsanilmasi iti n taskili

AVTOMATIZM - l) $tiursuz veziyyatda goriilan i$.Avtomatizmin fizioloji esasr ondan ibaratdir ki, bu vaziyyatdegarti va qeyri-qarti reflekslarla ifade olunur. 2) (nitq harakati) -Nitq aparatrn kinestik avtomatikasr. Macburi nitq impulslan,dilin, bofazrn, qrrtlalrn qeyri-iradi herokoti.

AYNALI NITQ - S<izlarin axrrdan telaffiizii va yaoxunmasr. $izofreniya zamanr olur.

AYNALI YAZI - Yazrnrn noqsanh, xiisusi formasr.Harflerin sahv dtiztiltqii ila ifade olunur (sa[ vo sol istiqamatlarinqovuqulu) herflar gtrzgiida kimi gciriiniir. Aynah yazr kigik yaguguqlarda (solaxaylarda tez-tez) tasadiif edilir. Oliqolrenlerdeaynah yazr daha milrakkeb xarakter dagryrr, alaliya va afaziyahnitq n6qsanh uiaqlarda da dnii g<istarir (beyhrn zadalanmasizamau). Bu halda harflarin diizgiin ayrrd edilmasinda krimakmaqssdila xiisusi korreksion ii talab olunur.

BACARIQ - Tez, deqiq, $iiurlu, her hansr bir laaliyyetinyerina yetirilmasi, hayat tecriibasr va biliklerin asasrnda. Xi.isusimektab gagirdlalinde anomal inkrgafrn neticesinda dzlinomexsuspsixi proseslar mU$ahida olunur. Bu da talim va praktikfaaliyyatin formalagmasrnda vacib rol oynayrr, ona g<ira daxiisusi i$ olmadan, psrxi inkipafrn korreksiyasrna yonalmig, xiisusitelim olmadan bu mektabalerin bacarrq formalagmasrnamtivaffaqiyyatla nail olmaq olmaz. Kar mektablilerin nitq9ah$mazhgr vacib bacan[rn gatrimazhErna gatirir. Nitq nriqsanrerken bacanfa manlr tesir gdstarir. Bu, pedaqoji prosesinvacibliyina gotirir, bu zaman bacanq formalagmasr nitqin inkigafrila srx kontaktda olur. Korlarda bacanlrn formalagmasr faaliyyetprosesinde <iztini.in kontrolu olmamasr ils balh olaraq ciddigatinliklar t6radir. Bununla balh xiisusi iq apanlmahdrr, kontrolinkiqafrna ydnalmr$, qorunan hiss orqanlannrn va diizgiinnaticolerin qiymetlandirilmasine yrinalmalidir. Oqli geriqalanlarda msqsedyonlii fealiyyatda noqsanlar miigahida olunur.Ona gore da bu gagirdlarde bacarrgln lormalagmasr korreksiya-terbiyevi igla srx baghdrr, bu da onlann manfi faaliyyatxiisusiyyatlorinin islahrna ycinalir.

DAXiLi NiTQ - 1) Seslanmayan subyekta, yeni insanrnrizirna aid olan nitq. Bu nitq fikir prosesinde yaranlr. Daxili

155 :

Afat Mammadovs

nitqin inkigafi daxilde formalagan fikir emeliyyattndan vo xarici

nitoin vetkinlivinden asrlrdr r.' -DAxiLi NiTO - 2) Gizli nitqdir, sassiz nitqdir, fikir

zamanr oz-tizliiyiinde olan nitqdir' Daxili nitq zamant nitqaparatrnda azela garginliyi miigahide olunur (dil, dodaq, qrrtlaq)'

Liaxili nitq insanin nitqinde vacib rola malikdir, ona g6re de onu

nitqinde qirsuru olan uqaqlarda inkigaf etdirmsk laztmdrr

(kailarda, zaif egidenlarda, alaliya' afaziya z1y1.nr)' Daxili nitq

inkigafr xarici nitq vasitesila, elace da hem gifahi, hem da yazrh

hevata kecirilir.' DbBiLLiK- Alrldan kemliyin yirngiil formasrdrr' Bu

xestelik ugala onlara aid olan moktebda oxumafa ve galacekda

qatin olmayan:mekla meqgul olmafia imkan verir'DEBi LLi l(- oliqolreniya.DEFEKTOLOGiy,q.- piziti va psixi qiisuru olan ugaq-

lann oyrenilmesi tarbiyasi va tehsili haqqrnda elmdir' Defektolo-

giya elminin inkiqaf merhelesinde 3 miistaqil sahe yarandl:

I . Surdopedaqogika.2. Tiflopedaqogika.3. Oliqolren pedaqogika ve loqopediya'DEPRESSIYA VoZiYYoTi (latrnca depressio-

badbinlik)- Bedbinlik, danxdtnct veziyyet, biittin psixi xastaliklar

zamanr igsadiif edilir. Depressiya psixozun unikal-depressiv

fazastnda tasadiif edilir. Depressiya vazryyati bezan anomal

ugaqlarda tesadiif olunur, maktabli, yeniyetma yaqlartnda Bunu

uiaqlarda korreksiya-tarbiyavi i9 zamanr nazare almaq laztmdrr.

DiDAKTIK MATERiAL - Telim dersliyinin formast:

qakiller, xeriteler, cedvallar, movzu ila ba[h kartogkalar,.harflar va

qakillarle, bitkilar, heyvanlar va s Didaktik material biitiiniiniflerda istifade olunur, sinifda vs evde materiaL miistaqil

iglamek iigiin va sinifde mirellim tarafindan niimayig edilir'

Tafekkiiriin xiisusiyyetlari ve anomal uqaqlartn iimumi inkigafi

yardrmgr mekteblerde didaktik materiahn forma vs mazmununu

iayin eair. Mesolen, korlartn teliminde tebii obyektlarla

piedmetlerin relyefli tosviri, sxemlari, codvellari va s istilada

olunur. Korlar tigiin qurulmu; xtisusi cihazlar oyrenilan

obyektlarin dsrk edilmesina kdmeklik edir. Karlartn telimi iigiin

1<a

-

Yanlt Ct ,raktablarin ibtilai sinilarindaJincrik oittytslann maninsanilmasi i$nh taSkili

onlarrn ses tarefi ile yana$I, lagird va miiallimlarin giicii ilaartikulyasiya gimnastikalarl iigtin xiisusi cedvaller yaradlhr,hazrrhq siniflarinda karlar iiglin daktil kesme alifbadan istifadeedilir. Didaktik material eqli geriliyi olan u$aqlar iigiinmaktablerda mezmun va quruluga grira gox sada olmahdrr.

DiSQRAFiYA (dys - pozuntu, qrapho - yaztram). yaztpozuntusu, hansr ki, harf deyiqkanliyi miigahida edilir (ruka luka.luk-zuk). Disqrafiya zamanr ugaqlarda qifahi nitqin geriliyimtigahida edilir, fonematik egrtma pozuntulan, taleffiiznciqsanlanna rast galinir. Disqrafiyanrn islahr iigiiLn qilahi nitqinQatrsmazhErnln korreksrya iigiin magpalelar kegirilir, hamqininyazr va oxuda xiisusi ta[m kegirilir.

DISLALIYA l) (dys - pozpunluq, noqsan, lalia - nirq) _Sozlarda sas talafliizilniin n6qsanr. Dislaliya en gox nitqaparatlnln lormalarrnr aylrd edirlor. Mexaniki dislaliya an qoxnitq aparatrnrn periferik gtibasinda olan defektlar sabab olur.hansr ki, saslarin di.izgiin tolelfirziina mane olur. Funksionaldislaliya nitq inkigafinrn xogagelmoz hallarrnda tasadi:f edilir.Dislaliyanrn islahr loqopedlarin xoqagalmaz hallarrnda tasadiifedilir. Dislaliyanrn islaht loqopedlarin korreksiya edicigimnastikalarrnda miimkiindiir. Dislaliyah yazl va oxu geriliyindaeyni zamanda scizlarda sas inkiqah ile bafh iqlar apanlrr. 2)Normal egitma garaitinda nitq aparatrnrn sa!lam olmasrnabaxmayaraq sas talaffiiziintin pozulmasr. Fonemlarin va sozbirlapmelarinin diizgiin talaffi.iz olmamasr ile ifado olunur. .} ciirolur: fizioloji, funksional, orqanik (mexanik) dislaliya.. DISLEKSIYA - Oxuma prosesinin pozulmasr. Bu zamanoxuma yalntg duygu xarakteri dagryrr. Disleksiyanrn yaranmasebabi qifahi nitqin pis inki;af etmasi, sriz ehtiyatrnrn az olmasr,nitqe qrammatik qurulug vermamek, elace da, fonetik egitma vatalaffiiz zamanr olan qiisurlardtr ki, bu da tekca oxumala deyil,ham de yazr zamanr kobud sahvlarin buraxrlmasrna sebcb olur.

DIZARTRIYA - Taleffiiziin pozulmasr. Psevdobulbariflic naticasinda yaranan nitq aparatl gatlgmazhgr. Olamatlari nitqorqanlannrn pasivliyi (yumgaq dama[rn. dilin, dodaqlan)neticosind3 seslarin artikulyasiyast getinlikla bag verir.

Alat Mammadota

DiZARTRiYA - Nitq pozfiunluEu' nitq apa-ratrnda olan

oiisur naticasinde yaranlr' qo' 'irrnon

psevdobulbar iflicind:

Irr^auf '-"J

iflt. Aiaziyadan f:rqli olaraq' -dizartriya . iigiin

*Luft.rit *iit"siyyet nitq aparairnd'r olan herak:t mahdud-

ii;;;ii;;;.t;o damaq, dil, dodaq bunlarr pozuntusu naticasinde

.jr1"'iiJa*il,l'tr.inlit'iotrnit. Diiartriva sozlerde' vazt va oxu da

irr.i"l,q pozuntulanna rast galinir' Dizartriya o.ldY:d3- nitq

..rr"irf"t,"i" islahr loqopetlik rnl;[:lelar neticesindr. h'yata

tecir ki. bu da nitq harak:ti aparal'lnlll gimnastikasl ve talJlluzun

koireksiyasr ila miimkiln olur' Eyni zalnanda,' dlzarlrlyanln

".i.".i"'a, ,"trar pozuntularrn qargtst altntr' Loqopedik igla

;;;;;-;.iln.riopotoloq'n milalicavi metodlartndan da

istifada olunur.'""--- E,Ff f,ne,NT - Aparan, markazdan uzaqlagdtran'

ixofeliYe - igidilan scizirn avtomatik takrarr'

EKSKURSiYA - PristuP, hircum

ESPiRASiYA - Qrx19, nafes verma'

EKSPRESSiV NiTQ - Nitqin xarici formasr'-

eisi'iiessiv Nitq ltat'nco expressio - ifade' deyilig)'

sifohi eksoiersi, nitq sozlerin deyliqi ila bafhdrr' yazth - onlartn

ilrifi turrii ila (olyazma ile maSrnkada) Korlarda ekspresstv nttq

vaztlt stizlerin surotinin Brayl griftinin komayi tle ltade olunur'

Lk.oressiv nitq daktil, kar va lal-karlar iiqirn istllade olunur'

Sorirrin surrtinln daktil igaraler vasitasile ifada olunmast'""- --'-BNOOCENLi - Xestelik orqanizmin daxilinda yerlagen'

bas veren sababdan yaranan Termin tez-tez tibbda istifada

Ii,i"r.. E"a.g""li xasialiyin bu va ya digarinin aqkar edilmasi

glt*it nl, onin "ru,

..b.Li orqanizmin daxili alaminde yerlaEir'

158

-

Yy!111!9!rit ihtidai sinilarhlb fonetik a ayqlonn maninranitnai isinin nskiti

MUNDaRiCAT

GiRi$I F'OSiL.ToDQiQATIN MAHiYYoTivaELMI NOZORi OSASLARI1. l. Problemin mahl'y21i u,

"1^'-oazari asaslan....................... 9

1.2. Prohlemin pedaqoji adahiyyatda qoyuluSu, proqramva darsliklarin tahlili ....,..,.. 22

l. J. P rohten bax,*,ndon *rit'oi' i:riiii'r*-'iiiiit'.:::::::::::::: ;0II FASILYARDrltcr ITaKToBLARiN iBTiDAist NTFLoRIN DO FONETiK ANLAyTSLAR rNMaNiMSoDiLMaSiNiN iIrxaN va YOLLARI2.1. Sas-harf, sait ta samit tnlayqlanrun

manimsadilmasinin imkanlan ....... ...,....,542.2. Hcca anlayqmn iiyradilmasr'.........,.............. ..,...........,,.,. j22.3. Ahang qanunu anlayqmm a5 anmasr....,,.,.......,.........,..,..7g2.4. Eksperiment naticalafinin tahlili ............. gg

NOTiCO........... ................ t38oDaBlyyAT... ................ l4tizl'tttt LUGar.............. ............................. 148

t<o

-

(Elm vo tahsib) nasriyyatlmn dircktoru:

Profcssor Nadir MOMMODLI

Dizavn: Zshid Mammadov

iJ*iifit"auftot, Riit'sanaNizaniqtzt

Yrirlntaia \ crrlmit l4'07 2013

Cioa imzalanmr5 02'10'2013

Sorli caD \oroq' l0' Sitaris N'502(ogrz iormatr 60xE4 l/16' TIrirj 250

Kitab (Elm va tohsil)) no;riyyal-poliqrafiya

*iro.ri.oSnan ftur,, arap\rzitiviorJon q'rp olLlnmu$dur'

F'llrril', nurlon I I 59'q It'tat l'c o

"1Tel: 497- I6-32; 050-3 I l-41 -89

Unron, soL,, iioi,roi'or, 3-cii Maqonlayev ddngosi 8/4